MaquetaciÛn 1 - Crónicas de la Emigración
MaquetaciÛn 1 - Crónicas de la Emigración
MaquetaciÛn 1 - Crónicas de la Emigración
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Edita:<br />
Colección:<br />
Lois Pérez Leira<br />
Mulleres da emigración<br />
Mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong> emigración
Edita: Grupo <strong>de</strong> Comunicación Galicia en el Mundo, S.L.<br />
C/San Francisco, 57. 5º - 36202 Vigo (España)<br />
E-mail: galimundo@galimundo.com<br />
Maquetación: Camilo Pérez Alba<br />
Traducción: Gael Dosantos Vaamon<strong>de</strong><br />
Colección: <strong>Crónicas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Emigración</strong><br />
I.S.B.N.: 978-84-936759-9-8<br />
Depósito legal: VG 1455-2009<br />
Impreso en Obradoiro Gráfico, S.L.<br />
Polígono Industrial do Rebullón, 52D<br />
Mos-Pontevedra
Para a miña nai Flora, para as miñas tías Maruxa,<br />
Aurea e Herminia, emigrantes como todas e<strong>la</strong>s.<br />
Para Oscar Alba por toda a súa <strong>de</strong>dicación e afecto.<br />
Para mi madre Flora, para mis tías Maruja, Aurea y<br />
Herminia, emigrantes como todas el<strong>la</strong>s.<br />
Para Oscar Alba por toda su <strong>de</strong>dicación y afecto.
INTRODUCIÓN<br />
A partir do século XVI comeza o proceso migratorio <strong>de</strong> Galiza<br />
cara ao continente americano. Anteriormente a nosa emigración<br />
estaba orientada cara a Caste<strong>la</strong> ou Portugal.<br />
Tanto os Reis Católicos como o rei <strong>de</strong> Portugal Joao iniciaron<br />
un longo proceso <strong>de</strong> colonización das terras <strong>de</strong>scubertas. A<br />
presenza <strong>de</strong> piratas ingleses, franceses e ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses po<strong>la</strong>s costas<br />
do sur <strong>de</strong> América levaron ás coroas peninsu<strong>la</strong>res a fundar<br />
asentamentos poboacionais.<br />
En 1534, coa división administrativa do Brasil en Capitanías,<br />
Porto Seguro (Baía) pasou a ser sé dunha das Capitanías. Don<br />
Joao doa a Pero do Campo Tourinho, por carta Rexia do 27 <strong>de</strong><br />
maio <strong>de</strong> 1534, 50 leguas <strong>de</strong> costa, entre os ríos Mucury e Poxim.<br />
Ostentaba enorme riqueza <strong>de</strong> enerxía hidráulica e pau-brasil,<br />
sendo o solo <strong>de</strong> óptima calida<strong>de</strong> para o cultivo <strong>de</strong> cana <strong>de</strong> azucre.<br />
Un ano <strong>de</strong>spois organizou unha expedición <strong>de</strong> 700 persoas<br />
que se tras<strong>la</strong>daron en catro naves e dúas carabe<strong>la</strong>s. Para iso<br />
reclutou familias <strong>de</strong> Viana, do norte <strong>de</strong> Portugal e do sur <strong>de</strong><br />
Galiza. Estas familias galegas po<strong>de</strong>rían consi<strong>de</strong>rarse como as<br />
precursoras da nosa emigración a este continente. Desta forma<br />
chegan as primeiras mulleres galegas ao novo mundo.<br />
Galiza durante os últimos séculos converteuse nun dos países<br />
do mundo que, en proporción á súa poboación, tivo un dos<br />
éxodos migratorios máis importantes <strong>de</strong> Europa. Aínda que<br />
este fenómeno foi moi estudado polos historiadores, non foi así<br />
no caso específico das mulleres emigrantes. Como noutros<br />
aspectos sociais, a muller foi e segue sendo a gran<strong>de</strong> ausente<br />
da investigación histórica. Nos últimos anos algúns traballos<br />
<strong>de</strong> investigación il<strong>la</strong>dos foron dando conta do papel da muller<br />
nesta epopea colectiva que foi a nosa emigración.<br />
A fins do século XIX a presenza da muller no proceso migratorio<br />
é máis <strong>de</strong>stacada. Miles <strong>de</strong> mozas solteiras marchan a<br />
Cuba, a Lisboa ou á Arxentina para trabal<strong>la</strong>r nos quefaceres
domésticos. Outras terminaban trabal<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> prostitutas en<br />
bor<strong>de</strong>is das gran<strong>de</strong>s capitais americanas. Na maioría dos casos<br />
eran explotadas polos seus propios paisanos.<br />
En Cuba máis <strong>de</strong> 60.000 galegas asentáronse nesta il<strong>la</strong> caribeña.<br />
Fundaron a asociación Fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Galicia e o hospital <strong>de</strong><br />
igual nome, que aínda brinda servizos na Habana. O historiador<br />
cubano Xulio César González Pagés, autor do libro<br />
<strong>Emigración</strong> <strong>de</strong> mulleres galegas a Cuba: As Fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Galicia<br />
cóntanos a situación <strong>de</strong>stas emigrantes: A asociación xurdiu<br />
como unha irmanda<strong>de</strong> ao redor da prostitución. A i<strong>de</strong>a era dar<br />
asistencia a moitas daque<strong>la</strong>s mulleres que non eran recibidas<br />
nos hospitais e morrían <strong>de</strong> sífilis en casas <strong>de</strong> acollida.<br />
Na Arxentina nas primeiras décadas do século XX, cando o<br />
tango facía furor en Bos Aires, a oligarquía <strong>de</strong>ste país presumía<br />
<strong>de</strong> persoal doméstico galego contratando a mozas recén chegadas.<br />
Tiñan fama <strong>de</strong> honradas e trabal<strong>la</strong>doras. Tamén como en<br />
Cuba algunhas <strong>de</strong><strong>la</strong>s terminaban trabal<strong>la</strong>ndo en prostíbulos. Co<br />
<strong>de</strong>senvolvemento económico <strong>de</strong>ste país, moitas emigrantes<br />
galegas fóronse integrando na industria téxtil, na sanida<strong>de</strong>, etc.<br />
Dadas as características da nosa emigración, unha gran maioría<br />
das nosas mulleres <strong>de</strong>dicáronse a aten<strong>de</strong>r ás súas propias familias,<br />
atrasando a súa plena integración socio-<strong>la</strong>boral.<br />
A partir da Guerra Civil chegan aos países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />
centenares <strong>de</strong> exiliadas, en moitos casos xunto ás súas familias.<br />
Entre as máis <strong>de</strong>stacadas po<strong>de</strong>mos nomear a: P<strong>la</strong>ceres<br />
Castel<strong>la</strong>nos, Maruja Mallo, Amparo Alvajar, Virxinia Pereira,<br />
Rosina Otero, Carmen Muñoz, Elisa e Mireya Dieste, María<br />
Miramontes, Elena Olmos, María Vitoria Valenzue<strong>la</strong>, María<br />
Elvira Fernán<strong>de</strong>z López (coñecida como Maruxa Seoane),<br />
Isabel Ríos, Eduarda, Isabel e Inocencia Echegaray na<br />
Arxentina; Manue<strong>la</strong> Somoza, en Uruguai; en Cuba, Soledad<br />
Figueral, Dora Darcaño e María Araújo; en México, Luisa<br />
Viqueira (secretaria da <strong>de</strong>legación <strong>de</strong> México do Consello <strong>de</strong><br />
Galiza), Syra Alonso e Ascensión Concheiro García,<br />
"Choncha"; en Venezue<strong>la</strong>, María Teresa Cuenca <strong>de</strong> Tejero,<br />
Pura Vázquez e Concha Nogueira; Joaquina Dorado, Merce<strong>de</strong>s<br />
Núñez, Amparo López Jean, en Francia, etc.<br />
Tamén foron moitas as mulleres que se <strong>de</strong>stacaron no mundo cultural,<br />
como María Casares (Francia), Maruja Vil<strong>la</strong>nueva<br />
(Arxentina), Aurora Pita (Cuba) e Josefa Goldar (Arxentina) no<br />
teatro, María Valver<strong>de</strong> na lírica (Uruguai) María Muñoz na música<br />
(Cuba). Na literatura, Sofía Casanova (Polonia) e Virginia<br />
Auber Noya (Cuba). No mundo do espectáculo, Carolina Otero<br />
"A be<strong>la</strong> Otero" (Francia). Tamén fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> galegos tiveron repercusión<br />
internacional, entre e<strong>la</strong>s po<strong>de</strong>mos nomear a: Concepción<br />
Mariño, patriota venezo<strong>la</strong>na; as escritoras Nélida Piñón (Brasil),
Juana <strong>de</strong> Ibarburu (Uruguai) e Anisia Miranda (Cuba). Na<br />
Arxentina, as famosas actrices Libertad Lamarque, Delia Garcés,<br />
Mecha Ortiz, Zuly Moreno e Eva Franco.<br />
Moitos historiadores fa<strong>la</strong>n con acerto da invisibilida<strong>de</strong> das<br />
mulleres na historia. A falta <strong>de</strong> fontes, <strong>de</strong> rexistros históricos,<br />
constitúe a maior dificulta<strong>de</strong> para o seu estudo. Quixemos, con<br />
este libro <strong>de</strong> semb<strong>la</strong>nzas biográficas, poñerlles nome e rostro a<br />
tantas anónimas mulleres que por distintos motivos <strong>de</strong>stacaron<br />
na diáspora. En todo caso, este traballo <strong>de</strong> investigación é o noso<br />
pequeno e mo<strong>de</strong>sto aporte para recuperar a nosa memoria histórica<br />
e reivindicar nestas mulleres a tóda<strong>la</strong>s nosas emigrantes.
INTRODUCCIÓN<br />
A partir <strong>de</strong>l siglo XVI comienza el proceso migratorio <strong>de</strong><br />
Galicia hacia el continente americano. Anteriormente nuestra<br />
emigración estaba orientada hacia Castil<strong>la</strong> o Portugal.<br />
Tanto los Reyes Católicos como el rey <strong>de</strong> Portugal Joao iniciaron<br />
un <strong>la</strong>rgo proceso <strong>de</strong> colonización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong>scubiertas.<br />
La presencia <strong>de</strong> piratas ingleses, franceses y ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses<br />
por <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> América llevaron a <strong>la</strong>s coronas peninsu<strong>la</strong>res<br />
a fundar asentamientos pob<strong>la</strong>cionales.<br />
En 1534, con <strong>la</strong> división administrativa <strong>de</strong>l Brasil en Capitanías,<br />
Puerto Seguro (Bahía) pasó a ser se<strong>de</strong> <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Capitanías.<br />
Don Joao dona a Pero <strong>de</strong>l Campo Tourinho, por carta Regia <strong>de</strong>l<br />
27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1534, 50 leguas <strong>de</strong> costa, entre los ríos Mucury y<br />
Poxim. Ostentaba enorme riqueza <strong>de</strong> energía hidráulica y palobrasil,<br />
siendo el suelo <strong>de</strong> óptima calidad para el cultivo <strong>de</strong> caña<br />
<strong>de</strong> azúcar. Un año <strong>de</strong>spués organizó una expedición <strong>de</strong> 700 personas<br />
que se tras<strong>la</strong>daron en cuatro naves y dos carabe<strong>la</strong>s. Para<br />
ello reclutó familias <strong>de</strong> Viana, <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> Portugal y <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong><br />
Galicia. Estas familias gallegas podrían consi<strong>de</strong>rarse como <strong>la</strong>s<br />
precursoras <strong>de</strong> nuestra emigración a este continente. De esta<br />
forma llegan <strong>la</strong>s primeras mujeres gallegas al nuevo mundo.<br />
Galicia durante los últimos siglos se convirtió en uno <strong>de</strong> los países<br />
<strong>de</strong>l mundo que, en proporción a su pob<strong>la</strong>ción, tuvo uno <strong>de</strong><br />
los éxodos migratorios más importantes <strong>de</strong> Europa. Aunque este<br />
fenómeno fue muy estudiado por los historiadores, no fue así en<br />
el caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres emigrantes. Como en otros<br />
aspectos sociales, <strong>la</strong> mujer fue y sigue siendo <strong>la</strong> gran ausente <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> investigación histórica. En los últimos años algunos trabajos<br />
<strong>de</strong> investigación ais<strong>la</strong>dos fueron dando cuenta <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
mujer en esta epopeya colectiva que fue nuestra emigración.<br />
A finales <strong>de</strong>l siglo XIX <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer en el proceso<br />
migratorio es más <strong>de</strong>stacada. Miles <strong>de</strong> jóvenes solteras se marchan<br />
a Cuba, a Lisboa o a <strong>la</strong> Argentina para trabajar en los quehaceres
domésticos. Otras terminaban trabajando <strong>de</strong> prostitutas en bur<strong>de</strong>les<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s capitales americanas. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos<br />
eran explotadas por sus propios paisanos.<br />
En Cuba más <strong>de</strong> 60.000 gallegas se asentaron en esta is<strong>la</strong> caribeña.<br />
Fundaron <strong>la</strong> asociación Hijas <strong>de</strong> Galicia y el hospital <strong>de</strong><br />
igual nombre, que todavía brinda servicios en <strong>la</strong> Habana. El historiador<br />
cubano Julio César González Pagés, autor <strong>de</strong>l libro<br />
<strong>Emigración</strong> <strong>de</strong> mujeres gallegas a Cuba: Las Hijas <strong>de</strong> Galicia<br />
nos cuenta <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> estas emigrantes: La asociación surgió<br />
como una hermandad alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución. La i<strong>de</strong>a<br />
era dar asistencia a muchas <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s mujeres que no eran recibidas<br />
en los hospitales y morían <strong>de</strong> sífilis en casas <strong>de</strong> acogida.<br />
En <strong>la</strong> Argentina en <strong>la</strong>s primeras décadas <strong>de</strong>l siglo XX, cuando el<br />
tango hacía furor en Buenos Aires, <strong>la</strong> oligarquía <strong>de</strong> este país presumía<br />
<strong>de</strong> personal doméstico gallego contratando a jóvenes recién<br />
llegadas. Tenían fama <strong>de</strong> honradas y trabajadoras. También como<br />
en Cuba algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s terminaban trabajando en prostíbulos.<br />
Con el <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> este país, muchas emigrantes<br />
gallegas se fueron integrando en <strong>la</strong> industria textil, en <strong>la</strong> sanidad,<br />
etc. Dadas <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> nuestra emigración, una gran<br />
mayoría <strong>de</strong> nuestras mujeres se <strong>de</strong>dicaron a aten<strong>de</strong>r a sus propias<br />
familias, atrasando su plena integración socio-<strong>la</strong>boral.<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil llegan a los países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />
centenares <strong>de</strong> exiliadas, en muchos casos junto a sus familias.<br />
Entre <strong>la</strong>s más <strong>de</strong>stacadas po<strong>de</strong>mos nombrar a: P<strong>la</strong>ceres<br />
Castel<strong>la</strong>nos, Maruja Mallo, Amparo Alvajar, Virginia Pereira,<br />
Rosina Otero, Carmen Muñoz, Elisa e Mireya Dieste, María<br />
Miramontes, Elena Olmos, María Vitoria Valenzue<strong>la</strong>, María<br />
Elvira Fernán<strong>de</strong>z López (conocida como Maruja Seoane),<br />
Isabel Ríos, Eduarda, Isabel e Inocencia en <strong>la</strong> Argentina;<br />
Manue<strong>la</strong> Somoza, en Uruguay; en Cuba, Soledad Figueral,<br />
Dora Darcaño y María Araújo; en México, Luisa Viqueira<br />
(secretaria da <strong>de</strong>legación <strong>de</strong> México <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Galicia),<br />
Syra Alonso y Ascensión Concheiro García, "Choncha"; en<br />
Venezue<strong>la</strong>, María Teresa Cuenca <strong>de</strong> Tejero, Pura Vázquez y<br />
Concha Nogueira; Joaquina Dorado, Merce<strong>de</strong>s Núñez,<br />
Amparo López Jean, en Francia, etc.<br />
También fueron muchas <strong>la</strong>s mujeres que se <strong>de</strong>stacaron en el<br />
mundo cultural, como María Casares (Francia), Maruja<br />
Vil<strong>la</strong>nueva (Argentina), Aurora Pita (Cuba) y Josefa Goldar<br />
(Argentina) en el teatro, María Valver<strong>de</strong> en <strong>la</strong> lírica (Uruguay)<br />
María Muñoz en <strong>la</strong> música (Cuba). En <strong>la</strong> literatura, Sofía<br />
Casanova (Polonia) y Virginia Auber Noya (Cuba). En el mundo<br />
<strong>de</strong>l espectáculo, Carolina Otero "La bel<strong>la</strong> Otero" (Francia).<br />
También hijas <strong>de</strong> gallegos tuvieron repercusión internacional,<br />
entre el<strong>la</strong>s po<strong>de</strong>mos nombrar a: Concepción Mariño, patriota
venezo<strong>la</strong>na; <strong>la</strong>s escritoras Nélida Piñón (Brasil), Juana <strong>de</strong><br />
Ibarburu (Uruguay) y Anisia Miranda (Cuba). En <strong>la</strong> Argentina,<br />
<strong>la</strong>s famosas actrices Libertad Lamarque, Delia Garcés, Mecha<br />
Ortiz, Zuly Moreno y Eva Franco.<br />
Muchos historiadores hab<strong>la</strong>n con acierto <strong>de</strong> <strong>la</strong> invisibilidad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s mujeres en <strong>la</strong> historia. La falta <strong>de</strong> fuentes, <strong>de</strong> registros históricos,<br />
constituye <strong>la</strong> mayor dificultad para su estudio.<br />
Quisimos, con este libro <strong>de</strong> semb<strong>la</strong>nzas biográficas, ponerles<br />
nombre y rostro a tantas anónimas mujeres que por distintos<br />
motivos se <strong>de</strong>stacaron en <strong>la</strong> diáspora. En todo caso, este trabajo<br />
<strong>de</strong> investigación es nuestro pequeño y mo<strong>de</strong>sto aporte para<br />
recuperar nuestra memoria histórica y reivindicar en estas<br />
mujeres a todas nuestras emigrantes.
