14.05.2013 Views

MaquetaciÛn 1 - Crónicas de la Emigración

MaquetaciÛn 1 - Crónicas de la Emigración

MaquetaciÛn 1 - Crónicas de la Emigración

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Edita:<br />

Colección:<br />

Lois Pérez Leira<br />

Mulleres da emigración<br />

Mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong> emigración


Edita: Grupo <strong>de</strong> Comunicación Galicia en el Mundo, S.L.<br />

C/San Francisco, 57. 5º - 36202 Vigo (España)<br />

E-mail: galimundo@galimundo.com<br />

Maquetación: Camilo Pérez Alba<br />

Traducción: Gael Dosantos Vaamon<strong>de</strong><br />

Colección: <strong>Crónicas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Emigración</strong><br />

I.S.B.N.: 978-84-936759-9-8<br />

Depósito legal: VG 1455-2009<br />

Impreso en Obradoiro Gráfico, S.L.<br />

Polígono Industrial do Rebullón, 52D<br />

Mos-Pontevedra


Para a miña nai Flora, para as miñas tías Maruxa,<br />

Aurea e Herminia, emigrantes como todas e<strong>la</strong>s.<br />

Para Oscar Alba por toda a súa <strong>de</strong>dicación e afecto.<br />

Para mi madre Flora, para mis tías Maruja, Aurea y<br />

Herminia, emigrantes como todas el<strong>la</strong>s.<br />

Para Oscar Alba por toda su <strong>de</strong>dicación y afecto.


INTRODUCIÓN<br />

A partir do século XVI comeza o proceso migratorio <strong>de</strong> Galiza<br />

cara ao continente americano. Anteriormente a nosa emigración<br />

estaba orientada cara a Caste<strong>la</strong> ou Portugal.<br />

Tanto os Reis Católicos como o rei <strong>de</strong> Portugal Joao iniciaron<br />

un longo proceso <strong>de</strong> colonización das terras <strong>de</strong>scubertas. A<br />

presenza <strong>de</strong> piratas ingleses, franceses e ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses po<strong>la</strong>s costas<br />

do sur <strong>de</strong> América levaron ás coroas peninsu<strong>la</strong>res a fundar<br />

asentamentos poboacionais.<br />

En 1534, coa división administrativa do Brasil en Capitanías,<br />

Porto Seguro (Baía) pasou a ser sé dunha das Capitanías. Don<br />

Joao doa a Pero do Campo Tourinho, por carta Rexia do 27 <strong>de</strong><br />

maio <strong>de</strong> 1534, 50 leguas <strong>de</strong> costa, entre os ríos Mucury e Poxim.<br />

Ostentaba enorme riqueza <strong>de</strong> enerxía hidráulica e pau-brasil,<br />

sendo o solo <strong>de</strong> óptima calida<strong>de</strong> para o cultivo <strong>de</strong> cana <strong>de</strong> azucre.<br />

Un ano <strong>de</strong>spois organizou unha expedición <strong>de</strong> 700 persoas<br />

que se tras<strong>la</strong>daron en catro naves e dúas carabe<strong>la</strong>s. Para iso<br />

reclutou familias <strong>de</strong> Viana, do norte <strong>de</strong> Portugal e do sur <strong>de</strong><br />

Galiza. Estas familias galegas po<strong>de</strong>rían consi<strong>de</strong>rarse como as<br />

precursoras da nosa emigración a este continente. Desta forma<br />

chegan as primeiras mulleres galegas ao novo mundo.<br />

Galiza durante os últimos séculos converteuse nun dos países<br />

do mundo que, en proporción á súa poboación, tivo un dos<br />

éxodos migratorios máis importantes <strong>de</strong> Europa. Aínda que<br />

este fenómeno foi moi estudado polos historiadores, non foi así<br />

no caso específico das mulleres emigrantes. Como noutros<br />

aspectos sociais, a muller foi e segue sendo a gran<strong>de</strong> ausente<br />

da investigación histórica. Nos últimos anos algúns traballos<br />

<strong>de</strong> investigación il<strong>la</strong>dos foron dando conta do papel da muller<br />

nesta epopea colectiva que foi a nosa emigración.<br />

A fins do século XIX a presenza da muller no proceso migratorio<br />

é máis <strong>de</strong>stacada. Miles <strong>de</strong> mozas solteiras marchan a<br />

Cuba, a Lisboa ou á Arxentina para trabal<strong>la</strong>r nos quefaceres


domésticos. Outras terminaban trabal<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> prostitutas en<br />

bor<strong>de</strong>is das gran<strong>de</strong>s capitais americanas. Na maioría dos casos<br />

eran explotadas polos seus propios paisanos.<br />

En Cuba máis <strong>de</strong> 60.000 galegas asentáronse nesta il<strong>la</strong> caribeña.<br />

Fundaron a asociación Fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Galicia e o hospital <strong>de</strong><br />

igual nome, que aínda brinda servizos na Habana. O historiador<br />

cubano Xulio César González Pagés, autor do libro<br />

<strong>Emigración</strong> <strong>de</strong> mulleres galegas a Cuba: As Fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Galicia<br />

cóntanos a situación <strong>de</strong>stas emigrantes: A asociación xurdiu<br />

como unha irmanda<strong>de</strong> ao redor da prostitución. A i<strong>de</strong>a era dar<br />

asistencia a moitas daque<strong>la</strong>s mulleres que non eran recibidas<br />

nos hospitais e morrían <strong>de</strong> sífilis en casas <strong>de</strong> acollida.<br />

Na Arxentina nas primeiras décadas do século XX, cando o<br />

tango facía furor en Bos Aires, a oligarquía <strong>de</strong>ste país presumía<br />

<strong>de</strong> persoal doméstico galego contratando a mozas recén chegadas.<br />

Tiñan fama <strong>de</strong> honradas e trabal<strong>la</strong>doras. Tamén como en<br />

Cuba algunhas <strong>de</strong><strong>la</strong>s terminaban trabal<strong>la</strong>ndo en prostíbulos. Co<br />

<strong>de</strong>senvolvemento económico <strong>de</strong>ste país, moitas emigrantes<br />

galegas fóronse integrando na industria téxtil, na sanida<strong>de</strong>, etc.<br />

Dadas as características da nosa emigración, unha gran maioría<br />

das nosas mulleres <strong>de</strong>dicáronse a aten<strong>de</strong>r ás súas propias familias,<br />

atrasando a súa plena integración socio-<strong>la</strong>boral.<br />

A partir da Guerra Civil chegan aos países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

centenares <strong>de</strong> exiliadas, en moitos casos xunto ás súas familias.<br />

Entre as máis <strong>de</strong>stacadas po<strong>de</strong>mos nomear a: P<strong>la</strong>ceres<br />

Castel<strong>la</strong>nos, Maruja Mallo, Amparo Alvajar, Virxinia Pereira,<br />

Rosina Otero, Carmen Muñoz, Elisa e Mireya Dieste, María<br />

Miramontes, Elena Olmos, María Vitoria Valenzue<strong>la</strong>, María<br />

Elvira Fernán<strong>de</strong>z López (coñecida como Maruxa Seoane),<br />

Isabel Ríos, Eduarda, Isabel e Inocencia Echegaray na<br />

Arxentina; Manue<strong>la</strong> Somoza, en Uruguai; en Cuba, Soledad<br />

Figueral, Dora Darcaño e María Araújo; en México, Luisa<br />

Viqueira (secretaria da <strong>de</strong>legación <strong>de</strong> México do Consello <strong>de</strong><br />

Galiza), Syra Alonso e Ascensión Concheiro García,<br />

"Choncha"; en Venezue<strong>la</strong>, María Teresa Cuenca <strong>de</strong> Tejero,<br />

Pura Vázquez e Concha Nogueira; Joaquina Dorado, Merce<strong>de</strong>s<br />

Núñez, Amparo López Jean, en Francia, etc.<br />

Tamén foron moitas as mulleres que se <strong>de</strong>stacaron no mundo cultural,<br />

como María Casares (Francia), Maruja Vil<strong>la</strong>nueva<br />

(Arxentina), Aurora Pita (Cuba) e Josefa Goldar (Arxentina) no<br />

teatro, María Valver<strong>de</strong> na lírica (Uruguai) María Muñoz na música<br />

(Cuba). Na literatura, Sofía Casanova (Polonia) e Virginia<br />

Auber Noya (Cuba). No mundo do espectáculo, Carolina Otero<br />

"A be<strong>la</strong> Otero" (Francia). Tamén fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> galegos tiveron repercusión<br />

internacional, entre e<strong>la</strong>s po<strong>de</strong>mos nomear a: Concepción<br />

Mariño, patriota venezo<strong>la</strong>na; as escritoras Nélida Piñón (Brasil),


Juana <strong>de</strong> Ibarburu (Uruguai) e Anisia Miranda (Cuba). Na<br />

Arxentina, as famosas actrices Libertad Lamarque, Delia Garcés,<br />

Mecha Ortiz, Zuly Moreno e Eva Franco.<br />

Moitos historiadores fa<strong>la</strong>n con acerto da invisibilida<strong>de</strong> das<br />

mulleres na historia. A falta <strong>de</strong> fontes, <strong>de</strong> rexistros históricos,<br />

constitúe a maior dificulta<strong>de</strong> para o seu estudo. Quixemos, con<br />

este libro <strong>de</strong> semb<strong>la</strong>nzas biográficas, poñerlles nome e rostro a<br />

tantas anónimas mulleres que por distintos motivos <strong>de</strong>stacaron<br />

na diáspora. En todo caso, este traballo <strong>de</strong> investigación é o noso<br />

pequeno e mo<strong>de</strong>sto aporte para recuperar a nosa memoria histórica<br />

e reivindicar nestas mulleres a tóda<strong>la</strong>s nosas emigrantes.


INTRODUCCIÓN<br />

A partir <strong>de</strong>l siglo XVI comienza el proceso migratorio <strong>de</strong><br />

Galicia hacia el continente americano. Anteriormente nuestra<br />

emigración estaba orientada hacia Castil<strong>la</strong> o Portugal.<br />

Tanto los Reyes Católicos como el rey <strong>de</strong> Portugal Joao iniciaron<br />

un <strong>la</strong>rgo proceso <strong>de</strong> colonización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong>scubiertas.<br />

La presencia <strong>de</strong> piratas ingleses, franceses y ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses<br />

por <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> América llevaron a <strong>la</strong>s coronas peninsu<strong>la</strong>res<br />

a fundar asentamientos pob<strong>la</strong>cionales.<br />

En 1534, con <strong>la</strong> división administrativa <strong>de</strong>l Brasil en Capitanías,<br />

Puerto Seguro (Bahía) pasó a ser se<strong>de</strong> <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Capitanías.<br />

Don Joao dona a Pero <strong>de</strong>l Campo Tourinho, por carta Regia <strong>de</strong>l<br />

27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1534, 50 leguas <strong>de</strong> costa, entre los ríos Mucury y<br />

Poxim. Ostentaba enorme riqueza <strong>de</strong> energía hidráulica y palobrasil,<br />

siendo el suelo <strong>de</strong> óptima calidad para el cultivo <strong>de</strong> caña<br />

<strong>de</strong> azúcar. Un año <strong>de</strong>spués organizó una expedición <strong>de</strong> 700 personas<br />

que se tras<strong>la</strong>daron en cuatro naves y dos carabe<strong>la</strong>s. Para<br />

ello reclutó familias <strong>de</strong> Viana, <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> Portugal y <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong><br />

Galicia. Estas familias gallegas podrían consi<strong>de</strong>rarse como <strong>la</strong>s<br />

precursoras <strong>de</strong> nuestra emigración a este continente. De esta<br />

forma llegan <strong>la</strong>s primeras mujeres gallegas al nuevo mundo.<br />

Galicia durante los últimos siglos se convirtió en uno <strong>de</strong> los países<br />

<strong>de</strong>l mundo que, en proporción a su pob<strong>la</strong>ción, tuvo uno <strong>de</strong><br />

los éxodos migratorios más importantes <strong>de</strong> Europa. Aunque este<br />

fenómeno fue muy estudiado por los historiadores, no fue así en<br />

el caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres emigrantes. Como en otros<br />

aspectos sociales, <strong>la</strong> mujer fue y sigue siendo <strong>la</strong> gran ausente <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> investigación histórica. En los últimos años algunos trabajos<br />

<strong>de</strong> investigación ais<strong>la</strong>dos fueron dando cuenta <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mujer en esta epopeya colectiva que fue nuestra emigración.<br />

A finales <strong>de</strong>l siglo XIX <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer en el proceso<br />

migratorio es más <strong>de</strong>stacada. Miles <strong>de</strong> jóvenes solteras se marchan<br />

a Cuba, a Lisboa o a <strong>la</strong> Argentina para trabajar en los quehaceres


domésticos. Otras terminaban trabajando <strong>de</strong> prostitutas en bur<strong>de</strong>les<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s capitales americanas. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos<br />

eran explotadas por sus propios paisanos.<br />

En Cuba más <strong>de</strong> 60.000 gallegas se asentaron en esta is<strong>la</strong> caribeña.<br />

Fundaron <strong>la</strong> asociación Hijas <strong>de</strong> Galicia y el hospital <strong>de</strong><br />

igual nombre, que todavía brinda servicios en <strong>la</strong> Habana. El historiador<br />

cubano Julio César González Pagés, autor <strong>de</strong>l libro<br />

<strong>Emigración</strong> <strong>de</strong> mujeres gallegas a Cuba: Las Hijas <strong>de</strong> Galicia<br />

nos cuenta <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> estas emigrantes: La asociación surgió<br />

como una hermandad alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución. La i<strong>de</strong>a<br />

era dar asistencia a muchas <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s mujeres que no eran recibidas<br />

en los hospitales y morían <strong>de</strong> sífilis en casas <strong>de</strong> acogida.<br />

En <strong>la</strong> Argentina en <strong>la</strong>s primeras décadas <strong>de</strong>l siglo XX, cuando el<br />

tango hacía furor en Buenos Aires, <strong>la</strong> oligarquía <strong>de</strong> este país presumía<br />

<strong>de</strong> personal doméstico gallego contratando a jóvenes recién<br />

llegadas. Tenían fama <strong>de</strong> honradas y trabajadoras. También como<br />

en Cuba algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s terminaban trabajando en prostíbulos.<br />

Con el <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> este país, muchas emigrantes<br />

gallegas se fueron integrando en <strong>la</strong> industria textil, en <strong>la</strong> sanidad,<br />

etc. Dadas <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> nuestra emigración, una gran<br />

mayoría <strong>de</strong> nuestras mujeres se <strong>de</strong>dicaron a aten<strong>de</strong>r a sus propias<br />

familias, atrasando su plena integración socio-<strong>la</strong>boral.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil llegan a los países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

centenares <strong>de</strong> exiliadas, en muchos casos junto a sus familias.<br />

Entre <strong>la</strong>s más <strong>de</strong>stacadas po<strong>de</strong>mos nombrar a: P<strong>la</strong>ceres<br />

Castel<strong>la</strong>nos, Maruja Mallo, Amparo Alvajar, Virginia Pereira,<br />

Rosina Otero, Carmen Muñoz, Elisa e Mireya Dieste, María<br />

Miramontes, Elena Olmos, María Vitoria Valenzue<strong>la</strong>, María<br />

Elvira Fernán<strong>de</strong>z López (conocida como Maruja Seoane),<br />

Isabel Ríos, Eduarda, Isabel e Inocencia en <strong>la</strong> Argentina;<br />

Manue<strong>la</strong> Somoza, en Uruguay; en Cuba, Soledad Figueral,<br />

Dora Darcaño y María Araújo; en México, Luisa Viqueira<br />

(secretaria da <strong>de</strong>legación <strong>de</strong> México <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Galicia),<br />

Syra Alonso y Ascensión Concheiro García, "Choncha"; en<br />

Venezue<strong>la</strong>, María Teresa Cuenca <strong>de</strong> Tejero, Pura Vázquez y<br />

Concha Nogueira; Joaquina Dorado, Merce<strong>de</strong>s Núñez,<br />

Amparo López Jean, en Francia, etc.<br />

También fueron muchas <strong>la</strong>s mujeres que se <strong>de</strong>stacaron en el<br />

mundo cultural, como María Casares (Francia), Maruja<br />

Vil<strong>la</strong>nueva (Argentina), Aurora Pita (Cuba) y Josefa Goldar<br />

(Argentina) en el teatro, María Valver<strong>de</strong> en <strong>la</strong> lírica (Uruguay)<br />

María Muñoz en <strong>la</strong> música (Cuba). En <strong>la</strong> literatura, Sofía<br />

Casanova (Polonia) y Virginia Auber Noya (Cuba). En el mundo<br />

<strong>de</strong>l espectáculo, Carolina Otero "La bel<strong>la</strong> Otero" (Francia).<br />

También hijas <strong>de</strong> gallegos tuvieron repercusión internacional,<br />

entre el<strong>la</strong>s po<strong>de</strong>mos nombrar a: Concepción Mariño, patriota


venezo<strong>la</strong>na; <strong>la</strong>s escritoras Nélida Piñón (Brasil), Juana <strong>de</strong><br />

Ibarburu (Uruguay) y Anisia Miranda (Cuba). En <strong>la</strong> Argentina,<br />

<strong>la</strong>s famosas actrices Libertad Lamarque, Delia Garcés, Mecha<br />

Ortiz, Zuly Moreno y Eva Franco.<br />

Muchos historiadores hab<strong>la</strong>n con acierto <strong>de</strong> <strong>la</strong> invisibilidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres en <strong>la</strong> historia. La falta <strong>de</strong> fuentes, <strong>de</strong> registros históricos,<br />

constituye <strong>la</strong> mayor dificultad para su estudio.<br />

Quisimos, con este libro <strong>de</strong> semb<strong>la</strong>nzas biográficas, ponerles<br />

nombre y rostro a tantas anónimas mujeres que por distintos<br />

motivos se <strong>de</strong>stacaron en <strong>la</strong> diáspora. En todo caso, este trabajo<br />

<strong>de</strong> investigación es nuestro pequeño y mo<strong>de</strong>sto aporte para<br />

recuperar nuestra memoria histórica y reivindicar en estas<br />

mujeres a todas nuestras emigrantes.


Amparo Alvajar<br />

CORUÑA 1916/MONSAO 1998


AMPARO ALVAJAR<br />

Fil<strong>la</strong> dun <strong>de</strong>stacado republicano, Amparo viviu primeiro a disgregación<br />

da súa familia e <strong>de</strong>spois a guerra e a persecución.<br />

En Bos Aires e París viviu o seu amor ao teatro, antes <strong>de</strong> se<br />

xubi<strong>la</strong>r na localida<strong>de</strong> fronteiriza <strong>de</strong> Monsao.<br />

María do Amparo Alvajar López naceu, segundo consta na súa<br />

partida <strong>de</strong> nacemento, na cida<strong>de</strong> da Coruña, o 11 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong><br />

1916. Foron seus pais César Alvajar Diéguez e Amparo López<br />

Jeán. A familia Alvajar gozou <strong>de</strong> gran prestixio na cida<strong>de</strong> po<strong>la</strong><br />

súa longa tradición republicana progresista. César Alvajar foi<br />

presi<strong>de</strong>nte do Casino Republicano, mentres que a súa nai foi<br />

membro das Irmanda<strong>de</strong>s da Fa<strong>la</strong>, presidiu a Agrupación<br />

Republicana Feminina e foi afiliada do Partido Galeguista.<br />

Amparo será a primeira fil<strong>la</strong> <strong>de</strong>ste matrimonio. Logo nacerán<br />

Javier, María Teresa e Ana María.<br />

A fil<strong>la</strong> maior dos Alvajar era unha adolescente que tiña o corpo<br />

estilizado e <strong>de</strong> faccións moi fermosas. Seu pai, para que pui<strong>de</strong>se<br />

ir bai<strong>la</strong>r ao Club Náutico, afiliouna a e<strong>la</strong> e máis ao seu irmán<br />

Javier, co obxectivo <strong>de</strong> que este lle fixera compaña. En agosto<br />

<strong>de</strong> 1917 seu pai pasou unha tempada preso no castelo <strong>de</strong> San<br />

Antón. Javier, nas súas memorias, lembrará as visitas que a súa<br />

irmá lle realizaba ao seu pai:<br />

Miña irmá Amparo, a maior, recordaba ao botero que viña tódolos<br />

días a recoller a comida para meu pai e o que invariablemente<br />

repetía: "señora, o preso está ben e espera regresar axiña a casa.<br />

Como era común naqueles anos, os Alvajar estaban intimamente<br />

vincu<strong>la</strong>dos á masonería liberal daqueles tempos. Tanto César<br />

Alvajar coma seu fillo Javier tiveron unha longa actuación nesta<br />

vel<strong>la</strong> institución do libre pensamento. O 21 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1932,<br />

César Alvajar funda a agrupación 'A Terceira República' e realiza<br />

un mitin no Teatro Rosalía <strong>de</strong> Castro. Alvajar tiña unha concepción<br />

política localista. Realizou distintas campañas en pro da<br />

Mulleres da emigración<br />

17


Amparo Alvajar.<br />

18 Mulleres da emigración<br />

Coruña, solicitando a capitalida<strong>de</strong> <strong>de</strong>sta cida<strong>de</strong>. Coa fundación<br />

<strong>de</strong> Unión Republicana, dirixida polo masón Diego Martínez<br />

Barrio, Alvajar integrouse neste novo partido.<br />

En 1936 créase a Frente Popu<strong>la</strong>r, formada polos partidos republicanos,<br />

os socialistas, os nacionalistas cataláns, o Partido<br />

Galeguista, os comunistas, etc. Os Alvajar puxéronse a trabal<strong>la</strong>r<br />

para o triunfo electoral <strong>de</strong>sta frente.<br />

Amparo vivía estes días electorais con gran<strong>de</strong> ilusión. Po<strong>la</strong>s<br />

mañás ía ao seu traballo no concello, e po<strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s tras<strong>la</strong>dábase<br />

ao local <strong>de</strong> Esquerda Republicana, on<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boraba como<br />

secretaria <strong>de</strong> Casares Quiroga. Co triunfo das esquerdas,<br />

Amparo é chamada a Madrid por Casares Quiroga, quen <strong>de</strong>sempeñaba<br />

o cargo <strong>de</strong> ministro da gobernación. Amparo ingresou<br />

a trabal<strong>la</strong>r para os Servizos Secretos do Ministerio que<br />

Casares Quiroga dirixía. A be<strong>la</strong> moza coruñesa foise convertendo<br />

nunha persoa <strong>de</strong> plena confianza do goberno republicano.<br />

Mentres, César Alvajar foi nomeado gobernador civil en Soria.<br />

A partir do fatídico ano 36, comeza a disgregación <strong>de</strong>sta familia.<br />

Co estalido da guerra civil, Amparo vive momentos moi difíciles


ao carón da p<strong>la</strong>na maior do goberno. Os<br />

erros políticos <strong>de</strong> Casares Quiroga serán<br />

<strong>de</strong>cisivos para a <strong>de</strong>rrota do bando republicano.<br />

Casares négase a tomar medidas<br />

contra os sediciosos e cando lle esixen<br />

que entregue as armas para facerlle<br />

fronte ao golpe militar, négase a facelo.<br />

Javier Alvajar, seu fillo, conta unha<br />

anécdota que lle re<strong>la</strong>tará Amparo:<br />

Anos máis tar<strong>de</strong> en París, miña irmá<br />

Amparo, que trabal<strong>la</strong>ba nos servizos<br />

secretos do goberno, contoume que<br />

varios meses <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> comezada a<br />

guerra foi a ver a Casares para lle preguntar<br />

qué quería que fixese coas copias<br />

dos informes que lle pasaban a el como<br />

presi<strong>de</strong>nte do goberno, dándolle conta<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da do que se tramaba nos cuarteis,<br />

cos nomes e graos respectivos dos conspiradores.<br />

A contestación <strong>de</strong> Casares á<br />

miña irmá foi a seguinte: "Amparito, por<br />

favor, fai <strong>de</strong>saparecer eses papeis que<br />

<strong>de</strong>mostran a miña culpabilida<strong>de</strong>".<br />

No Madrid heroico que resistía baixo o<br />

berro <strong>de</strong> "non pasarán" vivía outro paisano<br />

<strong>de</strong> Amparo moi amigo <strong>de</strong> Casares<br />

Quiroga, o poeta Arturo Cuadrado. O<br />

novo intelectual <strong>de</strong> esquerdas salvara a<br />

súa vida ao atoparse o 18 <strong>de</strong> xullo en<br />

Madrid, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> ter ido, como subsecretario<br />

da Comisión do Estatuto da<br />

Autonomía, a entregar dito documento<br />

ante o presi<strong>de</strong>nte da República. Os<br />

dous mozos comezaron a verse nos<br />

momentos libres. Ao pouco tempo, a<br />

amiza<strong>de</strong> converteuse en noivado e<br />

xuntos tras<strong>la</strong>dáronse co goberno a<br />

Valencia. Nesta cida<strong>de</strong> casan, sendo o<br />

padriño <strong>de</strong> vodas o <strong>de</strong>stacado dirixente<br />

galeguista Alfonso Rodríguez<br />

Caste<strong>la</strong>o. O novo matrimonio, <strong>de</strong>spois<br />

dunha tempada, trasládase co goberno<br />

legal ata Barcelona. Nos últimos meses<br />

da súa estadía en Barcelona nace a súa<br />

única fil<strong>la</strong>, Silvia.<br />

Mulleres da emigración<br />

19


Amparo Alvajar cun grupo <strong>de</strong> amigos.<br />

20 Mulleres da emigración<br />

Ana María Alvajar conta nas súas memorias inéditas, Soltando<br />

Lastre, que Amparo marchara para Madrid en marzo do 1936<br />

para co<strong>la</strong>borar con Casares Quiroga:<br />

Xamais regresou á Coruña. Non volvín ve<strong>la</strong> até o ano 1965 en<br />

París e con motivo do falecemento <strong>de</strong> meu pai.<br />

Coa <strong>de</strong>rrota do exército republicano, Amparo e Arturo cruzan<br />

os Pirineos ata chegar a Francia; alí os esperará o campo <strong>de</strong><br />

concentración. Grazas aos vínculos que seu pai ten coa masonería<br />

<strong>de</strong> Francia, logran saír <strong>de</strong>ste lugar. Sen embargo, a <strong>de</strong>sgracia<br />

chegará a este matrimonio. A súa fil<strong>la</strong> Silvia, <strong>de</strong> cinco<br />

meses <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>, colle unha enfermida<strong>de</strong> respiratoria e falece<br />

cando o matrimonio se atopa en Tolouse.<br />

Meses <strong>de</strong>spois logran embarcar en Bur<strong>de</strong>os, no barco Massilia,<br />

fretado po<strong>la</strong>s organizacións republicanas da Arxentina. No<br />

buque están <strong>de</strong> pasaxeiros o ex alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>garcía Elpidio<br />

Vil<strong>la</strong>ver<strong>de</strong>, na compaña da súa muller e das súas fil<strong>la</strong>s Rosina<br />

e Mariví. Rosina cóntanos unha referencia <strong>de</strong>sta viaxe:<br />

Coñecina no barco Massilia cando o collimos en Bur<strong>de</strong>os.<br />

Viña con Cuadrado, que era amigo do meu pai. Amparo era<br />

unha muller moi fermosa. Quen anos <strong>de</strong>spois tiveron unha<br />

re<strong>la</strong>ción máis estreita ca miña, lémbrana como unha muller<br />

moi intelixente. A fermosura <strong>de</strong> Amparo e a bohemia <strong>de</strong> Arturo<br />

terminaron con esta parel<strong>la</strong>.


Ao chegar ao porto <strong>de</strong> Bos Aires, estábanlles agardando<br />

un grupo <strong>de</strong> intelectuais galegos que chegaran<br />

antes á Arxentina. Luis Seoane sería o encargado<br />

<strong>de</strong> lle facilitar a súa rápida integración á vida intelectual<br />

<strong>de</strong>ste país. Os primeiros anos <strong>de</strong>ste matrimonio<br />

non serán nada doados. O recordo da fil<strong>la</strong><br />

falecida e as dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comezar unha nova<br />

vida van afastando a este matrimonio, ata que<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n separarse. Amparo viviu neste país ata o ano<br />

1955, adicándose <strong>de</strong> cheo ao teatro e á activida<strong>de</strong> intelectual.<br />

Segundo conta Luis Seoane:<br />

Publicou moitos artigos e ensaios encol <strong>de</strong><br />

problemas do teatro e <strong>de</strong> Galicia. Fixo numerosas<br />

traducións ó caste<strong>la</strong>n <strong>de</strong> obras <strong>de</strong><br />

Di<strong>de</strong>rot, F<strong>la</strong>ubert, Romain Rol<strong>la</strong>nd, etc.<br />

Mentres, Arturo será un dos editores máis<br />

importantes <strong>de</strong> poesía. Xunto con Seoane,<br />

fundaron un sinfín <strong>de</strong> editoriais e revistas. O<br />

Instituto <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno, que era unha agrupación teatral <strong>de</strong><br />

Bos Aires, puxo en escena varias obras <strong>de</strong> Amparo. Entre os<br />

éxitos máis distinguidos estivo a estrea da obra Amada y Tú.<br />

Esta comedia dramática consta <strong>de</strong> tres actos que se <strong>de</strong>senvolven<br />

nun clima neboento e poético, nunha vel<strong>la</strong> casona on<strong>de</strong><br />

tres homes novos namóranse da pantasma dunha adolescente.<br />

A obra foi dirixida polo director Marcelo Lavalle e contou<br />

cuns actores que anos <strong>de</strong>spois se convertirían en primeiras<br />

estre<strong>la</strong>s da escena arxentina. A actriz principal da obra era a<br />

famosa actriz Norma Aleandro, <strong>de</strong> gran éxito internacional.<br />

Acompañábana o coñecido actor Emilio Alfaro, o actor vigués<br />

Ignacio Quirós e Eduardo Balza. Outra das obras estreada por<br />

Amparo, con gran éxito, foi El balcón <strong>de</strong> los Lester.<br />

Amparo Alvajar casou posteriormente cun avogado arxentino<br />

que gozaba dunha boa situación económica, co que se tras<strong>la</strong>dou<br />

a México. Anos <strong>de</strong>spois volve separarse, tras<strong>la</strong>dándose a trabal<strong>la</strong>r<br />

a Nova York como tradutora da ONU. Dos Estados Unidos<br />

tras<strong>la</strong>douse a París, on<strong>de</strong> traballou como tradutora do Correo da<br />

UNESCO. Amparo mantivo en París unha estreita amiza<strong>de</strong> con<br />

outra gran muller galega e coruñesa como e<strong>la</strong>, María Casares.<br />

Ambas mulleres tiñas un amor especial polo teatro e ambas<br />

sufriran a persecución, por ser fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacados republicanos.<br />

En Xenebra, en 1961, foi directora do equipo <strong>de</strong> tradución da<br />

O.I.T. A súa especialida<strong>de</strong> era a tradución do inglés ao español:<br />

En Xenebra -sina<strong>la</strong> Seoane- foi unha das fundadoras do Grupo<br />

Artístico Hispanoamericano e dirixiu a estrea das obras <strong>de</strong><br />

Moratín, Lope <strong>de</strong> Vega e Buero Vallejo.<br />

Caricatura <strong>de</strong> Amparo<br />

Alvajar, por Seoane.<br />

Mulleres da emigración<br />

21


22 Mulleres da emigración<br />

Tamén realizou innumerables artigos <strong>de</strong> crítica e ensaios sobre<br />

teatro. Entre as obras que dirixiu están Fuenteovejuna, en<br />

1964, Lectura <strong>de</strong> Os Vellos non <strong>de</strong>ben <strong>de</strong> namorarse, en 1975,<br />

ou Cara <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ta, en 1975.<br />

O editor Carlos Díaz, quen participou naqueles grupos teatrais<br />

e coñeceuna durante a súa estadía en Xenebra, re<strong>la</strong>ta algúns<br />

aspectos da súa personalida<strong>de</strong>:<br />

Amparo era unha muller <strong>de</strong> forte carácter, moi nerviosa, que<br />

vivía o teatro con moita paixón. A pesar <strong>de</strong> que os que integrabamos<br />

o elenco eramos todos amateur, e<strong>la</strong> impoñíanos unha<br />

disciplina <strong>de</strong> profesionais.<br />

Logo, Carlos Díaz agrega que:<br />

A Amparo lémbroa como unha persoa culta, dun gran espírito<br />

republicano, pero moi marcada po<strong>la</strong> vida. Lembro que por<br />

aqueles anos <strong>de</strong> loita antifranquista tódolos anos realizabamos<br />

campañas para xuntar diñeiro para a loita c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina. Cada un<br />

<strong>de</strong> nós facía o seu pequeno aporte para a Unión do Povo<br />

Galego, que era a organización que por aqueles anos tiña unha<br />

actitu<strong>de</strong> máis comprometida con Galicia. Era curioso que<br />

Amparo era a nosa máis importante cotizante. Mentres nós<br />

poñiamos algúns francos e<strong>la</strong> sempre nos daba preto <strong>de</strong> 100<br />

francos, que por aqueles anos era unha cantida<strong>de</strong> moi importante.<br />

A pesar <strong>de</strong> non ser do noso partido, contabamos con todo<br />

o seu apoio económico e tamén moral.<br />

Amparo Alvajar, cando se xubi<strong>la</strong>, trasládase a vivir a Monsao,<br />

xusto na fronteira <strong>de</strong> Galicia. Alí, contemp<strong>la</strong>ndo o Miño,<br />

mirando día e noite a costa <strong>de</strong> Salvaterra, viviu recluída os últimos<br />

anos da súa vida. Amparo, a pesar da proximida<strong>de</strong> da súa<br />

Galicia natal, non volveu pisar o seu país. As profundas feridas<br />

da vida impedíanlle reatoparse cunha paisaxe que tanto amaba<br />

pero que lle producía tanta dor.<br />

Amparo Alvajar faleceu na soida<strong>de</strong> no mes <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1998.


AMPARO ALVAJAR<br />

Hija <strong>de</strong> un <strong>de</strong>stacado republicano, Amparo vivió primero <strong>la</strong><br />

disgregación <strong>de</strong> su familia y <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> guerra y <strong>la</strong> persecución.<br />

En Buenos Aires y París vivió su amor al teatro, antes <strong>de</strong><br />

jubi<strong>la</strong>rse en <strong>la</strong> localidad fronteriza <strong>de</strong> Monsao.<br />

María <strong>de</strong>l Amparo Alvajar López nació, según consta en su<br />

partida <strong>de</strong> nacimiento, en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> A Coruña, el 11 <strong>de</strong> agosto<br />

<strong>de</strong> 1916. Fueron sus padres César Alvajar Diéguez y<br />

Amparo López Jeán. La familia Alvajar gozó <strong>de</strong> gran prestigio<br />

en <strong>la</strong> ciudad por su <strong>la</strong>rga tradición republicana progresista.<br />

César Alvajar fue presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Casino Republicano, mientras<br />

que su madre fue miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Irmanda<strong>de</strong>s da Fa<strong>la</strong>, presidió<br />

<strong>la</strong> Agrupación Republicana Femenina y fue afiliada <strong>de</strong>l Partido<br />

Galleguista. Amparo será <strong>la</strong> primer hija <strong>de</strong> este matrimonio.<br />

Luego nacerán Javier, María Teresa y Ana María.<br />

La hija mayor <strong>de</strong> los Alvajar era una adolescente que tenía un<br />

cuerpo estilizado y <strong>de</strong> facciones muy bel<strong>la</strong>s. Su padre, para que<br />

pudiera ir a bai<strong>la</strong>r al Club Náutico, <strong>la</strong> afilió a el<strong>la</strong> y a su hermano<br />

Javier, con el objetivo <strong>de</strong> que este le hiciera compañía.<br />

En agosto <strong>de</strong> 1917 su padre pasó una temporada preso en el<br />

castillo <strong>de</strong> San Antón. Javier, en sus memorias, recordará <strong>la</strong>s<br />

visitas que su hermana le realizaba a su padre:<br />

Mi hermana Amparo, <strong>la</strong> mayor, recordaba al botero que<br />

venía todos los días a recoger <strong>la</strong> comida para mi padre y lo<br />

que invariablemente repetía: "señora, el preso está bien y<br />

espera regresar pronto a casa.<br />

Como era común en aquellos años, los Alvajar estaban íntimamente<br />

vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> masonería liberal <strong>de</strong> aquellos tiempos.<br />

Tanto César Alvajar como su hijo Javier tuvieron una <strong>la</strong>rga<br />

actuación en esta vieja institución <strong>de</strong>l libre pensamiento. El 21<br />

<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1932, César Alvajar funda <strong>la</strong> agrupación 'La<br />

Tercera República' y realiza un mitin en el Teatro Rosalía <strong>de</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

23


24 Mulleres da emigración<br />

Castro. Alvajar tenía una concepción política localista. Realizó<br />

distintas campañas en pro <strong>de</strong> A Coruña, solicitando <strong>la</strong> capitalidad<br />

<strong>de</strong> esta ciudad. Con <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Unión Republicana,<br />

dirigida por el masón Diego Martínez Barrio, Alvajar se integró<br />

en este nuevo partido.<br />

En 1936 se crea el Frente Popu<strong>la</strong>r, formado por los partidos<br />

republicanos, los socialistas, los nacionalistas cata<strong>la</strong>nes, el<br />

Partido Galleguista, los comunistas, etc. Los Alvajar se pusieron<br />

a trabajar para el triunfo electoral <strong>de</strong> este frente.<br />

Amparo vivía estos días electorales con gran ilusión. Por <strong>la</strong>s mañanas<br />

iba a su trabajo en el ayuntamiento, y por <strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s se tras<strong>la</strong>daba<br />

al local <strong>de</strong> Izquierda Republicana, don<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boraba como<br />

secretaria <strong>de</strong> Casares Quiroga. Con el triunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s izquierdas,<br />

Amparo es l<strong>la</strong>mada a Madrid por Casares Quiroga, quien <strong>de</strong>sempeñaba<br />

el cargo <strong>de</strong> ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación. Amparo ingresó a<br />

trabajar para los Servicios Secretos <strong>de</strong>l Ministerio que Casares<br />

Quiroga dirigía. La bel<strong>la</strong> joven coruñesa se fue convirtiendo en una<br />

persona <strong>de</strong> plena confianza <strong>de</strong>l gobierno republicano. Mientras,<br />

César Alvajar fue nombrado gobernador civil en Soria.<br />

A partir <strong>de</strong>l fatídico año 36, comienza <strong>la</strong> disgregación <strong>de</strong> esta<br />

familia. Con el estallido <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil, Amparo vive<br />

momentos muy difíciles al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>na mayor <strong>de</strong>l gobierno.<br />

Los errores políticos <strong>de</strong> Casares Quiroga serán <strong>de</strong>cisivos<br />

para <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota <strong>de</strong>l bando republicano. Casares se niega a tomar<br />

medidas contra los sediciosos y cuando le exigen que entregue<br />

<strong>la</strong>s armas para hacer frente al golpe militar, se niega a hacerlo.<br />

Javier Alvajar, su hijo, cuenta una anécdota que le re<strong>la</strong>tará Amparo:<br />

Años más tar<strong>de</strong> en París, mi hermana Amparo, que trabajaba en<br />

los servicios secretos <strong>de</strong>l gobierno, me contó que varios meses<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comenzada <strong>la</strong> guerra fue a ver a Casares para preguntarle<br />

qué quería que hiciese con <strong>la</strong>s copias <strong>de</strong> los informes que<br />

le pasaban a él como presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l gobierno, dándole cuenta<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> lo que se tramaba en los cuarteles, con los nombres<br />

y grados respectivos <strong>de</strong> los conspiradores. La contestación <strong>de</strong><br />

Casares a mi hermana fue <strong>la</strong> siguiente: "Amparito, por favor, haz<br />

<strong>de</strong>saparecer esos papeles que <strong>de</strong>muestran mi culpabilidad".<br />

En el Madrid heroico que resistía bajo el grito <strong>de</strong> "no pasarán"<br />

vivía otro paisano <strong>de</strong> Amparo muy amigo <strong>de</strong> Casares Quiroga,<br />

el poeta Arturo Cuadrado. El joven intelectual <strong>de</strong> izquierdas<br />

había salvado su vida al encontrarse el 18 <strong>de</strong> julio en Madrid,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber ido, como subsecretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong>l<br />

Estatuto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Autonomía, a entregar dicho documento ante el<br />

presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. Los dos jóvenes comenzaron a<br />

verse en los momentos libres. Al poco tiempo, <strong>la</strong> amistad se<br />

convirtió en noviazgo y juntos se tras<strong>la</strong>daron con el gobierno a


Valencia. En esta ciudad se casan, siendo el padrino <strong>de</strong> bodas<br />

el <strong>de</strong>stacado dirigente galleguista Alfonso Rodríguez Caste<strong>la</strong>o.<br />

El joven matrimonio, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una temporada, se tras<strong>la</strong>da<br />

con el gobierno legal hasta Barcelona. En los últimos meses <strong>de</strong><br />

su estancia en Barcelona nace su única hija, Silvia.<br />

Ana María Alvajar cuenta en sus memorias inéditas, Soltando<br />

Lastre, que Amparo se había marchado para Madrid en marzo<br />

do 1936 para co<strong>la</strong>borar con Casares Quiroga:<br />

Jamás regresó a La Coruña. No volví a ver<strong>la</strong> hasta el año 1965<br />

en París y con motivo <strong>de</strong>l fallecimiento <strong>de</strong> mi padre.<br />

Con <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota <strong>de</strong>l ejército republicano, Amparo y Arturo cruzan<br />

los Pirineos hasta llegar a Francia; allí los esperará el<br />

campo <strong>de</strong> concentración. Gracias a los vínculos que su padre<br />

tiene con <strong>la</strong> masonería <strong>de</strong> Francia, logran salir <strong>de</strong> este lugar.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sgracia llegará a este matrimonio. Su hija<br />

Silvia, <strong>de</strong> cinco meses <strong>de</strong> edad, coge una enfermedad respiratoria<br />

y fallece cuando el matrimonio se encuentra en Tolouse.<br />

Meses <strong>de</strong>spués logran embarcarse en Bur<strong>de</strong>os, en el barco<br />

Massilia, fletado por <strong>la</strong>s organizaciones republicanas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Argentina. En el buque están <strong>de</strong> pasajeros el ex alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Vi<strong>la</strong>garcía Elpidio Vil<strong>la</strong>ver<strong>de</strong>, en compañía <strong>de</strong> su mujer y <strong>de</strong><br />

sus hijas Rosina y Mariví. Rosina nos cuenta una referencia<br />

<strong>de</strong> este viaje:<br />

La conocí en el barco Massilia cuando lo cogimos en Bur<strong>de</strong>os.<br />

Venía con Cuadrado, que era amigo <strong>de</strong> mi padre. Amparo era<br />

una mujer muy hermosa. Quienes años <strong>de</strong>spués tuvieron una<br />

re<strong>la</strong>ción más estrecha que <strong>la</strong> mía, <strong>la</strong> recuerdan como una mujer<br />

muy inteligente. La hermosura <strong>de</strong> Amparo y <strong>la</strong> bohemia <strong>de</strong><br />

Arturo terminaron con esta pareja.<br />

Al llegar al puerto <strong>de</strong> Buenos Aires, les estaban esperando un<br />

grupo <strong>de</strong> intelectuales gallegos que habían llegado antes a <strong>la</strong><br />

Argentina. Luis Seoane sería el encargado <strong>de</strong> facilitarle su<br />

rápida integración a <strong>la</strong> vida intelectual <strong>de</strong> este país. Los primeros<br />

años <strong>de</strong> este matrimonio no serán nada fáciles. El recuerdo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> hija fallecida y <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comenzar una nueva<br />

vida van distanciando a este matrimonio, hasta que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n<br />

separarse. Amparo vivió en este país hasta el año 1955, <strong>de</strong>dicándose<br />

<strong>de</strong> lleno al teatro y a <strong>la</strong> actividad intelectual. Según<br />

cuenta Luis Seoane:<br />

Publicó muchos artículos y ensayos sobre problemas <strong>de</strong>l teatro<br />

y <strong>de</strong> Galicia. Hizo numerosas traducciones al castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong><br />

obras <strong>de</strong> Di<strong>de</strong>rot, F<strong>la</strong>ubert, Romain Rol<strong>la</strong>nd, etc.<br />

Mulleres da emigración<br />

25


26 Mulleres da emigración<br />

Mientras, Arturo será uno <strong>de</strong> los editores más importantes <strong>de</strong><br />

poesía. Junto con Seoane, fundaron un sinfín <strong>de</strong> editoriales y<br />

revistas. El Instituto <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno, que era una agrupación<br />

teatral <strong>de</strong> Buenos Aires, puso en escena varias obras <strong>de</strong> Amparo.<br />

Entre los éxitos más distinguidos estuvo el estreno <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra<br />

Amada y Tú. Esta comedia dramática consta <strong>de</strong> tres actos que se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n en un clima nebuloso y poético, en una vieja casona<br />

don<strong>de</strong> tres hombres jóvenes se enamoran <strong>de</strong>l fantasma <strong>de</strong> una<br />

adolescente. La obra fue dirigida por el director Marcelo Lavalle<br />

y contó con unos actores que años <strong>de</strong>spués se convertirían en primeras<br />

estrel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> escena argentina. La actriz principal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

obra era <strong>la</strong> famosa actriz Norma Aleandro, <strong>de</strong> gran éxito internacional.<br />

La acompañaba el conocido actor Emilio Alfaro, el actor<br />

vigués Ignacio Quirós y Eduardo Balza. Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras estrenada<br />

por Amparo, con gran éxito, fue El balcón <strong>de</strong> los Lester.<br />

Amparo Alvajar se casó posteriormente con un abogado argentino<br />

que gozaba <strong>de</strong> una buena situación económica, con el que<br />

se tras<strong>la</strong>dó a México. Años <strong>de</strong>spués vuelve a separarse, tras<strong>la</strong>dándose<br />

a trabajar a Nueva York como traductora da <strong>la</strong> ONU.<br />

De los Estados Unidos se tras<strong>la</strong>dó a París, don<strong>de</strong> trabajó como<br />

traductora <strong>de</strong>l Correo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO. Amparo mantuvo en<br />

París una estrecha amistad con otra gran mujer gallega y coruñesa<br />

como el<strong>la</strong>, María Casares. Ambas mujeres tenían un amor<br />

especial por el teatro y ambas habían sufrido <strong>la</strong> persecución,<br />

por ser hijas <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacados republicanos.<br />

En Ginebra, en 1961, fue directora <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

O.I.T. Su especialidad era <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong>l inglés al español:<br />

En Ginebra -seña<strong>la</strong> Seoane- fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fundadoras <strong>de</strong>l<br />

Grupo Artístico Hispanoamericano y dirigió el estreno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

obras <strong>de</strong> Moratín, Lope <strong>de</strong> Vega y Buero Vallejo.<br />

También realizó innumerables artículos <strong>de</strong> crítica y ensayos<br />

sobre teatro. Entre <strong>la</strong>s obras que dirigió están Fuenteovejuna,<br />

en 1964, Lectura <strong>de</strong> Os Vellos non <strong>de</strong>ben <strong>de</strong> namorarse, en<br />

1975, o Cara <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ta, en 1975.<br />

El editor Carlos Díaz, quien participó en aquellos grupos teatrales<br />

y <strong>la</strong> conoció durante su estancia en Ginebra, re<strong>la</strong>ta algunos<br />

aspectos <strong>de</strong> su personalidad:<br />

Amparo era una mujer <strong>de</strong> fuerte carácter, muy nerviosa, que<br />

vivía el teatro con mucha pasión. A pesar <strong>de</strong> que los que integrábamos<br />

el elenco éramos todos amateur, el<strong>la</strong> nos imponía<br />

una disciplina <strong>de</strong> profesionales.<br />

Luego, Carlos Díaz agrega que:<br />

A Amparo <strong>la</strong> recuerdo como una persona culta, <strong>de</strong> un gran


espíritu republicano, pero muy marcada por <strong>la</strong> vida. recuerdo<br />

que por aquellos años <strong>de</strong> lucha antifranquista todos los años<br />

realizábamos campañas para juntar dinero para <strong>la</strong> lucha c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina.<br />

Cada uno <strong>de</strong> nosotros hacía su pequeño aporte para <strong>la</strong><br />

Unión do Povo Galego, que era <strong>la</strong> organización que por aquellos<br />

años tenía una actitud más comprometida con Galicia. Era<br />

curioso que Amparo era nuestra más importante cotizante.<br />

Mientras nosotros poníamos algunos francos el<strong>la</strong> siempre nos<br />

daba cerca <strong>de</strong> 100 francos, que por aquellos años era una cantidad<br />

muy importante. A pesar <strong>de</strong> no ser <strong>de</strong> nuestro partido,<br />

contábamos con todo su apoyo económico y también moral.<br />

Amparo Alvajar, cuando se jubi<strong>la</strong>, se tras<strong>la</strong>da a vivir a Monsao,<br />

justo en <strong>la</strong> frontera <strong>de</strong> Galicia. Allí, contemp<strong>la</strong>ndo el Miño,<br />

mirando día y noche <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Salvaterra, vivió recluida los<br />

últimos años <strong>de</strong> su vida. Amparo, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> su<br />

Galicia natal, no volvió a pisar su país. Las profundas heridas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida le impedían reencontrarse con un paisaje que tanto<br />

amaba pero que le producía tanto dolor.<br />

Amparo Alvajar falleció en <strong>la</strong> soledad en el mes <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1998.<br />

Mulleres da emigración<br />

27


María Araúxo<br />

CARRIL 1904/HABANA 1989


MARIA ARAUXO<br />

María Arauxo naceu en Carril en outubro <strong>de</strong> 1904. Por aqueles<br />

anos aque<strong>la</strong> vi<strong>la</strong> mariñeira era un dos portos máis importantes<br />

<strong>de</strong> saída <strong>de</strong> emigrantes. O pai <strong>de</strong> María era pescador<br />

mentres a súa nai axudaba a manter a familia marisqueando<br />

nas ricas praias <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>garcía.<br />

Sendo nena os seus pais lévana a Cuba on<strong>de</strong> se insta<strong>la</strong>n como<br />

emigrantes. A familia Arauxo instá<strong>la</strong>se no barrio <strong>de</strong><br />

Casab<strong>la</strong>nca, na banda <strong>de</strong> enfrente da cida<strong>de</strong> da Habana. Aquel<br />

municipio era o lugar elixido polos pescadores galegos para<br />

fixar a súa resi<strong>de</strong>ncia. Cando María tiña 16 anos casóu con<br />

Anxo Carcaño, oriundo <strong>de</strong> Murgados. Carcaño como tantos<br />

outros emigrantes seguiu a tradición mariñeira. Ós poucos<br />

anos naceron os seus primeiros fillos, Sebastián e Antonia.<br />

Anxo comeza a participar no movimento sindical cubano, na<br />

<strong>de</strong>fensa dos <strong>de</strong>reitos dos pescadores. Na década dos vinte as<br />

i<strong>de</strong>as do comunismo ca<strong>la</strong>ran no movimento obreiro cubano, e<br />

entre os pescadores as i<strong>de</strong>as marxistas comezaban a ter arraigo.<br />

Anxo vincú<strong>la</strong>se ó recentemente fundado Partido Comunista<br />

<strong>de</strong> Cuba. Tanto Anxo como María tiñan un estreito vencello<br />

político co lí<strong>de</strong>r comunista Julio Antonio Mel<strong>la</strong>. María comeza<br />

a comprometerse coa loita <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses a través do traballo sindical<br />

do seu compañeiro, e pouco a pouco vaise incorporando<br />

a unha militancia máis comprometida. Por aqueles anos, Cuba<br />

estaba gobernada po<strong>la</strong> ditadura <strong>de</strong> Machado que <strong>de</strong>sata unha<br />

feroz represión contra os comunistas e dirixentes sindicais.<br />

Esta situación é <strong>de</strong>terminante para que María <strong>de</strong>cida retornar a<br />

Galicia mentres Anxo proseguía coa súa militancia política.<br />

É no 1927 cando María retorna a Galicia cos seus fillos.<br />

Cando, no 1932, o seu marido se reúne con eles, a familia<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> radicarse en Vigo. María comeza a trabal<strong>la</strong>r nunha<br />

empresa <strong>de</strong> conservas da que, ó pouco tempo, é nomeada<br />

encargada, mentres que Anxo embarca nun buque <strong>de</strong> pesca.<br />

Mulleres da emigración<br />

31


María Araúxo <strong>de</strong> nena.<br />

32 Mulleres da emigración<br />

Durante os primeiros anos da década dos 30 Galicia vivía<br />

momentos <strong>de</strong> moita ilusión. Proc<strong>la</strong>mouse a Segunda República<br />

e as esquerdas estaban nunha etapa <strong>de</strong> crecemento. Si ben o partido<br />

maioritario da esquerda era o PSOE, os comunistas comezaban<br />

a ter certa influencia no movimento obreiro. Era Vigo,<br />

unha das cida<strong>de</strong>s máis industriais <strong>de</strong> Galicia, o Partido<br />

Comunista formara un grupo moi activo entre os que estaban<br />

María Arauxo, Anxo Carcaño, Cantero, Agustín Leira e Xosé<br />

Gómez Gayoso. O <strong>de</strong>stacado escritor Xosé Neira Vi<strong>la</strong>s nunha


entrevista realizada a María recolle a testemuña da súa activida<strong>de</strong><br />

sindical: “ Anxo era secretario xeral do sindicato <strong>de</strong> mariñeiros<br />

<strong>de</strong> Vigo, e a min, na fabrica <strong>de</strong> corservas, tamén elixíronme<br />

<strong>de</strong>legada sindical e comecei a p<strong>la</strong>ntexar necesida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>reitos:<br />

<strong>la</strong>ceniñas ou armarios individuais para gardar a roupa, gar<strong>de</strong>rias<br />

para os nenos, atención ás embarazadas...Alí trabal<strong>la</strong>ban<br />

fundamentalmente, mulleres. E o crego (dono da empresa) tratou<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>spedirme, fixo todo o que puido, pero a oposición das<br />

miñas compañeiras impediuno.”.<br />

Durante a súa activa militancia coñece á Pasionaria nun congreso<br />

celebrado en Madrid en 1935, tamén a tratou en París nun<br />

congreso antifascista. Cando Dolores Ibárruri visita Vigo durante<br />

a campaña da Frente Popu<strong>la</strong>r, María Arauxo e Agustín Leira<br />

son os encargados <strong>de</strong> acompaña<strong>la</strong> na súa estadía na cida<strong>de</strong>, que<br />

conclúe co combativo mitin celebrado no campo <strong>de</strong> Barreiro.<br />

En 1935 María e Anxo teñen a súa última fil<strong>la</strong> Dora. Eran anos<br />

<strong>de</strong> ilusión, a formación da Frente Popu<strong>la</strong>r abría a posibilida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> arrebatarlle o goberno á <strong>de</strong>reita, mentres en Galicia no 36 o<br />

referéndum do Estatuto daba un contun<strong>de</strong>nte apoio á proposta<br />

autonomista. O trunfo da esquerda abre unha etapa <strong>de</strong> conspiracións<br />

golpistas que remata co alzamento do Xeneral Franco<br />

o 18 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1936. En Vigo os trabal<strong>la</strong>dores movilízanse<br />

contra o golpe, concentrándose na Porta do Sol. Alí as mulleres<br />

trabal<strong>la</strong>doras da conserva enfróntanse coas tropas rebel<strong>de</strong>s.<br />

María Arauxo, Flora Rodríguez e outras compañeiras increpan<br />

ós soldados con berros <strong>de</strong>: " cobar<strong>de</strong>s! Tira<strong>de</strong> contra o pobo<br />

in<strong>de</strong>fenso, tira<strong>de</strong> contra nós! Cobar<strong>de</strong>s.... " .Mentres, abren as<br />

blusas e golpean coas mans o peito. Os militares “valentes”<br />

respon<strong>de</strong>ron con ba<strong>la</strong>s, mentres a multitu<strong>de</strong> in<strong>de</strong>fensa corría<br />

po<strong>la</strong>s rúas buscando refuxio.<br />

Grupo <strong>de</strong> pasaxeiros do<br />

Márquez <strong>de</strong> Comil<strong>la</strong>s. De<br />

esquerda a <strong>de</strong>reita, na<br />

primeira ringleira, María<br />

Araúxo, Antonia,<br />

Sebastián, o matrimonio<br />

Comesania e Doriña.<br />

Mulleres da emigración<br />

33


34<br />

Mulleres da emigración<br />

Aquel día os trabal<strong>la</strong>dores parapetáronse no Calvario, a<br />

“Rusia Pequena”. Homes e mulleres con escopetas <strong>de</strong> caza<br />

intentaron durante dous días <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r a cida<strong>de</strong> das tropas asasinas.<br />

A loita era <strong>de</strong>sigual e os militares logran tomar militarmente<br />

a cida<strong>de</strong>. María e Anxo <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n pasar á c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinida<strong>de</strong><br />

e lánzanse ó monte. Algúns refuxianse na Madroa, outros<br />

parapétanse nos montes cercanos a Vigo: “ Aquelo foi espantoso.<br />

Estábamos cara a cara coa realida<strong>de</strong> máis violenta do<br />

fascismo. Carcaño e máis eu pasamos á c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinida<strong>de</strong>... De<br />

primeiras fomos ó monte. Organizamos un grupo <strong>de</strong> “fuxidos”<br />

que se internaban nunha zona montañosa <strong>de</strong> Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>”.<br />

Co paso dos meses e á espera <strong>de</strong> que a guerra se <strong>de</strong>cidira<br />

polo bando Republicano, María e Anxo retornan á cida<strong>de</strong><br />

on<strong>de</strong> se escon<strong>de</strong>n na casa duns amigos que lles dan habitación<br />

e alimentos.<br />

Anxo tenta en varias oportunida<strong>de</strong>s saír da zona franquista<br />

para ir pelexar xunto ós leais. É así como cruza a fronteira con<br />

Francia, é <strong>de</strong>tido neste país e confinado nun campo <strong>de</strong> concentración.<br />

Coa axuda do Consu<strong>la</strong>do Cubano na Francia consegue<br />

saír daquele cárcere e adopta unha i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong> cubana falsa,<br />

regresando novamente con esta documentación a Vigo.<br />

Despóis dun tempo en Vigo é <strong>de</strong>tido e enviado aos traballos<br />

forzados durante dous anos. As ma<strong>la</strong>s condicións <strong>de</strong> traballo<br />

Unha das últimas fotos <strong>de</strong> María, na que está coas fil<strong>la</strong>s e netas e netos.


afectáronlle a saú<strong>de</strong> tendo que intervir o Cónsul <strong>de</strong> Cuba en<br />

Vigo que solicita a súa liberda<strong>de</strong> por cuestións humanitarias,<br />

conseguindo "repatrialo" <strong>de</strong>n<strong>de</strong> Lisboa a Cuba.<br />

María mentres tanto co<strong>la</strong>boraba como en<strong>la</strong>ce da guerril<strong>la</strong> baixo<br />

o nome <strong>de</strong> “Emilia”. En varias oportunida<strong>de</strong>s participou na realización<br />

<strong>de</strong> emboscadas e accións <strong>de</strong> sabotaxe: “ Nunha ocasión<br />

sina<strong>la</strong> María, que<strong>de</strong>ime no monte varios días, <strong>de</strong>prendin a tirar,<br />

fixen longas camiñatas, tomei parte en dúas emboscadas...”.<br />

A policía e os fa<strong>la</strong>nxistas andaban na busca <strong>de</strong> María ata que<br />

lle ten<strong>de</strong>ron unha trampa e foi <strong>de</strong>tida na pensión na que habitaba.<br />

María é levada coa súa fil<strong>la</strong> Dorita ó cárcere <strong>de</strong> Vigo.<br />

Despois dunha tempada en liberda<strong>de</strong> é novamente <strong>de</strong>tida,<br />

interce<strong>de</strong>ndo <strong>de</strong> novo o Cónsul cubano. A situación <strong>de</strong> María<br />

e a súa familia era moi difícil. Estaba moi contro<strong>la</strong>da po<strong>la</strong><br />

policía, sobrevivindo da venda na rúa <strong>de</strong> pescado que ía<br />

tódolos días a buscar ó Berbes. Ó pouco tempo chéganlle os<br />

Fi<strong>de</strong>l Castro outorgándolle unha medal<strong>la</strong> na FMC.<br />

Mulleres da emigración<br />

35


36 Mulleres da emigración<br />

billetes que lle manda o seu marido <strong>de</strong>n<strong>de</strong> Cuba. É así como<br />

en 1944 embarca xunto ós seus fillos no buque "Marqués <strong>de</strong><br />

Comil<strong>la</strong>s". Xunto a eles viaxaba o matrimonio formado polo<br />

médico <strong>de</strong> Tui, Francisco Comesaña e por Asunción<br />

Concheiro. Francisco, tamén comunista, estivera preso e a<br />

piques estivo <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>do.<br />

María chegou a Cuba e inmediatamente púxose a militar no<br />

Partido Socialista Popu<strong>la</strong>r (comunista). A súa primeira activida<strong>de</strong><br />

foi percorrer este país <strong>de</strong>nunciando ó réxime franquista.<br />

Co comezo do movimento revolucionario encabezado por<br />

Fi<strong>de</strong>l Castro e o Movimento 26 <strong>de</strong> xullo, María <strong>de</strong>senro<strong>la</strong> unha<br />

intensa activida<strong>de</strong> <strong>de</strong> apoio á resistencia cívica que se <strong>de</strong>senro<strong>la</strong>ba<br />

nas cida<strong>de</strong>s en apoio á guerril<strong>la</strong> que loitaba para <strong>de</strong>rrotar<br />

ó ditador Batista. María participaba nas manifestacións, vendía<br />

bonos, escondía combatentes etc. Co trunfo da Revolución,<br />

María Arauxo funda na súa casa o primeiro Comité <strong>de</strong> Defensa<br />

da Revolución do barrio mariñeiro <strong>de</strong> Casab<strong>la</strong>nca.. Tamén<br />

integra a Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Mulleres Cubanas e recebe preparación<br />

militar para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r a nacente revolución.. Durante a<br />

invasión <strong>de</strong> 1961 promovida polos EE.UU., María Arauxo tivo<br />

unha <strong>de</strong>stacada participación como miliciana, contrarrestando<br />

os intentos da reacción <strong>de</strong> organizar unha resistencia no interior<br />

<strong>de</strong> Cuba. Coa súa <strong>la</strong>boura <strong>de</strong> miliciana logrou <strong>de</strong>ter a máis<br />

<strong>de</strong> douscentos elementos contrarevolucionarios.<br />

Durante a súa <strong>la</strong>rga traxectoria política María Arauxo foi distinguida<br />

con varias con<strong>de</strong>coracións entre e<strong>la</strong>s, a "Or<strong>de</strong>n Ana<br />

Betancourt" que lle foi entregada polo Comandante Fi<strong>de</strong>l<br />

Castro, a "Medal<strong>la</strong> 23 <strong>de</strong> agosto", po<strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Mulleres<br />

Cubanas e a "Medal<strong>la</strong> 28 <strong>de</strong> setembro" outorgada polos<br />

Comités <strong>de</strong> Defensa da Revolución.<br />

María Araúxo, incansable loitadora, faleceu na Habana no<br />

mes <strong>de</strong> nadal do 1989.


MARIA ARAUJO<br />

María Araúxo nació en Carril en octubre <strong>de</strong> 1904. Por aquellos<br />

años aquel<strong>la</strong> vil<strong>la</strong> marinera era uno <strong>de</strong> los puertos más importantes<br />

<strong>de</strong> salida <strong>de</strong> emigrantes. El padre <strong>de</strong> María era pescador,<br />

mientras que su madre ayudaba a mantener <strong>la</strong> familia marisqueando<br />

en <strong>la</strong>s ricas p<strong>la</strong>yas <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>garcía.<br />

Siendo niña, sus padres <strong>la</strong> llevan a Cuba, don<strong>de</strong> se insta<strong>la</strong>n como<br />

emigrantes. La familia Araúxo se insta<strong>la</strong> en el barrio <strong>de</strong><br />

Casab<strong>la</strong>nca, en <strong>la</strong> parte opuesta a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Habana. Aquel<br />

municipio era el lugar elegido por los pescadores gallegos para<br />

fijar su resi<strong>de</strong>ncia. Cuando María tenía dieciséis años se casó con<br />

Ángel Carcaño, oriundo <strong>de</strong> Murgados. Carcaño, como tantos<br />

otros emigrantes, siguió <strong>la</strong> tradición marinera. A los pocos años<br />

nacieron sus primeros hijos, Sebastián y Antonia. Ángel comienza<br />

a participar en el movimento sindical cubano, en <strong>la</strong> <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pescadores. En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los veinte <strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>l comunismo habían ca<strong>la</strong>do en el movimento obrero<br />

cubano, y entre los pescadores <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as marxistas comenzaban a<br />

tener vblex>. Ángel se vincu<strong>la</strong> al recién fundado Partido<br />

Comunista <strong>de</strong> Cuba. Tanto Ángel como María tenían un estrecho<br />

vínculo político con el lí<strong>de</strong>r comunista Julio Antonio Mel<strong>la</strong>.<br />

María comienza a comprometerse con <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses a través<br />

<strong>de</strong>l trabajo sindical <strong>de</strong> su compañero, y poco a poco se va incorporando<br />

a una militancia más comprometida. Por aquellos años,<br />

Cuba estaba gobernada por <strong>la</strong> dictadura <strong>de</strong> Machado, que <strong>de</strong>sata<br />

una feroz represión contra los comunistas y dirigentes sindicales.<br />

Esta situación es <strong>de</strong>terminante para que María <strong>de</strong>cida retornar a<br />

Galicia, mientras Ángel proseguía con su militancia política.<br />

Es en el año 1927 cuando María retorna a Galicia con sus<br />

hijos. Cuando en el 1932 su marido se reúne con ellos, <strong>la</strong> familia<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> radicarse en Vigo. María comienza a trabajar en una<br />

empresa <strong>de</strong> conservas <strong>de</strong> <strong>la</strong> que, al poco tiempo, es nominada<br />

encargada, mientras que Ángel embarca en un buque <strong>de</strong> pesca.<br />

Mulleres da emigración<br />

37


38 Mulleres da emigración<br />

Durante los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los treinta Galicia<br />

vivía momentos <strong>de</strong> mucha ilusión. Se proc<strong>la</strong>mó <strong>la</strong> Segunda<br />

República y <strong>la</strong>s izquierdas estaban en una etapa <strong>de</strong> crecimiento.<br />

Aunque el partido mayoritario <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda era el PSOE, los<br />

comunistas comenzaban a tener cierta influencia en el movimento<br />

obrero. Era Vigo una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s más industriales <strong>de</strong><br />

Galicia y el Partido Comunista había formado un grupo muy activo<br />

entre los que estaban María Araúxo, Ángel Carcaño, Cantero,<br />

Agustín Finca y Xosé Gómez Gayoso. El <strong>de</strong>stacado escritor<br />

Xosé Neira Vi<strong>la</strong>s, en una entrevista realizada a María, recoge el<br />

testimonio <strong>de</strong> su actividad sindical: Ángel era secretario general<br />

<strong>de</strong>l sindicato <strong>de</strong> marineros <strong>de</strong> Vigo, y a mí, en <strong>la</strong> fábrica <strong>de</strong> conservas,<br />

también me eligieron <strong>de</strong>legada sindical y comencé a p<strong>la</strong>ntear<br />

necesida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>rechos: a<strong>la</strong>cenas o armarios individuales para<br />

guardar <strong>la</strong> ropa, gar<strong>de</strong>rías para los niños, atención a <strong>la</strong>s embarazadas...<br />

Allí trabajaban fundamentalmente mujeres. Y el cura<br />

(dueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa) trató <strong>de</strong> <strong>de</strong>spedirme, hizo todo lo que<br />

pudo, pero <strong>la</strong> oposición <strong>de</strong> mis compañeras lo impidió.<br />

Durante su activa militancia conoce a <strong>la</strong> Pasionaria en un congreso<br />

celebrado en Madrid en 1935. También <strong>la</strong> trató en París<br />

en un congreso antifascista. Cuando Dolores Ibárruri visita<br />

Vigo durante <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong>l Frente Popu<strong>la</strong>r, María Araúxo y<br />

Agustín Finca son los encargados <strong>de</strong> acompañar<strong>la</strong> en su estancia<br />

en <strong>la</strong> ciudad, que concluye con el combativo mitin celebrado<br />

en el campo <strong>de</strong> Barreiro.<br />

En 1935 María y Ángel tienen su última hija, Dora. Eran años<br />

<strong>de</strong> ilusión, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l Frente Popu<strong>la</strong>r abría <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> arrebatarle el gobierno a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha, mientras en Galicia en<br />

el 36 el referéndum <strong>de</strong>l Estatuto daba un contun<strong>de</strong>nte apoyo a<br />

<strong>la</strong> propuesta autonomista. El triunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda abre una<br />

etapa <strong>de</strong> conspiraciones golpistas que termina con el alzamiento<br />

<strong>de</strong>l General Franco el 18 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1936. En Vigo, los trabajadores<br />

se movilizan contra el golpe, concentrándose en <strong>la</strong><br />

Puerta <strong>de</strong>l Sol. Allí <strong>la</strong>s mujeres trabajadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> conserva se<br />

enfrentan con <strong>la</strong>s tropas rebel<strong>de</strong>s. María Araúxo, Flora<br />

Rodríguez y otras compañeras increpan a los soldados con gritos<br />

<strong>de</strong>: ¡Cobar<strong>de</strong>s! ¡Tirad contra el pueblo in<strong>de</strong>fenso, tirad contra<br />

nosotros! ¡Cobar<strong>de</strong>s.... ¡, al tiempo que abren sus blusas y<br />

golpean con <strong>la</strong>s manos el pecho. Los militares "valientes" respondieron<br />

con ba<strong>la</strong>s, mientras <strong>la</strong> multitud in<strong>de</strong>fensa corría por<br />

<strong>la</strong>s calles buscando refugio.<br />

Aquel día los trabajadores se parapetaron en el Calvario, "<strong>la</strong><br />

Rusia pequeña". Hombres y mujeres con escopetas <strong>de</strong> caza<br />

intentaron durante dos días <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tropas asesinas.<br />

La lucha era <strong>de</strong>sigual y los militares logran tomar militarmente<br />

<strong>la</strong> ciudad. María y Ángel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n pasar a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinidad<br />

y se <strong>la</strong>nzan al monte. Algunos se refugian en <strong>la</strong> Madroa,


otros se parapetan en los montes cercanos a Vigo: Aquello fue<br />

espantoso. Estábamos vis a vis con <strong>la</strong> realidad más violenta <strong>de</strong>l<br />

fascismo. Carcaño y más yo pasamos a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinidad... De<br />

primeras fuimos al monte. Organizamos un grupo <strong>de</strong> "forajidos"<br />

que se internaban en una zona montañosa <strong>de</strong> Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>.<br />

Con el paso <strong>de</strong> los meses y a <strong>la</strong> espera <strong>de</strong> que <strong>la</strong> guerra se <strong>de</strong>cidiese<br />

por el bando Republicano, María y Ángel retornan a <strong>la</strong><br />

ciudad don<strong>de</strong> se escon<strong>de</strong>n en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> unos amigos que les<br />

dan habitación y alimentos. Ángel intenta en varias oportunida<strong>de</strong>s<br />

salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona franquista para ir a pelear junto a los leales.<br />

Es así como cruza <strong>la</strong> frontera con Francia, es <strong>de</strong>tenido en<br />

este país y confinado en un campo <strong>de</strong> concentración. Con <strong>la</strong><br />

ayuda <strong>de</strong>l Consu<strong>la</strong>do cubano en Francia consigue salir <strong>de</strong><br />

aquel<strong>la</strong> cárcel y adopta una i<strong>de</strong>ntidad cubana falsa, regresando<br />

nuevamente con esta documentación a Vigo. Después <strong>de</strong> un<br />

tiempo en Vigo es <strong>de</strong>tenido y enviado a los trabajos forzados<br />

durante dos años. Las ma<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo le afectaron<br />

a <strong>la</strong> salud, teniendo que intervenir el Cónsul <strong>de</strong> Cuba en<br />

Vigo, quien solicita su libertad por cuestiones humanitarias,<br />

Finalmente, consigue "repatriarlo" <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Lisboa hasta Cuba.<br />

María, mientras tanto, co<strong>la</strong>boraba como en<strong>la</strong>ce <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong><br />

bajo el nombre <strong>de</strong> "Emilia". En varias oportunida<strong>de</strong>s, participó en<br />

<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> emboscadas y acciones <strong>de</strong> sabotaje: En una ocasión<br />

-seña<strong>la</strong> María- me quedé en el monte varios días, aprendí a<br />

disparar, hice <strong>la</strong>rgas caminatas, tomé parte en dos emboscadas, …<br />

La policía y los fa<strong>la</strong>ngistas andaban en busca <strong>de</strong> María hasta<br />

que le tendieron una trampa y fue <strong>de</strong>tenida en <strong>la</strong> pensión en <strong>la</strong><br />

que habitaba. María es llevada con su hija Dorita a <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong><br />

Vigo. Después <strong>de</strong> una temporada en libertad es nuevamente<br />

<strong>de</strong>tenida, intercediendo <strong>de</strong> nuevo el Cónsul cubano. La situación<br />

<strong>de</strong> María y su familia era muy difícil. Estaba muy contro<strong>la</strong>da<br />

por <strong>la</strong> policía, sobreviviendo <strong>de</strong> <strong>la</strong> venta en <strong>la</strong> calle <strong>de</strong> pescado<br />

que iba todos los días a buscar al Berbés. Al poco tiempo<br />

le llegan los billetes que le manda su marido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cuba. Es<br />

así como en 1944 embarca junto a sus hijos en el buque<br />

"Marqués <strong>de</strong> Comil<strong>la</strong>s". Junto a ellos viajaba el matrimonio<br />

formado por el médico <strong>de</strong> Tui, Francisco Comesaña, y por<br />

Asunción Concheiro. Francisco, también comunista, había<br />

estado preso y a punto estuvo <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>do.<br />

María llegó a Cuba e inmediatamente se puso a militar en el<br />

Partido Socialista Popu<strong>la</strong>r (comunista). Su primera actividad fue<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> recorrer este país <strong>de</strong>nunciando al régimen franquista. Con<br />

el comienzo <strong>de</strong>l movimiento revolucionario encabezado por<br />

Fi<strong>de</strong>l Castro y el Movimento 26 <strong>de</strong> julio, María realiza una intensa<br />

actividad <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> resistencia cívica que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> en<br />

<strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s en apoyo a <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> que luchaba para <strong>de</strong>rrotar al<br />

Mulleres da emigración<br />

39


40 Mulleres da emigración<br />

dictador Batista. María participaba en <strong>la</strong>s manifestaciones, vendía<br />

bonos, escondía combatientes etc. Con el trunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Revolución, María Araúxo funda en su casa el primer Comité <strong>de</strong><br />

Defensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución <strong>de</strong>l barrio marinero <strong>de</strong> Casab<strong>la</strong>nca..<br />

También integra <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Mujeres Cubanas y recibe preparación<br />

militar para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r <strong>la</strong> naciente revolución. Durante <strong>la</strong><br />

invasión <strong>de</strong> 1961, promovida por EE.UU., María Araúxo tuvo<br />

una <strong>de</strong>stacada participación como miliciana, contrarrestando los<br />

intentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> organizar una resistencia en el interior<br />

<strong>de</strong> Cuba. Con su trabajo <strong>de</strong> miliciana logró <strong>de</strong>tener a más <strong>de</strong> doscientos<br />

elementos contrarrevolucionarios.<br />

Durante su amplia trayectoria política, María Araúxo fue distinguida<br />

con varias con<strong>de</strong>coraciones, entre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> "Or<strong>de</strong>n Ana<br />

Betancourt", que le fue entregada por el Comandante Fi<strong>de</strong>l<br />

Castro, <strong>la</strong> "Medal<strong>la</strong> 23 <strong>de</strong> agosto", por <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

Mujeres Cubanas y <strong>la</strong> "Medal<strong>la</strong> 28 <strong>de</strong> septiembre" otorgada<br />

por los Comités <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución.<br />

María Araúxo, incansable luchadora, falleció en <strong>la</strong> Habana en<br />

<strong>la</strong> navidad <strong>de</strong> 1989.


Carmen Arias<br />

BADE 1907 /BOS AIRES


CARMEN ARIAS<br />

Carmen naceu o 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1907 nunha al<strong>de</strong>a perdida <strong>de</strong><br />

Galicia chamada Ba<strong>de</strong>, pertencente á Parroquia <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>maior,<br />

no Municipio <strong>de</strong> Sarria (Lugo). Era fil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Benigno Arias e<br />

<strong>de</strong> Dolores López. Seus pais coidaban unha propieda<strong>de</strong> chamada<br />

"Ave<strong>la</strong>ira", que foi construída en 1706. Carmen era a<br />

segunda <strong>de</strong> oito irmáns.<br />

Como a maioría dos mozos da súa época, Carmen abandonou o<br />

seu Ba<strong>de</strong> natal e tras<strong>la</strong>douse á Arxentina, xunto a unha irmá <strong>de</strong><br />

seu pai. Partiu do porto da Coruña xunto a Juana Arias, quen viaxaba<br />

acompañada dos seus cinco fillos. Tamén partiu con e<strong>la</strong> a<br />

súa prima Teresa Fernán<strong>de</strong>z. Chegaron á Arxentina en 1923. Por<br />

aqueles anos gobernaba este país o Presi<strong>de</strong>nte Alvear. Mentres<br />

Carmen cruzaba o gran océano cara a América, un cantante chamado<br />

Carlos Gar<strong>de</strong>l facía o mesmo percorrido pero á inversa.<br />

Non tardou moito en conseguir emprego en casa dunha familia<br />

da burguesía criou<strong>la</strong>. Segundo nos contará seu fillo Alfredo:<br />

no primeiro emprego durou moi pouco. O traballo era duro e<br />

mal remunerado. Anos <strong>de</strong>spois, en agosto <strong>de</strong> 1928 foi contratada<br />

por Celia da Serna e Ernesto Guevara Lynch. Era un<br />

matrimonio novo que había uns días, exactamente o 14 <strong>de</strong><br />

xuño, tiveran o seu primeiro fillo, <strong>de</strong> nome Ernesto.<br />

Despois do nacemento casual <strong>de</strong> Ernesto en Rosario, tras<strong>la</strong>dáronse<br />

a Bos Aires. É nestas circunstancias cando Carmen é<br />

contratada. Logo duns meses na capital, regresaron con<br />

Ernesto e con Carmen a Puerto Caraguatai.<br />

A nova resi<strong>de</strong>ncia quedaba a tan só 400 metros do límite con<br />

Paraguai. Don Ernesto tiña unha explotación <strong>de</strong> herba mate<br />

que estaba sobre o río Paraná. Alí foi on<strong>de</strong> Ernestito <strong>de</strong>u os<br />

seus primeiros pasos e realizou os seus primeiros xogos infantís.<br />

Segundo algúns historiadores, foi a propia Carmen quen o<br />

bautizou co alcume <strong>de</strong> "Teté", que o acompañará como alcume<br />

familiar durante toda a súa vida.<br />

Mulleres da emigración<br />

43


Benigno Arias, pai <strong>de</strong><br />

Carmen Arias.<br />

Foto familiar <strong>de</strong> Carmen Arias.<br />

44 Mulleres da emigración<br />

Na selva misioneira estiveron vivindo máis <strong>de</strong> dous anos. Cando<br />

Celia quedou embarazada por segunda vez e estaba a piques <strong>de</strong><br />

parir regresou a Bos Aires. A viaxe fixérona no Iberá, un vello<br />

barco que navegou durante 50 anos no río Nilo e levaba décadas<br />

percorrendo o Paraná. A i<strong>de</strong>a da familia era residir uns meses<br />

<strong>de</strong>spois do parto <strong>de</strong> Celia en Bos Aires, para logo retornar a<br />

Misiones. Aos poucos días da chegada nacía a segunda fil<strong>la</strong> dos<br />

Guevara, a quen porían tamén o nome <strong>de</strong> Celia.<br />

En San Isidro vivían María Luisa Guevara Lynch e o seu marido.<br />

María era a irmá <strong>de</strong> Don Ernesto. Alí radicaron, xustamente<br />

nunha casa que quedaba na parte traseira do chalé que estes<br />

posuían. A nova resi<strong>de</strong>ncia quedaba na localida<strong>de</strong> <strong>de</strong> San<br />

Fernando, on<strong>de</strong> o pai tiña un estaleiro en socieda<strong>de</strong> cun amigo.<br />

Celia era unha muller mo<strong>de</strong>rna á que lle gustaba practicar<br />

<strong>de</strong>portes, especialmente natación. No verán aproveitaba a proximida<strong>de</strong><br />

do río da Prata para tomar o sol e nadar. Case a diario<br />

tras<strong>la</strong>dábase con Ernestito e con Carmen. Preparaban<br />

algúns bocadillos e pasaban alguhas horas do día disfrutando<br />

do río das augas cor león. Cando os días <strong>de</strong> outono permitíano<br />

e non facía frío tamén aproveitaban para se dar un baño.<br />

Ernestito, mentres tanto, aprendía a nadar e Carmen, como<br />

sempre, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a praia observaba o que facía o neno.