Amparo Alvajar<br />
CORUÑA 1916/MONSAO 1998
AMPARO ALVAJAR<br />
Fil<strong>la</strong> dun <strong>de</strong>stacado republicano, Amparo viviu primeiro a disgregación<br />
da súa familia e <strong>de</strong>spois a guerra e a persecución.<br />
En Bos Aires e París viviu o seu amor ao teatro, antes <strong>de</strong> se<br />
xubi<strong>la</strong>r na localida<strong>de</strong> fronteiriza <strong>de</strong> Monsao.<br />
María do Amparo Alvajar López naceu, segundo consta na súa<br />
partida <strong>de</strong> nacemento, na cida<strong>de</strong> da Coruña, o 11 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong><br />
1916. Foron seus pais César Alvajar Diéguez e Amparo López<br />
Jeán. A familia Alvajar gozou <strong>de</strong> gran prestixio na cida<strong>de</strong> po<strong>la</strong><br />
súa longa tradición republicana progresista. César Alvajar foi<br />
presi<strong>de</strong>nte do Casino Republicano, mentres que a súa nai foi<br />
membro das Irmanda<strong>de</strong>s da Fa<strong>la</strong>, presidiu a Agrupación<br />
Republicana Feminina e foi afiliada do Partido Galeguista.<br />
Amparo será a primeira fil<strong>la</strong> <strong>de</strong>ste matrimonio. Logo nacerán<br />
Javier, María Teresa e Ana María.<br />
A fil<strong>la</strong> maior dos Alvajar era unha adolescente que tiña o corpo<br />
estilizado e <strong>de</strong> faccións moi fermosas. Seu pai, para que pui<strong>de</strong>se<br />
ir bai<strong>la</strong>r ao Club Náutico, afiliouna a e<strong>la</strong> e máis ao seu irmán<br />
Javier, co obxectivo <strong>de</strong> que este lle fixera compaña. En agosto<br />
<strong>de</strong> 1917 seu pai pasou unha tempada preso no castelo <strong>de</strong> San<br />
Antón. Javier, nas súas memorias, lembrará as visitas que a súa<br />
irmá lle realizaba ao seu pai:<br />
Miña irmá Amparo, a maior, recordaba ao botero que viña tódolos<br />
días a recoller a comida para meu pai e o que invariablemente<br />
repetía: "señora, o preso está ben e espera regresar axiña a casa.<br />
Como era común naqueles anos, os Alvajar estaban intimamente<br />
vincu<strong>la</strong>dos á masonería liberal daqueles tempos. Tanto César<br />
Alvajar coma seu fillo Javier tiveron unha longa actuación nesta<br />
vel<strong>la</strong> institución do libre pensamento. O 21 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1932,<br />
César Alvajar funda a agrupación 'A Terceira República' e realiza<br />
un mitin no Teatro Rosalía <strong>de</strong> Castro. Alvajar tiña unha concepción<br />
política localista. Realizou distintas campañas en pro da<br />
Mulleres da emigración<br />
17
Amparo Alvajar.<br />
18 Mulleres da emigración<br />
Coruña, solicitando a capitalida<strong>de</strong> <strong>de</strong>sta cida<strong>de</strong>. Coa fundación<br />
<strong>de</strong> Unión Republicana, dirixida polo masón Diego Martínez<br />
Barrio, Alvajar integrouse neste novo partido.<br />
En 1936 créase a Frente Popu<strong>la</strong>r, formada polos partidos republicanos,<br />
os socialistas, os nacionalistas cataláns, o Partido<br />
Galeguista, os comunistas, etc. Os Alvajar puxéronse a trabal<strong>la</strong>r<br />
para o triunfo electoral <strong>de</strong>sta frente.<br />
Amparo vivía estes días electorais con gran<strong>de</strong> ilusión. Po<strong>la</strong>s<br />
mañás ía ao seu traballo no concello, e po<strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s tras<strong>la</strong>dábase<br />
ao local <strong>de</strong> Esquerda Republicana, on<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boraba como<br />
secretaria <strong>de</strong> Casares Quiroga. Co triunfo das esquerdas,<br />
Amparo é chamada a Madrid por Casares Quiroga, quen <strong>de</strong>sempeñaba<br />
o cargo <strong>de</strong> ministro da gobernación. Amparo ingresou<br />
a trabal<strong>la</strong>r para os Servizos Secretos do Ministerio que<br />
Casares Quiroga dirixía. A be<strong>la</strong> moza coruñesa foise convertendo<br />
nunha persoa <strong>de</strong> plena confianza do goberno republicano.<br />
Mentres, César Alvajar foi nomeado gobernador civil en Soria.<br />
A partir do fatídico ano 36, comeza a disgregación <strong>de</strong>sta familia.<br />
Co estalido da guerra civil, Amparo vive momentos moi difíciles
ao carón da p<strong>la</strong>na maior do goberno. Os<br />
erros políticos <strong>de</strong> Casares Quiroga serán<br />
<strong>de</strong>cisivos para a <strong>de</strong>rrota do bando republicano.<br />
Casares négase a tomar medidas<br />
contra os sediciosos e cando lle esixen<br />
que entregue as armas para facerlle<br />
fronte ao golpe militar, négase a facelo.<br />
Javier Alvajar, seu fillo, conta unha<br />
anécdota que lle re<strong>la</strong>tará Amparo:<br />
Anos máis tar<strong>de</strong> en París, miña irmá<br />
Amparo, que trabal<strong>la</strong>ba nos servizos<br />
secretos do goberno, contoume que<br />
varios meses <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> comezada a<br />
guerra foi a ver a Casares para lle preguntar<br />
qué quería que fixese coas copias<br />
dos informes que lle pasaban a el como<br />
presi<strong>de</strong>nte do goberno, dándolle conta<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da do que se tramaba nos cuarteis,<br />
cos nomes e graos respectivos dos conspiradores.<br />
A contestación <strong>de</strong> Casares á<br />
miña irmá foi a seguinte: "Amparito, por<br />
favor, fai <strong>de</strong>saparecer eses papeis que<br />
<strong>de</strong>mostran a miña culpabilida<strong>de</strong>".<br />
No Madrid heroico que resistía baixo o<br />
berro <strong>de</strong> "non pasarán" vivía outro paisano<br />
<strong>de</strong> Amparo moi amigo <strong>de</strong> Casares<br />
Quiroga, o poeta Arturo Cuadrado. O<br />
novo intelectual <strong>de</strong> esquerdas salvara a<br />
súa vida ao atoparse o 18 <strong>de</strong> xullo en<br />
Madrid, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> ter ido, como subsecretario<br />
da Comisión do Estatuto da<br />
Autonomía, a entregar dito documento<br />
ante o presi<strong>de</strong>nte da República. Os<br />
dous mozos comezaron a verse nos<br />
momentos libres. Ao pouco tempo, a<br />
amiza<strong>de</strong> converteuse en noivado e<br />
xuntos tras<strong>la</strong>dáronse co goberno a<br />
Valencia. Nesta cida<strong>de</strong> casan, sendo o<br />
padriño <strong>de</strong> vodas o <strong>de</strong>stacado dirixente<br />
galeguista Alfonso Rodríguez<br />
Caste<strong>la</strong>o. O novo matrimonio, <strong>de</strong>spois<br />
dunha tempada, trasládase co goberno<br />
legal ata Barcelona. Nos últimos meses<br />
da súa estadía en Barcelona nace a súa<br />
única fil<strong>la</strong>, Silvia.<br />
Mulleres da emigración<br />
19
Amparo Alvajar cun grupo <strong>de</strong> amigos.<br />
20 Mulleres da emigración<br />
Ana María Alvajar conta nas súas memorias inéditas, Soltando<br />
Lastre, que Amparo marchara para Madrid en marzo do 1936<br />
para co<strong>la</strong>borar con Casares Quiroga:<br />
Xamais regresou á Coruña. Non volvín ve<strong>la</strong> até o ano 1965 en<br />
París e con motivo do falecemento <strong>de</strong> meu pai.<br />
Coa <strong>de</strong>rrota do exército republicano, Amparo e Arturo cruzan<br />
os Pirineos ata chegar a Francia; alí os esperará o campo <strong>de</strong><br />
concentración. Grazas aos vínculos que seu pai ten coa masonería<br />
<strong>de</strong> Francia, logran saír <strong>de</strong>ste lugar. Sen embargo, a <strong>de</strong>sgracia<br />
chegará a este matrimonio. A súa fil<strong>la</strong> Silvia, <strong>de</strong> cinco<br />
meses <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>, colle unha enfermida<strong>de</strong> respiratoria e falece<br />
cando o matrimonio se atopa en Tolouse.<br />
Meses <strong>de</strong>spois logran embarcar en Bur<strong>de</strong>os, no barco Massilia,<br />
fretado po<strong>la</strong>s organizacións republicanas da Arxentina. No<br />
buque están <strong>de</strong> pasaxeiros o ex alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>garcía Elpidio<br />
Vil<strong>la</strong>ver<strong>de</strong>, na compaña da súa muller e das súas fil<strong>la</strong>s Rosina<br />
e Mariví. Rosina cóntanos unha referencia <strong>de</strong>sta viaxe:<br />
Coñecina no barco Massilia cando o collimos en Bur<strong>de</strong>os.<br />
Viña con Cuadrado, que era amigo do meu pai. Amparo era<br />
unha muller moi fermosa. Quen anos <strong>de</strong>spois tiveron unha<br />
re<strong>la</strong>ción máis estreita ca miña, lémbrana como unha muller<br />
moi intelixente. A fermosura <strong>de</strong> Amparo e a bohemia <strong>de</strong> Arturo<br />
terminaron con esta parel<strong>la</strong>.
Ao chegar ao porto <strong>de</strong> Bos Aires, estábanlles agardando<br />
un grupo <strong>de</strong> intelectuais galegos que chegaran<br />
antes á Arxentina. Luis Seoane sería o encargado<br />
<strong>de</strong> lle facilitar a súa rápida integración á vida intelectual<br />
<strong>de</strong>ste país. Os primeiros anos <strong>de</strong>ste matrimonio<br />
non serán nada doados. O recordo da fil<strong>la</strong><br />
falecida e as dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comezar unha nova<br />
vida van afastando a este matrimonio, ata que<br />
<strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n separarse. Amparo viviu neste país ata o ano<br />
1955, adicándose <strong>de</strong> cheo ao teatro e á activida<strong>de</strong> intelectual.<br />
Segundo conta Luis Seoane:<br />
Publicou moitos artigos e ensaios encol <strong>de</strong><br />
problemas do teatro e <strong>de</strong> Galicia. Fixo numerosas<br />
traducións ó caste<strong>la</strong>n <strong>de</strong> obras <strong>de</strong><br />
Di<strong>de</strong>rot, F<strong>la</strong>ubert, Romain Rol<strong>la</strong>nd, etc.<br />
Mentres, Arturo será un dos editores máis<br />
importantes <strong>de</strong> poesía. Xunto con Seoane,<br />
fundaron un sinfín <strong>de</strong> editoriais e revistas. O<br />
Instituto <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno, que era unha agrupación teatral <strong>de</strong><br />
Bos Aires, puxo en escena varias obras <strong>de</strong> Amparo. Entre os<br />
éxitos máis distinguidos estivo a estrea da obra Amada y Tú.<br />
Esta comedia dramática consta <strong>de</strong> tres actos que se <strong>de</strong>senvolven<br />
nun clima neboento e poético, nunha vel<strong>la</strong> casona on<strong>de</strong><br />
tres homes novos namóranse da pantasma dunha adolescente.<br />
A obra foi dirixida polo director Marcelo Lavalle e contou<br />
cuns actores que anos <strong>de</strong>spois se convertirían en primeiras<br />
estre<strong>la</strong>s da escena arxentina. A actriz principal da obra era a<br />
famosa actriz Norma Aleandro, <strong>de</strong> gran éxito internacional.<br />
Acompañábana o coñecido actor Emilio Alfaro, o actor vigués<br />
Ignacio Quirós e Eduardo Balza. Outra das obras estreada por<br />
Amparo, con gran éxito, foi El balcón <strong>de</strong> los Lester.<br />
Amparo Alvajar casou posteriormente cun avogado arxentino<br />
que gozaba dunha boa situación económica, co que se tras<strong>la</strong>dou<br />
a México. Anos <strong>de</strong>spois volve separarse, tras<strong>la</strong>dándose a trabal<strong>la</strong>r<br />
a Nova York como tradutora da ONU. Dos Estados Unidos<br />
tras<strong>la</strong>douse a París, on<strong>de</strong> traballou como tradutora do Correo da<br />
UNESCO. Amparo mantivo en París unha estreita amiza<strong>de</strong> con<br />
outra gran muller galega e coruñesa como e<strong>la</strong>, María Casares.<br />
Ambas mulleres tiñas un amor especial polo teatro e ambas<br />
sufriran a persecución, por ser fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacados republicanos.<br />
En Xenebra, en 1961, foi directora do equipo <strong>de</strong> tradución da<br />
O.I.T. A súa especialida<strong>de</strong> era a tradución do inglés ao español:<br />
En Xenebra -sina<strong>la</strong> Seoane- foi unha das fundadoras do Grupo<br />
Artístico Hispanoamericano e dirixiu a estrea das obras <strong>de</strong><br />
Moratín, Lope <strong>de</strong> Vega e Buero Vallejo.<br />
Caricatura <strong>de</strong> Amparo<br />
Alvajar, por Seoane.<br />
Mulleres da emigración<br />
21
22 Mulleres da emigración<br />
Tamén realizou innumerables artigos <strong>de</strong> crítica e ensaios sobre<br />
teatro. Entre as obras que dirixiu están Fuenteovejuna, en<br />
1964, Lectura <strong>de</strong> Os Vellos non <strong>de</strong>ben <strong>de</strong> namorarse, en 1975,<br />
ou Cara <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ta, en 1975.<br />
O editor Carlos Díaz, quen participou naqueles grupos teatrais<br />
e coñeceuna durante a súa estadía en Xenebra, re<strong>la</strong>ta algúns<br />
aspectos da súa personalida<strong>de</strong>:<br />
Amparo era unha muller <strong>de</strong> forte carácter, moi nerviosa, que<br />
vivía o teatro con moita paixón. A pesar <strong>de</strong> que os que integrabamos<br />
o elenco eramos todos amateur, e<strong>la</strong> impoñíanos unha<br />
disciplina <strong>de</strong> profesionais.<br />
Logo, Carlos Díaz agrega que:<br />
A Amparo lémbroa como unha persoa culta, dun gran espírito<br />
republicano, pero moi marcada po<strong>la</strong> vida. Lembro que por<br />
aqueles anos <strong>de</strong> loita antifranquista tódolos anos realizabamos<br />
campañas para xuntar diñeiro para a loita c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina. Cada un<br />
<strong>de</strong> nós facía o seu pequeno aporte para a Unión do Povo<br />
Galego, que era a organización que por aqueles anos tiña unha<br />
actitu<strong>de</strong> máis comprometida con Galicia. Era curioso que<br />
Amparo era a nosa máis importante cotizante. Mentres nós<br />
poñiamos algúns francos e<strong>la</strong> sempre nos daba preto <strong>de</strong> 100<br />
francos, que por aqueles anos era unha cantida<strong>de</strong> moi importante.<br />
A pesar <strong>de</strong> non ser do noso partido, contabamos con todo<br />
o seu apoio económico e tamén moral.<br />
Amparo Alvajar, cando se xubi<strong>la</strong>, trasládase a vivir a Monsao,<br />
xusto na fronteira <strong>de</strong> Galicia. Alí, contemp<strong>la</strong>ndo o Miño,<br />
mirando día e noite a costa <strong>de</strong> Salvaterra, viviu recluída os últimos<br />
anos da súa vida. Amparo, a pesar da proximida<strong>de</strong> da súa<br />
Galicia natal, non volveu pisar o seu país. As profundas feridas<br />
da vida impedíanlle reatoparse cunha paisaxe que tanto amaba<br />
pero que lle producía tanta dor.<br />
Amparo Alvajar faleceu na soida<strong>de</strong> no mes <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1998.
AMPARO ALVAJAR<br />
Hija <strong>de</strong> un <strong>de</strong>stacado republicano, Amparo vivió primero <strong>la</strong><br />
disgregación <strong>de</strong> su familia y <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> guerra y <strong>la</strong> persecución.<br />
En Buenos Aires y París vivió su amor al teatro, antes <strong>de</strong><br />
jubi<strong>la</strong>rse en <strong>la</strong> localidad fronteriza <strong>de</strong> Monsao.<br />
María <strong>de</strong>l Amparo Alvajar López nació, según consta en su<br />
partida <strong>de</strong> nacimiento, en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> A Coruña, el 11 <strong>de</strong> agosto<br />
<strong>de</strong> 1916. Fueron sus padres César Alvajar Diéguez y<br />
Amparo López Jeán. La familia Alvajar gozó <strong>de</strong> gran prestigio<br />
en <strong>la</strong> ciudad por su <strong>la</strong>rga tradición republicana progresista.<br />
César Alvajar fue presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Casino Republicano, mientras<br />
que su madre fue miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Irmanda<strong>de</strong>s da Fa<strong>la</strong>, presidió<br />
<strong>la</strong> Agrupación Republicana Femenina y fue afiliada <strong>de</strong>l Partido<br />
Galleguista. Amparo será <strong>la</strong> primer hija <strong>de</strong> este matrimonio.<br />
Luego nacerán Javier, María Teresa y Ana María.<br />
La hija mayor <strong>de</strong> los Alvajar era una adolescente que tenía un<br />
cuerpo estilizado y <strong>de</strong> facciones muy bel<strong>la</strong>s. Su padre, para que<br />
pudiera ir a bai<strong>la</strong>r al Club Náutico, <strong>la</strong> afilió a el<strong>la</strong> y a su hermano<br />
Javier, con el objetivo <strong>de</strong> que este le hiciera compañía.<br />
En agosto <strong>de</strong> 1917 su padre pasó una temporada preso en el<br />
castillo <strong>de</strong> San Antón. Javier, en sus memorias, recordará <strong>la</strong>s<br />
visitas que su hermana le realizaba a su padre:<br />
Mi hermana Amparo, <strong>la</strong> mayor, recordaba al botero que<br />
venía todos los días a recoger <strong>la</strong> comida para mi padre y lo<br />
que invariablemente repetía: "señora, el preso está bien y<br />
espera regresar pronto a casa.<br />
Como era común en aquellos años, los Alvajar estaban íntimamente<br />
vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> masonería liberal <strong>de</strong> aquellos tiempos.<br />
Tanto César Alvajar como su hijo Javier tuvieron una <strong>la</strong>rga<br />
actuación en esta vieja institución <strong>de</strong>l libre pensamiento. El 21<br />
<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1932, César Alvajar funda <strong>la</strong> agrupación 'La<br />
Tercera República' y realiza un mitin en el Teatro Rosalía <strong>de</strong><br />
Mulleres da emigración<br />
23
24 Mulleres da emigración<br />
Castro. Alvajar tenía una concepción política localista. Realizó<br />
distintas campañas en pro <strong>de</strong> A Coruña, solicitando <strong>la</strong> capitalidad<br />
<strong>de</strong> esta ciudad. Con <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Unión Republicana,<br />
dirigida por el masón Diego Martínez Barrio, Alvajar se integró<br />
en este nuevo partido.<br />
En 1936 se crea el Frente Popu<strong>la</strong>r, formado por los partidos<br />
republicanos, los socialistas, los nacionalistas cata<strong>la</strong>nes, el<br />
Partido Galleguista, los comunistas, etc. Los Alvajar se pusieron<br />
a trabajar para el triunfo electoral <strong>de</strong> este frente.<br />
Amparo vivía estos días electorales con gran ilusión. Por <strong>la</strong>s mañanas<br />
iba a su trabajo en el ayuntamiento, y por <strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s se tras<strong>la</strong>daba<br />
al local <strong>de</strong> Izquierda Republicana, don<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boraba como<br />
secretaria <strong>de</strong> Casares Quiroga. Con el triunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s izquierdas,<br />
Amparo es l<strong>la</strong>mada a Madrid por Casares Quiroga, quien <strong>de</strong>sempeñaba<br />
el cargo <strong>de</strong> ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación. Amparo ingresó a<br />
trabajar para los Servicios Secretos <strong>de</strong>l Ministerio que Casares<br />
Quiroga dirigía. La bel<strong>la</strong> joven coruñesa se fue convirtiendo en una<br />
persona <strong>de</strong> plena confianza <strong>de</strong>l gobierno republicano. Mientras,<br />
César Alvajar fue nombrado gobernador civil en Soria.<br />
A partir <strong>de</strong>l fatídico año 36, comienza <strong>la</strong> disgregación <strong>de</strong> esta<br />
familia. Con el estallido <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil, Amparo vive<br />
momentos muy difíciles al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>na mayor <strong>de</strong>l gobierno.<br />
Los errores políticos <strong>de</strong> Casares Quiroga serán <strong>de</strong>cisivos<br />
para <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota <strong>de</strong>l bando republicano. Casares se niega a tomar<br />
medidas contra los sediciosos y cuando le exigen que entregue<br />
<strong>la</strong>s armas para hacer frente al golpe militar, se niega a hacerlo.<br />
Javier Alvajar, su hijo, cuenta una anécdota que le re<strong>la</strong>tará Amparo:<br />
Años más tar<strong>de</strong> en París, mi hermana Amparo, que trabajaba en<br />
los servicios secretos <strong>de</strong>l gobierno, me contó que varios meses<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comenzada <strong>la</strong> guerra fue a ver a Casares para preguntarle<br />
qué quería que hiciese con <strong>la</strong>s copias <strong>de</strong> los informes que<br />
le pasaban a él como presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l gobierno, dándole cuenta<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> lo que se tramaba en los cuarteles, con los nombres<br />
y grados respectivos <strong>de</strong> los conspiradores. La contestación <strong>de</strong><br />
Casares a mi hermana fue <strong>la</strong> siguiente: "Amparito, por favor, haz<br />
<strong>de</strong>saparecer esos papeles que <strong>de</strong>muestran mi culpabilidad".<br />
En el Madrid heroico que resistía bajo el grito <strong>de</strong> "no pasarán"<br />
vivía otro paisano <strong>de</strong> Amparo muy amigo <strong>de</strong> Casares Quiroga,<br />
el poeta Arturo Cuadrado. El joven intelectual <strong>de</strong> izquierdas<br />
había salvado su vida al encontrarse el 18 <strong>de</strong> julio en Madrid,<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber ido, como subsecretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong>l<br />
Estatuto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Autonomía, a entregar dicho documento ante el<br />
presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. Los dos jóvenes comenzaron a<br />
verse en los momentos libres. Al poco tiempo, <strong>la</strong> amistad se<br />
convirtió en noviazgo y juntos se tras<strong>la</strong>daron con el gobierno a
Valencia. En esta ciudad se casan, siendo el padrino <strong>de</strong> bodas<br />
el <strong>de</strong>stacado dirigente galleguista Alfonso Rodríguez Caste<strong>la</strong>o.<br />
El joven matrimonio, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una temporada, se tras<strong>la</strong>da<br />
con el gobierno legal hasta Barcelona. En los últimos meses <strong>de</strong><br />
su estancia en Barcelona nace su única hija, Silvia.<br />
Ana María Alvajar cuenta en sus memorias inéditas, Soltando<br />
Lastre, que Amparo se había marchado para Madrid en marzo<br />
do 1936 para co<strong>la</strong>borar con Casares Quiroga:<br />
Jamás regresó a La Coruña. No volví a ver<strong>la</strong> hasta el año 1965<br />
en París y con motivo <strong>de</strong>l fallecimiento <strong>de</strong> mi padre.<br />
Con <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota <strong>de</strong>l ejército republicano, Amparo y Arturo cruzan<br />
los Pirineos hasta llegar a Francia; allí los esperará el<br />
campo <strong>de</strong> concentración. Gracias a los vínculos que su padre<br />
tiene con <strong>la</strong> masonería <strong>de</strong> Francia, logran salir <strong>de</strong> este lugar.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sgracia llegará a este matrimonio. Su hija<br />
Silvia, <strong>de</strong> cinco meses <strong>de</strong> edad, coge una enfermedad respiratoria<br />
y fallece cuando el matrimonio se encuentra en Tolouse.<br />
Meses <strong>de</strong>spués logran embarcarse en Bur<strong>de</strong>os, en el barco<br />
Massilia, fletado por <strong>la</strong>s organizaciones republicanas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Argentina. En el buque están <strong>de</strong> pasajeros el ex alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Vi<strong>la</strong>garcía Elpidio Vil<strong>la</strong>ver<strong>de</strong>, en compañía <strong>de</strong> su mujer y <strong>de</strong><br />
sus hijas Rosina y Mariví. Rosina nos cuenta una referencia<br />
<strong>de</strong> este viaje:<br />
La conocí en el barco Massilia cuando lo cogimos en Bur<strong>de</strong>os.<br />
Venía con Cuadrado, que era amigo <strong>de</strong> mi padre. Amparo era<br />
una mujer muy hermosa. Quienes años <strong>de</strong>spués tuvieron una<br />
re<strong>la</strong>ción más estrecha que <strong>la</strong> mía, <strong>la</strong> recuerdan como una mujer<br />
muy inteligente. La hermosura <strong>de</strong> Amparo y <strong>la</strong> bohemia <strong>de</strong><br />
Arturo terminaron con esta pareja.<br />
Al llegar al puerto <strong>de</strong> Buenos Aires, les estaban esperando un<br />
grupo <strong>de</strong> intelectuales gallegos que habían llegado antes a <strong>la</strong><br />
Argentina. Luis Seoane sería el encargado <strong>de</strong> facilitarle su<br />
rápida integración a <strong>la</strong> vida intelectual <strong>de</strong> este país. Los primeros<br />
años <strong>de</strong> este matrimonio no serán nada fáciles. El recuerdo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> hija fallecida y <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comenzar una nueva<br />
vida van distanciando a este matrimonio, hasta que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n<br />
separarse. Amparo vivió en este país hasta el año 1955, <strong>de</strong>dicándose<br />
<strong>de</strong> lleno al teatro y a <strong>la</strong> actividad intelectual. Según<br />
cuenta Luis Seoane:<br />
Publicó muchos artículos y ensayos sobre problemas <strong>de</strong>l teatro<br />
y <strong>de</strong> Galicia. Hizo numerosas traducciones al castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong><br />
obras <strong>de</strong> Di<strong>de</strong>rot, F<strong>la</strong>ubert, Romain Rol<strong>la</strong>nd, etc.<br />
Mulleres da emigración<br />
25
26 Mulleres da emigración<br />
Mientras, Arturo será uno <strong>de</strong> los editores más importantes <strong>de</strong><br />
poesía. Junto con Seoane, fundaron un sinfín <strong>de</strong> editoriales y<br />
revistas. El Instituto <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno, que era una agrupación<br />
teatral <strong>de</strong> Buenos Aires, puso en escena varias obras <strong>de</strong> Amparo.<br />
Entre los éxitos más distinguidos estuvo el estreno <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra<br />
Amada y Tú. Esta comedia dramática consta <strong>de</strong> tres actos que se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n en un clima nebuloso y poético, en una vieja casona<br />
don<strong>de</strong> tres hombres jóvenes se enamoran <strong>de</strong>l fantasma <strong>de</strong> una<br />
adolescente. La obra fue dirigida por el director Marcelo Lavalle<br />
y contó con unos actores que años <strong>de</strong>spués se convertirían en primeras<br />
estrel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> escena argentina. La actriz principal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
obra era <strong>la</strong> famosa actriz Norma Aleandro, <strong>de</strong> gran éxito internacional.<br />
La acompañaba el conocido actor Emilio Alfaro, el actor<br />
vigués Ignacio Quirós y Eduardo Balza. Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras estrenada<br />
por Amparo, con gran éxito, fue El balcón <strong>de</strong> los Lester.<br />
Amparo Alvajar se casó posteriormente con un abogado argentino<br />
que gozaba <strong>de</strong> una buena situación económica, con el que<br />
se tras<strong>la</strong>dó a México. Años <strong>de</strong>spués vuelve a separarse, tras<strong>la</strong>dándose<br />
a trabajar a Nueva York como traductora da <strong>la</strong> ONU.<br />
De los Estados Unidos se tras<strong>la</strong>dó a París, don<strong>de</strong> trabajó como<br />
traductora <strong>de</strong>l Correo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO. Amparo mantuvo en<br />
París una estrecha amistad con otra gran mujer gallega y coruñesa<br />
como el<strong>la</strong>, María Casares. Ambas mujeres tenían un amor<br />
especial por el teatro y ambas habían sufrido <strong>la</strong> persecución,<br />
por ser hijas <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacados republicanos.<br />
En Ginebra, en 1961, fue directora <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
O.I.T. Su especialidad era <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong>l inglés al español:<br />
En Ginebra -seña<strong>la</strong> Seoane- fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fundadoras <strong>de</strong>l<br />
Grupo Artístico Hispanoamericano y dirigió el estreno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
obras <strong>de</strong> Moratín, Lope <strong>de</strong> Vega y Buero Vallejo.<br />
También realizó innumerables artículos <strong>de</strong> crítica y ensayos<br />
sobre teatro. Entre <strong>la</strong>s obras que dirigió están Fuenteovejuna,<br />
en 1964, Lectura <strong>de</strong> Os Vellos non <strong>de</strong>ben <strong>de</strong> namorarse, en<br />
1975, o Cara <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ta, en 1975.<br />
El editor Carlos Díaz, quien participó en aquellos grupos teatrales<br />
y <strong>la</strong> conoció durante su estancia en Ginebra, re<strong>la</strong>ta algunos<br />
aspectos <strong>de</strong> su personalidad:<br />
Amparo era una mujer <strong>de</strong> fuerte carácter, muy nerviosa, que<br />
vivía el teatro con mucha pasión. A pesar <strong>de</strong> que los que integrábamos<br />
el elenco éramos todos amateur, el<strong>la</strong> nos imponía<br />
una disciplina <strong>de</strong> profesionales.<br />
Luego, Carlos Díaz agrega que:<br />
A Amparo <strong>la</strong> recuerdo como una persona culta, <strong>de</strong> un gran