Unha mañá <strong>de</strong> maio, Ernestito colleu un<br />

enfriamento que lle produciu unha bronquite<br />

aguda, o que <strong>de</strong>rivou no seu primeiro ataque<br />

<strong>de</strong> asma. A partir daquel acontecemento a vida<br />

dos Guevara cambia radicalmente. A enfermida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Ernestito levounos a mudarse en<br />

varias oportunida<strong>de</strong>s na busca do mellor clima<br />

para que Teté pui<strong>de</strong>se sobrelevar o asma.<br />

De San Isidro tras<strong>la</strong>dáronse á capital e posteriormente<br />

os médicos lle recomendaron que<br />

Ernesto necesitaba un clima <strong>de</strong> montaña. Bos<br />

Aires tiña un clima moi húmido que lle producía<br />

constantes convulsións bronquiais. Un dos<br />

lugares que por aqueles anos recomendaban os<br />

médicos era Alta Gracia, especialmente para<br />

os enfermos que pa<strong>de</strong>cían tuberculose.<br />

Don Ernesto Guevara no seu libro Meu fillo o<br />

Che conta aspectos da vida <strong>de</strong> Carmen Arias<br />

en re<strong>la</strong>ción á súa familia:<br />

Non po<strong>de</strong>ría precisar exactamente cando chegou á nosa casa<br />

Carmen Arias, quen co tempo pasou a ser como un membro da<br />

familia. Pasaron moitos anos, pero non se me <strong>de</strong>s<strong>de</strong>buxa a súa<br />

figura cando, recén chegada, ergueu a Ernestito, que aínda non<br />

sabía camiñar. Estouna vendo conversar coa miña muller. Era<br />

robusta, moi loura e con moitas pencas, <strong>de</strong> ollos c<strong>la</strong>ros, sinxe<strong>la</strong><br />

e parca. Enten<strong>de</strong>use con Celia a penas cruzaron unhas cantas<br />

pa<strong>la</strong>bras e quedou como coidadora do meu fillo; <strong>de</strong>spois foi<br />

como a nai dos que lle viñeron.<br />

Non lle importaban nin o soldo nin as comodida<strong>de</strong>s. Apegárase<br />

a nós. Nunha época vivimos coa miña nai nun <strong>de</strong>partamento da<br />

rúa Santa Fe e Gui<strong>de</strong>, no primeiro piso. Pasaron corenta anos<br />

e o edificio está hoxe igual que cando o habitamos, só que un<br />

gran letreiro corre sobre os balcóns anunciando unha aca<strong>de</strong>mia<br />

comercial. Cada vez que paso por alí -e paso por alí case tódolos<br />

días- non podo <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> mirar os seus balcóns; aínda me<br />

parece ver a Carmen con Ernesto no colo tomando o sol.<br />

Carmen, a Galega, como lle diciamos con agarimo, quedou a<br />

cargo <strong>de</strong> Ernestito e non se <strong>de</strong>spegaba <strong>de</strong>l, ata que oito anos<br />

<strong>de</strong>spois saía da nosa casa para casar cun dos homes máis bos<br />

que coñecín, Don Alfredo Gabe<strong>la</strong>.<br />

Encariñouse tanto co meu fillo que acabouno querendo coma seu,<br />

e logo encariñouse con tódolos que viñeron <strong>de</strong>trás. Cando algún<br />

<strong>de</strong>les facía unha trasnada <strong>de</strong>masiado gorda e eu lle quería dar unha<br />

<strong>la</strong>bazada invariablemente caía sobre os brazos <strong>de</strong> Carmen, que<br />

sempre se interpuña sen que eu pui<strong>de</strong>se evitalo. Regañábaa e a<br />

Carmen Arias ao chegar á<br />

Arxentina cun familiar.<br />

Mulleres da emigración<br />

45


Ché en Misiones.<br />

miña muller facía o mesmo, diciámoslle que malcriaba<br />

aos nosos fillos. E<strong>la</strong> non contestaba pero seguía a facelo.<br />

Acompañounos en Bos Aires, mentres vivimos nun bo<br />

<strong>de</strong>partamento, pero acompañounos tamén en tóda<strong>la</strong>s<br />

viaxes que fixemos ao interior. Estivo na estancia dos<br />

Moore en Entre Ríos, no Socorro dos Echague, no<br />

campo da miña muller en Vil<strong>la</strong> Sarmiento e en Puerto<br />

Caraguatai <strong>de</strong> Misiones, on<strong>de</strong> a vida era máis difícil<br />

tanto polo clima coma po<strong>la</strong> xente que habitaba esas<br />

rexións. Como unha visión lonxana lémbroa, toda<br />

queimada polo sol ar<strong>de</strong>nte, levando a roupa á cabeza<br />

e <strong>la</strong>vándoa na beira do río Paraná, porque segundo e<strong>la</strong>,<br />

esa era a maneira <strong>de</strong> <strong>la</strong>var na súa terra. Lavaba e p<strong>la</strong>nchaba<br />

e facíalle a comida a Ernesto, e <strong>de</strong>spois fíxoo<br />

con tóda<strong>la</strong>s nosas criaturas.<br />

Logo acompañounos varios anos na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Alta<br />

Gracia, sempre a cargo dos nosos fillos.<br />

ALTA GRACIA<br />

46 Mulleres da emigración<br />

Carmen Arias en 1931 coñece na casa <strong>de</strong> Merce<strong>de</strong>s -unha<br />

parenta súa- a Alfredo Gabe<strong>la</strong>. A partir daquel encontro comeza<br />

o noivado entre ambos. Gabe<strong>la</strong> era emigrante como e<strong>la</strong>, oriúndo<br />

da provincia <strong>de</strong> Asturias.<br />

En 1932, os Guevara <strong>de</strong>cidiron establecerse en Alta Gracia,<br />

provincia <strong>de</strong> Córdoba, localida<strong>de</strong> serrana on<strong>de</strong> o clima era seco<br />

e <strong>de</strong> altura, moi recomendable para as persoas asmáticas.<br />

Cando e<strong>la</strong> <strong>de</strong>cidiu casar, -conta don Ernesto- <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> moitas<br />

di<strong>la</strong>cións porque non quería facelo ata que o "neno Robertito"<br />

fose máis gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong>unos a nova que para nós caeu como unha<br />

bomba. Íasenos con e<strong>la</strong> parte da nosa familia. Lembro a <strong>de</strong>spedida<br />

na vel<strong>la</strong> estación <strong>de</strong> Alta Gracia, e<strong>la</strong> asomada á ventá do<br />

tren que comezaba a andar e chorando a mares lle dicía á miña<br />

muller, sina<strong>la</strong>ndo a Robertito: "....! e cói<strong>de</strong>mo ben, señora!".<br />

Moitas veces con Celia temos lembrado esta <strong>de</strong>spedida..<br />

En Alta Gracia os Guevara viviron once anos. Os vínculos con<br />

Carmen e Gabe<strong>la</strong> continuaron, mesmo a fil<strong>la</strong> maior <strong>de</strong> Carmen<br />

pasou varias vacacións na casa <strong>de</strong> Alta Gracia. Don Alfredo<br />

séguenos lembrando:<br />

Se eu tivese que personalizar a lealda<strong>de</strong>, non teño a menor dúbida<br />

que o faría na que hoxe é dona Carmen Arias <strong>de</strong> Gabe<strong>la</strong>.<br />

Cando dirixo meu pensamento cara ao pasado, confún<strong>de</strong>nseme<br />

as imaxes e non podo <strong>de</strong>spegar en todo ese conxunto unhas doutras.<br />

Alta Gracia, o Socorro, Ga<strong>la</strong>rza, Puerto Caraguatai; todas


estas cuosas que vin e vivín, hoxe só as podo lembrar vincu<strong>la</strong>das<br />

coa imaxe <strong>de</strong> Carmen Arias, quen por todos estes sitios<br />

acompaña á miña familia. Pero cando penso ne<strong>la</strong> evoco inmediatamente<br />

toda a rapazada que formaban meus fillos. Todos<br />

eles ao coidado <strong>de</strong> este anxo tute<strong>la</strong>r que se chamaba Carmen.<br />

Pero un día Carmen, nunha viaxe que fixo a Bos Aires, coñeceu<br />

á súa media <strong>la</strong>ranxa, don Alfredo Gabe<strong>la</strong>. Era tamén español, un<br />

dos homes <strong>de</strong> corazón máis puro e xeneroso que coñecín, e a<br />

lealda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Carmen só era comparable á lealda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Alfredo.<br />

GUERRA CIVIL ESPAÑOLA<br />

Cando estoupa a guerra civil españo<strong>la</strong> os pais <strong>de</strong> Ernesto toman<br />

partido po<strong>la</strong> España republicana. A casa dos Guevara converteuse<br />

nun comité <strong>de</strong> solidarieda<strong>de</strong> con aque<strong>la</strong> causa <strong>de</strong>mocrática.<br />

Ernestito xogaba con outros nenos da súa ida<strong>de</strong> á guerra civil, cos<br />

seus soldadiños. El sempre tomaba partido polo bando republicano.<br />

Seu tío, o intelectual comunista Cayetano Córdova Iturburu,<br />

por aquel entón estaba en España como corresponsal <strong>de</strong> guerra,<br />

Carmen Arias e o Che.<br />

Mulleres da emigración<br />

47


Che con nenos.<br />

48 Mulleres da emigración<br />

enviado polo periódico Crítica. Po<strong>la</strong>s informacións que lle<br />

enviaba seu tío, Ernestito ía seguindo paso a paso, nun p<strong>la</strong>no<br />

que tiña, o <strong>de</strong>senvolvemento das batal<strong>la</strong>s.<br />

Logo <strong>de</strong> perdida a guerra civil e xa insta<strong>la</strong>dos en Bos Aires,<br />

tanto a familia Guevara como así tamén Carmen Arias participan<br />

activamente nos actos antifranquistas.<br />

ERNESTO PERCORRE AMÉRICA<br />

Durante a súa xuventu<strong>de</strong> Ernesto, mentres estuda mediciña,<br />

realiza dúas longas viaxes por América Latina. A primeira<br />

xunto a Alfredo Granados e a segunda co seu amigo Carlos<br />

"Calica" Ferrer. Estas viaxes serán <strong>de</strong>cisivas para que Ernesto<br />

enten<strong>de</strong>se o que estaba a pasar no mundo. Naqueles percorridos<br />

po<strong>la</strong> América profunda, atopou sentido á súa vida.<br />

Cuba na década do 50 estaba gobernada polo ditador<br />

Fulgencio Batista. Todo o país era un enorme "garito" dos ricos<br />

norteamericanos, mentres o pobo vivía miserablemente. Un<br />

grupo <strong>de</strong> mozos martianos do Partido Ortodoxo tentar sublevar<br />

ao pobo organizando o histórico asalto do Cuartel Moncada, o<br />

26 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1953. A acción revolucionaria fracasa, aínda<br />

que a súa repercusión serviu para pren<strong>de</strong>r a chama revolucionaria.<br />

Fi<strong>de</strong>l Castro e un pequeno grupo <strong>de</strong> asaltantes, que salvaron<br />

a súa vida, terminarán no cárcere.


Ao saír do cárcere, Fi<strong>de</strong>l Castro e o resto dos combatentes martianos<br />

trasládanse a México coa i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> organizar unha expedición<br />

armada que pui<strong>de</strong>ra regresar a Cuba e comezar a segunda<br />

e <strong>de</strong>finitiva in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>ste país. A estadía <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l en<br />

México coinci<strong>de</strong> coa chegada <strong>de</strong> Ernesto á capital azteca. A<br />

través dun amigo en común logra contactar co comandante da<br />

expedición. Na primeira reunión con Fi<strong>de</strong>l, Ernesto queda convencido<br />

<strong>de</strong> que aquel home estaba disposto a realizar a revolución<br />

no seu país. Ernesto sae entusiasmado con aquel proxecto,<br />

ao que se incorpora <strong>de</strong> xeito inmediato.<br />

Durante o tempo que resi<strong>de</strong> en México adícase a trabal<strong>la</strong>r<br />

como fotógrafo. Neses meses participa xunto ao resto dos futuros<br />

expedicionarios en prácticas militares. A misión <strong>de</strong><br />

Guevara na expedición sería a <strong>de</strong> médico.<br />

O goberno mexicano, informado dos preparativos militares, fai<br />

unha redada e son <strong>de</strong>tidos os cabecil<strong>la</strong>s do movemento e o propio<br />

Guevara. Ao saír en liberda<strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro comprométese<br />

a realizar tóda<strong>la</strong>s xestións necesarias para que o mozo Guevara<br />

pui<strong>de</strong>ra saír en liberda<strong>de</strong>, xa que non era cubano coma o resto<br />

e estaba nunha situación ilegal.<br />

SERRA MAESTRA<br />

Posto Guevara en liberda<strong>de</strong>, comezan os preparativos para a<br />

partida no iate Granma. Despois <strong>de</strong> varios días <strong>de</strong> navegación,<br />

o 2 <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1956 cun total <strong>de</strong> 82 expedicionarios, chegan<br />

á costa cubana. Os militares que xa estaban alertados da chegada<br />

do continxente insurxente, producen gran<strong>de</strong>s baixas entre<br />

os revolucionarios. Tan só un grupo <strong>de</strong>les logra sobrevivir,<br />

entre eles Fi<strong>de</strong>l e Raúl Castro, Ernesto, Camilo Cienfuegos,<br />

Juan Almeida, Ramiro Valdéz, Efigenio Ameijeiras, entre<br />

outros. Os sobrevivintes comezan o camiño a Serra Maestra.<br />

Nos primeiros enfrontamentos contra as tropas <strong>de</strong> Batista,<br />

Ernesto amosa unha gran valentía e audacia. Rapidamente a<br />

súa personalida<strong>de</strong>, o seu temperamento e a súa responsabilida<strong>de</strong><br />

lévano a se <strong>de</strong>stacar do resto dos guerrilleiros. É así como<br />

<strong>de</strong> médico da expedición pasa a ser un dos comandantes do<br />

Movemento 26 <strong>de</strong> xullo.<br />

Cando se confirmou a nova <strong>de</strong> que Ernesto era o guerrilleiro<br />

arxentino que estaba en Serra Maestra e que era chamado popu<strong>la</strong>rmente<br />

"Che", comezaron a chegar as primeiras cartas c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinas.<br />

O Buzón ou lugar <strong>de</strong> recepción era a dirección <strong>de</strong><br />

Carmen e Alfredo. As cartas codificadas tiñan a sinatura <strong>de</strong> Teté.<br />

Na xa histórica batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Santa C<strong>la</strong>ra, Guevara dálle o golpe<br />

<strong>de</strong> gracia ao exército batistiano. Aquel trunfo militar permite a<br />

Mulleres da emigración<br />

49


Carmen Arias e Celia<br />

a nai do Che.<br />

50 Mulleres da emigración<br />

ofensiva final das distintas columnas que se dirixen á Habana,<br />

baixo a dirección do Comandante Fi<strong>de</strong>l Castro.<br />

Ernesto, xa convertido no Che, convértese xunto a Fi<strong>de</strong>l nun<br />

dos lí<strong>de</strong>res indiscutibles da revolución trunfante. A nova da<br />

caída <strong>de</strong> Batista impacta en todo o mundo. Na Arxentina a<br />

familia Guevara e a propia Carmen Arias estoupan <strong>de</strong> ledicia<br />

ao saber que Ernesto estaba con vida e que entrara trunfante ao<br />

carón <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro e as tropas guerrilleiras.<br />

PUNTA DO ESTE<br />

En agosto <strong>de</strong> 1961, con motivo da reunión do Consello<br />

Interamericano Económico e Social na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Punta do<br />

Este, o Che foi a gran figura daquel encontro.<br />

Guevara, uns días <strong>de</strong>spois, viaxou secretamente á Arxentina<br />

para se reunir co presi<strong>de</strong>nte Arturo Frondizi. Despois <strong>de</strong> manter<br />

aque<strong>la</strong> secreta reunión, Ernesto visitou a unha tía e pasou<br />

po<strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Carmen Arias.<br />

Ernesto -lémbranos Alfredo- chega nun coche acompañado<br />

dun militar e dunha persoa da súa escolta cubana. Ao golpear<br />

á porta da nosa casa, miña nai quedou moi impactada ao ver<br />

que era o propio "Teté" quen a fora visitar. Ernesto tan só estivo<br />

uns minutos, tomou un vaso <strong>de</strong> auga e seguiu viaxe rumbo<br />

ao avión que o levaría novamente a Uruguai.


Este encontro <strong>de</strong> Guevara con Arturo Frondizi costaralle ao<br />

pouco tempo o seu cargo <strong>de</strong> presi<strong>de</strong>nte da Arxentina. Así nos<br />

re<strong>la</strong>ta don Ernesto este acontecemento:<br />

No ano 1961, Ernesto, convertido xa no "Che Guevara" e<br />

sendo ministro do goberno <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro, viaxou a Punta do<br />

Este no Uruguay, presidindo unha misión cubana que <strong>de</strong>bía<br />

representar a esa nación nas reunións da OEA, que se ían <strong>de</strong>senvolver<br />

nesta cida<strong>de</strong>. Por suposto, toda a nosa familia, que<br />

vivía en Bos Aires, aproveita a oportunida<strong>de</strong> da proximida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Punta do Este para estar con Ernesto uns cantos días.<br />

Alfredo Gabe<strong>la</strong> tamén tomou o primeiro barco que partía para<br />

o Uruguai e foi reunirse connosco.<br />

O matrimonio Gabe<strong>la</strong> tivo sempre as portas da súa casa abertas<br />

para Ernesto. Cada vez que el viaxaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Córdoba a Bos<br />

Aires, o primeiro que facía era ir visitar ao matrimonio e, xa<br />

máis home sendo estudante, sempre mantivo a estreita amiza<strong>de</strong><br />

que uniu aos meus fillos cos Gabe<strong>la</strong>.<br />

Alfredo conta que seu pai se tras<strong>la</strong>da a Punta do Este para saludar<br />

a Ernesto. Ao chegar a este famoso balneario <strong>de</strong>u unhas voltas<br />

po<strong>la</strong> cida<strong>de</strong> atopándose cun grupo numeroso <strong>de</strong> persoas que<br />

casualmente ían acompañando ao Che. Ao se recoñecer ambos,<br />

déronse unha gran aperta e char<strong>la</strong>ron uns breves minutos.<br />

Ernesto regaloulle unha caixa <strong>de</strong> tabaco e díxolle que se sumase<br />

Che abrazando á súa nai<br />

Mulleres da emigración<br />

51


Alfredo Gabe<strong>la</strong> e<br />

Carmen Arias.<br />

52 Mulleres da emigración<br />

á comitiva dos seus familiares, que tamén<br />

estaban en Punta do Este. Así po<strong>de</strong>rían volverse<br />

a encontrar.<br />

Roberto Guevara, irmán <strong>de</strong> Ernesto, lembra<br />

que Gabe<strong>la</strong> era un home tan mo<strong>de</strong>sto que<br />

cando foi a saludar ao Che a Punta do Este<br />

achábase Guevara ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> <strong>de</strong>cenas <strong>de</strong><br />

persoas nunha sa<strong>la</strong> e que Alfredo Gabe<strong>la</strong><br />

estaba afastado do grupo, para non molestar.<br />

Ao ver esta situación Ernesto pegoulle un<br />

berro: "Que fas aí afastado Alfredo.<br />

Achégate ao grupo". Cando Gabe<strong>la</strong> se achegou,<br />

Ernesto <strong>de</strong>ulle unha cariñoso aperta.<br />

Non quero <strong>de</strong>ixar pasar este pequeo re<strong>la</strong>to sen<br />

por nel unha acotación á marxe. Había xa<br />

como dous ou tres anos que Carmen estaba<br />

casada e vivía en Bos Aires. Mantiñamos sempre<br />

unha estreita correspon<strong>de</strong>ncia, po<strong>la</strong> que se<br />

percatou <strong>de</strong> que este ano eu tivera serios<br />

inconvenientes pecuniarios; toda a produción<br />

<strong>de</strong> herba mate <strong>de</strong> Caraguatai en Misiones - que era a miña principal<br />

fonte <strong>de</strong> recursos- roubáranma. Achegábase o día <strong>de</strong> Nadal.<br />

Unha tar<strong>de</strong> chegounos por correo unha bolsa cargada <strong>de</strong> toda<br />

c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> xoguetes, <strong>la</strong>mbetadas e froitas, cunha carta, que aínda<br />

conservamos, <strong>de</strong> Alfredo Gabe<strong>la</strong>, que dicía: "Non podo permitir<br />

que voste<strong>de</strong>s pasen o Nadal sen festexalo como é <strong>de</strong>bido".<br />

OS ÚLTIMOS ANOS DE GUEVARA.<br />

Guevara é encomendado po<strong>la</strong> condución da Revolución<br />

Cubana para que axu<strong>de</strong> a outros pobos do mundo co fin <strong>de</strong> que<br />

se pui<strong>de</strong>sen liberar do xugo imperialista. Durante unha longa<br />

tempada participa na guerril<strong>la</strong> no Congo, on<strong>de</strong> recibe a tremenda<br />

nova da morte <strong>de</strong> Celia, a súa nai. Logo trasládase a Bolivia,<br />

on<strong>de</strong> intenta organizar unha base guerrilleira para toda<br />

América Latina. O seu intento fracasa e é asasinado po<strong>la</strong> CIA<br />

e o exército boliviano o 9 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1967.<br />

Durante aqueles anos, as novas sobre o posible asasinato <strong>de</strong><br />

Ernesto eran continuas nos medios <strong>de</strong> comunicación. Ata que<br />

chegou a última e verda<strong>de</strong>ira. Ao principio pensouse que era<br />

unha nova mentira. Posteriormente, confirmouse o asasinato<br />

<strong>de</strong> Teté. Carmen e Alfredo quedaron conmovidos ante a tremenda<br />

nova. Durante moito tempo as historias vividas con<br />

Ernesto -que para Carmen era como un fillo- rondan po<strong>la</strong> súa<br />

mente. Non pocas veces as bágoas lle saltaban dos seus ollos<br />

lembrando con emoción as fotos <strong>de</strong> Ernesto.


CARMEN ARIAS<br />

Carmen nació el 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1907 en una al<strong>de</strong>a perdida <strong>de</strong><br />

Galicia l<strong>la</strong>mada Ba<strong>de</strong>, perteneciente a <strong>la</strong> Parroquia <strong>de</strong><br />

Vi<strong>la</strong>maior, en el Municipio <strong>de</strong> Sarria (Lugo). Era hija <strong>de</strong><br />

Benigno Arias y <strong>de</strong> Dolores López. Sus padres cuidaban una<br />

propiedad l<strong>la</strong>mada "Ave<strong>la</strong>ira", que fue construida en 1706.<br />

Carmen era <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong> ocho hermanos.<br />

Como <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los jóvenes <strong>de</strong> su época, Carmen abandonó su<br />

Ba<strong>de</strong> natal y se tras<strong>la</strong>dó a <strong>la</strong> Argentina, junto a una hermana <strong>de</strong> su<br />

padre. Partió <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong> La Coruña junto a Juana Arias, quien<br />

viajaba acompañada <strong>de</strong> sus cinco hijos. También partió con el<strong>la</strong> su<br />

prima Teresa Fernán<strong>de</strong>z. Llegaron a <strong>la</strong> Argentina en 1923. Por<br />

aquellos años gobernaba este país el Presi<strong>de</strong>nte Alvear. Mientras<br />

Carmen cruzaba el gran océano hacia América, un cantante l<strong>la</strong>mado<br />

Carlos Gar<strong>de</strong>l hacía el mismo recorrido pero a <strong>la</strong> inversa.<br />

No tardó mucho en conseguir empleo en casa <strong>de</strong> una familia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> burguesía criol<strong>la</strong>. Según nos contará su hijo Alfredo: En el<br />

primer empleo duró muy poco. El trabajo era duro y mal remunerado.<br />

Años <strong>de</strong>spués, en agosto <strong>de</strong> 1928 fue contratada por<br />

Celia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Serna y Ernesto Guevara Lynch. Era un joven<br />

matrimonio que hacía unos días, exactamente el 14 <strong>de</strong> junio,<br />

había tenido su primer hijo, <strong>de</strong> nombre Ernesto.<br />

Después <strong>de</strong>l nacimiento casual <strong>de</strong> Ernesto en Rosario, se tras<strong>la</strong>daron<br />

a Buenos Aires. Es en estas circunstancias cuando<br />

Carmen es contratada. Luego <strong>de</strong> unos meses en <strong>la</strong> capital,<br />

regresaron con Ernesto y con Carmen a Puerto Caraguatay.<br />

La nueva resi<strong>de</strong>ncia quedaba a tan solo 400 metros <strong>de</strong>l límite<br />

con Paraguay. Don Ernesto tenía una explotación <strong>de</strong> yerba<br />

mate que estaba sobre el río Paraná. Allí fue don<strong>de</strong> Ernestito<br />

dio sus primeros pasos y realizó sus primeros juegos infantiles.<br />

Según algunos historiadores, fue <strong>la</strong> propia Carmen <strong>la</strong> que<br />

lo bautizó con el sobrenombre <strong>de</strong> "Teté", que lo acompañará<br />

como apodo familiar durante toda su vida.<br />

Mulleres da emigración<br />

53


54 Mulleres da emigración<br />

En <strong>la</strong> selva misionera estuvieron viviendo más <strong>de</strong> dos años.<br />

Cuando Celia se quedó embarazada por segunda vez y estaba<br />

a punto <strong>de</strong> parir regresó a Buenos Aires. El viaje lo hicieron<br />

en el Iberá, un viejo barco que navegó durante 50 años en el río<br />

Nilo y llevaba décadas recorriendo el Paraná. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia era residir unos meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l parto <strong>de</strong> Celia en<br />

Buenos Aires, para luego retornar a Misiones. A los pocos días<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada nacía <strong>la</strong> segunda hija <strong>de</strong> los Guevara, a quien pondrían<br />

también el nombre <strong>de</strong> Celia.<br />

En San Isidro vivían María Luisa Guevara Lynch y su marido.<br />

María era <strong>la</strong> hermana <strong>de</strong> Don Ernesto. Allí se radicaron,<br />

justamente en una casa que quedaba en <strong>la</strong> parte trasera <strong>de</strong>l<br />

chalé que estos poseían. La nueva resi<strong>de</strong>ncia quedaba en <strong>la</strong><br />

localidad <strong>de</strong> San Fernando, don<strong>de</strong> el padre tenía un astillero<br />

en sociedad con un amigo.<br />

Celia era una mujer mo<strong>de</strong>rna a <strong>la</strong> que le gustaba practicar<br />

<strong>de</strong>portes, especialmente natación. En el verano aprovechaba <strong>la</strong><br />

cercanía <strong>de</strong>l río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta para tomar el sol y nadar. Casi a diario<br />

se tras<strong>la</strong>daba con Ernestito y con Carmen. Preparaban algunos<br />

bocadillos y se pasaban algunas horas <strong>de</strong>l día disfrutando<br />

<strong>de</strong>l río <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas color león. Cuando los días <strong>de</strong> otoño lo permitían<br />

y no hacía frío también aprovechaban para darse un<br />

baño. Ernestito, mientras tanto, aprendía a nadar y Carmen,<br />

como siempre, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya observaba lo que hacía el niño.<br />

Una mañana <strong>de</strong> mayo, Ernestito contrajo un enfriamiento que<br />

le produjo una bronquitis aguda, lo que <strong>de</strong>rivó en su primer<br />

ataque <strong>de</strong> asma. A partir <strong>de</strong> aquel acontecimiento <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los<br />

Guevara cambia radicalmente. La enfermedad <strong>de</strong> Ernestito los<br />

llevó a mudarse en varias oportunida<strong>de</strong>s en busca <strong>de</strong>l mejor<br />

clima para que Teté pudiera sobrellevar el asma.<br />

De San Isidro se tras<strong>la</strong>daron a <strong>la</strong> capital y posteriormente los<br />

médicos le recomendaron que Ernesto necesitaba un clima <strong>de</strong><br />

montaña. Buenos Aires tenía un clima muy húmedo que le producía<br />

constantes convulsiones bronquiales. Uno <strong>de</strong> los lugares que<br />

por aquellos años recomendaban los médicos era Alta Gracia,<br />

especialmente para los enfermos que pa<strong>de</strong>cían tuberculosis.<br />

Don Ernesto Guevara en su libro Mi hijo el Che cuenta aspectos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> Carmen Arias en re<strong>la</strong>ción a su familia:<br />

No podría precisar exactamente cuándo llegó a nuestra casa<br />

Carmen Arias, quien con el tiempo pasó a ser como un miembro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia. Han pasado muchos años, pero no se me <strong>de</strong>spinta<br />

su figura cuando, recién llegada, alzó a Ernestito, que aún<br />

no sabía caminar. Estoy viéndo<strong>la</strong> conversar con mi mujer. Era<br />

robusta, muy rubia y muy pecosa, <strong>de</strong> ojos c<strong>la</strong>ros, sencil<strong>la</strong> y<br />

parca. Se entendió con Celia apenas cruzaron unas cuantas


pa<strong>la</strong>bras y quedó como niñera <strong>de</strong> mi hijo; <strong>de</strong>spués fue como <strong>la</strong><br />

madre <strong>de</strong> los que le vinieron.<br />

No le importaban ni el sueldo ni <strong>la</strong>s comodida<strong>de</strong>s. Se había<br />

apegado a nosotros. En una época vivimos con mi madre en un<br />

<strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Santa Fe y Gui<strong>de</strong>, en el primer piso.<br />

Han pasado cuarenta años y el edificio está hoy igual que cuando<br />

lo habitamos, solo que un gran letrero corre sobre los balcones<br />

anunciando una aca<strong>de</strong>mia comercial. Cada vez que paso<br />

por allí -y paso por allí casi todos los días- no puedo <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar<br />

<strong>de</strong> mirar sus balcones; todavía me parece ver a Carmen con<br />

Ernesto en brazos tomando el sol.<br />

Carmen, <strong>la</strong> Gallega, como le <strong>de</strong>cíamos cariñosamente, quedó a<br />

cargo <strong>de</strong> Ernestito y no se <strong>de</strong>spegaba <strong>de</strong> él, hasta que ocho años<br />

<strong>de</strong>spués salía <strong>de</strong> nuestra casa para casarse con uno <strong>de</strong> los hombres<br />

más buenos que he conocido, Don Alfredo Gabe<strong>la</strong>.<br />

Se encariñó tanto con mi hijo que acabó queriéndolo como suyo,<br />

y luego se encariñó con todos los que vinieron <strong>de</strong>trás. Cuando<br />

alguno <strong>de</strong> ellos hacía una travesura <strong>de</strong>masiado gorda y yo le quería<br />

dar una palmada invariablemente caía sobre los brazos <strong>de</strong><br />

Carmen, que siempre se interponía sin que yo pudiera evitarlo. La<br />

regañaba y mi mujer hacía lo mismo, le <strong>de</strong>cíamos que malcriaba<br />

a nuestros hijos. El<strong>la</strong> no contestaba pero lo seguía haciendo.<br />

Nos acompañó en Buenos Aires, mientras vivimos en un buen<br />

<strong>de</strong>partamento, pero nos acompañó también en todos los viajes<br />

que hicimos al interior. Estuvo en <strong>la</strong> estancia <strong>de</strong> los Moore en<br />

Entre Ríos, en el Socorro <strong>de</strong> los Echague, en el campo <strong>de</strong> mi<br />

mujer en Vil<strong>la</strong> Sarmiento y en Puerto Caraguatay <strong>de</strong> Misiones,<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida era más difícil tanto por su clima como por <strong>la</strong> gente<br />

que habitaba esas regiones. Como una visión lejana <strong>la</strong> recuerdo,<br />

toda quemada por el sol ardiente, llevando <strong>la</strong> ropa a <strong>la</strong> cabeza y<br />

<strong>la</strong>vándo<strong>la</strong> a oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l río Paraná, porque según el<strong>la</strong>, ésa era <strong>la</strong><br />

manera <strong>de</strong> <strong>la</strong>var en su tierra. Lavaba y p<strong>la</strong>nchaba y le hacía <strong>la</strong><br />

comida a Ernesto, y <strong>de</strong>spués lo hizo con todas nuestras criaturas.<br />

Luego nos acompañó varios años en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Alta Gracia,<br />

siempre a cargo <strong>de</strong> nuestros hijos.<br />

ALTA GRACIA<br />

Carmen Arias en 1931 conoce en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Merce<strong>de</strong>s -una<br />

parienta suya- a Alfredo Gabe<strong>la</strong>. A partir <strong>de</strong> aquel encuentro<br />

comienza el noviazgo entre ambos. Gabe<strong>la</strong> era emigrante<br />

como el<strong>la</strong>, oriundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Asturias.<br />

En 1932, los Guevara <strong>de</strong>cidieron establecerse en Alta Gracia,<br />

provincia <strong>de</strong> Córdoba, localidad serrana don<strong>de</strong> el clima era seco<br />

y <strong>de</strong> altura, muy recomendable para <strong>la</strong>s personas asmáticas.<br />

Mulleres da emigración<br />

55


56 Mulleres da emigración<br />

Cuando el<strong>la</strong> <strong>de</strong>cidió casarse, -cuenta don Ernesto- <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

muchas di<strong>la</strong>ciones porque no quería hacerlo hasta que el "niño<br />

Robertito" fuera más gran<strong>de</strong>, nos dio <strong>la</strong> noticia que para nosotros<br />

cayó como una bomba. Se nos iba con el<strong>la</strong> parte <strong>de</strong> nuestra<br />

familia. Recuerdo <strong>la</strong> <strong>de</strong>spedida en <strong>la</strong> vieja estación <strong>de</strong> Alta<br />

Gracia, el<strong>la</strong> asomada a <strong>la</strong> ventana <strong>de</strong>l tren que comenzaba a<br />

andar y llorando a mares le <strong>de</strong>cía a mi mujer, seña<strong>la</strong>ndo a<br />

Robertito: "....! y cuí<strong>de</strong>melo bien, señora!". Muchas veces con<br />

Celia hemos recordado esta <strong>de</strong>spedida..<br />

En Alta Gracia los Guevara vivieron once años. Los vínculos<br />

con Carmen y Gabe<strong>la</strong> continuaron, incluso <strong>la</strong> hija mayor <strong>de</strong><br />

Carmen pasó varias vacaciones en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Alta Gracia. Don<br />

Alfredo nos sigue recordando:<br />

Si yo tuviera que personalizar a <strong>la</strong> lealtad, no tengo <strong>la</strong> menor<br />

duda que lo haría en <strong>la</strong> que hoy es doña Carmen Arias <strong>de</strong> Gabe<strong>la</strong>.<br />

Cuando dirijo mi pensamiento hacia el pasado, se me confun<strong>de</strong>n<br />

<strong>la</strong>s imágenes y no puedo <strong>de</strong>spegar en todo ese conjunto unas <strong>de</strong><br />

otras. Alta Gracia, El Socorro, Ga<strong>la</strong>rza, Puerto Caraguatay; todas<br />

estas cosas que vi y viví, hoy sólo <strong>la</strong>s puedo recordar hermanadas<br />

con <strong>la</strong> imagen <strong>de</strong> Carmen Arias, quien por todos estos sitios<br />

acompaña a mi familia. Pero cuando pienso en el<strong>la</strong> evoco inmediatamente<br />

toda <strong>la</strong> chiquil<strong>la</strong>da que formaban mis hijos. Todos<br />

ellos al cuidado <strong>de</strong> este ángel tute<strong>la</strong>r que se l<strong>la</strong>maba Carmen.<br />

Pero un día Carmen, en un viaje que hizo a Buenos Aires,<br />

conoció a su media naranja, don Alfredo Gabe<strong>la</strong>. Era también<br />

español, uno <strong>de</strong> los hombres <strong>de</strong> corazón más puro y generoso<br />

que haya conocido, y <strong>la</strong> lealtad <strong>de</strong> Carmen sólo era comparable<br />

a <strong>la</strong> lealtad <strong>de</strong> Alfredo.<br />

GUERRA CIVIL ESPAÑOLA<br />

Cuando estal<strong>la</strong> <strong>la</strong> guerra civil españo<strong>la</strong> los padres <strong>de</strong> Ernesto<br />

toman partido por <strong>la</strong> España republicana. La casa <strong>de</strong> los<br />

Guevara se convirtió en un comité <strong>de</strong> solidaridad con aquel<strong>la</strong><br />

causa <strong>de</strong>mocrática. Ernestito jugaba con otros niños <strong>de</strong> su edad<br />

a <strong>la</strong> guerra civil, con sus soldaditos. Él siempre tomaba partido<br />

por el bando republicano.<br />

Su tío, el intelectual comunista Cayetano Córdova Iturburu,<br />

por aquel entonces estaba en España como corresponsal <strong>de</strong><br />

guerra, enviado por el periódico Crítica. Por <strong>la</strong>s informaciones<br />

que le enviaba su tío, Ernestito iba siguiendo paso a paso, en<br />

un p<strong>la</strong>no que tenía, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s batal<strong>la</strong>s.<br />

Luego <strong>de</strong> perdida <strong>la</strong> guerra civil y ya insta<strong>la</strong>dos en Buenos<br />

Aires tanto <strong>la</strong> familia Guevara como así también Carmen Arias<br />

participan activamente en los actos antifranquistas.


ERNESTO RECORRE AMÉRICA<br />

Durante su juventud Ernesto, mientras estudia medicina, realiza<br />

dos <strong>la</strong>rgos viajes por América Latina. El primero junto a<br />

Alfredo Granados y el segundo con su amigo Carlos "Calica"<br />

Ferrer. Estos viajes serán <strong>de</strong>cisivos para que Ernesto entendiera<br />

lo que estaba pasando en el mundo. En aquellos recorridos<br />

por <strong>la</strong> América profunda, encontró sentido a su vida.<br />

Cuba en <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 50 estaba gobernada por el dictador<br />

Fulgencio Batista. Todo el país era un enorme "garito" <strong>de</strong> los<br />

ricos norteamericanos, mientras el pueblo vivía miserablemente.<br />

Un grupo <strong>de</strong> jóvenes martianos <strong>de</strong>l Partido Ortodoxo intentan<br />

sublevar al pueblo organizando el histórico asalto <strong>de</strong>l<br />

Cuartel Moncada, el 26 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1953. La acción revolucionaria<br />

fracasa, aunque su repercusión sirvió para pren<strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>ma revolucionaria. Fi<strong>de</strong>l Castro y un pequeño grupo <strong>de</strong> asaltantes,<br />

que salvaron su vida, terminarán en <strong>la</strong> cárcel.<br />

Al salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel, Fi<strong>de</strong>l Castro y el resto <strong>de</strong> los combatientes<br />

martianos se tras<strong>la</strong>dan a México con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> organizar una<br />

expedición armada que pudiera regresar a Cuba y comenzar <strong>la</strong><br />

segunda y <strong>de</strong>finitiva in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> este país. La estancia <strong>de</strong><br />

Fi<strong>de</strong>l en México coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Ernesto a <strong>la</strong> capital<br />

azteca. A través <strong>de</strong> un amigo en común logra contactar con el<br />

comandante <strong>de</strong> <strong>la</strong> expedición. En <strong>la</strong> primera reunión con Fi<strong>de</strong>l,<br />

Ernesto queda convencido <strong>de</strong> que aquel hombre estaba dispuesto<br />

a realizar <strong>la</strong> revolución en su país. Ernesto sale entusiasmado<br />

con aquel proyecto, al cual se incorpora <strong>de</strong> forma inmediata.<br />

Durante el tiempo que resi<strong>de</strong> en México se <strong>de</strong>dica a trabajar<br />

como fotógrafo. En esos meses participa junto al resto <strong>de</strong> los<br />

futuros expedicionarios en prácticas militares. La misión <strong>de</strong><br />

Guevara en <strong>la</strong> expedición sería <strong>la</strong> <strong>de</strong> médico.<br />

El gobierno mexicano, informado <strong>de</strong> los preparativos militares,<br />

hace una redada y son <strong>de</strong>tenidos los cabecil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l movimiento<br />

y el propio Guevara. Al salir en libertad Fi<strong>de</strong>l Castro se<br />

compromete a realizar todas <strong>la</strong>s gestiones necesarias para que<br />

el joven Guevara pudiera salir en libertad, ya que no era cubano<br />

como el resto y estaba en una situación ilegal.<br />

SIERRA MAESTRA<br />

Puesto Guevara en libertad, comienzan los preparativos para <strong>la</strong><br />

partida en el yate Granma. Después <strong>de</strong> varios días <strong>de</strong> navegación,<br />

el 2 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1956 con un total <strong>de</strong> 82 expedicionarios, llegan<br />

a <strong>la</strong> costa cubana. Los militares que ya estaban alertados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

llegada <strong>de</strong>l contingente insurgente, producen gran<strong>de</strong>s bajas entre<br />

Mulleres da emigración<br />

57


58 Mulleres da emigración<br />

los revolucionarios. Tan solo un grupo <strong>de</strong> ellos logra sobrevivir,<br />

entre ellos Fi<strong>de</strong>l y Raúl Castro, Ernesto, Camilo Cienfuegos, Juan<br />

Almeida, Ramiro Valdéz, Efigenio Ameijeiras, entre otros. Los<br />

sobrevivientes comienzan el camino a Sierra Maestra.<br />

En los primeros enfrentamientos contra <strong>la</strong>s tropas <strong>de</strong> Batista,<br />

Ernesto <strong>de</strong>muestra una gran valentía y audacia. Rápidamente<br />

su personalidad, su temperamento y su responsabilidad lo llevan<br />

a <strong>de</strong>stacarse <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> los guerrilleros. Es así como <strong>de</strong><br />

médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> expedición pasa a ser unos <strong>de</strong> los comandantes<br />

<strong>de</strong>l Movimiento 26 <strong>de</strong> Julio.<br />

Cuando se confirmó <strong>la</strong> noticia <strong>de</strong> que Ernesto era el guerrillero<br />

argentino que estaba en Sierra Maestra y que era l<strong>la</strong>mado popu<strong>la</strong>rmente<br />

"Che", comenzaron a llegar <strong>la</strong>s primeras cartas c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinas.<br />

El Buzón o lugar <strong>de</strong> recepción era <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Carmen y<br />

Alfredo. Las cartas codificadas tenían <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> Teté.<br />

En <strong>la</strong> ya histórica batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Santa C<strong>la</strong>ra, Guevara le da el<br />

golpe <strong>de</strong> gracia al ejército batistiano. Aquel triunfo militar permite<br />

<strong>la</strong> ofensiva final <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas columnas que se dirigen<br />

a <strong>la</strong> Habana, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l Comandante Fi<strong>de</strong>l Castro.<br />

Ernesto, ya convertido en el Che, se convierte junto a Fi<strong>de</strong>l en<br />

uno <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res indiscutibles <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución triunfante. La<br />

noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> Batista impacta en todo el mundo. En <strong>la</strong><br />

Argentina <strong>la</strong> familia Guevara y <strong>la</strong> propia Carmen Arias estal<strong>la</strong>n<br />

<strong>de</strong> alegría al saber que Ernesto estaba con vida y que había entrado<br />

triunfante al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro y <strong>la</strong>s tropas guerrilleras.<br />

PUNTA DEL ESTE<br />

En agosto <strong>de</strong> 1961, con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong>l Consejo<br />

Interamericano Económico y Social en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Punta <strong>de</strong><br />

Este, el Che fue <strong>la</strong> gran figura <strong>de</strong> aquel encuentro.<br />

Guevara, unos días <strong>de</strong>spués, viajó secretamente a <strong>la</strong> Argentina<br />

para reunirse con el presi<strong>de</strong>nte Arturo Frondizi. Después <strong>de</strong><br />

mantener aquel<strong>la</strong> secreta reunión, Ernesto visitó a una tía y<br />

pasó por <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Carmen Arias.<br />

Ernesto -nos recuerda Alfredo- llega en un coche acompañado <strong>de</strong><br />

un militar y <strong>de</strong> una persona <strong>de</strong> su escolta cubana. Al golpear <strong>la</strong><br />

puerta <strong>de</strong> nuestra casa, mi madre quedó muy impactada <strong>de</strong> ver<br />

que era el propio "Teté" quien <strong>la</strong> había ido a visitar. Ernesto tan<br />

solo estuvo unos minutos, tomó un vaso <strong>de</strong> agua y siguió viaje<br />

rumbo al avión que lo llevaría nuevamente al Uruguay.<br />

Este encuentro <strong>de</strong> Guevara con Arturo Frondizi le costará al<br />

poco tiempo su cargo <strong>de</strong> presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argentina. Así nos<br />

re<strong>la</strong>ta don Ernesto este acontecimiento:


En el año 1961, Ernesto, convertido ya en el "Che Guevara" y<br />

siendo ministro <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro, viajó a Punta <strong>de</strong>l<br />

Este en el Uruguay, presidiendo una misión cubana que <strong>de</strong>bía<br />

representar a esa nación en <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OEA, que se<br />

iban a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r en esta ciudad. Por supuesto, toda nuestra<br />

familia, que vivía en Buenos Aires, aprovecha <strong>la</strong> oportunidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> Punta <strong>de</strong>l Este para estar con Ernesto unos<br />

cuantos días. Alfredo Gabe<strong>la</strong> también tomó el primer barco<br />

que partía para el Uruguay y fue a reunirse con nosotros.<br />

El matrimonio Gabe<strong>la</strong> tuvo siempre <strong>la</strong>s puertas <strong>de</strong> su casa<br />

abiertas para Ernesto. Cada vez que él viajaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Córdoba<br />

a Buenos Aires, lo primero que hacía era ir a visitar al matrimonio<br />

y, ya más hombre siendo estudiante, siempre mantuvo<br />

<strong>la</strong> estrecha amistad que unió a mis hijos con los Gabe<strong>la</strong>.<br />

Alfredo cuenta que su padre se tras<strong>la</strong>da a Punta <strong>de</strong>l Este para<br />

saludar a Ernesto. Al llegar a este famoso balneario dio unas<br />

vueltas por <strong>la</strong> ciudad encontrándose con un grupo numeroso <strong>de</strong><br />

personas que casualmente iban acompañando al Che. Al reconocerse<br />

ambos, se dieron un gran abrazo y char<strong>la</strong>ron unos breves<br />

minutos. Ernesto le regaló una caja <strong>de</strong> tabaco y le dijo que<br />

se sumara a <strong>la</strong> comitiva <strong>de</strong> sus familiares, que también estaban<br />

en Punta <strong>de</strong>l Este. Así podían volverse a encontrar.<br />

Roberto Guevara, hermano <strong>de</strong> Ernesto, recuerda que Gabe<strong>la</strong> era<br />

un hombre tan mo<strong>de</strong>sto que cuando fue a saludar al Che a Punta<br />

<strong>de</strong>l Este se encontraba Guevara ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> <strong>de</strong>cenas <strong>de</strong> personas<br />

en una sa<strong>la</strong> y que Alfredo Gabe<strong>la</strong> se encontraba alejado <strong>de</strong>l<br />

grupo, para no molestar. Al ver esta situación Ernesto le pegó<br />

un grito: "Que haces ahí alejado Alfredo. Acércate al grupo".<br />

Cuando Gabe<strong>la</strong> se acercó, Ernesto le dio un cariñoso abrazo.<br />

No quiero <strong>de</strong>jar pasar este pequeño re<strong>la</strong>to sin poner en él una<br />

acotación al margen. Hacía ya como dos o tres años que<br />

Carmen estaba casada y vivía en Buenos Aires. Manteníamos<br />

siempre una estrecha correspon<strong>de</strong>ncia, por <strong>la</strong> que se enteró <strong>de</strong><br />

que ese año yo había tenido serios inconvenientes pecuniarios;<br />

toda <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> yerba mate <strong>de</strong> Caraguatay en Misiones -<br />

que era mi principal fuente <strong>de</strong> recursos- me <strong>la</strong> habían robado.<br />

Se acercaba el día <strong>de</strong> Navidad. Una tar<strong>de</strong> nos llega por el<br />

correo una bolsa cargada <strong>de</strong> toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> juguetes, golosinas<br />

y frutas, con una carta, que aún conservamos, <strong>de</strong> Alfredo<br />

Gabe<strong>la</strong>, que <strong>de</strong>cía: "No puedo permitir que uste<strong>de</strong>s pasen <strong>la</strong>s<br />

Navida<strong>de</strong>s sin festejar<strong>la</strong>s como es <strong>de</strong>bido".<br />

LOS ÚLTIMOS AÑOS DE GUEVARA.<br />

Guevara es encomendado por <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución<br />

Cubana para que ayu<strong>de</strong> a otros pueblos <strong>de</strong>l mundo con el fin <strong>de</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

59


60 Mulleres da emigración<br />

que se pudieran liberar <strong>de</strong>l yugo imperialista. Durante una <strong>la</strong>rga<br />

temporada participa en <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> en el Congo, don<strong>de</strong> recibe <strong>la</strong><br />

tremenda noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Celia, su madre. Luego se tras<strong>la</strong>da<br />

a Bolivia, don<strong>de</strong> intenta organizar una base guerrillera para<br />

toda América Latina. Su intento fracasa y es asesinado por <strong>la</strong><br />

CIA y el ejército boliviano el 9 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1967.<br />

Durante aquellos años, <strong>la</strong>s noticias sobre el posible asesinato<br />

<strong>de</strong> Ernesto eran continuas en los medios <strong>de</strong> comunicación.<br />

Hasta que llegó <strong>la</strong> última y verda<strong>de</strong>ra. Al principio se pensó<br />

que era una nueva mentira. Posteriormente, se confirmó el asesinato<br />

<strong>de</strong> Teté. Carmen y Alfredo se quedaron conmovidos<br />

ante <strong>la</strong> tremenda noticia. Durante mucho tiempo <strong>la</strong>s historias<br />

vividas con Ernesto -que para Carmen era como un hijo- rondan<br />

por su mente. No pocas veces <strong>la</strong>s lágrimas le saltaban <strong>de</strong><br />

sus ojos recordando con emoción <strong>la</strong>s fotos <strong>de</strong> Ernesto.


Aurea Con<strong>de</strong><br />

CARBALLEDA 1907/BRASIL 1966


AUREA CONDE<br />

Aurea González <strong>de</strong> Con<strong>de</strong>, "A Raíña do Plátano", como lle<br />

chamaban no Brasil, naceu en 1889 en Santa María <strong>de</strong><br />

Sobra<strong>de</strong>lo, unha parroquia situada ao noroeste do concello <strong>de</strong><br />

Carballeda <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>orras.<br />

En 1906, cando tiña 17 años, emigra coa súa familia para o<br />

Brasil. Partiu do porto <strong>de</strong> Vigo e <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> case 15 días <strong>de</strong> navegación<br />

chegou a Salvador <strong>de</strong> Baía. Logo o barco recalou en Río<br />

<strong>de</strong> Xaneiro, para <strong>de</strong>sembarcar finalmente no porto <strong>de</strong> Santos.<br />

Naquel porto brasileiro establecérase unha colonia importante<br />

<strong>de</strong> emigrantes. Segundo o censo <strong>de</strong> 1913, realizado po<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

administrativas <strong>de</strong> Santos, residían 8.291 españois<br />

entre os 88.967 habitantes da cida<strong>de</strong>. A radicación <strong>de</strong>sta enorme<br />

colonia levou aos inmigrantes españois a fundar unha das<br />

primerias institucións mutuais do Brasil, o Centro Español e<br />

Repatriación <strong>de</strong> Santos, o 6 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong> 1895.<br />

Segundo o historiador Ricardo Evaristo Santos:<br />

"Comezou a trabal<strong>la</strong>r en distintas activida<strong>de</strong>s, cando chegou a<br />

coñecer por casualida<strong>de</strong> ao señor Luciano <strong>de</strong> Castro, español<br />

natural das Il<strong>la</strong>s Canarias, e que tiña unha pequena produción<br />

<strong>de</strong> plátanos nas terras <strong>de</strong> Vargem Gran<strong>de</strong> (Guaruja). El a<strong>de</strong>mais<br />

diso era un gran mergul<strong>la</strong>dor. O seu primeiro traballo foi<br />

a retirada dunha carga (material dun pequeno barco) que estaba<br />

na época <strong>de</strong>positado no fondo do esteiro do porto <strong>de</strong> Santos.<br />

Debido a este tipo <strong>de</strong> traballo, conseguiu máis tar<strong>de</strong> alugar<br />

unhas terras, adquirindo logo no ano 1903 embarcacións que<br />

pui<strong>de</strong>ran facilitar esa activida<strong>de</strong>. Máis tar<strong>de</strong>, en 1906, adquire<br />

unha área <strong>de</strong> terra, en fronte do Monte Cabrao, no Canal <strong>de</strong><br />

Bertioga, sitio ese <strong>de</strong>nominado Morro do Leao ou Morriños.<br />

Alí é on<strong>de</strong> monta un pequeno estaleiro para arranxa-<strong>la</strong>s súas<br />

embarcacións, pasando tamén a adicarse á agricultura: <strong>la</strong>ranxas,<br />

coliflor e outras verduras, mesmo pasto para os animais<br />

que servían ao <strong>de</strong>stacamento policial da época."<br />

Mulleres da emigración<br />

63


Tamén os galegos<br />

cultivaron o<br />

café no Brasil.<br />

64 Mulleres da emigración<br />

Ao pouco <strong>de</strong> chegar Aurea coñece a Luciano e casan en 1907. O<br />

matrimonio instá<strong>la</strong>se a vivir en Vargem Gran<strong>de</strong>. E<strong>la</strong>, afeita ao<br />

traballo no campo, ponse mans á obra xunto ao seu marido. En<br />

pouco tempo lograron transformar terras pantanosas e insalubres<br />

en p<strong>la</strong>ntacións <strong>de</strong> plátanos. En Santos por primeira vez comezouse<br />

a producir plátano <strong>de</strong> xeito empresarial. O matrimonio<br />

<strong>de</strong>senvolveu formas ata aquel momento <strong>de</strong>scoñecidas para a<br />

produción e posterior distribución daquel froito. Non abondaba<br />

cunha boa produción, tamén era necesario que o produto pui<strong>de</strong>se<br />

ser tras<strong>la</strong>dado e posteriormente levado aos mercados do<br />

Brasil, mesmo do exterior. Empezou tras<strong>la</strong>dando os plátanos ata<br />

o mercado <strong>de</strong> Santos, logo foi provendo aos buques <strong>de</strong> pasaxeiros<br />

que facían esca<strong>la</strong> rumbo a Bos Aires ou cara a Europa.<br />

O marido <strong>de</strong> Aurea morría o 1 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1920. A partir<br />

daquel tremendo suceso, Aurea queda soa ó fronte da empresa.<br />

O seu carácter empren<strong>de</strong>dor lévaa a cultiva-lo plátano noutras


zonas do litoral. En 1921 a empresa <strong>de</strong> Aurea é a maior<br />

exportadora <strong>de</strong> plátano <strong>de</strong> todo Santos.<br />

Santos era unha cida<strong>de</strong> puxante. Convertérase no porto<br />

máis importante do Brasil. O xornalista español Núñez<br />

Acra escribe as súas impresións da cida<strong>de</strong> no xornal santista<br />

A Tribuna, o 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1925:<br />

"Son rúas rectilíneas, anchas, <strong>de</strong> cida<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rna que é,<br />

interminables, prolongándose ata a praia, xa fóra do<br />

porto. A construción é pobre. Predominan as casas <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nta baixa, coma se houbese présa en construí<strong>la</strong>s para<br />

acubil<strong>la</strong>rse axiña, esperando nas súas postas cheas <strong>de</strong><br />

mostras o paso do progreso que lle diga aos seus habitantes:<br />

- non esta<strong>de</strong>s dacordo coa miña vertixinosa marcha<br />

mais imporéivo-los rañaceos.<br />

Santos tiña hai quince anos a penas vinte mil habitantes,<br />

¡e hoxe posúe máis <strong>de</strong> douscentos mil! É o primeiro porto<br />

<strong>de</strong> Brasil, e está xustificado. A súa poboación flutuante é incalcu<strong>la</strong>ble.<br />

Tódolos gran<strong>de</strong>s e pequenos transatlánticos que fan a<br />

carreira ao Prata tocan aquí, o mesmo os cargueiros e veleiros<br />

que en profusión enchen o seu amplo e gorecido porto. As rúas<br />

<strong>de</strong> Santos e os seus fermosos xardíns vense repletos da figura<br />

máis exótica da fauna humana, e c<strong>la</strong>ro está que todo este inmenso<br />

movemento, que fará <strong>de</strong> Santos un emporio colosal <strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble<br />

grandiosida<strong>de</strong>, reflíctese na súa vida diaria, dándolle un<br />

movemento e balbordo que o mesmo São Paulo non ten."<br />

En 1924 contrae matrimonio en segundas nupcias con Severo<br />

Con<strong>de</strong> e Con<strong>de</strong>, tamén produtor <strong>de</strong> plátanos. En 1938 morreu<br />

Severo Con<strong>de</strong> e Con<strong>de</strong>, pasando a empresa a chamarse Aurea<br />

González Con<strong>de</strong>. Por aqueles anos amplía a p<strong>la</strong>ntación nas<br />

terras <strong>de</strong> Río Branco, en Itanhaem. Xa na década do 40 era a<br />

maior exportadora <strong>de</strong> plátanos <strong>de</strong> todo o Brasil. En 1947 integrouse<br />

na empresa <strong>de</strong> Navegación Luciano Castro e Cía. Ltda.<br />

En 1950 a empresa realiza viaxes <strong>de</strong> cabotaxe baixo o nome <strong>de</strong><br />

buques "Luciano Castro" e "Aurea Con<strong>de</strong>". A navieira realizaba<br />

viaxes a Arxentina e Uruguai.<br />

Outros dos españois que sobresaíron no cultivo e a industrialización<br />

do plátano foron os leoneses Félix e Mateus Flores, que<br />

en 1904 fundaron a empresa "Flores e irmáns" para logo cambiar<br />

o nome da fábrica polo <strong>de</strong> "A Leonesa" Foi unha acreditada<br />

e famosa casa especializada na conserva <strong>de</strong> plátanos, creadora<br />

dun produto superiormente dixestivo e agradable ao<br />

"marrón-g<strong>la</strong>sé", a "banana-marrón-g<strong>la</strong>sé", <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> aceptación<br />

nos países do Río da Prata.<br />

Aurea e a súa familia tiñan un pa<strong>la</strong>cete on<strong>de</strong> vivían, que quedaba<br />

entre as Avenidas Ana Costa e Galeão Carvalhal, no<br />

famoso barrio do Gonzaga, en Santos.<br />

Seu primeiro esposo<br />

Luciano Castro.<br />

Mulleres da emigración<br />

65


Exportación do Plátano.<br />

66 Mulleres da emigración<br />

Aurea Con<strong>de</strong> morreu o 25 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1966 aos 68 anos <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>.<br />

O 17 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1966 o alcal<strong>de</strong> do Municipio <strong>de</strong> Santos,<br />

Silvio Fernán<strong>de</strong>z López, a través do <strong>de</strong>creto número 3.218.<br />

Logo do seu pasamento, o seu fillo Luciano Castro González<br />

repartiu as terras que antigamente estaban adicadas á explotación<br />

<strong>de</strong> plátanos. A crise económica <strong>de</strong>ste produto levouno a<br />

tomar esta drástica <strong>de</strong>cisión. Coa repartición e a rápida construción<br />

<strong>de</strong> vivendas, fúndase a barriada <strong>de</strong>nominada Vi<strong>la</strong><br />

Áurea, o 16 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1972, que está situada na zona<br />

norte/sur do municipio <strong>de</strong> Guarujá, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />

Inscrito no distrito <strong>de</strong> Vicente <strong>de</strong> Carvalho, limita coas barriadas<br />

<strong>de</strong> Jardim Boa Esperança, Jardim Monteiro da Cruz,<br />

Paecará e Parque Estuário, a través do Rio Acaraú, e Jardim<br />

Progresso, a través da Avenida Áurea Gonzalez Con<strong>de</strong>.


AUREA CONDE<br />

Aurea González <strong>de</strong> Con<strong>de</strong>, "La Reina <strong>de</strong>l Plátano", como le<br />

l<strong>la</strong>maban en el Brasil, nació en 1889 en Santa María <strong>de</strong><br />

Sobra<strong>de</strong>lo, una parroquia que se localiza al noroeste <strong>de</strong>l concello<br />

<strong>de</strong> Carballeda <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>orras.<br />

En 1906, cuando tenía 17 años, emigra con su familia para Brasil.<br />

Partió <strong>de</strong>l Puerto <strong>de</strong> Vigo y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> casi 15 días <strong>de</strong> navegación<br />

llegó a Salvador <strong>de</strong> Bahía. Luego el barco recaló en Río <strong>de</strong><br />

Janeiro, para <strong>de</strong>sembarcar finalmente en el Puerto <strong>de</strong> Santos.<br />

En aquel puerto brasileño se había establecido una colonia<br />

importante <strong>de</strong> emigrantes. Según el censo <strong>de</strong> 1913, realizado por<br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s administrativas <strong>de</strong> Santos, residían 8.291 españoles<br />

entre los 88.967 habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. La radicación <strong>de</strong><br />

esta enorme colonia llevó a los inmigrantes españoles a fundar<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras instituciones mutuales <strong>de</strong>l Brasil, el Centro<br />

Español y Repatriación <strong>de</strong> Santos, el 6 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1895.<br />

Según el historiador Ricardo Evaristo Santos:<br />

"Empezó a trabajar en distintas activida<strong>de</strong>s, cuando llegó a<br />

conocer por casualidad al señor Luciano <strong>de</strong> Castro, español<br />

natural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias, y que tenía una pequeña producción<br />

<strong>de</strong> plátanos en <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> Vargem Gran<strong>de</strong> (Guaruja). Él<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> eso era un gran buceador. Su primer trabajo fue <strong>la</strong><br />

retirada <strong>de</strong> una carga (material <strong>de</strong> un pequeño barco) que estaba<br />

en <strong>la</strong> época <strong>de</strong>positado al fondo <strong>de</strong>l estuario <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong><br />

Santos. Debido a este tipo <strong>de</strong> trabajo, consiguió más tar<strong>de</strong> alqui<strong>la</strong>r<br />

unas tierras, adquiriendo luego en el año 1903 embarcaciones<br />

que pudieran facilitar esa actividad. Más tar<strong>de</strong>, en 1906,<br />

adquiere un área <strong>de</strong> tierra, enfrente <strong>de</strong>l Monte Cabrao, en el<br />

Canal <strong>de</strong> Bertioga, sitio ese <strong>de</strong>nominado Morro do Leao o<br />

Morriños. Allí es don<strong>de</strong> monta un pequeño astillero para arreglo<br />

<strong>de</strong> sus embarcaciones, pasando también a <strong>de</strong>dicarse a <strong>la</strong> agricultura:<br />

naranjas, coliflor y otras verduras, incluso pasto para los<br />

animales que servían al <strong>de</strong>stacamento policial <strong>de</strong> <strong>la</strong> época."<br />

Mulleres da emigración<br />

67


68 Mulleres da emigración<br />

Al poco <strong>de</strong> llegar Aurea conoce a Luciano y se casan en 1907.<br />

El matrimonio se insta<strong>la</strong> a vivir en Vargem Gran<strong>de</strong>. El<strong>la</strong>, acostumbrada<br />

al trabajo en el campo, se pone manos a <strong>la</strong> obra a <strong>la</strong><br />

par <strong>de</strong> su marido. En poco tiempo lograron transformar tierras<br />

pantanosas e insalubres en p<strong>la</strong>ntaciones <strong>de</strong> plátanos. En Santos<br />

por primera vez se comenzó a producir plátano <strong>de</strong> forma<br />

empresarial. El matrimonio implementó formas hasta aquel<br />

momento <strong>de</strong>sconocidas para <strong>la</strong> producción y posterior distribución<br />

<strong>de</strong> aquel fruto. No bastaba con una buena producción,<br />

también era necesario que el producto pudiera ser tras<strong>la</strong>dado y<br />

posteriormente llevado a los mercados <strong>de</strong>l Brasil, incluso <strong>de</strong>l<br />

exterior. Empezó tras<strong>la</strong>dando los plátanos hasta el mercado <strong>de</strong><br />

Santos, luego fue proveyendo a los buques <strong>de</strong> pasajeros que<br />

hacían esca<strong>la</strong> rumbo a Buenos Aires o hacia Europa.<br />

El marido <strong>de</strong> Aurea fallecía el 1 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1920.<br />

A partir <strong>de</strong> aquel tremendo suceso, Aurea se queda so<strong>la</strong> al<br />

frente <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa. Su carácter empren<strong>de</strong>dor <strong>la</strong> lleva a cultivar<br />

el plátano en otras zonas <strong>de</strong>l litoral. En 1921 <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong><br />

Aurea es <strong>la</strong> mayor exportadora <strong>de</strong> plátano <strong>de</strong> todo Santos.<br />

Santos era una ciudad pujante. Se había convertido en el puerto<br />

más importante <strong>de</strong>l Brasil. El periodista español Núñez Acra<br />

escribe sus impresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad en el periódico santista La<br />

Tribuna, el 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1925:<br />

"Son calles rectilíneas, anchas, <strong>de</strong> ciudad mo<strong>de</strong>rna que es, interminables,<br />

prolongándose hasta <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, ya fuera <strong>de</strong>l puerto. La<br />

construcción es pobre. Predominan <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta baja,<br />

como si hubiese prisa en construir<strong>la</strong>s para cobijarse inmediatamente,<br />

esperando en sus puestas llenas <strong>de</strong> muestras el paso <strong>de</strong>l<br />

progreso que le diga a sus habitantes: - no estáis <strong>de</strong> acuerdo con<br />

mi vertiginosa marcha y os impondré los rascacielos.<br />

Santos tenía hace quince años apenas veinte mil habitantes, ¡y<br />

hoy posee más <strong>de</strong> doscientos mil! Es el primer puerto <strong>de</strong> Brasil,<br />

y se justifica. Su pob<strong>la</strong>ción flotante es incalcu<strong>la</strong>ble. Todos los<br />

gran<strong>de</strong>s y pequeños transatlánticos que hacen <strong>la</strong> carrera al P<strong>la</strong>ta<br />

tocan aquí, lo mismo los cargueros y veleros que en profusión<br />

llenan su amplio y abrigado puerto. Las calles <strong>de</strong> Santos y sus<br />

hermosos jardines se ven repletos <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura mas exótica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fauna humana, y c<strong>la</strong>ro es que todo este inmenso movimiento,<br />

que hará <strong>de</strong> Santos un emporio colosal <strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble grandiosidad,<br />

se refleja en su vida diaria, dándole un movimiento y<br />

bullicio que el mismo São Paulo no tiene."<br />

En 1924 contrae matrimonio en segundas nupcias con Severo<br />

Con<strong>de</strong> y Con<strong>de</strong>, también productor <strong>de</strong> plátanos. En 1938 falleció<br />

Severo Con<strong>de</strong> y Con<strong>de</strong>, pasando <strong>la</strong> empresa a <strong>de</strong>nominarse<br />

Aurea González Con<strong>de</strong>. Por aquellos años amplía <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntación<br />

en <strong>la</strong> tierras <strong>de</strong> Río B<strong>la</strong>nco, en Itanhaem. Ya en <strong>la</strong> década


<strong>de</strong>l 40 era <strong>la</strong> mayor exportadora <strong>de</strong> plátanos <strong>de</strong> todo el Brasil.<br />

En 1947 se integró en <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong> Navegación Luciano<br />

Castro y Cía. Ltda. En 1950 <strong>la</strong> empresa realiza viajes <strong>de</strong> cabotaje<br />

bajo el nombre <strong>de</strong> buques "Luciano Castro" y "Aurea<br />

Con<strong>de</strong>". La naviera realizaba viajes a <strong>la</strong> Argentina y Uruguay.<br />

Otros <strong>de</strong> los españoles que se <strong>de</strong>stacaron en el cultivo y <strong>la</strong><br />

industrialización <strong>de</strong>l plátano fueron los leoneses Félix y Mateus<br />

Flores, que en 1904 fundaron <strong>la</strong> empresa "Flores y hermanos"<br />

para luego cambiar el nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> fábrica por el <strong>de</strong> "La<br />

Leonesa" Fue una acreditada y famosa casa especializada en <strong>la</strong><br />

conserva <strong>de</strong> plátanos, creadora <strong>de</strong> un producto superiormente<br />

digestivo y agradable al "marrón-g<strong>la</strong>sé", <strong>la</strong> "banana-marróng<strong>la</strong>sé",<br />

<strong>de</strong> gran aceptación en los países <strong>de</strong>l Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

Aurea y su familia tenían un pa<strong>la</strong>cete don<strong>de</strong> vivían, que quedaba<br />

entre <strong>la</strong>s Avenidas Ana Costa y Galeão Carvalhal, en el<br />

famoso barrio do Gonzaga, en Santos.<br />

Aurea Con<strong>de</strong> falleció el 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1966 a los 68 años <strong>de</strong> edad.<br />

El 17 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1966 el alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong> Santos,<br />

Silvio Fernán<strong>de</strong>z López, a través <strong>de</strong>l <strong>de</strong>creto número 3.218.<br />

Después <strong>de</strong> su fallecimiento, su hijo Luciano Castro González<br />

loteó <strong>la</strong>s tierras que antiguamente estaban <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong><br />

explotación <strong>de</strong> plátanos. La crisis económica <strong>de</strong> este producto<br />

lo llevó a tomar esta drástica <strong>de</strong>cisión. Con el loteo y <strong>la</strong> rápida<br />

construcción <strong>de</strong> viviendas, se funda el barrio <strong>de</strong>nominado Vi<strong>la</strong><br />

Áurea, el 16 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1972, que está situado en <strong>la</strong> zona<br />

norte/sur <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Guarujá, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />

Inscrito en el distrito <strong>de</strong> Vicente <strong>de</strong> Carvalho, limita con los<br />

barrios <strong>de</strong> Jardim Boa Esperança, Jardim Monteiro da Cruz,<br />

Paecará y Parque Estuário, a través <strong>de</strong>l Rio Acaraú, y Jardim<br />

Progresso, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Avenida Áurea Gonzalez Con<strong>de</strong>.<br />

Mulleres da emigración<br />

69


Sofía Casanova<br />

A CORUÑA 1861/POZNAN 1956


SOFÍA CASANOVA<br />

Sofía Casanova naceu na rúa San Andrés <strong>de</strong> A Coruña, o 30 <strong>de</strong><br />

setembro <strong>de</strong> 1861. Durante moitos anos pensouse -e<strong>la</strong> incluída-<br />

que o seu lugar <strong>de</strong> nacemento era Almeiras, incluso <strong>de</strong>scoñecíase<br />

a data exacta do nacemento. O certo é que nos últimos<br />

anos, os historiadores poi<strong>de</strong>ron dar coa partida <strong>de</strong> nacemento,<br />

que ac<strong>la</strong>ra algúns dos aspectos máis escuros da súa biografía.<br />

A propia Sofía cóntanos algúns aspectos da súa vida: "Son do<br />

sesenta e un, foron os meus pais don Vicente Pérez Eguia,<br />

ourensán, e doña Rosa Casanova Estomper. Avós paternos, don<br />

Vicente Pérez Losada, e materno Juan Bautista Casanova Plá<br />

Cance<strong>la</strong>, da noble familia dos Plá Freire, os do romanceiro. O<br />

meu pai amigo <strong>de</strong> Elduayen -e político poeta-, marchou a<br />

América, non voltou, e educados os meus dous irmáns e máis<br />

eu po<strong>la</strong> nosa nai e avós, pasamos até os meus trece anos en<br />

Armen<strong>de</strong>ira e A Coruña, on<strong>de</strong> na célebre esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> doña<br />

Concha aprendín máis que hoxe ensínase nas mo<strong>de</strong>rnas. Para<br />

a nosa educación <strong>de</strong>cidiron a nosa nai e avós insta<strong>la</strong>rnos en<br />

Madrid, e a nosa educación foi o esmerada <strong>de</strong> entón".<br />

A <strong>de</strong>saparición do pai é un duro golpe emocional para Sofía.<br />

Esta situación <strong>de</strong> abandono a leva a utilizar somente o apelido<br />

materno, intentando esquecer para sempre a figura do seu pai.<br />

Durante a súa permanencia en Madrid vive nun mo<strong>de</strong>sto e<br />

reducido piso. Ós poucos anos falecen os seus avós maternos<br />

os que a introduciran no máis selecto da vi<strong>la</strong> madrileña. A<br />

xove Sofía era apadriñada polo Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Andino -Patricio<br />

Aguirre <strong>de</strong> Tejada-, coruñés <strong>de</strong> familia ferrolán, estreito co<strong>la</strong>borador<br />

<strong>de</strong> Alfonso XII, quen a presentou nos salóns do<br />

Marqués <strong>de</strong> Valmar, Campoamor e Núñez <strong>de</strong> Arce, en on<strong>de</strong> se<br />

forma literariamente. Nestos anos comenza a súa <strong>la</strong>boura poética,<br />

o seu talento e a súa forza <strong>de</strong>c<strong>la</strong>mativa son o motivo polo<br />

cal o Rei a invita a recitar na súa corte, costeándolle a publicación<br />

do seu primeiro libro titu<strong>la</strong>do "Poesías". Sofía cos seus<br />

Mulleres da emigración<br />

73


Pazo <strong>de</strong> Almeiras,<br />

Culleredo, on<strong>de</strong> naceu<br />

Sofia e on<strong>de</strong> viviu a maior<br />

parte da súa nenez.<br />

74 Mulleres da emigración<br />

vinte anos era unha muller distinguida, culta, <strong>de</strong> ollos c<strong>la</strong>ros<br />

e cabelos loiros. A súa intelixencia, a súa persoalida<strong>de</strong> e a súa<br />

beleza física, convírtena nunha das figuras máis <strong>de</strong>stacadas<br />

da vida literaria do momento.<br />

En 1886 chega a Madrid o escritor po<strong>la</strong>co Wincenty<br />

Lutos<strong>la</strong>wsky, quen estaba interesado en estudar a me<strong>la</strong>ncolía<br />

na poesía españo<strong>la</strong>. A través <strong>de</strong> Campoamor ponse en contacto<br />

con Sofía, xa que ésta sintetizaba na súa obra poética o que<br />

estaba buscando o escritor po<strong>la</strong>co.<br />

Lotos<strong>la</strong>wki, que era da nobleza po<strong>la</strong>ca, con gran<strong>de</strong>s extensións<br />

<strong>de</strong> terras no seu país, quedou impactado coa cultura e a beleza<br />

<strong>de</strong> Sofía. Durante a segunda visita que lle realiza, según conta<br />

a escritora galega Rosario Martínez no seu libro "Galicia La<br />

Inefable", re<strong>la</strong>ta que: "A visita repetiuse ó día seguinte na que<br />

a galega agasallou ó po<strong>la</strong>co cun exemp<strong>la</strong>r adicado <strong>de</strong><br />

"Poesías". Na mesma páxina on<strong>de</strong> a xove escribira a <strong>de</strong>dicatoria,<br />

Wincenty Lutos<strong>la</strong>wski- que así se chamaba o estranxeirolevado<br />

dun impulso incontible escribiu estas líneas en po<strong>la</strong>co:<br />

"Ta kobieta Bedzie moja zona", é dicer: "Esta muller vai a ser<br />

a miña esposa", frase que Sofía non enten<strong>de</strong>u nen él lle traduciu<br />

naquel intre".<br />

O con<strong>de</strong> po<strong>la</strong>co, inspirado po<strong>la</strong> lectura dos gran<strong>de</strong>s escritores<br />

románticos do seu país, e ante o seu espíritu patriótico -xa que<br />

hai que lembrar que Polonia estaba sometida polo Imperio<br />

Ruso-, cree verse reflexado na obra do poeta Mickiewick, o<br />

que nunha das esceas <strong>de</strong> "Dziady", puxera en boca dun persoeiro<br />

místico, que o salvador <strong>de</strong> Polonia tería que nacer <strong>de</strong> nai<br />

estranxeira. O romántico Lotos<strong>la</strong>wski creeu que a elexida<br />

estranxeira sería Sofía e por suposto que él sería o pai, que<br />

liberaría a Polonia da opresión do zar <strong>de</strong> Rusia.<br />

Sofía quedou aturdida, ante tal insólito amor <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado. O<br />

acoso do po<strong>la</strong>co, a intelixencia do mesmo, a súa bohemia


omántica, levárona a aceptar a proposta <strong>de</strong> casamento.<br />

A boda celebrouse en Madrid, o 19 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

1887, a partir <strong>de</strong>sta data convírtese oficialmente en<br />

Sofía Lustos<strong>la</strong>wska, súbdita do Zar <strong>de</strong> todas as<br />

Rusias. O seu casamento fortuito a levará a percorrer<br />

media Europa. Ós poucos meses viaxa co<br />

seu marido até Polonia, on<strong>de</strong> a súa familia ten un<br />

extenso <strong>la</strong>tifundio ó bor<strong>de</strong> do río Narew. Tras coñecer<br />

a súa familia política en Drozdowo, on<strong>de</strong> permanece<br />

varios meses, trasládase a Tartu (Estonia), alí<br />

nace a súa primeira fil<strong>la</strong>. Despois fixará a súa resi<strong>de</strong>ncia<br />

en Moscú, e nace a súa segunda fil<strong>la</strong>.<br />

Vivirá en Londres, até que se radica en<br />

Kazán, cida<strong>de</strong> da Tartaria rusa. Nesta cida<strong>de</strong><br />

ten a súa terceira fil<strong>la</strong>.<br />

Na lonxana Rusia chea <strong>de</strong> me<strong>la</strong>ncolía escribe<br />

en 1894 a nove<strong>la</strong> titu<strong>la</strong>da "El doctor Wolski"<br />

posteriormente en poesía "Fugaces" (1898). En<br />

1903 escribe "Sobre el Valga he<strong>la</strong>do". Estos serían<br />

os primeiros libros da súa producción literaria, na fría e<br />

conflictiva Rusia <strong>de</strong> fins <strong>de</strong> século.<br />

Coa morte da súa primeira fil<strong>la</strong>, Sofia sumerxiuse nunha profunda<br />

<strong>de</strong>presión, que a leva a tras<strong>la</strong>darse a Galicia. En 1896<br />

radícase en Mera, -Oleiros- nunha casa coñecida como <strong>de</strong><br />

"Casilda", alí permaneceu casi dous anos. A súa permanencia<br />

en Mera, a aproveita para contactar con outras persoalida<strong>de</strong>s,<br />

que por aqueles anos veraneaban nas praias <strong>de</strong> Oleiros. É <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>stacar a súa amiza<strong>de</strong> con Doña Emilia Pardo Bazán, á que<br />

visitaba no seu Pazo <strong>de</strong> Meirás. Tamén frecuentaba a Filomena<br />