espíritu republicano, pero muy marcada por <strong>la</strong> vida. recuerdo<br />
que por aquellos años <strong>de</strong> lucha antifranquista todos los años<br />
realizábamos campañas para juntar dinero para <strong>la</strong> lucha c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina.<br />
Cada uno <strong>de</strong> nosotros hacía su pequeño aporte para <strong>la</strong><br />
Unión do Povo Galego, que era <strong>la</strong> organización que por aquellos<br />
años tenía una actitud más comprometida con Galicia. Era<br />
curioso que Amparo era nuestra más importante cotizante.<br />
Mientras nosotros poníamos algunos francos el<strong>la</strong> siempre nos<br />
daba cerca <strong>de</strong> 100 francos, que por aquellos años era una cantidad<br />
muy importante. A pesar <strong>de</strong> no ser <strong>de</strong> nuestro partido,<br />
contábamos con todo su apoyo económico y también moral.<br />
Amparo Alvajar, cuando se jubi<strong>la</strong>, se tras<strong>la</strong>da a vivir a Monsao,<br />
justo en <strong>la</strong> frontera <strong>de</strong> Galicia. Allí, contemp<strong>la</strong>ndo el Miño,<br />
mirando día y noche <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Salvaterra, vivió recluida los<br />
últimos años <strong>de</strong> su vida. Amparo, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> su<br />
Galicia natal, no volvió a pisar su país. Las profundas heridas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida le impedían reencontrarse con un paisaje que tanto<br />
amaba pero que le producía tanto dolor.<br />
Amparo Alvajar falleció en <strong>la</strong> soledad en el mes <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1998.<br />
Mulleres da emigración<br />
27
María Araúxo<br />
CARRIL 1904/HABANA 1989
MARIA ARAUXO<br />
María Arauxo naceu en Carril en outubro <strong>de</strong> 1904. Por aqueles<br />
anos aque<strong>la</strong> vi<strong>la</strong> mariñeira era un dos portos máis importantes<br />
<strong>de</strong> saída <strong>de</strong> emigrantes. O pai <strong>de</strong> María era pescador<br />
mentres a súa nai axudaba a manter a familia marisqueando<br />
nas ricas praias <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>garcía.<br />
Sendo nena os seus pais lévana a Cuba on<strong>de</strong> se insta<strong>la</strong>n como<br />
emigrantes. A familia Arauxo instá<strong>la</strong>se no barrio <strong>de</strong><br />
Casab<strong>la</strong>nca, na banda <strong>de</strong> enfrente da cida<strong>de</strong> da Habana. Aquel<br />
municipio era o lugar elixido polos pescadores galegos para<br />
fixar a súa resi<strong>de</strong>ncia. Cando María tiña 16 anos casóu con<br />
Anxo Carcaño, oriundo <strong>de</strong> Murgados. Carcaño como tantos<br />
outros emigrantes seguiu a tradición mariñeira. Ós poucos<br />
anos naceron os seus primeiros fillos, Sebastián e Antonia.<br />
Anxo comeza a participar no movimento sindical cubano, na<br />
<strong>de</strong>fensa dos <strong>de</strong>reitos dos pescadores. Na década dos vinte as<br />
i<strong>de</strong>as do comunismo ca<strong>la</strong>ran no movimento obreiro cubano, e<br />
entre os pescadores as i<strong>de</strong>as marxistas comezaban a ter arraigo.<br />
Anxo vincú<strong>la</strong>se ó recentemente fundado Partido Comunista<br />
<strong>de</strong> Cuba. Tanto Anxo como María tiñan un estreito vencello<br />
político co lí<strong>de</strong>r comunista Julio Antonio Mel<strong>la</strong>. María comeza<br />
a comprometerse coa loita <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses a través do traballo sindical<br />
do seu compañeiro, e pouco a pouco vaise incorporando<br />
a unha militancia máis comprometida. Por aqueles anos, Cuba<br />
estaba gobernada po<strong>la</strong> ditadura <strong>de</strong> Machado que <strong>de</strong>sata unha<br />
feroz represión contra os comunistas e dirixentes sindicais.<br />
Esta situación é <strong>de</strong>terminante para que María <strong>de</strong>cida retornar a<br />
Galicia mentres Anxo proseguía coa súa militancia política.<br />
É no 1927 cando María retorna a Galicia cos seus fillos.<br />
Cando, no 1932, o seu marido se reúne con eles, a familia<br />
<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> radicarse en Vigo. María comeza a trabal<strong>la</strong>r nunha<br />
empresa <strong>de</strong> conservas da que, ó pouco tempo, é nomeada<br />
encargada, mentres que Anxo embarca nun buque <strong>de</strong> pesca.<br />
Mulleres da emigración<br />
31
María Araúxo <strong>de</strong> nena.<br />
32 Mulleres da emigración<br />
Durante os primeiros anos da década dos 30 Galicia vivía<br />
momentos <strong>de</strong> moita ilusión. Proc<strong>la</strong>mouse a Segunda República<br />
e as esquerdas estaban nunha etapa <strong>de</strong> crecemento. Si ben o partido<br />
maioritario da esquerda era o PSOE, os comunistas comezaban<br />
a ter certa influencia no movimento obreiro. Era Vigo,<br />
unha das cida<strong>de</strong>s máis industriais <strong>de</strong> Galicia, o Partido<br />
Comunista formara un grupo moi activo entre os que estaban<br />
María Arauxo, Anxo Carcaño, Cantero, Agustín Leira e Xosé<br />
Gómez Gayoso. O <strong>de</strong>stacado escritor Xosé Neira Vi<strong>la</strong>s nunha
entrevista realizada a María recolle a testemuña da súa activida<strong>de</strong><br />
sindical: “ Anxo era secretario xeral do sindicato <strong>de</strong> mariñeiros<br />
<strong>de</strong> Vigo, e a min, na fabrica <strong>de</strong> corservas, tamén elixíronme<br />
<strong>de</strong>legada sindical e comecei a p<strong>la</strong>ntexar necesida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>reitos:<br />
<strong>la</strong>ceniñas ou armarios individuais para gardar a roupa, gar<strong>de</strong>rias<br />
para os nenos, atención ás embarazadas...Alí trabal<strong>la</strong>ban<br />
fundamentalmente, mulleres. E o crego (dono da empresa) tratou<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>spedirme, fixo todo o que puido, pero a oposición das<br />
miñas compañeiras impediuno.”.<br />
Durante a súa activa militancia coñece á Pasionaria nun congreso<br />
celebrado en Madrid en 1935, tamén a tratou en París nun<br />
congreso antifascista. Cando Dolores Ibárruri visita Vigo durante<br />
a campaña da Frente Popu<strong>la</strong>r, María Arauxo e Agustín Leira<br />
son os encargados <strong>de</strong> acompaña<strong>la</strong> na súa estadía na cida<strong>de</strong>, que<br />
conclúe co combativo mitin celebrado no campo <strong>de</strong> Barreiro.<br />
En 1935 María e Anxo teñen a súa última fil<strong>la</strong> Dora. Eran anos<br />
<strong>de</strong> ilusión, a formación da Frente Popu<strong>la</strong>r abría a posibilida<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> arrebatarlle o goberno á <strong>de</strong>reita, mentres en Galicia no 36 o<br />
referéndum do Estatuto daba un contun<strong>de</strong>nte apoio á proposta<br />
autonomista. O trunfo da esquerda abre unha etapa <strong>de</strong> conspiracións<br />
golpistas que remata co alzamento do Xeneral Franco<br />
o 18 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1936. En Vigo os trabal<strong>la</strong>dores movilízanse<br />
contra o golpe, concentrándose na Porta do Sol. Alí as mulleres<br />
trabal<strong>la</strong>doras da conserva enfróntanse coas tropas rebel<strong>de</strong>s.<br />
María Arauxo, Flora Rodríguez e outras compañeiras increpan<br />
ós soldados con berros <strong>de</strong>: " cobar<strong>de</strong>s! Tira<strong>de</strong> contra o pobo<br />
in<strong>de</strong>fenso, tira<strong>de</strong> contra nós! Cobar<strong>de</strong>s.... " .Mentres, abren as<br />
blusas e golpean coas mans o peito. Os militares “valentes”<br />
respon<strong>de</strong>ron con ba<strong>la</strong>s, mentres a multitu<strong>de</strong> in<strong>de</strong>fensa corría<br />
po<strong>la</strong>s rúas buscando refuxio.<br />
Grupo <strong>de</strong> pasaxeiros do<br />
Márquez <strong>de</strong> Comil<strong>la</strong>s. De<br />
esquerda a <strong>de</strong>reita, na<br />
primeira ringleira, María<br />
Araúxo, Antonia,<br />
Sebastián, o matrimonio<br />
Comesania e Doriña.<br />
Mulleres da emigración<br />
33
34<br />
Mulleres da emigración<br />
Aquel día os trabal<strong>la</strong>dores parapetáronse no Calvario, a<br />
“Rusia Pequena”. Homes e mulleres con escopetas <strong>de</strong> caza<br />
intentaron durante dous días <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r a cida<strong>de</strong> das tropas asasinas.<br />
A loita era <strong>de</strong>sigual e os militares logran tomar militarmente<br />
a cida<strong>de</strong>. María e Anxo <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n pasar á c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinida<strong>de</strong><br />
e lánzanse ó monte. Algúns refuxianse na Madroa, outros<br />
parapétanse nos montes cercanos a Vigo: “ Aquelo foi espantoso.<br />
Estábamos cara a cara coa realida<strong>de</strong> máis violenta do<br />
fascismo. Carcaño e máis eu pasamos á c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinida<strong>de</strong>... De<br />
primeiras fomos ó monte. Organizamos un grupo <strong>de</strong> “fuxidos”<br />
que se internaban nunha zona montañosa <strong>de</strong> Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>”.<br />
Co paso dos meses e á espera <strong>de</strong> que a guerra se <strong>de</strong>cidira<br />
polo bando Republicano, María e Anxo retornan á cida<strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong> se escon<strong>de</strong>n na casa duns amigos que lles dan habitación<br />
e alimentos.<br />
Anxo tenta en varias oportunida<strong>de</strong>s saír da zona franquista<br />
para ir pelexar xunto ós leais. É así como cruza a fronteira con<br />
Francia, é <strong>de</strong>tido neste país e confinado nun campo <strong>de</strong> concentración.<br />
Coa axuda do Consu<strong>la</strong>do Cubano na Francia consegue<br />
saír daquele cárcere e adopta unha i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong> cubana falsa,<br />
regresando novamente con esta documentación a Vigo.<br />
Despóis dun tempo en Vigo é <strong>de</strong>tido e enviado aos traballos<br />
forzados durante dous anos. As ma<strong>la</strong>s condicións <strong>de</strong> traballo<br />
Unha das últimas fotos <strong>de</strong> María, na que está coas fil<strong>la</strong>s e netas e netos.
afectáronlle a saú<strong>de</strong> tendo que intervir o Cónsul <strong>de</strong> Cuba en<br />
Vigo que solicita a súa liberda<strong>de</strong> por cuestións humanitarias,<br />
conseguindo "repatrialo" <strong>de</strong>n<strong>de</strong> Lisboa a Cuba.<br />
María mentres tanto co<strong>la</strong>boraba como en<strong>la</strong>ce da guerril<strong>la</strong> baixo<br />
o nome <strong>de</strong> “Emilia”. En varias oportunida<strong>de</strong>s participou na realización<br />
<strong>de</strong> emboscadas e accións <strong>de</strong> sabotaxe: “ Nunha ocasión<br />
sina<strong>la</strong> María, que<strong>de</strong>ime no monte varios días, <strong>de</strong>prendin a tirar,<br />
fixen longas camiñatas, tomei parte en dúas emboscadas...”.<br />
A policía e os fa<strong>la</strong>nxistas andaban na busca <strong>de</strong> María ata que<br />
lle ten<strong>de</strong>ron unha trampa e foi <strong>de</strong>tida na pensión na que habitaba.<br />
María é levada coa súa fil<strong>la</strong> Dorita ó cárcere <strong>de</strong> Vigo.<br />
Despois dunha tempada en liberda<strong>de</strong> é novamente <strong>de</strong>tida,<br />
interce<strong>de</strong>ndo <strong>de</strong> novo o Cónsul cubano. A situación <strong>de</strong> María<br />
e a súa familia era moi difícil. Estaba moi contro<strong>la</strong>da po<strong>la</strong><br />
policía, sobrevivindo da venda na rúa <strong>de</strong> pescado que ía<br />
tódolos días a buscar ó Berbes. Ó pouco tempo chéganlle os<br />
Fi<strong>de</strong>l Castro outorgándolle unha medal<strong>la</strong> na FMC.<br />
Mulleres da emigración<br />
35
36 Mulleres da emigración<br />
billetes que lle manda o seu marido <strong>de</strong>n<strong>de</strong> Cuba. É así como<br />
en 1944 embarca xunto ós seus fillos no buque "Marqués <strong>de</strong><br />
Comil<strong>la</strong>s". Xunto a eles viaxaba o matrimonio formado polo<br />
médico <strong>de</strong> Tui, Francisco Comesaña e por Asunción<br />
Concheiro. Francisco, tamén comunista, estivera preso e a<br />
piques estivo <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>do.<br />
María chegou a Cuba e inmediatamente púxose a militar no<br />
Partido Socialista Popu<strong>la</strong>r (comunista). A súa primeira activida<strong>de</strong><br />
foi percorrer este país <strong>de</strong>nunciando ó réxime franquista.<br />
Co comezo do movimento revolucionario encabezado por<br />
Fi<strong>de</strong>l Castro e o Movimento 26 <strong>de</strong> xullo, María <strong>de</strong>senro<strong>la</strong> unha<br />
intensa activida<strong>de</strong> <strong>de</strong> apoio á resistencia cívica que se <strong>de</strong>senro<strong>la</strong>ba<br />
nas cida<strong>de</strong>s en apoio á guerril<strong>la</strong> que loitaba para <strong>de</strong>rrotar<br />
ó ditador Batista. María participaba nas manifestacións, vendía<br />
bonos, escondía combatentes etc. Co trunfo da Revolución,<br />
María Arauxo funda na súa casa o primeiro Comité <strong>de</strong> Defensa<br />
da Revolución do barrio mariñeiro <strong>de</strong> Casab<strong>la</strong>nca.. Tamén<br />
integra a Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Mulleres Cubanas e recebe preparación<br />
militar para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r a nacente revolución.. Durante a<br />
invasión <strong>de</strong> 1961 promovida polos EE.UU., María Arauxo tivo<br />
unha <strong>de</strong>stacada participación como miliciana, contrarrestando<br />
os intentos da reacción <strong>de</strong> organizar unha resistencia no interior<br />
<strong>de</strong> Cuba. Coa súa <strong>la</strong>boura <strong>de</strong> miliciana logrou <strong>de</strong>ter a máis<br />
<strong>de</strong> douscentos elementos contrarevolucionarios.<br />
Durante a súa <strong>la</strong>rga traxectoria política María Arauxo foi distinguida<br />
con varias con<strong>de</strong>coracións entre e<strong>la</strong>s, a "Or<strong>de</strong>n Ana<br />
Betancourt" que lle foi entregada polo Comandante Fi<strong>de</strong>l<br />
Castro, a "Medal<strong>la</strong> 23 <strong>de</strong> agosto", po<strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Mulleres<br />
Cubanas e a "Medal<strong>la</strong> 28 <strong>de</strong> setembro" outorgada polos<br />
Comités <strong>de</strong> Defensa da Revolución.<br />
María Araúxo, incansable loitadora, faleceu na Habana no<br />
mes <strong>de</strong> nadal do 1989.