Dato en Moruxo, ou a Fanny Garrido no Pazo <strong>de</strong> Lóngora.<br />

Quizais o máis <strong>de</strong>stacado das súas re<strong>la</strong>cións coa intelectualida<strong>de</strong><br />

galega prodúcese coa súa participación nas tertulias da<br />

Librería Regional, <strong>de</strong> Eugenio Aldao. As famosas reunións<br />

tamén chamadas as tertulias da "Cova Céltica" estaban compostas<br />

polos intelectuais nacionalistas daque<strong>la</strong> época. Entre os<br />

máis distinguidos po<strong>de</strong>mos nomear a Manuel Murguía, Sofía<br />

Casanova, a que se entregara <strong>de</strong> cheo á causa po<strong>la</strong> in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia<br />

po<strong>la</strong>ca, sentíase atraída po<strong>la</strong>s reivindicacións dos rexionalistas<br />

galegos. Polonia e Galicia tiñan problemas comúns a<br />

resolver, a súa i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>, o seu idioma, etc. Tanto e<strong>la</strong> como<br />

Lutos<strong>la</strong>wski, sintonizaron rápidamente cos integrantes <strong>de</strong>sta<br />

tertulia coruñesa. A pesar da súa simpatía polos rexionalistas<br />

Sofia non poido realizar unha obra importante en galego, a<br />

maior parte dos seus traballos foron en lingua castelán.<br />

Mentras Sofía e o seu marido residiron en Mera, a súa casa<br />

convertiuse en lugar <strong>de</strong> encontro <strong>de</strong> distinguidos visitantes<br />

Mulleres da emigración<br />

75


Casa que habitou en Mera,<br />

Oleiros, o matrimonio<br />

composto por Sofía e o<br />

profesor po<strong>la</strong>co W.<br />

Lutos<strong>la</strong>wski.<br />

76 Mulleres da emigración<br />

estranxeiros, moitos <strong>de</strong>les escritores po<strong>la</strong>cos en visita a<br />

España. Lutos<strong>la</strong>wski aproveitará a tranquilida<strong>de</strong> da paisaxe<br />

galega para rematar a súa obra cumbre sobre os diálogos <strong>de</strong><br />

P<strong>la</strong>tón, mentras Sofía comporá o poema "Yadwiga" on<strong>de</strong> resalta<br />

o reencontro coa súa terra.<br />

Nesta vi<strong>la</strong> galega terá a súa última fil<strong>la</strong>. A búsqueda do varón<br />

que non chegaba. A imposibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> ter ese fillo <strong>de</strong>sexado<br />

que liberara Polonia, crearía un malestar na parel<strong>la</strong> que acabaría<br />

pouco a pouco co matrimonio.<br />

Coa chegada <strong>de</strong>sta nova fil<strong>la</strong>, a familia Lutos<strong>la</strong>wski <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> contratar<br />

a unha xove veciña, nai solteira <strong>de</strong> Cecebre, Josefa López<br />

Calvo. A xove <strong>de</strong>ixa ó seu pequeno fillo cos seus avós e trasládase<br />

con esta familia ó Imperio Ruso. Josefa que non sabía fa<strong>la</strong>r o<br />

castelán pasará a expresarse do galego ó po<strong>la</strong>co. A xove <strong>de</strong><br />

Cambre queda ligada <strong>de</strong> por vida á propia vida <strong>de</strong> Sofía<br />

Casanova. Máis que asistenta, convertiuse en amiga e compañeira<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sgracias. En idioma galego ambas coruñesas comentaban<br />

a diario os sucesos do mundo. Sofía e a súa familia radícanse na<br />

Galitzia po<strong>la</strong>ca. Por aqueles anos a universida<strong>de</strong> <strong>de</strong>sta rexión era<br />

un foco intelectual <strong>de</strong> gran envergadura. Os Lustos<strong>la</strong>wski cheos<br />

<strong>de</strong> carisma intelectual convertiron o seu novo fogar en cita obrigada<br />

dos intelectuais da época. Os mércores realizábase na súa<br />

casa unha tertulia on<strong>de</strong> <strong>de</strong>sfi<strong>la</strong>ban artistas, científicos, escritores<br />

e políticos. Sofía convertirase na gran embaixadora da cultura<br />

españo<strong>la</strong> nese rico mundo cultural po<strong>la</strong>co. Logo trasládase a<br />

Varsovia on<strong>de</strong> se consuma a súa separación matrimonial. Coa<br />

ruptura co escritor po<strong>la</strong>co, comenza unha serie <strong>de</strong> idas e voltas a<br />

Madrid, até que se establece finalmente na capital do Reino.<br />

En Madrid contacta coa intelectualida<strong>de</strong> máis <strong>de</strong>stacada do<br />

momento participando das tertulias dos galegos Basilio Alvarez,


Alfredo Vicenti, Alberto Insua e o xove Caste<strong>la</strong>o. Durante a súa<br />

permanencia en Madrid cada vez que podía escapábase para<br />

Mera coas suas fil<strong>la</strong>s. Nesta etapa publica "Lo Eterno" 1907,<br />

"Más que amor" 1908, unha pequena nove<strong>la</strong> "Princesa <strong>de</strong>l Amor<br />

Hermoso", 1909, que ilustraría Caste<strong>la</strong>o. "El Pecado" e "El cancionero<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha" en 1911 e "Exóticas" en 1913. Durante esos<br />

anos <strong>de</strong>u unha conferencia no Ateneo <strong>de</strong> Madrid sobre a muller<br />

Sofía en Polonia.<br />

Mulleres da emigración<br />

77


78 Mulleres da emigración<br />

españo<strong>la</strong> no estranxeiro. Fundou e presidiu institucións sociais<br />

como o Comité Femenino <strong>de</strong> Hixiene Popu<strong>la</strong>r.<br />

En 1914 ó pouco <strong>de</strong> estal<strong>la</strong>r a Primeira Guerra Mundial, Sofía<br />

regresa a Polonia. Alí quedaban fillos e netos. A sanguenta<br />

guerra <strong>de</strong>satada convirte a Polonia nunha gran fronte <strong>de</strong> batal<strong>la</strong>.<br />

Sofía militante da causa do nacionalismo po<strong>la</strong>co ponse a<br />

disposición da súa segunda patria. É así que se incorpora á cruz<br />

vermel<strong>la</strong>, a cal a <strong>de</strong>stina a hospital <strong>de</strong> campaña da Estación do<br />

ferrocarril Varsovia-Viena. Nesta etapa da guerra o avance alemán<br />

era imparable, a capital corría o perigro <strong>de</strong> caer en mans<br />

dos xermanos. Por aquel hospital chegaban miles <strong>de</strong> feridos e<br />

moribundos, Sofía sacaba forzas do máis profundo do seu ser.<br />

Había que <strong>de</strong>ter ós alemáns para logo in<strong>de</strong>pendizar Polonia. A<br />

dor, o drama da guerra vivido <strong>de</strong> preto marcarana para sempre.<br />

O periódico monárquico ABC coñecedor <strong>de</strong> que Sofía atopábase<br />

en propio frente <strong>de</strong> batal<strong>la</strong> a nomea corresponsal <strong>de</strong> guerra. Sofía<br />

Casanova convertíase <strong>de</strong>sta forma na segunda muller españo<strong>la</strong><br />

corresponsal <strong>de</strong> guerra. (A primeira foi Carmen <strong>de</strong> Burgos na<br />

guerra <strong>de</strong> Marrocos <strong>de</strong> 1909).<br />

As apaixoantes crónicas da guerra conquerían c<strong>la</strong>rexar o que<br />

estaba suce<strong>de</strong>ndo neste tremendo conflicto mundial. Os seus artigos<br />

caracterizáronse po<strong>la</strong> súa c<strong>la</strong>ra toma <strong>de</strong> posición a favor dos<br />

po<strong>la</strong>cos, ensinando a distinguir ós lectores que o po<strong>la</strong>co e o ruso<br />

Aca<strong>de</strong>mia da poesía Españo<strong>la</strong>. Presi<strong>de</strong>nte Alfredo Vicenti. Ao seu <strong>la</strong>do esquerda, está Sofía Casanova.


eran cousas distintas, e que os po<strong>la</strong>cos como povo diferenciado<br />

aspiraba a súa in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia. Coa caída <strong>de</strong><br />

Varsovia, Sofía será unha das últimas en ser evacuadas.<br />

A pesar da súa <strong>la</strong>boura periodística non <strong>de</strong>ixará <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar<br />

cos comités po<strong>la</strong>cos encargados <strong>de</strong> asistir á povoación<br />

na súa fuxida a outras zonas do interior <strong>de</strong> Rusia.<br />

Trasládase a Moscú on<strong>de</strong> comparte coa súa familia a<br />

continuación da guerra, a fame e o frío. Trasládase a<br />

San Petersburgo <strong>de</strong> on<strong>de</strong> continúa a súa <strong>la</strong>bor periodística<br />

para ABC. En 1916 Rusia pasa por momentos<br />

moi difíciles, a <strong>la</strong>rga guerra diezmaba ós seus<br />

exércitos, a c<strong>la</strong>se política estaba en proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición.<br />

A finais <strong>de</strong>ste ano é asesiñado<br />

Rasputín símbolo da <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia do zarismo. Toda<br />

esta situación dun país en crise dificultaba a regu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong><br />

da chegada das súas crónicas. As noticias <strong>de</strong><br />

Sofía chegaban tar<strong>de</strong> pero a pesar <strong>de</strong>so non perdían<br />

vixencia. Namentras a guerra continuaba os bolcheviques<br />

encabezados por Lenin organizaban a revolución<br />

que acabaría coa toma dos Pa<strong>la</strong>cios <strong>de</strong> Inverno<br />

e a caída dos Zares. Sofía testigo <strong>de</strong> excepción<br />

daqueles días que conmoveron ó mundo, -como<br />

dixera o outro célebre corresponsal, o norteamericano<br />

John Reed- seguía paso a paso todo o que acontecía<br />

tanto no frente da guerra como na Duna. A<br />

corresponsal <strong>de</strong> ABC participou dos <strong>de</strong>bates históricos<br />

entre os mencheviques e bolcheviques.<br />

En medio dunha confusión internacional moi gran<strong>de</strong><br />

Sofía Casanova intenta esc<strong>la</strong>recer ós lectores españoles<br />

o que estaba pasando nesos días en que os bolcheviques<br />

tomaran o po<strong>de</strong>r baixo a consigna <strong>de</strong> "Todo el<br />

po<strong>de</strong>r a los Soviet".<br />

A súa avi<strong>de</strong>z por informar, a anima a entrevistarse<br />

con León Troski o cal era un dos lí<strong>de</strong>res da revolución<br />

Rusa. Aque<strong>la</strong> mañán <strong>de</strong> intenso frío, chega<br />

xunto a súa asistenta "Pepa" <strong>de</strong> Cecebre, até o mesmo<br />

<strong>de</strong>spacho <strong>de</strong> Troski, situado na se<strong>de</strong> do governo<br />

popu<strong>la</strong>r -Instituto Smolny- on<strong>de</strong> lle realiza unha<br />

longa entrevista que aparecerá no periódico ABC.<br />

Durante o proceso revolucionario os bolcheviques<br />

fusi<strong>la</strong>n a dous dos seus cuñados cos cais Sofía estaba<br />

moi encariñada, xa que os coñecía <strong>de</strong>n<strong>de</strong> moi pequenos.<br />

O terror causado polos comunistas entre os burgueses<br />

po<strong>la</strong>cos e coa familia Lutos<strong>la</strong>wski, fará que<br />

Sofía tome partido contra a revolución <strong>de</strong> outubro.<br />

En 1918 o governo español realiza xestións para que<br />

Mulleres da emigración<br />

Sofía Casanova.<br />

Montrove, Oleiros 1919 xa estaba<br />

consagrada como escritora.<br />

79


Sofía Casanova.<br />

80 Mulleres da emigración<br />

esta familia poida tras<strong>la</strong>darse a Polonia, país este que <strong>de</strong>spois<br />

da guerra pasou a ser recoñecido como Estado in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte.<br />

En 1919 Sofía conquire chegar a España xunto a "Pepa" nun<br />

tren militar. A súa chegada a Madrid é celebrada polos sectores<br />

máis conservadores, os seus artigos sobre a guerra déronlle<br />

unha gran fama periodística. Ó chegar á A Coruña o recibimento<br />

foi extraordinario, as autorida<strong>de</strong>s coruñesas acollérona<br />

como unha auténtica heroina. Así nos conta Sofía este paso por<br />

Galiza: "Ó vir a España mi<strong>la</strong>greiramente a fins <strong>de</strong> 1919, cáseque<br />

cega e pobrísima, a miña patria acolleume amorosamente,<br />

e por suscripción popu<strong>la</strong>r foime agasal<strong>la</strong>da a Gran Cruz da<br />

Beneficiencia que o Rei e o seu governo me conce<strong>de</strong>ron.<br />

A miña amada Coruña outorgoume un recibimento que me<br />

resucitou, e tamén en Vigo, Lugo, Caldas, Betanzos e Baiona,<br />

o meu povo <strong>de</strong>mostroume o seu cariño, ó cal correspondo con<br />

toda a miña alma.<br />

Tais manifestacións <strong>de</strong> afecto repetíronse cando catro anos<br />

<strong>de</strong>spois solicitouse para min o Premio Novel <strong>de</strong> Literatura e<br />

cando se me outorgou a Gran Cruz <strong>de</strong> Alfonso XII".<br />

Nestos anos escribe, "De <strong>la</strong> guerra" (1916). "De <strong>la</strong> Revolución<br />

Rusa en 1917" ou "La Revolución rusa en 1917, (1917). La<br />

Revolución bolchevista (Diario <strong>de</strong> un testigo)" (1920).<br />

Sofía Casanova foi membro Correspondiente da Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia Galega, sendo elevada o 16 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1952 ó<br />

máis alto grado da Aca<strong>de</strong>mia como Académico <strong>de</strong> Honor.<br />

A súa resi<strong>de</strong>ncia será <strong>de</strong>finitivamente Polonia. A Segunda Guerra<br />

Mundial e a posterior <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración da República Socialista <strong>de</strong><br />

Polonia, <strong>de</strong>ixarana atrapada <strong>de</strong>ntro dun sistema político, ó cal e<strong>la</strong><br />

combatira. Os seus últimos anos vivíraos na casa da súa fil<strong>la</strong> máis<br />

nova na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Poznan, falecendo en 1958.<br />

Sofía Casanova é a outra gran muller galega, xunto a Rosalía,<br />

Concepción Arenal e a Con<strong>de</strong>sa <strong>de</strong> Pardo Bazán. Sofía é a gran<br />

esquecida das catro. A súa obra literaria e a súa paixón humana<br />

ben valen un recoñecemento da historia.


SOFÍA CASANOVA<br />

Sofía Casanova nació en <strong>la</strong> Rúa San Andres <strong>de</strong> A Coruña, el 30 <strong>de</strong><br />

septiembre <strong>de</strong> 1861. Durante muchos años se pensó -el<strong>la</strong> incluidaque<br />

su lugar <strong>de</strong> nacimiento era Almeiras, incluso se <strong>de</strong>sconocía <strong>la</strong><br />

fecha exacta <strong>de</strong>l nacimiento. Lo cierto es, que en los últimos años<br />

los historiadores han podido dar con <strong>la</strong> partida <strong>de</strong> nacimiento, que<br />

ac<strong>la</strong>ran algunos <strong>de</strong> los aspectos más oscuros <strong>de</strong> su biografía.<br />

La propia Sofía nos cuenta algunos aspectos <strong>de</strong> su vida: "Soy <strong>de</strong>l<br />

sesenta y uno; fueron mis padres don Vicente Pérez Eguia, orensano,<br />

y doña Rosa Casanova Estomper. Abuelos paternos, don<br />

Vicente Pérez Losada, y materno Juan Bautista Casanova Plá<br />

Cance<strong>la</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> noble familia <strong>de</strong> los Plá Freire, los <strong>de</strong>l romancero.<br />

Mi padre amigo <strong>de</strong> Elduayen –y político poeta–, marchó a<br />

América, no volvió, y educados mis dos hermanos y yo por nuestra<br />

madre y abuelos, pasamos hasta mis trece años en Armen<strong>de</strong>ira<br />

y A Coruña, don<strong>de</strong> en <strong>la</strong> célebre escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> doña Concha aprendí<br />

más que hoy se enseña en <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas. Para nuestra educación<br />

<strong>de</strong>cidieron nuestros abuelos y madre insta<strong>la</strong>rnos en Madrid,<br />

y nuestra educación fue lo esmerada <strong>de</strong> entonces".<br />

La <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l padre es un duro golpe emocional para Sofía.<br />

Esta situación <strong>de</strong> abandono <strong>la</strong> lleva a utilizar so<strong>la</strong>mente el apellido<br />

materno, intentado olvidar para siempre <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> su padre.<br />

Durante su permanencia en Madrid vive en un mo<strong>de</strong>sto y reducido<br />

piso. A los pocos años fallecen sus abuelos maternos quienes<br />

<strong>la</strong> habían introducido en lo más selecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> madrileña.<br />

La joven Sofía era apradinada por el Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Andino -<br />

Patricio Aguirre <strong>de</strong> Tejada-, coruñés <strong>de</strong> familia ferro<strong>la</strong>na, estrechó<br />

co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> Alfonso XII, quien <strong>la</strong> presento en los salones<br />

<strong>de</strong>l Marqués <strong>de</strong> Valmar, Campoamor y Núñez <strong>de</strong> Arce, en<br />

don<strong>de</strong> se forma literariamente. En estos años comienza su<br />

<strong>la</strong>bor poética, su talento y su fuerza <strong>de</strong>c<strong>la</strong>mativa son el motivo<br />

por <strong>la</strong> cual el Rey <strong>la</strong> invita a recitar en su corte, costeandole <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong> su primer libre titu<strong>la</strong>do "Poesías".<br />

Mulleres da emigración<br />

81


82 Mulleres da emigración<br />

Sofía con sus veinte años era una mujer distinguida, culta, <strong>de</strong><br />

ojos c<strong>la</strong>ros y cabellos rubios. Su inteligencia, su personalidad<br />

y su belleza física, <strong>la</strong> convierten en una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras más <strong>de</strong>stacadas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida literaria <strong>de</strong>l momento.<br />

En 1886 llega a Madrid el escritor po<strong>la</strong>co Wincenty<br />

Lutos<strong>la</strong>wsky, quien estaba interesado en estudiar <strong>la</strong> me<strong>la</strong>ncolía<br />

en <strong>la</strong> poesía españo<strong>la</strong>. A través <strong>de</strong> Campoamor se pone en contacto<br />

con Sofía, ya que esta sintetizaba en su obra poética, lo<br />

que estaba buscando el escritor po<strong>la</strong>co.<br />

Lotos<strong>la</strong>wki, quien era <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza po<strong>la</strong>ca, con gran<strong>de</strong>s extensiones<br />

<strong>de</strong> tierras en su país, quedo impactado con <strong>la</strong> cultura y<br />

<strong>la</strong> belleza <strong>de</strong> Sofía. Durante <strong>la</strong> segunda visita que le realiza,<br />

según cuenta <strong>la</strong> escritora gallega Rosario Martinez Martinez en<br />

su libro "Galicia La Inefable" re<strong>la</strong>ta que: " La visita se repitió<br />

al día siguiente en <strong>la</strong> que <strong>la</strong> gallega regaló al po<strong>la</strong>co un ejemp<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong>dicado <strong>de</strong> "Poesías". En <strong>la</strong> misma página don<strong>de</strong> <strong>la</strong> joven<br />

había escrito <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicatoria, Wincenty Lutos<strong>la</strong>wski –que así se<br />

l<strong>la</strong>maba el extranjero– llevado <strong>de</strong> un impulso incontenible<br />

escribió estas líneas en po<strong>la</strong>co: "Ta kobieta Bedzie moja zona",<br />

es <strong>de</strong>cir: "Esta mujer va a ser mi esposa", frase que Sofía no<br />

entendió ni él se <strong>la</strong> tradujo todavía".<br />

El con<strong>de</strong> po<strong>la</strong>co, inspirado por <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s escritores<br />

románticos <strong>de</strong> su país y ante su espíritu patriótico -ya que hay<br />

que recorda que Polonia estaba sometida por el Imperio Ruso-,<br />

creé verse reflejado en <strong>la</strong> obra <strong>de</strong>l poeta Mickiewick, quien en<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escenas <strong>de</strong> "Dziady", había puesto en boca <strong>de</strong> un personaje<br />

místico, que el salvador <strong>de</strong> Polonia habría <strong>de</strong> nacer <strong>de</strong><br />

madre extranjera. El romántico Lotos<strong>la</strong>wski creyó que <strong>la</strong> elegida<br />

extranjera seria Sofía y por supuesto que él seria el padre, <strong>de</strong><br />

quien liberaría a Polonia <strong>de</strong> <strong>la</strong> opresión <strong>de</strong>l zar <strong>de</strong> Rusia.<br />

Sofía había quedado aturdida, ante tal insólito amor <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado.<br />

El acoso <strong>de</strong>l po<strong>la</strong>co, <strong>la</strong> inteligencia <strong>de</strong>l mismo, su bohemia<br />

romántica, <strong>la</strong> llevaron a aceptar <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> casamiento. La<br />

boda se celebró en Madrid, el 19 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1887, a partir <strong>de</strong><br />

esta fecha se convierte oficialmente en Sofía Lustos<strong>la</strong>wska,<br />

súbdita <strong>de</strong>l Zar <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s Rusias. Su casamiento fortuito <strong>la</strong><br />

llevara a recorrer media Europa. A los pocos meses viaja con<br />

su maridó hasta Polonia, don<strong>de</strong> su familia tiene un extenso <strong>la</strong>tifundio<br />

al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l río Narew. Tras conocer a su familia política<br />

en Drozdowo, don<strong>de</strong> permanece varios meses, se tras<strong>la</strong>da<br />

a Tartu (Estonia), allí nace su primer hija. Después fijara su<br />

resi<strong>de</strong>ncia en Moscú, y nace <strong>la</strong> segunda hija. Vivirá en<br />

Londres, hasta que se radica en Kazan, ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tartaria<br />

rusa. En esta ciudad tiene a su tercera hija.<br />

En <strong>la</strong> lejana Rusia llena <strong>de</strong> me<strong>la</strong>ncolía escribe en 1894 <strong>la</strong><br />

nove<strong>la</strong> titu<strong>la</strong>da "El doctor Wolski" posteriormente en poesía


"Fugaces" (1898). En 1903 escribe "Sobre el Valga he<strong>la</strong>do".<br />

Estos serian los primeros libros <strong>de</strong> su producción literaria, en<br />

<strong>la</strong> fría y conflictiva Rusia <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> siglo.<br />

Con <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su primer hija, Sofía se sumergió en una profunda<br />

<strong>de</strong>presión, que <strong>la</strong> lleva a tras<strong>la</strong>darse a Galicia. En 1896<br />

se radica en Mera, -Oleiros- en una casa conocida como <strong>de</strong><br />

"Casilda", allí permaneció casi dos años. Su permanencia en<br />

Mera, <strong>la</strong> aprovecha para contactarse con otras personalida<strong>de</strong>s,<br />

que por aquellos años veraneaban en <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>yas <strong>de</strong> Oleiros. Es<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar su amistad con Doña Emilia Pardo Bazan, a <strong>la</strong> que<br />

visitaba en su Pazo <strong>de</strong> Meirás. También frecuentaba a<br />

Filomena Dato en Moruxo, o a Fanny Garrido en el Pazo <strong>de</strong><br />

Lóngora. Quizás lo más <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong> sus re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong><br />

intelectualidad gallega se produce con su participación en <strong>la</strong>s<br />

tertulias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Librería Regional, <strong>de</strong> Eugenio Aldao. Las famosas<br />

reuniones también l<strong>la</strong>madas <strong>la</strong>s tertulias <strong>de</strong> <strong>la</strong> "Cova<br />

Céltica" estaban compuestas por los intelectuales nacionalistas<br />

<strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> época. Entre los más distinguidos po<strong>de</strong>mos nombrar<br />

a Manuel Murguia y Sofía Casanova, quien se había entragado<br />

<strong>de</strong> lleno a <strong>la</strong> causa por <strong>la</strong> in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia po<strong>la</strong>ca, se sentía atraída<br />

por <strong>la</strong>s reivindicaciones <strong>de</strong> los regionalistas gallegos.<br />

Polonia y Galicia tenían problemas comunes a resolver, su<br />

i<strong>de</strong>ntidad, su idioma etc. Tanto el<strong>la</strong> como Lutos<strong>la</strong>wski, sintonizaron<br />

rápidamente con los integrantes <strong>de</strong> esta tertulia coruñesa.<br />

A pesar <strong>de</strong> sus simpatias por los regionalistas Sofiá no pudo<br />

realizar una obra importante en gallego, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> sus<br />

trabajos fueron en lengua castel<strong>la</strong>na.<br />

Mientras Sofía y su maridó residieron en Mera, su casa se convirtió<br />

en lugar <strong>de</strong> encuentro <strong>de</strong> distinguidos visitantes extranjeros,<br />

muchos <strong>de</strong> ellos escritores po<strong>la</strong>cos en visita a España.<br />

Lutos<strong>la</strong>wski aprovechara <strong>la</strong> tranquilidad <strong>de</strong>l paisaje gallego<br />

para terminar su obra cumbre sobre los diálogos <strong>de</strong> P<strong>la</strong>tón,<br />

mientras Sofía compondrá el poema "Yadwiga" don<strong>de</strong> resalta<br />

el reencuentro con su tierra.<br />

En esta vil<strong>la</strong> gallega tendrá su última hija. La búsqueda <strong>de</strong>l<br />

varón que no llegaba. La imposibilidad <strong>de</strong> tener ese hijo <strong>de</strong>seado<br />

que liberara Polonia, crearía un malestar en <strong>la</strong> pareja que<br />

acabaría poco a poco con el matrimonio.<br />

Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> esta nueva hija, <strong>la</strong> familia Lutos<strong>la</strong>wski <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n<br />

contratar a una joven vecina, madre soltera <strong>de</strong> Cecebre, Josefa<br />

López Calvo. La joven <strong>de</strong>ja a su pequeño hijo con sus abuelos y<br />

se tras<strong>la</strong>da con esta familia al Imperio Ruso. Josefa que no sabia<br />

hab<strong>la</strong>r el castel<strong>la</strong>no pasara a expresarse <strong>de</strong>l galego al po<strong>la</strong>co. La<br />

joven <strong>de</strong> Cambre queda ligada <strong>de</strong> por vida a <strong>la</strong> propia vida <strong>de</strong><br />

Sofía Casanova. Más que asistenta, se convirtió en amiga y compañera<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sgracias. En idioma gallego ambas coruñesas<br />

Mulleres da emigración<br />

83


84 Mulleres da emigración<br />

comentaban a diario los sucesos <strong>de</strong>l mundo. Sofía y su familia se<br />

radican en <strong>la</strong> Galitzia po<strong>la</strong>ca. Por aquellos años <strong>la</strong> universidad <strong>de</strong><br />

esta región era un foco intelectual <strong>de</strong> gran envergadura. Los<br />

Lustos<strong>la</strong>wski llenos <strong>de</strong> carisma intelectual convirtieron a su<br />

nuevo hogar en cita obligada <strong>de</strong> los intelectuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> época. Los<br />

miércoles se realizaba en su casa una tertulia don<strong>de</strong> <strong>de</strong>sfi<strong>la</strong>ban<br />

artistas, científicos, escritores y políticos. Sofía se había convertido<br />

en <strong>la</strong> gran embajadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura españo<strong>la</strong> en ese rico<br />

mundo cultural po<strong>la</strong>co. Luego se tras<strong>la</strong>da a Varsovia don<strong>de</strong> su<br />

consuma su separación matrimonial. Con <strong>la</strong> ruptura con el escritor<br />

po<strong>la</strong>co, comienza una serie <strong>de</strong> idas y vuelta a Madrid, hasta<br />

que se establece finalmente en <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l Reino.<br />

En Madrid se contacta cn <strong>la</strong> intelectualidad más <strong>de</strong>stacada <strong>de</strong>l<br />

momento participando <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tertulias <strong>de</strong> los gallegos Basilio<br />

Alvarez, Alfredo Vicenti, Alberto Insua y el joven Caste<strong>la</strong>o.<br />

Durante su permanencia en Madrid cada vez que podía se<br />

escapaba para Mera con sus hijas. En esta etapa publica "Lo<br />

Eterno" 1907, "Más que amor" 1908, una pequeña nove<strong>la</strong><br />

"Princesa <strong>de</strong>l Amor Hermoso", 1909, que ilustraría Caste<strong>la</strong>o.<br />

"El Pecado" y "El Cancionero <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha" en 1911 y<br />

"Exóticas" en 1913. Durante esos años dio una conferencia en<br />

el Ateneo <strong>de</strong> Madrid sobre <strong>la</strong> mujer españo<strong>la</strong> en el extranjero.<br />

Fundo y presidio instituciones sociales como el Comité<br />

Femenino <strong>de</strong> Higiene Popu<strong>la</strong>r.<br />

En 1914 al poco estal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> primera guerra mundial, Sofía<br />

regresa a Polonia. Allí quedaban hijos y nietos. La sangrienta<br />

guerra <strong>de</strong>satada convierte a Polonia en una gran frente <strong>de</strong> batal<strong>la</strong>.<br />

Sofía militante <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa <strong>de</strong>l nacionalismo po<strong>la</strong>co se pone<br />

a disposición <strong>de</strong> su segunda patria. Es así que se incorpora a <strong>la</strong><br />

cruz roja, <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> <strong>de</strong>stina a hospital <strong>de</strong> campaña <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Estación <strong>de</strong>l Ferrocarril Varsovia-Viena. En esta etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

guerra el avance alemán era imparable, <strong>la</strong> capital corría el peligro<br />

<strong>de</strong> caer en manos <strong>de</strong> los germanos. Por aquel hospital llegaban<br />

miles <strong>de</strong> heridos y moribundos, Sofía sacaba fuerzas <strong>de</strong><br />

lo más profundo <strong>de</strong> su ser. Había que <strong>de</strong>tener a los alemanes<br />

para luego in<strong>de</strong>pendizar Polonia. El dolor, el drama <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra<br />

vivido <strong>de</strong> cerca <strong>la</strong> marcaran para siempre.<br />

El periódico monárquico A.B.C. conocedor <strong>de</strong> que Sofía se<br />

encontraba en propio frente <strong>de</strong> batal<strong>la</strong> <strong>la</strong> nombra corresponsal<br />

<strong>de</strong> guerra. Sofía Casanova se convertía <strong>de</strong> esta forma en <strong>la</strong><br />

segunda mujer españo<strong>la</strong> corresponsal <strong>de</strong> guerra. (La primera<br />

fue Carmen <strong>de</strong> Burgos en <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> Marruecos <strong>de</strong> 1909).<br />

Los apasionantes crónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra lograban ac<strong>la</strong>rar lo que<br />

estaba sucediendo en este tremendo conflicto mundial. Sus<br />

artículos se caracterizaron por su c<strong>la</strong>ra toma <strong>de</strong> posición a<br />

favor <strong>de</strong> los po<strong>la</strong>cos, enseñando a distinguir a los lectores que


lo po<strong>la</strong>co y lo ruso eran cosas distintas, y que los po<strong>la</strong>cos como<br />

pueblo diferenciado aspiraba a su in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia. Con <strong>la</strong> caída<br />

<strong>de</strong> Varsovia, Sofía sera una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>de</strong> ser evacuadas. A<br />

pesar <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor periodística no <strong>de</strong>jara <strong>de</strong> ayudar <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar<br />

con los comites po<strong>la</strong>cos encargados <strong>de</strong> asistir a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción en<br />

su huida a otras zonas <strong>de</strong>l interior <strong>de</strong> Rusia.<br />

Se tras<strong>la</strong>da a Moscú don<strong>de</strong> comparte con su familia <strong>la</strong> continuación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra el hambre y el frío. Se tras<strong>la</strong>da a San<br />

Petersburgo <strong>de</strong> don<strong>de</strong> continua su <strong>la</strong>bor periodística para ABC.<br />

En 1916 Rusia pasa por momentos muy difíciles, <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga guerra<br />

diezmaba a sus ejércitos, <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se política estaba en proceso<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición. A fines <strong>de</strong> este año es asesinado<br />

Rasputin símbolo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l zarismo. Todas esta<br />

situación <strong>de</strong> un país crisis dificultaba <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada<br />

<strong>de</strong> sus crónicas. Las noticias <strong>de</strong> Sofía llegaban tar<strong>de</strong> pero<br />

a pesar <strong>de</strong> ello no perdían vigencia. Mientras <strong>la</strong> guerra continuaba<br />

los bolcheviques encabezados por Lenin organizaban <strong>la</strong><br />

revolución que acabaría con <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> los Pa<strong>la</strong>cios <strong>de</strong><br />

Invierno y <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> los Zares. Sofía testigo <strong>de</strong> excepción <strong>de</strong><br />

aquellos días que conmovieron al mundo, -como dijera el otro<br />

celebre corresponsal, el norteamericano John Reed- seguía<br />

paso a paso todo lo que acontecía tato en el frete <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra<br />

como en <strong>la</strong> Duna. La corresponsal <strong>de</strong> ABC participo <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>bates históricos entres los mencheviques y bolcheviques.<br />

En medio <strong>de</strong> una confusión internacional muy gran<strong>de</strong> Sofía<br />

Casanova intenta esc<strong>la</strong>recer al los lectores españoles lo que estaba<br />

pasando en esos días en que los bolcheviques había tomado el<br />

po<strong>de</strong>r bajo <strong>la</strong> consigna <strong>de</strong> "Todo el po<strong>de</strong>r a los Soviet".<br />

Su avi<strong>de</strong>z por informar, <strong>la</strong> anima a entrevistarse con León Troski<br />

quien era unos <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución Rusa. Aquel<strong>la</strong><br />

mañana <strong>de</strong> intenso frío, llega junto a su asistenta "Pepa" <strong>de</strong><br />

Cecebre, hasta el mismo <strong>de</strong>spacho <strong>de</strong> Troski, situado en <strong>la</strong> se<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>l gobierno popu<strong>la</strong>r -Instituto Smolny- en don<strong>de</strong> le realiza una<br />

<strong>la</strong>rga entrevista que aparecerá en el periódico ABC.<br />

Durante el proceso revolucionario los bolcheviques fusi<strong>la</strong>n a dos<br />

<strong>de</strong> sus cuñados los cuales sofá estaba muy encariñados con ellos,<br />

ya que los conocía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy pequeños. El terror causado por los<br />

comunistas entre los burgueses po<strong>la</strong>cos y con <strong>la</strong> familia<br />

Lutos<strong>la</strong>wski, hará que Sofía tome partido contra <strong>la</strong> revolución <strong>de</strong><br />

octubre. En 1918 el gobierno español realiza gestiones para esta<br />

familia pueda tras<strong>la</strong>darse hasta Polonia, país este que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> guerra paso a ser reconocido como Estado in<strong>de</strong>pendiente. En<br />

1919 Sofía logra llegar a España junto a "Pepa" en un tren militar.<br />

Su llegada a Madrid es celebrada por los sectores más conservadores,<br />

sus artículos sobre <strong>la</strong> guerra le dieron una gran fama periodística.<br />

Al llegar a <strong>la</strong> Coruña el recibimiento fue extraordinario,<br />

Mulleres da emigración<br />

85


86 Mulleres da emigración<br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s coruñesas <strong>la</strong> recibieron como una autentica heroína.<br />

Así nos cuenta Sofía este paso por Galicia: " Al venir a España<br />

mi<strong>la</strong>grosamente en fines <strong>de</strong>l 1919, casi ciega y pobrisima, mi<br />

patria me acogió amorosamente, y por suscripción popu<strong>la</strong>r me fue<br />

rega<strong>la</strong>da <strong>la</strong> Gran Cruz <strong>de</strong> <strong>la</strong> Beneficencia que el Rey y su gobierno<br />

me otorgaron.<br />

Mi amada Coruña me otorgó un recibimiento que me resucitó, y<br />

también en Vigo, Lugo, Caldas, Betanzos y Baiona, mi pueblo<br />

me <strong>de</strong>mostró su cariño, al cual correspondo con toda mi alma.<br />

Tales manifestaciones <strong>de</strong> afecto se repitieron cuando cuatro<br />

años <strong>de</strong>spués se solicito para mí el Premio Novel <strong>de</strong> Literatura<br />

y cuando se me otorgó <strong>la</strong> Gran Cruz <strong>de</strong> Alfonso XII."<br />

En estos años escribe, "De <strong>la</strong> guerra" (1916). "De <strong>la</strong> Revolución<br />

Rusa en 1917" o "La Revolución rusa en 1917, (1917). La<br />

Revolución bolchevista ( Diario <strong>de</strong> un testigo)" (1920).<br />

Sofía Casanova fue miembro Correspondiente <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia Galega, siendo elevada el 16 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1952<br />

al más alto grado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia como Académico <strong>de</strong> Honor.<br />

Su resi<strong>de</strong>ncia sera <strong>de</strong>finitivamente Polonia. La segunda guerra<br />

mundial y <strong>la</strong> posterior <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Socialista <strong>de</strong><br />

Polonia, <strong>la</strong> <strong>de</strong>jaran atrapadas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un sistema político, al<br />

cual el<strong>la</strong> había combatido. Sus últimos años los vivirá en <strong>la</strong> casa<br />

<strong>de</strong> su hija menor en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Poznan, falleciendo en 1958.<br />

Sofía Casanova es <strong>la</strong> otra gran mujer gallega, junto a Rosalia,<br />

Concepción Arenal y <strong>la</strong> Con<strong>de</strong>sa <strong>de</strong> Pardo Bazan. Sofía es <strong>la</strong><br />

gran olvidada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro. Su obra literaria y su pasión humana<br />

vien valen un reconocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.


P<strong>la</strong>ceres Castel<strong>la</strong>nos Pan<br />

PONTECALDELAS 1896 /VIGO 1971


PLACERES CASTELLANOS PAN<br />

Naceu en Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s o 11 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong> 1896. Des<strong>de</strong> os inicios<br />

do século XX, a súa vi<strong>la</strong> natal sufriu unha constante sangría<br />

migratoria. A maioría dos mozos marchaban a Portugal ou<br />

ao Brasil, fundamentalmente a Salvador <strong>de</strong> Bahia. P<strong>la</strong>ceres era<br />

unha moza <strong>de</strong> al<strong>de</strong>a, fermosa, chea <strong>de</strong> ilusións. Como todas as<br />

rapazas daqueles anos soñaban con casar e ter unha boa familia.<br />

Todo transcorría monotonamente naquel lugar <strong>de</strong> vales<br />

ver<strong>de</strong>s e encantados, como os seus ríos bravos. Todo era case<br />

igual, ata que chega á vi<strong>la</strong>, o mestre rural Víctor Fraiz.<br />

A chegada <strong>de</strong> Víctor espertou a ol<strong>la</strong>da atenta das mozas casadieras.<br />

El era un mozo intelectual, con moitas inquedanzas<br />

políticas, sindicais e mesmo xornalísticas. Durante os anos que<br />

resi<strong>de</strong> naque<strong>la</strong> vi<strong>la</strong> realiza unha intensa activida<strong>de</strong> social.<br />

Funda os xornais El Heraldo <strong>de</strong> Puente Cal<strong>de</strong><strong>la</strong>s en 1915 e El<br />

Explorador <strong>de</strong> Puente Cal<strong>de</strong><strong>la</strong>s no mesmo ano. Tamén foi o<br />

impulsor da creación dos Boy Scout. Foi presi<strong>de</strong>nte e fundador<br />

da Asociación <strong>de</strong> Mestres <strong>de</strong> Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s.<br />

Ao pouco <strong>de</strong> chegar coñece a P<strong>la</strong>ceres e comezan un curto<br />

noivado. A rapaza tiña apenas 15 anos cando casou con<br />

Víctor, que contaba xa con 24. Foi o 6 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1911.<br />

Deste matrimonio nacerán 7 fillos. Logo <strong>de</strong>sta etapa, o matrimonio<br />

trasládase a Vigo, on<strong>de</strong> Víctor é <strong>de</strong>stinado a unha esco<strong>la</strong><br />

na rúa Tomás Alonso. Naquel establecemento vivirán no<br />

primeiro piso do edificio, xa que, por aqueles anos, aos mestres<br />

que non eran do lugar o goberno proporcionáballes a<br />

vivenda no mesmo colexio. Nesta etapa P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>dícase a<br />

criar os sete fillos, tarefa que non lle permitía moitas outras<br />

activida<strong>de</strong>s. Pero, malia iso, nos momentos libres realiza<br />

algunha que outra activida<strong>de</strong> social e solidaria.<br />

En 1924 preocupada po<strong>la</strong> infancia, e<strong>la</strong> , que tiña unha familia<br />

numerosa, interésase polo tema e participa da Xunta <strong>de</strong><br />

Protección <strong>de</strong> Menores. Coa proc<strong>la</strong>mación da Segunda<br />

Mulleres da emigración<br />

89


90 Mulleres da emigración<br />

República, P<strong>la</strong>ceres implícase máis na activida<strong>de</strong> política. En<br />

1932 forma parte da Liga po<strong>la</strong> Defensa dos Dereitos do Home.<br />

Esta organización foi fundada en 1913, sendo algúns dos seus<br />

fundadores Azorín, Dalí, Fal<strong>la</strong>, Azaña, Ortega y Gasset, Miró,<br />

Besteiro, Simarro, García Lorca, Américo Castro, Sánchez<br />

Albornoz, Antonio Machado, Salvador <strong>de</strong> Madariaga, Ramiro<br />

<strong>de</strong> Maeztu, Gregorio Marañón, Menén<strong>de</strong>z Pidal, Miguel<br />

Morayta, Benito Pérez Galdós, Cipriano Rivas Cherif, Ramón<br />

<strong>de</strong>l Valle Inclán, Ignacio Zuloaga, Pedro Rico, José María Gil<br />

Robles, Pablo Ruiz Picasso, Pablo Cassals, Lluis Companys,<br />

Francesc Maciá, Vicente B<strong>la</strong>sco Ibáñez, Angel Ossorio, Luís<br />

Araquistáin, Antonia Merce “La Argentinita”, José Giral e<br />

Manuel Aznar, entre outros. P<strong>la</strong>ceres iniciouse xunto ao seu<br />

marido na militancia socialista.<br />

Posteriormente pasaron ás fileiras do Partido Comunista. En<br />

1933 foi nomeada secretaria do Comité <strong>de</strong> Vigo do Socorro<br />

Vermello Internacional. O Socorro naceu nos anos vinte do<br />

século pasado por impulso da III Internacional Comunista<br />

para enfrontarse ao fascismo, entón só incipiente. Entre os<br />

seus dirixentes formaron parte mulleres antifascistas tan<br />

coñecidas como a alemá C<strong>la</strong>ra Zetkin, a italiana Tina<br />

Modotti e a rusa Elena Stasova. O Socorro Vermello<br />

Internacional entronca, pois, directamente coa historia do<br />

movemento comunista e antifascista internacional, alcanzando<br />

axiña un gran <strong>de</strong>senvolvemento en todo o mundo, <strong>de</strong>stacando<br />

no apoio político, xurídico e económico a todos os<br />

Retrato familiar <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ceres Castel<strong>la</strong>nos, Víctor Fraiz e os seus sete fillos.


epresaliados, sen diferenzas i<strong>de</strong>olóxicas ou partidistas. No<br />

Estado español <strong>de</strong>senvolveuse tra<strong>la</strong> insurrección <strong>de</strong><br />

Asturias <strong>de</strong> 1934, para facer fronte á dura represión <strong>de</strong>satada<br />

po<strong>la</strong> reacción e conseguir a liberación do gran<br />

número <strong>de</strong> encarcerados que ocasionou. En 1934<br />

durante o “Bienio Negro” P<strong>la</strong>ceres foi <strong>de</strong>tida baixo<br />

acusación <strong>de</strong> posesión <strong>de</strong> armas, imputación esta<br />

que non puido ser comprobada.<br />

O 17 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1936 prepárase para participar da<br />

reunión que tiña en Madrid como representante <strong>de</strong><br />

Vigo, no Socorro Vermello Internacional. O tren saía<br />

po<strong>la</strong> noite. Algunhas horas antes o seu fillo Víctor,<br />

que gañara unha praza <strong>de</strong> funcionario na capital,<br />

collía o tren <strong>de</strong> Madrid a Vigo, co fin <strong>de</strong> pasar uns días<br />

na súa cida<strong>de</strong> e visitar á súa noiva. Na estación atópase<br />

coa súa nai, coa que fa<strong>la</strong> algúns minutos.<br />

Cóntanse as últimas novas familiares, e fa<strong>la</strong>n do asasinato<br />

<strong>de</strong> Calvo Sotelo. O asubío da locomotora que anunciaba<br />

a partida do tren, fún<strong>de</strong>os nel ultimo abrazo. De vagar, o tren<br />

comeza a partida. P<strong>la</strong>ceres, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o portelo, dille que á súa<br />

volta fa<strong>la</strong>rían máis distendidamente. O 18 <strong>de</strong> xullo o alzamento<br />

militar sorpren<strong>de</strong> a P<strong>la</strong>ceres en Madrid, mentres que o seu<br />

fillo aos poucos días estará baixo o dominio do fascismo.<br />

En Vigo, os trabal<strong>la</strong>dores reciben a noticia do levantamento<br />

con moita preocupación. Nos primeiros días existen varias<br />

accións <strong>de</strong> resistencia contra os sublevados. En varios puntos<br />

da cida<strong>de</strong> organízanse barricadas armadas, on<strong>de</strong> os veciños<br />

partidarios da Fronte Popu<strong>la</strong>r resisten con armas rudimentarias.<br />

Fraiz, xunto aos comunistas, eran partidarios <strong>de</strong> pedir<br />

armas ás autorida<strong>de</strong>s e <strong>de</strong> resistir militarmente, malia que a<br />

maioría das autorida<strong>de</strong>s socialistas consi<strong>de</strong>raban que a situación<br />

estaba contro<strong>la</strong>da. Aqueles dirixentes equivocáronse e a<br />

gran maioría <strong>de</strong>les foron fusi<strong>la</strong>dos. Fraiz non quería correr a<br />

mesma sorte e foise para o monte, con centenares <strong>de</strong> persoas,<br />

que vían a súa vida en perigo. Os fa<strong>la</strong>nxistas saíron na súa<br />

procura e como non podían atrapalo <strong>de</strong>tiveron ao seu fillo<br />

Víctor como refén. Levárono ata o campo <strong>de</strong> concentración<br />

que montaron no centro da cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo, on<strong>de</strong> funcionaba<br />

o club El Frontón, sobre a rúa María Berdiales. Alí amoreábanse<br />

centenares <strong>de</strong> persoas que durmían no chan, unhas apegadas<br />

ás outras. Cóntanos Manuel Lago, que estivo no<br />

Frontón: “Recordo que comigo estaban <strong>de</strong>tidos no Frontón o<br />

famoso xornalista do Faro <strong>de</strong> Vigo Lustres Rivas e o fillo do<br />

mestre Víctor Fraiz. Unha noite leváronnos ata o Arenal e<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> alí tras<strong>la</strong>dáronnos ata o <strong>la</strong>zareto <strong>de</strong> San Simón. Des<strong>de</strong><br />

alí unha noite foron sacados da súa ce<strong>la</strong> o fillo <strong>de</strong> Fraiz e<br />

Rivas. Días <strong>de</strong>spois fomos sabedores <strong>de</strong> que foron paseados<br />

Mulleres da emigración<br />

Víctor Fraiz.<br />

91


P<strong>la</strong>ceres Castel<strong>la</strong>nos fa<strong>la</strong>ndo<br />

nun congreso internacional<br />

<strong>de</strong> mulleres.<br />

92 Mulleres da emigración<br />

e os seus corpos apareceron na estrada <strong>de</strong> Vigo a Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>,<br />

moi preto da actual ponte <strong>de</strong> Ran<strong>de</strong>. Foi un 10 <strong>de</strong> novembro<br />

<strong>de</strong> 1936. Víctor Fraiz Castel<strong>la</strong>nos tiña só 19 anos <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>.<br />

Por aqueles tempos da Segunda República Víctor Fraiz era<br />

un <strong>de</strong>stacado militante comunista e dirixente da Fe<strong>de</strong>ración<br />

Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Trabal<strong>la</strong>dores do Ensino (FETEN).<br />

Así conta a propia P<strong>la</strong>ceres como se <strong>de</strong>sata a traxedia: “Nos<br />

últimos días do mes <strong>de</strong> novembro atopei na rúa <strong>de</strong> Alcalá ao<br />

Sr. Mel<strong>la</strong>, que ao saudarme escapoulle darme o pésame por<br />

Víctor.... posteriormente a miña irmá enviábame unha mensaxe<br />

po<strong>la</strong> Cruz Vermel<strong>la</strong> corrobando o masacre cometido. Coa<br />

miña dor <strong>de</strong> nai, bebendo bágoas e afogando suspiros, achegueime<br />

a unha familia amiga por saber algo máis e contáronme<br />

que aos meus fillos leváronos como reféns por que non atopaban<br />

ao pai, e para que o meu marido se entregase <strong>de</strong>ran<br />

morte ao mozo anunciando que os matarían a todos se o meu<br />

marido non aparecía. O meu fillo Víctor cumprira 19 anos en<br />

setembro. Unha inocente vítima, sufriu o martirio dos xustos e<br />

na estrada <strong>de</strong> Vigo a Redon<strong>de</strong><strong>la</strong> apareceu morto. Ao saber isto<br />

o pai presentouse para evitar a matanza dos outros fillos, ao ver<br />

que o fascismo cruel se alimenta <strong>de</strong> sangue inocente, logo <strong>de</strong><br />

con<strong>de</strong>nalo a matar, ao cabo duns meses fusilárono por pensar,<br />

e porque era un Mestre Nacional que cantaba na súa esco<strong>la</strong> o<br />

Himno Republicano...”.


No libro Galicia Mártir, cuxo autor<br />

escribe baixo o pseudónimo <strong>de</strong> Hernán<br />

Quijano, relátanse estes acontecementos:<br />

“Víctor Fraiz, ao que perseguiran<br />

infrutuosamente os fa<strong>la</strong>nxistas <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

o comezo da rebelión, presentouse<br />

en Vigo e foi entregarse ao representante<br />

consu<strong>la</strong>r dunha republicana<br />

americana (Uruguai), quen se puxo<br />

<strong>de</strong> acordo co <strong>de</strong>cano do corpo consu<strong>la</strong>r<br />

e xuntos ambos <strong>de</strong>cidiron<br />

entregar o fuxitivo ás autorida<strong>de</strong>s<br />

rebel<strong>de</strong>s, pero coa firme promesa <strong>de</strong> que non sería<br />

asasinado senón que sería xulgado en Consello <strong>de</strong> Guerra. Así<br />

tiveron que prometelo os xefes fascistas aos dous representantes<br />

consu<strong>la</strong>res que fixeron a xestión e a entrega (...). Víctor Fraiz foi<br />

inexorabelmente con<strong>de</strong>nado a morte, sendo fusi<strong>la</strong>do o día 15 <strong>de</strong><br />

setembro <strong>de</strong> 1937 en unión doutro comunista, Manuel<br />

Fernán<strong>de</strong>z Careu, alias “El Chato...”. P<strong>la</strong>ceres mobilízase a través<br />

da FETE (Fe<strong>de</strong>ración Trabal<strong>la</strong>dores da Educación) trabal<strong>la</strong>ndo<br />

en varias gar<strong>de</strong>rías <strong>de</strong> Madrid, a primeira foi na rúa dos<br />

Madrazos e a outra na rúa Carabanchel. Tamén foi enfermeira<br />

nas frontes <strong>de</strong> cómbate <strong>de</strong> Xaraman, no hospital Tarancón e logo<br />

no 6 Corpo do Exército, na fronte do Pardo. En agosto <strong>de</strong>1937<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra para Nueva Galicia: “A unión <strong>de</strong> todos os galegos paréceme<br />

que será a máis firme e sólida <strong>de</strong>mostración do noso interese<br />

en facer un bloque galego só comparábel ao Everest contra<br />

o que vaian <strong>de</strong>spedazarse todas as pó<strong>la</strong>s dos traidores. O meu<br />

espírito querería rachar os <strong>la</strong>zos da materia para po<strong>de</strong>r voar en<br />

busca <strong>de</strong> todos os galegos espal<strong>la</strong>dos e unilos como un só corpo<br />

pois así <strong>de</strong>mostraremos á humanida<strong>de</strong> enteira que a nosa Galiza<br />

non morre mentres haxa corazóns galegos que, vibrando ao unísono,<br />

fundan ao mesmo tempo no crisol do amor e a xustiza. Ata<br />

conseguir a re<strong>de</strong>nción da Humanida<strong>de</strong>...”. En 1938 seguindo o<br />

goberno republicano trasládase a Valencia e incorpórase a<br />

Solidarieda<strong>de</strong> Galega Antifascista organismo unitario on<strong>de</strong> participaban<br />

galeguistas, comunistas e socialistas. Naque<strong>la</strong> organización<br />

coincidirá con outras dúas mulleres <strong>de</strong>stacadas do seu<br />

tempo, Amparo López Jean e a súa fil<strong>la</strong> Amparo Alvajar.<br />

Durante os anos da guerra escribe en distintas publicacións periódicas,<br />

nomeadamente en Nueva Galicia. Ao terminar a guerra ten<br />

que partir por mar ao exilio. O 30 <strong>de</strong> marzo chega a Francia no<br />

Burrington Combe. Os primeiros días é insta<strong>la</strong>da nuns pavillóns,<br />

na praia <strong>de</strong> Corniche, e posteriormente é tras<strong>la</strong>dada ao campo <strong>de</strong><br />

concentración para mulleres e nenos <strong>de</strong> Cenilles.<br />

En Francia trabal<strong>la</strong>rá <strong>de</strong> enfermeira ata que en 1941 se incorpora<br />

á guerril<strong>la</strong> ocupando o posto <strong>de</strong> Sarxento da 3 brigada <strong>de</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

93


P<strong>la</strong>ceres Castel<strong>la</strong>nos<br />

en París.<br />

94 Mulleres da emigración<br />

Guerrilleiros da Amical F.F.I. (francotiradores) co número 35.435.<br />

P<strong>la</strong>ceres realiza distintas operacións guerrilleiras chegando a ser<br />

coñecida como a Españo<strong>la</strong> C<strong>la</strong>vets D´Unijot. Ao terminar a guerra<br />

continua o seu <strong>la</strong>bor politica na provincia <strong>de</strong> Ariege.<br />

Participou en representación <strong>de</strong> España no I Congreso Mundial<br />

<strong>de</strong> Mulleres celebrado en París en 1945. En Francia coñece a<br />

Neruda e a mais a Alberti. Tamén frecuenta a personalida<strong>de</strong>s<br />

como Líster, a quen coñeceu durante a guerra civil. Ao rematar<br />

a segunda guerra mundial a través dunha organización que se<br />

<strong>de</strong>dicaba a reagrupar aos fillos dos exiliados, P<strong>la</strong>ceres po<strong>de</strong><br />

reencontrarse en París co seu fillo menor Manuel. O propio<br />

Manuel re<strong>la</strong>ta esta parte da historia: “era un mozo que tiña apenas<br />

17 anos cando a miña nai fixo as xestións para que nos puidésemos<br />

encontrar novamente. Tras<strong>la</strong><strong>de</strong>ime ata Irún, no País<br />

Vasco, e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> alí cun grupo <strong>de</strong> persoas <strong>de</strong>mos en cruzar os<br />

Pirineos. Tivemos que camiñar po<strong>la</strong>s montañas toda a noite, ata<br />

chegarmos a Francia. Nun lugariño da fronteira botamos un par<br />

<strong>de</strong> días ata que collemos un tren ata París. Alí estaba miña nai<br />

esperando por min”. Durante varios meses P<strong>la</strong>ceres intenta conseguir<br />

os documentos para o seu fillo, co fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r embarcar<br />

cara a Bos Aires. En 1949 logran embarcar cara á Arxentina<br />

on<strong>de</strong> estaba Celso Fraiz, irmán do seu marido. Ao chegar estabelécensese<br />

en Marcos Juárez na provincia <strong>de</strong> Córdoba.<br />

Aque<strong>la</strong> zona tiña un aquel con Galiza. Posuía montes, ríos e<br />

vales. Parecíase moito á súa Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s natal. Logo dalgúns


anos nesta vi<strong>la</strong> da serra trasládase co seu fillo á zona sur do<br />

Gran Bos Aires. Manuel, o fillo menor, casa e forma a súa<br />

familia. P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong> cando en vez achégase a algunhas activida<strong>de</strong>s<br />

dos exiliados que se realizaban na Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

Socieda<strong>de</strong>s Galegas. “Lembro que fun coa miña nai á<br />

Fe<strong>de</strong>ración a escoitar a Rafael Alberti e a outros intelectuais<br />

nun acto literario antifranquista”.<br />

P<strong>la</strong>ceres e Víctor.<br />

Mulleres da emigración<br />

95


P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong> volta en Vigo.<br />

96 Mulleres da emigración<br />

En 1955 regrresou a Vigo e finou o 25 <strong>de</strong> xuño<br />

<strong>de</strong> 1971. O corpo <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>scansa xunto ao<br />

do seu home no cemiterio <strong>de</strong> Pereiro. P<strong>la</strong>ceres<br />

<strong>de</strong>ixo sen concluír un libro autobiográfico, poesías<br />

e apuntamentos. Algúns, coma este, on<strong>de</strong><br />

crea un Pai Noso comunista: “Pai da liberda<strong>de</strong>,<br />

que estás no Kremlin, sempre invocado sexa o<br />

teu nome, manda a nós a túa protección, non<br />

nos <strong>de</strong>ixes caer en mans inimigas, líbranos do<br />

fascismo cruel e fágase a túa vonta<strong>de</strong> internacional.<br />

Así sexa”.<br />

Entre os seus poemas, pó<strong>de</strong>se citar o intitu<strong>la</strong>do<br />

“Tierra Gallega”, que di literalmente así:<br />

¡Oh Galicia matriarcal<br />

con hijo <strong>de</strong> Breogán,<br />

Pardo <strong>de</strong> Ce<strong>la</strong>, Pondal<br />

Curros y Concepción Arenal.<br />

Madre <strong>de</strong> gallegas madres.<br />

Mártires y dolorosas.<br />

¡Cántale a los inmortales<br />

que duermen bajo <strong>la</strong>s losas!<br />

Mécelos en tu regazo.<br />

Susurrando un a-<strong>la</strong>-<strong>la</strong>,<br />

Diles que siempre en los <strong>la</strong>bios<br />

Del pueblo, sus nombres van.<br />

Invocándote han vivido.<br />

Con lágrimas te han regado,<br />

Al no haberte redimido<br />

La vida te han ofrendado.


PLACERES CASTELLANOS PAN<br />

Nació en Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s el 11 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1896. Des<strong>de</strong> los inicios<br />

<strong>de</strong>l siglo XX, su vil<strong>la</strong> natal sufrió una constante sangría migratoria.<br />

La mayoría <strong>de</strong> los jóvenes se marchaban a Portugal o al<br />

Brasil, fundamentalmente a Salvador <strong>de</strong> Bahia. P<strong>la</strong>ceres era una<br />

joven <strong>de</strong> al<strong>de</strong>a, bonita, llena <strong>de</strong> ilusiones. Como todas <strong>la</strong>s<br />

muchachas <strong>de</strong> aquellos años soñaban con casarse y tener una<br />

buena familia. Todo transcurría monótonamente en aquel pueblo<br />

<strong>de</strong> valles ver<strong>de</strong>s y encantados, como sus ríos bravos. Todo era<br />

casi igual, hasta que llega a <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, el maestro rural Víctor Fraiz.<br />

La llegada <strong>de</strong> Víctor <strong>de</strong>spertó <strong>la</strong> mirada atenta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jóvenes<br />

casa<strong>de</strong>ras. Él era un joven intelectual, con muchas inquietu<strong>de</strong>s<br />

políticas, sindicales e incluso periodísticas. Durante los años que<br />

resi<strong>de</strong> en aquel<strong>la</strong> vil<strong>la</strong> realiza una intensa actividad social. Funda<br />

los periódicos ŒEl Heraldo <strong>de</strong> Puente Cal<strong>de</strong><strong>la</strong>s¹ en 1915 y ŒEl<br />

Explorador <strong>de</strong> Puente Cal<strong>de</strong><strong>la</strong>s¹ en el mismo año. También fue<br />

el impulsor <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los Boy Scout. Fue presi<strong>de</strong>nte y<br />

fundador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Maestros <strong>de</strong> Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s.<br />

Al poco <strong>de</strong> llegar conoce a P<strong>la</strong>ceres y comienzan un corto<br />

noviazgo. La muchacha tenía tan sólo 15 años cuando se casó<br />

con Víctor, el cual estaba ya con 24. Fue el 6 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />

1911. De este matrimonio nacerán 7 hijos. Luego <strong>de</strong> esta etapa,<br />

el matrimonio se tras<strong>la</strong>da a Vigo, don<strong>de</strong> Víctor es <strong>de</strong>stinado a<br />

una escue<strong>la</strong> en <strong>la</strong> calle Tomás Alonso. En aquel establecimiento<br />

vivirán en el primer piso <strong>de</strong>l edificio. Ya que, por aquellos años,<br />

a los maestros que no eran <strong>de</strong>l lugar el gobierno les proporcionaba<br />

<strong>la</strong> vivienda en el mismo colegio. En esta etapa P<strong>la</strong>ceres se<br />

<strong>de</strong>dica a criar a los siete hijos, tarea que no le permitía muchas<br />

otras activida<strong>de</strong>s. Pero, a pesar <strong>de</strong> ello, en los momentos libres<br />

realiza alguna que otra actividad social y solidaria.<br />

En 1924 preocupada por <strong>la</strong> niñez el<strong>la</strong> que tenía una familia<br />

numerosa se interesa por el tema y participa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong><br />

Protección <strong>de</strong> Menores. Con <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />

Mulleres da emigración<br />

97


98 Mulleres da emigración<br />

República, P<strong>la</strong>ceres se implica más en <strong>la</strong> actividad política. En<br />

1932 forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Liga por <strong>la</strong> Defensa <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong>l<br />

Hombre. Esta organización fue fundada en 1913, siendo algunos<br />

<strong>de</strong> sus fundadores Azorín, Dalí, Fal<strong>la</strong>, Azaña, Ortega y<br />

Gasset, Miró, Besteiro, Simarro, García Lorca, Américo<br />

Castro, Sánchez Albornoz, Antonio Machado, Salvador <strong>de</strong><br />

Madariaga, Ramiro Maeztu, Gregorio Marañón, Menén<strong>de</strong>z<br />

Pidal, Miguel Morayta, Benito Pérez Galdós, Cipriano Rivas<br />

Cherif, Ramón <strong>de</strong>l Valle-Inclán, Ignacio Zuloaga, Pedro Rico,<br />

José María Gil Robles, Pablo Ruiz Picasso, Pablo Cassals,<br />

Lluis Companys, Francesc Macía, Vicente B<strong>la</strong>sco Ibáñez,<br />

Ángel Ossorio, Luis Araquistáin, Antonia Merce ŒLa<br />

Argentinita¹, José Giral y Manuel Aznar, entre otros. P<strong>la</strong>ceres<br />

se inició junto a su marido en <strong>la</strong> militancia socialista.<br />

Posteriormente se pasarán a <strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Partido Comunista. En<br />

1933 fue nombrada secretaria <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Vigo <strong>de</strong>l Socorro<br />

Rojo Internacional. El Socorro nació en los años veinte <strong>de</strong>l<br />

siglo pasado por impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> III Internacional Comunista<br />

para enfrentarse al fascismo, entonces sólo incipiente. Entre<br />

sus dirigentes formaron parte mujeres antifascistas tan conocidas<br />

como <strong>la</strong> alemana C<strong>la</strong>ra Zetkin, <strong>la</strong> italiana Tina Modotti y<br />

<strong>la</strong> rusa Elena Stasova. El Socorro Rojo Internacional entronca,<br />

pues, directamente con <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l movimiento comunista y<br />

antifascista internacional, alcanzando pronto un gran <strong>de</strong>sarrollo<br />

en todo el mundo, <strong>de</strong>stacando en el apoyo político, jurídico<br />

y económico a todos los represaliados, sin diferencias i<strong>de</strong>ológicas<br />

o partidistas. En España se <strong>de</strong>sarrolló tras <strong>la</strong> insurrección<br />

<strong>de</strong> Asturias <strong>de</strong> 1934, para hacer frente a <strong>la</strong> dura represión <strong>de</strong>satada<br />

por <strong>la</strong> reacción y conseguir <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong>l gran número<br />

<strong>de</strong> encarce<strong>la</strong>dos que ocasionó. En 1934 durante el ŒBienio<br />

Negro¹ P<strong>la</strong>ceres fue <strong>de</strong>tenida bajo acusación <strong>de</strong> tenencia <strong>de</strong><br />

armas, imputación ésta que no pudo ser comprobada.<br />

El 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1936 se prepara para participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión<br />

que tenía en Madrid como representante <strong>de</strong> Vigo, en el Socorro<br />

Rojo Internacional. El tren salía por <strong>la</strong> noche. Algunas horas<br />

antes su hijo Víctor, que había ganado una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> funcionario<br />

en <strong>la</strong> capital, cogía el tren <strong>de</strong> Madrid a Vigo, con el fin <strong>de</strong><br />

pasar unos días en su ciudad y visitar a su novia. En <strong>la</strong> estación<br />

se encuentra con su madre, con <strong>la</strong> que hab<strong>la</strong> algunos minutos.<br />

Se cuentan <strong>la</strong>s últimas noticias familiares, el asesinato <strong>de</strong> Calvo<br />

Sotelo. El pito <strong>de</strong> <strong>la</strong> locomotora que anunciaba <strong>la</strong> partida <strong>de</strong>l<br />

tren, los fun<strong>de</strong> en él ultimo abrazo. Lentamente, el tren comienza<br />

<strong>la</strong> partida. P<strong>la</strong>ceres, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ventanil<strong>la</strong>, le dice que a su vuelta<br />

hab<strong>la</strong>rían más distendidamente. El 18 <strong>de</strong> julio el alzamiento<br />

militar sorpren<strong>de</strong> a P<strong>la</strong>ceres en Madrid, mientras que su hijo a<br />

los pocos días estará bajo el dominio <strong>de</strong>l fascismo.


En Vigo, los trabajadores reciben <strong>la</strong> noticia <strong>de</strong>l levantamiento<br />

con mucha preocupación. En los primeros días existen varias<br />

acciones <strong>de</strong> resistencia contra los sublevados. En varios puntos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad se organizan barricadas armadas, don<strong>de</strong> los vecinos<br />

partidarios <strong>de</strong>l Frente Popu<strong>la</strong>r resisten con armas rudimentarias.<br />

Fraiz, junto a los comunistas, eran partidarios <strong>de</strong> pedir<br />

armas a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> resistir militarmente. Auque <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s socialistas consi<strong>de</strong>raban que <strong>la</strong><br />

situación estaba contro<strong>la</strong>da. Aquellos dirigentes se equivocaron<br />

y <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> ellos fueron fusi<strong>la</strong>dos. Fraiz no quería<br />

correr <strong>la</strong> misma suerte y se alzó al monte, con centenares <strong>de</strong><br />

personas, que veían su vida en peligro. Los fa<strong>la</strong>ngistas salieron<br />

en su búsqueda y como no podían atraparlo <strong>de</strong>tuvieron a su<br />

hijo Víctor como rehén. Lo llevaron hasta el campo <strong>de</strong> concentración<br />

que montaron en el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Vigo, don<strong>de</strong><br />

funcionaba el club El Frontón, sobre <strong>la</strong> calle María Berdiales.<br />

Allí se hacinaban centenares <strong>de</strong> personas que dormían en el<br />

piso, unas pegadas a <strong>la</strong>s otras. Nos cuenta Manuel Lago, quien<br />

estuvo en el Frontón: ³Recuerdo que conmigo estaban <strong>de</strong>tenidos<br />

en el Frontón el famoso periodista <strong>de</strong>l ŒFaro <strong>de</strong> Vigo¹<br />

Lustres Rivas y el hijo <strong>de</strong>l maestro Víctor Fraiz. Una noche<br />

nos llevaron hasta el Arenal y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí nos tras<strong>la</strong>daron hasta<br />

el <strong>la</strong>zareto <strong>de</strong> San Simón. Des<strong>de</strong> allí una noche fueron sacados<br />

<strong>de</strong> su celda el hijo <strong>de</strong> Fraiz y Rivas. Días <strong>de</strong>spués nos enteramos<br />

que fueron paseados y sus cuerpos aparecieron en <strong>la</strong><br />

carretera <strong>de</strong> Vigo a Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>, muy cerca <strong>de</strong>l actual puente <strong>de</strong><br />

Ran<strong>de</strong>². Fue un 10 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1936. Víctor Fraiz<br />

Castel<strong>la</strong>nos tenía tan sólo 19 años <strong>de</strong> edad. Por aquellos tiempos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Republica Víctor Fraiz era un <strong>de</strong>stacado<br />

militante comunista y dirigente <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enseñanza FETEN.<br />

Así nos lo cuenta <strong>la</strong> propia P<strong>la</strong>ceres como se <strong>de</strong>sata <strong>la</strong> tragedia.<br />

³En los últimos días <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> noviembre me encontré en <strong>la</strong><br />

calle <strong>de</strong> Alcalá al Sr. Mel<strong>la</strong>, que al saludarme se le escapo darme<br />

el pésame por Víctor.... posteriormente mi hermana me enviaba<br />

un mensaje por <strong>la</strong> Cruz Roja corrobando <strong>la</strong> masacre cometida.<br />

Con mi dolor <strong>de</strong> madre, bebiendo <strong>la</strong>grimas y ahogando suspiros,<br />

me acerque a una familia amiga por saber algo más y me contaron<br />

que a mis hijos los habían llevado como rehenes por que no<br />

encontraban al padre y para que mi marido se entregara, habían<br />

dado muerte al chico anunciando que los matarían a todos si<br />

mi marido no aparecía. Mi hijo Víctor había cumplido 19 años<br />

en septiembre. Una inocente victima, sufrió el martirio <strong>de</strong> los<br />

justos y en <strong>la</strong> carretera <strong>de</strong> Vigo a Redon<strong>de</strong><strong>la</strong> apareció muerto. Al<br />

saber esto el padre se presento para evitar <strong>la</strong> matanza <strong>de</strong> los otros<br />

hijos, al ver que el fascismo cruel se alimenta <strong>de</strong> sangre inocente,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> con<strong>de</strong>narlo a muerte, al cabo <strong>de</strong> unos meses lo<br />

Mulleres da emigración<br />

99


100 Mulleres da emigración<br />

fusi<strong>la</strong>ron por pensar, y porque era un Maestro Nacional que cantaba<br />

en su escue<strong>la</strong> el Himno Republicano...<br />

En el libro Galicia Mártir cuyo autor escribe bajo el seudónimo<br />

<strong>de</strong> Hernán Quijano nos re<strong>la</strong>ta estos acontecimientos:<br />

³Víctor Fraiz, al que habían perseguido infructuosamente los<br />

fa<strong>la</strong>ngistas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comienzo <strong>de</strong> <strong>la</strong> rebelión, se presento en<br />

Vigo y fue a entregarse al representante consu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una republicana<br />

americana (Uruguay), quien se puso dé acuerdo con el<br />

<strong>de</strong>cano <strong>de</strong>l cuerpo consu<strong>la</strong>r y juntos ambos <strong>de</strong>cidieron librar al<br />

fugitivo a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s rebel<strong>de</strong>s, pero con <strong>la</strong> firme promesa<br />

<strong>de</strong> que no se le asesinaría sino que seria juzgado en Consejo<br />

<strong>de</strong> Guerra. Así tuvieron que prometerlo los jefes fascistas a los<br />

dos representantes consu<strong>la</strong>res que hicieron <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong><br />

entrega.......Víctor Fraiz fue inexorablemente con<strong>de</strong>nado a<br />

muerte y fusi<strong>la</strong>do el DIA 15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1937 en unión<br />

<strong>de</strong> otro comunista, Manuel Fernán<strong>de</strong>z Careu, alias El Chato...²<br />

P<strong>la</strong>ceres se moviliza a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> FETE Fe<strong>de</strong>ración<br />

Trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación trabajando en varias guar<strong>de</strong>ría<br />

<strong>de</strong> Madrid, <strong>la</strong> primera fue en <strong>la</strong> calle <strong>de</strong> los Madrazos y <strong>la</strong> otra<br />

en <strong>la</strong> calle Carabanchel. También fue enfermera en los frentes<br />

<strong>de</strong> cómbate <strong>de</strong> Xaraman, en el hospital Tarancón y luego en el<br />

6 Cuerpo <strong>de</strong>l Ejercito, en el frente <strong>de</strong>l Pardo. En agosto <strong>de</strong>1937<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra para Nueva Galicia: La unión <strong>de</strong> todos los gallegos me<br />

parece que sera <strong>la</strong> mas firme y sólida <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> nuestro<br />

interés en hacer un bloque gallego solo comparable al Everest<br />

contra el que vayan a <strong>de</strong>spedazarse todas <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los traidores.<br />

Mi espíritu quisiera romper los <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia para<br />

po<strong>de</strong>r vo<strong>la</strong>r en busca <strong>de</strong> todos los gallegos diseminados y unirlos<br />

como un solo cuerpo pues así <strong>de</strong>mostraremos a <strong>la</strong> humanidad<br />

entera que nuestra Galicia no muere mientras haya corazones<br />

gallegos que vibrando al unísono, fundan al mismo<br />

tiempo en el crisol <strong>de</strong>l amor y <strong>la</strong> justicia. Hasta conseguir <strong>la</strong><br />

re<strong>de</strong>nción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Humanidad... En 1938 siguiendo al gobierno<br />

republicano se tras<strong>la</strong>da a Valencia y se incorpora a<br />

Solidarieda<strong>de</strong> Galega Antifascista organismo unitario don<strong>de</strong><br />

participaban galleguistas, comunistas e socialistas. En aquel<strong>la</strong><br />

organización coincidirá con otras dos mujeres <strong>de</strong>stacadas <strong>de</strong> su<br />

tiempo Amparo López Jean y su hija Amparo Alvajar.<br />

Durante los años <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra escribe en distintos periódicos<br />

especialmente en Nueva Galicia. Al terminar <strong>la</strong> guerra tiene<br />

que partir por mar a el exilio. El 30 <strong>de</strong> marzo llega a Francia en<br />

el Burrington Combe. Los primeros días es insta<strong>la</strong>da en unos<br />

pabellones, en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya <strong>de</strong> Corniche, posteriormente es tras<strong>la</strong>dada<br />

al campo <strong>de</strong> concentración para mujeres y niños <strong>de</strong> Cenilles.<br />

En Francia trabajara <strong>de</strong> enfermera hasta que en 1941 se incorpora<br />

a <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> ocupando el puesto <strong>de</strong> Sargento <strong>de</strong> <strong>la</strong> 3 brigada <strong>de</strong>


Guerrileiros da Amical F.F.I. (franco tiradores) con él numero<br />

35.435. P<strong>la</strong>ceres realiza distintas operaciones guerrilleras llegando<br />

a ser conocida como <strong>la</strong> Españo<strong>la</strong> C<strong>la</strong>vets D´Unijot. Al terminar<br />

<strong>la</strong> guerra continua su <strong>la</strong>bor politica en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Ariege.<br />

Participo en representación <strong>de</strong> España en el I Congreso<br />

Mundial <strong>de</strong> Mujeres celebrado en Paris en 1945. En Francia<br />

conoce a Neruda, y Alberti. También frecuenta a personalida<strong>de</strong>s<br />

como Lister al cual conoció durante <strong>la</strong> guerra civil. Al terminar<br />

<strong>la</strong> segunda guerra mundial a través <strong>de</strong> una organización<br />

que se <strong>de</strong>dicaba a reagrupar a los hijos <strong>de</strong> los exiliados,<br />

P<strong>la</strong>ceres pue<strong>de</strong> encontrarse en Paris con su hijo menor Manuel.<br />

El propio Manuel nos cuenta esta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia: ³era un<br />

joven que tenia tan solo 17 años cuando mi madre hizo <strong>la</strong>s gestiones<br />

para que nos podamos encontrar nuevamente. Me tras<strong>la</strong><strong>de</strong><br />

hasta Irun en el pais vasco y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí con un grupo <strong>de</strong><br />

personas nos tras<strong>la</strong>damos a cruzar los Pirineos. Fue toda <strong>la</strong><br />

noche caminando por <strong>la</strong>s montañas. Hasta que llegamos a<br />

Francia. En un pueblecito <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera pasamos un par <strong>de</strong> días<br />

hasta que cogimos un tren hasta Paris. Allí estaba mi madre<br />

esperándome.² Durante varios meses P<strong>la</strong>ceres intenta conseguir<br />

los documentos para su hijo, con el fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r embarcar<br />

hacia Buenos Aires. En 1949 logran embarcar hacia <strong>la</strong> argentina<br />

don<strong>de</strong> se encontraba Celso Fraiz hermano <strong>de</strong> su marido. Al<br />

llegar se radican en Marcos Juárez en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Córdoba.<br />

Aquel<strong>la</strong> zona tenia un parecido a su Galicia natal. Tenia montes,<br />

ríos y valles. Se parecía mucho a su Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s natal.<br />

Después <strong>de</strong> algunos años en esta vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra se tras<strong>la</strong>da<br />

con su hijo a <strong>la</strong> zona sur Gran Buenos Aires. Manuel su hijo<br />

menor se casa y forma su familia. P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong> vez en cuando<br />

se acerca a algunas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los exiliados que se realizaban<br />

en <strong>la</strong> fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s gallegas. Recuerdo que fui<br />

con mi madre a <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración a escuchar a Rafael Alberti y a<br />

otros intelectuales en un acto literario antifranquista.<br />

En 1955 regreso a Vigo y falleció el 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1971. El<br />

cuerpo <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>scansa junto al <strong>de</strong> su marido en el cementerio<br />

<strong>de</strong> Pereiro. P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>jo sin concluir un libro autobiográfico,<br />

poesías y apuntes. Algunos como este don<strong>de</strong> crea un<br />

Padre Nuestro comunista.<br />

Padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, que estás en el Kremlin, siempre invocado<br />

sea tu nombre, manda a nosotros tu protección, no nos <strong>de</strong>jes<br />

caer en manos enemigas, líbranos <strong>de</strong>l fascismo cruel y hágase<br />

tu voluntad internacional. Así sea.<br />

Entre sus poemas, se pue<strong>de</strong> citar el titu<strong>la</strong>do “Tierra Gallega”,<br />

que dice literalmente así:<br />

Mulleres da emigración<br />

101


Tierra Gallega<br />

102 Mulleres da emigración<br />

¡Oh Galicia matriarcal<br />

con hijo <strong>de</strong> Breogán,<br />

Pardo <strong>de</strong> Ce<strong>la</strong>, Pondal<br />

Curros y Concepción Arenal.<br />

Madre <strong>de</strong> gallegas madres.<br />

Mártires y dolorosas.<br />

¡Cántale a los inmortales<br />

que duermen bajo <strong>la</strong>s losa!<br />

Mécelos en tu regazo.<br />

Susurrando un a-<strong>la</strong>-<strong>la</strong>,<br />

Diles que siempre en los <strong>la</strong>bios<br />

Del pueblo, sus nombres van.<br />

Invocándote han vivido.<br />

Con <strong>la</strong>grimas te han regado,<br />

Al no haberte redimido<br />

La vida te han ofrendado.


Inés <strong>de</strong> Castro<br />

LIMIA 1320 /PORTUGAL 1355


INÉS DE CASTRO<br />

Nunha casa da nobreza galega da bisbarra da Limia, on<strong>de</strong> o seu<br />

río percorre os fermosos vales e as montañas do Xurés, divisan<br />

como sentine<strong>la</strong>s eternas, o Portugal estremeiro, nace en 1320<br />

Inés <strong>de</strong> Castro, a raíña <strong>de</strong> Portugal que reinou <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> morta.<br />

Fil<strong>la</strong> natural do nobre galego Pedro Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Castro e<br />

Aldonza Soares <strong>de</strong> Val<strong>la</strong>dares, portuguesa emparentada coa<br />

familia real castelá, Inés queda orfa <strong>de</strong> nai sendo moi nena,<br />

polo que é levada a Val<strong>la</strong>dolid, ao Castelo <strong>de</strong> Peñafiel. Tiña tan<br />

só 10 anos cando foi tras<strong>la</strong>dada a Caste<strong>la</strong>, on<strong>de</strong> medrou en<br />

compaña <strong>de</strong> Constanza Manuel.<br />

A moza aristócrata Constanza Manuel nacera en 1318, era fil<strong>la</strong><br />

do escritor e infante D. Juan Manuel, autor do celebre libro "El<br />

Con<strong>de</strong> Lucanor". O seu pai tentou casa<strong>la</strong> á ida<strong>de</strong> <strong>de</strong> oito anos<br />

co rei castelán Afonso XI pero casouna posteriormente co príncipe<br />

her<strong>de</strong>iro <strong>de</strong> Portugal.<br />

As necesida<strong>de</strong>s políticas daqueles antigos reinos ibéricos levan<br />

a Pedro I <strong>de</strong> Portugal a casar con Constanza Manuel en 1341,<br />

quen se tras<strong>la</strong>da co seu séquito persoal até o pazo real, un ano<br />

antes do casamento. O pai <strong>de</strong> Pedro foi Afonso IV, rei <strong>de</strong><br />

Portugal que mantivo durante décadas guerras e enfrontamentos<br />

coa súa veciña Caste<strong>la</strong>, até que no ano 1339 ambas as coroas<br />

se aliaron para combater aos árabes, coa vitoria da batal<strong>la</strong> do<br />

río Salgado. A alianza entre ambos os reinos sé<strong>la</strong>se co casamento<br />

entre o príncipe her<strong>de</strong>iro Pedro e Constanza, que terán tres<br />

fillos: María, Luis e Fernando, que chegou a ser rei lusitano.<br />

Inés <strong>de</strong> Castro -segundo os narradores da época- era unha moza<br />

belísima, <strong>de</strong> ollos c<strong>la</strong>ros, tiña corpo esvelto e pescozo <strong>de</strong> cisne.<br />

Seguramente a súa elegante estirpe viña da realeza sueva. O<br />

certo é que a chegada <strong>de</strong> Inés á Corte portuguesa, impactou nos<br />

sentimentos <strong>de</strong> Pedro. Inés non tardou en notar as ol<strong>la</strong>das apaixonadas<br />

do Infante. As ga<strong>la</strong>nterías <strong>de</strong>mostradas e pouco agachadas,<br />

dun futuro rei, que suspiraba por unha donce<strong>la</strong> que tiña<br />

Mulleres da emigración<br />

105


106 Mulleres da emigración<br />

a dozura das mulleres galegas. Constanza advirte no seu interior<br />

que o seu home lle é infiel, que o corazón <strong>de</strong> Pedro aniña<br />

noutra muller, pero ca<strong>la</strong>. Toda a corte ca<strong>la</strong> un segredo que é<br />

coñecido por todos. Pedro e Inés ámanse e nada po<strong>de</strong>rá impedir<br />

este amor. En Coimbra, os belos xardíns da Quinta das<br />

Lágrimas foron testemuñas dos seus amores secretos: entre as<br />

súas maxestosas árbores flúe un regato, bautizado na súa<br />

memoria como a Fonte dos amores. Den<strong>de</strong> alí, don Pedro<br />

enviaba mensaxes <strong>de</strong> amor á súa amada, enganchados en anacos<br />

<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ira, que navegaban até o convento no que e<strong>la</strong> vivía.<br />

A presión familiar obriga a Pedro a agochar a re<strong>la</strong>ción.<br />

Portugal e Caste<strong>la</strong> non podían entrar en novos enfrontamentos.<br />

A guerra contra os musulmáns era o obxectivo fundamental<br />

para ambos os reinos. Todo semel<strong>la</strong>ba que seguiría o seu curso<br />

natural até que Constanza falece no parto do seu fillo Fernando<br />

en 1345. Despois da morte da princesa Constanza, Pedro I e<br />

Inés <strong>de</strong> Castro comezaban un concubinato; <strong>de</strong>ste amor nacerán<br />

tres fillos naturais: Beatriz, Juan e Dinís, máis outro que<br />

morreu, tras poucos meses <strong>de</strong> vida.<br />

Os her<strong>de</strong>iros por parte materna, en caso dun casamento oficial<br />

e o posterior recoñecemento <strong>de</strong>stes fillos, puñan en perigo á<br />

coroa, xa que os Castro serían os her<strong>de</strong>iros casteláns da coroa<br />

portuguesa. Por outra banda, a influencia que exercían os<br />

irmáns <strong>de</strong> Inés, Fernando e Álvaro <strong>de</strong> Castro sobre Pedro, será<br />

outro elemento que <strong>de</strong>terminará o tráxico <strong>de</strong>sen<strong>la</strong>ce. Afonso<br />

IV, rei <strong>de</strong> Portugal, pon á consi<strong>de</strong>ración da Corte o asasinato <strong>de</strong><br />

Inés, conseguindo a aprobación da sanguinaria medida. Para<br />

iso son <strong>de</strong>stinados tres cabaleiros que serían os executores da<br />

Inés Castro. Don Pedro.


sentenza. Os seus nomes eran Gonçalves, Coelho e Pacheco.<br />

Tanto Inés como Pedro estaban retirados nunha das máis be<strong>la</strong>s<br />

cida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Coimbra, na chamada Quinta das Lágrimas e até alá<br />

foron os seus verdugos para acoite<strong>la</strong><strong>la</strong>, o 7 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong> 1355,<br />

aproveitando a ausencia <strong>de</strong> Pedro.<br />

Inés, a querida Inés, amada tamén polo seu pobo <strong>de</strong> adopción,<br />

tiña por aqueles tempos, tan só 35 anos. Un ano antes, os príncipes<br />

amantes casaran na máis absoluta intimida<strong>de</strong> e sen o<br />

coñecemento do rei. Durante a romántica cerimonia oficiada<br />

polo bispo <strong>de</strong> Guarda, os dous amantes xuráranse amor eterno.<br />

Ante o asasinato <strong>de</strong> Inés, Pedro, que gozaba <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> simpatía<br />

popu<strong>la</strong>r igual que a princesa galega asasinada, alzouse contra o<br />

seu pai, contando co apoio do pobo. O alzamento popu<strong>la</strong>r xera<br />

unha longa guerra civil, que acabou pouco antes <strong>de</strong> ser coroado,<br />

tras a morte <strong>de</strong> Afonso IV, no ano 1357. Os asasinos da súa<br />

amada Inés <strong>de</strong> Castro foron axustizados. (Pacheco salva a súa<br />

vida refuxiándose na corte papal <strong>de</strong> Avignon). Pedro I proc<strong>la</strong>mou<br />

oficialmente e <strong>de</strong> xeito solemne o seu matrimonio con Inés<br />

<strong>de</strong> Castro, o que obrigou ás Cortes <strong>de</strong> Cantahe<strong>de</strong> a coroa<strong>la</strong> como<br />

raíña <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> morta. Mandou <strong>de</strong>senterra<strong>la</strong> en 1360 e fixo que<br />

o pobo lle ren<strong>de</strong>se homenaxe para posteriormente sepulta<strong>la</strong> <strong>de</strong>finitivamente<br />

no mosteiro <strong>de</strong> Santa Maria <strong>de</strong> Alcobaça.<br />

Ilustración da morte <strong>de</strong><br />

Inés <strong>de</strong> Castro.<br />

Mulleres da emigración<br />

107


Don Pedro mandando<br />

recoñecer a Inés, <strong>de</strong>spois<br />

<strong>de</strong> morta, como raíña.<br />

108 Mulleres da emigración<br />

Conta a historia que Pedro mandou construír o seu panteón<br />

fronte ao <strong>de</strong> Inés, non en paralelo como era costume realizar.<br />

Ambos os panteóns estaban enfrontados polos pés, porque<br />

quería o día da resurrección, ao se incorporaren, po<strong>de</strong>r ver á<br />

súa amada Inés e reunirse para a eternida<strong>de</strong>. Ambas as tumbas<br />

foron <strong>de</strong>licadamente tal<strong>la</strong>das á man e constitúen auténticas<br />

obras da arte funeraria gótica. A historia e lenda <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong><br />

Castro pasou a ser tema <strong>de</strong> inspiración dos gran<strong>de</strong>s escritores<br />

<strong>de</strong> todos os tempos. As primeiras referencias remóntanse ás<br />

<strong>Crónicas</strong> <strong>de</strong> Afonso IV (Século XIV).<br />

Posteriormente, foi base <strong>de</strong>c<strong>la</strong>mada nos versos da poesía <strong>de</strong><br />

Trobas á morte <strong>de</strong> dona Inés <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong> García Resen<strong>de</strong><br />

(1516), entón Visão <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong> Mota (1529) e os que<br />

lle <strong>de</strong>ron maior proxección internacional, os versos citados en<br />

Os Lusíadas (1572) do escritor portugués <strong>de</strong> orixe galega Luis<br />

<strong>de</strong> Camões. Tamén se realizaron obras <strong>de</strong> teatro <strong>de</strong> carácter<br />

dramático, como por exemplo a escrita por Antonio Ferreira,<br />

Traxédia <strong>de</strong> Dona Inés <strong>de</strong> Castro, que foi a primeira <strong>de</strong>ste<br />

xénero da historia <strong>de</strong> Portugal. O escritor castelán Jerónimo <strong>de</strong><br />

Bermú<strong>de</strong>z inspirouse na temática escribindo Nise <strong>la</strong>stimosa<br />

(1571) e Nise <strong>la</strong>ureada (1577).<br />

Durante o Século <strong>de</strong> Ouro das letras españo<strong>la</strong>s, Lope <strong>de</strong> Vega<br />

escribiu un drama, Inés <strong>de</strong> Castro e Luis Vélez <strong>de</strong> Guevara,<br />

consagrouse coa súa obra tráxica, Reinar <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> morir<br />

(1625). En Francia a súa tráxica vida foi motivo <strong>de</strong> inspiración<br />

para Antonine Houdar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Motte, que en 1723 escribe un<br />

libro con este drama. En 1942 Henry Monther<strong>la</strong>nt escribe a súa<br />

obra La Reine morte, cunha case perfecta recreación histórica.<br />

En Italia realizouse unha ópera en 1835 composta por


Giuseppe Persiani. En 1976 estreouse en Baltimore Inés <strong>de</strong><br />

Castro con libreto <strong>de</strong> Bernard Stamblery. No século pasado o<br />

escritor Alejandro Casona escribiu a Corona <strong>de</strong> amor y muerte,<br />

re<strong>la</strong>tando o amor dramático <strong>de</strong> ambos os namorados. Tamén<br />

foi levada ás pantal<strong>la</strong>s do cine, en 1944 nunha coprodución<br />

luso-españo<strong>la</strong> Inés <strong>de</strong> Castro, on<strong>de</strong> actuoaron María Dolores<br />

Pra<strong>de</strong>ra, Alicia Pa<strong>la</strong>cios e Antonio Vi<strong>la</strong>r. En 1997 rodouse Inés<br />

<strong>de</strong> Portugal, unha coprodución galego-portuguesa dirixida por<br />

José Carlos <strong>de</strong> Oliveira, coa actuación <strong>de</strong> Cristina Homem, no<br />

papel <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro. Esta é a historia <strong>de</strong> amor da galega que<br />

reinou en Portugal <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> morta, Inés <strong>de</strong> Castro.<br />

Tumba <strong>de</strong> Don Pedro I.<br />

Tumba <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro.<br />

Mulleres da emigración<br />

109


INÉS DE CASTRO<br />

En una casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza gallega <strong>de</strong> <strong>la</strong> bisbarra <strong>de</strong> <strong>la</strong> Limia, cuyo<br />

río recorre los hermosos valles y <strong>la</strong>s montañas <strong>de</strong>l Xurés, divisan<br />

cómo centine<strong>la</strong>s eternas, lo Portugal límite, nace en 1320 Inés <strong>de</strong><br />

Castro, <strong>la</strong> reina <strong>de</strong> Portugal, que reinó <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muerta.<br />

Hija natural <strong>de</strong>l noble gallego Pedro Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Castro y<br />

Aldonza Sonar <strong>de</strong> Val<strong>la</strong>dares, portuguesa emparentada con <strong>la</strong><br />

familia real castel<strong>la</strong>na, Inés queda huérfana <strong>de</strong> madre siendo<br />

muy niña, por lo que es llevada a Val<strong>la</strong>dolid, al Castillo <strong>de</strong><br />

Peñafiel. Tenía tan sólo 10 años cuando fue tras<strong>la</strong>dada a<br />

Castil<strong>la</strong>, don<strong>de</strong> creció en compañía <strong>de</strong> Constanza Manuel.<br />

La chica aristócrata Constanza Manuel había nacido en 1318,<br />

era hija <strong>de</strong>l escritor e infante D. Juan Manuel, autor <strong>de</strong>l celebre<br />

libro El Con<strong>de</strong> Lucanor. Su padre intentó casar<strong>la</strong> a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong><br />

ocho años con el rey castel<strong>la</strong>no Alfonso XI, pero <strong>la</strong> casó posteriormente<br />

con el príncipe here<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Portugal.<br />

Las necesida<strong>de</strong>s políticas <strong>de</strong> aquellos antiguos reinos ibéricos<br />

llevan a Pedro I <strong>de</strong> Portugal a casarse con Constanza Manuel<br />

en 1341, quien se tras<strong>la</strong>da con su séquito personal hasta el pazo<br />

real, un año antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ceremonia. El padre <strong>de</strong> Pedro fue<br />

Alfonso IV, rey <strong>de</strong> Portugal, que mantuvo durante décadas<br />

guerras y enfrentamientos con su vecina Castil<strong>la</strong>, hasta que en<br />

el año 1339 ambas coronas se aliaron para combatir a los árabes,<br />

con <strong>la</strong> victoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong>l río Sa<strong>la</strong>do. La alianza entre<br />

ambos reinos se sel<strong>la</strong> con el casamiento entre el príncipe here<strong>de</strong>ro<br />

Pedro y Constanza, que tendrán tres hijos: María, Luis y<br />

Fernando, quien llegó a ser rey lusitano.<br />

Inés <strong>de</strong> Castro -según los narradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> época- era una chica<br />

bellísima, <strong>de</strong> ojos c<strong>la</strong>ros, tenía cuerpo esbelto y cuello <strong>de</strong> cisne.<br />

Seguramente, su elegante estirpe venía <strong>de</strong> <strong>la</strong> realeza sueva. Lo<br />

cierto es que <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Inés a <strong>la</strong> corte portuguesa impactó en<br />

los sentimientos <strong>de</strong> Pedro. Inés no tardó en notar <strong>la</strong>s miradas apasionadas<br />

<strong>de</strong>l Infante, <strong>la</strong>s ga<strong>la</strong>nterías mostradas y poco disimu<strong>la</strong>das<br />

Mulleres da emigración<br />

111


112 Mulleres da emigración<br />

<strong>de</strong> un futuro rey que suspiraba por una doncel<strong>la</strong> que tenía <strong>la</strong> dulzura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres gallegas. Constanza advierte en su interior que<br />

su hombre le es infiel, que el corazón <strong>de</strong> Pedro anida en otra<br />

mujer, pero cal<strong>la</strong>. Toda <strong>la</strong> corte cal<strong>la</strong> un secreto que es conocido<br />

por todos. Pedro e Inés se aman y nada podrá impedir este amor.<br />

En Coímbra, los bellos jardines <strong>de</strong> <strong>la</strong> Quinta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Lágrimas fueron<br />

testigo <strong>de</strong> sus amores secretos: entre sus majestuosos árboles,<br />

fluye un riachuelo, bautizado en su memoria como "La fuente <strong>de</strong><br />

los amores". Des<strong>de</strong> allí, don Pedro enviaba mensajes <strong>de</strong> amor a su<br />

amada, enganchados en trozos <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra que navegaban hasta el<br />

convento en el que el<strong>la</strong> vivía.<br />

La presión familiar obliga a Pedro a escon<strong>de</strong>r <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción.<br />

Portugal y Castil<strong>la</strong> no podían entrar en nuevos enfrentamientos.<br />

La guerra contra los musulmanes era el objetivo fundamental<br />

para ambos reinos. Parecía que todo seguiría su curso<br />

natural hasta que Constanza fallece en el parto <strong>de</strong> su hijo<br />

Fernando en 1345. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> princesa<br />

Constanza, Pedro I e Inés <strong>de</strong> Castro comenzaban un concubinato.<br />

De este amor nacerán tres hijos naturales: Beatriz, Juan y<br />

Dinís, más otro que murió, tras pocos meses <strong>de</strong> vida.<br />

Los here<strong>de</strong>ros por parte materna, en caso <strong>de</strong> un casamiento oficial<br />

y el posterior reconocimiento <strong>de</strong> estos hijos, ponían en peligro<br />

a <strong>la</strong> corona, ya que los Castro serían los here<strong>de</strong>ros castel<strong>la</strong>nos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> corona portuguesa. Por otra parte, <strong>la</strong> influencia que ejercían<br />

los hermanos <strong>de</strong> Inés, Fernando y Álvaro <strong>de</strong> Castro, sobre<br />

Pedro será otro elemento que <strong>de</strong>terminará el trágico <strong>de</strong>sen<strong>la</strong>ce.<br />

Alfonso IV, rey <strong>de</strong> Portugal, pone a <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte<br />

el asesinato <strong>de</strong> Inés, consiguiendo <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanguinaria<br />

medida. Para eso son <strong>de</strong>stinados tres caballeros que serían los<br />

ejecutores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sentencia. Sus nombres eran Gonçalves, Coelho<br />

y Pacheco. Tanto Inés como Pedro estaban retirados en una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

más bel<strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Coímbra, en <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Quinta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Lágrimas, y hasta allá fueron sus verdugos para acuchil<strong>la</strong>r<strong>la</strong>, el 7<br />

<strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1355, aprovechando <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> Pedro.<br />

Inés, <strong>la</strong> amante Inés, amada también por su pueblo <strong>de</strong> adopción,<br />

tenía por aquellos tiempos, tan sólo 35 años. Un año<br />

antes, los príncipes amantes se habían casado en <strong>la</strong> más absoluta<br />

acollonad y sin el conocimiento <strong>de</strong>l rey. Durante <strong>la</strong> romántica<br />

ceremonia oficiada por el obispo <strong>de</strong> Guarda, los dos amantes<br />

se habían jurado amor eterno.<br />

Ante el asesinato <strong>de</strong> Inés, Pedro, que disfrutaba <strong>de</strong> una gran<br />

simpatía popu<strong>la</strong>r igual que <strong>la</strong> princesa gallega asesinada, se<br />

alzó contra su padre, contando con el apoyo <strong>de</strong>l pueblo. El<br />

alzamiento popu<strong>la</strong>r genera una <strong>la</strong>rga guerra civil, que acabó<br />

poco antes <strong>de</strong> ser coronado, tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Alfonso IV, en<br />

el año 1357. Los asesinos <strong>de</strong> su amada Inés <strong>de</strong> Castro fueron


ejecutados (Pacheco salva su vida refugiándose en <strong>la</strong> corte<br />

papal <strong>de</strong> Avignon). Pedro I proc<strong>la</strong>mó oficialmente y <strong>de</strong> manera<br />

solemne su matrimonio con Inés <strong>de</strong> Castro, lo que obligó a<br />

<strong>la</strong>s Cortes <strong>de</strong> Cantahe<strong>de</strong> a coronar<strong>la</strong> como reina <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

muerta. Mandó <strong>de</strong>senterra<strong>la</strong> en 1360 e hizo que el pueblo le<br />

rindiera homenaje para posteriormente sepultar<strong>la</strong> <strong>de</strong>finitivamente<br />

en el convento <strong>de</strong> Santa Maria <strong>de</strong> Alcobaça.<br />

Cuenta <strong>la</strong> historia que Pedro mandó construir su panteón frente al<br />

<strong>de</strong> Inés, no en paralelo como era costumbre realizar. Ambos panteones<br />

estaban enfrentados por los pies, porque quería el día <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

resurrección, al incorporarse, po<strong>de</strong>r ver a su amada Inés y reunirse<br />

para <strong>la</strong> eternidad. Ambas tumbas fueron <strong>de</strong>licadamente tal<strong>la</strong>das a<br />

mano y constituyen auténticas obras <strong>de</strong> <strong>la</strong> arte funeraria gótica. La<br />

historia y leyenda <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro pasó a ser tema <strong>de</strong> inspiración<br />

<strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s escritores <strong>de</strong> todos los tiempos. Las primeras referencias<br />

se remontan a <strong>la</strong>s <strong>Crónicas</strong> <strong>de</strong> Alfonso IV (Siglo XIV).<br />

Posteriormente, fue base <strong>de</strong>c<strong>la</strong>mada en los versos <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía<br />

<strong>de</strong> Trobas a <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> doña Inés <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong> García<br />

Resen<strong>de</strong> (1516), entonces Visãlo <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong> Mota<br />

(1529); y los que le dieron mayor proyección internacional, los<br />

versos citados en Os Lusíadas (1572) <strong>de</strong>l escritor portugués <strong>de</strong><br />

origen gallego Luis <strong>de</strong> Camõeres. También se realizaron obras<br />

<strong>de</strong> teatro <strong>de</strong> carácter dramático, como por ejemplo <strong>la</strong> escrita<br />

por Antonio Herrera, Traxedia <strong>de</strong> Doña Inés <strong>de</strong> Castro, que fue<br />

<strong>la</strong> primera <strong>de</strong> este género <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Portugal. El escritor<br />

castel<strong>la</strong>no Jerónimo <strong>de</strong> Bermú<strong>de</strong>z se inspiró en <strong>la</strong> temática<br />

escribiendo Nise <strong>la</strong>stimosa (1571) y Nise <strong>la</strong>ureada (1577).<br />

Durante el Siglo <strong>de</strong> Oro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras españo<strong>la</strong>s, Lope <strong>de</strong> Vega<br />

escribió un drama, Inés <strong>de</strong> Castro, y Luis Vélez <strong>de</strong> Guevara se<br />

consagró con su obra trágica, Reinar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> morir (1625).<br />

En Francia su trágica vida fue motivo <strong>de</strong> inspiración para<br />

Antonine Houdar <strong>de</strong> La Motte, que en 1723 escribe un libro con<br />

este drama. En 1942 Henry Monther<strong>la</strong>nt escribe su obra La<br />

Reina muerta, con una casi perfecta recreación histórica. En<br />

Italia se realizó una ópera en 1835 compuesta por Giuseppe<br />

Persiani. En 1976 se estrenó en Baltimore Inés <strong>de</strong> Castro con<br />

libreto <strong>de</strong> Bernard Stamblery. En el siglo pasado el escritor<br />

Alejandro Casona escribió La Corona <strong>de</strong> amor y muerte, re<strong>la</strong>tando<br />

el amor dramático <strong>de</strong> ambos novios. También fue llevada a<br />

<strong>la</strong>s pantal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l cine, en 1944, en una coproducción luso-españo<strong>la</strong><br />

Inés <strong>de</strong> Castro, don<strong>de</strong> actuaron María Dolores Pra<strong>de</strong>ra,<br />

Alicia Pa<strong>la</strong>cios y Antonio Vi<strong>la</strong>r. En 1997 se rodó Inés <strong>de</strong><br />

Portugal, una coproducción gallego-portuguesa dirigida por<br />

José Carlos <strong>de</strong> Oliveira, con <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> Cristina Homem en<br />

el papel <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro. Esta es <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> amor <strong>de</strong> <strong>la</strong> gallega<br />

que reinó en Portugal <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muerta, Inés <strong>de</strong> Castro.<br />

Mulleres da emigración<br />

113


Carmen Cornes<br />

SISÁN 1911 /ARXENTINA 1998


CARMEN CORNES<br />

Carmen Cornes Piñeiro naceu en Sisán, o 3 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1911.<br />

Eu son <strong>de</strong> Pontevedra -sina<strong>la</strong> Carmen- das Rías Baixas. O meu<br />

pobo chámase Sisán e está moi preto <strong>de</strong> Cambados. Saes do<br />

meu poba e xa se ve o mar. As Rías Baixas son, non sei como<br />

explicalo, non hai pa<strong>la</strong>bras para dicir como son as Rías Baixas.<br />

Con estas pa<strong>la</strong>bras Carmen Cornes contáballe á escritora<br />

arxentina Beatriz López a morriña po<strong>la</strong> súa terra natal:<br />

Saímos unha mañá <strong>de</strong> Sisán -continúa Carmen- nun coche <strong>de</strong><br />

liña, así se dicía, coche <strong>de</strong> liña. Leváronnos a unha fonda, pasamos<br />

a noite en Vi<strong>la</strong>garcía ata o outro día ao mencer, que<br />

embarcamos. E ese día á mañá estaba toda a xuventu<strong>de</strong> en<br />

Vi<strong>la</strong>garcía para nos <strong>de</strong>spedir. Emocionámonos moito. Tódolos<br />

rapaces que coñeciamos que eran <strong>de</strong> aí, da ría, fóronnos <strong>de</strong>spedir.<br />

Aí si chorei un pouco.<br />

Nosoutras embarcamos en Vi<strong>la</strong>garcía, nun boteciño, porque<br />

en Vi<strong>la</strong>garcía hai porto pero non para barcos <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>do tan<br />

gran<strong>de</strong>. Entón o barco estaba máis afastado e nosoutras nun<br />

boteciño fomos.<br />

Despois <strong>de</strong> máis <strong>de</strong> vinte días <strong>de</strong> travesía e <strong>de</strong> parar en tódolos<br />

portos, Carmen chegou á Capital do Prata:<br />

Cando cheguei e vin o porto <strong>de</strong> Bos Aires -lembra Carmen- no<br />

primeiro que pensei foi en voltar, sinceiramente.<br />

Desilusionoume <strong>de</strong> entrada, <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>. Era un <strong>de</strong>serto case<br />

Bos Aires. O máis gran<strong>de</strong> que había era San Telmo. Cando<br />

cheguei ao porto, estaba case todo <strong>de</strong>scampado. Era case a<br />

Pampa o que se vía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o porto.<br />

Carmen foi parar á casa do seu tío, on<strong>de</strong> malvivía nunha habitación<br />

<strong>de</strong> Parque Patricios. Aos poucos días xa estaba trabal<strong>la</strong>ndo<br />

como interna dunha casa <strong>de</strong> fogar. Pasou por moitas casas máis<br />

ata que cansada <strong>de</strong> ser explotada e humil<strong>la</strong>da comeza a trabal<strong>la</strong>r<br />

nunha fundición <strong>de</strong> bronce no barrio da Paternal. Pero as condicións<br />

<strong>la</strong>borais tamén eran <strong>de</strong> suma explotación:<br />

Mulleres da emigración<br />

117


118 Mulleres da emigración<br />

Pagábanme ben, con casa e comida. Aí daban bastante ben <strong>de</strong><br />

comer. Pero eu non comía porque tiña moito traballo.<br />

Traballábase <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as seis da mañá ata as doce da noite, <strong>de</strong><br />

luns a sábado. O domingo había que acomodar a fábrica, varre<strong>la</strong><br />

e todo iso, po<strong>la</strong> comida...<br />

Cando foi o golpe do 30 contra Yrigoyen -aña<strong>de</strong> Carmen-, eu<br />

aínda trabal<strong>la</strong>ba na fundición. Lémbrome da matanza que fixeron<br />

esas bestas.<br />

Na fundición estivo cinco anos. Co que gañou puido pagar a<br />

pasaxe do barco que aínda <strong>de</strong>bía e as débedas contraídas po<strong>la</strong><br />

súa nai. Os gases da fundición afectaban á saú<strong>de</strong> <strong>de</strong> Carmen,<br />

polo que se ve obrigada a cambiar novamente <strong>de</strong> traballo.<br />

Co estalido da Guerra Civil en España, Carmen toma partido<br />

po<strong>la</strong> República. Coas súas amigas frecuenta ambientes <strong>de</strong><br />

xente nova que simpatizaba co Frente Popu<strong>la</strong>r. A mediados dos<br />

anos 40, coñece ao home co que casa e vai vivir a Barracas:<br />

Miguel Ángel naceu no centro galego. Eu non era socia pero fun<br />

e paguei. Non era porque non quixese ir ao hospital. Pero ao non<br />

ter familia acá, ao non estar preto da miña nai neses intres...<br />

¿sabes quen me <strong>de</strong>u a primeira aperta cando naceu Miguel<br />

Ángel? Deuma a enfermeira, que era galega tamén. E <strong>de</strong><br />

Castrelo. Lémbroa toda a vida. Non nos coñeciamos <strong>de</strong> alá, pero<br />

e<strong>la</strong> era da miña terra, dunha al<strong>de</strong>a veciña, moi preto <strong>de</strong> Sisán...<br />

Meu fillo naceu o 31 <strong>de</strong> agosto do 49. Puxémoslle Miguel Ángel<br />

por un veciño que tiñamos, que vivía preto <strong>de</strong> nós.<br />

Carmen nunha marcha coa foto do seu fillo Miguel Ángel en Bos Aires (l989)


No ano 52, durante o goberno do Xeneral Perón,<br />

Carmen e o seu marido compran un recreo en<br />

Quilmes na beira do Río da Prata. Naquel fermoso<br />

lugar da riveira do río pasa momentos moi felices,<br />

pero o río tódolos anos saíase coa súa e anegaba toda<br />

a zona. Despois <strong>de</strong> cinco anos <strong>de</strong> traballo duro pelexando<br />

contra a natureza, volve ao seu antigo barrio.<br />

Esta vez instá<strong>la</strong>se en Aristóbulo do Valle e Montes <strong>de</strong><br />

Oca. Miguel entra a estudiar no colexio Espinoza.<br />

O irmán <strong>de</strong> Carmen chamábase Santiago e tamén<br />

estaba emigrado en Bos Aires. Santiago era un autodidacta,<br />

gustáballe moito a lectura, gustáballe recitar<br />

as poesías <strong>de</strong> Rosalía e admiraba a Caste<strong>la</strong>o:<br />

Sempre me fa<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> Rosalia e gustáballe recitar<br />

"Airiños, airiños, aires, airiños da miña terra..." e<br />

adoraba a Caste<strong>la</strong>o.<br />

Santiago era militante socialista e tiña unha profunda re<strong>la</strong>ción<br />

con Miguel Ángel. Seguramente este i<strong>de</strong>alizaba ao seu<br />

tío en contraposición ao seu pai, quen carecía <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong><br />

inquedanzas sociais.<br />

Miguel -lembra Carmen- pensaba que os rapaces da vi<strong>la</strong> (chabo<strong>la</strong>s)<br />

eran iguais ca el. Entón ¿por que non podían ter as mesmas<br />

posibilida<strong>de</strong>s para se <strong>de</strong>senvolver?<br />

Transcorría a década do 60 e a Arxentina estaba gobernada<br />

polo Xeneral Ongania, un militar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as fa<strong>la</strong>nxistas. Mentres<br />

tanto, en América Latina as i<strong>de</strong>as da revolución cubana íanse<br />

espal<strong>la</strong>ndo por todo o continente. Miguel Ángel estaba encandi<strong>la</strong>do<br />

polo Ché Guevara e a súa imaxe revolucionaria. Cos<br />

seus amigos da faculta<strong>de</strong> fa<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> seguir o seu camiño e <strong>de</strong><br />

que a loita armada era a única forma <strong>de</strong> acabar con tanta inxustiza.<br />

Miguel comezou a visitar os barrios pobres, co<strong>la</strong>boraba na<br />

alfabetización e pouco a pouco foi asumindo unha militancia<br />

comprometida. A súa primeira militancia foi nun grupo marxista<br />

<strong>de</strong>nominado "Po<strong>de</strong>r Obreiro", o cal posteriormente vai<br />

confluír no Partido Revolucionario dos Trabal<strong>la</strong>dores.<br />

A primeira vez que Miguel cae preso -lembra Carmen- foi cando<br />

tiña vinte anos. Había dous que empezara a faculta<strong>de</strong>. Foi na<br />

folga contra Ongania. Miguel Ángel estivo preso no cárcere <strong>de</strong><br />

Devoto xunto a centenares <strong>de</strong> mozos das distintas forzas políticas<br />

que por aqueles anos enfrontábanse contra a ditadura.<br />

Nesa época xa empezamos a organizarnos as nais -apunta<br />

Carmen-. Moito antes das Nais da Praza. Xa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o 70 estaba<br />

Familiares. Nosoutras fómonos coñecendo así, no cárcere,<br />

cando íamos <strong>de</strong> visita.<br />

Unha das últimas fotos<br />

<strong>de</strong> Carmen Cornes<br />

Mulleres da emigración<br />

119


120 Mulleres da emigración<br />

E así pasaron eses dous anos, -lembra Carmen- indo a velo<br />

dúas veces por semana, con chuvia ou con sol.... Miguel estivo<br />

preso ata o 73, cando veu Campora e <strong>de</strong>ron a amnistía.<br />

Cando Miguel sale do cárcere, reincorpórano ao traballo e<br />

retorna á súa vida cotiá. Entón tamén volve á faculta<strong>de</strong>. Aos<br />

poucos meses <strong>de</strong> saír en liberda<strong>de</strong> forma parel<strong>la</strong> con Susana,<br />

unha rapaza da Provincia <strong>de</strong> Córdoba e vai vivir ao Municipio<br />

<strong>de</strong> Moreno. O PRT, a pesar <strong>de</strong> que se restablecera a <strong>de</strong>mocracia,<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> continuar na ilegalidad. O 19 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1974<br />

participa nunha activida<strong>de</strong> propagandística e é <strong>de</strong>tido novamente.<br />

Lévano á comisaría do seu barrio e <strong>de</strong> alí a San Martín,<br />

ata que o envían novamente ao cárcere <strong>de</strong> Devoto. Miguel<br />

Ángel foi posto a disposición do Po<strong>de</strong>r Executivo. Tíñanos<br />

presos sen xuízo nin con<strong>de</strong>na. Carmen comezou <strong>de</strong> novo a súa<br />

peregrinaxe ao cárcere, novamente a organizar a solidarieda<strong>de</strong><br />

cos presos. Despois da <strong>de</strong>tención, exactamente o 5 <strong>de</strong> setembro,<br />

nace seu fillo Nicolás. O 2 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1975 logra saír<br />

da Arxentina e marcha expulsado a Perú. Durante aquel ano a<br />

represión organizada por "as Tres A" multiplícase. Os secuestros<br />

e asesinatos contra militantes da esquerda pasan a ser nova<br />

diaria. O goberno <strong>de</strong> Isabel cada vez estaba máis il<strong>la</strong>do e utilizaba<br />

o terrorismo <strong>de</strong> estado como método <strong>de</strong> acción política.<br />

En xaneiro <strong>de</strong> 1976, a policía realiza un operativo na casa <strong>de</strong><br />

Carmen e é levada <strong>de</strong>tida xunto á súa nora:<br />

A nosoutras tivéronnos catro días en Coordinación, tiradas nun<br />

ca<strong>la</strong>bozo, cunha luz aí todo o día, coa mesma roupa todos eses días.<br />

Carmen e Beatriz con Xan Carbal<strong>la</strong> e Anxo en A Nosa Terra


Despois leváronnos a Tribunales...<br />

Des<strong>de</strong> alí é tras<strong>la</strong>dada ao cárcere <strong>de</strong><br />

Devoto. Alí estiven presa -sina<strong>la</strong><br />

Carmen- un ano e seis meses, a disposición<br />

do PEN, sen visitas, sen nada.<br />

Aos poucos meses da súa <strong>de</strong>tención,<br />

Vi<strong>de</strong><strong>la</strong> dá o seu sanguento<br />

golpe <strong>de</strong> estado o 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

1976. A vida <strong>de</strong> Carmen e dos<br />

<strong>de</strong>mais presos corren serio perigo<br />

<strong>de</strong> morte. Moitos presos son executados<br />

e outros están <strong>de</strong>saparecidos.<br />

Antes do golpe militar era moi distinto<br />

estar presa. Dábannos bastante<br />

<strong>de</strong> comer, podiamos cantar, facer<br />

cousas manuais, tecer. As rapazas<br />

sempre cantaban "aceituneros <strong>de</strong><br />

Jaén", " A <strong>de</strong>sa<strong>la</strong>mbrar" "Duérmete<br />

negrito, que tu mamá se va al campo.." Eu aprendéraas todas...<br />

Mentres tanto, Miguel Ángel radica como exiliado en Perú. Alí<br />

había unha colonia importante <strong>de</strong> exiliados. Sobre os pensamentos<br />

<strong>de</strong> Miguel <strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>ba constantemente a figura da súa<br />

nai presa, seguramente po<strong>la</strong> súa culpa (dicíase para si). En Bos<br />

Aires estaban a súa compañeira e o seu fillo Nicolás. Miguel,<br />

<strong>de</strong>sesperado por esta situación, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> volver á Arxentina para<br />

estar preto dos seus. É así como volve a Bos Aires e contacta<br />

coa súa familia e co Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> España para xestionar a<br />

liberda<strong>de</strong> da súa nai. Ao seu regreso da localidad <strong>de</strong> Azul on<strong>de</strong><br />

vivía seu tío foi secuestrado na cida<strong>de</strong> do Prata.<br />

Unha mañá - conta Carmen- cando abren tóda<strong>la</strong>s celdas, vexo a<br />

tóda<strong>la</strong>s compañeiras que me miran e miran e veñen todas correndo<br />

e míranme, e miran como cousa rara, e eu dixen axiña:<br />

"¡Miguel Ángel¡ ¡Desapareceu Miguel Ángel!". Porque cómo<br />

me miraban, con eses ollos tan tristes. "Si Carmen, <strong>de</strong>sapareceu<br />

Miguel Ángel. Hai que ter forza" Cando eu me enterei -agrega<br />

Carmen- ese día cumpría sesenta e seis anos, xa había varios<br />

meses que Miguel <strong>de</strong>saparecera. Pero aí no cárcere as novas sempre<br />

chegaban atrasadas. Despois soubemos que a Miguel collérono<br />

o 27 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1976 no Prata, a el e a outras persoas que<br />

non sei quen eran. E nunca máis souben nada <strong>de</strong> Miguel.<br />

Miguel Ángel foi tras<strong>la</strong>dado ata Campo <strong>de</strong> Maio, un auténtico<br />

campo <strong>de</strong> exterminio on<strong>de</strong> ningún dos <strong>de</strong>tidos <strong>de</strong>saparecidos<br />

que entraban saía con vida.<br />

Carmen <strong>de</strong> improviso é levada ata Tribunales, on<strong>de</strong> lle din:<br />

Non temos nada contra voste<strong>de</strong>. Ten a liberda<strong>de</strong>. Carmen é<br />

Carmen no ano 1997.<br />

Mulleres da emigración<br />

121


122 Mulleres da emigración<br />

tras<strong>la</strong>dada posteriormente ao cárcere <strong>de</strong> Devoto e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> alí a<br />

Coordinación Fe<strong>de</strong>ral. Despois <strong>de</strong> pasar un par <strong>de</strong> días sen<br />

comer e sen durmir a "Galega" sabe que todo po<strong>de</strong> ser unha<br />

trampa para face<strong>la</strong> "boleta". Carmen resístese e solicita po<strong>de</strong>r<br />

saír en liberda<strong>de</strong> po<strong>la</strong> mañá. É así como ao outro día Carmen<br />

achégase ata a casa dunha amiga. Ese mesmo día entérase por<br />

unha veciña <strong>de</strong> que a súa casa foi asaltada por <strong>de</strong>z homes armados<br />

que <strong>de</strong>strozaron todo, sen <strong>de</strong>ixar nada en pé. O obxectivo<br />

era secuestrar a Carmen.<br />

A "Galega" preséntase no Consu<strong>la</strong>do para comunicarlle que<br />

estaba en liberda<strong>de</strong> e que estaban intentando secuestra<strong>la</strong>. É así<br />

como lle recomendan que saia <strong>de</strong> forma urxente da Arxentina.<br />

Durante oito días, Carmen viviu no Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> España en<br />

Bos Aires, ata que as autorida<strong>de</strong>s diplomáticas sacárona por<br />

Uruguai, <strong>de</strong> aí a Porto Alegre e logo a Río. Nesta cida<strong>de</strong> está<br />

esperándoa o Cónsul <strong>de</strong> España, Carlos Abel<strong>la</strong> e Ramallo,<br />

galego como Carmen, quen a aten<strong>de</strong>u xunto á súa familia <strong>de</strong><br />

forma moi cariñosa e solidaria. Naque<strong>la</strong> cida<strong>de</strong> pasou algúns<br />

días ata que se tras<strong>la</strong>dou a Madrid para logo coller o tren que<br />

a levaría ata a súa Galicia natal.<br />

Carmen regresou á Arxentina coa <strong>de</strong>mocracia. Radicou en<br />

Córdoba, on<strong>de</strong> participou activamente na "Asociación Nais <strong>de</strong><br />

Praza <strong>de</strong> Maio".<br />

Nesta cida<strong>de</strong>, Carmen integrou a agrupación "Familiares <strong>de</strong><br />

Desaparecidos e Detidos por Razóns Políticas" e marchaba<br />

xunto a eles tódolos xoves na praza San Martín para pedir xustiza<br />

e loitar contra a impunida<strong>de</strong>.<br />

Carmen morreu por un acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> tránsito en Córdoba.<br />

O 14 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1998, as cinzas <strong>de</strong> Carmen foron botadas ao<br />

Río da Prata, no último a<strong>de</strong>us que lle tributaron os seu familiares<br />

e amigos a esta gran loitadora dos <strong>de</strong>reitos humanos.


CARMEN CORNES<br />

Carmen Cornes Piñeiro nació en Sisán, el 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1911.<br />

Yo soy <strong>de</strong> Pontevedra -seña<strong>la</strong> Carmen- <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Rías Bajas. Mi<br />

al<strong>de</strong>a se l<strong>la</strong>ma Sisán y está muy cerquita <strong>de</strong> Cambados. Se sale<br />

<strong>de</strong> mi al<strong>de</strong>a y ya se ve el mar. Las Rías Bajas son, no sé cómo<br />

explicarlo, no hay pa<strong>la</strong>bras para <strong>de</strong>cir cómo son <strong>la</strong>s Rías Bajas.<br />

Con estas pa<strong>la</strong>bras Carmen Cornes le contaba a <strong>la</strong> escritora<br />

argentina Beatriz López <strong>la</strong> nostalgia por su tierra natal:<br />

Salimos una mañana <strong>de</strong> Sisán -continúa Carmen- en un coche<br />

<strong>de</strong> línea, así se <strong>de</strong>cía, coche <strong>de</strong> línea. Nos llevaron a una fonda,<br />

pasamos <strong>la</strong> noche en Vil<strong>la</strong>garcía hasta el otro día a <strong>la</strong> madrugada,<br />

que embarcamos. Y ese día a <strong>la</strong> mañana estaba toda <strong>la</strong><br />

juventud en Vil<strong>la</strong>garcía para <strong>de</strong>spedirnos. Nos emocionamos<br />

mucho. Todos los chicos que conocíamos que eran <strong>de</strong> ahí, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ría, nos fueron a <strong>de</strong>spedir. Ahí sí lloré un poco...<br />

Nosotras embarcamos en Vil<strong>la</strong>garcía, en un botecito, porque<br />

en Vil<strong>la</strong>garcía hay puerto pero no para barcos <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>do tan<br />

gran<strong>de</strong>. Entonces el barco estaba más alejado y nosotras en un<br />

botecito fuimos.<br />

Después <strong>de</strong> más <strong>de</strong> veinte días <strong>de</strong> travesía y <strong>de</strong> parar en todos<br />

los puertos, Carmen llegó a <strong>la</strong> Capital <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>ta:<br />

Cuando llegué y vi el puerto <strong>de</strong> Buenos Aires -recuerda<br />

Carmen- en lo primero que pensé fue en irme <strong>de</strong> vuelta, sinceramente.<br />

Me <strong>de</strong>silusioné <strong>de</strong> entrada, <strong>de</strong> verdad. Era un <strong>de</strong>sierto<br />

casi Buenos Aires. Lo más gran<strong>de</strong> que había era San Telmo.<br />

Cuando llegué al puerto, estaba casi todo <strong>de</strong>scampado. Era casi<br />

<strong>la</strong> Pampa lo que se veía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el puerto.<br />

Carmen fue a parar a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> su tío, don<strong>de</strong> malvivía en una habitación<br />

<strong>de</strong> Parque Patricios. A los pocos días ya estaba trabajando<br />

como interna <strong>de</strong> una casa <strong>de</strong> hogar. Pasó por muchas casas más<br />

hasta que cansada <strong>de</strong> ser explotada y humil<strong>la</strong>da comienza a trabajar<br />

en una fundición <strong>de</strong> bronce en el barrio <strong>de</strong> La Paternal. Pero <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>la</strong>borales también eran <strong>de</strong> suma explotación:<br />

Mulleres da emigración<br />

123


124<br />

Mulleres da emigración<br />

Me pagaban bien, con casa y comida. Ahí daban bastante bien<br />

<strong>de</strong> comer. Pero yo no comía porque tenía mucho trabajo. Se<br />

trabajaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s seis <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana hasta <strong>la</strong>s doce <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

noche, <strong>de</strong> lunes a sábado. El domingo había que acomodar <strong>la</strong><br />

fábrica, barrer<strong>la</strong> y todo eso, por <strong>la</strong> comida...<br />

Cuando fue el golpe <strong>de</strong>l 30 contra Yrigoyen –aña<strong>de</strong> Carmen–,<br />

yo todavía trabajaba en <strong>la</strong> fundición. Me acuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> matanza<br />

que hicieron esos bestias.<br />

En <strong>la</strong> fundición estuvo cinco años. Con lo que ganó pudo<br />

pagarse el pasaje <strong>de</strong>l barco que aún <strong>de</strong>bía y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>udas contraídas<br />

por su madre. Los gases <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundición afectaban a <strong>la</strong><br />

salud <strong>de</strong> Carmen, por lo cual se ve obligada a cambiar nuevamente<br />

<strong>de</strong> trabajo.<br />

Con el estallido <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil en España, Carmen toma<br />

partido por <strong>la</strong> República. Con sus amigas frecuenta ambientes<br />

<strong>de</strong> jóvenes que simpatizaban con el Frente Popu<strong>la</strong>r. A mediados<br />

<strong>de</strong> los años 40, conoce al hombre con el que se casa y se<br />

va a vivir a Barracas:<br />

Miguel Ángel nació en el centro gallego. Yo no era socia pero fui<br />

y pagué. No era porque no quería ir al hospital. Pero al no tener<br />

familia acá, al no estar cerca <strong>de</strong> mi madre en esos momentos...<br />

¿sabes quién me dio el primer abrazo cuando nació Miguel<br />

Ángel? Me lo dio <strong>la</strong> enfermera, que era gallega también. Y <strong>de</strong><br />

Castrelo. La recuerdo toda mi vida. No nos conocíamos <strong>de</strong> allá,<br />

pero el<strong>la</strong> era <strong>de</strong> mi tierra, <strong>de</strong> una al<strong>de</strong>a vecina, muy cerca <strong>de</strong><br />

Sisán... Mi hijo nació el 31 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong>l 49. Le pusimos Miguel<br />

Ángel por un vecino que teníamos, que vivía a <strong>la</strong> vuelta.<br />

En el año 52, durante el gobierno <strong>de</strong>l General Perón, Carmen<br />

y su marido compran un recreo en Quilmes a oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Río <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. En aquel hermoso lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> rivera <strong>de</strong>l río pasa<br />

momentos muy felices, pero el río todos los años se salía con<br />

<strong>la</strong> suya e inundaba toda <strong>la</strong> zona. Después <strong>de</strong> cinco años <strong>de</strong> trabajo<br />

duro peleando contra <strong>la</strong> naturaleza, vuelve a su antiguo<br />

barrio. Esta vez se insta<strong>la</strong> en Aristóbulo <strong>de</strong>l Valle y Montes <strong>de</strong><br />

Oca. Miguel entra a estudiar en el colegio Espinoza.<br />

El hermano <strong>de</strong> Carmen se l<strong>la</strong>maba Santiago y también estaba<br />

emigrado en Buenos Aires. Santiago era un autodidacta, le<br />

gustaba mucho <strong>la</strong> lectura, le gustaba recitar <strong>la</strong>s poesías <strong>de</strong><br />

Rosalía y admiraba a Caste<strong>la</strong>o:<br />

Siempre me hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> Rosalía y le gustaba recitar "Airiños,<br />

airiños, aires, airiños da miña terra..." Y adoraba a Caste<strong>la</strong>o.<br />

Santiago era militante socialista y tenía una profunda re<strong>la</strong>ción<br />

con Miguel Ángel. Seguramente este i<strong>de</strong>alizaba a su tío en<br />

contraposición a su padre, el cual carecía <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong><br />

inquietu<strong>de</strong>s sociales.


Miguel -recuerda Carmen- pensaba que los chicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong><br />

(chabo<strong>la</strong>s) eran iguales que él. Entonces ¿por qué no podían<br />

tener <strong>la</strong>s mismas posibilida<strong>de</strong>s para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse?<br />

Transcurría <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 60 y Argentina estaba gobernada por<br />

el General Ongania, un militar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as fa<strong>la</strong>ngistas. Mientras<br />

tanto, en América Latina <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución cubana se<br />

iban <strong>de</strong>sparramando por todo el continente. Miguel Ángel estaba<br />

encandi<strong>la</strong>do por el Ché Guevara y su imagen revolucionaria.<br />

Con sus amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> seguir su camino y <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> lucha armada era <strong>la</strong> única forma <strong>de</strong> acabar con tanta<br />

injusticia. Miguel comenzó a visitar los barrios pobres, co<strong>la</strong>boraba<br />

en <strong>la</strong> alfabetización y poco a poco fue asumiendo una militancia<br />

comprometida. Su primera militancia fue en un grupo<br />

marxista <strong>de</strong>nominado "Po<strong>de</strong>r Obrero" el cual posteriormente va<br />

a confluir en el Partido Revolucionario <strong>de</strong> los Trabajadores.<br />

La primera vez que Miguel cae preso -recuerda Carmen- fue<br />

cuando tenía veinte años. Hacía dos que había empezado <strong>la</strong><br />

facultad. Fue en <strong>la</strong> huelga contra Ongania. Miguel Ángel estuvo<br />

preso en <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong> Devoto junto a centenares <strong>de</strong> jóvenes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas fuerzas políticas que por aquellos años se<br />

enfrentaban contra <strong>la</strong> dictadura.<br />

En esa época ya empezamos a organizarnos <strong>la</strong>s madres -apunta<br />

Carmen-. Mucho antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Madres <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za. Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el 70 estaba Familiares. Nosotras nos fuimos conociendo así,<br />

en <strong>la</strong> cárcel, cuando íbamos <strong>de</strong> visita.<br />

Y así pasaron esos dos años, -recuerda Carmen- yendo a verlo<br />

dos veces por semana, con lluvia o con sol.... Miguel estuvo<br />

preso hasta el 73, cuando vino Campora y dieron <strong>la</strong> amnistía.<br />

Cuando Miguel sale <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel, lo reincorporan al trabajo y<br />

retorna a su vida cotidiana. Entonces también vuelve a <strong>la</strong> facultad.<br />

A los pocos meses <strong>de</strong> salir en libertad forma pareja con<br />

Susana, una chica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Córdoba y se va a vivir al<br />

Municipio <strong>de</strong> Moreno. El PRT, a pesar <strong>de</strong> que se había restablecido<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> continuar en <strong>la</strong> ilegalidad. El 19<br />

<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1974 participa en una actividad propagandística y<br />

es <strong>de</strong>tenido nuevamente. Lo llevan a <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> su barrio<br />

y <strong>de</strong> allí a San Martín, hasta que lo envían nuevamente a <strong>la</strong><br />

Cárcel <strong>de</strong> Devoto. Miguel Ángel fue puesto a disposición <strong>de</strong>l<br />

Po<strong>de</strong>r Ejecutivo. Los tenían presos sin juicio ni con<strong>de</strong>na.<br />

Carmen comenzó <strong>de</strong> nuevo su peregrinar a <strong>la</strong> cárcel, nuevamente<br />

a organizar <strong>la</strong> solidaridad con los presos. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>tención, exactamente el 5 <strong>de</strong> septiembre, nace su hijo<br />

Nicolás. El 2 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1975 logra salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argentina y<br />

se tras<strong>la</strong>da expulsado a Perú. Durante aquel año <strong>la</strong> represión<br />

organizada por "<strong>la</strong>s Tres A" se multiplica. Los secuestros y<br />

asesinatos contra militantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda pasan a ser noticia<br />

Mulleres da emigración<br />

125


126 Mulleres da emigración<br />

diaria. El gobierno <strong>de</strong> Isabel cada vez estaba más ais<strong>la</strong>do y utilizaba<br />

el terrorismo <strong>de</strong> estado como método <strong>de</strong> acción política.<br />

En enero <strong>de</strong> 1976, <strong>la</strong> policía realiza un operativo en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong><br />

Carmen y es llevada <strong>de</strong>tenida junto a su nuera:<br />

A nosotras nos tuvieron cuatro días en Coordinación, tiradas en<br />

un ca<strong>la</strong>bozo, con una luz ahí todo el día, con <strong>la</strong> misma ropa todos<br />

esos días. Después nos llevan a Tribunales... Des<strong>de</strong> allí es tras<strong>la</strong>dada<br />

a <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong> Devoto. Allí estuve presa -seña<strong>la</strong> Carmen- un<br />

año y seis meses, a disposición <strong>de</strong>l PEN, sin visitas, sin nada.<br />

A los pocos meses <strong>de</strong> su <strong>de</strong>tención, Vi<strong>de</strong><strong>la</strong> da su sangriento<br />

golpe <strong>de</strong> estado el 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1976. La vida <strong>de</strong> Carmen y<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>más presos corren serio peligro <strong>de</strong> muerte. Muchos<br />

presos son ejecutados y otros están <strong>de</strong>saparecidos.<br />

Antes <strong>de</strong>l golpe militar era muy distinto estar presa. Nos daban<br />

bastante <strong>de</strong> comer, podíamos cantar, hacer cosas manuales,<br />

tejer. Las chicas siempre cantaban "aceituneros <strong>de</strong> Jaén", " A<br />

<strong>de</strong>sa<strong>la</strong>mbrar" "Duérmete negrito, que tu mamá se va al<br />

campo.." Yo me <strong>la</strong>s había aprendido todas...<br />

Mientras tanto, Miguel Ángel se radica como exiliado en Perú.<br />

Allí había una colonia importante <strong>de</strong> exiliados. Sobre los pensamientos<br />

<strong>de</strong> Miguel <strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>ba en forma constante <strong>la</strong> figura <strong>de</strong><br />

su madre presa, seguramente por su culpa (se <strong>de</strong>cía para sí). En<br />

Buenos Aires estaba su compañera y su hijo Nicolás. Miguel,<br />

<strong>de</strong>sesperado por esta situación, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> volver a <strong>la</strong> Argentina para<br />

estar cerca <strong>de</strong> los suyos. Es así como vuelve a Buenos Aires y<br />

contacta con su familia y con el Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> España para gestionar<br />

<strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> su madre. A su regreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong><br />

Azul don<strong>de</strong> vivía su tío fue secuestrado en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

Una mañana - cuenta Carmen- cuando abren todas <strong>la</strong>s celdas,<br />

veo a todas <strong>la</strong>s chicas que me miran y miran y vienen todas<br />

corriendo y me miran, y miran como cosa rara, y yo dije enseguida:<br />

"¡Miguel Ángel¡ ¡Desapareció Miguel Ángel!". Porque<br />

cómo me miraban, con los ojos tan tristes. "Si Carmen, <strong>de</strong>sapareció<br />

Miguel Ángel. Hay que tener fuerza" Cuando yo me<br />

enteré –agrega Carmen– ese día cumplía sesenta y seis años,<br />

ya hacía varios meses que Miguel había <strong>de</strong>saparecido. Pero ahí<br />

en <strong>la</strong> cárcel <strong>la</strong>s noticias siempre llegaban atrasadas. Después<br />

supimos que a Miguel lo agarraron el 27 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1976<br />

en La P<strong>la</strong>ta, a él y a otras personas que no sé quiénes eran. Y<br />

nunca más supe nada <strong>de</strong> Miguel.<br />

Miguel Ángel fue tras<strong>la</strong>dado hasta Campo <strong>de</strong> Mayo, un auténtico<br />

campo <strong>de</strong> exterminio don<strong>de</strong> ninguno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>tenidos <strong>de</strong>saparecidos<br />

que entraban salía con vida.<br />

Carmen <strong>de</strong> improviso es llevada hasta tribunales, don<strong>de</strong> le<br />

dicen: No tenemos nada contra usted. Tiene <strong>la</strong> libertad.


Carmen es tras<strong>la</strong>dada posteriormente a <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong> Devoto y<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí a Coordinación Fe<strong>de</strong>ral. Después <strong>de</strong> pasar un par <strong>de</strong><br />

días sin alimentarse y sin dormir <strong>la</strong> "Gallega" sabe que todo<br />

pue<strong>de</strong> ser un manejo para hacer<strong>la</strong> "boleta". Carmen se resiste<br />

y solicita po<strong>de</strong>r salir en libertad por <strong>la</strong> mañana. Es así como al<br />

otro día Carmen se acerca hasta <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> una amiga. Ese<br />

mismo día se entera por una vecina <strong>de</strong> que su casa fue asaltada<br />

por diez hombres armados que <strong>de</strong>strozaron todo, no <strong>de</strong>jando<br />

nada <strong>de</strong> pie. El objetivo era secuestrar a Carmen.<br />

La "Gallega" se presenta al Consu<strong>la</strong>do para comunicarle que<br />

estaba en libertad y que <strong>la</strong> estaban intentando secuestrar. Es así<br />

como le recomiendan que salga <strong>de</strong> forma urgente <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Argentina. Durante ocho días, Carmen vivió en el Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />

España en Buenos Aires, hasta que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s diplomáticas<br />

<strong>la</strong> sacaron por Uruguay <strong>de</strong> ahí a Puerto Alegre y luego a Río.<br />

En esta ciudad <strong>la</strong> está esperando el Cónsul <strong>de</strong> España, Carlos<br />

Abel<strong>la</strong> y Ramallo, gallego como Carmen, quien <strong>la</strong> atendió junto<br />

a su familia <strong>de</strong> forma muy cariñosa y solidaria. En aquel<strong>la</strong> ciudad<br />

pasó algunos días hasta que se tras<strong>la</strong>dó a Madrid para luego<br />

coger el tren que <strong>la</strong> llevaría a su Galicia natal.<br />

Carmen regresó a <strong>la</strong> Argentina con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Se radicó en<br />

Córdoba, don<strong>de</strong> participó activamente en <strong>la</strong> "Asociación<br />

Madres <strong>de</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Mayo".<br />

En esta ciudad, Carmen integró <strong>la</strong> agrupación "Familiares <strong>de</strong><br />

Desaparecidos y Detenidos por Razones Políticas" y marchaba<br />

junto a ellos todos los jueves en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za San Martín para pedir<br />

justicia y luchar contra <strong>la</strong> impunidad.<br />

Carmen falleció por un acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> tránsito en Córdoba.<br />

El 14 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1998, <strong>la</strong>s cenizas <strong>de</strong> Carmen fueron arrojadas<br />

al Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, en el último adiós que le tributaron sus familiares<br />

y amigos a esta gran luchadora <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

Mulleres da emigración<br />

127


Joaquina Dorado<br />

CORUÑA 1917


JOAQUINA DORADO<br />

O 25 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1917 naceu Joaquina Dorado, no barrio <strong>de</strong><br />

mariñeiros <strong>de</strong> Santa Lucía, A Coruña. Os seus pais eran dous<br />

humil<strong>de</strong>s trabal<strong>la</strong>dores que lle <strong>de</strong>ron unha educación baseada<br />

na solidarieda<strong>de</strong> cos máis <strong>de</strong>sprotexidos. Joaquina críase<br />

vendo como a <strong>de</strong>sgracia chega regu<strong>la</strong>rmente ós fogares dos<br />

mariñeiros. Para algúns tratábase dun castigo irremediable,<br />

nembargantes para Joaquina a pobreza propia e a dos seus<br />

irmáns <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgracia, era un mal que tiña solución.<br />

Joaquina era <strong>de</strong> corpo menudo, loira, con gran<strong>de</strong>s ollos azuis,<br />

intelixente, chea <strong>de</strong> vida. A escritora Lo<strong>la</strong> Iturbe no seu libro “La<br />

Mujer en <strong>la</strong> Lucha Social” coméntanos sobre Joaquina: “Fa<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>spacio, cunha voz algo opaca, pero harmoniosa. Polo que nos<br />

re<strong>la</strong>ta, na súa nenez era xa moi sensibel á <strong>de</strong>sgracia allea. Como<br />

Luisa Michel, xa <strong>de</strong> nena, sufría ó ver ós fillos dos mariñeiros,<br />

<strong>de</strong>scalzos, medios espidos, <strong>de</strong>snutridos, corricando po<strong>la</strong>s rúas do<br />

barrio. E Joaquina, nena como eles, dáballes a súa merenda e<br />

corría a casa a pedir outra e voltaba a repetir o ofrecemento.<br />

Preto do porto <strong>de</strong> A Coruña había unha zona moi arriscada na<br />

que suce<strong>de</strong>ran varios naufraxios <strong>de</strong> barcos pesqueiros. Cando<br />

Joaquina oía o lúgubre ronquido das sireas dos barcos que<br />

anunciaban que suce<strong>de</strong>ra unha catástrofe no mar, saía a rúa e ó<br />

ver o pranto das mulleres dos náufragos, o seu corazón tremía<br />

<strong>de</strong> dor e a súa xove intelixencia trataba xa <strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r a traxedia<br />

daqueles seres sometidos a un traballo duro, perigroso e<br />

mal retribuído que lles obrigaba a vivir miserentamente e per<strong>de</strong>r<br />

a vida con bastante frecuencia”.<br />

Joaquina pasa a súa adolescencia nunha Coruña on<strong>de</strong> o republicanismo<br />

e o anarquismo ten unha forte imp<strong>la</strong>ntación. A xove<br />

Joaquina vive <strong>de</strong> preto a caída da Monarquía e a imp<strong>la</strong>ntación<br />

da Segunda República. Un sen fin <strong>de</strong> actos e manifestacións <strong>de</strong><br />

socialistas, republicanos, galeguistas e anarquistas, danlle un<br />

toque reivindicativo á cida<strong>de</strong> herculina. En 1934, <strong>de</strong>spois da<br />

Mulleres da emigración<br />

131


Joaquina Dorado a cuarta<br />

<strong>de</strong> esquerda a <strong>de</strong>reita na<br />

foto <strong>de</strong> pé, cunhas amigas<br />

do cárcere.<br />

132 Mulleres da emigración<br />

revolución asturiana <strong>de</strong> outubro, os seus pais <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar<br />

con toda a familia a Barcelona. Joaquina ten daque<strong>la</strong> 17 anos.<br />

Ten que escomenzar unha nova vida. A súa formación era a<br />

elemental, ten tan só os estudios básicos. Os seus pais non<br />

podían seguir manténdolle o aprendizaxe, e <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> facer tapicería,<br />

por a súa conta.<br />

Barcelona por aqueles anos estaba convulsionada, os nacionalistas<br />

<strong>de</strong> Esquerda Republicana <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raran o Estado Catalán,<br />

no marco dunha República Fe<strong>de</strong>ral. A C.N.T. era a central<br />

obreira máis importante e radical, mentras os comunistas e o<br />

P.O.U.M. competían polo espacio marxista.<br />

Joaquina Dorado consciente do seu papel como trabal<strong>la</strong>dora<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> afiliarse á C.N.T. É así como se presenta nos locais do<br />

Sindicato da Ma<strong>de</strong>ira e Decoración que tiña a súa se<strong>de</strong> na rúa<br />

do Rosa, en Pueblo Seco e afíliase a este sindicato.<br />

Co golpe <strong>de</strong> estado do 19 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1936, Joaquina como<br />

todos os militantes da C.N.T. e as F.A.I. toman parte activa da<br />

loita contra o fascismo. Sen dubidalo alístase para combatir co<br />

fusil na man. O seu primeiro combate realízao na toma do<br />

cuartel <strong>de</strong> Atarazanas e posteriormente na ocupación do castelo<br />

<strong>de</strong> Montjuich. Dominada a insurrección militar en<br />

Barcelona, formou parte do Comité <strong>de</strong> Defensa do Centro, que<br />

se instalou no que foi o famoso cabaret Mouling Rouge. Este


Comité adicouse a reunir e canalizar ós soldados<br />

que abandonaran as súas unida<strong>de</strong>s e querían<br />

ir voluntariamente a combatir. A súa<br />

incorporación á C.N.T. introdúcea <strong>de</strong> cheo na<br />

i<strong>de</strong>oloxía anarquista. Súmase ás Juventu<strong>de</strong>s<br />

Libertarias <strong>de</strong> Pueblo Seco, que tiñan o seu<br />

local na rúa Cabañas, nº 33 <strong>de</strong> Barcelona. A<br />

C.N.T. e as F.A.I., o seu brazo político, contarán<br />

a partir <strong>de</strong>se momento cunha militante<br />

abnegada, capaz <strong>de</strong> facer todos os sacrificios<br />

po<strong>la</strong> causa obreira e revolucionaria.<br />

Os anarquistas cataláns mentras combaten na<br />

fronte contra o inimigo, na retagarda intentan<br />

por en práctica os seus i<strong>de</strong>ais libertarios. É así<br />

que principian a por en práctica as colectivizacións<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas industrias. Unha das primeiras<br />

foi a da ma<strong>de</strong>ira, realizada polo sindicato<br />

do mesmo nome. Manuel Hernán<strong>de</strong>z o que<br />

era por aquel entón o seu máximo dirixente, ó<br />

ver en Joaquina unha muller seria, responsabel<br />

e intelixente, nomeouna a súa secretaria administrativa.<br />

Secundados por un técnico realizaron estudios <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

da industria da ma<strong>de</strong>ira.<br />

Joaquina Dorado, a<br />

segunda sentada <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

a esquerda, ano 1949.<br />

Mulleres da emigración<br />

133


134 Mulleres da emigración<br />

Coa mobilización <strong>de</strong> todos os homes válidos para a fronte <strong>de</strong><br />

batal<strong>la</strong>, Manuel Hernán<strong>de</strong>z foi mobilizado, e Joaquina reemplázao<br />

no cargo <strong>de</strong> secretario do “Consejo Económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ma<strong>de</strong>ra Socializada”. A sinatura <strong>de</strong><strong>la</strong> era necesaria para toda<br />

c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> transaccións <strong>de</strong> or<strong>de</strong> económico e financieiro.<br />

A Fe<strong>de</strong>ración das Industrias Socializadas da Construcción,<br />

Ma<strong>de</strong>ira e Decoración, publicou un periódico mural, que dirixiu<br />

Joaquina, así como diversos folletos. Tamén co<strong>la</strong>borou nun<br />

semanario do que era director Felipe Aláiz.<br />

Conmovida po<strong>la</strong> prolongación da guerra, Joaquina presentou<br />

unha instancia para estudios e por prácticas <strong>de</strong> piloto <strong>de</strong> caza. Os<br />

gastos que elo ocasionara custearíaos o Sindicato da Ma<strong>de</strong>ira. A<br />

súa oferta foi rechazada, coa doutros compoñentes todos da<br />

C.N.T.. Según <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rou a propia Joaquina queixándose, que estos<br />

postos estaban reservados para os incondicionais <strong>de</strong> Moscú.<br />

Nos feitos <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1937, forma parte do grupo “Luz y Cultura”,<br />

intervindo na loita nos arredores da Telefónica, on<strong>de</strong> se producen<br />

enfrentamentos moi violentos entre anarquistas e comunistas.<br />

A guerra estaba a punto <strong>de</strong> rematar, os avións franquistas bombar<strong>de</strong>aban<br />

Barcelona. Joaquina resistíase a per<strong>de</strong>r a contenda.<br />

Mentras as tropas <strong>de</strong> Franco chegaban,<br />

Joaquina saía nun camión militar cara ó exilio.<br />

En Francia foi internada nun refuxio<br />

situado no <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Hautes Alpes.<br />

Os primeiros días foron moi duros, os franceses<br />

tratáranos moi mal. O frío e a fame<br />

facían estragos entre os refuxiados extenuados<br />

por tantos pa<strong>de</strong>cementos. Ó pouco<br />

tempo conquire escapar cun grupo <strong>de</strong> compañeiros<br />

e trasládase a Montpellier, on<strong>de</strong> se<br />

refuxia na casa do <strong>de</strong>stacado escritor e anarquista<br />

Paul Reclus. Posteriormente chega a<br />

Toulouse on<strong>de</strong> comenza a reorganizar o sindicato<br />

no exilio.<br />

O seu traballo era paciente e titánico, a súa<br />

misión era contactar cos afiliados dispersos<br />

e pouco a pouco estructuralos orgánicamente.<br />

A pesar da importancia da súa<br />

militancia, Joaquina pensa que o seu <strong>de</strong>ber<br />

é ir a pelexar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> España. En 1946<br />

incorporouse ó grupo “Tres <strong>de</strong> Mayo”, ó<br />

cal perteceron entre outros, os <strong>de</strong>stacados<br />

anarquistas, Liberto Sarrau, o galego Raúl<br />

Co seu compañeiro Liberto Sarrau, en Andorra 1958.


Carballeira e Francisco Martínez. O grupo pasou a fronteira<br />

c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinamente realizando distintas activida<strong>de</strong>s conspirativas,<br />

moitas das cais cobráronse a vida <strong>de</strong>stos loitadores.<br />

O 24 <strong>de</strong> febreiro <strong>de</strong> 1948 foi <strong>de</strong>tida en Barcelona e enca<strong>de</strong>ada<br />

na prisión das Crts. Nesta ca<strong>de</strong>a atopouse con outras libertarias,<br />

Montserrat Elías, Pepita Subirats, Francisca Abel<strong>la</strong>net,<br />

Esperanza Moreno, Enriqueta Milá e María Pujarols, todas<br />

e<strong>la</strong>s con<strong>de</strong>adas a morte e máis tar<strong>de</strong> conmutadas por <strong>la</strong>rgas<br />

con<strong>de</strong>as. Os seus longos anos na ca<strong>de</strong>a, marcarana para sempre.<br />

As condicións inhumanas, a má alimentación e o frío,<br />

afectaron a súa saú<strong>de</strong>. Joaquina durante o seu encarceramento<br />

encabezou innumerables protestas e folgas <strong>de</strong> fame que acabaron<br />

con fortes castigos. Ó sair da ca<strong>de</strong>a aparécelle unha tuberculose<br />

que a obriga a ser intervida quirúrxicamente no<br />

Hospital Clínico. Cáseque moribunda, trasládana á vivenda<br />

dunha amiga. Nesta casa recibiu asistencia do sabio profesor<br />

naturista Ferrándiz, o que a salva dunha morte segura.<br />

Joaquina logra recuperarse e trasládase novamente a Francia,<br />

alí trabal<strong>la</strong> <strong>de</strong> cortadora <strong>de</strong> artigos <strong>de</strong> pel e na confección <strong>de</strong><br />

calzado pra señoras. Nos anos 70 instá<strong>la</strong>se en París on<strong>de</strong> se<br />

xubi<strong>la</strong> e conquire unha pensión <strong>de</strong> invali<strong>de</strong>z total, pois os seus<br />

riñóns estaban moi afectados po<strong>la</strong> súa enfermida<strong>de</strong>.<br />

Lo<strong>la</strong> Iturbe, a que lle realizou unha entrevista en París, dirá<br />

do seu encontro con Joaquina : “Cando se sentou pra darme<br />

<strong>de</strong>talles da súa vida e da súa actuación, tiña ante min unha<br />

muller <strong>de</strong> aspecto xuvenil, coas meixe<strong>la</strong>s sonrosadas e os<br />

ollos iluminados. Despois dunha <strong>la</strong>rga char<strong>la</strong> transfórmase.<br />

Joaquina <strong>de</strong> pé no centro<br />

da imaxe.<br />

Mulleres da emigración<br />

135


136<br />

Joaquina Dorado<br />

no ano 2002.<br />

Mulleres da emigración<br />

Os ollos agrandáronselle e teñen ó seu arredor un círculo<br />

violáceo moi acentuado. Toda a súa cara mostra o sufrimento<br />

ó evocar as lembranzas do pasado: a morte dos seus compañeiros<br />

<strong>de</strong> loita; o rostro martirizado <strong>de</strong> Carmen Royes que<br />

mirara recentemente. Tamén atormenta a Joaquina as lembranzas<br />

dos seus pais que e<strong>la</strong> sostivo económicamente<br />

durante 19 anos e que morreran recentemente.<br />

Joaquina Dorado <strong>de</strong>ixa tras <strong>de</strong> sí un pasado heroico. É unha<br />

muller que conquire adquirir moita cultura e escribe moi ben.<br />

Dorida, pero non vencida. Nos seus ollos, cheos <strong>de</strong> tenrura,<br />

bri<strong>la</strong> <strong>de</strong> vez en cando unha chispa <strong>de</strong> enerxía que a fai fruncir<br />

lixeiramente a fronte e acusa unha gran firmeza <strong>de</strong> carácter.<br />

Sobre todo quere que conste neste recordatorio que sigue firme<br />

nas súas conviccións, que non per<strong>de</strong>u o entusiasmo polos i<strong>de</strong>ais<br />

libertarios e que, pese ó seu <strong>de</strong>licado estado <strong>de</strong> saú<strong>de</strong>, está<br />

disposta a realizar todos os sacrificios e esforzos que sexan<br />

necesarios para propagar e <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r esos i<strong>de</strong>ais”.