MARIA ARAUJO<br />
María Araúxo nació en Carril en octubre <strong>de</strong> 1904. Por aquellos<br />
años aquel<strong>la</strong> vil<strong>la</strong> marinera era uno <strong>de</strong> los puertos más importantes<br />
<strong>de</strong> salida <strong>de</strong> emigrantes. El padre <strong>de</strong> María era pescador,<br />
mientras que su madre ayudaba a mantener <strong>la</strong> familia marisqueando<br />
en <strong>la</strong>s ricas p<strong>la</strong>yas <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>garcía.<br />
Siendo niña, sus padres <strong>la</strong> llevan a Cuba, don<strong>de</strong> se insta<strong>la</strong>n como<br />
emigrantes. La familia Araúxo se insta<strong>la</strong> en el barrio <strong>de</strong><br />
Casab<strong>la</strong>nca, en <strong>la</strong> parte opuesta a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Habana. Aquel<br />
municipio era el lugar elegido por los pescadores gallegos para<br />
fijar su resi<strong>de</strong>ncia. Cuando María tenía dieciséis años se casó con<br />
Ángel Carcaño, oriundo <strong>de</strong> Murgados. Carcaño, como tantos<br />
otros emigrantes, siguió <strong>la</strong> tradición marinera. A los pocos años<br />
nacieron sus primeros hijos, Sebastián y Antonia. Ángel comienza<br />
a participar en el movimento sindical cubano, en <strong>la</strong> <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pescadores. En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los veinte <strong>la</strong>s<br />
i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>l comunismo habían ca<strong>la</strong>do en el movimento obrero<br />
cubano, y entre los pescadores <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as marxistas comenzaban a<br />
tener vblex>. Ángel se vincu<strong>la</strong> al recién fundado Partido<br />
Comunista <strong>de</strong> Cuba. Tanto Ángel como María tenían un estrecho<br />
vínculo político con el lí<strong>de</strong>r comunista Julio Antonio Mel<strong>la</strong>.<br />
María comienza a comprometerse con <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses a través<br />
<strong>de</strong>l trabajo sindical <strong>de</strong> su compañero, y poco a poco se va incorporando<br />
a una militancia más comprometida. Por aquellos años,<br />
Cuba estaba gobernada por <strong>la</strong> dictadura <strong>de</strong> Machado, que <strong>de</strong>sata<br />
una feroz represión contra los comunistas y dirigentes sindicales.<br />
Esta situación es <strong>de</strong>terminante para que María <strong>de</strong>cida retornar a<br />
Galicia, mientras Ángel proseguía con su militancia política.<br />
Es en el año 1927 cuando María retorna a Galicia con sus<br />
hijos. Cuando en el 1932 su marido se reúne con ellos, <strong>la</strong> familia<br />
<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> radicarse en Vigo. María comienza a trabajar en una<br />
empresa <strong>de</strong> conservas <strong>de</strong> <strong>la</strong> que, al poco tiempo, es nominada<br />
encargada, mientras que Ángel embarca en un buque <strong>de</strong> pesca.<br />
Mulleres da emigración<br />
37
38 Mulleres da emigración<br />
Durante los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los treinta Galicia<br />
vivía momentos <strong>de</strong> mucha ilusión. Se proc<strong>la</strong>mó <strong>la</strong> Segunda<br />
República y <strong>la</strong>s izquierdas estaban en una etapa <strong>de</strong> crecimiento.<br />
Aunque el partido mayoritario <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda era el PSOE, los<br />
comunistas comenzaban a tener cierta influencia en el movimento<br />
obrero. Era Vigo una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s más industriales <strong>de</strong><br />
Galicia y el Partido Comunista había formado un grupo muy activo<br />
entre los que estaban María Araúxo, Ángel Carcaño, Cantero,<br />
Agustín Finca y Xosé Gómez Gayoso. El <strong>de</strong>stacado escritor<br />
Xosé Neira Vi<strong>la</strong>s, en una entrevista realizada a María, recoge el<br />
testimonio <strong>de</strong> su actividad sindical: Ángel era secretario general<br />
<strong>de</strong>l sindicato <strong>de</strong> marineros <strong>de</strong> Vigo, y a mí, en <strong>la</strong> fábrica <strong>de</strong> conservas,<br />
también me eligieron <strong>de</strong>legada sindical y comencé a p<strong>la</strong>ntear<br />
necesida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>rechos: a<strong>la</strong>cenas o armarios individuales para<br />
guardar <strong>la</strong> ropa, gar<strong>de</strong>rías para los niños, atención a <strong>la</strong>s embarazadas...<br />
Allí trabajaban fundamentalmente mujeres. Y el cura<br />
(dueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa) trató <strong>de</strong> <strong>de</strong>spedirme, hizo todo lo que<br />
pudo, pero <strong>la</strong> oposición <strong>de</strong> mis compañeras lo impidió.<br />
Durante su activa militancia conoce a <strong>la</strong> Pasionaria en un congreso<br />
celebrado en Madrid en 1935. También <strong>la</strong> trató en París<br />
en un congreso antifascista. Cuando Dolores Ibárruri visita<br />
Vigo durante <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong>l Frente Popu<strong>la</strong>r, María Araúxo y<br />
Agustín Finca son los encargados <strong>de</strong> acompañar<strong>la</strong> en su estancia<br />
en <strong>la</strong> ciudad, que concluye con el combativo mitin celebrado<br />
en el campo <strong>de</strong> Barreiro.<br />
En 1935 María y Ángel tienen su última hija, Dora. Eran años<br />
<strong>de</strong> ilusión, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l Frente Popu<strong>la</strong>r abría <strong>la</strong> posibilidad<br />
<strong>de</strong> arrebatarle el gobierno a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha, mientras en Galicia en<br />
el 36 el referéndum <strong>de</strong>l Estatuto daba un contun<strong>de</strong>nte apoyo a<br />
<strong>la</strong> propuesta autonomista. El triunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda abre una<br />
etapa <strong>de</strong> conspiraciones golpistas que termina con el alzamiento<br />
<strong>de</strong>l General Franco el 18 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1936. En Vigo, los trabajadores<br />
se movilizan contra el golpe, concentrándose en <strong>la</strong><br />
Puerta <strong>de</strong>l Sol. Allí <strong>la</strong>s mujeres trabajadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> conserva se<br />
enfrentan con <strong>la</strong>s tropas rebel<strong>de</strong>s. María Araúxo, Flora<br />
Rodríguez y otras compañeras increpan a los soldados con gritos<br />
<strong>de</strong>: ¡Cobar<strong>de</strong>s! ¡Tirad contra el pueblo in<strong>de</strong>fenso, tirad contra<br />
nosotros! ¡Cobar<strong>de</strong>s.... ¡, al tiempo que abren sus blusas y<br />
golpean con <strong>la</strong>s manos el pecho. Los militares "valientes" respondieron<br />
con ba<strong>la</strong>s, mientras <strong>la</strong> multitud in<strong>de</strong>fensa corría por<br />
<strong>la</strong>s calles buscando refugio.<br />
Aquel día los trabajadores se parapetaron en el Calvario, "<strong>la</strong><br />
Rusia pequeña". Hombres y mujeres con escopetas <strong>de</strong> caza<br />
intentaron durante dos días <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tropas asesinas.<br />
La lucha era <strong>de</strong>sigual y los militares logran tomar militarmente<br />
<strong>la</strong> ciudad. María y Ángel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n pasar a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinidad<br />
y se <strong>la</strong>nzan al monte. Algunos se refugian en <strong>la</strong> Madroa,
otros se parapetan en los montes cercanos a Vigo: Aquello fue<br />
espantoso. Estábamos vis a vis con <strong>la</strong> realidad más violenta <strong>de</strong>l<br />
fascismo. Carcaño y más yo pasamos a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinidad... De<br />
primeras fuimos al monte. Organizamos un grupo <strong>de</strong> "forajidos"<br />
que se internaban en una zona montañosa <strong>de</strong> Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>.<br />
Con el paso <strong>de</strong> los meses y a <strong>la</strong> espera <strong>de</strong> que <strong>la</strong> guerra se <strong>de</strong>cidiese<br />
por el bando Republicano, María y Ángel retornan a <strong>la</strong><br />
ciudad don<strong>de</strong> se escon<strong>de</strong>n en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> unos amigos que les<br />
dan habitación y alimentos. Ángel intenta en varias oportunida<strong>de</strong>s<br />
salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona franquista para ir a pelear junto a los leales.<br />
Es así como cruza <strong>la</strong> frontera con Francia, es <strong>de</strong>tenido en<br />
este país y confinado en un campo <strong>de</strong> concentración. Con <strong>la</strong><br />
ayuda <strong>de</strong>l Consu<strong>la</strong>do cubano en Francia consigue salir <strong>de</strong><br />
aquel<strong>la</strong> cárcel y adopta una i<strong>de</strong>ntidad cubana falsa, regresando<br />
nuevamente con esta documentación a Vigo. Después <strong>de</strong> un<br />
tiempo en Vigo es <strong>de</strong>tenido y enviado a los trabajos forzados<br />
durante dos años. Las ma<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo le afectaron<br />
a <strong>la</strong> salud, teniendo que intervenir el Cónsul <strong>de</strong> Cuba en<br />
Vigo, quien solicita su libertad por cuestiones humanitarias,<br />
Finalmente, consigue "repatriarlo" <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Lisboa hasta Cuba.<br />
María, mientras tanto, co<strong>la</strong>boraba como en<strong>la</strong>ce <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong><br />
bajo el nombre <strong>de</strong> "Emilia". En varias oportunida<strong>de</strong>s, participó en<br />
<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> emboscadas y acciones <strong>de</strong> sabotaje: En una ocasión<br />
-seña<strong>la</strong> María- me quedé en el monte varios días, aprendí a<br />
disparar, hice <strong>la</strong>rgas caminatas, tomé parte en dos emboscadas, …<br />
La policía y los fa<strong>la</strong>ngistas andaban en busca <strong>de</strong> María hasta<br />
que le tendieron una trampa y fue <strong>de</strong>tenida en <strong>la</strong> pensión en <strong>la</strong><br />
que habitaba. María es llevada con su hija Dorita a <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong><br />
Vigo. Después <strong>de</strong> una temporada en libertad es nuevamente<br />
<strong>de</strong>tenida, intercediendo <strong>de</strong> nuevo el Cónsul cubano. La situación<br />
<strong>de</strong> María y su familia era muy difícil. Estaba muy contro<strong>la</strong>da<br />
por <strong>la</strong> policía, sobreviviendo <strong>de</strong> <strong>la</strong> venta en <strong>la</strong> calle <strong>de</strong> pescado<br />
que iba todos los días a buscar al Berbés. Al poco tiempo<br />
le llegan los billetes que le manda su marido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cuba. Es<br />
así como en 1944 embarca junto a sus hijos en el buque<br />
"Marqués <strong>de</strong> Comil<strong>la</strong>s". Junto a ellos viajaba el matrimonio<br />
formado por el médico <strong>de</strong> Tui, Francisco Comesaña, y por<br />
Asunción Concheiro. Francisco, también comunista, había<br />
estado preso y a punto estuvo <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>do.<br />
María llegó a Cuba e inmediatamente se puso a militar en el<br />
Partido Socialista Popu<strong>la</strong>r (comunista). Su primera actividad fue<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> recorrer este país <strong>de</strong>nunciando al régimen franquista. Con<br />
el comienzo <strong>de</strong>l movimiento revolucionario encabezado por<br />
Fi<strong>de</strong>l Castro y el Movimento 26 <strong>de</strong> julio, María realiza una intensa<br />
actividad <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> resistencia cívica que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> en<br />
<strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s en apoyo a <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> que luchaba para <strong>de</strong>rrotar al<br />
Mulleres da emigración<br />
39
40 Mulleres da emigración<br />
dictador Batista. María participaba en <strong>la</strong>s manifestaciones, vendía<br />
bonos, escondía combatientes etc. Con el trunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Revolución, María Araúxo funda en su casa el primer Comité <strong>de</strong><br />
Defensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución <strong>de</strong>l barrio marinero <strong>de</strong> Casab<strong>la</strong>nca..<br />
También integra <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Mujeres Cubanas y recibe preparación<br />
militar para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r <strong>la</strong> naciente revolución. Durante <strong>la</strong><br />
invasión <strong>de</strong> 1961, promovida por EE.UU., María Araúxo tuvo<br />
una <strong>de</strong>stacada participación como miliciana, contrarrestando los<br />
intentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> organizar una resistencia en el interior<br />
<strong>de</strong> Cuba. Con su trabajo <strong>de</strong> miliciana logró <strong>de</strong>tener a más <strong>de</strong> doscientos<br />
elementos contrarrevolucionarios.<br />
Durante su amplia trayectoria política, María Araúxo fue distinguida<br />
con varias con<strong>de</strong>coraciones, entre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> "Or<strong>de</strong>n Ana<br />
Betancourt", que le fue entregada por el Comandante Fi<strong>de</strong>l<br />
Castro, <strong>la</strong> "Medal<strong>la</strong> 23 <strong>de</strong> agosto", por <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />
Mujeres Cubanas y <strong>la</strong> "Medal<strong>la</strong> 28 <strong>de</strong> septiembre" otorgada<br />
por los Comités <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución.<br />
María Araúxo, incansable luchadora, falleció en <strong>la</strong> Habana en<br />
<strong>la</strong> navidad <strong>de</strong> 1989.
Carmen Arias<br />
BADE 1907 /BOS AIRES
CARMEN ARIAS<br />
Carmen naceu o 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1907 nunha al<strong>de</strong>a perdida <strong>de</strong><br />
Galicia chamada Ba<strong>de</strong>, pertencente á Parroquia <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>maior,<br />
no Municipio <strong>de</strong> Sarria (Lugo). Era fil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Benigno Arias e<br />
<strong>de</strong> Dolores López. Seus pais coidaban unha propieda<strong>de</strong> chamada<br />
"Ave<strong>la</strong>ira", que foi construída en 1706. Carmen era a<br />
segunda <strong>de</strong> oito irmáns.<br />
Como a maioría dos mozos da súa época, Carmen abandonou o<br />
seu Ba<strong>de</strong> natal e tras<strong>la</strong>douse á Arxentina, xunto a unha irmá <strong>de</strong><br />
seu pai. Partiu do porto da Coruña xunto a Juana Arias, quen viaxaba<br />
acompañada dos seus cinco fillos. Tamén partiu con e<strong>la</strong> a<br />
súa prima Teresa Fernán<strong>de</strong>z. Chegaron á Arxentina en 1923. Por<br />
aqueles anos gobernaba este país o Presi<strong>de</strong>nte Alvear. Mentres<br />
Carmen cruzaba o gran océano cara a América, un cantante chamado<br />
Carlos Gar<strong>de</strong>l facía o mesmo percorrido pero á inversa.<br />
Non tardou moito en conseguir emprego en casa dunha familia<br />
da burguesía criou<strong>la</strong>. Segundo nos contará seu fillo Alfredo:<br />
no primeiro emprego durou moi pouco. O traballo era duro e<br />
mal remunerado. Anos <strong>de</strong>spois, en agosto <strong>de</strong> 1928 foi contratada<br />
por Celia da Serna e Ernesto Guevara Lynch. Era un<br />
matrimonio novo que había uns días, exactamente o 14 <strong>de</strong><br />
xuño, tiveran o seu primeiro fillo, <strong>de</strong> nome Ernesto.<br />
Despois do nacemento casual <strong>de</strong> Ernesto en Rosario, tras<strong>la</strong>dáronse<br />
a Bos Aires. É nestas circunstancias cando Carmen é<br />
contratada. Logo duns meses na capital, regresaron con<br />
Ernesto e con Carmen a Puerto Caraguatai.<br />
A nova resi<strong>de</strong>ncia quedaba a tan só 400 metros do límite con<br />
Paraguai. Don Ernesto tiña unha explotación <strong>de</strong> herba mate<br />
que estaba sobre o río Paraná. Alí foi on<strong>de</strong> Ernestito <strong>de</strong>u os<br />
seus primeiros pasos e realizou os seus primeiros xogos infantís.<br />
Segundo algúns historiadores, foi a propia Carmen quen o<br />
bautizou co alcume <strong>de</strong> "Teté", que o acompañará como alcume<br />
familiar durante toda a súa vida.<br />
Mulleres da emigración<br />
43
Benigno Arias, pai <strong>de</strong><br />
Carmen Arias.<br />
Foto familiar <strong>de</strong> Carmen Arias.<br />
44 Mulleres da emigración<br />
Na selva misioneira estiveron vivindo máis <strong>de</strong> dous anos. Cando<br />
Celia quedou embarazada por segunda vez e estaba a piques <strong>de</strong><br />
parir regresou a Bos Aires. A viaxe fixérona no Iberá, un vello<br />
barco que navegou durante 50 anos no río Nilo e levaba décadas<br />
percorrendo o Paraná. A i<strong>de</strong>a da familia era residir uns meses<br />
<strong>de</strong>spois do parto <strong>de</strong> Celia en Bos Aires, para logo retornar a<br />
Misiones. Aos poucos días da chegada nacía a segunda fil<strong>la</strong> dos<br />
Guevara, a quen porían tamén o nome <strong>de</strong> Celia.<br />
En San Isidro vivían María Luisa Guevara Lynch e o seu marido.<br />
María era a irmá <strong>de</strong> Don Ernesto. Alí radicaron, xustamente<br />
nunha casa que quedaba na parte traseira do chalé que estes<br />
posuían. A nova resi<strong>de</strong>ncia quedaba na localida<strong>de</strong> <strong>de</strong> San<br />
Fernando, on<strong>de</strong> o pai tiña un estaleiro en socieda<strong>de</strong> cun amigo.<br />
Celia era unha muller mo<strong>de</strong>rna á que lle gustaba practicar<br />
<strong>de</strong>portes, especialmente natación. No verán aproveitaba a proximida<strong>de</strong><br />
do río da Prata para tomar o sol e nadar. Case a diario<br />
tras<strong>la</strong>dábase con Ernestito e con Carmen. Preparaban<br />
algúns bocadillos e pasaban alguhas horas do día disfrutando<br />
do río das augas cor león. Cando os días <strong>de</strong> outono permitíano<br />
e non facía frío tamén aproveitaban para se dar un baño.<br />
Ernestito, mentres tanto, aprendía a nadar e Carmen, como<br />
sempre, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a praia observaba o que facía o neno.
Unha mañá <strong>de</strong> maio, Ernestito colleu un<br />
enfriamento que lle produciu unha bronquite<br />
aguda, o que <strong>de</strong>rivou no seu primeiro ataque<br />
<strong>de</strong> asma. A partir daquel acontecemento a vida<br />
dos Guevara cambia radicalmente. A enfermida<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Ernestito levounos a mudarse en<br />
varias oportunida<strong>de</strong>s na busca do mellor clima<br />
para que Teté pui<strong>de</strong>se sobrelevar o asma.<br />
De San Isidro tras<strong>la</strong>dáronse á capital e posteriormente<br />
os médicos lle recomendaron que<br />
Ernesto necesitaba un clima <strong>de</strong> montaña. Bos<br />
Aires tiña un clima moi húmido que lle producía<br />
constantes convulsións bronquiais. Un dos<br />
lugares que por aqueles anos recomendaban os<br />
médicos era Alta Gracia, especialmente para<br />
os enfermos que pa<strong>de</strong>cían tuberculose.<br />
Don Ernesto Guevara no seu libro Meu fillo o<br />
Che conta aspectos da vida <strong>de</strong> Carmen Arias<br />
en re<strong>la</strong>ción á súa familia:<br />
Non po<strong>de</strong>ría precisar exactamente cando chegou á nosa casa<br />
Carmen Arias, quen co tempo pasou a ser como un membro da<br />
familia. Pasaron moitos anos, pero non se me <strong>de</strong>s<strong>de</strong>buxa a súa<br />
figura cando, recén chegada, ergueu a Ernestito, que aínda non<br />
sabía camiñar. Estouna vendo conversar coa miña muller. Era<br />
robusta, moi loura e con moitas pencas, <strong>de</strong> ollos c<strong>la</strong>ros, sinxe<strong>la</strong><br />
e parca. Enten<strong>de</strong>use con Celia a penas cruzaron unhas cantas<br />
pa<strong>la</strong>bras e quedou como coidadora do meu fillo; <strong>de</strong>spois foi<br />
como a nai dos que lle viñeron.<br />
Non lle importaban nin o soldo nin as comodida<strong>de</strong>s. Apegárase<br />
a nós. Nunha época vivimos coa miña nai nun <strong>de</strong>partamento da<br />
rúa Santa Fe e Gui<strong>de</strong>, no primeiro piso. Pasaron corenta anos<br />
e o edificio está hoxe igual que cando o habitamos, só que un<br />
gran letreiro corre sobre os balcóns anunciando unha aca<strong>de</strong>mia<br />
comercial. Cada vez que paso por alí -e paso por alí case tódolos<br />
días- non podo <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> mirar os seus balcóns; aínda me<br />
parece ver a Carmen con Ernesto no colo tomando o sol.<br />
Carmen, a Galega, como lle diciamos con agarimo, quedou a<br />
cargo <strong>de</strong> Ernestito e non se <strong>de</strong>spegaba <strong>de</strong>l, ata que oito anos<br />
<strong>de</strong>spois saía da nosa casa para casar cun dos homes máis bos<br />
que coñecín, Don Alfredo Gabe<strong>la</strong>.<br />
Encariñouse tanto co meu fillo que acabouno querendo coma seu,<br />
e logo encariñouse con tódolos que viñeron <strong>de</strong>trás. Cando algún<br />
<strong>de</strong>les facía unha trasnada <strong>de</strong>masiado gorda e eu lle quería dar unha<br />
<strong>la</strong>bazada invariablemente caía sobre os brazos <strong>de</strong> Carmen, que<br />
sempre se interpuña sen que eu pui<strong>de</strong>se evitalo. Regañábaa e a<br />
Carmen Arias ao chegar á<br />
Arxentina cun familiar.<br />
Mulleres da emigración<br />
45
Ché en Misiones.<br />
miña muller facía o mesmo, diciámoslle que malcriaba<br />
aos nosos fillos. E<strong>la</strong> non contestaba pero seguía a facelo.<br />
Acompañounos en Bos Aires, mentres vivimos nun bo<br />
<strong>de</strong>partamento, pero acompañounos tamén en tóda<strong>la</strong>s<br />
viaxes que fixemos ao interior. Estivo na estancia dos<br />
Moore en Entre Ríos, no Socorro dos Echague, no<br />
campo da miña muller en Vil<strong>la</strong> Sarmiento e en Puerto<br />
Caraguatai <strong>de</strong> Misiones, on<strong>de</strong> a vida era máis difícil<br />
tanto polo clima coma po<strong>la</strong> xente que habitaba esas<br />
rexións. Como unha visión lonxana lémbroa, toda<br />
queimada polo sol ar<strong>de</strong>nte, levando a roupa á cabeza<br />
e <strong>la</strong>vándoa na beira do río Paraná, porque segundo e<strong>la</strong>,<br />
esa era a maneira <strong>de</strong> <strong>la</strong>var na súa terra. Lavaba e p<strong>la</strong>nchaba<br />
e facíalle a comida a Ernesto, e <strong>de</strong>spois fíxoo<br />
con tóda<strong>la</strong>s nosas criaturas.<br />
Logo acompañounos varios anos na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Alta<br />
Gracia, sempre a cargo dos nosos fillos.<br />
ALTA GRACIA<br />
46 Mulleres da emigración<br />
Carmen Arias en 1931 coñece na casa <strong>de</strong> Merce<strong>de</strong>s -unha<br />
parenta súa- a Alfredo Gabe<strong>la</strong>. A partir daquel encontro comeza<br />
o noivado entre ambos. Gabe<strong>la</strong> era emigrante como e<strong>la</strong>, oriúndo<br />
da provincia <strong>de</strong> Asturias.<br />
En 1932, os Guevara <strong>de</strong>cidiron establecerse en Alta Gracia,<br />
provincia <strong>de</strong> Córdoba, localida<strong>de</strong> serrana on<strong>de</strong> o clima era seco<br />
e <strong>de</strong> altura, moi recomendable para as persoas asmáticas.<br />
Cando e<strong>la</strong> <strong>de</strong>cidiu casar, -conta don Ernesto- <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> moitas<br />
di<strong>la</strong>cións porque non quería facelo ata que o "neno Robertito"<br />
fose máis gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong>unos a nova que para nós caeu como unha<br />
bomba. Íasenos con e<strong>la</strong> parte da nosa familia. Lembro a <strong>de</strong>spedida<br />
na vel<strong>la</strong> estación <strong>de</strong> Alta Gracia, e<strong>la</strong> asomada á ventá do<br />
tren que comezaba a andar e chorando a mares lle dicía á miña<br />
muller, sina<strong>la</strong>ndo a Robertito: "....! e cói<strong>de</strong>mo ben, señora!".<br />
Moitas veces con Celia temos lembrado esta <strong>de</strong>spedida..<br />
En Alta Gracia os Guevara viviron once anos. Os vínculos con<br />
Carmen e Gabe<strong>la</strong> continuaron, mesmo a fil<strong>la</strong> maior <strong>de</strong> Carmen<br />
pasou varias vacacións na casa <strong>de</strong> Alta Gracia. Don Alfredo<br />
séguenos lembrando:<br />
Se eu tivese que personalizar a lealda<strong>de</strong>, non teño a menor dúbida<br />
que o faría na que hoxe é dona Carmen Arias <strong>de</strong> Gabe<strong>la</strong>.<br />
Cando dirixo meu pensamento cara ao pasado, confún<strong>de</strong>nseme<br />
as imaxes e non podo <strong>de</strong>spegar en todo ese conxunto unhas doutras.<br />
Alta Gracia, o Socorro, Ga<strong>la</strong>rza, Puerto Caraguatai; todas
estas cuosas que vin e vivín, hoxe só as podo lembrar vincu<strong>la</strong>das<br />
coa imaxe <strong>de</strong> Carmen Arias, quen por todos estes sitios<br />
acompaña á miña familia. Pero cando penso ne<strong>la</strong> evoco inmediatamente<br />
toda a rapazada que formaban meus fillos. Todos<br />
eles ao coidado <strong>de</strong> este anxo tute<strong>la</strong>r que se chamaba Carmen.<br />
Pero un día Carmen, nunha viaxe que fixo a Bos Aires, coñeceu<br />
á súa media <strong>la</strong>ranxa, don Alfredo Gabe<strong>la</strong>. Era tamén español, un<br />
dos homes <strong>de</strong> corazón máis puro e xeneroso que coñecín, e a<br />
lealda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Carmen só era comparable á lealda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Alfredo.<br />
GUERRA CIVIL ESPAÑOLA<br />
Cando estoupa a guerra civil españo<strong>la</strong> os pais <strong>de</strong> Ernesto toman<br />
partido po<strong>la</strong> España republicana. A casa dos Guevara converteuse<br />
nun comité <strong>de</strong> solidarieda<strong>de</strong> con aque<strong>la</strong> causa <strong>de</strong>mocrática.<br />
Ernestito xogaba con outros nenos da súa ida<strong>de</strong> á guerra civil, cos<br />
seus soldadiños. El sempre tomaba partido polo bando republicano.<br />
Seu tío, o intelectual comunista Cayetano Córdova Iturburu,<br />
por aquel entón estaba en España como corresponsal <strong>de</strong> guerra,<br />
Carmen Arias e o Che.<br />
Mulleres da emigración<br />
47
Che con nenos.<br />
48 Mulleres da emigración<br />
enviado polo periódico Crítica. Po<strong>la</strong>s informacións que lle<br />
enviaba seu tío, Ernestito ía seguindo paso a paso, nun p<strong>la</strong>no<br />
que tiña, o <strong>de</strong>senvolvemento das batal<strong>la</strong>s.<br />
Logo <strong>de</strong> perdida a guerra civil e xa insta<strong>la</strong>dos en Bos Aires,<br />
tanto a familia Guevara como así tamén Carmen Arias participan<br />
activamente nos actos antifranquistas.<br />
ERNESTO PERCORRE AMÉRICA<br />
Durante a súa xuventu<strong>de</strong> Ernesto, mentres estuda mediciña,<br />
realiza dúas longas viaxes por América Latina. A primeira<br />
xunto a Alfredo Granados e a segunda co seu amigo Carlos<br />
"Calica" Ferrer. Estas viaxes serán <strong>de</strong>cisivas para que Ernesto<br />
enten<strong>de</strong>se o que estaba a pasar no mundo. Naqueles percorridos<br />
po<strong>la</strong> América profunda, atopou sentido á súa vida.<br />
Cuba na década do 50 estaba gobernada polo ditador<br />
Fulgencio Batista. Todo o país era un enorme "garito" dos ricos<br />
norteamericanos, mentres o pobo vivía miserablemente. Un<br />
grupo <strong>de</strong> mozos martianos do Partido Ortodoxo tentar sublevar<br />
ao pobo organizando o histórico asalto do Cuartel Moncada, o<br />
26 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1953. A acción revolucionaria fracasa, aínda<br />
que a súa repercusión serviu para pren<strong>de</strong>r a chama revolucionaria.<br />
Fi<strong>de</strong>l Castro e un pequeno grupo <strong>de</strong> asaltantes, que salvaron<br />
a súa vida, terminarán no cárcere.
Ao saír do cárcere, Fi<strong>de</strong>l Castro e o resto dos combatentes martianos<br />
trasládanse a México coa i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> organizar unha expedición<br />
armada que pui<strong>de</strong>ra regresar a Cuba e comezar a segunda<br />
e <strong>de</strong>finitiva in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>ste país. A estadía <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l en<br />
México coinci<strong>de</strong> coa chegada <strong>de</strong> Ernesto á capital azteca. A<br />
través dun amigo en común logra contactar co comandante da<br />
expedición. Na primeira reunión con Fi<strong>de</strong>l, Ernesto queda convencido<br />
<strong>de</strong> que aquel home estaba disposto a realizar a revolución<br />
no seu país. Ernesto sae entusiasmado con aquel proxecto,<br />
ao que se incorpora <strong>de</strong> xeito inmediato.<br />
Durante o tempo que resi<strong>de</strong> en México adícase a trabal<strong>la</strong>r<br />
como fotógrafo. Neses meses participa xunto ao resto dos futuros<br />
expedicionarios en prácticas militares. A misión <strong>de</strong><br />
Guevara na expedición sería a <strong>de</strong> médico.<br />
O goberno mexicano, informado dos preparativos militares, fai<br />
unha redada e son <strong>de</strong>tidos os cabecil<strong>la</strong>s do movemento e o propio<br />
Guevara. Ao saír en liberda<strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro comprométese<br />
a realizar tóda<strong>la</strong>s xestións necesarias para que o mozo Guevara<br />
pui<strong>de</strong>ra saír en liberda<strong>de</strong>, xa que non era cubano coma o resto<br />
e estaba nunha situación ilegal.<br />
SERRA MAESTRA<br />
Posto Guevara en liberda<strong>de</strong>, comezan os preparativos para a<br />
partida no iate Granma. Despois <strong>de</strong> varios días <strong>de</strong> navegación,<br />
o 2 <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1956 cun total <strong>de</strong> 82 expedicionarios, chegan<br />
á costa cubana. Os militares que xa estaban alertados da chegada<br />
do continxente insurxente, producen gran<strong>de</strong>s baixas entre<br />
os revolucionarios. Tan só un grupo <strong>de</strong>les logra sobrevivir,<br />
entre eles Fi<strong>de</strong>l e Raúl Castro, Ernesto, Camilo Cienfuegos,<br />
Juan Almeida, Ramiro Valdéz, Efigenio Ameijeiras, entre<br />
outros. Os sobrevivintes comezan o camiño a Serra Maestra.<br />
Nos primeiros enfrontamentos contra as tropas <strong>de</strong> Batista,<br />
Ernesto amosa unha gran valentía e audacia. Rapidamente a<br />
súa personalida<strong>de</strong>, o seu temperamento e a súa responsabilida<strong>de</strong><br />
lévano a se <strong>de</strong>stacar do resto dos guerrilleiros. É así como<br />
<strong>de</strong> médico da expedición pasa a ser un dos comandantes do<br />
Movemento 26 <strong>de</strong> xullo.<br />
Cando se confirmou a nova <strong>de</strong> que Ernesto era o guerrilleiro<br />
arxentino que estaba en Serra Maestra e que era chamado popu<strong>la</strong>rmente<br />
"Che", comezaron a chegar as primeiras cartas c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinas.<br />
O Buzón ou lugar <strong>de</strong> recepción era a dirección <strong>de</strong><br />
Carmen e Alfredo. As cartas codificadas tiñan a sinatura <strong>de</strong> Teté.<br />
Na xa histórica batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Santa C<strong>la</strong>ra, Guevara dálle o golpe<br />
<strong>de</strong> gracia ao exército batistiano. Aquel trunfo militar permite a<br />
Mulleres da emigración<br />
49
Carmen Arias e Celia<br />
a nai do Che.<br />
50 Mulleres da emigración<br />
ofensiva final das distintas columnas que se dirixen á Habana,<br />
baixo a dirección do Comandante Fi<strong>de</strong>l Castro.<br />
Ernesto, xa convertido no Che, convértese xunto a Fi<strong>de</strong>l nun<br />
dos lí<strong>de</strong>res indiscutibles da revolución trunfante. A nova da<br />
caída <strong>de</strong> Batista impacta en todo o mundo. Na Arxentina a<br />
familia Guevara e a propia Carmen Arias estoupan <strong>de</strong> ledicia<br />
ao saber que Ernesto estaba con vida e que entrara trunfante ao<br />
carón <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro e as tropas guerrilleiras.<br />
PUNTA DO ESTE<br />
En agosto <strong>de</strong> 1961, con motivo da reunión do Consello<br />
Interamericano Económico e Social na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Punta do<br />
Este, o Che foi a gran figura daquel encontro.<br />
Guevara, uns días <strong>de</strong>spois, viaxou secretamente á Arxentina<br />
para se reunir co presi<strong>de</strong>nte Arturo Frondizi. Despois <strong>de</strong> manter<br />
aque<strong>la</strong> secreta reunión, Ernesto visitou a unha tía e pasou<br />
po<strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Carmen Arias.<br />
Ernesto -lémbranos Alfredo- chega nun coche acompañado<br />
dun militar e dunha persoa da súa escolta cubana. Ao golpear<br />
á porta da nosa casa, miña nai quedou moi impactada ao ver<br />
que era o propio "Teté" quen a fora visitar. Ernesto tan só estivo<br />
uns minutos, tomou un vaso <strong>de</strong> auga e seguiu viaxe rumbo<br />
ao avión que o levaría novamente a Uruguai.