JOAQUINA DORADO<br />

El 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1917 nació Joaquina Dorado, en el barrio <strong>de</strong><br />

pescadores <strong>de</strong> Santa Lucia, A Coruña. Sus padres eran dos<br />

humil<strong>de</strong>s trabajadores que le dieron una educación basada en<br />

<strong>la</strong> solidaridad, con los mas <strong>de</strong>sprotegidos. Joaquina se cría<br />

viendo como <strong>la</strong> <strong>de</strong>sgracia llega regu<strong>la</strong>rmente a los hogares <strong>de</strong><br />

los marineros. Para algunos se trataba <strong>de</strong> un castigo irremediable,<br />

pero para Joaquina sin embargo <strong>la</strong> pobreza propia y <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

sus hermanos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgracia, era un mal que tenía solución.<br />

Joaquina era <strong>de</strong> cuerpo menudo, rubia, con gran<strong>de</strong>s ojos azules,<br />

inteligente, llena <strong>de</strong> vida. La escritora Lo<strong>la</strong> Iturbe en su<br />

libro "La Mujer en <strong>la</strong> Lucha Social" nos comenta sobre<br />

Joaquina : " Hab<strong>la</strong> <strong>de</strong>spacio, con una voz algo opaca, pero<br />

armoniosa. Por lo que nos re<strong>la</strong>ta, en su infancia era ya muy<br />

sensible a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sgracia ajena. Como Luisa Michel, ya <strong>de</strong> niña,<br />

sufría al ver a los hijos <strong>de</strong> los pescadores, <strong>de</strong>scalzos, medio<br />

<strong>de</strong>snudos, <strong>de</strong>snutridos, correteando por <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong>l barrio. Y<br />

Joaquina, niña como ellos, les daba su merienda y corría a casa<br />

a pedir otra y volvía a repetir el ofrecimiento.<br />

Cerca <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong> A Coruña había una zona muy peligrosa en<br />

<strong>la</strong> que habían sucedido varios naufragios <strong>de</strong> barcos pesqueros.<br />

Cuando Joaquina oía el lúgubre ronquido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sirenas <strong>de</strong> los<br />

barcos que anunciaban que había sucedido alguna catástrofe en<br />

el mar, salía a <strong>la</strong> calle y al ve los l<strong>la</strong>ntos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> los náufragos,<br />

su corazón se estremecía <strong>de</strong> dolor y su joven inteligencia<br />

trataba ya <strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r <strong>la</strong> tragedia <strong>de</strong> aquellos seres sometidos<br />

a un trabajo duro, peligrosos y mal retribuido que les obligaba a<br />

vivir miserablemente y a per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> vida con bastante frecuencia".<br />

Joaquina pasa su adolescencia en una Coruña don<strong>de</strong> el republicanismo<br />

y el anarquismo tiene una fuerte imp<strong>la</strong>ntación. La<br />

joven Joaquina vive <strong>de</strong> cerca <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> Monarquía y <strong>la</strong><br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda República.Un sin fin <strong>de</strong> actos y<br />

manifestaciones <strong>de</strong> socialistas, republicanos, galleguistas y<br />

Mulleres da emigración<br />

137


138 Mulleres da emigración<br />

anarquistas, le dan un toque reivindicativo a <strong>la</strong> ciudad herculina.<br />

En 1934, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución asturiana <strong>de</strong> octubre, sus<br />

padres <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> emigrar con toda <strong>la</strong> familia a Barcelona.<br />

Joaquina tiene por entonces 17 años. Tiene que empezar una<br />

nueva vida. Su formación era <strong>la</strong> elemental, tiene tan solo los<br />

estudios básicos. Sus padres no podían seguir manteniendoles<br />

los estudios, y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r tapicería, por su propia cuenta.<br />

Barcelona por aquellos años estaba convulsionada, los nacionalistas<br />

<strong>de</strong> Esquerda Republicana había <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado el Estado<br />

Catalán, en el marco <strong>de</strong> una República Fe<strong>de</strong>ral, <strong>la</strong> C.N.T. era<br />

<strong>la</strong> central obrera más importante y radical, mientras los comunistas<br />

y el P.O.U.M. competía por el espacio marxista.<br />

Joaquina Dorado consiente <strong>de</strong> su papel como trabajadora <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />

afiliarse a <strong>la</strong> C.N.T. Es así como como se presenta en los locales<br />

<strong>de</strong>l Sindicato <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ma<strong>de</strong>ra y Decoración que tenía su se<strong>de</strong> en <strong>la</strong><br />

calle <strong>de</strong>l Rosa, en Pueblo Seco y se afilia a este sindicato.<br />

Con el golpe <strong>de</strong> estado <strong>de</strong>l 19 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1936, Joaquina como<br />

todos los militantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> C.N.T. y <strong>la</strong>s F.A.I. toman parte activa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra el fascismo. Sin dudarlo se alista para<br />

combatir con el fusil en <strong>la</strong> mano. Su primer combate lo realiza<br />

en <strong>la</strong> toma <strong>de</strong>l cuartel <strong>de</strong> Atarazanas y posteriormente en <strong>la</strong><br />

ocupación <strong>de</strong>l castillo <strong>de</strong> Montjuich. Dominada <strong>la</strong> insurrección<br />

militar en Barcelona, formó parte <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong>l<br />

Centro, que se instaló en el que fue el famoso cabaret Mouling<br />

Rouge. Este Comité se <strong>de</strong>dico a reunir y canalizar a los soldados<br />

que habían abandonado sus unida<strong>de</strong>s y querían ir voluntariamente<br />

a combatir. Su incorporación a <strong>la</strong> C.N.T. <strong>la</strong> introduce<br />

<strong>de</strong> lleno en <strong>la</strong> idiologia anarquista. Se suma a <strong>la</strong>s Juventu<strong>de</strong>s<br />

Libertarias <strong>de</strong> Pueblo Seco, que tenían su local en <strong>la</strong> calle<br />

Cabañas, Nº33 <strong>de</strong> Barcelona. La C.N.T. y <strong>la</strong>s F.A.I. su brazo<br />

político contaran a partir <strong>de</strong> ese momento con una militante<br />

abnegada, capaz he hacer todos los sacrificios por <strong>la</strong> causa<br />

obrera y revolucionaria.<br />

Los anarquistas cata<strong>la</strong>nes mientras combaten en el frente contra<br />

el enemigo, en <strong>la</strong> retaguardia intentan poner en practica sus<br />

i<strong>de</strong>ales libertarios. Es así que comienzan a poner en practica<br />

<strong>la</strong>s colectivizaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas industrias. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

primeras fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra, realizada por el sindicato <strong>de</strong>l<br />

mismo nombre. Manuel Hernán<strong>de</strong>z quien era por entonces su<br />

máximo dirigente, al ver en Joaquina una mujer seria, responsable<br />

e inteligente, <strong>la</strong> nombro su secretaria administrativa.<br />

Secundados por un técnico realizaron estudios <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra.<br />

Con <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> todos los hombres validos para el frente <strong>de</strong><br />

batal<strong>la</strong>, Manuel Hernán<strong>de</strong>z fue movilizado, y Joaquina lo reemp<strong>la</strong>za<br />

en el cargo <strong>de</strong> secretario <strong>de</strong>l Consejo Económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria


<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ma<strong>de</strong>ra Socializada. La firma <strong>de</strong> el<strong>la</strong> era necesaria para toda<br />

c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> transacciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n económico y financiero.<br />

La Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Industrias Socializadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Construcción,<br />

Ma<strong>de</strong>ra y Decoración, publicó un periódico mural, que dirigió<br />

Joaquina, así como diversos folletos. También co<strong>la</strong>boró en un<br />

semanario que era director Felipe Aláiz.<br />

Conmovida por <strong>la</strong> prolongación <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, Joaquina presento<br />

una instancia para estudios y por practicas <strong>de</strong> piloto <strong>de</strong> caza. Los<br />

gastos que ello ocasionara los sufragaría el Sindicato <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ma<strong>de</strong>ra.<br />

Su oferta fue rechazada, con <strong>la</strong> <strong>de</strong> otros componentes todos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

C.N.T. Según <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró <strong>la</strong> propia Joaquina, quejandose, que estos<br />

puestos estaban reservados para los incondicionales <strong>de</strong> Moscú.<br />

En los hechos <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1937, forma parte <strong>de</strong>l grupo "Luz y<br />

Cultura", interviniendo en <strong>la</strong> lucha en los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Telefónica, don<strong>de</strong> se producen enfrentamientos muy violentos<br />

entre anarquistas y comunistas.<br />

La guerra estaba a punto <strong>de</strong> terminar, los aviones franquistas<br />

bombar<strong>de</strong>aban Barcelona. Joaquina se resistía a per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> contienda.<br />

Mientras <strong>la</strong>s tropas <strong>de</strong> Franco llegaban, Joaquina salía<br />

en un camión militar hacia el exilio. En Francia fue internada<br />

en un refugio situado en el <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Hautes Alpes. Los<br />

primeros días fueron muy duros, los franceses los habían tratado<br />

muy mal. El frío y el hambre hacia estragos entre los refugiados<br />

extenuados, por tantos pa<strong>de</strong>cimientos. Al poco tiempo<br />

logra escapar con un grupo <strong>de</strong> compañeros y se tras<strong>la</strong>da a<br />

Montpellier, don<strong>de</strong> se refugia en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stacado escritor<br />

y anarquista Paul Reclus. Posteriormente llega a Toulouse<br />

don<strong>de</strong> comienza a reorganizar el sindicato en el exilio.<br />

Su trabajo era paciente y titánico, su misión era contactar con los<br />

afiliados dispersos y poco a poco extructurarlos orgánicamente.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> su militancia, Joaquina piensa que<br />

su <strong>de</strong>ber es ir a pelear <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> España. En 1946 se incorporó<br />

al grupo "Tres <strong>de</strong> Mayo", al cual pertenecieron entre otros, los<br />

<strong>de</strong>stacados anarquistas, Liberto Sarrau, el gallego Raúl<br />

Carballeira y Francisco Martínez. El grupo pasó <strong>la</strong> frontera c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinamente<br />

realizando distintas activida<strong>de</strong>s conspirativas,<br />

muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se cobraron <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> estos luchadores.<br />

El 24 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1948 fue <strong>de</strong>tenida en Barcelona y encarce<strong>la</strong>da<br />

en <strong>la</strong> prisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Crts. En esta prisión se encontró con otras<br />

libertarias, Montserrat Elías, Pepita Subirats, Francisca<br />

Abel<strong>la</strong>net, Esperanza Moreno, Enriqueta Milá y María Pujarols,<br />

todas el<strong>la</strong>s con<strong>de</strong>nada a muerte y más tar<strong>de</strong> conmutadas por <strong>la</strong>rgas<br />

con<strong>de</strong>nas. Sus <strong>la</strong>rgos años en <strong>la</strong> prisión, <strong>la</strong> marcaran para<br />

siempre. Las condiciones inhumanas, <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> alimentación y el<br />

frío, afectaron su salud. Joaquina durante su prisión encabezo<br />

Mulleres da emigración<br />

139


140 Mulleres da emigración<br />

innumerables protestas y huelgas <strong>de</strong> hambre que acabaron con<br />

fuertes castigos. Al salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel le aparece una tuberculosis<br />

que <strong>la</strong> obliga a ser intervenida quirúrgicamente en el Hospital<br />

Clínico. Casi moribunda, <strong>la</strong> tras<strong>la</strong>dan a <strong>la</strong> vivienda <strong>de</strong> una<br />

amiga. En esta casa recibió asistencia <strong>de</strong>l sabio profesor naturista<br />

Ferrándiz, quien <strong>la</strong> salva <strong>de</strong> una muerte segura.<br />

Joaquina logra recuperarse y se tras<strong>la</strong>da nuevamente a Francia,<br />

allí trabaja <strong>de</strong> cortadora <strong>de</strong> artículos <strong>de</strong> piel y en <strong>la</strong> confección<br />

<strong>de</strong> calzado para señoras. En los años 70 se insta<strong>la</strong> en París<br />

don<strong>de</strong> se jubi<strong>la</strong> y logra conseguir una pensión <strong>de</strong> invali<strong>de</strong>z<br />

total, pues su riñón estaban muy afectados por su enfermedad.<br />

Lo<strong>la</strong> Iturbe, quien le realizo una entrevista en París, dirá <strong>de</strong> su<br />

encuentro con Joaquina: "Cuando se sentó para darme <strong>de</strong>talles<br />

<strong>de</strong> su vida y <strong>de</strong> su actuación, tenía ante mí una mujer <strong>de</strong> aspecto<br />

juvenil, con <strong>la</strong>s mejil<strong>la</strong>s sonrosadas y los ojos iluminados.<br />

Después <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga char<strong>la</strong> se ha transformado. Los ojos se le<br />

han agrandado y tienen a su alre<strong>de</strong>dor un circulo cioláceo muy<br />

acentuado. Todo su rostro muestra el sufrimiento al evocar los<br />

recuerdos <strong>de</strong>l pasado: <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> sus compañeros <strong>de</strong> lucha;<br />

el rostro martirizado <strong>de</strong> Carmen Royes que ha visto recientemente.<br />

También atormenta a Joaquina el recuerdo <strong>de</strong> sus<br />

padres que el<strong>la</strong> ha sostenido económicamente durante 19 años<br />

y que han fallecido recientemente.<br />

Joaquina Dorado <strong>de</strong>ja tras <strong>de</strong> sí un pasado heroico. Es una<br />

mujer que ha logrado adquirir mucha cultura y escribe muy<br />

bien. Dolorida, pero no vencida. En sus ojos, llenos <strong>de</strong> ternura,<br />

bril<strong>la</strong> <strong>de</strong> vez en cuando una chispa <strong>de</strong> energía que le hace<br />

fruncir ligeramente <strong>la</strong> frente y acusa una gran firmeza <strong>de</strong><br />

carácter. sobre todo quiere que conste en este recordatorio que<br />

sigue firme en sus convicciones, que no ha perdido el entusiasmo<br />

por los i<strong>de</strong>ales libertarios y que, pese a su <strong>de</strong>licado estado<br />

<strong>de</strong> salud, está dispuesta a realizar todos los sacrificios y esfuerzos<br />

que sean necesarios para propagar y <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r esos i<strong>de</strong>ales"


Maria <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo<br />

CAÑIZA1948


MARIA DEL CARMEN FIDALGO<br />

María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo Sánchez naceu na Cañiza na parroquia<br />

<strong>de</strong> Petán, o 4 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1948.<br />

É fil<strong>la</strong> e neta <strong>de</strong> emigrantes. O seu abo materno Ernesto<br />

Sánchez Sánchez a comezos do século emigrara o Brasil,<br />

cando tiña 11 anos. Despois <strong>de</strong> percorrer trabal<strong>la</strong>ndo ese longo<br />

e ancho país, radicouse no Salvador on<strong>de</strong> instalou unha fabrica<br />

<strong>de</strong> xabón e ve<strong>la</strong>s chamada "Progreso". Partir <strong>de</strong> alí comeza<br />

unha nova etapa migratoria, para varias xeracións da súa propia<br />

familia. Como era costume por aqueles tempos os emigrantes<br />

voltaban á al<strong>de</strong>a para casarse. Ernesto aproveito unha viaxe<br />

que realizou para recuperarse<br />

dunha enfermida<strong>de</strong> pulmonar para casarse con Rita<br />

Domínguez Sánchez.<br />

María <strong>de</strong>l Carmen é fil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Francisco Fidalgo Pérez e <strong>de</strong><br />

Amalia Sánchez Domínguez. Primeiro será o seu pai Francisco<br />

o que marcha Salvador en 1951, alí tiña parte da familia da súa<br />

muller. Logo será María <strong>de</strong>l Carmen xunto coa súa nai, o 20<br />

<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1954. Como sempre será o porto <strong>de</strong> Vigo o encargado<br />

<strong>de</strong> dar a máis triste <strong>de</strong>spedida. Aque<strong>la</strong> viaxe lémbranos<br />

María <strong>de</strong>l Carmen estaba cheo <strong>de</strong> incertezas. Era tan só unha<br />

nena, que axiña <strong>de</strong>ixou <strong>de</strong> xogar coas monecas e a subiron a<br />

un barco. On<strong>de</strong> había un gran mar que nunca mirara. E xentes<br />

que fa<strong>la</strong>ban en outros idiomas. Aos poucos días, o 3 <strong>de</strong> setembro,<br />

chegaban no Alcántara á Bahia <strong>de</strong> todos los Santos. On<strong>de</strong><br />

todo estaba marcado polo entroido e o candomble, on<strong>de</strong> todo,<br />

todo hule a vida e a cachaza sen tempo.<br />

" O meu pai foi o primeiro en emigrar. - cóntanos María <strong>de</strong>l<br />

Carmen - Por aqueles anos estilábase que o marido marchara<br />

á emigración mentres a muller quedábase na al<strong>de</strong>a, neste<br />

caso era para coidar a miña aboa. O meu pai esta i<strong>de</strong>a non lle<br />

gustaba, aínda o meu abo materno, tentaba manter esta tradición<br />

e impoñía o seu criterio. Ante esta situación o meu pai<br />

Mulleres da emigración<br />

143


Fidalgo xunto aos<br />

seus irmáns.<br />

144 Mulleres da emigración<br />

p<strong>la</strong>ntouse e dixo que si non viña a súa muller e os seus fillos<br />

el retornaba a Galiza. Así foi como o pouco tempo embarcamos<br />

rumbo a Bahia.Lembro aquel barco Alcántara on<strong>de</strong> viaxabamos<br />

na terceira c<strong>la</strong>se, moi preto das máquinas. Que<strong>de</strong>i<br />

moi impresionada o chegar a Salvador, en pouco tempo mirara<br />

dúas gran<strong>de</strong>s cida<strong>de</strong>s Vigo e nese momento aque<strong>la</strong> cida<strong>de</strong><br />

que comezaba a <strong>de</strong>scubrir cos meus ollos. O chegar que<strong>de</strong>i<br />

abraiada polo novidoso <strong>de</strong> estar noutro país, <strong>de</strong> coñecer xente<br />

distinta, incluso coa cor <strong>de</strong> pel distinta..."<br />

O seu pai que trabal<strong>la</strong>ba na Fabrica <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong>s e Xabón puído lograr<br />

que María <strong>de</strong>l Carmen pui<strong>de</strong>ra realizar os seus estudios, sen necesida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> ter que trabal<strong>la</strong>r. E<strong>la</strong> puxo empeño e moitas horas <strong>de</strong><br />

sacrificio para lograr o obxectivo <strong>de</strong> ser unha universitaria.<br />

" Lembro que nos meus anos <strong>de</strong> adolescente, os nosos pais non<br />

favorecían a integración coa propia socieda<strong>de</strong> bahiana. Nos<br />

acoutaban as re<strong>la</strong>cións sociais, practicamente eran só coa colonia<br />

galega. Estes prexuízos culturais e raciais co tempo foron<br />

modificando, pero por aqueles anos a actitu<strong>de</strong>s dos nosos emigrantes<br />

era sumamente prexuiciosas"<br />

Tempo <strong>de</strong>spois chegaría o froito <strong>de</strong> tanto estudio e esforzo. En<br />

1967 diplomouse en Contabilida<strong>de</strong> logrando posteriormente o<br />

título <strong>de</strong> Enxeñería en 1973. Traballo en áreas <strong>de</strong> explosións <strong>de</strong>


edificación e protección <strong>de</strong> barrancos,<br />

coa Socieda<strong>de</strong> Construccións Especia -<br />

lizadas Limitada (CEL).<br />

A pesar <strong>de</strong> ser unha profesional prestixiosa<br />

na súa especialida<strong>de</strong>, María <strong>de</strong>l<br />

Carmen comezou a potenciar a súa sensibilida<strong>de</strong><br />

social e política logrando os<br />

máis altos cargos institucionais da socieda<strong>de</strong><br />

bahiana. Entre as activida<strong>de</strong>s políticas<br />

realizadas po<strong>de</strong>mos sina<strong>la</strong>r:<br />

Coordinadora <strong>de</strong> Acción Social do<br />

Municipio <strong>de</strong> Salvador (1989 a 1990);<br />

Secretaria <strong>de</strong> Acción Social do<br />

Municipio <strong>de</strong> Salvador; Candidata a Prefeita <strong>de</strong> Salvador 1992;<br />

Superinten<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Manutención e Conservación da Cida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Salvador (1993 a 19994); Candidata a <strong>de</strong>putada do estado <strong>de</strong><br />

Bahia (1994); Deputada do Estado da Bahia <strong>de</strong> 1995 a 1999 polo<br />

Partido Social Democrático Brasileiro (PSDB); Secretaria <strong>de</strong><br />

saneamento e Infraestructura <strong>de</strong> Salvador (1996).<br />

No transcurso do seu cargo <strong>de</strong> Deputada Estadual <strong>de</strong>senrolou<br />

as seguintes funcións: Membro da comisión <strong>de</strong> Dereitos<br />

Mulleres da emigración<br />

Co grupo <strong>de</strong> baile<br />

galego.<br />

Fidalgo xunto aos seus pais e avós<br />

145


María <strong>de</strong>l Carmen, na<br />

graduación secundaria.<br />

Fa<strong>la</strong>ndo no Par<strong>la</strong>mento estatal <strong>de</strong> Bahia.<br />

146 Mulleres da emigración<br />

Humanos e membro do Consello Estadual <strong>de</strong><br />

Dereitos Humanos ( Bahia); Presi<strong>de</strong>nte da<br />

Consello <strong>de</strong> Defensa dos Dereitos da Muller;<br />

Presi<strong>de</strong>nte da Comisión <strong>de</strong> Defensa do Medio<br />

Ambiente; Presi<strong>de</strong>nte da Comisión <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong><br />

Desenvolvemento Económico e do Turismo. Foi<br />

tamén membro titu<strong>la</strong>r ou suplente <strong>de</strong>: Medio<br />

Ambiente: <strong>de</strong> Defensa da Crianza, e dos<br />

Adolescentes e <strong>de</strong> Saneamento.<br />

María <strong>de</strong>l Carmen a pesar dos seus múltiples ocupacións<br />

políticas mantivo unha estreita re<strong>la</strong>ción<br />

coa colectivida<strong>de</strong> galega participando incluso<br />

como directiva. Entre as activida<strong>de</strong>s realizadas<br />

po<strong>de</strong>mos mencionar: Directora da Socieda<strong>de</strong><br />

Feminina Hispano Brasileira; Directora do Centro<br />

<strong>de</strong> Estudios Galegos; participou <strong>de</strong> " Cabaleiros <strong>de</strong><br />

Santiago " integrando o seu Grupo Folclórico etc.


Na última década mantivo unha estreita<br />

re<strong>la</strong>ción coa súa Galiza natal realizando<br />

distintos viaxes, tanto persoais como<br />

vincu<strong>la</strong>dos á política. Recentemente foi<br />

nomeada Membro <strong>de</strong> Honra da<br />

Fundación Contra a Impunida<strong>de</strong>, entida<strong>de</strong><br />

esta que apoia os xuízos que esta<br />

levando no Estado español o xuíz<br />

Baltasar Garzón, contra os <strong>de</strong>lictos <strong>de</strong><br />

xenocidio e terrorismo <strong>de</strong> estado.<br />

María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo é Vereadora<br />

<strong>de</strong> Salvador polo P.T. é seguramente na<br />

actualida<strong>de</strong> unha das mulleres da nosa<br />

emigración con maior proxección política<br />

e social. Unha autentica protagonista<br />

<strong>de</strong>sta Epopea Colectiva.<br />

María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo.<br />

Fidalgo <strong>de</strong> pé, xunto a Beiras e Lois Pérez Leira.<br />

Mulleres da emigración<br />

147


MARIA DEL CARMEN FIDALGO<br />

María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo Sánchez nació en <strong>la</strong> Cañiza en <strong>la</strong><br />

parroquia <strong>de</strong> Petán, el 4 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1948.<br />

Es hija y nieta <strong>de</strong> emigrantes. Su abuelo materno Ernesto<br />

Sánchez Sánchez a comienzos <strong>de</strong>l siglo, había emigrado cuando<br />

tenía 11 años, al Brasil. Después <strong>de</strong> recorrer trabajando ese<br />

<strong>la</strong>rgo y ancho país, se radicó en el Salvador, don<strong>de</strong> instaló una<br />

fabrica <strong>de</strong> jabón y ve<strong>la</strong>s, l<strong>la</strong>mada "Progreso". Partir <strong>de</strong> allí<br />

comienza una nueva etapa migratoria, para varias generaciones<br />

<strong>de</strong> su propia familia. Como era costumbre por aquellos tiempos<br />

los emigrantes regresaban a <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a para casarse. Ernesto aprovecho<br />

un viaje que realizó para recuperarse <strong>de</strong> una enfermedad<br />

pulmonar y para casarse con Rita Domínguez Sánchez.<br />

María <strong>de</strong>l Carmen es hija <strong>de</strong> Francisco Fidalgo Pérez y <strong>de</strong><br />

Amalia Sánchez Domínguez. Primero será su padre Francisco el<br />

que marcha a Salvador en 1951. Allí tenía parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong><br />

su mujer. Luego será María <strong>de</strong>l Carmen junto con su madre, el<br />

20 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1954. Como siempre será el puerto <strong>de</strong> Vigo el<br />

encargado <strong>de</strong> dar <strong>la</strong> más triste <strong>de</strong>spedida. Aquel viaje lo recuerda<br />

María <strong>de</strong>l Carmen, estaba lleno <strong>de</strong> incertidumbres. Era tan<br />

sólo una niña, que enseguida <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> jugar con <strong>la</strong>s muñecas y <strong>la</strong><br />

subieron a un barco. Don<strong>de</strong> había un gran mar que nunca había<br />

mirado. Y gentes que hab<strong>la</strong>ban en otros idiomas. El 3 <strong>de</strong> septiembre,<br />

llegaban en el Alcántara a <strong>la</strong> Bahia <strong>de</strong> todos los Santos.<br />

Don<strong>de</strong> todo estaba marcado por el carnaval y el candomble,<br />

don<strong>de</strong> todo, todo huele a vida y <strong>la</strong> paciencia sin tiempo.<br />

"Mi padre fue el primero en emigrar. - nos cuentan María <strong>de</strong>l<br />

Carmen - Por aquellos años se esti<strong>la</strong>ba que el marido se marchaba<br />

a <strong>la</strong> emigración, mientras <strong>la</strong> mujer se quedaba en <strong>la</strong><br />

al<strong>de</strong>a, en este caso era para cuidar a mi abue<strong>la</strong>. A mi padre esta<br />

i<strong>de</strong>a no le gustaba, aunque mi abuelo materno, intentaba mantener<br />

esta tradición e imponía su criterio. Ante esta situación<br />

Mulleres da emigración<br />

149


150 Mulleres da emigración<br />

mi padre se p<strong>la</strong>ntó y dijo que sí no venía su mujer y sus hijos<br />

él retornaba a Galicia. Así fue como al poco tiempo embarcamos<br />

rumbo a Bahia. Recuerdo aquel barco Alcántara don<strong>de</strong><br />

viajábamos en <strong>la</strong> tercera c<strong>la</strong>se, muy cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s máquinas.<br />

Quedé muy impresionada al llegar a Salvador, en poco tiempo<br />

había mirado dos gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s Vigo y en ese momento<br />

aquel<strong>la</strong> ciudad que comenzaba a <strong>de</strong>scubrir con mis ojos. El llegar<br />

quedé asombrada por lo novedoso <strong>de</strong> estar en otro país, <strong>de</strong><br />

conocer gente distinta, incluso con el color <strong>de</strong> piel distinta…"<br />

Su padre que trabajaba en <strong>la</strong> Fabrica <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong>s y Jabón pudo lograr<br />

que María <strong>de</strong>l Carmen pudiera realizar sus estudios, sin necesidad<br />

<strong>de</strong> tener que trabajar. El<strong>la</strong> puso empeño y muchas horas <strong>de</strong><br />

sacrificio para lograr el objetivo <strong>de</strong> ser una universitaria.<br />

"Recuerdo que en mis años <strong>de</strong> adolescente, nuestros padres no<br />

favorecían <strong>la</strong> integración con <strong>la</strong> propia sociedad bahiana. Nos<br />

acotaban <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales, prácticamente eran sólo con <strong>la</strong><br />

colonia gallega. Estos prejuicios culturales y raciales con el<br />

tiempo se fueron modificando, pero por aquellos años <strong>la</strong> actitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> nuestros emigrantes eran sumamente prejuiciosas.<br />

Tiempo <strong>de</strong>spués llegaría el fruto <strong>de</strong> tanto estudio y esfuerzo.<br />

En 1967 se diplomo en Contabilidad logrando posteriormente<br />

el título <strong>de</strong> Ingeniería en 1973. Trabajo en áreas <strong>de</strong> explosiones<br />

<strong>de</strong> edificación y protección <strong>de</strong> barrancos, con <strong>la</strong> Sociedad<br />

Construcciones Especializadas Limitada (CEL).<br />

A pesar <strong>de</strong> ser una profesional prestigiosa en su especialidad,<br />

María <strong>de</strong>l Carmen comenzó a potenciar su sensibilidad social<br />

y política logrando los más altos cargos institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad bahiana. Entre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s políticas realizadas<br />

po<strong>de</strong>mos seña<strong>la</strong>r: Coordinadora <strong>de</strong> Acción Social <strong>de</strong>l<br />

Municipio <strong>de</strong> Salvador (1989 a 1990); Secretaria <strong>de</strong> Acción<br />

Social <strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong> Salvador; Candidata a Prefeita <strong>de</strong><br />

Salvador 1992; Superinten<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Mantenimiento y<br />

Conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> Salvador (1993 a 19994);<br />

Candidata a diputada <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Bahia (1994); Diputada <strong>de</strong>l<br />

Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bahia <strong>de</strong> 1995 a 1999 por el Partido Social<br />

Democrático Brasileño (PSDB); Secretaria <strong>de</strong> Saneamiento e<br />

Infraestructura <strong>de</strong> Salvador (1996).<br />

En el transcurso <strong>de</strong> su cargo <strong>de</strong> Diputada Estadual <strong>de</strong>senrolló<br />

<strong>la</strong>s siguientes funciones: Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Derechos<br />

Humanos y miembro <strong>de</strong>l Consejo Estadual <strong>de</strong> Derechos<br />

Humanos (Bahia); Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejo <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong> los<br />

Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer; Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Defensa<br />

<strong>de</strong>l Medio Ambiente; Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong><br />

Desarrollo Económico y <strong>de</strong>l Turismo. Fue también miembro<br />

titu<strong>la</strong>r o suplente <strong>de</strong>: Medio Ambiente: <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Crianza, y <strong>de</strong> los Adolescentes y <strong>de</strong> Saneamiento.


María <strong>de</strong>l Carmen a pesar <strong>de</strong> sus múltiples ocupaciones políticas<br />

mantuvo una estrecha re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> colectividad gallega<br />

participando incluso cómo directiva. Entre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s realizadas<br />

po<strong>de</strong>mos mencionar: Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad<br />

Femenina Hispano Brasileña; Directora <strong>de</strong>l Centro <strong>de</strong> Estudios<br />

Gallegos; participó <strong>de</strong> Caballeros <strong>de</strong> Santiago, integrando su<br />

Grupo Folclórico etc.<br />

En <strong>la</strong> última década mantuvo una estrecha re<strong>la</strong>ción con su<br />

Galicia natal realizando distintos viajes, tanto personales cómo<br />

vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> política. Fue nombrada Miembro <strong>de</strong> Honra <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Fundación Contra <strong>la</strong> Impunidad.<br />

María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo es seguramente en <strong>la</strong> actualidad una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> nuestra emigración con mayor proyección política<br />

y social. Una autentica protagonista <strong>de</strong> esta Epopeya Colectiva.<br />

Mulleres da emigración<br />

151


DELIA GARCÉS<br />

BUENOS AIRES 1919 /BUENOS AIRES 2001


DELIA GARCÉS<br />

Outra vez será Arturo Cuadrado o que nos dará a coñecer o orixen<br />

galego dunha <strong>de</strong>stacada actriz do cine Arxentino, neste<br />

caso o <strong>de</strong> Delia Garcés.<br />

A nomeada artista co verda<strong>de</strong>iro nome <strong>de</strong> Delia García, naceu<br />

en Buenos Aires o 13 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1919. Foron os seus pais<br />

Gabriel García e Amadora Gerboles nados en Santo Tomé, nas<br />

altas montañas <strong>de</strong> Lugo. Tiveron tres fil<strong>la</strong>s Elda, Amadora e<br />

Delia. Dona Amadora enviuva ó pouco tempo quedándose coas<br />

tres pequenas e con un futuro incerto. Cuadrado contanos esta<br />

parte <strong>de</strong>sta interesante historia: "As dificulta<strong>de</strong>s son inmensas.<br />

Pero do corazón <strong>de</strong>sta nai florece todo un glorioso po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> traballo,<br />

<strong>de</strong> sacrificio, <strong>de</strong> austerida<strong>de</strong>. Os seus traballos e sacrificios<br />

son para educar ás súas fil<strong>la</strong>s. E <strong>de</strong> ese supremo esforzo da<br />

heroica raza galega cultivase e forma como un miragre unha<br />

das expresións mais rotundas do arte: Delia Garcés"<br />

A propia Delia contanos na revista Galicia Emigrante o seu paso<br />

por Galicia: "Levei persoalmente á miña nai a Galicia.<br />

Acompañeina a Santo Tomé, en Lugo. Non é fácil contar o que<br />

é aquelo. Pareceume estar ante un espectáculo bíblico, sinxelo e<br />

grandioso. As casas da al<strong>de</strong>a, os seus homes e mulleres, ata os<br />

animais, adquiren unha singu<strong>la</strong>r forza pura, primitiva. Á miña<br />

nai e a mín recibironnos con mostras <strong>de</strong> afecto inenarrables. Era<br />

como unha homenaxe aos que voltan coa lealta<strong>de</strong> dos permanentes<br />

sentimentos <strong>de</strong> amor e agra<strong>de</strong>cimento ó lugar <strong>de</strong> orixen.<br />

Non <strong>de</strong>bían saber, seguramente, que eu era actriz. Eu era naquel<br />

intre a fil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Gabriel e Amadora, e iso era motivo <strong>de</strong> festa en<br />

toda a al<strong>de</strong>a. Todos nos fixeron agasallos. Agasallábanos, cantabannos.<br />

E ata unha cabra soa nun penedo, semel<strong>la</strong>ba feliz....<br />

A pesar do seu triunfo o cine, según e<strong>la</strong> a súa vocación foi o teatro<br />

actuou en moitísimas obras, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> Living-room <strong>de</strong> Graham<br />

Green ata O cantar dos cantares <strong>de</strong> Jean Giraudoux ("engaió<strong>la</strong>me<br />

o teatro <strong>de</strong> Giraudoux", dixo algunha vez), pasando polo<br />

Mulleres da emigración<br />

155


Amadora Gerboles a nai <strong>de</strong> Delia.<br />

156 Mulleres da emigración<br />

inevitable Shakespeare e George<br />

Bernard Shaw.<br />

Mantivo unha estreita re<strong>la</strong>ción coa colonia<br />

galega. Coñeceu ó escritor Rafael<br />

Dieste e ó fotógrafo José Suárez. Desta<br />

colonia tivo varias homenaxes un por<br />

parte do <strong>de</strong>stacado poeta Rafael Alberti á<br />

cal adicoulle unha canción. Da amiza<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Rafael Alberti e María Teresa León<br />

coa actriz Delia Garcés e o seu esposo, o<br />

director Alberto <strong>de</strong> Zavalía, surxiron<br />

dous filmes arxentinos "La Dama<br />

Duen<strong>de</strong>" (1944) e "El gran amor <strong>de</strong><br />

Bécquer", ambas con guións <strong>de</strong> Rafael e<br />

María Teresa.<br />

A outro homenaxe adicoullo ao pintor<br />

Luis Seoane quen lle fixo un <strong>de</strong>buxo<br />

nos días <strong>de</strong> "Cabalgata".<br />

Delia <strong>de</strong>butou no cine, no filme<br />

¡Segundos afuera! (Chas <strong>de</strong> Cruz e<br />

Alberto Echebehere, 1937) e a fins dos<br />

trinta obtivo varias participaciónes <strong>de</strong><br />

re<strong>la</strong>tiva importancia nos filmes baixo a<br />

dirección <strong>de</strong> Mario Soffici (incluíndo a<br />

xenial Kilómetro 111), Luis César<br />

Amadori, Manuel Romero e Alberto <strong>de</strong><br />

Zavalía. Foi este último, ao tempo o seu<br />

home, o que lle <strong>de</strong>u o estre<strong>la</strong>to con Vinte<br />

anos e unha noite (1941), sombrío filme<br />

co guión <strong>de</strong> Alejandro Casona.<br />

Na década dos curenta brillou en diversos<br />

filmes <strong>de</strong> Zavalía, Ernesto Arancibia<br />

e Luis Sas<strong>la</strong>vsky e abandoou o celuloi<strong>de</strong><br />

en 1956 <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> filmar dúas pelícu<strong>la</strong>s<br />

con Carlos Schlieper ("Mi marido<br />

y mi novio y Alejandra").<br />

En 1951, por problemas co governo<br />

peronista, <strong>de</strong>cidiu marchar <strong>de</strong> xira por<br />

Latinoamérica xunto ao seu home. E foi<br />

en México que conseguiu o papel polo<br />

que seguramente mais l<strong>la</strong> lembrará:<br />

Gloria, a esposa do celoso e paranoico<br />

Francisco que interpretou Arturo <strong>de</strong><br />

Delia actuando <strong>de</strong> moza.


Córdoba en Él, <strong>de</strong> Luis Buñuel. A pelícu<strong>la</strong>, estreada en México<br />

en 1953, veríase na Arxentina sobre o 1958.<br />

Delia Garcés retirouse da activida<strong>de</strong> artística en 1966, <strong>de</strong>spois<br />

<strong>de</strong> representar "El jardín <strong>de</strong> los cerezos", <strong>de</strong> Anton<br />

Chejov. A súa face exquisita, que agora semel<strong>la</strong> terse ido,<br />

seguirá bril<strong>la</strong>ndo na pantal<strong>la</strong> gran<strong>de</strong> e na lembranza dos que<br />

tiveron a sorte <strong>de</strong> ve-<strong>la</strong> actuar sobre un escenario.<br />

O 7 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 2001 finou a actriz <strong>de</strong> cine e teatro arxentino<br />

Delia Garcés. Os seus restos foron cremados.<br />

Carteis da estrea da<br />

pelícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Delia Garcés<br />

e Arturo <strong>de</strong> Córdova.<br />

Mulleres da emigración<br />

157


Delia Garcés.<br />

Recibira unha semán antes da súa muerte o premio ACE <strong>de</strong><br />

P<strong>la</strong>tino po<strong>la</strong> súa traxectoria e viusel<strong>la</strong> contentísima e emocionada.<br />

Non aparentaba os 82 anos que tiña e adicoulle o premio<br />

ós actores, "portadores da pa<strong>la</strong>bra".<br />

Intérprete:<br />

158 Mulleres da emigración<br />

Alejandra (1956)<br />

Mi marido y mi novio (1955)


El otro yo <strong>de</strong> Marce<strong>la</strong> (1950)<br />

De padre <strong>de</strong>sconocido (1949)<br />

El hombre que amé (1947)<br />

El gran amor <strong>de</strong> Bécquer (1946)<br />

Rosa <strong>de</strong> América (1946)<br />

La dama duen<strong>de</strong> (1944)<br />

Casa <strong>de</strong> muñecas (1943)<br />

Ma<strong>la</strong>mbo (1942)<br />

Concierto <strong>de</strong> almas (1942)<br />

La maestrita <strong>de</strong> los obreros (1942)<br />

Veinte años y una noche (1941)<br />

Dama <strong>de</strong> compañía (1940)<br />

Muchachas que estudian (1939)<br />

Gente bien (1939)<br />

La vida <strong>de</strong> Carlos Gar<strong>de</strong>l (1939)<br />

A<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mi patria (1939)<br />

Doce mujeres (1939)<br />

Kilómetro 111 (1938)<br />

Vil<strong>la</strong> Discordia (1938)<br />

Maestro Levita (1938)<br />

Viento Norte (1937)<br />

Viento Norte (1937)<br />

¡Segundos afuera! (1937)<br />

Delia Garcés, na escena<br />

dunha pelícu<strong>la</strong>.<br />

Mulleres da emigración<br />

159


DELIA GARCÉS<br />

Otra vez será Arturo Cuadrado el que nos dará a conocer el origen<br />

gallego <strong>de</strong> una <strong>de</strong>stacada actriz <strong>de</strong>l cine Argentino, en este<br />

caso el <strong>de</strong> Delia Garcés.<br />

La mencionada artista cuyo verda<strong>de</strong>ro nombre era Delia<br />

García, nacio en Buenos aires el 13 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1919. Fueron<br />

sus padres Gabriel García y Amadora Gerboles nacidos en<br />

Santo Tomé, en <strong>la</strong>s altas montañas <strong>de</strong> Lugo. Tuvieron tres hijas<br />

Elda, Amadora y Delia. Doña Amadora enviuda al poco tiempo<br />

quedándose con <strong>la</strong>s tres pequeñas y con un futuro incierto.<br />

Cuadrado nos cuenta esta parte <strong>de</strong> esta interesante historia:<br />

"Las dificulta<strong>de</strong>s son inmensas. Pero <strong>de</strong>l corazón <strong>de</strong> esta<br />

madre florece todo un glorioso po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong> sacrificio,<br />

<strong>de</strong> austeridad. Sus trabajos y sacrificios son para educar a sus<br />

hijas. Y <strong>de</strong> ese supremo esfuerzo <strong>de</strong> <strong>la</strong> heroica raza gallega se<br />

cultiva y forma como un mi<strong>la</strong>gro una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expresiones más<br />

rotundas <strong>de</strong>l arte: Delia Garcés"<br />

La propia Delia nos cuenta en <strong>la</strong> revista Galicia Emigrante su<br />

paso por Galicia: " He llevado personalmente a mi madre a<br />

Galicia. La he acompañado a Santo Tomé, en Lugo. No es fácil<br />

contar lo que es aquello. Me pareció estar ante un espectáculo<br />

bíblico, sencillo y grandioso. Las casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a, sus hombres<br />

y mujeres, hasta los animales, adquieren una singu<strong>la</strong>r fuerza<br />

pura, primitiva. A mí madre y a mí nos recibieron con muestras<br />

<strong>de</strong> afecto inenarrables. Era como un homenaje a los que a los<br />

que vuelven con <strong>la</strong> lealtad <strong>de</strong> los permanentes sentimientos <strong>de</strong><br />

amor y agra<strong>de</strong>cimiento al lugar <strong>de</strong> origen. No <strong>de</strong>bían saber,<br />

seguramente, que yo era actriz. Yo era en aquel momento <strong>la</strong> hija<br />

<strong>de</strong> Gabriel y Amadora, y eso era motivo <strong>de</strong> fiesta en toda <strong>la</strong><br />

al<strong>de</strong>a. Todos nos hicieron regalos. Nos agasajaban, nos cantaban.<br />

Y hasta una cabra so<strong>la</strong> en una peña, parecía sentirse feliz....<br />

A pesar <strong>de</strong> su triunfo el cine, según el<strong>la</strong> su vocación fue el teatro<br />

actuó en muchísima obras, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Living-room <strong>de</strong> Graham<br />

Mulleres da emigración<br />

161


162 Mulleres da emigración<br />

Green hasta El cantar <strong>de</strong> los cantares <strong>de</strong> Jean Giraudoux ("me<br />

fascina el teatro <strong>de</strong> Giraudoux", dijo alguna vez), pasando por<br />

el insos<strong>la</strong>yable Shakespeare y George Bernard Shaw.<br />

Mantuvo una estrecha re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> colonia gallega.<br />

Conoció al escritor Rafael Dieste y al fotógrafo José Suárez.<br />

De esta colonia tuvo varios homenajes uno por parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stacado<br />

poeta Rafael Alberti a <strong>la</strong> cual le <strong>de</strong>dico una canción.<br />

De <strong>la</strong> amistad <strong>de</strong> Rafael Alberti y María Teresa León con <strong>la</strong><br />

actriz Delia Garcés y su esposo, el director Alberto <strong>de</strong><br />

Zavalía, surgieron dos pelícu<strong>la</strong>s argentinas La Dama Duen<strong>de</strong><br />

(1944) y El gran amor <strong>de</strong> Bécquer, ambas con guiones <strong>de</strong><br />

Rafael y María Teresa<br />

El otro homenage se lo <strong>de</strong>dico el pintor Luis Seoane quien le<br />

hizo un dibujo en los días <strong>de</strong> " Cabalgata".<br />

Delia <strong>de</strong>butó en cine en <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong> ¡Segundos afuera! (Chas <strong>de</strong><br />

Cruz y Alberto Echebehere, 1937) y a fines <strong>de</strong> los treinta obtuvo<br />

varias participaciones <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tiva importancia en pelícu<strong>la</strong>s<br />

bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Mario Soffici (incluyendo <strong>la</strong> genial<br />

Kilómetro 111), Luis César Amadori, Manuel Romero y<br />

Alberto <strong>de</strong> Zavalía. Fue este último, a <strong>la</strong> sazón su marido, el<br />

que le dio el estrel<strong>la</strong>to con Veinte años y una noche (1941),<br />

sombría pelícu<strong>la</strong> con guión <strong>de</strong> Alejandro Casona.<br />

En <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l cuarenta brilló en diversas pelícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Zavalía, Ernesto Arancibia y Luis Sas<strong>la</strong>vsky y abandonó el<br />

celuloi<strong>de</strong> en 1956 luego <strong>de</strong> filmar dos pelícu<strong>la</strong>s con Carlos<br />

Schlieper (Mi marido y mi novio y Alejandra).<br />

En 1951, por problemas con el gobierno peronista, <strong>de</strong>cidió irse<br />

<strong>de</strong> gira por Latinoamérica junto a su marido. Y fue en México<br />

que consiguió el papel por el que seguramente más se <strong>la</strong> recordará:<br />

Gloria, <strong>la</strong> esposa <strong>de</strong>l celoso y paranoico Francisco que<br />

interpretó Arturo <strong>de</strong> Córdova en Él, <strong>de</strong> Luis Buñuel. La pelícu<strong>la</strong>,<br />

estrenada en México en 1953, se vería en <strong>la</strong> Argentina<br />

recién en 1958.<br />

Delia Garcés se retiró <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad artística en 1966, luego<br />

<strong>de</strong> representar El jardín <strong>de</strong> los cerezos, <strong>de</strong> Anton Chejov. Su<br />

rostro exquisito, que ahora parece haberse ido, seguirá bril<strong>la</strong>ndo<br />

en <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong> gran<strong>de</strong> y en <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> los que tuvieron <strong>la</strong><br />

suerte <strong>de</strong> ver<strong>la</strong> actuar sobre un escenario.<br />

El 7 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2001 falleció <strong>la</strong> actriz <strong>de</strong>l cine y teatro<br />

argentino Delia Garcés. Sus restos fueron cremados.<br />

Había recibido una semana antes <strong>de</strong> su muerte el premio ACE<br />

<strong>de</strong> P<strong>la</strong>tino por su trayectoria y se <strong>la</strong> vio contentísima y emocionada.<br />

No aparentaba los 82 años que tenía y <strong>de</strong>dicó el premio<br />

a los actores, "portadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra".


Filmografía en Argentina<br />

Intérprete:<br />

Alejandra (1956)<br />

Mi marido y mi novio (1955)<br />

El otro yo <strong>de</strong> Marce<strong>la</strong> (1950)<br />

De padre <strong>de</strong>sconocido (1949)<br />

El hombre que amé (1947)<br />

El gran amor <strong>de</strong> Bécquer (1946)<br />

Rosa <strong>de</strong> América (1946)<br />

La dama duen<strong>de</strong> (1944)<br />

Casa <strong>de</strong> muñecas (1943)<br />

Ma<strong>la</strong>mbo (1942)<br />

Concierto <strong>de</strong> almas (1942)<br />

La maestrita <strong>de</strong> los obreros (1942)<br />

Veinte años y una noche (1941)<br />

Dama <strong>de</strong> compañía (1940)<br />

Muchachas que estudian (1939)<br />

Gente bien (1939)<br />

La vida <strong>de</strong> Carlos Gar<strong>de</strong>l (1939)<br />

A<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mi patria (1939)<br />

Doce mujeres (1939)<br />

Kilómetro 111 (1938)<br />

Vil<strong>la</strong> Discordia (1938)<br />

Maestro Levita (1938)<br />

Viento Norte (1937)<br />

Viento Norte (1937)<br />

¡Segundos afuera! (1937)<br />

Mulleres da emigración<br />

163


Josefa Goldar<br />

CALDAS DE REIS 1906 /BOS AIRES 1990


JOSEFA GOLDAR<br />

“José Goldar e Carmen Rei <strong>de</strong>ron en formar un matrimonio <strong>de</strong><br />

mozos nados en Caldas <strong>de</strong> Reis, esa marabillosa curva da paisaxe<br />

galega. Aló polo ano 1910 veñen á Arxentina. Traen como<br />

única fortuna a súa mocida<strong>de</strong> e tres fillos. Traen o seu corazón<br />

e os seus brazos fortes. José é mozo que carga bolsas no Moíño<br />

do Río da P<strong>la</strong>ta. Carmen é <strong>la</strong>van<strong>de</strong>ira.<br />

Cumpren cos seus traballos nesa austera ledicia que dá o mesmo<br />

traballo. Volven ao fogar. Alí están os fillos que esperan. Que se<br />

educaron baixo o acento galego, entre cancións popu<strong>la</strong>res e<br />

vel<strong>la</strong>s lenda. A tradición oral da cultura galega cúmprese na súa<br />

alta misión. Josefa, rapaza, está recibindo un caudal <strong>de</strong> espírito<br />

da historia galega. Alí esta a poesía, a música, a cor, o acento, os<br />

movementos, a pa<strong>la</strong>bra, é dicir todos os elementos vivos que se<br />

van a transformar no seu momento nunha muller excepcional,<br />

nunha muller que sen estudar nas vel<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s vai ser,<br />

sentir, envorcar un temperamento mi<strong>la</strong>groso para todas as máis<br />

difíciles cuestións do teatro”. Con estas pa<strong>la</strong>bras iniciais o xornalista<br />

Arturo Cadrado introducíanos nunha reportaxe que realizou<br />

na revista Galicia Emigrante en 1955.<br />

Josefa naceu en Caldas <strong>de</strong> Reis en 1096, como nos conta Cadrado,<br />

e os seus pais como tantos galegos <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar á Arxentina.<br />

Chegan ao Porto <strong>de</strong> Bos Aires no vapor Kinig Wilhelm II, o 12 <strong>de</strong><br />

outubro <strong>de</strong> 1909, cando Josefa contaba con apenas tres anos.<br />

A fins da década do 20 Josefa comeza a interesarse polo teatro.<br />

Por estas datas coñece a uns dos intelectuais máis <strong>de</strong>stacados<br />

daqueles anos, Leónidas Barletta, integrante do famoso grupo<br />

literario Boedo, a quen se une sentimentalmente.<br />

O nome <strong>de</strong> Grupo Boedo provén da editorial da revista<br />

C<strong>la</strong>ridad, situada na rúa Boedo ao 800, na Capital Fe<strong>de</strong>ral,<br />

constituída por escritores revolucionarios e realistas, simpatizantes<br />

da revolución rusa e do marxismo da primeira posguerra,<br />

que utilizan a pluma para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r o proletariado.<br />

Mulleres da emigración<br />

167


Fotografía dos pais e irmáns da actriz Josefa Goldar.<br />

168 Mulleres da emigración<br />

Daquel matrimonio nacerá a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> crear en 1930 o emblemático<br />

Teatro do Pobo, o cal se converte nun baluarte da arte<br />

popu<strong>la</strong>r. Un ano <strong>de</strong>spois inaugurábase o teatro coa presenza do<br />

poeta Roberto Arlt.<br />

“Eu fórmeime <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>” -cóntanos Josefa. “Entrei no teatro<br />

cunha gran segurida<strong>de</strong>. Coñecín a Barletta, o meu valoroso<br />

compañeiro en todos os meus éxitos.. Na miña familia houbo<br />

certa oposición ao meu matrimonio. Pero o <strong>de</strong>stino tiña que<br />

unirnos para realizar tan magnífico <strong>la</strong>bor...”.<br />

Josefa foi unha das figuras máis <strong>de</strong>stacadas do teatro in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte.<br />

Tamén fixo incursións no cinema. O Teatro do Pobo durante<br />

varias décadas converteuse nun espazo cultural alternativo e creador.<br />

Durante esta etapa Josefa coñeceu a Caste<strong>la</strong>o, quen <strong>de</strong> cando<br />

en vez visitaba o teatro xunto a Virginia, a súa muller. O compañeiro<br />

<strong>de</strong> Josefa, Leónidas Barletta, era un intelectual moi respectado,<br />

as súas posicións <strong>de</strong> esquerda eran inc<strong>la</strong>udicábeis. Non soamente<br />

se <strong>de</strong>dicaría ao teatro, senón que tamén durante moitos<br />

anos editou un xornal in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte chamado Propósitos.<br />

Por aqueles anos moitos foron os galegos que triunfaban en<br />

teatro arxentino, entre os que po<strong>de</strong>mos citar a Enrique Muiño,<br />

Perico Lusiardo, Pepe Arias, Tacho<strong>la</strong>s, Amparo Alvajar ou <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ntes<br />

como Santiago Gómez Cou, Libertad Lamarque,<br />

Eva Franco, Medina Castro, etc.<br />

Lembro que sendo aínda un adolescente con moitos <strong>de</strong>sexos <strong>de</strong><br />

formarme politicamente <strong>de</strong>scubrira este xornal semanal <strong>de</strong><br />

gran formato e <strong>de</strong> poucas páxinas, pero co contido que eu<br />

andaba buscando. Anos máis tar<strong>de</strong> cos meus compañeiros <strong>de</strong><br />

militancia -tiña tan só 18 anos-, fun por primeira vez ao teatro.


Casualida<strong>de</strong>s da vida era o Teatro do Pobo e actuaba Josefa<br />

Goldar. Lonxe estaba <strong>de</strong> saber a súa orixe galega. O teatro era<br />

pequeno, recordo que estaba nun soto, sobre a rúa Diagonal<br />

Norte, a poucos metros do Obelisco <strong>de</strong> Bos Aires.<br />

Josefa xunto a un pequeno elenco interpretaban obras <strong>de</strong> teatro<br />

in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte. O teatro funcionaba as fins <strong>de</strong> semana e os prezos<br />

eran moi accesíbeis. Lembro que os estudantes e os xubi<strong>la</strong>dos<br />

tiñan unha tarifa case simbólica. Logo cando remataba a<br />

obra, e se o público se animaba, había un <strong>de</strong>bate.<br />

Anos <strong>de</strong>spois tras a morte <strong>de</strong> Leónidas Barletta acaecida o 15<br />

<strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1975, Josefa quedou á fronte do xornal como<br />

directora. A situación politica da Arxentina daqueles anos eran<br />

ben difícil. O goberno <strong>de</strong> Isabel Perón perseguía as publicación<br />

<strong>de</strong> esquerdas, mentres a “Tres A” (Alianza Anticomunista<br />

Arxentina) creada polo propio goberno, puña bombas e ameazaba<br />

os xornalistas. Daque<strong>la</strong>, eu estaba facendo as miñas primeiras<br />

experiencias xornalísticas e o compañeiro que facía <strong>de</strong><br />

secretario <strong>de</strong> redacción, ofreceume sumarme a este emblemático<br />

periódico. Así foi como escribín un par <strong>de</strong> artigos, ata que<br />

Josefa Goldar e Celia<br />

Eresky, nunha escena <strong>de</strong><br />

“Almas muertas” <strong>de</strong><br />

Nicolás Gogol.<br />

Mulleres da emigración<br />

169


170 Mulleres da emigración<br />

a falta <strong>de</strong> medios e as ameazas da ultra<strong>de</strong>reita, <strong>de</strong>terminaron o<br />

seu peche. Concluíra unha etapa daque<strong>la</strong> Arxentina romántica<br />

e solidaria e empezaban os anos <strong>de</strong> persecución e <strong>de</strong> morte.<br />

Josefa “Pepa” Goldar finou en Bos Aires a principios da década<br />

dos noventa.<br />

Filmes que protagonizou Josefa Goldar:<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> matar (1965); Los hipócritas (1965); El octavo<br />

infierno, cárcel <strong>de</strong> mujeres (1964); Los inocentes (1963); La<br />

murga (1963); Detrás <strong>de</strong> <strong>la</strong> mentira (1962); Los viciosos<br />

(1962); Bajo un mismo rostro (1962; Delito (1962); La novia<br />

(1961); Todo el año es navidad (1960); Campo arado (1959);<br />

Procesado 1040 (1958); La hermosa mentira (1958); Después<br />

<strong>de</strong>l silencio (1956); Oro bajo (1956); Amor a primera vista<br />

(1956); Para vestir santos (1955); Los hermanos corsos<br />

(1955); Cuando los duen<strong>de</strong>s cazan perdices (1955); El con<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Montecristo (1953); La mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s camelias (1953); La<br />

bestia <strong>de</strong>be morir (1952); De hombre a hombre (1949);<br />

Apenas un <strong>de</strong>lincuente (1949); e Los afincaos (1941).<br />

A actriz nunha escena da pelícu<strong>la</strong> “Apenas un <strong>de</strong>lincuente” dirixida por Hugo Fregonese.


JOSEFA GOLDAR<br />

"José Goldar y Carmen Rey es un matrimonio joven nacidos<br />

en Caldas <strong>de</strong> Reyes, esa maravillosa curva <strong>de</strong>l paisaje gallego.<br />

Allá por el año 1910 vienen a <strong>la</strong> Argentina. Traen como única<br />

fortuna su juventud y tres hijos. Traen su corazón y sus brazos<br />

fuertes. José es mozo que carga bolsas en el Molino <strong>de</strong>l Rió <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. Carmen es <strong>la</strong>van<strong>de</strong>ra.<br />

Cumplen con sus trabajos en esa austera alegría que da el mismo<br />

trabajo. Vuelven al hogar. Allí están los hijos que esperan. Que se<br />

han educado bajo el acento gallego, entre canciones popu<strong>la</strong>res y<br />

viejas leyenda. La tradición oral <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura gallega se cumple en<br />

su alta misión. Josefa niña, está recibiendo un caudal <strong>de</strong> espíritu <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia gallega. Allí esta <strong>la</strong> poesía, <strong>la</strong> música, el color, el acento,<br />

los movimientos, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, es <strong>de</strong>cir todos los elementos vivos<br />

que se van a transformar en su momento en una mujer excepcional,<br />

en una mujer que sin haber estudiado en <strong>la</strong>s viejas universida<strong>de</strong>s<br />

va ser, a sentir, a volcar un temperamento mi<strong>la</strong>groso para todas<br />

<strong>la</strong>s más difíciles cuestiones <strong>de</strong>l teatro". Con estas pa<strong>la</strong>bras iniciales<br />

el periodista Arturo Cuadrado nos introducía a un reportaje que<br />

le realizo en <strong>la</strong> revista Galicia Emigrante en 1955.<br />

Josefa nació en Caldas <strong>de</strong> Reis en 1096, como nos cuenta<br />

Cuadrado, sus padres como tantos galegos <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar a <strong>la</strong><br />

Argentina. Llegan al Puerto <strong>de</strong> Buenos Aires en el vapor Kínig<br />

Wilhelm II, el 12 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1909, Josefa tenía tan solo tres años<br />

A fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 20 Josefa comienza a interesarse por el<br />

teatro. Por estas fechas conoce a unos <strong>de</strong> los intelectuales más <strong>de</strong>stacados<br />

<strong>de</strong> aquellos años Leonidas Barletta integrante <strong>de</strong>l famoso<br />

grupo literario Boedo, con quien se une sentimentalmente.<br />

El nombre <strong>de</strong> Grupo Boedo proviene <strong>de</strong> <strong>la</strong> editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista<br />

'C<strong>la</strong>ridad' ubicada en <strong>la</strong> calle Boedo al 800, en <strong>la</strong> Capital Fe<strong>de</strong>ral.<br />

Constituido por escritores revolucionarios y realistas, simpatizantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución rusa y <strong>de</strong>l marxismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera posguerra,<br />

que utilizan <strong>la</strong> pluma para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r al proletariado.<br />

Mulleres da emigración<br />

171


172 Mulleres da emigración<br />

De aquel matrimonio nacerá <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> crear en 1930 el emblemático<br />

Teatro <strong>de</strong>l Pueblo, el cual se convierte en un baluarte<br />

<strong>de</strong>l arte popu<strong>la</strong>r. Un año <strong>de</strong>spués se inauguraba el teatro con<br />

<strong>la</strong> presencia <strong>de</strong>l poeta Roberto Arlt.<br />

"Yo me forme <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>. - Nos cuenta Josefa - Entré en el teatro<br />

con una gran seguridad. Conocí a Barletta, mi valeroso<br />

compañero en todos mis éxitos.. En mi familia hubo cierta<br />

oposición a mi matrimonio. Pero el <strong>de</strong>stino tenía que unirnos<br />

para realizar tan magnifica <strong>la</strong>bor...".<br />

Josefa fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras más <strong>de</strong>stacadas <strong>de</strong>l teatro in<strong>de</strong>pendiente,<br />

también incursiono en el cine. El Teatro <strong>de</strong>l Pueblo<br />

durante varias décadas se convirtió en un espacio cultural alternativo<br />

y creador. Durante esta etapa Josefa conoció a Caste<strong>la</strong>o<br />

quien <strong>de</strong> vez en cuando visitaba el teatro junto a Virginia su<br />

mujer. Su compañero Leonidas Barletta era un intelectual muy<br />

respetado, sus posiciones <strong>de</strong> izquierda eran inc<strong>la</strong>udicables. No<br />

so<strong>la</strong>mente se <strong>de</strong>dico al teatro, también durante muchos años<br />

edito un periódico in<strong>de</strong>pendiente l<strong>la</strong>mado "Propósitos".<br />

Por aquellos años muchos fueron los gallegos que triunfaban<br />

en teatro argentino, entre los que po<strong>de</strong>mos citar a Enrique<br />

Muiño, Tito Lusiardo, Pepe Arias, Tacho<strong>la</strong>s, Amparo Alvajar o<br />

<strong>de</strong>scendientes como Santiago Gómez Cou, Libertad<br />

Lamarque, Eva Franco, Medina Castro etc.<br />

Recuerdo que siendo aun un adolescente con muchos <strong>de</strong>seos <strong>de</strong><br />

formarme políticamente había <strong>de</strong>scubierto este periódico semanal<br />

<strong>de</strong> gran formato y <strong>de</strong> pocas páginas, pero con el contenido<br />

que yo andaba buscando. Años más tar<strong>de</strong> con mis compañeros <strong>de</strong><br />

militancia - tenía tan solo 18 años-, fui por primera vez al teatro.<br />

Casualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida era el Teatro <strong>de</strong>l Pueblo y actuaba Josefa<br />

Goldar. Lejos estaba <strong>de</strong> saber su origen gallego. El teatro era<br />

pequeño, recuerdo que estaba en un sótano, sobre <strong>la</strong> calle<br />

Diagonal Norte, a pocos metros <strong>de</strong>l Obelisco <strong>de</strong> Buenos Aires.<br />

Josefa junto a un pequeño elenco interpretaban obras <strong>de</strong> teatro<br />

in<strong>de</strong>pendiente. El teatro funcionaba los fines <strong>de</strong> semana y los<br />

precios eran muy accesibles. Recuerdo que los estudiantes y<br />

los juvi<strong>la</strong>dos tenían una tarifa casi simbólica. Luego cuando se<br />

terminaba <strong>la</strong> obra y si el público se animaba había un <strong>de</strong>bate.<br />

Años <strong>de</strong>spués tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Leonidas Barletta acaecida el<br />

15 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1975, quedo al frente <strong>de</strong>l periódico como<br />

directora. La situación politica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argentina <strong>de</strong> aquellos<br />

años eran dificil. El gobierno <strong>de</strong> Isabel Perón perseguia a los<br />

periodicos <strong>de</strong> izquierda, mientras <strong>la</strong>s "Tres A" Alianza<br />

Anticomunista Argentina creadas por el propio gobierno, ponia<br />

bombas y amenazaba a los periodistas. Por aquel entonces yo<br />

estaba haciendo mis primeras experiencias periodísticas y el<br />

compañero que hacia <strong>de</strong> secretario <strong>de</strong> redacción, me ofreció


sumarme a este emblematico periodico. Así fue como escribí<br />

un par <strong>de</strong> artículos, hasta que <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> medios y <strong>la</strong>s amenazas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ultra <strong>de</strong>recha, <strong>de</strong>terminaron el cierre <strong>de</strong>l mismo.<br />

Había concluido una etapa <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> Argentina romántica y<br />

solidaria y empezaban los años <strong>de</strong> persecución y <strong>de</strong> muerte.<br />

Josefa "Pepa" Goldar falleció en Buenos Aires a principios <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> década <strong>de</strong>l noventa.<br />

Pelícu<strong>la</strong>s que protagonizó Josefa Goldar:<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> matar (1965) Dueña <strong>de</strong> pensión<br />

Los hipócritas (1965) Sra. Borello<br />

El octavo infierno, cárcel <strong>de</strong> mujeres (1964) Ce<strong>la</strong>dora<br />

Los inocentes (1963)<br />

La murga (1963)<br />

Detrás <strong>de</strong> <strong>la</strong> mentira (1962) Sra. Roca<br />

Los viciosos (1962) Mujer policía<br />

Bajo un mismo rostro (1962)<br />

Delito (1962) Madre <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>z<br />

La novia (1961)<br />

Todo el año es navidad (1960)<br />

Campo arado (1959)<br />

Procesado 1040 (1958) Doña María<br />

La hermosa mentira (1958)<br />

Después <strong>de</strong>l silencio (1956) Sra. Godoy<br />

Oro bajo (1956) Lucía<br />

Amor a primera vista (1956)<br />

Para vestir santos (1955)<br />

Los hermanos corsos (1955)<br />

Cuando los duen<strong>de</strong>s cazan perdices (1955)<br />

El con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Montecristo (1953)<br />

La mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s camelias (1953)<br />

La bestia <strong>de</strong>be morir (1952) Violeta<br />

De hombre a hombre (1949)<br />

Apenas un <strong>de</strong>lincuente (1949) Doña Emilia<br />

Los afincaos (1941)<br />

Mulleres da emigración<br />

173


Libertad Lamarque<br />

BOS AIRES 1908 /MEXICO 2000


LIBERTAD LAMARQUE<br />

Josefa Nieto González naceu en 1827 en Santa María <strong>de</strong> Gonzar,<br />

concello <strong>de</strong> O Pino, e <strong>de</strong> Ventura Bouza Fernán<strong>de</strong>z. Deste<br />

matrimonio nacerá a súa única fil<strong>la</strong>, Josefa Bouza Nieto. Naquel<br />

pobo preto do camiño <strong>de</strong> Santiago, a familia trabal<strong>la</strong>ba a terra.<br />

A vida na al<strong>de</strong>a por aqueles anos era moi dura. Traballábase <strong>de</strong><br />

sol a sol, para alimentarse tan só e <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> maneira.<br />

O matrimonio coa súa fil<strong>la</strong> <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n tras<strong>la</strong>darse a vivir a<br />

Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>, establecéndose na Rúa Traviesa Nº<br />

20. Cando aínda Josefa era unha moza, morre seu pai. Despois<br />

duns anos, a súa nai casa con Manuel Montero Adrán.<br />

Josefa, ao chegar a Composte<strong>la</strong>, comezou os seus estudos, e<br />

aos 15 anos coñeceu a Pedro Quinte<strong>la</strong>, co que casou <strong>de</strong> inmediato.<br />

O matrimonio tivo dous fillos, <strong>de</strong> nome Eduviges e<br />

Gonzalo. Anos <strong>de</strong>spois viaxaron todos cara a Arxentina, fixando<br />

resi<strong>de</strong>ncia en Rosario, on<strong>de</strong> naceron outros cinco fillos:<br />

Elena, Pepita, Amelia, Pedro e Aurora.<br />

Rosario era por aqueles anos unha cida<strong>de</strong> moi vincu<strong>la</strong>da ao seu<br />

porto. Alí habían xermo<strong>la</strong>do as i<strong>de</strong>as libertarias e socialistas<br />

traídas polos inmigrantes. Don Pedro, como lle dicían os seus<br />

veciños, tivo que trabal<strong>la</strong>r duro coa axuda <strong>de</strong> Josefa para<br />

po<strong>de</strong>rlle dar unha vida digna á súa numerosa familia. Tras unha<br />

breve enfermida<strong>de</strong> Pedro Quinte<strong>la</strong> morreu, <strong>de</strong>ixando viúva a<br />

dona Pepa cos seus sete fillos. Logo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s penurias Josefa<br />

Bouzá logrou reface-lo seu fogar. Coñece a Gau<strong>de</strong>ncio<br />

Lamarque, nacido en Uruguai e fillo <strong>de</strong> franceses, que reca<strong>la</strong>ra<br />

en Rosario. Gau<strong>de</strong>ncio era un home <strong>de</strong> pensamento anarquista,<br />

expresaba as súas i<strong>de</strong>as a través <strong>de</strong> pequenas obras teatrais<br />

que representaban obreiros sindicalizados.<br />

Casaron e axiña naceu unha nena, á que puxeron o nome <strong>de</strong><br />

Libertad. Esta nena morreu catro anos <strong>de</strong>spois, o mesmo ca<br />

un varón, ao que puxeran o nome <strong>de</strong> Lirio. Un terceiro fillo<br />

naceu morto.<br />

Mulleres da emigración<br />

177


Nai <strong>de</strong> Libertad.<br />

Libertad aos 5 anos.<br />

Libertad sentada no chan, no centro da imaxe<br />

178 Mulleres da emigración<br />

A pesar das pérdidas dos seus últimos fillos, a parel<strong>la</strong> fixo<br />

o último intento, esta vez con máis sorte.<br />

O 24 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1908 naceu Libertad. Seus pais volveron<br />

repeti-lo nome da súa irmá falecida, nome moi<br />

común nas familias anarquistas. Por aqueles anos, a familia<br />

vivía na rúa Ituzaingó, entre Presi<strong>de</strong>nte Roca e España.<br />

Logo viviron en Montevi<strong>de</strong>o unha longa tempada.<br />

Os estudos primarios realizounos no Colexio "Juana<br />

B<strong>la</strong>nco", na rúa Bos Aires da cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Rosario.<br />

Tiña só 7 anos cando fixo a súa primeria presentación en<br />

escena, nunha peza teatral <strong>de</strong> Rodolfo González Pacheco.<br />

Ninguén da familia cantaba profesionalmente, pero a música<br />

era compañeira habitual no fogar; a nai entonaba cop<strong>la</strong>s<br />

e morriñentas cancións galegas, pasodobles e habaneiras.<br />

No comedor, encol da mesa, o fonógrafo da RCA Víctor<br />

recorría a discoteca familiar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> "Matinata" por Caruso<br />

a guajiras, valses e tangos. Xuntos Elena, Amelia, Pepita<br />

e Pedro, aos que se unía a voceciña infantil <strong>de</strong> Libertad,<br />

organizaban verda<strong>de</strong>iros coros entoando cancións,<br />

seguindo a dona Pepa e coa dirección <strong>de</strong> Gau<strong>de</strong>ncio.<br />

O que alimentaba tamén ese entusiasmo colectivo eran as<br />

publicacións da época: "A alma que canta" e <strong>de</strong>spois<br />

"Canta c<strong>la</strong>ro". Libertad trataba sempre <strong>de</strong> se-<strong>la</strong> primeira en<br />

apo<strong>de</strong>rarse das revistas e, cunha memoria prodixiosa,<br />

aprendía as súas letras.


A nena Libertad experimentou o recoñecemento público<br />

durante os bailes <strong>de</strong> entroido, nos que foi premiada polos<br />

seus disfraces. O ap<strong>la</strong>uso impulsou á rapaza a memorizar<br />

cancións <strong>de</strong> moda e convertiuse en cancionista das representacións<br />

do entroido. Tamén comezou a cantar en funcións<br />

organizadas en beneficio <strong>de</strong> obreiros en folga.<br />

En Rosario, como consecuencia dunha folga <strong>de</strong> pana<strong>de</strong>iros,<br />

don Gau<strong>de</strong>ncio <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> cooperar na organización dun festival<br />

para recaudar fondos, e no Cine "Pampero" Libertad<br />

Lamarque nena constituirase nun dos números fortes do<br />

espectáculo. O público ovacionábaa enfervorizado.<br />

Seguiu actuando en grupos <strong>de</strong> aficionados. Cando era<br />

só unha moza foi vista polo actor, director e empresario<br />

José Constanzo, que lle propuso integrar un grupo <strong>de</strong><br />

teatro que el dirixía para facer unha xira por Bos Aires<br />

e o interior da provincia <strong>de</strong> Santa Fe. Con 14 anos <strong>de</strong>buta<br />

con esa compañía en Coronel Suárez, on<strong>de</strong> cantou<br />

unha canción cun éxito espectacu<strong>la</strong>r. En 1923, o empresario<br />

do Teatro Nacional <strong>de</strong> Bos Aires ofrécelle un ano<br />

<strong>de</strong> contrato para que traballe alí. Debuta nese teatro con<br />

"O dono do pobo" e queda durante 3 anos, interpretando<br />

diversas obras. Estando nun ensaio, unha tar<strong>de</strong> achégase<br />

Gerardo Matos Rodríguez para que lle estree un<br />

tango, "Mocosita", que tivo un impresionante éxito.<br />

Gravou o seu primeiro disco en 1926:<br />

¨Intimas e Déixao¨. Seguiu gravando discos<br />

para a empresa Víctor.<br />

Aos 19 anos coñece a un apuntador da<br />

compañía do "Nacional" e, a pesar da opinión<br />

contraria dos seus pais, casa con<br />

Emilio Romero, que é o pai da súa fil<strong>la</strong><br />

Mirtha. Esa re<strong>la</strong>ción axiña se <strong>de</strong>sgastaría,<br />

iniciándose un camiño cara á separación.<br />

Na súa carreira como cantante gravou case<br />

800 temas. Interpretou cancións <strong>de</strong> Carlos<br />

Gar<strong>de</strong>l, Mariano Mores, Agustín Lara,<br />

Armando Manzanero, Ernesto Lecuona etc.<br />

En 1936 co inicio da guerra civil en<br />

España, Libertad toma posición activa en<br />

solidarieda<strong>de</strong> coa Segunda República,<br />

mesmo canta en varios actos realizados no<br />

Estadio Lunha Park <strong>de</strong> Bos Aires.<br />

Na súa longa traxectoria como actriz protagonizou<br />

61 pelícu<strong>la</strong>s. Nunha <strong>de</strong><strong>la</strong>s suce<strong>de</strong>u<br />

o famoso <strong>de</strong>sencontro con Eva Perón<br />

durante os anos corenta.<br />

Mulleres da emigración<br />

Libertad <strong>de</strong> moza.<br />

Libertad xunto ao seu pai.<br />

179


Libertad actuando.<br />

180 Mulleres da emigración<br />

Fermín Chávez, no seu libro "Eva Perón na historia", danos a<br />

súa versión do acontecido:<br />

"No curso da filmación tivo lugar un inci<strong>de</strong>nte entre Duarte e<br />

Lamarque que ía ser agrandado por <strong>de</strong>mais en boca dos inimigos<br />

<strong>de</strong> Evita. Díxose que Libertad déralle unha <strong>la</strong>bazada, o que<br />

<strong>de</strong>u lugar a unha inimiza<strong>de</strong> in<strong>de</strong>leble. Non é verda<strong>de</strong>; o propio<br />

Soffici encargouse <strong>de</strong> <strong>de</strong>sincha-lo globo nunha entrevista xornalística.<br />

Ocorreu que un día Evita chegou uns cantos minutos<br />

tar<strong>de</strong> á filmación e Libertad Lamarque, que era unha profesional<br />

moi esixente e á vez moi cumpridora nos horarios, recriminoulle<br />

a súa tardanza, ao tempo que lle endosou un abuso propio <strong>de</strong><br />

quen se sentía protexida por un alto funcionario. Evita comeuse<br />

o reto sen chistar, pero <strong>de</strong>spois suce<strong>de</strong>u algo que a Lamarque


non previra: un día e<strong>la</strong> tamén chegou tar<strong>de</strong> e isto alimentou<br />

a réplica <strong>de</strong> quen sufrira aque<strong>la</strong> forte reprimenda.<br />

Na seguinte xornada <strong>de</strong> filmación Evita<br />

retrasouse máis do que Libertad cometera. E nas<br />

xornadas vin<strong>de</strong>iras produciuse unha competencia<br />

para ver quen chegaba máis tar<strong>de</strong>. A contienda só<br />

tivo fin cando Soffici lle pediu a Hugo <strong>de</strong>l Carril que<br />

intervise: "Hugo -pregoulle- voste<strong>de</strong> que é amigo<br />

das dúas, axú<strong>de</strong>me." E así puido seguir co traballo<br />

do film, notablemente retrasado".<br />

Morreu en México, a súa segunda patria, o 12 <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 2000. Brillou como actriz cinematográfica<br />

e teatral, foi dona dunha aguda voz <strong>de</strong> soprano,<br />

e é unha das primeiras cancionistas <strong>de</strong> tango. É coñecida<br />

ata hoxe como "A noiva <strong>de</strong> América"<br />

Algúns dos seus filmes máis importantes.<br />

El alma <strong>de</strong> bandoneón (1936)<br />

Besos brujos (1937)<br />

Caminito <strong>de</strong> Gloria (1939)<br />

La casa <strong>de</strong>l recuerdo (1940)<br />

Yo conocí a esa mujer (1942)<br />

La cabalgata <strong>de</strong>l circo (1945)<br />

Creer en tío esposa e amante (1960)<br />

La mamá <strong>de</strong> a novia (1978)<br />

Libertad, actuando con Pedro<br />

Infante. Ano 1953.<br />

Logo dunha colecta que<br />

realizou no Teatro<br />

Presi<strong>de</strong>nte Alvear, visita<br />

inesperada <strong>de</strong> Perón.<br />

Mulleres da emigración<br />

181


Xunto a Arturo <strong>de</strong><br />

Córdova. Na pelícu<strong>la</strong> “Por<br />

algo se es alguien”.<br />

182 Mulleres da emigración<br />

La dama <strong>de</strong>l velo (1949)<br />

La mujer sin lágrimas (1951)<br />

Nunca es tar<strong>de</strong> para amar (1953)<br />

La mujer X (1955)<br />

Bambalinas (1957)<br />

La mujer que no tuvo infancia (1957)<br />

Sabrás que te quiero (1959)<br />

Amor en a sombra (1960)<br />

Canta mi corazón (1965)<br />

El fillo prodigio (1969)<br />

Rosas b<strong>la</strong>ncas para mi hermana negra (1970)<br />

Negro es un bello color (1974)<br />

La loca <strong>de</strong> los mi<strong>la</strong>gros (1975)<br />

Algunhas das nove<strong>la</strong>s nas que participou.<br />

"Esmeralda" (Venezue<strong>la</strong> 1972)<br />

"Mamá" (Venezue<strong>la</strong> 1975)


"Soledad" (México 1980)<br />

"Amada" (Argentina 1985)<br />

"La Usurpadora" (México 1998)<br />

"Carita <strong>de</strong> Ángel" (México 2000)<br />

Os seus tangos máis recordados<br />

"Nostalgias",<br />

"Cando vuelva a tu <strong>la</strong>do"<br />

"Historia <strong>de</strong> un amor"<br />

"Arráncame a vida"<br />

"En esta tar<strong>de</strong> gris"<br />

"En mi viejo San Juan"<br />

"Estrellita <strong>de</strong>l Sur"<br />

"Mi noche sin ti"<br />

"Cantando"<br />

"Mocosita"<br />

"Inspiración"<br />

Mulleres da emigración<br />

183


LIBERTAD LAMARQUE<br />

Josefa Nieto González nació en 1827 en Santa María <strong>de</strong><br />

Gonzar, concello <strong>de</strong> O Pino, y <strong>de</strong> Ventura Bouza Fernán<strong>de</strong>z.<br />

(Falta redacción). De este matrimonio nacerá su única hija,<br />

Josefa Bouza Nieto. En aquel pueblo cerca <strong>de</strong>l camino <strong>de</strong><br />

Santiago, <strong>la</strong> familia trabajaba <strong>la</strong> tierra. La vida en <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a<br />

por aquellos años era muy dura. Se trabajaba <strong>de</strong> sol a sol,<br />

para tan solo alimentarse y <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> manera.<br />

El matrimonio con su hija <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n tras<strong>la</strong>darse a vivir a Santiago<br />

<strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>, estableciéndose en <strong>la</strong> Rúa Traviesa Nº 20.<br />

Cuando aún Josefa era una joven, fallece su padre. Después <strong>de</strong><br />

unos años, su madre se casa con Manuel Montero Adrán.<br />

Josefa, al llegar a Composte<strong>la</strong>, comenzó sus estudios, y a los<br />

15 años conoció a Pedro Quinte<strong>la</strong>, con quien se casó <strong>de</strong> inmediato.<br />

El matrimonio tuvo dos hijos, <strong>de</strong> nombre Eduviges y<br />

Gonzalo. Años <strong>de</strong>spués viajaron todos hacia <strong>la</strong> Argentina,<br />

fijando resi<strong>de</strong>ncia en Rosario, don<strong>de</strong> nacieron otros cinco<br />

hijos: Elena, Pepita, Amelia, Pedro y Aurora.<br />

Rosario era por aquellos años una ciudad muy vincu<strong>la</strong>da a su<br />

puerto. Allí habían germinado <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as libertarias y socialistas<br />

traídas por los inmigrantes. Don Pedro, como le <strong>de</strong>cían sus<br />

vecinos, tuvo que trabajar duro con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> Josefa para<br />

po<strong>de</strong>r darle una vida digna a su numerosa familia. Tras una<br />

breve enfermedad Pedro Quinte<strong>la</strong> falleció, <strong>de</strong>jando viuda a<br />

doña Pepa con sus siete hijos. Luego <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s penurias<br />

Josefa Bouzá logró rehacer su hogar. Conoce a Gau<strong>de</strong>ncio<br />

Lamarque, nacido en Uruguay e hijo <strong>de</strong> franceses, que había<br />

reca<strong>la</strong>do en Rosario. Gau<strong>de</strong>ncio era un hombre <strong>de</strong> pensamiento<br />

anarquista, expresaba sus i<strong>de</strong>as a través <strong>de</strong> pequeñas obras<br />

teatrales que representaban obreros sindicalizados.<br />

Se casaron y muy pronto nació una niña, a <strong>la</strong> que pusieron el<br />

nombre <strong>de</strong> Libertad. Esta niña falleció cuatro años <strong>de</strong>spués, lo<br />

mismo que un varón, al que habían puesto el nombre <strong>de</strong> Lirio.<br />

Un tercer hijo nació muerto.<br />

Mulleres da emigración<br />

185


186 Mulleres da emigración<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> sus últimos hijos, <strong>la</strong> pareja hizo el<br />

último intento, esta vez con más suerte.<br />

El 24 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1908 nació Libertad. Sus padres volvieron<br />

a repetir el nombre <strong>de</strong> su hermana fallecida, nombre muy<br />

común en <strong>la</strong>s familias anarquistas. Por aquellos años, <strong>la</strong> familia<br />

vivía en <strong>la</strong> calle Ituzaingó, entre Presi<strong>de</strong>nte Roca y España.<br />

Luego vivieron en Montevi<strong>de</strong>o una <strong>la</strong>rga temporada.<br />

Los estudios primarios los realizó en el Colegio "Juana<br />

B<strong>la</strong>nco", en <strong>la</strong> calle Buenos Aires <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Rosario.<br />

Tenía solo 7 años cuando hizo su primera presentación en escena,<br />

en una pieza teatral <strong>de</strong> Rodolfo González Pacheco.<br />

Nadie <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia cantaba profesionalmente, pero <strong>la</strong> música<br />

era compañera habitual en el hogar; <strong>la</strong> madre entonaba cop<strong>la</strong>s<br />

y nostálgicas canciones gallegas, pasodobles y habaneras.<br />

En el comedor, sobre <strong>la</strong> mesa, el fonógrafo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RCA Víctor<br />

recorría <strong>la</strong> discoteca familiar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> "Matinata" por Caruso a<br />

guajiras, valses y tangos. Juntos Elena, Amelia, Pepita y Pedro,<br />

a los que se unía <strong>la</strong> vocecita infantil <strong>de</strong> Libertad, organizaban<br />

verda<strong>de</strong>ros coros entonando canciones, siguiendo a Doña Pepa<br />

y con <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Gau<strong>de</strong>ncio.<br />

Lo que alimentaba también ese entusiasmo colectivo eran <strong>la</strong>s<br />

publicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> época: "El alma que canta" y <strong>de</strong>spués "Canta<br />

c<strong>la</strong>ro". Libertad trataba siempre <strong>de</strong> ser <strong>la</strong> primera en apo<strong>de</strong>rarse<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s revistas y, con una memoria prodigiosa, aprendía sus letras.<br />