Este encontro <strong>de</strong> Guevara con Arturo Frondizi costaralle ao<br />
pouco tempo o seu cargo <strong>de</strong> presi<strong>de</strong>nte da Arxentina. Así nos<br />
re<strong>la</strong>ta don Ernesto este acontecemento:<br />
No ano 1961, Ernesto, convertido xa no "Che Guevara" e<br />
sendo ministro do goberno <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro, viaxou a Punta do<br />
Este no Uruguay, presidindo unha misión cubana que <strong>de</strong>bía<br />
representar a esa nación nas reunións da OEA, que se ían <strong>de</strong>senvolver<br />
nesta cida<strong>de</strong>. Por suposto, toda a nosa familia, que<br />
vivía en Bos Aires, aproveita a oportunida<strong>de</strong> da proximida<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Punta do Este para estar con Ernesto uns cantos días.<br />
Alfredo Gabe<strong>la</strong> tamén tomou o primeiro barco que partía para<br />
o Uruguai e foi reunirse connosco.<br />
O matrimonio Gabe<strong>la</strong> tivo sempre as portas da súa casa abertas<br />
para Ernesto. Cada vez que el viaxaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Córdoba a Bos<br />
Aires, o primeiro que facía era ir visitar ao matrimonio e, xa<br />
máis home sendo estudante, sempre mantivo a estreita amiza<strong>de</strong><br />
que uniu aos meus fillos cos Gabe<strong>la</strong>.<br />
Alfredo conta que seu pai se tras<strong>la</strong>da a Punta do Este para saludar<br />
a Ernesto. Ao chegar a este famoso balneario <strong>de</strong>u unhas voltas<br />
po<strong>la</strong> cida<strong>de</strong> atopándose cun grupo numeroso <strong>de</strong> persoas que<br />
casualmente ían acompañando ao Che. Ao se recoñecer ambos,<br />
déronse unha gran aperta e char<strong>la</strong>ron uns breves minutos.<br />
Ernesto regaloulle unha caixa <strong>de</strong> tabaco e díxolle que se sumase<br />
Che abrazando á súa nai<br />
Mulleres da emigración<br />
51
Alfredo Gabe<strong>la</strong> e<br />
Carmen Arias.<br />
52 Mulleres da emigración<br />
á comitiva dos seus familiares, que tamén<br />
estaban en Punta do Este. Así po<strong>de</strong>rían volverse<br />
a encontrar.<br />
Roberto Guevara, irmán <strong>de</strong> Ernesto, lembra<br />
que Gabe<strong>la</strong> era un home tan mo<strong>de</strong>sto que<br />
cando foi a saludar ao Che a Punta do Este<br />
achábase Guevara ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> <strong>de</strong>cenas <strong>de</strong><br />
persoas nunha sa<strong>la</strong> e que Alfredo Gabe<strong>la</strong><br />
estaba afastado do grupo, para non molestar.<br />
Ao ver esta situación Ernesto pegoulle un<br />
berro: "Que fas aí afastado Alfredo.<br />
Achégate ao grupo". Cando Gabe<strong>la</strong> se achegou,<br />
Ernesto <strong>de</strong>ulle unha cariñoso aperta.<br />
Non quero <strong>de</strong>ixar pasar este pequeo re<strong>la</strong>to sen<br />
por nel unha acotación á marxe. Había xa<br />
como dous ou tres anos que Carmen estaba<br />
casada e vivía en Bos Aires. Mantiñamos sempre<br />
unha estreita correspon<strong>de</strong>ncia, po<strong>la</strong> que se<br />
percatou <strong>de</strong> que este ano eu tivera serios<br />
inconvenientes pecuniarios; toda a produción<br />
<strong>de</strong> herba mate <strong>de</strong> Caraguatai en Misiones - que era a miña principal<br />
fonte <strong>de</strong> recursos- roubáranma. Achegábase o día <strong>de</strong> Nadal.<br />
Unha tar<strong>de</strong> chegounos por correo unha bolsa cargada <strong>de</strong> toda<br />
c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> xoguetes, <strong>la</strong>mbetadas e froitas, cunha carta, que aínda<br />
conservamos, <strong>de</strong> Alfredo Gabe<strong>la</strong>, que dicía: "Non podo permitir<br />
que voste<strong>de</strong>s pasen o Nadal sen festexalo como é <strong>de</strong>bido".<br />
OS ÚLTIMOS ANOS DE GUEVARA.<br />
Guevara é encomendado po<strong>la</strong> condución da Revolución<br />
Cubana para que axu<strong>de</strong> a outros pobos do mundo co fin <strong>de</strong> que<br />
se pui<strong>de</strong>sen liberar do xugo imperialista. Durante unha longa<br />
tempada participa na guerril<strong>la</strong> no Congo, on<strong>de</strong> recibe a tremenda<br />
nova da morte <strong>de</strong> Celia, a súa nai. Logo trasládase a Bolivia,<br />
on<strong>de</strong> intenta organizar unha base guerrilleira para toda<br />
América Latina. O seu intento fracasa e é asasinado po<strong>la</strong> CIA<br />
e o exército boliviano o 9 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1967.<br />
Durante aqueles anos, as novas sobre o posible asasinato <strong>de</strong><br />
Ernesto eran continuas nos medios <strong>de</strong> comunicación. Ata que<br />
chegou a última e verda<strong>de</strong>ira. Ao principio pensouse que era<br />
unha nova mentira. Posteriormente, confirmouse o asasinato<br />
<strong>de</strong> Teté. Carmen e Alfredo quedaron conmovidos ante a tremenda<br />
nova. Durante moito tempo as historias vividas con<br />
Ernesto -que para Carmen era como un fillo- rondan po<strong>la</strong> súa<br />
mente. Non pocas veces as bágoas lle saltaban dos seus ollos<br />
lembrando con emoción as fotos <strong>de</strong> Ernesto.
CARMEN ARIAS<br />
Carmen nació el 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1907 en una al<strong>de</strong>a perdida <strong>de</strong><br />
Galicia l<strong>la</strong>mada Ba<strong>de</strong>, perteneciente a <strong>la</strong> Parroquia <strong>de</strong><br />
Vi<strong>la</strong>maior, en el Municipio <strong>de</strong> Sarria (Lugo). Era hija <strong>de</strong><br />
Benigno Arias y <strong>de</strong> Dolores López. Sus padres cuidaban una<br />
propiedad l<strong>la</strong>mada "Ave<strong>la</strong>ira", que fue construida en 1706.<br />
Carmen era <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong> ocho hermanos.<br />
Como <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los jóvenes <strong>de</strong> su época, Carmen abandonó su<br />
Ba<strong>de</strong> natal y se tras<strong>la</strong>dó a <strong>la</strong> Argentina, junto a una hermana <strong>de</strong> su<br />
padre. Partió <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong> La Coruña junto a Juana Arias, quien<br />
viajaba acompañada <strong>de</strong> sus cinco hijos. También partió con el<strong>la</strong> su<br />
prima Teresa Fernán<strong>de</strong>z. Llegaron a <strong>la</strong> Argentina en 1923. Por<br />
aquellos años gobernaba este país el Presi<strong>de</strong>nte Alvear. Mientras<br />
Carmen cruzaba el gran océano hacia América, un cantante l<strong>la</strong>mado<br />
Carlos Gar<strong>de</strong>l hacía el mismo recorrido pero a <strong>la</strong> inversa.<br />
No tardó mucho en conseguir empleo en casa <strong>de</strong> una familia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> burguesía criol<strong>la</strong>. Según nos contará su hijo Alfredo: En el<br />
primer empleo duró muy poco. El trabajo era duro y mal remunerado.<br />
Años <strong>de</strong>spués, en agosto <strong>de</strong> 1928 fue contratada por<br />
Celia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Serna y Ernesto Guevara Lynch. Era un joven<br />
matrimonio que hacía unos días, exactamente el 14 <strong>de</strong> junio,<br />
había tenido su primer hijo, <strong>de</strong> nombre Ernesto.<br />
Después <strong>de</strong>l nacimiento casual <strong>de</strong> Ernesto en Rosario, se tras<strong>la</strong>daron<br />
a Buenos Aires. Es en estas circunstancias cuando<br />
Carmen es contratada. Luego <strong>de</strong> unos meses en <strong>la</strong> capital,<br />
regresaron con Ernesto y con Carmen a Puerto Caraguatay.<br />
La nueva resi<strong>de</strong>ncia quedaba a tan solo 400 metros <strong>de</strong>l límite<br />
con Paraguay. Don Ernesto tenía una explotación <strong>de</strong> yerba<br />
mate que estaba sobre el río Paraná. Allí fue don<strong>de</strong> Ernestito<br />
dio sus primeros pasos y realizó sus primeros juegos infantiles.<br />
Según algunos historiadores, fue <strong>la</strong> propia Carmen <strong>la</strong> que<br />
lo bautizó con el sobrenombre <strong>de</strong> "Teté", que lo acompañará<br />
como apodo familiar durante toda su vida.<br />
Mulleres da emigración<br />
53
54 Mulleres da emigración<br />
En <strong>la</strong> selva misionera estuvieron viviendo más <strong>de</strong> dos años.<br />
Cuando Celia se quedó embarazada por segunda vez y estaba<br />
a punto <strong>de</strong> parir regresó a Buenos Aires. El viaje lo hicieron<br />
en el Iberá, un viejo barco que navegó durante 50 años en el río<br />
Nilo y llevaba décadas recorriendo el Paraná. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
familia era residir unos meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l parto <strong>de</strong> Celia en<br />
Buenos Aires, para luego retornar a Misiones. A los pocos días<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada nacía <strong>la</strong> segunda hija <strong>de</strong> los Guevara, a quien pondrían<br />
también el nombre <strong>de</strong> Celia.<br />
En San Isidro vivían María Luisa Guevara Lynch y su marido.<br />
María era <strong>la</strong> hermana <strong>de</strong> Don Ernesto. Allí se radicaron,<br />
justamente en una casa que quedaba en <strong>la</strong> parte trasera <strong>de</strong>l<br />
chalé que estos poseían. La nueva resi<strong>de</strong>ncia quedaba en <strong>la</strong><br />
localidad <strong>de</strong> San Fernando, don<strong>de</strong> el padre tenía un astillero<br />
en sociedad con un amigo.<br />
Celia era una mujer mo<strong>de</strong>rna a <strong>la</strong> que le gustaba practicar<br />
<strong>de</strong>portes, especialmente natación. En el verano aprovechaba <strong>la</strong><br />
cercanía <strong>de</strong>l río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta para tomar el sol y nadar. Casi a diario<br />
se tras<strong>la</strong>daba con Ernestito y con Carmen. Preparaban algunos<br />
bocadillos y se pasaban algunas horas <strong>de</strong>l día disfrutando<br />
<strong>de</strong>l río <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas color león. Cuando los días <strong>de</strong> otoño lo permitían<br />
y no hacía frío también aprovechaban para darse un<br />
baño. Ernestito, mientras tanto, aprendía a nadar y Carmen,<br />
como siempre, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya observaba lo que hacía el niño.<br />
Una mañana <strong>de</strong> mayo, Ernestito contrajo un enfriamiento que<br />
le produjo una bronquitis aguda, lo que <strong>de</strong>rivó en su primer<br />
ataque <strong>de</strong> asma. A partir <strong>de</strong> aquel acontecimiento <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los<br />
Guevara cambia radicalmente. La enfermedad <strong>de</strong> Ernestito los<br />
llevó a mudarse en varias oportunida<strong>de</strong>s en busca <strong>de</strong>l mejor<br />
clima para que Teté pudiera sobrellevar el asma.<br />
De San Isidro se tras<strong>la</strong>daron a <strong>la</strong> capital y posteriormente los<br />
médicos le recomendaron que Ernesto necesitaba un clima <strong>de</strong><br />
montaña. Buenos Aires tenía un clima muy húmedo que le producía<br />
constantes convulsiones bronquiales. Uno <strong>de</strong> los lugares que<br />
por aquellos años recomendaban los médicos era Alta Gracia,<br />
especialmente para los enfermos que pa<strong>de</strong>cían tuberculosis.<br />
Don Ernesto Guevara en su libro Mi hijo el Che cuenta aspectos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> Carmen Arias en re<strong>la</strong>ción a su familia:<br />
No podría precisar exactamente cuándo llegó a nuestra casa<br />
Carmen Arias, quien con el tiempo pasó a ser como un miembro<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia. Han pasado muchos años, pero no se me <strong>de</strong>spinta<br />
su figura cuando, recién llegada, alzó a Ernestito, que aún<br />
no sabía caminar. Estoy viéndo<strong>la</strong> conversar con mi mujer. Era<br />
robusta, muy rubia y muy pecosa, <strong>de</strong> ojos c<strong>la</strong>ros, sencil<strong>la</strong> y<br />
parca. Se entendió con Celia apenas cruzaron unas cuantas
pa<strong>la</strong>bras y quedó como niñera <strong>de</strong> mi hijo; <strong>de</strong>spués fue como <strong>la</strong><br />
madre <strong>de</strong> los que le vinieron.<br />
No le importaban ni el sueldo ni <strong>la</strong>s comodida<strong>de</strong>s. Se había<br />
apegado a nosotros. En una época vivimos con mi madre en un<br />
<strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Santa Fe y Gui<strong>de</strong>, en el primer piso.<br />
Han pasado cuarenta años y el edificio está hoy igual que cuando<br />
lo habitamos, solo que un gran letrero corre sobre los balcones<br />
anunciando una aca<strong>de</strong>mia comercial. Cada vez que paso<br />
por allí -y paso por allí casi todos los días- no puedo <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar<br />
<strong>de</strong> mirar sus balcones; todavía me parece ver a Carmen con<br />
Ernesto en brazos tomando el sol.<br />
Carmen, <strong>la</strong> Gallega, como le <strong>de</strong>cíamos cariñosamente, quedó a<br />
cargo <strong>de</strong> Ernestito y no se <strong>de</strong>spegaba <strong>de</strong> él, hasta que ocho años<br />
<strong>de</strong>spués salía <strong>de</strong> nuestra casa para casarse con uno <strong>de</strong> los hombres<br />
más buenos que he conocido, Don Alfredo Gabe<strong>la</strong>.<br />
Se encariñó tanto con mi hijo que acabó queriéndolo como suyo,<br />
y luego se encariñó con todos los que vinieron <strong>de</strong>trás. Cuando<br />
alguno <strong>de</strong> ellos hacía una travesura <strong>de</strong>masiado gorda y yo le quería<br />
dar una palmada invariablemente caía sobre los brazos <strong>de</strong><br />
Carmen, que siempre se interponía sin que yo pudiera evitarlo. La<br />
regañaba y mi mujer hacía lo mismo, le <strong>de</strong>cíamos que malcriaba<br />
a nuestros hijos. El<strong>la</strong> no contestaba pero lo seguía haciendo.<br />
Nos acompañó en Buenos Aires, mientras vivimos en un buen<br />
<strong>de</strong>partamento, pero nos acompañó también en todos los viajes<br />
que hicimos al interior. Estuvo en <strong>la</strong> estancia <strong>de</strong> los Moore en<br />
Entre Ríos, en el Socorro <strong>de</strong> los Echague, en el campo <strong>de</strong> mi<br />
mujer en Vil<strong>la</strong> Sarmiento y en Puerto Caraguatay <strong>de</strong> Misiones,<br />
don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida era más difícil tanto por su clima como por <strong>la</strong> gente<br />
que habitaba esas regiones. Como una visión lejana <strong>la</strong> recuerdo,<br />