La niña Libertad experimentó el reconocimiento público<br />

durante los bailes <strong>de</strong> carnaval, en los cuales fue premiada por<br />

sus disfraces. El ap<strong>la</strong>uso impulsó a <strong>la</strong> muchachita a memorizar<br />

canciones <strong>de</strong> moda y se convirtió en cancionista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s representaciones<br />

carnavalescas. También comenzó a cantar en funciones<br />

organizadas a beneficio <strong>de</strong> obreros en huelga.<br />

En Rosario, a raíz <strong>de</strong> una huelga <strong>de</strong> pana<strong>de</strong>ros, don Gau<strong>de</strong>ncio<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> cooperar en <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> un festival para recaudar<br />

fondos, y en el Cine "Pampero" Libertad Lamarque niña se<br />

constituirá en uno <strong>de</strong> los números fuertes <strong>de</strong>l espectáculo. El<br />

público <strong>la</strong> ovacionaba enfervorizado.<br />

Siguió actuando en grupos <strong>de</strong> aficionados. Cuando era sólo<br />

una jovencita fue vista por el actor, director y empresario José<br />

Constanzo, que le propuso integrar un grupo <strong>de</strong> teatro que él<br />

dirigía para hacer una gira por Buenos Aires y el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

provincia <strong>de</strong> Santa Fe. Con 14 años <strong>de</strong>buta con esa compañía<br />

en Coronel Suárez, don<strong>de</strong> cantó una canción con un éxito<br />

espectacu<strong>la</strong>r. En 1923, el empresario <strong>de</strong>l Teatro Nacional <strong>de</strong><br />

Buenos Aires le ofrece un año <strong>de</strong> contrato para que trabaje allí.<br />

Debuta en ese teatro con "El dueño <strong>de</strong>l pueblo" y se queda


durante 3 años, interpretando diversas obras. Estando en un<br />

ensayo, una tar<strong>de</strong> se acerca Gerardo Matos Rodríguez para que<br />

le estrene un tango, "Mocosita", que tuvo un impresionante<br />

éxito. Grabó su primer disco en 1926: ¨Intimas y Déjalo¨.<br />

Siguió grabando discos para <strong>la</strong> empresa Víctor.<br />

A los 19 años conoce a un apuntador <strong>de</strong> <strong>la</strong> compañía <strong>de</strong>l<br />

"Nacional" y, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión contraria <strong>de</strong> sus padres, se<br />

casa con Emilio Romero, que es el padre <strong>de</strong> su hija Mirtha. Esa<br />

re<strong>la</strong>ción pronto se <strong>de</strong>sgastaría, iniciándose un sen<strong>de</strong>ro hacia <strong>la</strong><br />

separación. En su carrera como cantante grabó casi 800 temas.<br />

Interpretó canciones <strong>de</strong> Carlos Gar<strong>de</strong>l, Mariano Mores,<br />

Agustín Lara, Armando Manzanero, Ernesto Lecuona etc.<br />

En 1936 con el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil en España, Libertad<br />

toma posición activa en solidaridad con <strong>la</strong> Segunda República,<br />

incluso canta en varios actos realizados en el Estadio Luna<br />

Park <strong>de</strong> Buenos Aires.<br />

En su <strong>la</strong>rga trayectoria como actriz protagonizó 61 pelícu<strong>la</strong>s.<br />

En una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s sucedió el famoso <strong>de</strong>sencuentro con Eva Perón<br />

durante los años cuarenta.<br />

Fermín Chávez, en su libro "Eva Perón en <strong>la</strong> historia", nos da<br />

su versión <strong>de</strong> lo ocurrido:<br />

"En el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> filmación tuvo lugar un inci<strong>de</strong>nte entre<br />

Duarte y Lamarque que iba a ser agrandado por <strong>de</strong>más en boca<br />

<strong>de</strong> los enemigos <strong>de</strong> Evita. Se dijo que Libertad le había propinado<br />

una cachetada, lo que habría dado lugar a una enemistad<br />

in<strong>de</strong>leble. No es verdad; el propio Soffici se encargó <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinf<strong>la</strong>r<br />

el globo en una entrevista periodística. Ocurrió que un día<br />

Evita llegó unos cuantos minutos tar<strong>de</strong> a <strong>la</strong> filmación y Libertad<br />

Lamarque, que era una profesional muy exigente y a <strong>la</strong> vez muy<br />

cumplidora en los horarios, le recriminó su atraso, al tiempo<br />

que le endilgaba un abuso propio <strong>de</strong> quien se sentía protegida<br />

por un alto funcionario. Evita se comió el reto sin chistar, pero<br />

<strong>de</strong>spués sucedió algo que <strong>la</strong> Lamarque no había previsto: un día<br />

el<strong>la</strong> también se atrasó y esto alimentó <strong>la</strong> réplica <strong>de</strong> quien había<br />

sufrido aquel<strong>la</strong> fuerte reprimenda. En <strong>la</strong> próxima jornada <strong>de</strong> filmación<br />

Evita se retrasó más <strong>de</strong> lo que Libertad había cometido.<br />

Y en <strong>la</strong>s jornadas veni<strong>de</strong>ras se entabló una competencia para<br />

ver quién llegaba más tar<strong>de</strong>. La contienda solo tuvo fin cuando<br />

Soffici le pidió a Hugo <strong>de</strong>l Carril que interviniera: "Hugo -le<br />

rogó- usted que es amigo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos, ayú<strong>de</strong>me." Y así pudo<br />

seguir con el trabajo <strong>de</strong>l film, notablemente retrasado".<br />

Falleció en México, su segunda patria, el 12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

2000. Brilló como actriz cinematográfica y teatral, fue dueña <strong>de</strong><br />

una aguda voz <strong>de</strong> soprano, y es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras cancionistas<br />

<strong>de</strong> tango. Se <strong>la</strong> conoce hasta hoy como "La novia <strong>de</strong> América"<br />

Mulleres da emigración<br />

187


188 Mulleres da emigración<br />

Algunos <strong>de</strong> sus filmes más importantes:<br />

El alma <strong>de</strong> bandoneón (1936)<br />

Besos brujos (1937)<br />

Caminito <strong>de</strong> Gloria (1939)<br />

La casa <strong>de</strong>l recuerdo (1940)<br />

Yo conocí a esa mujer (1942)<br />

La cabalgata <strong>de</strong>l circo (1945)<br />

Creer en tío esposa y amante (1960)<br />

La mamá <strong>de</strong> <strong>la</strong> novia (1978)<br />

La dama <strong>de</strong>l velo (1949)<br />

La mujer sin lágrimas (1951)<br />

Nunca es tar<strong>de</strong> para amar (1953)<br />

La mujer X (1955)<br />

Bambalinas (1957)<br />

La mujer que no tuvo infancia (1957)<br />

Sabrás que te quiero (1959)<br />

Amor en <strong>la</strong> sombra (1960)<br />

Canta mi corazón (1965)<br />

El hijo prodigio (1969)<br />

Rosas b<strong>la</strong>ncas para mi hermana negra (1970)<br />

Negro es un bello color (1974)<br />

La loca <strong>de</strong> los mi<strong>la</strong>gros (1975)<br />

Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s en <strong>la</strong>s que participó.<br />

"Esmeralda" (Venezue<strong>la</strong> 1972)<br />

"Mamá" (Venezue<strong>la</strong> 1975)<br />

"Soledad" (México 1980)<br />

"Amada" (Argentina 1985)<br />

"La Usurpadora" (México 1998)<br />

"Carita <strong>de</strong> Ángel" (México 2000)<br />

Sus tangos más recordados<br />

"Nostalgias",<br />

"Cuando vuelva a tu <strong>la</strong>do"<br />

"Historia <strong>de</strong> un amor"<br />

"Arráncame <strong>la</strong> vida"<br />

"En esta tar<strong>de</strong> gris"<br />

"En mi viejo San Juan"<br />

"Estrellita <strong>de</strong>l Sur"<br />

"Mi noche sin ti"<br />

"Cantando"<br />

"Mocosita"<br />

"Inspiración"


Maruja Mallo<br />

VIVEIRO 1902 /MADRID 1995


MARUJA MALLO<br />

Maruxa Mallo naceu en Viveiro o 5 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong> 1902. O seu verda<strong>de</strong>iro<br />

nome era Ana María Manue<strong>la</strong> Josefa Gómez González,<br />

aínda que todo o mundo a coñeceu como Maruxa Mallo.<br />

Foron os seus pais o madrileño Xusto Gómez Mallo e a viguesa<br />

María do Pi<strong>la</strong>r González. Pertenceu a unha familia numerosa,<br />

sendo e<strong>la</strong> a cuarta fil<strong>la</strong> <strong>de</strong> catorce irmáns.<br />

O pai <strong>de</strong> Maruxa era empregado <strong>de</strong> aduanas. Po<strong>la</strong> profesión do<br />

pai, a familia <strong>de</strong>sprázase por distintos portos ou pasos fronteirizos.<br />

A nenez <strong>de</strong> Maruxa transcorre en vi<strong>la</strong>s como Verín,<br />

Corcubión ou Tui. Sendo xa unha moza tras<strong>la</strong>dáronse a Avilés,<br />

on<strong>de</strong> nace a súa vocación polo <strong>de</strong>buxo. Alí comeza a copiar as<br />

ilustracións que aparecían nas revistas da época e a face-los<br />

seus primeiros <strong>de</strong>buxos. Nesta cida<strong>de</strong> coñece ao pintor avilesino<br />

Luis Bayón, quen anos máis tar<strong>de</strong> tamén sería membro da<br />

Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Be<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> San Fernando.<br />

Con 20 anos, viaxa a Madrid en 1922 para estudar na Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Be<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> San Fernando, on<strong>de</strong> estudou ata<br />

1926. Alí se re<strong>la</strong>ciona con artistas, escritores e cineastas<br />

como Salvador Dalí, Fe<strong>de</strong>rico García Lorca, Luis Buñuel,<br />

María Zambrano ou Rafael Alberti, co que mantén unha<br />

re<strong>la</strong>ción sentimental ata que coñece a María Teresa León. En<br />

1927 forma parte da <strong>de</strong>nominada Primeira Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Vallecas con Alberto Sánchez, Benjamín Palencia, Luis<br />

Castel<strong>la</strong>nos, entre outros. A través da amiza<strong>de</strong> con Miguel<br />

Hernán<strong>de</strong>z, <strong>de</strong>scobre esteticamente as terras <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>.<br />

Durante a década dos 20 trabal<strong>la</strong> así mesmo para numerosas<br />

publicacións literarias como A gaceta literaria, O almanaque literario<br />

ou A Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte e realiza portadas <strong>de</strong> varios<br />

libros. Ortega e Gasset coñece os seus cadros en 1928 e organízalle<br />

unha exposición nos salóns da Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte.<br />

Exhibíu <strong>de</strong>z óleos que representaban pob<strong>la</strong>dos cheos <strong>de</strong> sol, toureiros<br />

e mano<strong>la</strong>s, así coma estampas coloreadas <strong>de</strong> maquinaria,<br />

Mulleres da emigración<br />

191


Con Salvador Dalí e<br />

Ernestina Champourcin<br />

(1925) Fundación García.<br />

192 Mulleres da emigración<br />

<strong>de</strong>portes e cine <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> século. A exposición<br />

foi todo un acontecemento cultural en Madrid,<br />

e tamén punto <strong>de</strong> partida para que Maruxa fora xulgada<br />

po<strong>la</strong> súa obra e non po<strong>la</strong> súa condición feminina.<br />

Ortega introdúcea no seu selecto círculo.<br />

Convírtese así nunha das protagonistas <strong>de</strong> España.<br />

En 1932 obtén unha pensión da Xunta <strong>de</strong><br />

Ampliación <strong>de</strong> Estudos para ir a París, on<strong>de</strong> coñece<br />

a René Magritte, Max Ernst, Joan Miró e<br />

Giorgio <strong>de</strong> Chirico, e participa en tertulias con<br />

André Bretón e Paul Éluard. Alí comeza a súa etapa<br />

surrealista. A súa pintura cambiou radicalmente e<br />

alcanzou a maestría, tanto que o mesmo Bretón lle<br />

mercou en 1932 o cadro titu<strong>la</strong>do Espantapájaros,<br />

obra poboada <strong>de</strong> espectros que hoxe é consi<strong>de</strong>rada<br />

unha das gran<strong>de</strong>s obras do surrealismo.<br />

Regresou a Madrid e participou activamente na<br />

Socieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Artistas Ibéricos. Daque<strong>la</strong> adquirira<br />

xa tal notorieda<strong>de</strong> que o goberno francés mercou<br />

un dos seus cadros para expoñelo no Museo<br />

Nacional <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

En 1933, Maruxa Mallo, comprometida coa República, adicouse<br />

a ensinar <strong>de</strong>buxo e cerámica no madrileño Instituto <strong>de</strong><br />

Arévalo. Un ano máis tar<strong>de</strong> estudou matemáticas e xeometría<br />

a fin <strong>de</strong> aplicalos na súa obra, principalmente na cerámica.<br />

En Madrid frecuenta algunhas das tertulias máis concorridas<br />

daqueles tempos: Zahara, Granja <strong>de</strong>l Henar. Aqueles cafés eran<br />

frecuentados por intelectuais galegos que residían na capital: os<br />

irmáns Dieste, Laxeiro, Fe<strong>de</strong>rico Ribas, Ramón Suárez Picallo,<br />

Eugenio Granell, Enrique Fernán<strong>de</strong>z Sendón "Fersen", Lorenzo<br />

Vare<strong>la</strong>, Cándido Fernán<strong>de</strong>z Mazas, Caste<strong>la</strong>o e o dirixente sindical<br />

e periodista Alberto Fernán<strong>de</strong>z Mezquita. Por aqueles anos,<br />

Mezquita era un mozo ourensán <strong>de</strong> forte sentimento galeguista,<br />

aínda que estaba vincu<strong>la</strong>do á corrente Esquerda Comunista, que<br />

posteriormente se converte no POUM. Maruxa e Alberto namóranse<br />

e comeza unha apaixoada re<strong>la</strong>ción.<br />

O seu vínculo coa intelectualida<strong>de</strong> galega lévaa a participar<br />

como docente nas Misións Pedagóxicas, que a fan percorre-<strong>la</strong><br />

súa Galicia natal.<br />

Por aqueles anos, Mezquita e Maruxa Mallo manteñen unha<br />

estreita re<strong>la</strong>ción con Rómulo Gallegos, quen tódolos anos<br />

veraneaba en Bueu. A praia <strong>de</strong> Beluso converteuse no lugar <strong>de</strong><br />

encontro dos exiliados venezo<strong>la</strong>nos e intelectuais galegos<br />

amantes daque<strong>la</strong>s paraxes encantadas. Entre os asiduos visitantes<br />

venezo<strong>la</strong>nos estaban o poeta Gonzalo Barrios, Nelsón


Himiob, o doutor Raúl García Arocha, Juan Oropesa, tamén<br />

estivo o doutor Rafael Ramón Irzabal e o arquitecto Enrique<br />

García Maldonado. Formaban tamén parte do grupo o <strong>de</strong>stacado<br />

escritor mexicano Andrés Iduarte e a súa esposa Gracie<strong>la</strong>.<br />

Po<strong>la</strong> parte galega, Fernán<strong>de</strong>z Mezquita, Maruxa Mallo,<br />

Fe<strong>de</strong>rico Ribas, Arturo Cuadrado e Johan Carbalheira eran asiduos<br />

visitantes <strong>de</strong>sta veraniega tertulia.<br />

A pesar <strong>de</strong> que Rómulo Gallegos se tras<strong>la</strong>da a Caracas, os seus<br />

amigos Fernán<strong>de</strong>z Mezquita e Maruxa Mallo <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n repeti<strong>la</strong>s<br />

vacacións en Beluso. Coma sempre, frecuentaban as tertulias<br />

cos amigos da al<strong>de</strong>a, que se xuntaban no bar <strong>de</strong> Estévez. O<br />

tema obrigado, entre cunca e cunca <strong>de</strong> viño do país, eran os<br />

rumores <strong>de</strong> alzamento militar.<br />

No verán do ano 1929,<br />

unha foto do seu irmán<br />

Justo, en Cercedil<strong>la</strong>.<br />

Mulleres da emigración<br />

193


Maruja Mallo con Pablo<br />

Neruda en Praia Chile.<br />

194 Mulleres da emigración<br />

O 17 <strong>de</strong> xullo a nova que se comentaba entre os mariñeiros era<br />

a presentación nas Cortes <strong>de</strong> España do Estatuto <strong>de</strong> Galicia.<br />

Horas <strong>de</strong>spois comezaban a chegar os primeiros rumores <strong>de</strong><br />

sublevación no norte <strong>de</strong> África. O 18 a nova estaba confirmada;<br />

mentres tanto, Xosé da Torre inicia xunto aos militantes<br />

máis conscientes da bisbarra os preparativos para resisti-lo<br />

golpe fascista. O día 20 convócase unha folga xeral en Bueu.<br />

O xornalista Xesús Porte<strong>la</strong> no seu libro Johan Carballeira relátanos<br />

estes momentos:<br />

"Ese mesmo día, o tenente <strong>de</strong> alcal<strong>de</strong> Francisco Piñeiro e<br />

outros significativos lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> organizacións da esquerda e<br />

das centrais sindicais do pobo fretan dous camións requisados<br />

a Massó e Barreras e, po<strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, saen para Pontevedra con<br />

homes armados que teñen a intención <strong>de</strong> se poñer ás or<strong>de</strong>s do<br />

Gobernador Civil en <strong>de</strong>fensa da República; esta expedición foi<br />

<strong>de</strong>tida en Marín po<strong>la</strong>s forzas militares sublevadas do polígono<br />

<strong>de</strong> Tiro Janer e foi obrigada a voltar a Bueu..."


A noite do 22 un grupo <strong>de</strong> 30 veciños, entre eles<br />

José <strong>de</strong> <strong>la</strong> Torre, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n facer unha sabotaxe na<br />

ponte <strong>de</strong> Beireses, na estrada principal a<br />

Pontevedra. A inexperiencia daqueles mariñeiros<br />

fai que todo que<strong>de</strong> nun intento falido. Por aque<strong>la</strong>s<br />

datas, as tropas do "Movemento Nacional" contro<strong>la</strong>ban<br />

a situación e moitos dos resistentes <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n<br />

botarse ao monte. Alberto Mezquita e<br />

Maruxa Mallo intentan fuxir a Portugal.<br />

Con aquel frustrado e <strong>de</strong>sesperado intento <strong>de</strong><br />

resistencia comeza unha longa e triste historia<br />

para Bueu e os seus poboadores. O Alcal<strong>de</strong> Johan<br />

Carballeira foi <strong>de</strong>tido e posteriormente fusi<strong>la</strong>do.<br />

A mesma sorte correu o carpinteiro comunista,<br />

perseguido ferozmente ata ser asasinado.<br />

Maruxa Mallo, nunhas crónicas que escribe para o xornal A<br />

Vanguardia <strong>de</strong> Barcelona durante a guerra civil, <strong>de</strong>nuncia as atrocida<strong>de</strong>s<br />

que se estaban a cometer en Galicia: "Fa<strong>la</strong>rei daqueles<br />

que coñecín persoalmente, xa que o número <strong>de</strong> vítimas é incalcu<strong>la</strong>ble…Juan<br />

<strong>de</strong> a Torre, secretario do Partido Comunista <strong>de</strong> Bueu,<br />

a <strong>de</strong>rra<strong>de</strong>ira vez que o atopamos díxonos: "Eu non hei fuxir ás<br />

montañas. Eu quero a vitoria ou o cemiterio. O triunfo será noso."<br />

Uns días máis tar<strong>de</strong> era conducido ao concello <strong>de</strong> Bueu para ser<br />

encarcerado. Cando o foron buscar cinco fa<strong>la</strong>nxistas con cristos e<br />

pisto<strong>la</strong>s berráronlle "covar<strong>de</strong>" Eras ti o que onte patrocinába-<strong>la</strong><br />

liberda<strong>de</strong>.". " Dá<strong>de</strong>me un fusil e vere<strong>de</strong>s se son valente, contestou.<br />

Como se negou a saír <strong>de</strong> alí porque sabía on<strong>de</strong> o levaban,<br />

botouse sobre un dos fa<strong>la</strong>nxistas e cos <strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>sgarroulle media<br />

cara. Os fa<strong>la</strong>nxistas asestáronlle disquete puña<strong>la</strong>das e guindárono<br />

a rúa por un balcón do concello. Así lle arrincaron a vida a J. <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Torre, carpinteiro, construtor <strong>de</strong> bracas e bo mariñeiro."<br />

Maruxa Mallo e Mezquita pui<strong>de</strong>ron pasar a Portugal, sendo este<br />

último <strong>de</strong>tido na fronteira do país veciño e entregado aos fa<strong>la</strong>nxistas.<br />

Mezquita sufriu prisión e torturas. Maruxa logra chegar a<br />

Porto on<strong>de</strong> é protexida po<strong>la</strong> súa amiga Gabrie<strong>la</strong> Mistral, embaixadora<br />

<strong>de</strong> Chile, quen a axudou a se tras<strong>la</strong>dar a Bos Aires.<br />

O exilio<br />

En Arxentina recibe un rápido recoñecemento, co<strong>la</strong>bora na<br />

famosa revista <strong>de</strong> vanguardia Sur, na que tamén participaba<br />

Borges. É unha etapa da súa vida na que se <strong>de</strong>dica a viaxar.<br />

Vive entre Uruguai e Bos Aires. Tamén se suce<strong>de</strong>n as exposicións:<br />

París, Brasil e Nova York.<br />

Aos 37 anos publicou o libro O popu<strong>la</strong>r na plástica españo<strong>la</strong><br />

a través da miña obra (1939) e comezou a pintar especial-<br />

Mulleres da emigración<br />

Maruja Mallo.<br />

195


196 Mulleres da emigración<br />

mente retratos <strong>de</strong> mulleres, cun estilo que foi precursor da<br />

arte pop estadouni<strong>de</strong>nse.<br />

O escritor Arturo Cuadrado conta a súa re<strong>la</strong>ción con Maruxa<br />

Mallo: "Coñecín a Maruxa en Madrid, cando e<strong>la</strong> comezaba a<br />

triunfar na pintura. Lémbroa xunto a Ortega e Gasset, xove,<br />

chea <strong>de</strong> vida. A parte dunha xenial artista, era unha gran<br />

sedutora. Logo cando cheguei a Bos Aires exiliado no<br />

Massilia, reatopámonos con e<strong>la</strong> e con Luis Seoane, que chegara<br />

ao pouco tempo <strong>de</strong> esta<strong>la</strong>-<strong>la</strong> guerra civil.<br />

En Arxentina, víamonos a cotío nas nosas constantes tertulias<br />

que tiñamos no Tortoni. E<strong>la</strong> sempre era o centro das nosas reunións.<br />

A súa forma <strong>de</strong> ser e a súa vida apaixoada facíana <strong>de</strong>stacar<br />

fronte a outras mulleres do seu tempo."<br />

Comeza a recrea-<strong>la</strong> natureza sudamericana coa súa serie <strong>de</strong><br />

Marinas. Durante a época do Goberno do Xeneral Perón,<br />

Maruxa <strong>de</strong>ixa o país e trasládase a Nova York.<br />

Regresa a España en 1965, tras vintecinco anos <strong>de</strong> exilio.<br />

Na década dos 90 ofrecéronlle varias exposicións e premios,<br />

como a Medal<strong>la</strong> ao Mérito nas Be<strong>la</strong>s Artes e o Premio <strong>de</strong> Artes<br />

Plásticas <strong>de</strong> Madrid.<br />

O 6 <strong>de</strong> febreiro <strong>de</strong> 1995 morre en Madrid aos 93 anos.<br />

O pintor coruñés Eugenio Granell sinalou <strong>de</strong> Maruxa Mallo<br />

que foi "unha das gran<strong>de</strong>s artistas españo<strong>la</strong>s do século XX,<br />

cunha obra que ten unha trascen<strong>de</strong>ncia mundial”. "Maruxa<br />

Mallo, entre Verbena e Espantajo toda a beleza do mundo<br />

cabe <strong>de</strong>ntro do ollo, os seus cadros son os que vin pintados con<br />

máis imaxinación, emoción e sensualida<strong>de</strong>."<br />

Fe<strong>de</strong>rico García Lorca<br />

"As creacións estranas <strong>de</strong> Maruxa Mallo, entre as máis consi<strong>de</strong>rables<br />

da pintura actual, reve<strong>la</strong>ción poética e plástica, orixinal,<br />

"Cloacas" e "Campanarios" son precursores da visión<br />

plástica informalista".<br />

Paul Éluard<br />

"TI,<br />

"Ti que baixas ás cloacas on<strong>de</strong> as flores máis ca flores son xa<br />

uns tristes salivazos sen sonos e morres polos sumidoiros que<br />

<strong>de</strong>sembocan ás verbenas <strong>de</strong>sertas para resucitar ao filo dunha<br />

pedra mordida por un fungo arrincado, dime por qué as chuvias<br />

murchan as fol<strong>la</strong>s e as ma<strong>de</strong>iras. Aclárame esta dúbida<br />

que teño sobre as paisaxes. Espértame."<br />

Rafael Alberti, Ascensión <strong>de</strong> Maruja Mallo al subsuelo


MARUJA MALLO<br />

Maruja Mallo nació en Viveiro el 5 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1902. Su verda<strong>de</strong>ro<br />

nombre era Ana María Manue<strong>la</strong> Josefa Gómez González,<br />

aunque todo el mundo <strong>la</strong> conoció como Maruja Mallo.<br />

Fueron sus padres el madrileño Justo Gómez Mallo y <strong>la</strong> viguesa<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r González. Perteneció a una familia numerosa,<br />

siendo el<strong>la</strong> <strong>la</strong> cuarta hija <strong>de</strong> catorce hermanos.<br />

El padre <strong>de</strong> Maruja era empleado <strong>de</strong> aduanas. Por <strong>la</strong> profesión<br />

<strong>de</strong>l padre, <strong>la</strong> familia se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za por distintos puertos o pasos<br />

fronterizos. La niñez <strong>de</strong> Maruja trascurre en vil<strong>la</strong>s como Verín,<br />

Corcubión o Tui. Siendo ya una joven se tras<strong>la</strong>daron a Avilés,<br />

don<strong>de</strong> nace su vocación por el dibujo. Allí comienza a copiar <strong>la</strong>s<br />

ilustraciones que aparecían en <strong>la</strong>s revistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época y a hacer<br />

sus primeros dibujos. En esta ciudad conoce al pintor avilesino<br />

Luis Bayón, quien años más tar<strong>de</strong> también sería miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> San Fernando.<br />

Con 20 años, viaja a Madrid en 1922 para estudiar en <strong>la</strong> Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> San Fernando, en don<strong>de</strong> estudió<br />

hasta 1926. Allí se re<strong>la</strong>ciona con artistas, escritores y cineastas<br />

como Salvador Dalí, Fe<strong>de</strong>rico García Lorca, Luis Buñuel,<br />

María Zambrano o Rafael Alberti, con el que mantiene una<br />

re<strong>la</strong>ción sentimental hasta que conoce a María Teresa León. En<br />

1927 forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada Primera Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Vallecas con Alberto Sánchez, Benjamín Palencia, Luis<br />

Castel<strong>la</strong>nos, entre otros. A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> amistad con Miguel<br />

Hernán<strong>de</strong>z, <strong>de</strong>scubre estéticamente <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>.<br />

Durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 20 trabaja asimismo para numerosas<br />

publicaciones literarias como La gaceta literaria, El almanaque<br />

literario o <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte y realiza portadas <strong>de</strong> varios<br />

libros. Ortega y Gasset conoce sus cuadros en 1928 y le organiza<br />

una exposición en los salones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte.<br />

Exhibió diez óleos que representaban pob<strong>la</strong>dos llenos <strong>de</strong> sol,<br />

toreros y mano<strong>la</strong>s, así como estampas coloreadas <strong>de</strong> maquinaria,<br />

Mulleres da emigración<br />

197


198 Mulleres da emigración<br />

<strong>de</strong>portes y cine <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> siglo. La exposición fue todo un<br />

acontecimiento cultural en Madrid, y también punto <strong>de</strong> partida<br />

para que Maruja fuera juzgada por su obra y no por su condición<br />

femenina. Ortega <strong>la</strong> introduce en su selecto círculo. Se convierte<br />

así en una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s protagonistas <strong>de</strong> España.<br />

En 1932 obtiene una pensión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Ampliación <strong>de</strong><br />

Estudios para ir a París, don<strong>de</strong> conoce a René Magritte, Max<br />

Ernst, Joan Miró y Giorgio <strong>de</strong> Chirico, y participa en tertulias<br />

con André Bretón y Paul Éluard. Allí comienza su etapa surrealista.<br />

Su pintura cambió radicalmente y alcanzó <strong>la</strong> maestría,<br />

tanto que el mismo Bretón le compró en 1932 el cuadro titu<strong>la</strong>do<br />

Espantapájaros, obra pob<strong>la</strong>da <strong>de</strong> espectros que hoy es consi<strong>de</strong>rada<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s obras <strong>de</strong>l surrealismo.<br />

Regresó a Madrid y participó activamente en <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong><br />

Artistas Ibéricos. Para entonces había adquirido tal notoriedad<br />

que el gobierno francés compró uno <strong>de</strong> sus cuadros para exponerlo<br />

en el Museo Nacional <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

En 1933, Maruja Mallo, comprometida con <strong>la</strong> República, se<br />

<strong>de</strong>dicó a enseñar dibujo y cerámica en el madrileño Instituto <strong>de</strong><br />

Arévalo. Un año más tar<strong>de</strong> estudió matemáticas y geometría a<br />

fin <strong>de</strong> aplicarlos en su obra, principalmente en <strong>la</strong> cerámica.<br />

En Madrid frecuenta algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tertulias más concurridas<br />

<strong>de</strong> aquellos tiempos: Zahara, La Granja <strong>de</strong>l Henar. Aquellos<br />

cafés eran frecuentados por intelectuales gallegos que residían<br />

en <strong>la</strong> capital: los hermanos Dieste, Laxeiro, Fe<strong>de</strong>rico Ribas,<br />

Ramón Suárez Picallo, Eugenio Granell, Enrique Fernán<strong>de</strong>z<br />

Sendón "Fersen", Lorenzo Vare<strong>la</strong>, Cándido Fernán<strong>de</strong>z Mazas,<br />

Caste<strong>la</strong>o y el dirigente sindical y periodista Alberto Fernán<strong>de</strong>z<br />

Mezquita. Por aquellos años, Mezquita era un joven ourensano<br />

<strong>de</strong> fuerte sentimiento galleguista, aunque estaba vincu<strong>la</strong>do<br />

a <strong>la</strong> corriente Izquierda Comunista, que posteriormente se convierte<br />

en el POUM. Maruja y Alberto se enamoran y comienza<br />

una apasionada re<strong>la</strong>ción.<br />

Su vínculo con <strong>la</strong> intelectualidad gallega <strong>la</strong> lleva a participar<br />

como docente en <strong>la</strong>s Misiones Pedagógicas, que <strong>la</strong> hacen recorrer<br />

su Galicia natal.<br />

Por aquellos años, Mezquita y Maruja Mallo mantenían una<br />

estrecha re<strong>la</strong>ción con Rómulo Gallegos, quien todos los años<br />

veraneaba en Bueu. La p<strong>la</strong>ya <strong>de</strong> Beluso se convirtió en el lugar<br />

<strong>de</strong> encuentro <strong>de</strong> los exiliados venezo<strong>la</strong>nos e intelectuales gallegos<br />

amantes <strong>de</strong> aquellos parajes encantados. Entre los asiduos<br />

visitantes venezo<strong>la</strong>nos estaban el poeta Gonzalo Barrios,<br />

Nelsón Himiob, el doctor Raúl García Arocha, Juan Oropesa,<br />

también estuvo el doctor Rafael Ramón Irzabal y el arquitecto<br />

Enrique García Maldonado. Formaban también parte <strong>de</strong>l grupo


el <strong>de</strong>stacado escritor mexicano Andrés Iduarte y su esposa<br />

Gracie<strong>la</strong>. De <strong>la</strong> parte gallega, Fernán<strong>de</strong>z Mezquita, Maruja<br />

Mallo, Fe<strong>de</strong>rico Ribas, Arturo Cuadrado y Johan Carbalheira<br />

eran asiduos visitantes <strong>de</strong> esta veraniega tertulia.<br />

A pesar <strong>de</strong> que Rómulo Gallegos se tras<strong>la</strong>da a Caracas, sus<br />

amigos Fernán<strong>de</strong>z Mezquita y Maruja Mallo <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n repetir<br />

<strong>la</strong>s vacaciones en Beluso. Como siempre, frecuentaban <strong>la</strong>s tertulias<br />

con los amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a, que se juntaban en el bar <strong>de</strong><br />

Estévez. El tema obligado, entre taza y taza <strong>de</strong> vino <strong>de</strong>l país,<br />

eran los rumores <strong>de</strong> alzamiento militar.<br />

El 17 <strong>de</strong> julio <strong>la</strong> noticia que se comentaba entre los marineros<br />

era <strong>la</strong> presentación en <strong>la</strong>s Cortes <strong>de</strong> España <strong>de</strong>l Estatuto <strong>de</strong><br />

Galicia. Horas <strong>de</strong>spués comenzaban a llegar los primeros<br />

rumores <strong>de</strong> sublevación en el norte <strong>de</strong> África. El 18 <strong>la</strong> noticia<br />

estaba confirmada; mientras tanto, Xosé <strong>de</strong> <strong>la</strong> Torre inicia<br />

junto a los militantes más conscientes <strong>de</strong> <strong>la</strong> bisbarra los preparativos<br />

para resistir el golpe fascista. El día 20 se convoca una<br />

huelga general en Bueu.<br />

El periodista Xesús Porte<strong>la</strong> en su libro Johan Carballeira nos<br />

re<strong>la</strong>ta estos momentos:<br />

"Ese mismo día, el teniente <strong>de</strong> alcal<strong>de</strong> Francisco Piñeiro y otros<br />

significativos lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

centrales sindicales <strong>de</strong>l pueblo fletan dos camiones requisados a<br />

Massó y Barreras y, por <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, salen para Pontevedra con<br />

hombres armados que tienen <strong>la</strong> intención <strong>de</strong> ponerse a <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes<br />

<strong>de</strong>l Gobernador Civil en <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> República; esta expedición<br />

fue <strong>de</strong>tenida en Marín por <strong>la</strong>s fuerzas militares sublevadas<br />

<strong>de</strong>l polígono <strong>de</strong> Tiro Janer y fue obligada a volver a Bueu..."<br />

La noche <strong>de</strong>l 22 un grupo <strong>de</strong> 30 vecinos, entre ellos Xosé <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Torre, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n hacer un sabotaje en el puente <strong>de</strong> Beireses, en<br />

<strong>la</strong> carretera general a Pontevedra. La inexperiencia <strong>de</strong> aquellos<br />

marineros hace fracasar <strong>la</strong> intentona. Por aquel<strong>la</strong> fecha, <strong>la</strong>s tropas<br />

<strong>de</strong>l "Movimento Nacional" contro<strong>la</strong>ban <strong>la</strong> situación y<br />

muchos <strong>de</strong> los resistintes <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n echarse al monte. Alberto<br />

Mezquita y Maruja Mallo intentan huir a Portugal.<br />

Con aquel frustrado y <strong>de</strong>sesperado intento <strong>de</strong> resistencia<br />

comienza una <strong>la</strong>rga y triste historia para Bueu y sus pob<strong>la</strong>dores.<br />

El Alcal<strong>de</strong> Johan Carballeira fue <strong>de</strong>tenido y posteriormente<br />

fusi<strong>la</strong>do. La misma suerte corrió el carpintero comunista, al<br />

que se le persiguió ferozmente, hasta asesinarlo.<br />

Maruja Mayo, en una crónicas que escribe para el periódico La<br />

Vanguardia <strong>de</strong> Barcelona durante <strong>la</strong> guerra civil, <strong>de</strong>nuncia <strong>la</strong>s<br />

atrocida<strong>de</strong>s que se estaban cometiendo en Galicia: "Hab<strong>la</strong>ré <strong>de</strong><br />

aquellos que conocí personalmente, ya que el número <strong>de</strong> víctimas<br />

es incalcu<strong>la</strong>ble…Juan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Torre, secretario <strong>de</strong>l Partido<br />

Mulleres da emigración<br />

199


Comunista <strong>de</strong> Bueu, <strong>la</strong> última vez que lo encontramos nos dijo:<br />

"Yo no huiré a <strong>la</strong>s montañas. Yo quiero <strong>la</strong> victoria o el cementerio.<br />

El triunfo será nuestro." Unos días más tar<strong>de</strong> era conducido<br />

al ayuntamiento <strong>de</strong> Bueu para encarce<strong>la</strong>rlo. Cuando fueron a<br />

buscarlo 5 fa<strong>la</strong>ngistas con cristos y pisto<strong>la</strong>s le gritaron "cobar<strong>de</strong>"¿Eras<br />

tú el que ayer patrocinabas <strong>la</strong> libertad?.". " Dadme un<br />

fusil y veréis si soy valiente, contestó. Como se negó a salir <strong>de</strong><br />

allí porque sabía dón<strong>de</strong> lo llevaban, se aba<strong>la</strong>nzó sobre uno <strong>de</strong> los<br />

fa<strong>la</strong>ngistas y con los dientes le <strong>de</strong>sgarró media cara. Los fa<strong>la</strong>ngistas<br />

le asestaron disquete puña<strong>la</strong>das y lo arrojaron a <strong>la</strong> calle<br />

por un balcón <strong>de</strong>l ayuntamiento. Así le arrancaron <strong>la</strong> vida a J. <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Torre, carpintero, constructor <strong>de</strong> bracas y buen marinero."<br />

Maruja Mallo y Mezquita pudieron pasar a Portugal, siendo<br />

este último <strong>de</strong>tenido en <strong>la</strong> frontera <strong>de</strong>l país vecino y entregado<br />

a los fa<strong>la</strong>ngistas. Mezquita sufrió prisión y torturas. Maruja<br />

logra llegar a Porto don<strong>de</strong> es protegida por su amiga Gabrie<strong>la</strong><br />

Mistral, embajadora <strong>de</strong> Chile, quien <strong>la</strong> ayudó a tras<strong>la</strong>darse a<br />

Buenos Aires,<br />

El exilio<br />

200 Mulleres da emigración<br />

En Argentina recibe un rápido reconocimiento, co<strong>la</strong>bora en <strong>la</strong><br />

famosa revista <strong>de</strong> vanguardia Sur, en <strong>la</strong> que también participaba<br />

Borges. Es una etapa <strong>de</strong> su vida en <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>dica a viajar.<br />

Vive entre Uruguay y Buenos Aires. También se suce<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s<br />

exposiciones: París, Brasil y Nueva York.<br />

A los 37 años publicó el libro Lo popu<strong>la</strong>r en <strong>la</strong> plástica españo<strong>la</strong> a<br />

través <strong>de</strong> mi obra (1939) y empezó a pintar especialmente retratos<br />

<strong>de</strong> mujeres, cuyo estilo es precursor <strong>de</strong>l arte pop estadouni<strong>de</strong>nse.<br />

El escritor Arturo Cuadrado cuenta su re<strong>la</strong>ción con Maruja<br />

Mallo: "Conocí a Maruja en Madrid, cuando el<strong>la</strong> comenzaba<br />

a triunfar en <strong>la</strong> pintura. La recuerdo junto a Ortega y Gasset,<br />

joven, llena <strong>de</strong> vida. A parte <strong>de</strong> una genial artista, era una<br />

gran seductora. Luego cuando llegué a Buenos Aires exiliado<br />

en el Massilia, nos reencontramos con el<strong>la</strong> y con Luis Seoane,<br />

que habían llegado al poco tiempo <strong>de</strong> estal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> guerra civil.<br />

En <strong>la</strong> Argentina, nos veíamos a menudo en nuestras constantes<br />

tertulias que teníamos en el Tortoni. El<strong>la</strong> siempre era el<br />

centro <strong>de</strong> nuestras reuniones. Su forma <strong>de</strong> ser y su vida apasionada<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>stacaba <strong>de</strong> otras mujeres <strong>de</strong> su tiempo."<br />

Comienza a recrear <strong>la</strong> naturaleza sudamericana con su serie <strong>de</strong><br />

Marinas. Durante <strong>la</strong> época <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong>l General Perón,<br />

Maruja <strong>de</strong>ja el país y se tras<strong>la</strong>da a Nueva York.<br />

Regresa a España en 1965, tras veinticinco años <strong>de</strong> exilio.


En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 90 le ofrecieron varias exposiciones y premios,<br />

como <strong>la</strong> Medal<strong>la</strong> al Mérito en <strong>la</strong>s Bel<strong>la</strong>s Artes y el<br />

Premio <strong>de</strong> Artes Plásticas <strong>de</strong> Madrid.<br />

El 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1995 muere en Madrid a los 93 años.<br />

El pintor coruñés Eugenio Granell señaló <strong>de</strong> Maruja Mallo<br />

que fue "una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s artistas españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l siglo XX,<br />

cuya obra tiene una trascen<strong>de</strong>ncia mundial . "Maruja Mallo,<br />

entre Verbena y Espantajo toda <strong>la</strong> belleza <strong>de</strong>l mundo cabe <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong>l ojo, sus cuadros son los que he visto pintados con más<br />

imaginación, emoción y sensualidad."<br />

Fe<strong>de</strong>rico García Lorca<br />

"Las creaciones extrañas <strong>de</strong> Maruja Mallo, entre <strong>la</strong>s más consi<strong>de</strong>rables<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura actual, reve<strong>la</strong>ción poética y plástica,<br />

original, "Cloacas" y "Campanarios" son precursores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

visión plástica informalista".<br />

Paul Éluard<br />

"TÚ,<br />

"Tú que bajas a <strong>la</strong>s cloacas don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores más que flores son<br />

ya unos tristes salivazos sin sueños y mueres por <strong>la</strong>s alcantaril<strong>la</strong>s<br />

que <strong>de</strong>sembocan a <strong>la</strong>s verbenas <strong>de</strong>siertas para resucitar<br />

al filo <strong>de</strong> una piedra mordida por un hongo arrancado, dime<br />

por qué <strong>la</strong>s lluvias pudren <strong>la</strong>s hojas y <strong>la</strong>s ma<strong>de</strong>ras. Aclárame<br />

esta duda que tengo sobre los paisajes. Despiértame."<br />

Rafael Alberti, Ascensión <strong>de</strong> Maruja Mallo al subsuelo<br />

Mulleres da emigración<br />

201


Elsa Martínez Mesejo<br />

GONDOMAR 1945 /BOS AIRES 1979


ELSA MARTÍNEZ MESEJO<br />

María Elsa Martínez Mesejo naceu en Couso-Gondomar o 8<br />

<strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1945. A súa nai Ascensión Martínez Mesejo<br />

era unha moza <strong>la</strong>brega que tivo <strong>de</strong> solteira á súa fil<strong>la</strong>. O pai<br />

<strong>de</strong> María Elsa era campesiño tamén mais el non quere asumir<br />

a paternida<strong>de</strong> da súa fil<strong>la</strong>. Mentres Ascensión, coa axuda<br />

das súas irmás e na máis absoluta discreción como se non<br />

pasase nada, afronta a responsabilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> criar a súa fil<strong>la</strong>.<br />

María Elsa nace e medra nunha al<strong>de</strong>a dun concello on<strong>de</strong> os<br />

seus habitantes pouco a pouco ían partindo cara á emigración.<br />

Montevi<strong>de</strong>o era o lugar elixido polos veciños do Val<br />

Miñor. Ascensión, quen xa tiña familia directa en Uruguai,<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> seguir o camiño dos seus veciños.<br />

Unha tar<strong>de</strong> chuviosa, me<strong>la</strong>ncólica tal vez, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o porto <strong>de</strong> Vigo<br />

partiron ambas as mulleres rumbo á “Suiza” americana. En<br />

Montevi<strong>de</strong>o xa estaban as súas irmás que en pouco tempo lograran<br />

unha posición cómoda no ramo da hostalería. Ascención<br />

colocouse na empresa familiar mentres Elsita, que era moi<br />

pequena, acompañaba á súa nai nos traballos do hotel. Ascensión<br />

coñeceu a Ricardo Garreiro Balea, tamén galego, e no 1948 <strong>de</strong>cidiu<br />

casar. Para Elsita o compañeiro da súa nai pasaría a ser o seu<br />

verda<strong>de</strong>iro pai e e<strong>la</strong> seria recoñecida como Garreiro Martínez.<br />

Rosa Deus, familiar <strong>de</strong> Elsa lembra algunhas pasaxes da súa<br />

vida en Montevi<strong>de</strong>o:<br />

“Lémbroa miúda e fraquiña, <strong>de</strong> xenio vivo e non especialmente<br />

alegre. Sei que as condicións dos seus pais para saca<strong>la</strong><br />

adiante foron duras, como a maioría da xente da emigración;<br />

nembargante era bril<strong>la</strong>nte nos seus estudios e, polo que me<br />

contaron, apaixonada polos seus i<strong>de</strong>ais”.<br />

Uruguai gozou durante décadas <strong>de</strong> certa estabilida<strong>de</strong> económica<br />

e benestar. Como así tamén foi o único país que por aque<strong>la</strong><br />

época non sufrira golpes <strong>de</strong> estado.<br />

Mulleres da emigración<br />

205


Elsa en Gondomar coa<br />

súa familia, na foto a<br />

segunda <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a<br />

esquerda <strong>de</strong> pé.<br />

206 Mulleres da emigración<br />

A Banda Oriental tiña fama <strong>de</strong> ser un país moi <strong>de</strong>mocrático. E<br />

este cualificativo tíñao ben gañado por ter unha serie <strong>de</strong><br />

gobernos sumamente liberais. Temos que lembrar que en 1905<br />

cando na Arxentina expulsaban aos galegos anarquistas, era<br />

Montevi<strong>de</strong>o quen lles daba asilo.<br />

Nos anos 60 comeza a perfi<strong>la</strong>rse en América Latina unha etapa<br />

agresiva do capitalismo, orientada polos EEUU, que intenta<br />

profundar a <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>stes países. Os consellos do FMI<br />

para aqueles anos eran simi<strong>la</strong>res aos actuais: privatizacións,<br />

<strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mento do estado, etc. Mentres que no p<strong>la</strong>no político<br />

recomendaban que os exércitos nacionais se convertan nos<br />

represores do seu propio pobo.<br />

María Elsa vivía todos estes acontecementos -na súa etapa<br />

estudiantil- con moita ilusión, ata o punto <strong>de</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> afiliarse<br />

ao Partido Socialista, un partido con longa tradición <strong>de</strong><br />

esquerda e incluso <strong>de</strong> formación marxista.<br />

Os mozos máis inquietos do socialismo uruguaio encabezados<br />

por Sendic resolven proletarizarse e un grupo <strong>de</strong> militantes trasládanse<br />

ao <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Artigas, on<strong>de</strong> existían condicións<br />

para realizar un traballo político, cos cortadores <strong>de</strong> cana. Foi así<br />

que Sendic coa apoio <strong>de</strong> Elsa e outros compañeiros organizan a<br />

famosa marcha dos cortadores <strong>de</strong> cana cara a Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Aquel movemento dos trabal<strong>la</strong>dores rurais marcou unha etapa<br />

importante para o movemento revolucionario uruguaio.<br />

“Cando eu tiña seis ou sete anos a miña nai e a miña tía <strong>de</strong>cidiron<br />

que a miña curmá e mais eu tiñamos que recibir c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong>


inglés e pedíronlle a Elsa que me <strong>de</strong>se c<strong>la</strong>ses e Elsa pediulle á súa<br />

amiga e compañeira Topo<strong>la</strong>sky que se encargara da miña curmá.<br />

Durante tres anos fun tres veces por semana á súa casa on<strong>de</strong><br />

nunha habitación presidida por unha enorme fotografía do Che e<br />

unha mandíbu<strong>la</strong> <strong>de</strong> quenl<strong>la</strong> austral me daba c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> inglés”.<br />

Logo daque<strong>la</strong> importante loita dos cortadores <strong>de</strong> cana e a posterior<br />

represión por parte do goberno, o grupo revolucionario<br />

<strong>de</strong>cidiu pasar á ilegalida<strong>de</strong> e constituír o Movemento Nacional<br />

Revolucionario Tupamaros. Os máximos dirixentes <strong>de</strong>sta<br />

organización, entre eles María Elsa, pensaron que se esgotara<br />

a vía pacífica e que era necesario seguir as directrices do Che.<br />

No caso uruguaio <strong>de</strong>bido á súa xeografía cha facíase imposible<br />

a guerra <strong>de</strong> guerril<strong>la</strong>s no campo, polo que <strong>de</strong>cidiron organiza<strong>la</strong><br />

como guerril<strong>la</strong> urbana.<br />

“Uniuse á causa dos Tupas a través da Universida<strong>de</strong> e indo ao<br />

<strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Artigas á ceifa, on<strong>de</strong> coñeceu a Raúl Sendic,<br />

quen gañou a un puño <strong>de</strong> bril<strong>la</strong>ntes universitarios cheos <strong>de</strong><br />

anceios <strong>de</strong> mudar as cousas”.<br />

En <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1966 produciuse o primeiro tiroteo coa policía<br />

on<strong>de</strong> morre Carlos Flores e o grupo máis comprometido ten<br />

que pasar á c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinida<strong>de</strong>.<br />

“O día que aprobei os meus exames <strong>de</strong> inglés -sina<strong>la</strong> Rosa Deusa<br />

miña nai fun a contarllo. No oscuro corredor do edificio on<strong>de</strong><br />

vivían estábana agardando. Detivérona e levárona a comisaría<br />

<strong>de</strong>se xeito enteirámonos que <strong>de</strong>scubriran unha célu<strong>la</strong> tupamara e<br />

que Elsa era unha dos seus membros. Nunca a volvemos ver”.<br />

O <strong>de</strong>stacado dirixente do peronismo revolucionario Evan El<br />

Cadre, recentemente falecido e quen coñeceu a Elsa en<br />

Montevi<strong>de</strong>o relátanos as súas lembranzas:<br />

“A Lucía, como lle chamabamos a Elsa, coñecina en<br />

Montevi<strong>de</strong>o nas xuntanzas periódicas que tiñamos en Solimar<br />

entre a nosa organización e os Tupamaros. Alí estaba vivindo un<br />

grupo <strong>de</strong> compañeros peronistas que pertenceran a Tacuara e<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> posicións católicas <strong>de</strong> <strong>de</strong>reita se foron radicalizando<br />

cara a posicións revolucionarias anti-imperialistas. Naque<strong>la</strong>s<br />

xuntanzas lémbrome que participaron Huidobro, Tabare e a<br />

“galega” Elsa ou Lucía ou a “Petisa” como tamén a coñeciamos.<br />

Lucía daque<strong>la</strong> era noiva dun compañeiro noso que participaba<br />

dos Tupamaros. Cando o noso grupo resolveu organizar a guerril<strong>la</strong><br />

na Arxentina en conversas cos Tupas acordamos conxuntamente<br />

que Lucía e o seu compañeiro se tras<strong>la</strong>daran á Arxentina.<br />

Ao chegar a Bos Aires conseguimos a Lucía un lugar para vivir<br />

na casa dunha vel<strong>la</strong> militante peronista, Ida Adad, on<strong>de</strong> viviu<br />

unha longa tempada. Así é como a finais dos anos sesenta fundamos<br />

as Fuerzas Armadas Peronistas, on<strong>de</strong> recolliamos aos<br />

Mulleres da emigración<br />

207


208<br />

Mulleres da emigración<br />

mozos que nós forxaramos durante a resistencia na mocida<strong>de</strong><br />

peronista e os compañeiros do movemento obreiro que loitaban<br />

contra a burocracia sindical. A nosa loita estaba alentada<br />

polo propio xeneral Perón. Queriamos traer ao xeneral e constituír<br />

un proceso <strong>de</strong> liberación nacional. Nós estabamos moi<br />

influenciados po<strong>la</strong> revolución alxeriana e cubana. Era un<br />

momento moi importante no mundo, a loita do Vietnam, etc.<br />

Entre algúns dos fundadores da FAP estaba tamén Raimundo<br />

Vil<strong>la</strong>flor con quen anos <strong>de</strong>spois formou parel<strong>la</strong> Lucía.<br />

Nós pensabamos que tiñamos que combinar a loita armada no<br />

campo coa loita <strong>de</strong> masas na cida<strong>de</strong>, así foi que cando comezamos<br />

a organizar en 1968 a nosa base guerrilleira en Taco<br />

Ralo Tucuman. Fomos <strong>de</strong>scubertos e <strong>de</strong>tidos.<br />

Durante os anos <strong>de</strong> prisión Elsa e Raimundo xogan un papel moi<br />

importante na dirección da FAP; neses anos a influencia marxista<br />

<strong>de</strong> Lucía vai <strong>de</strong>speronizando a organización converténdoa<br />

nunha estructura ríxida, militarista, <strong>de</strong> pleno corte leninista.<br />

Lembro que ao saír <strong>de</strong> Devoto ese mesmo día atopeime con<br />

Lucía, aí souben que formara parel<strong>la</strong> con Raimundo, un compañeiro<br />

moi <strong>de</strong>stacado do movemento peronista.<br />

Coa nosa saída do cárcere e co triunfo do peronismo comezaba<br />

un forte <strong>de</strong>bate interno que remataría cunha división da<br />

FAP; por unha banda, a corrente peronista que conformamos a<br />

FAP 17 <strong>de</strong> outubro e o sector máis i<strong>de</strong>oloxizado encabezado<br />

por Lucía, Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, etc.”<br />

Elsa que nunca estivera moi convencida do peronismo foise<br />

<strong>de</strong>cantando por unha política máis frontal contra a <strong>de</strong>reita do<br />

Xusticialismo, e<strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfiaba das intencións do goberno <strong>de</strong><br />

Perón. Co aberto enfrontamento cos sectores reaccionarios do<br />

peronismo e o posterior golpe <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> Vi<strong>de</strong><strong>la</strong>, o sector que<br />

li<strong>de</strong>raba Elsa rematará fusionándose <strong>de</strong>ntro do Exército<br />

Revolucionario do Pobo.<br />

A sistemática represión e persecución po<strong>la</strong> parte dos militares<br />

comeza a <strong>de</strong>zmar as organizacións revolucionarias. Milleiros<br />

<strong>de</strong> secuestros e asasinatos acabaron con estas organizacións e<br />

exterminaron aos seus militantes. Elsa e o seu compañeiro<br />

Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, que vivían na zona <strong>de</strong> Sarandí, constituíran<br />

un fogar humil<strong>de</strong> e tiñan dúas fil<strong>la</strong>s, Elsita e Laura.<br />

Raimundo era un <strong>de</strong>stacado militante metalúrxico da Zona <strong>de</strong><br />

Avel<strong>la</strong>neda. Os Vil<strong>la</strong>flor gozaban <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> prestixio nas organizacións<br />

revolucionarias daquel tempo. Era xente con tradición<br />

peronista e con gran<strong>de</strong> sentido <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se. Xunto a Elsa participan<br />

da fundación das Forzas Armadas Peronistas converténdose<br />

no sector marxista da organización. As FAP durante os<br />

primeiros anos do 70 realizan un importante traballo no move-


mento obreiro dirixindo distintos gremios <strong>de</strong>nominados “combativos”.<br />

Co golpe <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> Vi<strong>de</strong><strong>la</strong>, esta organización estaba<br />

dividida en varios grupos, algúns uníronse a Montoneros,<br />

outros pasaron a se fusionar co Exército Revolucionario do<br />

Pobo, mentres outros lograron exiliarse.<br />

En 1979 Elsa acorda coa súa nai, que vivía en Montevi<strong>de</strong>o, para<br />

realizar xuntas unha viaxe a Galiza coa súa fil<strong>la</strong> maior. Foi así<br />

como se tras<strong>la</strong>daron a Gondomar on<strong>de</strong> están durante 7 meses<br />

afastada da tensión política que se vivía polo terror cotián. Elsa<br />

aproveitou a súa estadía no estado español para contactar cos<br />

seus compañeiros que estaban en Madrid e Barcelona.<br />

Ao pouco <strong>de</strong> chegar a Bos Aires daque<strong>la</strong> viaxe por Galiza,<br />

Elsa, Raimundo e as rapazas foron dar unha volta por<br />

Avel<strong>la</strong>neda. Era o 4 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1979. O día era <strong>de</strong> inverno.<br />

As nenas eran pequenas e querían ir <strong>de</strong> tendas e se fora posible<br />

ir á `calesita´. Cando en poucos segundos e <strong>de</strong> sorpresa un<br />

grupo fortemente armado saíndo <strong>de</strong> distintos automóbiles aba<strong>la</strong>nzouse<br />

sobre o matrimonio. Era un “grupo <strong>de</strong> tarefas” que lle<br />

chamaban. Raimundo intentouse enfrontar mais foi en van.<br />

Aos segundos estaban <strong>de</strong>ntro dun coche cos ollos vendados.<br />

Elsita e Laura berraban <strong>de</strong> horror en medio da xente que miraba<br />

impávida o que estaba acontecendo. As rapazas quedaron<br />

abandonadas na rúa, sendo os vecinos da zona os que as recolleron<br />

e levaron ata a casa da avoa paterna.<br />

Elsa e Raimundo foron levados á Esco<strong>la</strong> Mecánica da Armada.<br />

Un día antes foran secuestrados a súa irmá Josefina e o seu<br />

marido José Luís Hassan. O grupo Vil<strong>la</strong>flor foi levado ao<br />

Elsa no centro coa súa<br />

familia.<br />

Mulleres da emigración<br />

209


210 Mulleres da emigración<br />

Centro <strong>de</strong> Detención máis gran<strong>de</strong> da Arxentina; a tristemente<br />

lembrada Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica da Armada (ESMA).<br />

Susana Leiracha, ex-<strong>de</strong>tida <strong>de</strong>saparecida que coincidiu na<br />

ESMA con Elsa, cóntanos o seu testemuño cargado <strong>de</strong> emoción<br />

dos momentos <strong>de</strong> horror que viviron xuntas:<br />

“Cando me secuestraron, <strong>de</strong>spois da tortura, varias horas <strong>de</strong>spois,<br />

leváronme por una escaleira <strong>de</strong> mármore a un lugar que<br />

tiña un olor moi especial, era un cheiro “<strong>de</strong>nso”.<br />

Depositáronme nunha colchoneta cunha caparuza gris na cabeza,<br />

alxemas nas mans e creo que me durmín inmediatamente<br />

polo cansazo, a dor e o terror que non cesaba.<br />

Non sei canto tempo <strong>de</strong>spois me espertei. Escoitábanse voces,<br />

eran persoas comúns que fa<strong>la</strong>ban en voz alta.<br />

Prestei máis atención, non lembro as pa<strong>la</strong>bras mais eu estaba<br />

secuestrada, e o lugar seguro que non era un cárcere, era un<br />

instituto militar ou algo parecido. As persoas eran homes e<br />

mulleres. Intentei lentamente sentar ou acomodar a caperuza<br />

para ver o que estaba ocorrendo e alguén mo impediu. ¿Quen<br />

eran esas persoas que podían conversar en ton doméstico, mentres<br />

que a min me estaba prohibido?<br />

Simplemente eran os secuestrados máis antigos ca min,<br />

nunha quenda <strong>de</strong> garda permisiva que aproveitaban eses<br />

valiosos minutos para se coñecer e comunicar. Mentres que<br />

os recén secuestrados coma min <strong>de</strong>bían permanecer il<strong>la</strong>dos e<br />

en silencio por algúns días.<br />

Todas estas pequenas historias e lembranzas foron vividos nos breves<br />

momentos escamoteados aos verdugos. Cando non se sufría<br />

polos ruídos, as bucinas, os berros dos torturados e os golpes;<br />

cando por minutos cesaba o ail<strong>la</strong>mento total, rotineiro e enlouquecedor,<br />

vivido coa caperuza suxa e escura pegada ao rostro suoroso.<br />

Aos poucos días tamén era unha secuestrada antiga e pui<strong>de</strong>n<br />

“ver” algo e escoitar. O nome da “Gallega” era común, non a<br />

podía ver porque estaba na mesma ringleira <strong>de</strong> colchonetas cun<br />

tabique que ma ocultaba.<br />

Aos poucos días, máis dunha semana, os oficiais <strong>de</strong> mariña<br />

<strong>de</strong>cidiron escon<strong>de</strong>rnos da Comisión Interamericana <strong>de</strong><br />

Dereitos Humanos da OEA, que a raíz das <strong>de</strong>nuncias viña a<br />

Bos Aires para investigar os lugares <strong>de</strong>nunciados, entre eles, a<br />

Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica da Armada.<br />

Dividíronnos en dous grupos, quedamos no último e cando<br />

partiu o primeiro grupo pui<strong>de</strong>n unir a voz <strong>de</strong> Josefina coa<br />

súa cara e o seu corpo. Aínda non pui<strong>de</strong>ra unir a voz ao<br />

aspecto da Gallega.


Esa noite pui<strong>de</strong>n ver, espiando por baixo da caperuza, o rostro<br />

pálido do Toupa... non sabía que o vería por última vez, non<br />

chegou á il<strong>la</strong>, foi “tras<strong>la</strong>dado” esa noite.<br />

A viaxe en camioneta ata o embarca<strong>de</strong>iro e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> alí, en <strong>la</strong>ncha<br />

polos ríos do Delta do Paraná, <strong>de</strong> madrugada e todos encarapuzados,<br />

foi sinxe<strong>la</strong>mente arrepiante. Algúns pensaban que<br />

nos ían tirar á auga; eu non pensaba, a negación ensinábame un<br />

bo mecanismo para aliviar a tensión.<br />

Cando chegamos á il<strong>la</strong> do Tigre e nos pecharon nesa pequena<br />

habitación, húmida, calorosa, todos amoreados, compartindo a<br />

promiscuida<strong>de</strong>, pui<strong>de</strong>n ver a cara, os corpos e os acenos <strong>de</strong><br />

todos os meus compañeiros <strong>de</strong> cativerio.<br />

Cando observo á Galega <strong>de</strong>scubro con sorpresa que o seu chaleco,<br />

tecido <strong>de</strong> media estación, era moi parecido ao meu que<br />

quedara na casa. En realida<strong>de</strong>, sí era o mismo chaleco porque<br />

o Grupo <strong>de</strong> Tarefas non só nos secuestrara senón que a<strong>de</strong>mais<br />

se apo<strong>de</strong>rara <strong>de</strong> todas as nosas pertenzas, entre e<strong>la</strong>s da roupa.<br />

Os elementos que non lles interesaban <strong>de</strong>ixábanos na ESMA,<br />

como parte da roupa, algúns quedaron no “pañol”, lugar que<br />

recollía elementos cotiáns para uso dos gardas e, ás veces, noso.<br />

Moi sorrinte a Galega dixo que llo <strong>de</strong>ran e que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese<br />

momento lle pertencía, porque as nosas pertenzas se <strong>de</strong>bían<br />

socializar. Mais moi solidaria agregou que se o necesitaba mo<br />

Elsa coa fil<strong>la</strong>.<br />

Mulleres da emigración<br />

211


212 Mulleres da emigración<br />

<strong>de</strong>volvía. Por suposto que o usou durante moito tempo. Era un<br />

chaleco tecido a man, con restos <strong>de</strong> nobelo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> distintas<br />

cores: castaña, parda c<strong>la</strong>ra, amare<strong>la</strong> nun agradable “<strong>de</strong>gradé”.<br />

Moi axiña comprendín porque era unha voz que sempre escoitaba.<br />

Agradáballe fa<strong>la</strong>r, cun timbre moi especial, non moi alto<br />

mais audible. Os modos lentos, mais tecendo o seu discurso<br />

coa sabedoría da vida e da súa militancia.<br />

Era un discurso simple; sorprendíame non escoitar termos políticos<br />

aos que estaba acostumada po<strong>la</strong> militancia estudiantil.<br />

Nese habitáculo da il<strong>la</strong> puxeron dous catres nos extremos, no<br />

da <strong>de</strong>reita ao fondo estaban a Galega arriba e Pau<strong>la</strong> <strong>de</strong>baixo.<br />

Alí nos espacios roubados á represión a Galega contou a Pau<strong>la</strong><br />

como eran os xogos das súas fil<strong>la</strong>s pequenas; lembrou que<br />

unha vez a súa fil<strong>la</strong> Elsa e a súa sobriña Celeste (fil<strong>la</strong> única <strong>de</strong><br />

Josefina e Pepe) prepararon tortas <strong>de</strong> barro no patio e recubríronas<br />

cun po branco que era...¡veleno!, por suposto que remataron<br />

todos no hospital e afortunadamente o acci<strong>de</strong>nte converteuse<br />

nun recordo das trasnadas infantís.<br />

Ao mes volvemos ao <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> `Capucha´ no terceiro<br />

andar do Casino <strong>de</strong> Oficiais e entre os prisioneiros xa todos<br />

eramos vellos amigos.<br />

Xa nos enteiraramos <strong>de</strong> que a Gallega fora secuestrada co seu compañeiro<br />

Raimundo que non estaba con nós. Durante a estadía na<br />

il<strong>la</strong> Pau<strong>la</strong> atopouse coa su tía Thelma, que tamén fora secuestrada<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> marzo na ESMA; e<strong>la</strong> contoulle que ao home da Gallega o<br />

mataron a golpes uns gardas no corredor, logo da tortura.<br />

Pau<strong>la</strong> contoullo ao bo amigo da galega, o gordo Ramón, quen<br />

chorou a perda do seu amigo; cando puido recompoñerse, e en<br />

momentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scoido dos gardas, contoulle a todo o grupo o<br />

que acontecera. A Gallega estivo varias horas ou días, coa<br />

caperuza posta e nos permisos moi retraída. Mais recompúxose<br />

polos seus compañeiros, po<strong>la</strong> súa familia que estaba fóra e<br />

en poucos días volveu ser e<strong>la</strong> outra vez, con moita forza e vitalida<strong>de</strong>,<br />

mais cunha cor <strong>de</strong> tristura nos seus ollos.<br />

Lembro que <strong>de</strong>itada na súa colchoneta, coa caperuza repregada<br />

sobre a súa cabeza, apoiaba os brazos no chan <strong>de</strong> cemento<br />

e conversaba longos minutos sobre calquera tema cotián. Eu<br />

teríaos esgotado en cinco frases; mais e<strong>la</strong> non, conversaba con<br />

Pau<strong>la</strong> e o resto sobre os distintos xeitos <strong>de</strong> preparar unha comida,<br />

ou unha prebe ou unha sa<strong>la</strong>da. Moitas gardas permisivas<br />

estiveron <strong>de</strong>dicadas a ese tema transcen<strong>de</strong>nte, que contribuía a<br />

reemprazar na nosa imaxinación o pequeno anaco <strong>de</strong> carne con<br />

pan que era o noso vital alimento.<br />

Era moi curta <strong>de</strong> vista, miope e usaba uns grosos lentes “cu <strong>de</strong><br />

botel<strong>la</strong>” segundo e<strong>la</strong>, usábaos para ocultar os seus trazos e


facerse fea. A realida<strong>de</strong> era que o seu rostro sen anteollos era<br />

bonito e harmónico co seu corpo miúdo.<br />

Tanto na il<strong>la</strong> como no alto fascinábanlle as conversas neses<br />

minutos preciosos, roubados ao cativerio e á caperuza.<br />

Disfrutaba co re<strong>la</strong>to grupal <strong>de</strong> pelícu<strong>la</strong>s e, sobre todo, <strong>de</strong><br />

libros como “Doña Julia y el escribidor” e “El siglo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

luces”. Carpentier era un dos seus autores predilectos. Era<br />

moi boa na <strong>de</strong>scrición <strong>de</strong> imaxes e en todo aquelo que tivera<br />

que ver cos sentidos.<br />

Tamén gustaba da música e con Víctor, outro secuestrado que<br />

saíu en liberda<strong>de</strong> e contou amp<strong>la</strong>mente todas estas historias,<br />

cantaban cancións folclóricas, a súa voz resoaba en `Capucha´,<br />

mentres o resto compoñíamos o coro e Víctor marcaba o ritmo<br />

coas alxemas percutindo no chan <strong>de</strong> cemento.<br />

A `Capucha´ significaba il<strong>la</strong>mento, inmobilida<strong>de</strong> e silencio, ás<br />

veces interrompido polo ruído metálico das alxemas e as ca<strong>de</strong>as<br />

dos grillóns que acompañaban os movementos dos nosos<br />

corpos torturados e a nosa mente divagando.<br />

Pasaron semanas e un garda levouna a trabal<strong>la</strong>r ao “Pañol”. Debía<br />

acomodar a roupa, cose<strong>la</strong>, ten<strong>de</strong><strong>la</strong> e, <strong>de</strong> ser necesario, reparti<strong>la</strong>.<br />

Tamén fixo o listado oral dos que había no “pañol” tratando <strong>de</strong> atopar<br />

o <strong>de</strong>stino das nosas roupaxes e así, día a día apareceron `remeras´,<br />

camisas e pantalóns que a Galega ía repartindo segundo as<br />

necesida<strong>de</strong>s e non a pertenza.<br />

Elsa coa súa fil<strong>la</strong>.<br />

Mulleres da emigración<br />

213


As fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Elsa e<br />

Raimundo.<br />

214 Mulleres da emigración<br />

Si, lembro que un pantalón <strong>de</strong> verán <strong>de</strong> cor celeste,<br />

prometeu <strong>de</strong>volvermo. Cando mo trouxo -imposible<br />

<strong>de</strong> esquecer- tiña os botóns perfectamente cosidos.<br />

Como se fora costureira <strong>de</strong> profesión ou nai<br />

acostumada a remendar as roupas dos seus fillos.<br />

A galega era moi hábil e tiña experiencia da súa<br />

vida e a súa militancia e para alongar esas poucas<br />

horas <strong>de</strong>ntro do “pañol” que a afastaban da<br />

`Capucha´ e do olor do recinto, podía ter a paciencia<br />

<strong>de</strong> Penélope para remendar e <strong>de</strong>sremendar<br />

toda a roupa que fose necesaria.<br />

Despreciaba aos mariños, que a torturaran brutalmente,<br />

mais prestaba atención ao que dicían nesas<br />

char<strong>la</strong>s, ás veces incomprensibles, on<strong>de</strong> daban<br />

pautas <strong>de</strong> porque estabamos nesas condicións.<br />

Segundo a Galega, eran moi “occi<strong>de</strong>ntais e cristiáns” e daban<br />

importancia á familia como núcleo fundamental. E <strong>de</strong>cidiu<br />

seguirlles a corrente e propúxonos a súa táctica. Debiamos<br />

reforzar a importancia da nosa casa, familia, estudio e traballo,<br />

no caso <strong>de</strong> que nos levaran a esas char<strong>la</strong>s no soto.<br />

Semanas máis tar<strong>de</strong> outra parel<strong>la</strong>, o meu compañeiro e mais eu<br />

somos levados durante algunhas horas ao día a unha oficina no<br />

Sector 4, o soto on<strong>de</strong> había liberda<strong>de</strong> para bañarse, conversar<br />

sen caperuza, sen alxemas e sen grillóns nos pés. Nese sector<br />

os guardas logo das comidas nos traían <strong>la</strong>ranxas, que por i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> Pau<strong>la</strong>, sempre moi solidaria, non comíamos. Gardabámo<strong>la</strong>s<br />

celosamente ata o momento <strong>de</strong> voltar a `Capucha´, escondidas<br />

entre a roupa. Cando chegaba algunha garda máis benigna,<br />

sacabamos as <strong>la</strong>ranxas do agocho e facéndoas rodar polo chan<br />

<strong>de</strong> cemento, cada un dos secuestrados amante das froitas recibía<br />

a súa <strong>la</strong>ranxa, como se fose o manxar dos <strong>de</strong>uses.<br />

Aos poucos días todo o grupo Vil<strong>la</strong>flor –como lles chamabamos<br />

– iniciou o mismo itinerario. Eran cinco, a galega, a súa<br />

cuñada Josefina, o esposo Pepe Hassan, Pisco, un amigo e o<br />

gordo Ramón, un compañeiro.<br />

Ás veces <strong>de</strong>ixabamos mensaxes escritas porque na nosa quenda<br />

podía ser anterior á <strong>de</strong>les ou viceversa. Mais esa ousadía<br />

custounos moi cara, sufrimos ameazas e maltratos.<br />

Criamos, inxenuamente, que era parte do famoso “proceso <strong>de</strong><br />

recuperación” dos mariños e que, ao mellor, todos iamos pasar<br />

por ese sistema como un xeito <strong>de</strong> observarnos, contro<strong>la</strong>rnos ou<br />

algo así, como paso previo á vida e a liberda<strong>de</strong>.<br />

Nese período Pau<strong>la</strong> é levada á súa casa materna para visitar á súa<br />

fil<strong>la</strong> pequena, Paulina e neses momentos tamén esaba presente a<br />

Galega. Con moita habilida<strong>de</strong> e cariño coseu unha fermosa


oneca <strong>de</strong> trapo, co corpo <strong>de</strong> tea e un vestido primoroso para que<br />

Pau<strong>la</strong> se achegara ás súas fil<strong>la</strong>s cun presente que superara o cativerio<br />

e o horror e os transformara en cariño e tenrura.<br />

Meses máis tar<strong>de</strong> a continuida<strong>de</strong> prosegue e lévannos como a<br />

unha especie <strong>de</strong> cerimonia a outra <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia, a á oposta á<br />

caperuza, <strong>de</strong> nome `Pecera´.<br />

Eran oficinas cun vidro nas pare<strong>de</strong>s e porta que permitía ver as<br />

persoas que estaban no seu interior.<br />

Correspon<strong>de</strong>unos a primeira oficina á <strong>de</strong>reita da entrada;<br />

outros secuestrados máis antigos e <strong>de</strong>scoñecidos para nós <strong>de</strong>saloxaron<br />

<strong>de</strong> moi boa gana a un co<strong>la</strong>borador dos mariños que xa<br />

<strong>de</strong>ixou <strong>de</strong> estar en `Pecera´.<br />

Os cambios eran importantes porque xa non estabamos vixiados<br />

polos gardas agás fóra na porta <strong>de</strong> entrada; as mulleres<br />

tiñamos un dormitorio con camas para nós e só <strong>de</strong>bíamos pedir<br />

permiso para ir ao baño, momento no que <strong>de</strong>bíamos colocarnos<br />

unha venda negra nos ollos.<br />

Podiamos preparar café ou fumar con máis liberda<strong>de</strong>, os oficiais<br />

non estaban en `Pecera´ durante días ou semanas e se o<br />

facían era poucos minutos. Esta experiencia foi moi forte, mais<br />

logramos inserirnos como grupo co resto dos secuestrados<br />

máis antigos que eran oito persoas.<br />

Algunhas semanas <strong>de</strong>spois temos a alegría da incorporación do<br />

grupo Vil<strong>la</strong>flor tamén en `Pecera´. Debiamos recoller os diarios<br />

que nos achegaba un garda <strong>de</strong> madrugada, separar as novas<br />

para o arquivo <strong>de</strong> `Pecera´, que outros compañeiros recortaban<br />

e pegaban en carpetas. O noso traballo consistía en seleccionar<br />

En Gondomar coa súa<br />

familia.<br />

Mulleres da emigración<br />

215


Raimundo VIl<strong>la</strong>flor, o<br />

compañeiro <strong>de</strong> Elsa coa fil<strong>la</strong>.<br />

216 Mulleres da emigración<br />

un artigo dun tema previamente <strong>de</strong>signado no grupo <strong>de</strong> prensa,<br />

e resumir o contido da nova, escribilo a máquina e entregalo<br />

para a fotocopia <strong>de</strong>se pequeno resumo diario <strong>de</strong> novas.<br />

Durante as horas da tar<strong>de</strong>, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> comer, a Galega era a<br />

encargada do grupo <strong>de</strong> ximnasia.<br />

Sentabámonos fronte a e<strong>la</strong> e como nas c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> educación física<br />

da secundaria facíamos os exercicios en medio <strong>de</strong> conversas,<br />

chufas e risos <strong>de</strong> todo o grupo.<br />

Finalmente, unha noite un oficial encargado <strong>de</strong> `Pecera´,<br />

chama ao meu grupo porque “imos saír en liberda<strong>de</strong>”. Eu estaba<br />

preparando o mate e non quería <strong>de</strong>ixar a tarefa. Unha<br />

secuestrada antiga sacoume a `pava´ das mans e or<strong>de</strong>noume ir<br />

buscar as miñas pertenzas.<br />

Todos nos mirabamos entre sorprendidos, alegres, tristes e<br />

case non había comentarios. É que noutras épocas, e na nosa<br />

tamén, esas saídas podían significar a vida e a liberda<strong>de</strong>, ou o<br />

tras<strong>la</strong>do e a <strong>de</strong>saparición.<br />

Todos os compañeiros se puxeron en fi<strong>la</strong> no corredor <strong>de</strong><br />

`Pecera´, sen que ninguén fa<strong>la</strong>se e coas nosas escasas e valiosas<br />

pertenzas fomos saudando a todos e cada un, con bicos e os ollos<br />

con bágoas. As pa<strong>la</strong>bras eran <strong>de</strong> alegría mesturadas con tristura,<br />

porque nós marchabamos mais o resto quedaba. Só recordo que<br />

a cada un, co bico <strong>de</strong>sexeille sorte. Ao mes or<strong>de</strong>náronnos volver<br />

porque estabamos contro<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> xeito telefónico e quizais con<br />

seguimento. Devolvéronnos os documentos, fixéronnos algunhas<br />

preguntas, fixéronnos recomendacións mais só lembro que


ao oficial que estaba a cargo lle pedimos ver aos outros compañeiros,<br />

aos <strong>de</strong> Capucha e Pecera. Só nos permitiron cun garda e<br />

tabiques nos ollos, subir a Pecera; iamos contentos e emocionados<br />

<strong>de</strong> volver a velos e <strong>de</strong>ixarlles cigarros e <strong>la</strong>rpeiradas.<br />

Mais cando entramos no sector Pecera estaba case <strong>de</strong>serto. A<br />

imaxe hoxe aínda golpea e magoa moi forte. ¿On<strong>de</strong> estaban os<br />

que faltaban? Non pui<strong>de</strong>n imaxinar que estiveran nas súas casas.<br />

Os poucos compañeiros que estaban alí respondéronnos que,<br />

aos poucos días <strong>de</strong> irnos nós, os <strong>de</strong>volveran a Capucha coas<br />

alxemas nas mans e os grillóns nos pés.<br />

É que corría o mes <strong>de</strong> febreiro e nese período os oficiais facían<br />

reunións on<strong>de</strong> se votaba o <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> cada un dos secuestrados.<br />

O noso grupo foi liberado. O grupo Vil<strong>la</strong>flor retornara a<br />

Capucha. Alguén comentounos no noso estupor e amargura<br />

que a Galega se “encarapuzou” e non quixo fa<strong>la</strong>r con ninguén.<br />

Sabiamos, por experiencia personal, que cando o <strong>de</strong>sánimo<br />

ataca a caperuza era un refuxio perverso pero íntimo para chorar<br />

e <strong>de</strong>safogar toda a anguria.<br />

A Gallega non captou, logo <strong>de</strong>se día, ningún cigarro dos gardas<br />

nin a voz falsa do acougo <strong>de</strong> ningún mariño.<br />

Non po<strong>de</strong>mos imaxinar o que sentiu ou pensou e sufriu, mais<br />

si po<strong>de</strong>mos imaxinar e estar convencidos <strong>de</strong> que lle sobraba<br />

dignida<strong>de</strong> e fortaleza.<br />

Po<strong>de</strong>mos imaxinar e asegurar que, se houbo momentos para<br />

comunicarse co seu grupo e cos secuestrados que permanecera<br />

Represión nas rúas <strong>de</strong> Bos<br />

Aires, militares interrogando<br />

os cidadáns, ano 1976.<br />

Mulleres da emigración<br />

217


Croquis dun dos sotos<br />

c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>tención na ESMA.<br />

Edificio da ESMA<br />

(Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Armada).<br />

218 Mulleres da emigración<br />

sempre en Capucha, fíxoo coa súa voz e a súa presencia.<br />

Era miúda e <strong>de</strong> aparencia fráxil, mais os meses compartidos<br />

en cativerio <strong>de</strong>mostráronnos o contrario.<br />

A Galega logrou vencer aos mariños con ese costume que<br />

tiña <strong>de</strong> armar as historias e as tácticas <strong>de</strong> comportamento.<br />

A Galega e o seu grupo pui<strong>de</strong>ron vencer a soberbia e a<br />

cruelda<strong>de</strong> sen límites dos mariños da ESMA. Aínda estando<br />

<strong>de</strong>saparecida. E porque está <strong>de</strong>saparecida seguiraos vencendo<br />

en cada aceno cotián das súas fil<strong>la</strong>s e en cada aceno <strong>de</strong><br />

loita dos seus compañeiros <strong>de</strong> cativerio e <strong>de</strong> militancia.”<br />

Naquel grupo <strong>de</strong> seres humanos que se <strong>de</strong>batían en cada<br />

minuto entre a vida e a morte algúns lograron salvar as<br />

súas vidas, entre eles: Víctor Basterra, Norma Cozzí<br />

(Pau<strong>la</strong>), Héctor Pichini (Tata), Osvaldo Barros<br />

(Anteojito), Susana Leiracha (Kuki). Outros dos compañeiros<br />

foron asasinados, entre eles: Elsa Martínez “La<br />

Gallega”, Josefina Vil<strong>la</strong>flor, Enrique Arditti (Gordo Ramón),<br />

José Anzorena (Pepe), Tía Irene, José Hassan (Pepe),<br />

Fernando Brodsky (Nando), Carlos Chiaravalle (Viejo<br />

Diego), Ricardo Sáenz (El Topo).<br />

Na actualida<strong>de</strong> as súas fil<strong>la</strong>s Elsa e Laura seguen o camiño dos<br />

seus pais e participan activamente dos movementos que loitan<br />

po<strong>la</strong> Memoria e a Xustiza.<br />

En 1998 realizouse en Gondomar, o seu Concello natal, unha<br />

homenaxe a Elsa Martínez Mesejo. Nunha praza <strong>de</strong>sa vi<strong>la</strong><br />

galega unha p<strong>la</strong>ca lembra a loita <strong>de</strong> Elsa e a loita <strong>de</strong> todas as<br />

Nais <strong>de</strong> Praza <strong>de</strong> Maio.


ELSA MARTÍNEZ MESEJO<br />

María Elsa Martínez Mesejo nació en Couso-Gondomar el 8<br />

<strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1945. Su madre, Ascensión Martínez Mesejo, era<br />

una joven <strong>la</strong>bradora que tuvo <strong>de</strong> soltera a su hija. El padre <strong>de</strong><br />

María Elsa era campesino también, pero él no quiere asumir <strong>la</strong><br />

paternidad <strong>de</strong> su hija. Mientras, Ascensión, con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> sus<br />

hermanas y en <strong>la</strong> más absoluta discreción, como si no pasara<br />

nada, afronta <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> criar a su hija. María Elsa<br />

nace y crece en una tierra cuyos habitantes poco a poco iban<br />

partiendo hacia <strong>la</strong> emigración. Montevi<strong>de</strong>o era el lugar elegido<br />

por los vecinos <strong>de</strong>l Val Miñor. Ascensión, que ya tenía familia<br />

directa en Uruguay, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> seguir el camino <strong>de</strong> sus vecinos.<br />

Una tar<strong>de</strong> lluviosa, me<strong>la</strong>ncólica tal vez, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el puerto <strong>de</strong><br />

Vigo partieron ambas mujeres rumbo a “<strong>la</strong> Suiza americana”.<br />

En Montevi<strong>de</strong>o ya estaban sus hermanas que en poco tiempo<br />

habían logrado una posición cómoda en <strong>la</strong> rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> hostelería.<br />

Ascención se colocó en <strong>la</strong> empresa familiar mientras<br />

Elsita, que era muy pequeña, acompañaba a su madre en los<br />

trabajos <strong>de</strong>l hotel. Ascensión conoció a Ricardo Garreiro<br />

Balea, también gallego, y en el año 1948 <strong>de</strong>cidió casarse. Para<br />

Elsita, el compañero <strong>de</strong> su madre pasaría a ser su verda<strong>de</strong>ro<br />

padre y el<strong>la</strong> sería reconocida como Garreiro Martínez.<br />

Rosa Deus, familiar <strong>de</strong> Elsa, recuerda algunos pasajes <strong>de</strong> su<br />

vida en Montevi<strong>de</strong>o:<br />

La recuerdo menuda y frágil, <strong>de</strong> genio vivo y no especialmente<br />

alegre. Sé que <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> sus padres para sacar<strong>la</strong><br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte fueron duras, como <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> gente <strong>de</strong> <strong>la</strong> emigración;<br />

sin embargo, era bril<strong>la</strong>nte en sus estudios y, por lo que<br />

me contaron, apasionada por sus i<strong>de</strong>ales.<br />

Uruguay disfrutó durante décadas <strong>de</strong> cierta estabilidad económica<br />

y bienestar. Fue el único país que por aquel<strong>la</strong> época no<br />

había sufrido golpes <strong>de</strong> estado. La Banda Oriental tenía fama<br />

Mulleres da emigración<br />

219


220 Mulleres da emigración<br />

<strong>de</strong> ser un país muy <strong>de</strong>mocrático. Y este calificativo lo tenía<br />

bien ganado por tener una serie <strong>de</strong> gobiernos sumamente liberales.<br />

Tenemos que recordar que en 1905, cuando en <strong>la</strong><br />

Argentina expulsaban a los gallegos anarquistas, era<br />

Montevi<strong>de</strong>o quien les daba asilo.<br />

En los años 60 comienza a perfi<strong>la</strong>rse en América Latina una<br />

etapa agresiva <strong>de</strong>l capitalismo, orientada por los EEUU, que<br />

intenta agudizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estos países. Los consejos<br />

<strong>de</strong>l FMI para aquellos años eran simi<strong>la</strong>res a los actuales: privatizaciones,<br />

<strong>de</strong>smante<strong>la</strong>miento <strong>de</strong>l estado, etc. En el p<strong>la</strong>no político<br />

recomendaban que los ejércitos nacionales se convirtieran<br />

en represores <strong>de</strong> su propio pueblo.<br />

María Elsa vivía todos estos acontecimientos, en su etapa estudiantil,<br />

con mucha ilusión, hasta el punto <strong>de</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> afiliarse<br />

al Partido Socialista, un partido con <strong>la</strong>rga tradición <strong>de</strong><br />

izquierda e incluso <strong>de</strong> formación marxista.<br />

Los jóvenes más inquietos <strong>de</strong>l socialismo uruguayo, encabezados<br />

por Sendic, resuelven proletarizarse y un grupo <strong>de</strong> militantes se<br />

tras<strong>la</strong>da al <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Artigas, don<strong>de</strong> existían condiciones<br />

para realizar un trabajo político con los cortadores <strong>de</strong> caña. Fue así<br />

como Sendic, con el apoyo <strong>de</strong> Elsa y otros compañeros, organiza<br />

<strong>la</strong> famosa marcha <strong>de</strong> los cortadores <strong>de</strong> caña hacia Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Aquel movimiento <strong>de</strong> los trabajadores rurales marcó una etapa<br />

importante para el movimiento revolucionario uruguayo.<br />

Cuando yo tenía seis o siete años mi madre y mi tía <strong>de</strong>cidieron<br />

que mi prima y yo teníamos que recibir c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> inglés y le<br />

pidieron a Elsa que me diera c<strong>la</strong>ses, y Elsa le pidió a su amiga<br />

y compañera Topo<strong>la</strong>sky que se encargase <strong>de</strong> mi prima. Durante<br />

tres años fui tres veces por semana a su casa, don<strong>de</strong> en una<br />

habitación presidida por una enorme fotografía <strong>de</strong>l Che y una<br />

mandíbu<strong>la</strong> <strong>de</strong> tiburón austral, me daba c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> inglés.<br />

Después <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> importante lucha <strong>de</strong> los cortadores <strong>de</strong> caña<br />

y <strong>la</strong> posterior represión por parte <strong>de</strong>l gobierno, el grupo revolucionario<br />

<strong>de</strong>cidió pasar a <strong>la</strong> ilegalidad y constituir el Movimiento<br />

Nacional Revolucionario Tupamaros. Los máximos dirigentes<br />

<strong>de</strong> esta organización, entre ellos María Elsa, pensaron que se<br />

había agotado <strong>la</strong> vía pacífica y que era necesario seguir <strong>la</strong>s directrices<br />

<strong>de</strong>l Che. En el caso uruguayo, <strong>de</strong>bido a su geografía l<strong>la</strong>na,<br />

se hacía imposible <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> guerril<strong>la</strong>s en el campo, por lo que<br />

<strong>de</strong>cidieron organizar<strong>la</strong> como guerril<strong>la</strong> urbana.<br />

Se unió a <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> los “Tupas” a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad y<br />

yendo al <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Artigas a <strong>la</strong> zafra, don<strong>de</strong> conoció a<br />

Raúl Sendic, el cual se ganó a un puñado <strong>de</strong> bril<strong>la</strong>ntes universitarios<br />

llenos <strong>de</strong> <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> cambiar <strong>la</strong>s cosas.<br />

En diciembre <strong>de</strong> 1966 se produjo el primer tiroteo con <strong>la</strong>


policía, don<strong>de</strong> muere Carlos Flores y el grupo más comprometido<br />

tiene que pasar a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinidad.<br />

El día que aprobé mis exámenes <strong>de</strong> inglés -seña<strong>la</strong> Rosa Deusse<br />

lo fui a contar a mi madre. En el oscuro corredor <strong>de</strong>l edificio<br />

don<strong>de</strong> vivían <strong>la</strong> estaban aguardando. La <strong>de</strong>tuvieron y se <strong>la</strong><br />

llevaron a comisaría. De esa manera nos enteramos que habían<br />

<strong>de</strong>scubierto una célu<strong>la</strong> tupamara y que Elsa era una <strong>de</strong> sus<br />

miembros. Nunca <strong>la</strong> volvimos a ver.<br />

El <strong>de</strong>stacado dirigente <strong>de</strong>l peronismo revolucionario Evan El<br />

Cadre, recientemente fallecido y quien conoció a Elsa en<br />

Montevi<strong>de</strong>o, nos re<strong>la</strong>ta sus recuerdos:<br />

A Lucía, como le l<strong>la</strong>mábamos a Elsa, <strong>la</strong> conocí en Montevi<strong>de</strong>o en<br />

<strong>la</strong>s reuniones periódicas que teníamos en Solimar entre nuestra<br />

organización y los Tupamaros. Allí estaba viviendo un grupo <strong>de</strong><br />

compañeros peronistas que habían pertenecido a Tacuara y que<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> posiciones católicas <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha se fueron radicalizando<br />

hacia posiciones revolucionarias antiimperialistas. En aquel<strong>la</strong>s<br />

reuniones recuerdo que participaron Huidobro, Tabare y <strong>la</strong> “gallega”<br />

Elsa, o Lucía, o <strong>la</strong> “Petisa” como también <strong>la</strong> conocíamos.<br />

Lucía en aquel<strong>la</strong> época fue novia <strong>de</strong> un compañero nuestro que<br />

participaba <strong>de</strong> los Tupamaros. Cuando nuestro grupo resolvió<br />

organizar <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> en <strong>la</strong> Argentina en conversaciones con<br />

los Tupas acordamos conjuntamente que Lucía y su compañero<br />

se tras<strong>la</strong>dasen a <strong>la</strong> Argentina.<br />

Al llegar a Buenos Aires le conseguimos a Lucía un lugar para<br />

vivir en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> una vieja militante peronista, Ida Adad,<br />

don<strong>de</strong> vivió una <strong>la</strong>rga temporada. Así es como a finales <strong>de</strong> los<br />

años sesenta fundamos <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas Peronistas, don<strong>de</strong><br />

recogíamos a los jóvenes que nosotros habíamos forjado<br />

durante <strong>la</strong> resistencia en <strong>la</strong> juventud peronista y a los compañeros<br />

<strong>de</strong>l movimiento obrero que luchaban contra <strong>la</strong> burocracia<br />

sindical. Nuestra lucha estaba alentada por el propio general<br />

Perón. Queríamos traer al general y constituir un proceso <strong>de</strong><br />

liberación nacional. Nosotros estábamos muy influenciados<br />

por <strong>la</strong> revolución argelina y cubana. Era un momento muy<br />

importante en el mundo, <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong>l Vietnam, etc.<br />

Entre algunos <strong>de</strong> los fundadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAP estaba también<br />

Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, con quien años <strong>de</strong>spués formó pareja Lucía.<br />

Nosotros pensábamos que teníamos que combinar <strong>la</strong> lucha armada<br />

en el campo con <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> masas en <strong>la</strong> ciudad. Así fue que<br />

cuando comenzamos a organizar en 1968 nuestra base guerrillera<br />

en Taco Ralo Tucuman, fuimos <strong>de</strong>scubiertos y <strong>de</strong>tenidos.<br />

Durante los años <strong>de</strong> prisión Elsa y Raimundo juegan un papel<br />

muy importante en <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAP; en esos años <strong>la</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

221


222 Mulleres da emigración<br />

influencia marxista <strong>de</strong> Lucía va <strong>de</strong>speronizando <strong>la</strong> organización,<br />

convirtiéndo<strong>la</strong> en una estructura rígida, militarista, <strong>de</strong><br />

pleno corte leninista.<br />

Recuerdo que al salir <strong>de</strong> Devoto ese mismo día me encontré<br />

con Lucía. Ahí supe que había formado pareja con Raimundo,<br />

un compañero muy <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong>l movimiento peronista.<br />

Con nuestra salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel y con el triunfo <strong>de</strong>l peronismo,<br />

comenzaba un fuerte <strong>de</strong>bate interno que terminaría con una<br />

división <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAP; por una parte, <strong>la</strong> corriente peronista que<br />

conformamos <strong>la</strong> FAP 17 <strong>de</strong> octubre y el sector más i<strong>de</strong>ologizado<br />

encabezado por Lucía, Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, etc.<br />

Elsa, que nunca había estado muy convencida <strong>de</strong>l peronismo,<br />

se fue <strong>de</strong>cantando por una política más frontal contra <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>l Justicialismo. El<strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfiaba <strong>de</strong> <strong>la</strong>s intenciones <strong>de</strong>l<br />

gobierno <strong>de</strong> Perón. Con el abierto enfrentamiento con los sectores<br />

reaccionarios <strong>de</strong>l peronismo y el posterior golpe <strong>de</strong> estado<br />

<strong>de</strong> Vi<strong>de</strong><strong>la</strong>, el sector que li<strong>de</strong>raba Elsa terminará fusionándose<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Ejército Revolucionario <strong>de</strong>l Pueblo.<br />

La sistemática represión y persecución por <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> los militares<br />

comienza a diezmar <strong>la</strong>s organizaciones revolucionarias.<br />

Miles <strong>de</strong> secuestros y asesinatos acabaron con estas organizaciones<br />

y exterminaron a sus militantes. Elsa y su compañero<br />

Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, que vivían en <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Sarandí, habían<br />

constituido un hogar humil<strong>de</strong> y tenían dos hijas, Elsita y Laura.<br />

Raimundo era un <strong>de</strong>stacado militante metalúrgico <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong><br />

Avel<strong>la</strong>neda. Los Vil<strong>la</strong>flor gozaban <strong>de</strong> gran prestigio en <strong>la</strong>s organizaciones<br />

revolucionarias <strong>de</strong> aquel tiempo. Era gente con tradición<br />

peronista y con gran sentido <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se. Junto a Elsa participan<br />

en <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas Peronistas convirtiéndose<br />

en el sector marxista <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización. Las FAP<br />

durante los primeros años <strong>de</strong>l 70 realizan un importante trabajo<br />

en el movimiento obrero dirigiendo distintos gremios <strong>de</strong>nominados<br />

“combativos”. Con el golpe <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> Vi<strong>de</strong><strong>la</strong>, esta organización<br />

estaba dividida en varios grupos. Algunos se unieron a<br />

Montoneros, otros pasaron a fusionarse con el Ejército<br />

Revolucionario <strong>de</strong>l Pueblo, mientras otros lograron exiliarse.<br />

En 1979 Elsa acuerda con su madre, que vivía en Montevi<strong>de</strong>o,<br />

realizar juntas un viaje a Galicia con su hija mayor. Fue así como<br />

se tras<strong>la</strong>daron a Gondomar, don<strong>de</strong> están durante siete meses alejadas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tensión política que se vivía por el terror cotidiano.<br />

Elsa aprovechó su estancia en el estado español para contactar<br />

con sus compañeros que estaban en Madrid y Barcelona.<br />

Al poco <strong>de</strong> llegar a Buenos Aires <strong>de</strong> aquel viaje por Galicia,<br />

Elsa, Raimundo y <strong>la</strong>s niñas fueron a dar una vuelta por<br />

Avel<strong>la</strong>neda. Era el 4 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1979. El día era <strong>de</strong> invier-


no. Las niñas eran pequeñas y querían ir <strong>de</strong> tiendas y si fuese<br />

posible ir a <strong>la</strong> “calesita”, cuando en pocos segundos y <strong>de</strong> sorpresa<br />

un grupo fuertemente armado, saliendo <strong>de</strong> distintos<br />

automóviles, se aba<strong>la</strong>nzó sobre el matrimonio. Era lo que l<strong>la</strong>maban<br />

un “grupo <strong>de</strong> tareas”. Raimundo se intentó enfrentar<br />

pero fue en vano. A los pocos segundos estaban <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />

coche con los ojos vendados. Elsita y Laura chil<strong>la</strong>ban <strong>de</strong><br />

horror en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> gente que miraba impávida lo que estaba<br />

sucediendo. Las niñas quedaron abandonadas en <strong>la</strong> calle,<br />

siendo los vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona los que <strong>la</strong>s recogieron y llevaron<br />

hasta <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> abue<strong>la</strong> paterna.<br />

Elsa y Raimundo fueron llevados a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Armada. Un día antes habían sido secuestrados su hermana<br />

Josefina y su marido José Luis Hassan. El grupo Vil<strong>la</strong>flor fue llevado<br />

al centro <strong>de</strong> <strong>de</strong>tención más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argentina: <strong>la</strong> tristemente<br />

recordada Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Armada (ESMA).<br />

Susana Leiracha, ex-<strong>de</strong>tenida <strong>de</strong>saparecida que coincidió en <strong>la</strong><br />

ESMA con Elsa, nos cuenta su testimonio cargado <strong>de</strong> emoción<br />

por los momentos <strong>de</strong> horror que vivieron juntas:<br />

Cuando me secuestraron, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura, varias horas<br />

<strong>de</strong>spués, me llevaron por una escalera <strong>de</strong> mármol a un lugar<br />

que tenía un olor muy especial, era un olor “<strong>de</strong>nso”.<br />

Me <strong>de</strong>positaron en una colchoneta con una capucha gris en <strong>la</strong><br />

cabeza, ca<strong>de</strong>nas en <strong>la</strong>s manos y creo que me dormí inmediatamente<br />

por el cansancio, el dolor y el terror que no cesaba.<br />

No sé cuanto tiempo <strong>de</strong>spués me <strong>de</strong>sperté. Se escuchaban<br />

voces, eran personas comunes que hab<strong>la</strong>ban en voz alta. Presté<br />

más atención, no recuerdo <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras pero yo estaba secuestrada,<br />

y el lugar seguro que no era una cárcel, era un instituto<br />

militar o algo parecido. Las personas eran hombres y mujeres.<br />

Intenté lentamente sentar o acomodar <strong>la</strong> capucha para ver lo<br />

que estaba ocurriendo y alguien me lo impidió. ¿Quiénes eran<br />

esas personas que podían conversar en tono doméstico, mientras<br />

que a mí me estaba prohibido?<br />

Simplemente eran los secuestrados más antiguos que yo, en un<br />

turno <strong>de</strong> guarda permisiva que aprovechaban esos valiosos<br />

minutos para conocerse y comunicarse, mientras que los recién<br />

secuestrados como yo <strong>de</strong>bíamos permanecer ais<strong>la</strong>dos y en<br />

silencio por algunos días.<br />

Todas estas pequeñas historias y recuerdos fueron vividos en<br />

los breves momentos escamoteados a los verdugos, cuando no<br />

se sufría por los ruidos, <strong>la</strong>s bocinas, los gritos <strong>de</strong> los torturados<br />

y los golpes; cuando por minutos cesaba el ais<strong>la</strong>miento total,<br />

rutinario y enloquecedor, vivido con <strong>la</strong> capucha sucia y oscura<br />

pegada al rostro sudoroso.<br />

Mulleres da emigración<br />

223


224 Mulleres da emigración<br />

A los pocos días también era una secuestrada antigua, y pu<strong>de</strong><br />

“ver” algo y escuchar. El nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> “gallega” era común,<br />

no <strong>la</strong> podía ver porque estaba en <strong>la</strong> misma fi<strong>la</strong> <strong>de</strong> colchonetas<br />

con un tabique que me <strong>la</strong> ocultaba.<br />

A los pocos días, más <strong>de</strong> una semana, los oficiales <strong>de</strong> marina<br />

<strong>de</strong>cidieron escon<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interamericana <strong>de</strong><br />

Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> OEA, que a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias<br />

venía a Buenos Aires para investigar los lugares <strong>de</strong>nunciados,<br />

entre ellos, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Armada.<br />

Nos dividieron en dos grupos, quedamos en el último y cuando<br />

partió el primero grupo pu<strong>de</strong> unir <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> Josefina con su<br />

cara y su cuerpo. Aún no había podido unir <strong>la</strong> voz al aspecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Gallega.<br />

Esa noche pu<strong>de</strong> ver, espiando por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capucha, el rostro<br />

pálido <strong>de</strong>l Toupa... no sabía que lo vería por última vez, no<br />

llegó a <strong>la</strong> is<strong>la</strong>, fue “tras<strong>la</strong>dado” esa noche.<br />

El viaje en camioneta hasta el embarca<strong>de</strong>ro y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí, en<br />

<strong>la</strong>ncha por los ríos <strong>de</strong>l Delta <strong>de</strong>l Paraná, <strong>de</strong> madrugada y todos<br />

encapuchados, fue sencil<strong>la</strong>mente espantoso. Algunos pensaban<br />

que nos iban a tirar al agua; yo no pensaba, <strong>la</strong> negación me<br />

enseñaba un buen mecanismo para aliviar <strong>la</strong> tensión.<br />

Cuando llegamos a <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Tigre y nos encerraron en esa<br />

pequeña habitación, húmeda, calurosa, todos amontonados,<br />

compartiendo <strong>la</strong> promiscuidad, pu<strong>de</strong> ver <strong>la</strong> cara, los cuerpos y<br />

los gestos <strong>de</strong> todos mis compañeros <strong>de</strong> cautiverio.<br />

Cuando observo a <strong>la</strong> Gallega <strong>de</strong>scubro con sorpresa que su<br />

chaleco, tejido <strong>de</strong> media estación, era muy parecido al mío que<br />

había quedado en casa. En realidad, sí era el mismo chaleco<br />

porque el Grupo <strong>de</strong> Tareas no sólo nos había secuestrado sino<br />

que a<strong>de</strong>más se había apo<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> todas nuestras pertenencias,<br />

entre el<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa.<br />

Los elementos que no les interesaban los <strong>de</strong>jaban en <strong>la</strong> ESMA,<br />

como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa. Algunos quedaron en el “pañol”, lugar<br />

que recogía elementos cotidianos para uso <strong>de</strong> los guardas y, a<br />

veces, nuestro.<br />

Muy sonriente <strong>la</strong> Gallega dijo que se lo habían dado y que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

ese momento le pertenecía, porque nuestras pertenencias se <strong>de</strong>bían<br />

socializar. Pero muy solidaria agregó que si lo necesitaba me lo<br />

<strong>de</strong>volvía. Por supuesto que lo usó durante mucho tiempo. Era un<br />

chaleco tejido a mano, con restos <strong>de</strong> novillo <strong>de</strong> <strong>la</strong>na <strong>de</strong> distintos<br />

colores: castaño, pardo c<strong>la</strong>ro, amarillo en un agradable “<strong>de</strong>gradé”.<br />

Muy pronto comprendí por qué era una voz que siempre escuchaba.<br />

Le agradaba hab<strong>la</strong>r, con un timbre muy especial, no muy<br />

alto pero audible, los modos lentos, pero tejiendo su discurso


con <strong>la</strong> sabiduría <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>de</strong> su militancia.<br />

Era un discurso simple; me sorprendía no escuchar términos políticos<br />

a los que estaba acostumbrada por <strong>la</strong> militancia estudiantil.<br />

En ese habitáculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> pusieron dos catres en los extremos,<br />

en el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha al fondo estaban <strong>la</strong> Gallega arriba y<br />

Pau<strong>la</strong> <strong>de</strong>bajo. Allí en los espacios robados a <strong>la</strong> represión <strong>la</strong><br />

Gallega le contó a Pau<strong>la</strong> cómo eran los juegos <strong>de</strong> sus hijas<br />

pequeñas; recordó que una vez su hija Elsa y su sobrina<br />

Celeste (hija única <strong>de</strong> Josefina y Pepe) prepararon tortas <strong>de</strong><br />

barro en el patio y <strong>la</strong>s recubrieron con un polvo b<strong>la</strong>nco que<br />

era...¡veneno!. Por supuesto que terminaron todos en el hospital<br />

y afortunadamente el acci<strong>de</strong>nte se convirtió en un recuerdo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s travesuras infantiles.<br />

Al mes volvemos al <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> “Capucha” en el tercer andar<br />

<strong>de</strong>l Casino <strong>de</strong> Oficiales y entre los prisioneros ya todos éramos<br />

viejos amigos.<br />

Ya nos habíamos enterado <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Gallega había sido secuestrada<br />

con su compañero Raimundo, que no estaba con nosotros.<br />

Durante <strong>la</strong> estancia en <strong>la</strong> is<strong>la</strong>, Pau<strong>la</strong> se encontró con su tía<br />

Thelma, que también había sido secuestrada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> marzo en <strong>la</strong><br />

ESMA; el<strong>la</strong> le contó que al hombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gallega lo mataron a<br />

golpes unos guardas en el corredor, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura.<br />

Pau<strong>la</strong> se lo contó al buen amigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gallega, el gordo Ramón,<br />

quien lloró <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> su amigo; cuando pudo recomponerse,<br />

y en momentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scuido <strong>de</strong> los guardias, le contó a todo el<br />

grupo lo que había sucedido. La Gallega estuvo varias horas o<br />

días con <strong>la</strong> capucha puesta y en los permisos muy retraída. Pero<br />

se recompuso por sus compañeros, por su familia que estaba<br />

fuera y en pocos días volvió a ser el<strong>la</strong> otra vez, con mucha fuerza<br />

y vitalidad, pero con un color <strong>de</strong> tristeza en sus ojos.<br />

Recuerdo que acostada en su colchoneta, con <strong>la</strong> capucha replegada<br />

sobre su cabeza, apoyaba los brazos en el suelo <strong>de</strong><br />

cemento y conversaba <strong>la</strong>rgos minutos sobre cualquier tema<br />

cotidiano. Yo los habría agotado en cinco frases; pero el<strong>la</strong> no,<br />

conversaba con Pau<strong>la</strong> y el resto sobre <strong>la</strong>s distintas maneras <strong>de</strong><br />

preparar una comida, o una salsa o una ensa<strong>la</strong>da. Muchas guardias<br />

permisivas estuvieron <strong>de</strong>dicadas a ese tema trascen<strong>de</strong>nte,<br />

que contribuía a reemp<strong>la</strong>zar en nuestra imaginación el pequeño<br />

trozo <strong>de</strong> carne con pan que era nuestro vital alimento.<br />

Era muy corta <strong>de</strong> vista, miope y usaba unas gruesos gafas<br />

“culo <strong>de</strong> botel<strong>la</strong>”. Según el<strong>la</strong>, los usaba para ocultar sus rasgos<br />

y hacerse fea. La realidad era que su rostro sin anteojos era<br />

bonito y harmónico con su cuerpo menudo.<br />

Tanto en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> como en en lo alto le fascinaban <strong>la</strong>s conversaciones<br />

en esos minutos preciosos, robados al cautiverio y a <strong>la</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

225


226 Mulleres da emigración<br />

capucha. Disfrutaba con el re<strong>la</strong>to grupal <strong>de</strong> pelícu<strong>la</strong>s y, sobre<br />

todo, <strong>de</strong> libros como “Doña Julia y el escribidor” y “El siglo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s luces”. Carpentier era uno <strong>de</strong> sus autores predilectos.<br />

Era muy buena en <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> imágenes y en todo aquello<br />

que tuviera que ver con los sentidos.<br />

También le gustaba <strong>la</strong> música y con Víctor, otro secuestrado<br />

que salió en libertad y contó ampliamente todas estas historias,<br />

cantaban canciones folclóricas. Su voz resonaba en<br />

“Capucha”, mientras el resto componíamos el coro y Víctor<br />

marcaba el ritmo con <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas percutiendo en el suelo <strong>de</strong><br />

cemento. La `Capucha´ significaba ais<strong>la</strong>miento, inmovilidad y<br />

silencio, a veces interrumpido por el ruido metálico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ca<strong>de</strong>nas y los grilletes que acompañaban los movimientos <strong>de</strong><br />

nuestros cuerpos torturados y nuestra mente divagando.<br />

Pasaron semanas y un guardia <strong>la</strong> llevó a trabajar al “Pañol”. Debía<br />

acomodar <strong>la</strong> ropa, coser<strong>la</strong>, ten<strong>de</strong>r<strong>la</strong> y, <strong>de</strong> ser necesario, repartir<strong>la</strong>.<br />

También hizo el listado oral <strong>de</strong> los que había en el “Pañol”, tratando<br />

<strong>de</strong> encontrar el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> nuestros ropajes y así, día a día, aparecieron<br />

“remeras”, camisas y pantalones que <strong>la</strong> Gallega iba<br />

repartiendo según <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y no <strong>la</strong> pertenencia.<br />

Sí, recuerdo que un pantalón <strong>de</strong> verano <strong>de</strong> color celeste, prometió<br />

<strong>de</strong>volvérmelo. Cuando me lo trajo -imposible <strong>de</strong> olvidar- tenía los<br />

botones perfectamente cosidos, como si fuera costurera <strong>de</strong> profesión<br />

o madre acostumbrada a remendar <strong>la</strong>s ropas <strong>de</strong> sus hijos.<br />

La gallega era muy hábil y tenía experiencia <strong>de</strong> su vida y su<br />

militancia y para a<strong>la</strong>rgar esas pocas horas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l “Pañol”<br />

que <strong>la</strong> alejaban <strong>de</strong> <strong>la</strong> `Capucha´ y <strong>de</strong>l olor <strong>de</strong>l recinto, podía<br />

tener <strong>la</strong> paciencia <strong>de</strong> Penélope para remendar y <strong>de</strong>sremendar<br />

toda <strong>la</strong> ropa que fuera necesaria.<br />

Despreciaba a los marineros, que <strong>la</strong> habían torturado brutalmente,<br />

pero prestaba atención a lo que <strong>de</strong>cían en esas char<strong>la</strong>s,<br />

a veces incomprensibles, don<strong>de</strong> daban pautas <strong>de</strong> por qué estábamos<br />

en esas condiciones.<br />

Según <strong>la</strong> Gallega, eran muy “occi<strong>de</strong>ntales y cristianos” y daban<br />

importancia a <strong>la</strong> familia como núcleo fundamental. Y <strong>de</strong>cidió<br />

seguirles <strong>la</strong> corriente y nos propuso su táctica. Debíamos reforzar<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> nuestra casa, familia, estudio y trabajo, en caso<br />

<strong>de</strong> que nos llevasen a esas char<strong>la</strong>s en el sótano.<br />

Semanas más tar<strong>de</strong> otra pareja, mi compañero y yo somos llevados<br />

durante algunas horas al día a una oficina en el Sector 4,<br />

el sótano don<strong>de</strong> había libertad para bañarse, conversar sin<br />

capucha, sin ca<strong>de</strong>nas y sin grilletes en los pies. En ese sector<br />

los guardias, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comidas, nos traían naranjas, que<br />

por i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Pau<strong>la</strong>, siempre muy solidaria, no comíamos. Las<br />

guardábamos celosamente hasta el momento <strong>de</strong> volver a <strong>la</strong>


“Capucha”, escondidas entre <strong>la</strong> ropa. Cuando llegaba alguna<br />

guardia más benigna, sacábamos <strong>la</strong>s naranjas <strong>de</strong>l escondite y<br />

haciéndo<strong>la</strong>s rodar por el suelo <strong>de</strong> cemento, cada uno <strong>de</strong> los<br />

secuestrados amante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frutas recibía su naranja, como si<br />

fuera el manjar <strong>de</strong> los dioses.<br />

A los pocos días todo el grupo Vil<strong>la</strong>flor -como les l<strong>la</strong>mábamosinició<br />

el mismo itinerario. Eran cinco, <strong>la</strong> gallega, su cuñada<br />

Josefina, el esposo Pepe Hassan, Pisco, un amigo y el gordo<br />

Ramón, un compañero.<br />

A veces <strong>de</strong>jábamos mensajes escritos porque en nuestra turno<br />

podía ser anterior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> ellos o viceversa. Pero esa osadía nos<br />

costó muy cara, sufrimos amenazas y maltratos.<br />

Creíamos, ingenuamente, que era parte <strong>de</strong>l famoso “proceso <strong>de</strong><br />

recuperación” <strong>de</strong> los marineros y que, a lo mejor, todos íbamos<br />

a pasar por ese sistema como una manera <strong>de</strong> observarnos, contro<strong>la</strong>rnos<br />

o algo así, como paso previo a <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> libertad.<br />

En ese período Pau<strong>la</strong> es llevada a su casa materna para visitar<br />

a su hija pequeña, Paulina, y en esos momentos también estaba<br />

presente <strong>la</strong> Gallega. Con mucha habilidad y cariño cosió<br />

una hermosa muñeca <strong>de</strong> trapo, con el cuerpo <strong>de</strong> te<strong>la</strong> y un vestido<br />

primoroso para que Pau<strong>la</strong> se presentase ante a sus hijas<br />

con un regalo que superase el cautiverio y el horror y los transformase<br />

en cariño y ternura.<br />

Meses más tar<strong>de</strong> <strong>la</strong> continuidad prosigue y nos llevan como a<br />

una especie <strong>de</strong> ceremonia a otra <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia, a <strong>la</strong> opuesta a <strong>la</strong><br />

capucha, <strong>de</strong> nombre “Pecera”.<br />

Eran oficinas con un vidrio en <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s y puerta que permitía<br />

ver a <strong>la</strong>s personas que estaban en su interior.<br />

Nos correspondió <strong>la</strong> primera oficina a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> <strong>la</strong> entrada;<br />

otros secuestrados más antiguos y <strong>de</strong>sconocidos para nosotros<br />

<strong>de</strong>salojaron <strong>de</strong> muy buena gana a un co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> los marineros<br />

que ya <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> estar en “Pecera”.<br />

Los cambios eran importantes porque ya no estábamos vigi<strong>la</strong>dos<br />

por los guardias excepto fuera en <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> entrada; <strong>la</strong>s<br />

mujeres teníamos un dormitorio con camas para nosotros y<br />

sólo <strong>de</strong>bíamos pedir permiso para ir al baño, momento en el<br />

que <strong>de</strong>bíamos colocarnos una venda negra en los ojos.<br />

Podíamos preparar café o fumar con más libertad, los oficiales<br />

no estaban en “Pecera” durante días o semanas y si lo hacían<br />

era pocos minutos. Esta experiencia fue muy fuerte, pero<br />

logramos insertarnos como grupo con el resto <strong>de</strong> los secuestrados<br />

más antiguos que eran ocho personas.<br />

Algunas semanas <strong>de</strong>spués tenemos <strong>la</strong> alegría <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación<br />

<strong>de</strong>l grupo Vil<strong>la</strong>flor también en “Pecera”. Debíamos<br />

Mulleres da emigración<br />

227


228 Mulleres da emigración<br />

recoger los diarios que nos acercaba un guardia <strong>de</strong> madrugada,<br />

separar <strong>la</strong>s jóvenes para el archivo <strong>de</strong> “Pecera”, que otros<br />

compañeros recortaban y pegaban en carpetas. Nuestro trabajo<br />

consistía en seleccionar un artículo <strong>de</strong> un tema previamente<br />

<strong>de</strong>signado en el grupo <strong>de</strong> prensa, y resumir el contenido <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> noticia, escribirlo a máquina y entregarlo para <strong>la</strong> fotocopia<br />

<strong>de</strong> ese pequeño resumen diario <strong>de</strong> noticias.<br />

Durante <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comer, <strong>la</strong> Gallega era<br />

<strong>la</strong> encargada <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gimnasia.<br />

Nos sentábamos frente a el<strong>la</strong> y como en <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> educación<br />

física <strong>de</strong> <strong>la</strong> secundaria hacíamos los ejercicios en medio <strong>de</strong><br />

conversaciones, bur<strong>la</strong>s y risas <strong>de</strong> todo el grupo.<br />

Finalmente, una noche un oficial encargado <strong>de</strong> “Pecera” l<strong>la</strong>ma<br />

a mi grupo porque “vamos a salir en libertad”. Yo estaba preparando<br />

el mate y no quería <strong>de</strong>jar <strong>la</strong> tarea. Una secuestrada<br />

antigua me sacó <strong>la</strong> “pava” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos y me or<strong>de</strong>nó ir a buscar<br />

mis pertenencias.<br />

Todos nos mirábamos entre sorprendidos, alegres, tristes y casi<br />

no había comentarios. Es que en otras épocas, y en <strong>la</strong> nuestra<br />

también, esas salidas podían significar <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> libertad, o<br />

el tras<strong>la</strong>do y <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición.<br />

Todos los compañeros se pusieron en fi<strong>la</strong> en el corredor <strong>de</strong><br />

“Pecera”, sin que nadie hab<strong>la</strong>ra y con nuestras escasas y valiosas<br />

pertenencias fuimos saludando a todos y cada uno, con besos<br />

y con los ojos con lágrimas. Las pa<strong>la</strong>bras eran <strong>de</strong> alegría mezc<strong>la</strong>das<br />

con tristeza, porque nosotros marchábamos pero el resto<br />

quedaba. Solo recuerdo que a cada uno, con el beso le <strong>de</strong>seé<br />

suerte. Al mes nos or<strong>de</strong>naron volver porque estábamos contro<strong>la</strong>dos<br />

<strong>de</strong> manera telefónica y quizás con seguimiento. Nos <strong>de</strong>volvieron<br />

los documentos, nos hicieron algunas preguntas, nos<br />

hicieron recomendaciones pero sólo recuerdo que al oficial que<br />

estaba a cargo le pedimos ver a los otros compañeros, a los <strong>de</strong><br />

Capucha y Pecera. Sólo nos permitieron con un guardia y tabiques<br />

en los ojos, subir a Pecera; íbamos contentos y emocionados<br />

<strong>de</strong> volver a verlos y <strong>de</strong>jarles cigarros y chucherías.<br />

Pero cuando entramos en el sector Pecera estaba casi <strong>de</strong>sierto. La<br />

imagen hoy aún golpea y daña muy fuerte. ¿Dón<strong>de</strong> estaban los<br />

que faltaban? No pu<strong>de</strong> imaginar que estuvieran en sus casas.<br />

Los pocos compañeros que estaban allí nos respondieron que, a<br />

los pocos días <strong>de</strong> irnos nosotros, los habían <strong>de</strong>vuelto a Capucha<br />

con <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas en <strong>la</strong>s manos y los grilletes en los pies.<br />

Es que corría el mes <strong>de</strong> febrero y en ese período los oficiales<br />

hacían reuniones don<strong>de</strong> se votaba el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> cada uno<br />

<strong>de</strong> los secuestrados.


Nuestro grupo fue liberado. El grupo Vil<strong>la</strong>flor había retornado<br />

a Capucha. Alguien nos comentó en nuestro estupor y amargura<br />

que <strong>la</strong> Gallega se “encapuchó” y no quiso hab<strong>la</strong>r con nadie.<br />

Sabíamos, por experiencia personal, que cuando el <strong>de</strong>sánimo<br />

ataca <strong>la</strong> capucha era un refugio perverso pero íntimo para llorar<br />

y <strong>de</strong>sahogar toda <strong>la</strong> angustia. La Gallega no captó, tras ese<br />

día, ningún cigarro <strong>de</strong> los guardias ni <strong>la</strong> voz falsa <strong>de</strong>l sosiego<br />

<strong>de</strong> ningún marinero.<br />

No po<strong>de</strong>mos imaginar lo que sintió o pensó y sufrió, pero sí<br />

po<strong>de</strong>mos imaginar y estar convencidos <strong>de</strong> que le sobraba dignidad<br />

y fortaleza.<br />

Po<strong>de</strong>mos imaginar y asegurar que, si hubo momentos para<br />

comunicarse con su grupo y con los secuestrados que habían<br />

permanecido siempre en Capucha, lo hizo con su voz y su presencia.<br />

Era menuda y <strong>de</strong> apariencia frágil, pero los meses compartidos<br />

en cautiverio nos <strong>de</strong>mostraron lo contrario.<br />

La Gallega logró vencer a los marineros con esa costumbre que<br />

tenía <strong>de</strong> armar <strong>la</strong>s historias y <strong>la</strong>s tácticas <strong>de</strong> comportamiento.<br />

La Gallega y su grupo pudieron vencer <strong>la</strong> soberbia y <strong>la</strong> crueldad<br />

sin límites <strong>de</strong> los marineros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ESMA, incluso estando<br />

<strong>de</strong>saparecida. Y porque está <strong>de</strong>saparecida los seguirá venciendo<br />

en cada gesto cotidiano <strong>de</strong> sus hijas y en cada gesto <strong>de</strong> lucha<br />

<strong>de</strong> sus compañeros <strong>de</strong> cautiverio y <strong>de</strong> militancia.<br />

En aquel grupo <strong>de</strong> ser humanos que se <strong>de</strong>batían en cada minuto<br />

entre <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> muerte algunos lograron salvar sus vidas,<br />

entre ellos: Víctor Basterra, Norma Cozzí (Pau<strong>la</strong>), Héctor<br />

Pichini (Tata), Osvaldo Barros (Anteojito), Susana Leiracha<br />

(Kuki). Otros <strong>de</strong> los compañeros fueron asesinados, entre<br />

ellos: Elsa Martínez “La Gallega”, Josefina Vil<strong>la</strong>flor, Enrique<br />

Arditti (Gordo Ramón), José Anzorena (Pepe), Tía Irene, José<br />

Hassan (Pepe), Fernando Brodsky (Nando), Carlos Chiaravalle<br />

(Viejo Diego), Ricardo Sáenz (El Topo).<br />

En <strong>la</strong> actualidad sus hijas Elsa y Laura siguen el camino <strong>de</strong> sus<br />

padres y participan activamente en los movimientos que<br />

luchan por <strong>la</strong> Memoria y <strong>la</strong> Justicia.<br />

En 1998 se realizó en Gondomar, su Ayuntamiento natal, un<br />

homenaje a Elsa Martínez Mesejo. En una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> esa vil<strong>la</strong><br />

gallega una p<strong>la</strong>ca recuerda <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> Elsa y <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s Madres <strong>de</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Mayo.<br />

Mulleres da emigración<br />

229


Mecha Ortiz<br />

BOS AIRES 1905 /BOS AIRES 1987


MECHA ORTIZ<br />

Seus pais foron Vicente Vare<strong>la</strong> Nimo e Josefa Domínguez<br />

Castro, ambos oriúndos <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Bugallido, parroquia<br />

que se localiza ao norte do municipio <strong>de</strong> Negreira, na provincia<br />

da Coruña. Aque<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a campesiña quedaba na meta<strong>de</strong> do<br />

camiño que ía <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong> ata Fisterra. Moitos<br />

dos peregrinos que chegaban á Terra Santa galega, logo se tras<strong>la</strong>daban<br />

ata o lugar que se dicía que era a fin do mundo.<br />

Ao pouco <strong>de</strong> casar, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar rumbo a Bos Aires. Nesta<br />

cida<strong>de</strong> naceron os seus fillos Mecha, José e Amanda.<br />

Mecha Ortiz naceu en Bos Aires o 24 <strong>de</strong> setembro <strong>de</strong> 1905. O<br />

seu verda<strong>de</strong>iro nome era María Merce<strong>de</strong>s Vare<strong>la</strong> Domínguez.<br />

Segundo o escritor Arturo Cuadrado, Mecha voltou xunto á<br />

súa familia a Galicia e residiu durante catro anos en<br />

Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>.<br />

Mecha casou moi nova con Julián Ortiz, un produtor agropecuario<br />

co que tivo un fillo, Julián. Este Julián Ortiz estaba<br />

emparentado con Ortiz, quen tomou a presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Arxentina<br />

en 1938. Pero a adversida<strong>de</strong> marcou a súa vida cando o seu<br />

esposo, a raíz dun acci<strong>de</strong>nte ao caer dun cabalo, quedou totalmente<br />

impedido con danos irreversibles na medu<strong>la</strong> e o cerebro.<br />

Mecha tras<strong>la</strong>douse a Bos Aires e traballou como empregada<br />

pública, pero <strong>de</strong>cidiu retomar unha vocación postergada.<br />

Ingresou no Conservatorio <strong>de</strong> Música e Dec<strong>la</strong>mación. Comeza<br />

entón a trabal<strong>la</strong>r no mundo do cine pero garda celosamente o<br />

segredo da súa vida persoal.<br />

Fabricou un personaxe e non permitiu que nada nin ninguén<br />

interferira no seu drama doméstico. Co seu esposo internado<br />

en diferentes establecementos, xamais houbo outro home na<br />

súa vida. Adicouse por enteiro a coidalo e a dar vida á muller<br />

case distante que pouco a pouco foi gañando un lugar na pantal<strong>la</strong><br />

nacional. Mentres tanto, o seu irmán José Vare<strong>la</strong> foi<br />

Mulleres da emigración<br />

233


Mecha Ortiz.<br />

234<br />

Mulleres da emigración<br />

director <strong>de</strong> teatro e a súa irmá Amanda actriz como e<strong>la</strong>. Outra<br />

estre<strong>la</strong> arxentina que quedou na memoria <strong>de</strong> Hollywood.<br />

Amanda, tralos seus gran<strong>de</strong>s amores, o famoso pianista José Iturbe<br />

e a súa carreira <strong>de</strong> actriz, chega e radica en Hollywood por moitos<br />

anos. Mentres estuda baixo contrato nos estudos MGM trabal<strong>la</strong> en<br />

varias pelícu<strong>la</strong>s, unha <strong>de</strong><strong>la</strong>s El hermano <strong>de</strong>l Falcón xunto a George<br />

San<strong>de</strong>rs. No conservatorio dos Estudos MGM realizou un excelente<br />

traballo teatral en Tovarich <strong>de</strong> Jacques <strong>de</strong> Val, dirixida por Mark<br />

Ranhar, que logo Greta Garbo interpretou no cine.<br />

En Bos Aires, Amanda será lembrada po<strong>la</strong>s suás tempadas da<br />

época <strong>de</strong> ouro do teatro arxentino. No Gran Teatro O<strong>de</strong>ón, traballou<br />

baixo a dirección do Dr. Enrique Sussini e xunto a actores<br />

da sona <strong>de</strong> Miguel Faust Rocha, Iris Marga, Guillermo<br />

Bataglia, Dora Peyrano, Neda Francis e moitos máis.<br />

Trabal<strong>la</strong>ron xuntas en varias obras como Baile en el Savoy. No<br />

cine, xunto a Pedro Quartucci en La tía <strong>de</strong> Carlos e El otro soy yo.<br />

Ambas irmás foron comparadas xustamente con Greta Garbo<br />

polo estilo enigmático á hora <strong>de</strong> interpretar, o seu talento e o<br />

seu atractivo físico.<br />

Xunto a Enrique <strong>de</strong> Rosas, Mecha iniciou a súa carreira e logo<br />

traballou con Florencio Parravicini. Debutou no teatro en<br />

1929. Tivo a súa consagración teatral na tempada <strong>de</strong> 1938 con<br />

Mujeres, <strong>de</strong> C<strong>la</strong>ire Booth, no Teatro Smart.<br />

Na foto: Iván Grondona, Nora Massi, Francisco <strong>de</strong> Pau<strong>la</strong>, Marta González, Gabrie<strong>la</strong> Gili e a gran<strong>de</strong><br />

actriz Mecha Ortiz.


En 1936 filma a súa primeira<br />

pelícu<strong>la</strong> no papel da Rubia<br />

Mireya, xunto a Florencio<br />

Parravicini, Irma Córdoba e<br />

Santiago Arrieta, no clásico<br />

Los muchachos <strong>de</strong> antes no<br />

usaban gomina, dirixida por<br />

Manuel Romero. En 1938<br />

protagonizou xunto a Niní<br />

Marshall e Tito Lusiardo<br />

Mujeres que trabajan.<br />

Reencarnou o mesmo personaxe<br />

do seu <strong>de</strong>but cinematográfico<br />

anos <strong>de</strong>spois<br />

no filme La Rubia Mireya<br />

(1948), tamén dirixido por<br />

Manuel Romero.<br />

Participou en 35 pelícu<strong>la</strong>s, salientando en Margarita, Armando<br />

y su padre e Joven, viuda y estanciera. En 1943 Lumiton produciu,<br />

con dirección <strong>de</strong> Carlos Hugo Christensen, Safo, historia <strong>de</strong><br />

una pasión, con Roberto Esca<strong>la</strong>da, co que filmou El canto <strong>de</strong>l<br />

cisne, do mesmo director, po<strong>la</strong>s que obtivo o premio á mellor<br />

actriz. Protagonizou filmes como Cartas <strong>de</strong> amor, Pájaros <strong>de</strong><br />

cristal e Bendita seas e realizou papeis <strong>de</strong> apoio en pelícu<strong>la</strong>s<br />

como Deshonra, con Tita Merello, El abuelo, entre outras.<br />

Santiago Arrieta e<br />

Mecha Ortiz .<br />

Mulleres da emigración<br />

235


Mecha Ortiz e Tito Lusiardo.<br />

236 Mulleres da emigración<br />

Consagrouse nas décadas do 40 e 50, on<strong>de</strong> foi consi<strong>de</strong>rada a<br />

Greta Garbo arxentina.<br />

Destacou nos escenarios en obras como La señora Ana luce sus<br />

medal<strong>la</strong>s, Un tranvía l<strong>la</strong>mado Deseo, La cama, La esposa constante,<br />

etc. E traballou na televisión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finais dos 50 en ciclos<br />

como Estrellita, esa pobre campesina, Ro<strong>la</strong>ndo Rivas, taxista,<br />

Invitación a Jamaica, Aventura 77, Navidad en el año 2000, etc.<br />

En 1976 participou xunto a outros gran<strong>de</strong>s, como Arturo<br />

García Buhr, Mario Soffici e Narciso Ibáñez Menta en Los<br />

muchachos <strong>de</strong> antes no usaban arsénico. Das súas últimas aparicións<br />

no cine cómpre <strong>de</strong>stacar Boquitas pintadas e Piedra<br />

libre. En 1976 realizou a súa última intervención cinematográfica<br />

en Piedra libre, <strong>de</strong> Leopoldo Torre Nilsson. Despois participou<br />

en varios ciclos televisivos. Publicou as súas memorias<br />

co título <strong>de</strong> Mecha Ortiz por Mecha Ortiz.<br />

Tristemente, falece dunha hemiplexía aos 86 anos, o 20 <strong>de</strong><br />

outubro <strong>de</strong> 1987 en Bos Aires.


MECHA ORTIZ<br />

Sus padres fueron Vicente Vare<strong>la</strong> Nimo y Josefa Domínguez<br />

Castro, ambos oriundos <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Bugallido, parroquia que<br />

se localiza al norte <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Negreira, en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong><br />

A Coruña. Aquel<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a campesina quedaba en <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l camino<br />

que iba <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong> a Fisterra. Muchos <strong>de</strong> los<br />

peregrinos que llegaban a <strong>la</strong> Tierra Santa gallega, luego se tras<strong>la</strong>daban<br />

hasta el lugar que se <strong>de</strong>cía que era el fin <strong>de</strong>l mundo.<br />

Al poco <strong>de</strong> casarse, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar rumbo a Buenos Aires. En<br />

esta ciudad nacieron sus hijos Mecha, José y Amanda.<br />

Mecha Ortiz nació en Buenos Aires el 24 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong><br />

1905. Su verda<strong>de</strong>ro nombre era María Merce<strong>de</strong>s Vare<strong>la</strong><br />

Domínguez.<br />

Según el escritor Arturo Cuadrado, Mecha regresó junto a su<br />

familia a Galicia y residió durante cuatro años en Santiago <strong>de</strong><br />

Composte<strong>la</strong>.<br />

Mecha se casó muy joven con Julián Ortiz, un productor agropecuario<br />

con el que tuvo un hijo, Julián. Este Julián Ortiz estaba<br />

emparentado con Ortiz, quien tomó <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Argentina<br />

en 1938. Pero <strong>la</strong> adversidad marcó su vida cuando su esposo, a<br />

raíz <strong>de</strong> un acci<strong>de</strong>nte al caer <strong>de</strong> un caballo, quedó totalmente<br />

impedido con daños irreversibles en <strong>la</strong> médu<strong>la</strong> y el cerebro.<br />

Mecha se tras<strong>la</strong>dó a Buenos Aires y trabajó como empleada<br />

pública, pero <strong>de</strong>cidió retomar una vocación postergada.<br />

Ingresó en el Conservatorio <strong>de</strong> Música y Dec<strong>la</strong>mación.<br />

Comienza entonces a trabajar en el mundo <strong>de</strong>l cine pero guarda<br />

celosamente el secreto <strong>de</strong> su vida personal.<br />

Fabricó un personaje y no permitió que nada ni nadie interfiriera<br />

en su drama hogareño. Con su esposo internado en diferentes<br />

establecimientos, jamás hubo otro hombre en su vida.<br />

Se <strong>de</strong>dicó por entero a cuidarlo y a dar vida a <strong>la</strong> mujer casi distante<br />

que poco a poco fue ganando un lugar en <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

237


238 Mulleres da emigración<br />

nacional. Mientras tanto, su hermano José Vare<strong>la</strong> fue director<br />

<strong>de</strong> teatro y su hermana Amanda actriz como el<strong>la</strong>. Otra estrel<strong>la</strong><br />

argentina que ha quedado en <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> Hollywood.<br />

Amanda, tras sus gran<strong>de</strong>s amores, el famoso pianista José Iturbe y<br />

su carrera <strong>de</strong> actriz, llega y se radica en Hollywood por muchos<br />

años. Mientras estudia bajo contrato en los estudios MGM trabaja<br />

en varias pelícu<strong>la</strong>s, una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s El hermano <strong>de</strong>l Falcón junto a<br />

George San<strong>de</strong>rs. En el conservatorio <strong>de</strong> los Estudios MGM realizó<br />

un excelente trabajo teatral en Tovarich <strong>de</strong> Jacques <strong>de</strong> Val, dirigida<br />

por Mark Ranhar, que luego Greta Garbo interpretó en cine.<br />

En Buenos Aires, Amanda será recordada por sus temporadas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> época <strong>de</strong> oro <strong>de</strong>l teatro argentino. En el Gran Teatro O<strong>de</strong>ón,<br />

trabajó bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l Dr. Enrique Sussini y junto a actores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Miguel Faust Rocha, Iris Marga, Guillermo<br />

Bataglia, Dora Peyrano, Neda Francis y muchos más.<br />

Trabajaron juntas en varias obras como Baile en el Savoy. En cine,<br />

junto a Pedro Quartucci en La tía <strong>de</strong> Carlos y El otro soy yo.<br />

Ambas hermanas fueron comparadas justamente con Greta<br />

Garbo por el estilo enigmático a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> interpretar, su talento<br />

y su atractivo físico.<br />

Junto a Enrique <strong>de</strong> Rosas, Mecha inició su carrera y luego trabajó<br />

con Florencio Parravicini. Debutó en el teatro en 1929.<br />

Tuvo su consagración teatral en <strong>la</strong> temporada <strong>de</strong> 1938 con<br />

Mujeres, <strong>de</strong> C<strong>la</strong>ire Booth, en el Teatro Smart.<br />

En 1936 filma su primera pelícu<strong>la</strong> en el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rubia Mireya,<br />

junto a Florencio Parravicini, Irma Córdoba y Santiago<br />

Arrieta, en el clásico Los muchachos <strong>de</strong> antes no usaban gomina,<br />

dirigida por Manuel Romero. En 1938 protagonizó junto a<br />

Niní Marshall y Tito Lusiardo Mujeres que trabajan.<br />

Reencarnó el mismo personaje <strong>de</strong> su <strong>de</strong>but cinematográfico<br />

años <strong>de</strong>spués en el filme La Rubia Mireya (1948), también<br />

dirigido por Manuel Romero.<br />

Participó en 35 pelícu<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>stacándose en Margarita, Armando<br />

y su padre y Joven, viuda y estanciera. En 1943 Lumiton produjo,<br />

con dirección <strong>de</strong> Carlos Hugo Christensen, Safo, historia<br />

<strong>de</strong> una pasión, con Roberto Esca<strong>la</strong>da, con quien filmó El canto<br />

<strong>de</strong>l cisne, <strong>de</strong>l mismo director, por <strong>la</strong>s que obtuvo el premio a <strong>la</strong><br />

mejor actriz. Protagonizó filmes como Cartas <strong>de</strong> amor, Pájaros<br />

<strong>de</strong> cristal y Bendita seas y realizó papeles <strong>de</strong> apoyo en pelícu<strong>la</strong>s<br />

como Deshonra, con Tita Merello, El abuelo, entre otras.<br />

Se consagró en <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong>l 40 y 50, don<strong>de</strong> fue consi<strong>de</strong>rada<br />

<strong>la</strong> Greta Garbo argentina.<br />

Se <strong>de</strong>stacó en los escenarios en obras como La señora Ana luce<br />

sus medal<strong>la</strong>s, Un tranvía l<strong>la</strong>mado Deseo, La cama, La esposa


constante, etc. Y trabajó en <strong>la</strong> televisión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los 50 en<br />

ciclos como Estrellita, esa pobre campesina, Ro<strong>la</strong>ndo Rivas, taxista,<br />

Invitación a Jamaica, Aventura 77, Navidad en el año 2000, etc.<br />

En 1976 participó junto a otros gran<strong>de</strong>s, como Arturo García<br />

Buhr, Mario Soffici y Narciso Ibáñez Menta en Los muchachos<br />

<strong>de</strong> antes no usaban arsénico. De sus últimas apariciones<br />

en el cine se <strong>de</strong>stacan Boquitas pintadas y Piedra libre. En<br />

1976 realizó su última intervención cinematográfica en Piedra<br />

libre, <strong>de</strong> Leopoldo Torre Nilsson. Después participó en varios<br />

ciclos televisivos. Publicó sus memorias con el título <strong>de</strong> Mecha<br />

Ortiz por Mecha Ortiz.<br />

Tristemente, fallece <strong>de</strong> una hemiplejía a los 86 años, el 20 <strong>de</strong><br />

octubre <strong>de</strong> 1987 en Buenos Aires.<br />

Mulleres da emigración<br />

239


Agustina Carolina Otero Iglesias<br />

PONTE DE VALGAS 1868 /NIZA 1965


CAROLINA OTERO IGLESIAS<br />

O 4 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1868 nacía en Ponte <strong>de</strong> Valga,<br />

Pontevedra, unha nena a quen a súa nai lle poría <strong>de</strong> nome<br />

Agustina Carolina Otero Iglesias. A recén nada Carolina, que<br />

levaría os dous apelidos da súa nai, xa que o seu pai non a recoñecería,<br />

sería anos <strong>de</strong>spois a muller máis famosaa do mundo,<br />

pasándose a chamar artísticamente Carolina Otero e os seus<br />

admiradores lle dirán "A Bel<strong>la</strong> Otero".<br />

Carolina tiña nado nunha al<strong>de</strong>a chamada Ponte <strong>de</strong> Valga. A súa<br />

infancia será moi dura e triste po<strong>la</strong> pobreza daqueles anos, a<br />

pesar <strong>de</strong>lo, Carolina tiña unha alegría interior moi gran<strong>de</strong> e unha<br />

vocación artística innata. Os que a coñeceron na súa al<strong>de</strong>a, contan<br />

que cada vez que pasaba algún titiriteiro errante, e<strong>la</strong> intentaba<br />

imitar o seu espectáculo. En Valga a chamaban "A<br />

Cor<strong>de</strong>irana" mote este, que a Carolina a puña furiosa. Carolina<br />

por aqueles anos, era unha nena, que se foi criando como pudo.<br />

A fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> pai e o seu carácter forte, a levaría a enfrentarse con<br />

todo aquel que se metera con e<strong>la</strong>. Algunhas <strong>de</strong>sas veces, respostaba<br />

con gritos e escándalos. Des<strong>de</strong> nena, Carolina foi levada a<br />

un colexio, no que actuaba máis <strong>de</strong> criada, que <strong>de</strong> alumna.<br />

Parece ser, que o carácter incorrexible <strong>de</strong> Carolina, fai que<br />

unha <strong>de</strong>stacada persoalida<strong>de</strong> compostelán "moi preocupada <strong>de</strong><br />

ve<strong>la</strong>r po<strong>la</strong> pulcritu<strong>de</strong> e pureza das costumes" quiso que se fixera<br />

cargo <strong>de</strong><strong>la</strong>, unha mestra <strong>de</strong> Cesures. Intento este, que non<br />

chegou a prosperar. Carolina por aqueles tempos tiña 14 anos<br />

e xa se había enamorado, dun rapaz chamado Paco, o cal non<br />

tiña <strong>de</strong>masiada boa fama na al<strong>de</strong>a.<br />

Unha noite, coa complicida<strong>de</strong> dunha compañeira <strong>de</strong> colexio,<br />

conquire escaparse para xuntarse con Paco e ir a bai<strong>la</strong>r.<br />

Durante esa noite, Carolina se sentía feliz e ceibe, bailou apaisoadamente,<br />

como se tivera a necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> expresar todo o<br />

que levaba gardando <strong>de</strong>ntro durante tanto tempo. Conta a historia,<br />

que gustou tanto o seu baile, que o dono da sa<strong>la</strong>, regaloulle<br />

duas pesetas e lle propuso un contrato.<br />

Mulleres da emigración<br />

243


Carolina Otero posando.<br />

244 Mulleres da emigración<br />

Carolina e Paco frente ó éxito <strong>de</strong>sa noite, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n escaparse a<br />

Lisboa. Carolina tiña 14 anos, pero parecía unha muller <strong>de</strong> 18,<br />

o seu corpo e a súa beleza comenzaba a ser sumamente chamativa,<br />

Nesta última cida<strong>de</strong>, trabal<strong>la</strong>rá como bai<strong>la</strong>rina, até que se<br />

tras<strong>la</strong>da a Barcelona na búsqueda <strong>de</strong> Paco quen a abandoara.<br />

Este sería o seu primeiro <strong>de</strong>sengano amoroso, a pesar <strong>de</strong>lo, o<br />

seu forte espíritu <strong>de</strong> loita, a anima a seguir adiante. En<br />

Barcelona trabal<strong>la</strong>rá no Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Cristal, posteriormente se<br />

marchará para Marsel<strong>la</strong> e logo a París.<br />

Carolina chegará a esta gran cida<strong>de</strong>, coa ilusión <strong>de</strong> estudiar<br />

baile e realizar os seus primeiros espectáculos. A súa beleza e<br />

estilo, rápidamente a consagraron en París, (que por aqueles<br />

anos era a capital cultural <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte) para logo consagrarse<br />

en todo o mundo. As súas actuacións, logo obtiveron un<br />

éxito rotundo, facendo as <strong>de</strong>licias dos seus asiduos admiradores<br />

<strong>de</strong> Folies Bergére, que atoparon nas súas actuacións, o<br />

máximo espectáculo <strong>de</strong> todos os tempos. Carolina Otero<br />

encarna o papel seductor <strong>de</strong> muller andaluza, a pesar <strong>de</strong> ser<br />

unha emigrante galega. Este estereotipo imposto <strong>de</strong> muller, a<br />

obrigará a ocultar a súa auténtica i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong> galega, asumindo<br />

durante toda a súa carreira, a imaxe <strong>de</strong> muller xitana. Dirá<br />

o historiador galego Alberto Vi<strong>la</strong>nova "Todos se rendiron a<br />

súa beleza <strong>de</strong>slumbrante, máis <strong>de</strong>slumbrante aínda que as


valiosas xol<strong>la</strong>s que adornaban a súa escultural figura,<br />

incluso os críticos máis esixentes e imp<strong>la</strong>cables se rendiron.<br />

O feroz Bonafoux que chegou a coñece<strong>la</strong> entón, chamoulle<br />

"a muller españo<strong>la</strong> máis gran<strong>de</strong> que vive no<br />

estranxeiro". Jules Blois dixo <strong>de</strong> Carolina: "E<strong>la</strong> <strong>de</strong>splegou<br />

unha gracia fatal, unha calor, unha beleza sensual e magnífica,<br />

unha violencia, unha insolencia que constitúen os<br />

dons formidables que Merimée e Bizet, Meilhac e<br />

Harlevy esixen da súa célebre feroína Carmen".<br />

Carolina Otero ou a "Bel<strong>la</strong> Otero" como se lle chamaba na<br />

súa época se convirtiu na muller sexsimbol <strong>de</strong> "La Belle<br />

Epoque" parisina. Corría o 1900, en París se realizaba a<br />

Exposición Universal. Estal<strong>la</strong>ba a guerra ruso-xaponesa.<br />

Freud publica o seu famoso libro "El análisis <strong>de</strong> los sueños".<br />

Isadora Duncan renovaba a danza. É o momento da<br />

"Época Azul" <strong>de</strong> Picasso. En Rusia se sublevan os mariñeiros<br />

do Potenkin e Lenin comenza a organizar a revolución<br />

proletaria. En España Pablo Iglesias se enfrenta no<br />

Par<strong>la</strong>mento á España oficial. Valle Inclán<br />

publica "Alma españo<strong>la</strong>". En A Coruña<br />

se homenaxea a Curros Enríquez e<br />

Murguía presi<strong>de</strong> a "Cueva Céltica", dándose<br />

os primeiros pasos do nacionalismo<br />

galego. Mentras en Bos Aires o Tango se<br />

adueñara dos arrabales e triunfaba o caricaturista<br />

galego Xosé María Cao, coa súa<br />

Revista "Caras y Caretas". Mentras todo<br />

isto sucedía no mundo, Carolina Otero<br />

triunfaba en todos os escenarios do<br />

espectáculo e do amor. Até as formas dos<br />

automóviles <strong>de</strong> entón, tratan <strong>de</strong> imitar os<br />

gran<strong>de</strong>s sombreiros <strong>de</strong> Carolina. A Bel<strong>la</strong><br />

Otero mentras tannto, xoga fortunas no<br />

Casino <strong>de</strong> Montecarlo, é a máis Raíña<br />

entre as Raíñas <strong>de</strong> París. Posúe unha<br />

enorme riqueza en xol<strong>la</strong>s, as súas dia<strong>de</strong>mas,<br />

pulseras e pendientes <strong>de</strong> per<strong>la</strong>s,<br />

esmeraldas, rubíes e zafiros, adornan o<br />

seu corpo. Chegou a ser da súa propieda<strong>de</strong>,<br />

o col<strong>la</strong>r da ex emperatriz Eugenia, o<br />

da emperatriz <strong>de</strong> Austria e o <strong>de</strong> diamantes<br />

<strong>de</strong> María Antonieta. A súa fortuna<br />

naqueles anos estaba calcu<strong>la</strong>da en<br />

16.000.000 <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.<br />

A paixón dos homes por e<strong>la</strong>, foi irresistible.<br />

Según conta nas súas memorias, que<br />

estando <strong>de</strong> xira por Rusia, ten que escapar<br />

Cartel <strong>de</strong> Carolina en París.<br />

Mulleres da emigración<br />

245


Carolina actuando con<br />

outra actriz da época.<br />

246 Mulleres da emigración<br />

por unha fiestra do salón, on<strong>de</strong> a pecha con chave, o gran duque<br />

Nicolás. Carolina terá que saltar caíndose na neve coa espalda<br />

<strong>de</strong>snuda, a 20 grados baixo cero, refuxiándose no Pa<strong>la</strong>cio do<br />

Príncipe Pedro, on<strong>de</strong> estivo tres meses con neumonía. Nas súas<br />

famosas memorias, chamará bruto, ó Gran Duque, que lle arrebatara<br />

o seu abrigo <strong>de</strong> cibelina. Un con<strong>de</strong> se suicida por e<strong>la</strong> e<br />

tamén o explorador Payen, diante do pabellón "Chinois du<br />

Bois", on<strong>de</strong> a coñecera. Un empresario norteamericano,<br />

Jurgens fará dun gran <strong>de</strong>sfalco no "Edén Musée" <strong>de</strong> Nova Iork<br />

para atoparse coa Bel<strong>la</strong> Otero en París. O Emperador Guillermo<br />

II escribe para e<strong>la</strong> unha pantomima, "La mo<strong>de</strong>lo", para o<br />

Wintergarten <strong>de</strong> Berlín. A acompaña o feo e o vello Barón <strong>de</strong><br />

Ollstre<strong>de</strong>r que se arruina en Montecarlo. Cean con e<strong>la</strong> a miúdo


Arísti<strong>de</strong>s Briand e o banqueiro Berguen.<br />

Eduardo VII <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra irá a Osten<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

incógnito para ve<strong>la</strong> danzar e lle enviará unha tarxeta<br />

coas Armas da coroa inglesa e <strong>de</strong>buxa para<br />

a cita un círculo que encerra duas agul<strong>la</strong>s <strong>de</strong> reloxo,<br />

que marcan as sete e cuarto.<br />

Según conta Carolina nas súas memorias, O<br />

Banqueiro Berguen lle ofrece 25.000 francos<br />

por pasar media hora na súa habitación. Carolina<br />

Otero acepta. Ás duas e media da madrugada, o<br />

banqueiro chega á luxosa casa, que Carolina<br />

Otero ten na Avenida Kléber. Carolina lle enseña<br />

as súas habitacións, fa<strong>la</strong>, lle mostra as estampas<br />

que <strong>de</strong>coran os muros e cando dan as tres, lle<br />

dí o banqueiro: "Meu querido, non os reteño<br />

máis, terminei o noso compromiso": Anécdotas como éstas se<br />

contaban po <strong>de</strong>cenas. "Le Fígaro" o gran periódico francés, nas<br />

súas páxinas <strong>de</strong>scribía minuciosamente os mo<strong>de</strong>los que vestía<br />

e o "Gil B<strong>la</strong>s" re<strong>la</strong>ta os duelos dos nobles e ricos que se baten<br />

e arruinan por e<strong>la</strong>. Poetas, pintores, políticos, toda unha xeración<br />

que se rin<strong>de</strong>, ante a beleza e seducción da Bel<strong>la</strong> Otero. Até<br />

Toulousse-Lautrec lle realiza unha obra en pastel que se conserva<br />

no Museo <strong>de</strong> Albi e o gran José Martí, que a coñece en<br />

Nova Iork, lle adica algúns versos.<br />

Des<strong>de</strong> París viaxou sucesivamente á Arxentina, Uruguai, Brasil,<br />

Estados Unidos, Ing<strong>la</strong>terra, Hungría, Austria, Rusia e Xapón.<br />

En 1906 chegou <strong>de</strong> xira por Bos Aires, presentándose no teatro<br />

Nacional Corrientes, coa pantomima lírica "Reve d' oinum,<br />

acompañada <strong>de</strong> Jacquienet o bai<strong>la</strong>rín Santos. As crónicas da<br />

época, re<strong>la</strong>tan o colosal éxito da Bel<strong>la</strong> Otero en Bos Aires.<br />

Carlos Alonso, o gran dibuxante galego lle adica unha serie <strong>de</strong><br />

dibuxos na famosa revista porteña P.B.T.. A outra revista <strong>de</strong><br />

moda por aqueles anos que dirixirá o outro gran dibuxante<br />

galego Xosé María Cao, lle <strong>de</strong>dicará distintas páxinas, para<br />

resaltar os perfiles artísticos, da nosa afamada Carolina.<br />

Carolina se hospedou no Hotel París, da Avenida <strong>de</strong> Maio. O<br />

vestíbulo do mesmo, se convirtiu nunha especie <strong>de</strong> "Clube <strong>de</strong><br />

Cabaleiros", xa que eran <strong>de</strong>cenas <strong>de</strong> homes da socieda<strong>de</strong><br />

arxentina, que se acercaban para ter a oportunida<strong>de</strong> <strong>de</strong> saludar<br />

ou agasal<strong>la</strong>r, "Bel<strong>la</strong> Otero".<br />

Conta unha simpática anécdota, que durante unha presentación<br />

no teatro, en medio dun público entusista e rendido ós seus<br />

pes, un paisano <strong>de</strong> Valga, que se atopaba na sa<strong>la</strong>, emocionado<br />

ante a súa paisana, exc<strong>la</strong>ma a viva voz, o apodo <strong>de</strong> Carolina "A<br />

Cor<strong>de</strong>irana". Días <strong>de</strong>spois, o periodista Lence, do Correo <strong>de</strong><br />

Galicia, redacta unha crónica on<strong>de</strong> lle recorda a Carolina, a súa<br />

Caricatura da época.<br />

Mulleres da emigración<br />

247


A Bel<strong>la</strong> Otero, en París<br />

en 1923, nos seus<br />

mellores tempos.<br />

248 Mulleres da emigración<br />

orixe e o seu povo natal. Contan que esta famosa crónica,<br />

moito fixo chorar a Carolina, xa que por cuestións profesionais<br />

ocultaba a súa orixe galega no máis profundo do seu ser.<br />

Ós 45 anos en pleno auxe artístico a Otero se retira profesionalmente<br />

a vivir plácidamente a Niza. Será recién nesta etapa<br />

on<strong>de</strong> comenzan a recoñecerlle o seu talento <strong>de</strong> actriz, séndolle<br />

solicitada en varias oportunida<strong>de</strong>s, para que actuara na Opera<br />

Cómica <strong>de</strong> París, negándose sistemáticamente a voltar ó teatro.<br />

Cando Carolina abandona para sempre o espectáculo e xa non<br />

necesita do seu "Falso andalucismo", din que volveu os seus<br />

ollos novamente a súa Galicia natal.


Conta nunha entrevista, o sacerdote galego Delgado Capeans,<br />

que nun casual viaxe en tren, po<strong>la</strong> Costa Azul, coinci<strong>de</strong> no<br />

mesmo vagón con Carolina. Esta xa vel<strong>la</strong>, ó enterarse <strong>de</strong> que<br />

o cura era paisano, lle suplicaba que lle fa<strong>la</strong>ra en galego. E<br />

entón o relixioso lle falou na súa língoa, "A Bel<strong>la</strong> Otero"- nos<br />

dí o interlocutor "me escoita con emoción; o seu corazón<br />

Carolina con traxe militar<br />

en París.<br />

Mulleres da emigración<br />

249


250 Mulleres da emigración<br />

rexuvenecía, a súa alma evocaba dulces recordos dos seus primeiros<br />

anos. Era a voz <strong>de</strong> dios que lle fa<strong>la</strong>ba nesta encrucil<strong>la</strong>da<br />

do camiño, dos seus ollos brotaron bágoas tan dulces como<br />

nunca l<strong>la</strong>s había <strong>de</strong>rramado. Pai, chegamos á estación on<strong>de</strong><br />

teño que <strong>de</strong>ixalo. ¡Que feliz me fixo ó escoitarlle fa<strong>la</strong>r na nosa<br />

língoa tan mimosa!. Deixeme que lle bique a man. Creo que<br />

na miña vida sacerdotal ninguén bicou a miña man cun bico<br />

tan queimante, como o que imprimiu a Bel<strong>la</strong> Otero".<br />

Carolina Otero fallece o 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1965, ós 96 anos <strong>de</strong><br />

ida<strong>de</strong>, sendo soterrada no cementerio do Este, en Niza.<br />

Centenares <strong>de</strong> artigos e incluso unha pelícu<strong>la</strong> francesa interpretada<br />

po<strong>la</strong> atriz mexicana María Félix, continuarán co mito<br />

<strong>de</strong> Carolina Otero, aque<strong>la</strong> nena galega que no seu povo a chamaban<br />

"A Cor<strong>de</strong>irana".<br />

O seu amor po<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a natal quedou escrito no seu testamento,<br />

<strong>de</strong>ixando todos os seus bens a favor dos máis necesitados <strong>de</strong><br />

Valga. A pesar das fortunas ganadas, no momento da súa morte<br />

tan só lle quedaba <strong>de</strong> capital 609 francos.<br />

Anos <strong>de</strong>spois o <strong>de</strong>stacado artista e<br />

escritor galego Luis Seoane, quen sentía<br />

po<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Carolina Otero<br />

unha especial atración escribía nun<br />

fermoso artigo: "Para nós a Bel<strong>la</strong><br />

Otero, foi sempre un dos símbolos da<br />

gracia e beleza <strong>de</strong> Galicia..."


CAROLINA OTERO IGLESIAS<br />

El 4 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1868 nacía en Ponte <strong>de</strong> Valga,<br />

Pontevedra, una niña que su madre le pondría <strong>de</strong> nombre<br />

Agustina Carolina Otero Iglesias. La recién nacida Carolina,<br />

que llevaría los dos apellidos <strong>de</strong> su madre, ya que su padre no<br />

<strong>la</strong> reconocería, seria años <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> mujer mas famosa <strong>de</strong>l<br />

mundo, pasándose a l<strong>la</strong>mar artísticamente Carolina Otero y sus<br />

admiradores le dirán "La Bel<strong>la</strong> Otero".<br />

Carolina había nacido en una al<strong>de</strong>a l<strong>la</strong>mada Ponte <strong>de</strong> Valga.<br />

Su niñez será muy dura y triste por <strong>la</strong> pobreza <strong>de</strong> aquellos<br />

años, a pesar <strong>de</strong> ello, Carolina tenia una alegría interior muy<br />

gran<strong>de</strong> y una vocación artística innata. Quienes <strong>la</strong> conocieron<br />

en su al<strong>de</strong>a, cuentan que cada vez que pasaba algún titiritero<br />

errante, el<strong>la</strong> intentaba imitar su espectáculo. En Valga <strong>la</strong> l<strong>la</strong>maban<br />

"A Cor<strong>de</strong>irana" mote este, que a Carolina <strong>la</strong> ponía<br />

furiosa. Carolina por aquellos años, era una niña, que se fue<br />

criando como pudo. La falta <strong>de</strong> padre y su carácter fuerte, <strong>la</strong><br />

llevaría a enfrentarse con todo aquel que se metiera con el<strong>la</strong>.<br />

Algunas <strong>de</strong> esas veces, respondía con gritos y escándalos.<br />

Des<strong>de</strong> niña ,Carolina fue llevada a un colegio, en el que<br />

actuaba mas <strong>de</strong> criada, que <strong>de</strong> alumna.<br />

Parece ser, que el carácter incorregible <strong>de</strong> Carolina, hace que<br />

una <strong>de</strong>stacada personalidad Composte<strong>la</strong>na "muy preocupada<br />

<strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> pulcritud y pureza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres" quiso que<br />

se hiciera cargo <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, una maestra <strong>de</strong> Cesures. Intento este,<br />

que no llego a prosperar. Carolina por aquellos tiempos tenia<br />

14 años y ya se había enamorado, <strong>de</strong> un rapaz l<strong>la</strong>mado Paco, el<br />

cual no tenia <strong>de</strong>masiada buena fama en <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a.<br />

Una noche, con <strong>la</strong> complicidad <strong>de</strong> una compañera <strong>de</strong> colegio,<br />

logra escaparse para juntarse con Paco e ir a bai<strong>la</strong>r.<br />

Durante esa noche, Carolina se sentía feliz y libre, bailo<br />

apasionadamente, como si tuviera <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> expresar<br />

todo lo que llevaba guardado a<strong>de</strong>ntro durante tanto tiempo.<br />

Mulleres da emigración<br />

251


252 Mulleres da emigración<br />

Cuenta <strong>la</strong> historia, que gusto tanto su baile, que el dueño <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sa<strong>la</strong>, le regalo dos pesetas y le propuso un contrato.<br />

Carolina y Paco frente al éxito <strong>de</strong> esa noche, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n escaparse<br />

a Lisboa. Carolina tenia 14 años, pero aprecia una mujer <strong>de</strong><br />

18, su cuerpo y su belleza comenzaba a ser sumamente l<strong>la</strong>mativa.<br />

En esta ultima ciudad ,trabajara como bai<strong>la</strong>rina, hasta que<br />

se tras<strong>la</strong>da a Barcelona en busca <strong>de</strong> Paco quien <strong>la</strong> había abandonado.<br />

Este seria su primer <strong>de</strong>sengaño amoroso, a pesar <strong>de</strong><br />

ello, su fuerte espíritu <strong>de</strong> lucha, <strong>la</strong> anima a seguir a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte. En<br />

Barcelona trabajara en el Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Cristal, posteriormente se<br />

marchara para Marsel<strong>la</strong> y luego para París.<br />

Carolina llegara a esta gran ciudad, con <strong>la</strong> ilusión <strong>de</strong> estudiar<br />

baile y realizar sus primeros espectáculos. Su belleza y su estilo,<br />

rápidamente <strong>la</strong> consagraran en París, (que por aquellos años<br />

era <strong>la</strong> capital cultural <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte) para luego consagrarse en<br />

todo el mundo. Sus actuaciones, pronto obtuvieron un éxito<br />

rotundo, haciendo <strong>la</strong>s <strong>de</strong>licias <strong>de</strong> sus asiduos admiradores <strong>de</strong><br />

Folies Bergére, que encontraron en sus actuaciones, el máximo<br />

espectáculo <strong>de</strong> todos los tiempos. Carolina Otero encarnara el<br />

papel seductor <strong>de</strong> mujer andaluza, a pesar <strong>de</strong> ser una emigrante<br />

gallega. Este estereotipo impuesto <strong>de</strong> mujer, <strong>la</strong> obligara a<br />

ocultar su autentica i<strong>de</strong>ntidad gallega, asumiendo durante toda<br />

su carrera, <strong>la</strong> imagen <strong>de</strong> mujer gitana.<br />

Dirá el historiador gallego Alberto Vi<strong>la</strong>nova "Todos se rindieron<br />

a su belleza <strong>de</strong>slumbrante, más <strong>de</strong>slumbrante aun que <strong>la</strong>s<br />

valiosas joyas que adornaba su escultural figura, incluso los<br />

críticos más exigentes e imp<strong>la</strong>cables se rindieron. El feroz<br />

Bonafoux que llegó a cocer<strong>la</strong> entonces, le l<strong>la</strong>mó "<strong>la</strong> mujer<br />

españo<strong>la</strong> más gran<strong>de</strong> que vive en el extranjero ". Jules Blois<br />

dijo <strong>de</strong> Carolina: "El<strong>la</strong> <strong>de</strong>splegó una gracia fatal, un calor, una<br />

belleza sensual y magnífica, una violencia, una insolencia que<br />

constituyen los dones formidables que Merimée y Bizet,<br />

Meilhac y Harlevy exigen <strong>de</strong> su célebre heroína Carmen."<br />

Carolina Otero o <strong>la</strong> "Bel<strong>la</strong> Otero como se <strong>la</strong> l<strong>la</strong>maba en su<br />

época se convirtió en <strong>la</strong> mujer sexsimbol <strong>de</strong> "La Belle Epoque"<br />

parisina. Corría el 1900, en París se realizaba <strong>la</strong> Exposición<br />

Universal. Estal<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> guerra ruso-japonesa. Freud publica su<br />

famoso libro "El análisis <strong>de</strong> los sueños". Isadora Duncan renovaba<br />

<strong>la</strong> danza. Es el momento <strong>de</strong> <strong>la</strong> "Epoca Azul" <strong>de</strong> Picasso.<br />

En Rusia se sublevan los marineros <strong>de</strong>l Potenkin y Lenin<br />

comienza a organizar <strong>la</strong> revolución proletaria. En España<br />

Pablo Iglesias se enfrenta en el par<strong>la</strong>mento a <strong>la</strong> España oficial.<br />

Valle Inc<strong>la</strong>n publica "Alma españo<strong>la</strong>". En <strong>la</strong> Coruña se homenajea<br />

a Curros Enríquez y Murguia presi<strong>de</strong> <strong>la</strong> "Cueva<br />

Céltica", dándose los primeros pasos <strong>de</strong>l nacionalismo gallego.<br />

Mientras en Buenos Aires el Tango se había adueñado <strong>de</strong> los


arrabales y triunfaba el caricaturista gallego Xosé María Cao,<br />

con su Revista "Caras y Caretas". Mientras todo esto sucedía<br />

en el mundo, Carolina Otero triunfaba en todos los escenarios<br />

<strong>de</strong>l espectáculo y <strong>de</strong>l amor. Hasta <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> los automóviles<br />

<strong>de</strong> entonces, tratan <strong>de</strong> imitar a los gran<strong>de</strong>s sombreros <strong>de</strong><br />

Carolina. La Bel<strong>la</strong> Otero mientras tanto, juega fortunas en el<br />

Casino <strong>de</strong> Montecarlo, es <strong>la</strong> más Reina entre <strong>la</strong>s Reinas <strong>de</strong><br />

París. Posee una enorme riqueza en joyas, sus dia<strong>de</strong>mas, pulseras<br />

y pendientes <strong>de</strong> per<strong>la</strong>s, esmeraldas, rubíes y zafiros, adornan<br />

su cuerpo. Llego a ser <strong>de</strong> su propiedad, el col<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> ex<br />

emperatriz Eugenia, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> emperatriz <strong>de</strong> Austria y el <strong>de</strong> diamantes<br />

<strong>de</strong> María Antonieta. Su fortuna en aquellos años era<br />

calcu<strong>la</strong>da en 16.000.000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.<br />

La pasión <strong>de</strong> los hombres por el<strong>la</strong>, fue irresistible. Según cuenta<br />

en sus memorias, que estando <strong>de</strong> gira por Rusia, tiene que<br />

escapar por una ventana <strong>de</strong>l salón, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> encierra con l<strong>la</strong>ve,<br />

el gran duque Nicolás. Carolina tendrá que saltar cayéndose en<br />

<strong>la</strong> nieve con <strong>la</strong> espalda <strong>de</strong>snuda, a 20 grados bajo cero, refugiándose<br />

en el Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong>l Príncipe Pedro, don<strong>de</strong> estuvo tres meses<br />

con neumonía. En sus famosas memorias, l<strong>la</strong>mara bruto, al Gran<br />

Duque, que le había arrebatado su abrigo <strong>de</strong> cibelina. Un Con<strong>de</strong><br />

se suicida por el<strong>la</strong> y también el explorador Payen, <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong>l<br />

pabellón "Chinois du Bois", don<strong>de</strong> <strong>la</strong> había conocido. Un<br />

empresario norteamericano, Jurgens hará un gran <strong>de</strong>falco en el<br />

"Edén Musée" <strong>de</strong> Nueva York para encontrarse con <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong><br />

Otero en París. El Emperador Guillermo II escribe para el<strong>la</strong> una<br />

pantomima, "La mo<strong>de</strong>lo", para el Wintergarten <strong>de</strong> Berlín. La<br />

acompaña el feo y viejo Barón <strong>de</strong> Ollstre<strong>de</strong>r que se arruina en<br />

Montecarlo. Cenan con el<strong>la</strong> a menudo Arísti<strong>de</strong>s Briand y el banquero<br />

Berguen. Eduardo VII <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra irá a Osten<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

incógnito para ver<strong>la</strong> danzar y le enviara una tarjeta con <strong>la</strong>s<br />

Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona inglesa y dibuja para <strong>la</strong> cita un circulo que<br />

encierra dos agujas <strong>de</strong> reloj, que marcan <strong>la</strong>s siete y cuarto.<br />

Según cuenta Carolina en sus memorias, el Banquero Berguen<br />

le ofrece 25.000 francos por pasar media hora en su habitación.<br />

Carolina Otero acepta. A <strong>la</strong>s dos y media <strong>de</strong> <strong>la</strong> madrugada, el<br />

banquero llega a <strong>la</strong> lujosa casa, que Carolina Otero tiene en <strong>la</strong><br />

Avenida Kléber. Carolina le enseña sus habitaciones, hab<strong>la</strong>, le<br />

muestra <strong>la</strong>s estampas que <strong>de</strong>coran los muros y cuando dan <strong>la</strong>s<br />

tres, le dice al banquero: "Mi querido, no os retengo más, he<br />

terminado nuestro compromiso". Anécdotas como estás se<br />

contaban por <strong>de</strong>cenas. "Le Fígaro" el gran periódico francés,<br />

en sus paginas <strong>de</strong>scribía minuciosamente los mo<strong>de</strong>los que vestía<br />

y el "Gil B<strong>la</strong>s" re<strong>la</strong>ta los duelos <strong>de</strong> los nobles y ricos que se<br />

baten y arruinan por el<strong>la</strong>. Poetas, pintores, políticos, toda una<br />

generación que se rin<strong>de</strong>, ante <strong>la</strong> belleza y seducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong><br />

Otero. Hasta Toulousse-Lautrec le realiza una obra en pastel<br />

Mulleres da emigración<br />

253


254 Mulleres da emigración<br />

que se conserva en el Museo <strong>de</strong> Albi y el gran José Martí, que<br />

<strong>la</strong> conoce en Nueva York, le <strong>de</strong>dica algunos versos.<br />

Des<strong>de</strong> París viajo sucesivamente a <strong>la</strong> Argentina, Uruguay, Brasil,<br />

Estados Unidos, Ing<strong>la</strong>terra, Hungría, Austria, Rusia y Japón.<br />

En 1906 llego <strong>de</strong> gira por Buenos Aires, presentándose en el teatro<br />

Nacional Corrientes, con <strong>la</strong> pantomima lírica "Reve<br />

d´oinum", acompañada <strong>de</strong> Jacquienet y el bai<strong>la</strong>rín Santos. Las<br />

crónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, re<strong>la</strong>tan el colosal éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong> Otero en<br />

Buenos Aires. Carlos Alonso, el gran dibujante gallego le <strong>de</strong>dica<br />

una serie <strong>de</strong> dibujos en <strong>la</strong> famosa revista porteña P.B.T. La otra<br />

revista <strong>de</strong> moda por aquellos años que dirigiera el otro gran dibujante<br />

gallego Xosé María Cao, le <strong>de</strong>dicara distintas paginas, para<br />

resaltar los perfiles artísticos, <strong>de</strong> nuestra afamada Carolina.<br />

Carolina se hospedo en el Hotel París, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Avenida <strong>de</strong> Mayo.<br />

El vestíbulo <strong>de</strong>l mismo, se convirtió en una especie <strong>de</strong> "Club<br />

<strong>de</strong> Caballeros", ya que eran <strong>de</strong>cenas los hombres <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

Argentina, que se acercaban para tener <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong><br />

saludar o agasajar, a <strong>la</strong> "bel<strong>la</strong> Otero".<br />

Cuenta una simpática anécdota, que durante una presentación en<br />

el teatro, en medio <strong>de</strong> un publico entusiasta y rendido a sus pies,<br />

un paisano <strong>de</strong> Valga, que se encontraba en <strong>la</strong> sa<strong>la</strong>, emocionado<br />

ante su paisana ,exc<strong>la</strong>ma a viva voz, el apodo <strong>de</strong> Carolina "A<br />

Cor<strong>de</strong>irana". Días <strong>de</strong>spués, el periodista Lence, <strong>de</strong>l Correo <strong>de</strong><br />

Galicia, redacta una crónica don<strong>de</strong> le recuerda a Carolina, su origen<br />

y su pueblo natal. Cuentan que esta famosa crónica, mucho<br />

hizo llorar a Carolina, ya que por cuestiones profesionales ocultaba<br />

su origen gallego en lo mas profundo <strong>de</strong> su ser.<br />

A los 45 años en pleno auge artístico <strong>la</strong> Otero se retira profesionalmente<br />

a vivir plácidamente a Niza. Será recién en esta etapa<br />

don<strong>de</strong> comienzan a reconocerle su talento <strong>de</strong> actriz, siéndole<br />

solicitada en varias oportunida<strong>de</strong>s, para que actuara en <strong>la</strong> Opera<br />

Cómica <strong>de</strong> París, negándose sistemáticamente a volver al teatro.<br />

Cuando Carolina abandona para siempre el espectáculo y ya<br />

no necesita <strong>de</strong> su "Falso andalucismo", dicen que volvió sus<br />

ojos nuevamente a su Galicia natal.<br />

Cuenta en una entrevista, el sacerdote gallego Delgado Capeans,<br />

que en un casual viaje en tren, por <strong>la</strong> Costa Azul, coinci<strong>de</strong> en el<br />

mismo vagón con Carolina. Esta ya anciana, al enterarse <strong>de</strong> que<br />

el cura era paisano, le suplicaba que le hable en gallego. Y<br />

entonces el religioso le hablo en su lengua, "La Bel<strong>la</strong> Otero"nos<br />

dice el interlocutor "me escucha con emoción; su corazón<br />

rejuvenecía, su alma evocaba dulces recuerdos <strong>de</strong> sus primeros<br />

años. Era <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> dios que le hab<strong>la</strong>ba en esta encrucijada <strong>de</strong>l<br />

camino, <strong>de</strong> sus ojos brotaron lágrimas tan dulces como nunca <strong>la</strong>s<br />

había <strong>de</strong>rramado. Padre, llegamos a <strong>la</strong> estación don<strong>de</strong> tengo que


<strong>de</strong>jarlo. ¡Que feliz me ha hecho al oírle hab<strong>la</strong>r en nuestra lengua<br />

tan mimosa! Déjeme que le bese <strong>la</strong> mano. Creo que en mi vida<br />

sacerdotal nadie ha besado mi mano con un beso tan quemante,<br />

como el que imprimió <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong> Otero."<br />

Carolina Otero fallece el 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1965, a los 96 años <strong>de</strong><br />

edad, siendo enterrada en el cementerio <strong>de</strong>l Este, en Niza.<br />

Centenares <strong>de</strong> artículos e incluso una pelícu<strong>la</strong> francesa interpretada<br />

por <strong>la</strong> actriz mexicana María Félix, continuaran con el<br />

mito <strong>de</strong> Carolina Otero, aquel<strong>la</strong> niña gallega que en su pueblo<br />

le l<strong>la</strong>maban "A Cor<strong>de</strong>irana".<br />

Su amor por <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a natal quedo escrito en su testamento<br />

<strong>de</strong>jando<br />

todos sus bienes a favor <strong>de</strong> los más necesitados <strong>de</strong> Valga. A<br />

pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fortunas ganadas en el momento <strong>de</strong> su muerte tan<br />

solo le quedaba <strong>de</strong> capital 609 francos.<br />

Años <strong>de</strong>spués el <strong>de</strong>stacado artista y escritor gallego Luis<br />

Seoane quien sentía por <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Carolina Otero una especial<br />

atracción escribía en un hermoso articulo: "Para nosotros<br />

<strong>la</strong> Bel<strong>la</strong> Otero, fue siempre uno <strong>de</strong> los símbolos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gracia y<br />

<strong>la</strong> belleza <strong>de</strong> Galicia..."<br />

Mulleres da emigración<br />

255


Isabel Ríos Lazcano<br />

CURTIS 1907 /MADRID 1997


ISABEL RÍOS LAZCANO<br />

O 12 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1907 naceu en Curtis, A Coruña, Isabel Ríos<br />

Lazcano. A súa casa fronte á estación <strong>de</strong> trens era o lugar que<br />

centralizaba toda a activida<strong>de</strong> do povo, que por certo naqueles<br />

anos, non pasaba <strong>de</strong> varias dúceas <strong>de</strong> familias. Por aque<strong>la</strong> estación<br />

<strong>de</strong> Curtis moitos eran os veraneantes que se acercaban<br />

durante todo o ano para disfrutar dun clima benigno que según<br />

os médicos era moi bo para os doentes <strong>de</strong> enfermida<strong>de</strong>s respiratorias.<br />

A tuberculose era un mal endémico e en Galicia a<br />

humida<strong>de</strong> e a má alimentación favorecía a súa propagación.<br />

Isabel cando cumple os 7 anos comenza os seus estudios primarios<br />

cunha mestra dunha al<strong>de</strong>a veciña, Pedrouzos. Cáseque<br />

5 quilómetros tiña que facer todos os días por camiños acci<strong>de</strong>ntados<br />

para recibir as primeiras ensinanzas dunha amiga da<br />

familia. A propia Isabel Ríos conta os seus anos <strong>de</strong> estudante<br />

no seu libro “Testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil”: A miña educación<br />

foi esmerada. Ós doce anos escribía lembranzas pero<br />

aprendín a fregar os p<strong>la</strong>tos, pren<strong>de</strong>r o lume soprando até que<br />

me mareaba, barrer, facer a cama, e prover a chimenea para<br />

toda a tempada <strong>de</strong> inverno...”<br />

Isabel a pesares das dificulta<strong>de</strong>s que había pra estudiar, realizou<br />

distintos intentos pra examinarse por libre en Perito<br />

Mercantil, até que se presenta a unhas oposicións pra Facenda,<br />

conquerindo unha p<strong>la</strong>za na sub<strong>de</strong>legación <strong>de</strong> Xixón. Antes <strong>de</strong><br />

partir ó seu <strong>de</strong>stino <strong>la</strong>boral, coñece a Calvelo quen se atopaba<br />

veraneando en Curtis. O xove veraneante estábase repondo dos<br />

cinco meses que pasara na guerra <strong>de</strong> África. Calvelo recentemente<br />

aprobara o último curso <strong>de</strong> medicina con matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

honor. Cóntanos Isabel: “ Calvelo rematou a súa carreira <strong>de</strong><br />

medicina dous meses máis tar<strong>de</strong> do <strong>de</strong>bido, a causa dunha<br />

folga dos estudantes contra a dictadura do xeneral Primo <strong>de</strong><br />

Rivera. O 29 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1929 viu a Curtis e díxome: Pinti,<br />

¿casámonos e ímonos a Canarias?, -Bueno, casémonos!-, e o<br />

sete <strong>de</strong> xullo estábamos casados... alí estivemos dous felices<br />

Mulleres da emigración<br />

259


260 Mulleres da emigración<br />

anos vivindo en Los L<strong>la</strong>nos (il<strong>la</strong> <strong>de</strong> La Palma). O primeiro ano,<br />

Calvelo adicouse única e exclusivamente a súa profesión. O<br />

segundo, sendo proc<strong>la</strong>mada a República con gran entusiasmo<br />

en toda España, <strong>de</strong>spertouse na xente un gran interés po<strong>la</strong> política.<br />

Calvelo sacou tempo non sei <strong>de</strong> on<strong>de</strong>, pois o seu traballo<br />

profesional era enorme, e organizou o Partido Socialista e dous<br />

sindicatos <strong>de</strong> tabaqueiros...”<br />

En 1932 o matrimonio Calvelo Ríos tras<strong>la</strong>douse a Curtis para<br />

ter o primeiro fillo, ese mesmo ano a familia múdase a Madrid<br />

co obxetivo <strong>de</strong> irse posteriormente a Alemania para que o seu<br />

marido fixera o doctorado. Coa chegada <strong>de</strong> Hitler ó po<strong>de</strong>r,<br />

Calvelo e Isabel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n quedarse en Madrid on<strong>de</strong> o seu compañeiro<br />

trabal<strong>la</strong>ba como profesor adxunto na Cátedra <strong>de</strong><br />

Patoloxía do Profesor Roberto Novoa Santos. Calvelo xa fora<br />

un dos alumnos predilectos do afamado médico galego.<br />

Isabel Ríos igoal que o seu compañeiro comenza a ter simpatías<br />

polos partidos obreiros. O socialismo parecíalles a ambos algo<br />

in<strong>de</strong>finido. En 1934 afíliase ó Partido Comunista e aproveitando<br />

unha das tantas viaxes que realiza a Curtis, organizou a primeira<br />

célu<strong>la</strong>. “Pese ó meu entusiasmo e <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> entrar no partido<br />

-relátanos Isabel- nesa primeira reunión, quixen voltarme<br />

atrás, p<strong>la</strong>ntexei que non me atopaba preparada, que quería instruirme<br />

antes. Dixéronme que, precisamente, <strong>de</strong>ntro do Partido<br />

era on<strong>de</strong> podría facelo, pois o partido era a nosa esco<strong>la</strong>...”.<br />

Despois <strong>de</strong> trabal<strong>la</strong>r en Madrid, Isabel foi tras<strong>la</strong>dada a Lugo a<br />

on<strong>de</strong> ía todos os días <strong>de</strong>n<strong>de</strong> Curtis. A militancia <strong>de</strong> Isabel cada<br />

vez era máis comprometida. Con Calvelo lían a Marx e a<br />

Lenin. Cada día que pasaba medraba o seu compromiso e a súa<br />

formación partidaria. En Asturias esta<strong>la</strong>ra a revolución mineira<br />

e a <strong>de</strong>reita respostara con milleiros <strong>de</strong> presos e <strong>de</strong> mortos.<br />

En Galicia moitos republicanos foron a parar ás cárceres.<br />

Picallo, Cuadrado, Alvaro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas entre outros sufrirán o<br />

rigor das ca<strong>de</strong>as. Caste<strong>la</strong>o, Bóveda e outros tantos o <strong>de</strong>sterro.<br />

Isabel relátanos aqueles anos: “Des<strong>de</strong> o ano 1934 ó 1936 fixemos<br />

moito traballo <strong>de</strong> organización e propaganda, silencioso<br />

pero constante, e tratamos <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r. Preparamos as eleccións<br />

do 36 con verda<strong>de</strong>iro entusiasmo; íbamos polo campo a<br />

fa<strong>la</strong>r cos <strong>la</strong>bregos mentras eles facían as súas tarefas; o ambente<br />

xeral era o do sometimento, por diversas razóns, ó cacique<br />

todos <strong>de</strong>bíanlle algo: a asistencia médica, o asesoramento<br />

legal, etc, etc, pois médico, avogado, boticario, etc., pertecían<br />

á mesma familia. Todo isto pagáballo o <strong>la</strong>brego co seu voto e<br />

costaba traballo facerlle compren<strong>de</strong>r o caros que lle saían ditos<br />

servizos precisamente po<strong>la</strong> súa forma <strong>de</strong> pago...”.<br />

Durante a campaña electoral Isabel foi enconmendada polo<br />

partido para estar en A Coruña con “La Pasionaria”. Dolores


daba un mitin no Teatro Rosalía <strong>de</strong> Castro e un grupo <strong>de</strong> compañeiras<br />

tiña que acompaña<strong>la</strong>. Ese día <strong>de</strong>spois do acto que<br />

rematou con enfrentamentos cos anarquistas e moitos compañeiros<br />

con golpes na cara, Isabel e un grupo <strong>de</strong> camaradas <strong>de</strong><strong>la</strong><br />

comeron coa Pasionaria. Noutra xira dos lí<strong>de</strong>res comunistas<br />

coñece a F. C<strong>la</strong>udín o que fora enviado polo Comité Central<br />

para participar na campaña electoral. Co entusiasmo do avance<br />

da esquerda a célu<strong>la</strong> on<strong>de</strong> militaba Isabel foi reclutando ós<br />

obreiros da zona até chegar a ter 60 afiliados. Isabel Ríos foi<br />

nomeada secretaria da célu<strong>la</strong> comunista, durante o seu mandato<br />

organizou o Sindicato <strong>de</strong> Oficios Varios. Tanto o partido<br />

como o sindicato alugan un local conxunto on<strong>de</strong> principiarán a<br />

realizar unha activida<strong>de</strong> máis aberta.<br />

O propio marido <strong>de</strong> Isabel que seguía en Madrid como profesor,<br />

solicitou a afiliación ó Partido Comunista. A república<br />

<strong>de</strong>batíase nun intre <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>finicións. Era xullo <strong>de</strong> 1936<br />

e a Curtis chegaban os primeiros rumores <strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> estado.<br />

O 18 <strong>de</strong> xullo a noticia da sublevación vai tomando corpo.<br />

Isabel e os comunistas intentan organizar a resistencia. A confusión<br />

no bando leal é total, as esquerdas non tiñan ningún p<strong>la</strong>n<br />

conxunto en caso <strong>de</strong> golpe militar. Ninguén sabía que facer, os<br />

comunistas pedían armas e as autorida<strong>de</strong>s calma. Ós poucos<br />

días a garda civil e os fa<strong>la</strong>nxistas comenzaron a copar povo tras<br />

povo e a <strong>de</strong>ter ós militantes máis <strong>de</strong>stacados. O 5 <strong>de</strong> agosto a<br />

garda civil vai á caza da familia Cavelo-Ríos, éstos intentaron<br />

Isabel Ríos e Calvelo no<br />

patio do cárcere <strong>de</strong><br />

Santiago, estan os dous<br />

con<strong>de</strong>nados a morte, 25 <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cembro do ano 1936.<br />

Mulleres da emigración<br />

261


Presas en Saturrarán, grupo <strong>de</strong> teatro.<br />

262 Mulleres da emigración<br />

fuxir pero foilles imposibel. Tras<strong>la</strong>dáronos a Curtis e ó día<br />

seguinte foron levados á cárcere <strong>de</strong> Santiago. Ó chegar, os<br />

outros <strong>de</strong>tidos vanlles contando os horrores que estaban cometendo<br />

os fa<strong>la</strong>nxistas. Alí entéranse que fora fuxi<strong>la</strong>do Anxel<br />

Casal, Camilo Díaz e un sen fin <strong>de</strong> militantes <strong>de</strong> todos os partidos.<br />

Po<strong>la</strong>s noites conta Isabel que os carcereiros sacaban ós<br />

compañeiros para darlles o paseo e tiralos po<strong>la</strong>s cunetas, para<br />

que o povo escarmentara.<br />

Despois <strong>de</strong> varios meses, o 19 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro as autorida<strong>de</strong>s facciosas<br />

realizan unha farsa xudicial con<strong>de</strong>ando ó matrimonio á<br />

pena <strong>de</strong> morte.<br />

A noticia foi angustiante para ambos, po<strong>la</strong>s súas mentes pasaban<br />

os seus dous fillos. ¿Que ía a ser <strong>de</strong>les se foran fusi<strong>la</strong>dos?. A<br />

única esperanza que tiña o matrimonio era que os leais á república<br />

poi<strong>de</strong>ran ap<strong>la</strong>star en todo o Estado Español ós sediciosos.<br />

Isabel narra en forma dramática os seus últimos momentos<br />

xunto ó seu marido na cárcere: “Bueno, xa estamos con<strong>de</strong>ados<br />

a morte; ós cinco días, polo tanto o día do nadal cumplirase a<br />

sentencia; seremos fusi<strong>la</strong>dos. Calvelo dime que para salvarme<br />

simule un embarazo; él po<strong>de</strong>rá conquerir dous médicos que<br />

certifiquen, polo menos dúbidas, sobre o meu estado. Ante esto<br />

tería que suspen<strong>de</strong>rse a execución, e mentras tanto moitas cousas<br />

po<strong>de</strong>rían pasar, entre e<strong>la</strong>s as <strong>de</strong> gañar a guerra, etc.. Pero eu<br />

non quero <strong>de</strong> ningún xeito; paréceme unha inmoralida<strong>de</strong> votar<br />

man da faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> ter fillos para salvarme... ¡se me salvaba!<br />

Prefería morrer con Calvelo. Co do embarazo ap<strong>la</strong>zaríase o


cumprimento da sentencia e pasado o tempo, tería que morrer<br />

soa... ¡non, iría con él!...”<br />

Aque<strong>la</strong>s horas foron terribles, cada minuto parecía un século.<br />

Aque<strong>la</strong> tar<strong>de</strong> cóntanos Isabel: ”Despois da cea, antes <strong>de</strong> que<br />

me pechen na miña celda, pido permiso ó director para <strong>de</strong>spedirme<br />

dos outros con<strong>de</strong>ados a morte, pois Calvelo e eu fumos<br />

os primeiros en ser xuzgados <strong>de</strong>sa tanda, entén<strong>de</strong>se que seríamos<br />

os primeiros en ser executados. Despídome cun abrazo <strong>de</strong><br />

cada un dos meus compañeiros, que serían fusi<strong>la</strong>dos nos días<br />

seguintes; <strong>de</strong>címonos a<strong>de</strong>us, como se fora outro día calquera e<br />

non o último que íbamos a vivir, e dinme tal cantida<strong>de</strong> <strong>de</strong> cousas<br />

fermosas, que era como para crerse unha heroína; pero eu<br />

estaba máis alá <strong>de</strong> toda vanida<strong>de</strong>.<br />

Percibía a vida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha gran altura e sentíame ceibe <strong>de</strong> calquera<br />

sentimento mezquino. Unha inmensa paz e un gran amor<br />

invadíame, unha serenida<strong>de</strong> intensa e profunda e unha dulzura<br />

inconmensurable que abarcaba a todos os seres da terra.<br />

Os meus fillos fóranse a tar<strong>de</strong> anterior a Ponferrada, para que<br />

non estiveran en Santiago o día da execución. Antes <strong>de</strong> irse<br />

viñeron á cárcere a <strong>de</strong>spedirse <strong>de</strong> nós, o meu fillo maior mirándome<br />

fixamente durante un rato díxome:<br />

-Mamá, non eres a mesma, non tes a mesma cara, esta <strong>de</strong> agora<br />

é máis doce-, a perspicacia dos rapaces é sorpren<strong>de</strong>nte...”<br />

O día 24 estaba todo listo para o fusi<strong>la</strong>mento pero as autorida<strong>de</strong>s<br />

postergárono para o 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro.<br />

O día 30 ambos con<strong>de</strong>ados aproveitan os últimos minutos das<br />

súas vidas para fa<strong>la</strong>r: “Durante as tres últimas horas da súa<br />

Cárcere <strong>de</strong> Saturrarán.<br />

Mulleres da emigración<br />

263


Isabel Ríos a primeira da<br />

<strong>de</strong>reita no <strong>de</strong>spacho do<br />

director do cárcere <strong>de</strong><br />

Saturrarán.<br />

Isabel na fi<strong>la</strong> superior a<br />

terceira no cárcere <strong>de</strong><br />

Saturrarán.<br />

264 Mulleres da emigración<br />

vida, char<strong>la</strong>mos das nosas cousas, da nosa vida en común, do<br />

noso amor, dos nosos problemas. Char<strong>la</strong>mos a través da miril<strong>la</strong><br />

cos compañeiros que seguirían o mesmo camiño en días<br />

sucesivos...”. Esa mesma noite cando a súa celda era pechada,<br />

os funcionarios da prisión comunícanlle que lle conmutaran a<br />

pena. Síguenos re<strong>la</strong>tando Isabel: “Toda a miña mágoa céntrase<br />

no feito <strong>de</strong> que Calvelo teña que morrer só, teña que enfrentar


o pelotón <strong>de</strong> execución sen min, pois xa nos fixéramos á i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> morrer xuntos. Ó amencer, antes <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>do, Manuel<br />

Calvelo ten unha breve <strong>de</strong>spedida <strong>de</strong> Isabel on<strong>de</strong> nos conta<br />

Isabel que Calvelo só me pi<strong>de</strong> unha cousa, que adique toda a<br />

miña vida a loitar polo que él morre, é dicer, polo <strong>de</strong>reito <strong>de</strong><br />

todo ser humán a unha vida digna...”.<br />

O 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1936, poucas horas antes <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>da,<br />

as autorida<strong>de</strong>s conmútanlle a pena po<strong>la</strong> <strong>de</strong> reclusión perpetua,<br />

mentras que Manuel Calvelo era fusi<strong>la</strong>do ese mesmo día co<br />

orgullo <strong>de</strong> morrer por unha causa xusta.<br />

Isabel Ríos durante sete anos percorrerá distintas cárceres,<br />

Santiago, Saturrarán e Betanzos, sendo posta en liberda<strong>de</strong> condicional<br />

en 1943. A cárcere <strong>de</strong> Saturrarán no País Vasco foi o<br />

lugar elexido polos franquistas para levar ás mulleres políticas<br />

máis perigrosas. A maioría <strong>de</strong><strong>la</strong>s eran nacionalistas vascas e un<br />

grupo <strong>de</strong> mulleres galegas. Entre e<strong>la</strong>s a anarquista Joaquina<br />

Dorado, a comunista Flora <strong>de</strong> Dios Hernán<strong>de</strong>z e a fil<strong>la</strong> do <strong>de</strong>stacado<br />

pensador libertario Ricardo Mel<strong>la</strong>, que foi procesada<br />

polo simple feito <strong>de</strong> ser a súa fil<strong>la</strong>.<br />

“O 21 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1943 salgo en liberda<strong>de</strong>... É un día maravilloso,<br />

<strong>de</strong> primaveira, pero aínda que tivera chovido a mares a<br />

min pareceríame o día perfecto...”.<br />

Ó sair da ca<strong>de</strong>a, durante moito tempo, é sometida a un control<br />

moi estricto por parte da policía. Era constantemente seguida e<br />

observada po<strong>la</strong>s forzas <strong>de</strong> segurida<strong>de</strong>. A pesar <strong>de</strong>so, ó pouco<br />

tempo <strong>de</strong> chegar a Galiza púsoxe a co<strong>la</strong>borar novamente co<br />

Partido Comunista e coa guerril<strong>la</strong> que estaba organizada nos<br />

montes. É así como frecuenta ó mítico Benigno Andra<strong>de</strong><br />

“Foucel<strong>la</strong>s” e a Manuel Ponte, etc.<br />

“Todos os que saímos da ca<strong>de</strong>a -sina<strong>la</strong> Isabel- ansiamos<br />

sumarnos a calquera movimento <strong>de</strong> resistencia ó franquismo”.<br />

En 1946 trasládase a vivir á cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> A Coruña na rúa Riego<br />

<strong>de</strong> Auga. O acoso policial era incesante, Isabel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> marchar<br />

a Bos Aires on<strong>de</strong> ten familia para <strong>de</strong>ixar ós seus fillos a resgardo<br />

e e<strong>la</strong> voltar a Galicia para incorporarse á guerril<strong>la</strong>.<br />

O 18 <strong>de</strong> xullo embarcou cos seus fillos rumbo ó Río da P<strong>la</strong>ta.<br />

No seu <strong>de</strong>sexo estaba que os seus fillos poi<strong>de</strong>ran tras<strong>la</strong>darse<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> a Arxentina até a Unión Soviética para que poi<strong>de</strong>ran<br />

estudiar. Pero a realida<strong>de</strong> foi moi distinta, Isabel e os seus<br />

fillos tardaron moito tempo en atopar o vínculo co Partido<br />

Español e cando o realizaron non foi o esperado. A pesar <strong>de</strong>les<br />

reiniciou a súa militancia comunista no seo da emigración.<br />

Incorporouse á Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s Galegas participando<br />

na comisión feminina e a <strong>de</strong> cultura. Por aqueles anos a<br />

inci<strong>de</strong>ncia dos comunistas nesta asociación era moi gran<strong>de</strong>.<br />

Mulleres da emigración<br />

265


Isabel Ríos en Bos Aires,<br />

a primeira po<strong>la</strong> <strong>de</strong>reita,<br />

xunto a María Teresa<br />

León, María Rosa Oliver<br />

e a comisión feminina<br />

da Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

Socieda<strong>de</strong>s Galegas.<br />

Isabel entregándolle un<br />

obsequio a Santiago<br />

Álvarez en Bos Aires.<br />

266 Mulleres da emigración<br />

Intelectuais galeguistas da valía <strong>de</strong> Arturo Cuadrado, Ramón<br />

<strong>de</strong> Valenzue<strong>la</strong>, Eduardo B<strong>la</strong>nco Amor, Mariví Vil<strong>la</strong>ver<strong>de</strong> e<br />

Luis Seoane estaban <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>sa órbita política. Logo sumaríase<br />

Lorenzo Vare<strong>la</strong>, etc.<br />

Nos principios dos anos 60 cos cambios producidos en China,<br />

Isabel e un grupo <strong>de</strong> comunistas comenzan a ter diferencias<br />

i<strong>de</strong>olóxicas co partido que comandaba Carrillo. Nesta etapa<br />

política este dirixente comunista propiciara o <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mento<br />

da resistencia guerrilleira e fa<strong>la</strong>ba da Unión Nacional. Íase<br />

cultivando <strong>de</strong>ntro do partido os xermes que anos <strong>de</strong>spois <strong>de</strong>sembocarían<br />

no eurocomunismo.


As disi<strong>de</strong>ncias irán en aumento até que son expulsados por<br />

“fraccionistas”. Nese grupo <strong>de</strong> galegos estaban o hoxe <strong>de</strong>stacado<br />

xinecólogo pontevedrés Manuel Viñas, Leonardo Omero,<br />

Roberto Calvelo, Antonio Pérez e o actual presi<strong>de</strong>nte do CRE<br />

<strong>de</strong> Bos Aires, Francisco Lores. (Coa ida <strong>de</strong> Isabel <strong>de</strong> Bos Aires<br />

este grupo <strong>de</strong> pensamento maoísta funda o primeiro grupo da<br />

UPG baixo a dirección <strong>de</strong> Manuel Mera).<br />

Un dos compañeiros <strong>de</strong> militancia daqueles anos, “Paco” Lores,<br />

lembrará algunhas características <strong>de</strong><strong>la</strong>: “Isabel era unha muller<br />

con moita persoalida<strong>de</strong>, cunha importante formación política.<br />

Tanto a min como ós <strong>de</strong>mais compañeiros do grupo encantábanos<br />

escoitar as súas opinións. E<strong>la</strong> pensaba que era posibel seguir loitando<br />

a través da vía armada contra a dictadura <strong>de</strong> Franco. Sempre<br />

foi unha muller valente. Tanto a min como a Leonardo e Viñas que<br />

éramos máis xoves que e<strong>la</strong>, encantábanos cando nos contaba<br />

sobre a súa participación na guerril<strong>la</strong>. Coa súa morte se nos vai un<br />

pedazo da heroica historia <strong>de</strong> Galicia”.<br />

En 1966 <strong>de</strong>bido ó golpe militar <strong>de</strong> Onganía, o seu fillo trasládase<br />

a Chile e Isabel síguelle os pasos. Roberto Calvelo foi<br />

contratado polo Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>ste país. En 1971<br />

pasou a ser consultor da FAO.<br />

En 1973 outra vez ó exilio, o golpe <strong>de</strong> Pinochet a obriga a sair<br />

rápidamente <strong>de</strong>ste país e trasládase ó Perú. En 1975 o seu fillo<br />

Manolo a invita a pasar unhas vacacións<br />

ó Estado Español chegando uns<br />

días antes da morte <strong>de</strong> Franco. Esta<br />

visita pasaría a ser permanente xa que<br />

ó pouco <strong>de</strong> chegar conquire ser reintegrada<br />

ó seu posto <strong>la</strong>boral no Ministerio<br />

<strong>de</strong> Facenda e radícase en Madrid.<br />

“Non me levou á loita ambición<br />

algunha, mellor dito, levoume unha<br />

ambición inmensa, a <strong>de</strong> querer aportar<br />

o meu grao <strong>de</strong> area á trasformación<br />

dunha socieda<strong>de</strong> inxusta, <strong>de</strong>shumanizada,<br />

cruel, noutra máis xusta<br />

que abarcara a todos os seres e na que<br />

todos atoparan a posibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> vivir<br />

a nivel humano”.<br />

Isabel Ríos faleceu en Madrid o 17 <strong>de</strong><br />

xuño <strong>de</strong> 1997. A súa apaixoante historia<br />

énchenos <strong>de</strong> orgullo po<strong>la</strong> súa<br />

valentía e a súa confianza, nuns i<strong>de</strong>ais<br />

que querían cambiar o mundo.<br />

Mulleres da emigración<br />

Isabel en Curtis.<br />

267


ISABEL RÍOS LAZCANO<br />

El 12 <strong>de</strong> julo <strong>de</strong> 1907 nació en Curtis, A Coruña Isabel Ríos<br />

Lazcano. Su casa frente a <strong>la</strong> estación <strong>de</strong> trenes era el lugar que<br />

centralizaba toda <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l pueblo, que por cierto en aquellos<br />

años, no pasaba <strong>de</strong> varias docenas <strong>de</strong> familias. Por aquel<strong>la</strong><br />

estación <strong>de</strong> Curtis muchos eran los veraneantes que se acercaban<br />

durante todo el año para disfrutar <strong>de</strong> un clima benigno que según<br />

los médicos eran muy buenos para los pacientes <strong>de</strong> enfermeda<strong>de</strong>s<br />

respiratorias. La tuberculosis era un mal endémico y en Galicia <strong>la</strong><br />

humedad y <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> alimentación favorecía su propagación.<br />

Isabel cuando cumple los 7 años comienza sus estudios primarios<br />

con una maestra <strong>de</strong> una al<strong>de</strong>a vecina, Pedrouzos. Casi 5<br />

kilómetros tenía que hacer todos los días por caminos acci<strong>de</strong>ntados<br />

para recibir <strong>la</strong>s primeras enseñanzas <strong>de</strong> ua amiga <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia. La Propia Isabel Ríos cuenta sus años <strong>de</strong> estudiante en<br />

su libro "Testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil": Mi educación fue<br />

esmerada. A los doce años escribía recuerdos pero aprendí a<br />

fregar los p<strong>la</strong>tos, encen<strong>de</strong>r el fuego <strong>de</strong> leña sop<strong>la</strong>ndo hasta que<br />

me mareaba, barrer, hacer <strong>la</strong> cama, y proveer <strong>la</strong> leñera para<br />

toda <strong>la</strong> temporada <strong>de</strong> invierno...."<br />

Isabel a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que había para estudiar realizó distintos<br />

intentos para examinarse por libre en Perito Mercantil, hasta<br />

que se presenta en una oposiciones para Hacienda, consiguiendo<br />

una p<strong>la</strong>za en <strong>la</strong> sub<strong>de</strong>legación <strong>de</strong> Gijón. Antes <strong>de</strong> partir a su <strong>de</strong>stino<br />

<strong>la</strong>boral, conoce a Calvelo quien se encontraba veraneando en<br />

Curtis. El joven veraneantes se estaba reponiendo <strong>de</strong> los cinco<br />

meses que había pasado en <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> Africa. Calvelo recientemente<br />

había aprobado el ultimo curso <strong>de</strong> medicina con matricu<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> honor. Nos cuenta Isabel:" Calvelo terminó su carrera <strong>de</strong> medicina<br />

dos meses más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> lo <strong>de</strong>bido a causa <strong>de</strong> una huelga <strong>de</strong> los<br />

estudiantes contra <strong>la</strong> dictadura <strong>de</strong> general Primo <strong>de</strong> Rivera. El 29<br />

<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1929 vino a Curtis y me dijo: Pinti, ¿nos casamos y nos<br />

vamos a Canarias?, -bueno, casémonos!-, y el siete <strong>de</strong> julio estábamos<br />

casados.... allí estuvimos dos felices años viviendo en Los<br />

Mulleres da emigración<br />

269


270 Mulleres da emigración<br />

L<strong>la</strong>nos (Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Palma). El primer año, Calvelo se <strong>de</strong>dicó única<br />

y exclusivamente a su profesión. El segundo, habiendo sido proc<strong>la</strong>mada<br />

<strong>la</strong> República, con gran entusiasmo en toda España, se <strong>de</strong>spertó<br />

en <strong>la</strong> gente un gran interés por <strong>la</strong> política. Calvelo sacó tiempo<br />

no se <strong>de</strong> don<strong>de</strong>, pues su trabajo profesional era enorme, y organizó<br />

el Partido Socialista y dos sindicatos <strong>de</strong> tabaqueros..."<br />

En 1932 el matrimonio Calvelo Ríos se tras<strong>la</strong>do a Curtis para<br />

tener el primer hijo, ese mismo año <strong>la</strong> familia se tras<strong>la</strong>da a<br />

Madrid con el objetivo <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>darse posteriormente a Alemania<br />

para que su marido hiciera el doctorado. Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Hitler<br />

al po<strong>de</strong>r Calvelo e Isabel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n quedarse en Madrid don<strong>de</strong> su<br />

marido trabajaba como profesor ajunto en <strong>la</strong> Cátedra <strong>de</strong><br />

Patología <strong>de</strong>l Profesor Roberto Novoa Santos. Calvelo ya había<br />

sido uno <strong>de</strong> los alumnos predilectos <strong>de</strong>l afamado medico gallego.<br />

Isabel Ríos igual que su compañero comienza a tener simpatías por<br />

los partido obreros. El socialismo les parecía a ambos algo in<strong>de</strong>finido.<br />

En 1934 se afilia al Partido Comunista y aprovechando uno<br />

<strong>de</strong> los tantos viajes que realiza a Curtis, organizó <strong>la</strong> primer célu<strong>la</strong>.<br />

"Pese a mi entusiasmo y <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> entrar en el partido -nos re<strong>la</strong>ta<br />

Isabel- en esa primera reunión, quise volverme atrás; p<strong>la</strong>nteé que<br />

no me encontraba preparada, que quería prepararme antes.<br />

Me dijeron que, precisamente, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Partido era don<strong>de</strong><br />

podría hacerlo, pues el partido era nuestra escue<strong>la</strong>..."<br />

Después <strong>de</strong> trabajar en Madrid Isabel fue tras<strong>la</strong>dada a Lugo<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> iba todos los <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Curtis. La militancia <strong>de</strong> Isabel<br />

cada vez era más comprometida. Con Calvelo leían a Marx y a<br />

Lenin. Cada día que pasaba crecía su compromiso y su formación<br />

partidaria. en Asturias había estal<strong>la</strong>do <strong>la</strong> revolución minera<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha había respondido con mil<strong>la</strong>res <strong>de</strong> presos y <strong>de</strong> muertos.<br />

En Galicia muchos republicano fueron a parar a <strong>la</strong>s cárceles.<br />

Picallo, Cuadrado, Alvaro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas entre otros sufrirán el<br />

rigor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prisiones. Caste<strong>la</strong>o, Boveda y otros tantos el <strong>de</strong>stierro.<br />

Isabel nos re<strong>la</strong>ta aquellos años:" Des<strong>de</strong> el año 34 al 36 hicimos<br />

mucho trabajo <strong>de</strong> organización y propaganda, silencioso<br />

pero constante, y tratamos <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r. Preparamos <strong>la</strong>s elecciones<br />

<strong>de</strong>l 36 con verda<strong>de</strong>ro entusiasmo; íbamos por el campo a<br />

hab<strong>la</strong>r con verda<strong>de</strong>ro entusiasmo; íbamos por el campo a hab<strong>la</strong>r<br />

con los <strong>la</strong>bradores mientras ellos realizaban su trabajo; el<br />

ambiente general era el <strong>de</strong>l sometimiento, por diversas razones,<br />

al cacique todos le <strong>de</strong>bían algo: <strong>la</strong> asistencia médica, el asesoramiento<br />

legal, etc, etc, pues médico, abogado, boticario, etc., pertenecían<br />

a <strong>la</strong> misma familia. Todo esto lo pagaba el <strong>la</strong>brador con<br />

su voto y costaba trabajo hacerle compren<strong>de</strong>r lo caros que le<br />

salían dichos servicios precisamente por su forma <strong>de</strong> pago..."<br />

Durante <strong>la</strong> campaña electoral Isabel fue encomendada por el<br />

partido para estar en <strong>la</strong> Coruña con "La Pasionaria". Dolores


daba un mitin en el Teatro Rosalía <strong>de</strong> Castro y un grupo <strong>de</strong> compañeras<br />

tenía que acompañar<strong>la</strong>. Ese día <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l acto que<br />

termino con enfrentamientos con los anarquistas y muchos compañeros<br />

con golpes en <strong>la</strong> cara, Isabel y un grupo <strong>de</strong> camaradas<br />

<strong>de</strong> el<strong>la</strong> comieron con <strong>la</strong> Pasionaria. En otra gira <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res<br />

comunistas conoce a F. C<strong>la</strong>udin quien fuera enviado por el<br />

Comité Central para participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña electoral. Con el<br />

entusiasmo <strong>de</strong>l avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda <strong>la</strong> célu<strong>la</strong> don<strong>de</strong> militaba<br />

Isabel fue reclutando a los obreros <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona hasta llegar a tener<br />

60 afiliados. Isabel Ríos fue nombrada secretaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> célu<strong>la</strong><br />

comunista, durante su mandato organizo el Sindicato <strong>de</strong> Oficios<br />

Varios. Tanto el partido cono el sindicato alqui<strong>la</strong>n un local conjunto<br />

don<strong>de</strong> comenzaran a realizar una actividad más abierta.<br />

El propio marido <strong>de</strong> Isabel que seguía en Madrid como profesor<br />

solicito <strong>la</strong> afiliación al Partido Comunista. La república se<br />

<strong>de</strong>batía en un momento <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>finiciones. Era julio <strong>de</strong>l<br />

36 y a Curtis llegaban los primeros rumores <strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> estado.<br />

El 18 <strong>de</strong> julio <strong>la</strong> noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sublevación va tomando cuerpo.<br />

Isabel y los comunistas intentan organizar <strong>la</strong> resistencia. La confusión<br />

en el bando leal es total, <strong>la</strong>s izquierdas no tenían ningún<br />

p<strong>la</strong>n conjunto en caso <strong>de</strong> golpe militar. nadie sabia que hacer, los<br />

comunistas pedían armas y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s pedían calma. A los<br />

pocos días <strong>la</strong> guardia civil y los fa<strong>la</strong>ngistas comenzaron a copar<br />

pueblo tras pueblo y a <strong>de</strong>tener a los militantes más <strong>de</strong>stacados.<br />

El 5 <strong>de</strong> agosto <strong>la</strong> guardia civil va a <strong>la</strong> caza <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Cavelo-<br />

Ríos, estos intentaron escapar pero les fue imposible. Los tras<strong>la</strong>daron<br />

a Curtis y al día siguiente fueron llevados a <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong><br />

Santiago. Al llegar los ortos presos les van contando los horrores<br />

que estaban cometiendo los fa<strong>la</strong>ngistas. Allí se enteran que<br />

había sido fusi<strong>la</strong>do Anxel Casal Camilo Díaz y un sin fin <strong>de</strong><br />

militantes <strong>de</strong> todos los partidos. Por <strong>la</strong>s noches cuenta Isabel los<br />

carceleros sacaban a los compañeros para darles el paseo y tirarlos<br />

por <strong>la</strong>s cunetas, para que el pueblo escarmentara.<br />

Después <strong>de</strong> varios meses el 19 <strong>de</strong> diciembre <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

facciosas realizan una farsa judicial con<strong>de</strong>nando al matrimonio<br />

a <strong>la</strong> pena <strong>de</strong> muerte.<br />

La noticia fue angustiante para ambos, por sus mentes pasaban<br />

sus dos hijos. Que iba <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> ellos si fueran fusi<strong>la</strong>dos. La única<br />

esperanza que tenía el matrimonio era que los leales a <strong>la</strong> república<br />

pudieran ap<strong>la</strong>star en todo el Estado Español a los sediciosos.<br />

Isabel narra en forma dramática sus últimos momentos junto a<br />

su marido en <strong>la</strong> cárcel: " Bueno, ya estamos con<strong>de</strong>nados a<br />

muerte; a los cinco días, por lo tanto el día <strong>de</strong> navidad se cumplirá<br />

<strong>la</strong> sentencia; seremos fusi<strong>la</strong>dos. Calvelo me dice que para<br />

salbarme simule un embarazo; él podrá conseguir dos médicos<br />

que certifiquen, por lo menos dudas, sobre mi estado. Ante esto<br />

Mulleres da emigración<br />

271


272 Mulleres da emigración<br />

tendría que suspen<strong>de</strong>rse <strong>la</strong> ejecución y mientras tanto muchas<br />

cosas podían pasar, entre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> <strong>de</strong> ganar <strong>la</strong> guerra, etc.. Pero<br />

yo no quiero <strong>de</strong> ninguna manera; me parece una inmoralidad<br />

echar <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> tener hijos para salvarme....¡si me salvaba!<br />

Prefería morir con Calvelo. Con lo <strong>de</strong>l embarazo se ap<strong>la</strong>zaría<br />

el cumplimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> sentencia y pasado el tiempo, tendría<br />

que morir so<strong>la</strong>...¡no, iría con él!..."<br />

Aquel<strong>la</strong>s horas fueron terribles, cada minuto parecía un siglo.<br />

Aquel<strong>la</strong> tar<strong>de</strong> nos cuenta Isabel:" Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> cena, antes <strong>de</strong><br />

que me encierren en mi celda, pido permiso al director para<br />

<strong>de</strong>spedirme <strong>de</strong> los otros con<strong>de</strong>nados a muerte, pues Calvelo y<br />

yo como fuimos los primeros en ser juzgados, <strong>de</strong> esa tanda, se<br />

entien<strong>de</strong> seriamos los primeros en ser ejecutados. Me <strong>de</strong>spido<br />

con un abrazo <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los compañeros, que serian fusi<strong>la</strong>dos<br />

en los días siguientes; nos <strong>de</strong>cimos adiós, como si fuera<br />

otro día cualquiera y no el último que íbamos a vivir, y me<br />

dicen tal cantidad <strong>de</strong> cosas hermosas que era como para creerse<br />

una heroína; pero yo estaba más allá <strong>de</strong> toda vanidad. Veía<br />

<strong>la</strong> vida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una gran altura y me sentía libre <strong>de</strong> cualquiera<br />

sentimiento mezquino. Una inmensa paz y un gran amor me<br />

invadía, una serenidad intensa y profunda y una dulzura inconmensurable<br />

que abarcaba a todos los seres <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.<br />

Mis hijos hijos se habían ido <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> anterior a Ponferrada,<br />

para que no estuvieran en Santiago el día <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución.<br />

Antes <strong>de</strong> irse vinieron a <strong>la</strong> cárcel a <strong>de</strong>spedirse <strong>de</strong> nosotros. mi<br />

hijo el mayor mirandome fijamente durante un rato me dijo: -<br />

Mama, no eres <strong>la</strong> misma, no tienes <strong>la</strong> misma cara, esta <strong>de</strong> ahora<br />

es más dulce-, <strong>la</strong> perspicacia <strong>de</strong> los chicos es sorpren<strong>de</strong>nte..."<br />

El día 24 estaba todo listo para el fusi<strong>la</strong>miento pero <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

lo postergaron para el 31 <strong>de</strong> diciembre.<br />

El día 30 ambos con<strong>de</strong>nados aprovechan los últimos minutos<br />

<strong>de</strong> sus vidas para hab<strong>la</strong>r :" Durante <strong>la</strong>s tres últimas horas<br />

<strong>de</strong> su vida, char<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> nuestras cosas, <strong>de</strong> nuestra vida en<br />

común, <strong>de</strong> nuestro amor, <strong>de</strong> nuestros problemas. Char<strong>la</strong>mos<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> miril<strong>la</strong> con los compañeros que seguirían su<br />

mismo camino en días sucesivos...". Esa misma noche cuando<br />

su celda era cerrada los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión le<br />

comunican que le habían conmutado <strong>la</strong> pena. Nos sigue re<strong>la</strong>tando<br />

Isabel: Toda mi angustia se centra en el hecho <strong>de</strong> que<br />

calvelo tenga que morir solo, tenga que enfrentar el pelotón<br />

<strong>de</strong> ejecución sin mi, pues ya nos habíamos hecho a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

morir juntos. Por <strong>la</strong> mañana antes <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>do Manuel<br />

Calvelo teien una breve <strong>de</strong>spedida <strong>de</strong> Isabel don<strong>de</strong> nos cuenta<br />

Isabel que "Calvelo sólo me pi<strong>de</strong> una cosa que <strong>de</strong>dique mi<br />

vida a luchar por lo que él muere, es <strong>de</strong>cir, por el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />

todo ser humano a una vida digna..."


El 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1936 pocas horas antes <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>da<br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s le conmutan <strong>la</strong> pena por <strong>la</strong> <strong>de</strong> reclusión perpetua,<br />

mientras que Manuel calvelo era fusi<strong>la</strong>do ese mismo día<br />

con el orgullo <strong>de</strong> morir por una causa justa.<br />

Isabel Ríos durante siete años recorrerá distintas cárceles,<br />

Santiago, Saturrarán y Betanzos, siendo puesta en libertad condicional<br />

en 1943. La cárcel <strong>de</strong> Saturrarán en el país vasco fue<br />

lugar elegido por los franquistas para llevar a <strong>la</strong>s mujeres políticas<br />

más peligrosas. La mayoría <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s eran nacionalistas<br />

vascas y un grupo <strong>de</strong> mujeres gallegas Entre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> anarquista<br />

Joaquina Dorado, <strong>la</strong> comunista Flora <strong>de</strong> Dios Fernan<strong>de</strong>z y <strong>la</strong><br />

hija <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stacado pensar libertario Ricardo Mel<strong>la</strong>, que fue<br />

procesada por el simple hecho <strong>de</strong> ser su hija.<br />

"El 21 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1943 salgo en libertad...Es un día maravilloso,<br />

<strong>de</strong> primavera, pero aunque hubiera llovido a mares a mí<br />

me parecería el día perfecto..."<br />

Al salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión durante mucho tiempo es sometida a un<br />

control muy estricto por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía. Era constantemente<br />

seguida y observada por <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> seguridad. A pesar <strong>de</strong><br />

ello al poco <strong>de</strong> llegar a Galicia se puso a co<strong>la</strong>borar nuevamente<br />

con el Partido comunista y con <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> que estaba organizada<br />

en los montes. Es así como frecuenta al mítico Benigno<br />

Andra<strong>de</strong> "Foucel<strong>la</strong>s" y a Manuel Ponte etc.<br />

"Todos los que salimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel -seña<strong>la</strong> Isabel- ansiamos<br />

sumarnos a cualquier movimiento <strong>de</strong> resistencia al franquismo".<br />

En 1946 se tras<strong>la</strong>da a vivir a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> A Coruña en <strong>la</strong> calle<br />

Riego <strong>de</strong> Agua. El acoso policial era incesante, Isabel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />

machar a Buenos Aires don<strong>de</strong> tiene familia para <strong>de</strong>jar a sus hijos<br />

a resguardo y el<strong>la</strong> volver a Galicia para incorporarse a <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong>.<br />

El 18 <strong>de</strong> julio embarco con sus hijos rumbo al Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. En<br />

su <strong>de</strong>seo estaba que sus hijos pudieran tras<strong>la</strong>darse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Argentina hasta <strong>la</strong> Unión Soviética para que pudieran estudiar.<br />

Pero <strong>la</strong> realidad fue muy distinta Isabel y sus hijos tardaron mucho<br />

tiempo en encontrar el vinculo con el Partido Español y cuando lo<br />

realizaron no fue los esperado. A pesar <strong>de</strong> ellos reinicio su militancia<br />

comunista en el seno <strong>de</strong> <strong>la</strong> emigración. Se incorporo a <strong>la</strong><br />

Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s Gallegas participando <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión<br />

femenina y <strong>la</strong> <strong>de</strong> cultura. Por aquellos años <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los<br />

comunistas en esta asociación era muy gran<strong>de</strong>. Intelectuales galleguistas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> valía <strong>de</strong> Arturo Cuadrado, Ramón <strong>de</strong> Valenzue<strong>la</strong>,<br />

Eduardo B<strong>la</strong>nco Amor, Marivi Vil<strong>la</strong>ver<strong>de</strong> y Luis Seoane estaban<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esa órbita política. Luego se sumaria Lorenzo Vare<strong>la</strong> etc.<br />

En los principios <strong>de</strong> los años 60 con los cambios producidos en<br />

China, Isabel y un grupo <strong>de</strong> comunistas comienzan a tener diferencias<br />

idiologicas con el partido que comandaba Carrillo. En<br />

Mulleres da emigración<br />

273


274 Mulleres da emigración<br />

esa etapa política este dirigente comunistas había propiciado el<br />

<strong>de</strong>smante<strong>la</strong>miento <strong>de</strong> <strong>la</strong> resistencia guerrillera y hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Unión Nacional. Se iba cultivando <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l partido los gérmenes<br />

que años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>sembocarían en el eurocomunismo.<br />

Las disi<strong>de</strong>ncias Irán en aumento hasta que son expulsados por<br />

"fraccionistas". En ese grupo <strong>de</strong> gallegos estaban el hoy <strong>de</strong>stacado<br />

ginecólogo pontevedrés Manuel Viñas, Leonardo omero,<br />

Roberto Calvelo, Antonio Pérez y el actual presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l CRE<br />

<strong>de</strong> Buenos Aires Francisco Lores. (Con <strong>la</strong> ida <strong>de</strong> Isabel <strong>de</strong><br />

Buenos Aires este grupo <strong>de</strong> pensamiento maoísta funda el primer<br />

grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UPG bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Manuel Mera).<br />

Uno <strong>de</strong> sus compañeros <strong>de</strong> militancia <strong>de</strong> aquellos años, "Paco"<br />

Lores, recordara algunas características <strong>de</strong> el<strong>la</strong>: " Isabel era una<br />

mujer con mucha personalidad, era una mujer con una importante<br />

formación política. Tanto a mi como a los <strong>de</strong>más compañeros <strong>de</strong>l<br />

grupo nos encantaba escuchar sus opiniones. El<strong>la</strong> pensaba que era<br />

posible seguir luchando a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía armada contra <strong>la</strong> dictadura<br />

<strong>de</strong> Franco. Siempre fue una mujer valiente. Tanto a mi como<br />

a Leonardo y Viñas que eramos más jóvenes que el<strong>la</strong>, nos encantaba<br />

cuando nos contaba sobre su participación en <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong>. Con<br />

su muerte se nos va un pedazo <strong>de</strong> <strong>la</strong> heroica historia <strong>de</strong> Galicia"<br />

En 1966 <strong>de</strong>bido al golpe militar <strong>de</strong> Ongania, su hijo se tras<strong>la</strong>da<br />

a chile e Isabel le sigue los pasos. Roberto calvelo fue contratado<br />

por el Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> este país. En 1971<br />

paso a ser consultor <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAO.<br />

En 1973 otra vez al exilio, el golpe <strong>de</strong> Pinochet <strong>la</strong> obliga a salir<br />

rápidamente <strong>de</strong> este país y se tras<strong>la</strong>da al Perú. En 1975 su hijo<br />

Manolo <strong>la</strong> invita a pasar unas vacaciones al Estado Español<br />

llegando unos días antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Franco. Esta visita<br />

pasaría a ser permanente ya que al poco llegar consigue ser<br />

reintegrada a su puesto <strong>la</strong>boral en el Ministerio <strong>de</strong> Hacienda y<br />

se radica en Madrid.<br />

"No me llevó a <strong>la</strong> lucha ambición alguna, mejor dicho, me<br />

llevó una ambición inmensa, <strong>la</strong> <strong>de</strong> querer aportar mi granito <strong>de</strong><br />

arena a <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> una sociedad injusta, <strong>de</strong>shumanizada,<br />

cruel, en otra más justa que abarcara a todos los seres y<br />

en otra más justa que abarcara a todos los seres y en <strong>la</strong> que<br />

todos encontraran <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> vivir a nivel humano"<br />

Isabel Ríos falleció en Madrid el 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1997. Su apasionante<br />

historia nos llena <strong>de</strong> orgullo por su valentía y su confianza,<br />

en unos i<strong>de</strong>ales que querían cambiar el mundo.


María Seoane Toimil<br />

OLEIROS 1952 /BOS AIRES 1977


MARIA SEOANE TOIMIL<br />

María Seoane Toimil naceu o 14 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1952<br />

nunha al<strong>de</strong>a chamada Oleiros, pertencente ao Municipio <strong>de</strong><br />

Silleda, provincia <strong>de</strong> Pontevedra. Os seus pais Manuel<br />

Seoane Tallón e Victorina Toimil Dobarro <strong>de</strong>dicábanse ao<br />

traballo rural, criaban galiñas, algunhas vacas e porcos. A<br />

familia Seoane Toimil tiña tres fillos: María, Inés e Antonio.<br />

Logo <strong>de</strong> nacer o seu último fillo, os pais <strong>de</strong> María <strong>de</strong>cidiron<br />

que ante a situación difícil po<strong>la</strong> que atravesaban naqueles<br />

momentos o mellor era emigrar. Na al<strong>de</strong>a a maioría marchaba<br />

cara a Bos Aires; alí os Seoane tiñan familiares e pensaban<br />

que todo ía ser máis doado.<br />

A súa irmá Inés comenta aspectos da súa vida familiar: "Os<br />

nosos pais, que eran <strong>la</strong>bregos, chegaron connosco a estas<br />

terras <strong>de</strong> América como tantos outros emigrantes, alentados<br />

polo <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> progresar e iluminados coa luz dunha nova<br />

vida. O buque no cal chegamos ao porto <strong>de</strong> Bos Aires chamábase<br />

Yapeyú. Corría o ano 1957 e María tiña 4 anos.<br />

Estudou no Colexio das Irmás Canossianas, na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Berisso (provincia <strong>de</strong> Bos Aires), un pobo <strong>de</strong> obreiros e <strong>de</strong><br />

inmigrantes que coñeceran a guerra, as loitas e a resistencia.<br />

Sempre foi unha alumna bril<strong>la</strong>nte, pero sobre todo, unha<br />

compañeira moi querida e unha amiga entrañábel para os<br />

seus. Alí licenciouse <strong>de</strong> mestra e axiña este oficio foina<br />

achegando a outras esco<strong>la</strong>s, outros barrios, outras realida<strong>de</strong>s<br />

e pobrezas". E continúa a re<strong>la</strong>tar: "Na Universida<strong>de</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta cursou a carreira <strong>de</strong> Psicoloxía e licenciouse<br />

moi nova, aos 22 anos. Era a década dos ´70 e na rúa<br />

e nas faculta<strong>de</strong>s respirábase o ar fresco que traía a ilusión<br />

dun mundo novo, máis xusto, máis digno...María (Maruxa,<br />

para nós) tamén quixo formar parte <strong>de</strong>ste convite do futuro.<br />

Traballou até o día do seu secuestro na empresa estatal<br />

Petroquímica General Mosconi, mais, asema<strong>de</strong>, tiña unha<br />

participación activa en traballos nos bairros marxinais. A<br />

Mulleres da emigración<br />

277


María na esco<strong>la</strong><br />

en Bos Aires.<br />

278 Mulleres da emigración<br />

súa sensibilida<strong>de</strong> fronte á pobreza e a exclusión social fixo<br />

que a súa pertenza política á agrupación Juventud Peronista,<br />

estivese sempre orientada cara á cuestión comunitaria".<br />

A Inés énchenselle os ollos <strong>de</strong> bágoas ao lembrar as aptitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> María: "Amaba ler (sempre o fixo <strong>de</strong> marabil<strong>la</strong>,.até<br />

parecía que nacera sabendo ler), gozaba coas obras <strong>de</strong><br />

Fe<strong>de</strong>rico García Lorca e Rosalía <strong>de</strong> Castro. Tamén lle gustaba<br />

a epistemoloxía, e apaixoáballe escoitar aos Beatles, Joan<br />

Baez e Joan Manuel Serrat.<br />

Encantáballe <strong>de</strong>partir coa súa familia e os seus amigos, ir ao<br />

cine co mozo, quería á vida e loitaba polo benestar <strong>de</strong> todos".<br />

A fin dos soños <strong>de</strong> María.


O 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1976 o xeneral Rafael Vi<strong>de</strong><strong>la</strong> á fronte das forzas<br />

armadas instaura unha sanguenta ditadura que pon en práctica<br />

un dos máis atroces gobernos <strong>de</strong> ultra<strong>de</strong>reita que asobal<strong>la</strong>ron<br />

Arxentina. A tortura máis sostificada e perversa, o secuestro<br />

<strong>de</strong> estudantes, obreiros e profisionais, sen distinción <strong>de</strong> sexo<br />

nin ida<strong>de</strong> foi o obxectivo dos militares. O botín <strong>de</strong> guerra incluía<br />

todo, até a apropiación <strong>de</strong> nenos nacidos en cativerio.<br />

"Secuestrárona - sina<strong>la</strong> Inés - o 12 <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1977 ás dúas<br />

da madrugada uns homes encarapuchados e armados vestidos<br />

<strong>de</strong> civil, levándo<strong>la</strong> a empurróns da nosa casa <strong>de</strong> Berisso. Tiña<br />

só 24 anos. A avoa Manue<strong>la</strong>, os nosos pais, Antonio e eu,<br />

fomos impotentes testemuñas <strong>de</strong>se horror. Foi vista por<br />

<strong>de</strong>rra<strong>de</strong>ira vez no campo ´La Cacha´ en agosto <strong>de</strong>se ano.<br />

Hoxe permanece <strong>de</strong>saparecida."<br />

O campo <strong>de</strong> concentración ´La Cacha´ estaba situado nas rúas<br />

195 entre 47 e 52 da localida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Olmos, Partido <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

Funcionou nas antigas insta<strong>la</strong>cións <strong>de</strong> L.S. Radio Provincia emisora<br />

do goberno da Provincia <strong>de</strong> Bos Aires; a mesma atopábase<br />

ao carón das unida<strong>de</strong>s penitenciarías Nº 1 e 8, a uns 300 metros<br />

María Seoane cos seus amigos da Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Psicoloxía.<br />

Mulleres da emigración<br />

279


Acto político no ano 1973.<br />

280 Mulleres da emigración<br />

do Cárcere <strong>de</strong> Olmos, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte do Servizo Penitenciario<br />

Provincial (UPI) pertencente ao chamado ´circuíto Camps´.<br />

O sanguinario coronel Ramón Juan Camps, dono da vida e<br />

da morte dos secuestrados neste centro ilegal <strong>de</strong> <strong>de</strong>tención,<br />

sinalou nunha oportunida<strong>de</strong>: "Non <strong>de</strong>sapareceron persoas<br />

senón subversivos".<br />

Neste campo, como na maioría dos existentes baixo aque<strong>la</strong><br />

ditadura, leváronse a cabo aberrantes torturas. Unha das máis<br />

tristemente soadas foi a picana eléctrica que se aplicaba nas<br />

zonas sensíbeis do corpo espido da vítima, mentres esta permanecía<br />

atada sobre un colchón húmido ou sobre un elástico <strong>de</strong><br />

metal (<strong>de</strong>nominado "parril<strong>la</strong>"). Tamén lles propinaban puñadas<br />

e con obxectos coma paus ou bastóns, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> patadas.<br />

Todo isto entre ameazas, insultos e tocamentos. Un dos tormentos<br />

predilectos era o ´submariño mol<strong>la</strong>do´, que consistía<br />

en introducir a cabeza da vítima nun bal<strong>de</strong> <strong>de</strong> auga, até provocar<br />

un comezo <strong>de</strong> asfixia, ou o ´submarino seco´ nese caso<br />

asfixia producíase con bolsas <strong>de</strong> nailon ou almofadas. Entre as<br />

torturas psicolóxicas, era común obrigar aos <strong>de</strong>tidos a escoitar<br />

os berros dos <strong>de</strong>mais torturados. Durante os interrogatorios, as


vexacións repetíanse varias veces e aplicábanse en forma combinada.<br />

Cando estes ramataban, os secuestrados era conducidos<br />

a cuartos pequenos, para dúas ou tres persoas, ou a salóns<br />

máis amplos, suxeitos a ganchos no piso, tirados sobre mantas<br />

ou colchorías, atados, encarapuchados e escoitando os gritos<br />

<strong>de</strong>sgarrados dos compañeiros <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>a.<br />

Inés e Antonio, embargados <strong>de</strong> tristeza po<strong>la</strong> lembranza <strong>de</strong><br />

María, finalizan dicindo: "Sempre a quixemos moito, hoxe<br />

todos estrañámo<strong>la</strong> tanto..."<br />

Manifestación<br />

Universitaria Peronista<br />

no ano 1973.<br />

Mulleres da emigración<br />

281


MARÍA SEOANE TOIMIL<br />

María Seoane Toimil nació el 14 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1952 en una<br />

al<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Galicia l<strong>la</strong>mada Oleiros, perteneciente al Municipio<br />

<strong>de</strong> Silleda. Sus padres Manuel Seoane Tallón y Victorina<br />

Toimil Dobarro se <strong>de</strong>dicaban al trabajo rural, criaban gallinas,<br />

algunas vacas y cerdos. La familia Seoane Toimil tenía tres<br />

hijos María, Inés y Antonio. Después <strong>de</strong> nacer su último hijo,<br />

los padres <strong>de</strong> María <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n que ante <strong>la</strong> situación dificil por <strong>la</strong><br />

que atravesaban en aquellos momentos lo mejor era emigrar.<br />

En aquel<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a <strong>la</strong> mayoría marchaba para Buenos Aires, allí<br />

los Seoane tenían familiares y todo iba a ser más fácil.<br />

Su hermana, Inés Seoane, nos cuenta aspectos <strong>de</strong> su vida familiar:"<br />

Nuestro padres: Victoria y Manuel, <strong>la</strong>bradores, llegaron con<br />

nosotras a estas tierras <strong>de</strong> América, como tantos otros, alentados<br />

por el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> progresar, iluminados con <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> una nueva<br />

vida. El buque que nos trajo era enorme, se l<strong>la</strong>maba Yapeyú, el<br />

puerto era Buenos Aires y el año, 1957, María tenia 4 años.<br />

Estudió en el Colegio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Hermanas Canossianas, en <strong>la</strong> ciudad<br />

<strong>de</strong> Berisso, un pueblo <strong>de</strong> obreros y lleno <strong>de</strong> inmigrantes<br />

que habían conocido <strong>la</strong> guerra, <strong>la</strong>s luchas y <strong>la</strong> resistencia.<br />

Siempre fue una alumna bril<strong>la</strong>nte, pero sobre todo, una compañera<br />

muy querida y una amiga entrañable para los suyos. Allí<br />

se recibió <strong>de</strong> maestra y rápidamente este oficio <strong>la</strong> fue acercando<br />

a otras escue<strong>la</strong>s, a otros barrios, otras realida<strong>de</strong>s y pobrezas.<br />

En <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta estudio <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong><br />

Psicología y se gradúo teniendo 22 años. Eran los 70 y en <strong>la</strong><br />

calle y en <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s se respiraba el aire fresco que traía <strong>la</strong><br />

ilusión <strong>de</strong> un mundo nuevo, más justo, más digno...<br />

María, (Maruja, para nosotros) tampoco pudo distraerse frente<br />

a esta invitación <strong>de</strong>l futuro. Trabajó, hasta el día <strong>de</strong> su secuestro,<br />

en una empresa <strong>de</strong>l Estado: Petroquímica General<br />

Mosconi, pero al mismo tiempo tenía una participación activa<br />

en trabajos barriales. Su sensibilidad frente a <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

283


284 Mulleres da emigración<br />

exclusión social hizo que su pertenencia política a <strong>la</strong> agrupación<br />

Juventud Peronista, estuviese siempre orientada hacia <strong>la</strong><br />

cuestión comunitaria.<br />

Amaba leer (siempre lo hizo <strong>de</strong> maravil<strong>la</strong>s...hasta parecía que<br />

había nacido sabiendo leer), le gustaba <strong>la</strong> epistemología, Los<br />

Beatles, Joan Báez, Fe<strong>de</strong>rico García Lorca, Rosalía <strong>de</strong> Castro,<br />

Serrat...conversar con nosotros, estar con sus amigos y ver cine<br />

con su novio...quería a <strong>la</strong> vida y luchaba por <strong>la</strong> vida para todos.<br />

O 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1976 el general Vi<strong>de</strong><strong>la</strong> al frente <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />

armadas instaura una sangrienta dictadura que pone en<br />

practica uno <strong>de</strong> los más atroces gobiernos <strong>de</strong> ultra<strong>de</strong>recha. La<br />

tortura más sostificada y perversa, el secuestro <strong>de</strong> estudiantes,<br />

obreros, y profesionales, sin distinción <strong>de</strong> sexo o edad fue el<br />

objetivo <strong>de</strong> los militares. En el botín <strong>de</strong> guerra todo cabía,<br />

hasta los niños nacidos en cautiverio.<br />

" La secuestraron - seña<strong>la</strong> Inés Seoane - el 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1977<br />

a <strong>la</strong>s 2.00 <strong>de</strong> <strong>la</strong> madrugada unos hombres encapuchados y armados,<br />

llevándose<strong>la</strong> a empujones <strong>de</strong> nuestra casa <strong>de</strong> Berisso. La<br />

abue<strong>la</strong> Manue<strong>la</strong>, nuestros papás y nosotros, fuimos impotentes<br />

testigos <strong>de</strong> ese horror. Fue vista en el campo "La Cacha" por última<br />

vez en agosto <strong>de</strong> ese año. Hoy permanece <strong>de</strong>saparecida."<br />

El campo <strong>de</strong> concentración "La Cacha" estaba ubicado en <strong>la</strong>s<br />

calles 195 entre 47 e 52 <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Olmos, Partido <strong>de</strong><br />

La P<strong>la</strong>ta. Funcionó en lo que fueran <strong>la</strong>s antiguas insta<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> L.S. Radio Provincia emisora <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia<br />

<strong>de</strong> Buenos Aires., <strong>la</strong> misma se encontraba colindante con <strong>la</strong>s<br />

unida<strong>de</strong>s penitenciarias Nº 1 y 8, a unos 300 metros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Cárcel <strong>de</strong> Olmos, <strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong>l Servicio Penitenciario<br />

Provincial (UPI) perteneciente al l<strong>la</strong>mado "circuito Camps",<br />

El sanguinario Coronel Ramón Juan Camps señalo en una<br />

oportunidad: " " No <strong>de</strong>saparecieron personas sino subversivos"<br />

En este campo como en <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los existentes bajo aquel<strong>la</strong><br />

dictadura se aplicaron <strong>la</strong>s más bestiales torturas. Se les aplicaba<br />

picana eléctrica, con <strong>la</strong> victima <strong>de</strong>snuda, sobre un colchón<br />

húmedo, o un elástico <strong>de</strong> metal (<strong>de</strong>nominado parril<strong>la</strong>),<br />

atados y sobre <strong>la</strong>s zonas más sensibles <strong>de</strong>l cuerpo. También les<br />

aplicaban golpes <strong>de</strong> puño y con objetos como palos o bastones<br />

y puntapiés.. Todo esto entre amenazas, insultos y manoseos.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s torturas predilectas era el Submarino mojado que<br />

consistía en introducir <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> victima en un bal<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

agua, hasta provocar un comienzo <strong>de</strong> asfixia, o seco: asfixia<br />

con bolsas <strong>de</strong> nylon o almohadones.. Entre <strong>la</strong>s torturas psicológicas,<br />

era común obligar a escuchar los gritos <strong>de</strong> los torturados.<br />

Las torturas se repetían varias veces y se aplicaban en<br />

forma combinada. Cuando finalizaban los interrogatorios, los


secuestrados era conducidos a habitaciones pequeñas, para dos<br />

o tres personas, o a salones más amplios, sujetos a ganchos en<br />

el piso, tirados sobre mantas o colchonetas, atados, encapuchados<br />

y escuchando los gritos <strong>de</strong> los prisioneros en <strong>la</strong> tortura.<br />

Sus hermanos concluyen su testimonio diciendo: "Siempre <strong>la</strong><br />

quisimos mucho, hoy todos <strong>la</strong> extrañamos tanto..." Inés y<br />

Antonio, sus hermanos.<br />

Mulleres da emigración<br />

285


Índice<br />

Alvajar, Amparo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17<br />

Arauxo, María . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31<br />

Arias, Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43<br />

Aurea, Con<strong>de</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63<br />

Casanova, Sofía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73<br />

Castel<strong>la</strong>nos Pan, P<strong>la</strong>ceres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89<br />

Castro, Inés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105<br />

Cornes, Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117<br />

Dorado, Joaquina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131<br />

Fidalgo, María <strong>de</strong>l Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143<br />

Garcés, Delia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155<br />

Goldar, Josefa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167<br />

Lamarque, Libertad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177<br />

Mallo, Maruja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191<br />

Martínez Mesejo, Elsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205<br />

Ortiz, Mecha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233<br />

Otero, Carolina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243<br />

Ríos Lazcano, Isabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259<br />

Seoane Toimil, María . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!