toda quemada por el sol ardiente, llevando <strong>la</strong> ropa a <strong>la</strong> cabeza y<br />
<strong>la</strong>vándo<strong>la</strong> a oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l río Paraná, porque según el<strong>la</strong>, ésa era <strong>la</strong><br />
manera <strong>de</strong> <strong>la</strong>var en su tierra. Lavaba y p<strong>la</strong>nchaba y le hacía <strong>la</strong><br />
comida a Ernesto, y <strong>de</strong>spués lo hizo con todas nuestras criaturas.<br />
Luego nos acompañó varios años en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Alta Gracia,<br />
siempre a cargo <strong>de</strong> nuestros hijos.<br />
ALTA GRACIA<br />
Carmen Arias en 1931 conoce en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Merce<strong>de</strong>s -una<br />
parienta suya- a Alfredo Gabe<strong>la</strong>. A partir <strong>de</strong> aquel encuentro<br />
comienza el noviazgo entre ambos. Gabe<strong>la</strong> era emigrante<br />
como el<strong>la</strong>, oriundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Asturias.<br />
En 1932, los Guevara <strong>de</strong>cidieron establecerse en Alta Gracia,<br />
provincia <strong>de</strong> Córdoba, localidad serrana don<strong>de</strong> el clima era seco<br />
y <strong>de</strong> altura, muy recomendable para <strong>la</strong>s personas asmáticas.<br />
Mulleres da emigración<br />
55
56 Mulleres da emigración<br />
Cuando el<strong>la</strong> <strong>de</strong>cidió casarse, -cuenta don Ernesto- <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
muchas di<strong>la</strong>ciones porque no quería hacerlo hasta que el "niño<br />
Robertito" fuera más gran<strong>de</strong>, nos dio <strong>la</strong> noticia que para nosotros<br />
cayó como una bomba. Se nos iba con el<strong>la</strong> parte <strong>de</strong> nuestra<br />
familia. Recuerdo <strong>la</strong> <strong>de</strong>spedida en <strong>la</strong> vieja estación <strong>de</strong> Alta<br />
Gracia, el<strong>la</strong> asomada a <strong>la</strong> ventana <strong>de</strong>l tren que comenzaba a<br />
andar y llorando a mares le <strong>de</strong>cía a mi mujer, seña<strong>la</strong>ndo a<br />
Robertito: "....! y cuí<strong>de</strong>melo bien, señora!". Muchas veces con<br />
Celia hemos recordado esta <strong>de</strong>spedida..<br />
En Alta Gracia los Guevara vivieron once años. Los vínculos<br />
con Carmen y Gabe<strong>la</strong> continuaron, incluso <strong>la</strong> hija mayor <strong>de</strong><br />
Carmen pasó varias vacaciones en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Alta Gracia. Don<br />
Alfredo nos sigue recordando:<br />
Si yo tuviera que personalizar a <strong>la</strong> lealtad, no tengo <strong>la</strong> menor<br />
duda que lo haría en <strong>la</strong> que hoy es doña Carmen Arias <strong>de</strong> Gabe<strong>la</strong>.<br />
Cuando dirijo mi pensamiento hacia el pasado, se me confun<strong>de</strong>n<br />
<strong>la</strong>s imágenes y no puedo <strong>de</strong>spegar en todo ese conjunto unas <strong>de</strong><br />
otras. Alta Gracia, El Socorro, Ga<strong>la</strong>rza, Puerto Caraguatay; todas<br />
estas cosas que vi y viví, hoy sólo <strong>la</strong>s puedo recordar hermanadas<br />
con <strong>la</strong> imagen <strong>de</strong> Carmen Arias, quien por todos estos sitios<br />
acompaña a mi familia. Pero cuando pienso en el<strong>la</strong> evoco inmediatamente<br />
toda <strong>la</strong> chiquil<strong>la</strong>da que formaban mis hijos. Todos<br />
ellos al cuidado <strong>de</strong> este ángel tute<strong>la</strong>r que se l<strong>la</strong>maba Carmen.<br />
Pero un día Carmen, en un viaje que hizo a Buenos Aires,<br />
conoció a su media naranja, don Alfredo Gabe<strong>la</strong>. Era también<br />
español, uno <strong>de</strong> los hombres <strong>de</strong> corazón más puro y generoso<br />
que haya conocido, y <strong>la</strong> lealtad <strong>de</strong> Carmen sólo era comparable<br />
a <strong>la</strong> lealtad <strong>de</strong> Alfredo.<br />
GUERRA CIVIL ESPAÑOLA<br />
Cuando estal<strong>la</strong> <strong>la</strong> guerra civil españo<strong>la</strong> los padres <strong>de</strong> Ernesto<br />
toman partido por <strong>la</strong> España republicana. La casa <strong>de</strong> los<br />
Guevara se convirtió en un comité <strong>de</strong> solidaridad con aquel<strong>la</strong><br />
causa <strong>de</strong>mocrática. Ernestito jugaba con otros niños <strong>de</strong> su edad<br />
a <strong>la</strong> guerra civil, con sus soldaditos. Él siempre tomaba partido<br />
por el bando republicano.<br />
Su tío, el intelectual comunista Cayetano Córdova Iturburu,<br />
por aquel entonces estaba en España como corresponsal <strong>de</strong><br />
guerra, enviado por el periódico Crítica. Por <strong>la</strong>s informaciones<br />
que le enviaba su tío, Ernestito iba siguiendo paso a paso, en<br />
un p<strong>la</strong>no que tenía, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s batal<strong>la</strong>s.<br />
Luego <strong>de</strong> perdida <strong>la</strong> guerra civil y ya insta<strong>la</strong>dos en Buenos<br />
Aires tanto <strong>la</strong> familia Guevara como así también Carmen Arias<br />
participan activamente en los actos antifranquistas.
ERNESTO RECORRE AMÉRICA<br />
Durante su juventud Ernesto, mientras estudia medicina, realiza<br />
dos <strong>la</strong>rgos viajes por América Latina. El primero junto a<br />
Alfredo Granados y el segundo con su amigo Carlos "Calica"<br />
Ferrer. Estos viajes serán <strong>de</strong>cisivos para que Ernesto entendiera<br />
lo que estaba pasando en el mundo. En aquellos recorridos<br />
por <strong>la</strong> América profunda, encontró sentido a su vida.<br />
Cuba en <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 50 estaba gobernada por el dictador<br />
Fulgencio Batista. Todo el país era un enorme "garito" <strong>de</strong> los<br />
ricos norteamericanos, mientras el pueblo vivía miserablemente.<br />
Un grupo <strong>de</strong> jóvenes martianos <strong>de</strong>l Partido Ortodoxo intentan<br />
sublevar al pueblo organizando el histórico asalto <strong>de</strong>l<br />
Cuartel Moncada, el 26 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1953. La acción revolucionaria<br />
fracasa, aunque su repercusión sirvió para pren<strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />
l<strong>la</strong>ma revolucionaria. Fi<strong>de</strong>l Castro y un pequeño grupo <strong>de</strong> asaltantes,<br />
que salvaron su vida, terminarán en <strong>la</strong> cárcel.<br />
Al salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel, Fi<strong>de</strong>l Castro y el resto <strong>de</strong> los combatientes<br />
martianos se tras<strong>la</strong>dan a México con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> organizar una<br />
expedición armada que pudiera regresar a Cuba y comenzar <strong>la</strong><br />
segunda y <strong>de</strong>finitiva in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> este país. La estancia <strong>de</strong><br />
Fi<strong>de</strong>l en México coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Ernesto a <strong>la</strong> capital<br />
azteca. A través <strong>de</strong> un amigo en común logra contactar con el<br />
comandante <strong>de</strong> <strong>la</strong> expedición. En <strong>la</strong> primera reunión con Fi<strong>de</strong>l,<br />
Ernesto queda convencido <strong>de</strong> que aquel hombre estaba dispuesto<br />
a realizar <strong>la</strong> revolución en su país. Ernesto sale entusiasmado<br />
con aquel proyecto, al cual se incorpora <strong>de</strong> forma inmediata.<br />
Durante el tiempo que resi<strong>de</strong> en México se <strong>de</strong>dica a trabajar<br />
como fotógrafo. En esos meses participa junto al resto <strong>de</strong> los<br />
futuros expedicionarios en prácticas militares. La misión <strong>de</strong><br />
Guevara en <strong>la</strong> expedición sería <strong>la</strong> <strong>de</strong> médico.<br />
El gobierno mexicano, informado <strong>de</strong> los preparativos militares,<br />
hace una redada y son <strong>de</strong>tenidos los cabecil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l movimiento<br />
y el propio Guevara. Al salir en libertad Fi<strong>de</strong>l Castro se<br />
compromete a realizar todas <strong>la</strong>s gestiones necesarias para que<br />
el joven Guevara pudiera salir en libertad, ya que no era cubano<br />
como el resto y estaba en una situación ilegal.<br />
SIERRA MAESTRA<br />
Puesto Guevara en libertad, comienzan los preparativos para <strong>la</strong><br />
partida en el yate Granma. Después <strong>de</strong> varios días <strong>de</strong> navegación,<br />
el 2 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1956 con un total <strong>de</strong> 82 expedicionarios, llegan<br />
a <strong>la</strong> costa cubana. Los militares que ya estaban alertados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
llegada <strong>de</strong>l contingente insurgente, producen gran<strong>de</strong>s bajas entre<br />
Mulleres da emigración<br />
57
58 Mulleres da emigración<br />
los revolucionarios. Tan solo un grupo <strong>de</strong> ellos logra sobrevivir,<br />
entre ellos Fi<strong>de</strong>l y Raúl Castro, Ernesto, Camilo Cienfuegos, Juan<br />
Almeida, Ramiro Valdéz, Efigenio Ameijeiras, entre otros. Los<br />
sobrevivientes comienzan el camino a Sierra Maestra.<br />
En los primeros enfrentamientos contra <strong>la</strong>s tropas <strong>de</strong> Batista,<br />
Ernesto <strong>de</strong>muestra una gran valentía y audacia. Rápidamente<br />
su personalidad, su temperamento y su responsabilidad lo llevan<br />
a <strong>de</strong>stacarse <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> los guerrilleros. Es así como <strong>de</strong><br />
médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> expedición pasa a ser unos <strong>de</strong> los comandantes<br />
<strong>de</strong>l Movimiento 26 <strong>de</strong> Julio.<br />
Cuando se confirmó <strong>la</strong> noticia <strong>de</strong> que Ernesto era el guerrillero<br />
argentino que estaba en Sierra Maestra y que era l<strong>la</strong>mado popu<strong>la</strong>rmente<br />
"Che", comenzaron a llegar <strong>la</strong>s primeras cartas c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinas.<br />
El Buzón o lugar <strong>de</strong> recepción era <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Carmen y<br />
Alfredo. Las cartas codificadas tenían <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> Teté.<br />
En <strong>la</strong> ya histórica batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Santa C<strong>la</strong>ra, Guevara le da el<br />
golpe <strong>de</strong> gracia al ejército batistiano. Aquel triunfo militar permite<br />
<strong>la</strong> ofensiva final <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas columnas que se dirigen<br />
a <strong>la</strong> Habana, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l Comandante Fi<strong>de</strong>l Castro.<br />
Ernesto, ya convertido en el Che, se convierte junto a Fi<strong>de</strong>l en<br />
uno <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res indiscutibles <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución triunfante. La<br />
noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> Batista impacta en todo el mundo. En <strong>la</strong><br />
Argentina <strong>la</strong> familia Guevara y <strong>la</strong> propia Carmen Arias estal<strong>la</strong>n<br />
<strong>de</strong> alegría al saber que Ernesto estaba con vida y que había entrado<br />
triunfante al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro y <strong>la</strong>s tropas guerrilleras.<br />
PUNTA DEL ESTE<br />
En agosto <strong>de</strong> 1961, con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong>l Consejo<br />
Interamericano Económico y Social en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Punta <strong>de</strong><br />
Este, el Che fue <strong>la</strong> gran figura <strong>de</strong> aquel encuentro.<br />
Guevara, unos días <strong>de</strong>spués, viajó secretamente a <strong>la</strong> Argentina<br />
para reunirse con el presi<strong>de</strong>nte Arturo Frondizi. Después <strong>de</strong><br />
mantener aquel<strong>la</strong> secreta reunión, Ernesto visitó a una tía y<br />
pasó por <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Carmen Arias.<br />
Ernesto -nos recuerda Alfredo- llega en un coche acompañado <strong>de</strong><br />
un militar y <strong>de</strong> una persona <strong>de</strong> su escolta cubana. Al golpear <strong>la</strong><br />
puerta <strong>de</strong> nuestra casa, mi madre quedó muy impactada <strong>de</strong> ver<br />
que era el propio "Teté" quien <strong>la</strong> había ido a visitar. Ernesto tan<br />
solo estuvo unos minutos, tomó un vaso <strong>de</strong> agua y siguió viaje<br />
rumbo al avión que lo llevaría nuevamente al Uruguay.<br />
Este encuentro <strong>de</strong> Guevara con Arturo Frondizi le costará al<br />
poco tiempo su cargo <strong>de</strong> presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argentina. Así nos<br />
re<strong>la</strong>ta don Ernesto este acontecimiento:
En el año 1961, Ernesto, convertido ya en el "Che Guevara" y<br />
siendo ministro <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro, viajó a Punta <strong>de</strong>l<br />
Este en el Uruguay, presidiendo una misión cubana que <strong>de</strong>bía<br />
representar a esa nación en <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OEA, que se<br />
iban a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r en esta ciudad. Por supuesto, toda nuestra<br />
familia, que vivía en Buenos Aires, aprovecha <strong>la</strong> oportunidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> Punta <strong>de</strong>l Este para estar con Ernesto unos<br />
cuantos días. Alfredo Gabe<strong>la</strong> también tomó el primer barco<br />
que partía para el Uruguay y fue a reunirse con nosotros.<br />
El matrimonio Gabe<strong>la</strong> tuvo siempre <strong>la</strong>s puertas <strong>de</strong> su casa<br />
abiertas para Ernesto. Cada vez que él viajaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Córdoba<br />
a Buenos Aires, lo primero que hacía era ir a visitar al matrimonio<br />
y, ya más hombre siendo estudiante, siempre mantuvo<br />
<strong>la</strong> estrecha amistad que unió a mis hijos con los Gabe<strong>la</strong>.<br />
Alfredo cuenta que su padre se tras<strong>la</strong>da a Punta <strong>de</strong>l Este para<br />
saludar a Ernesto. Al llegar a este famoso balneario dio unas<br />
vueltas por <strong>la</strong> ciudad encontrándose con un grupo numeroso <strong>de</strong><br />
personas que casualmente iban acompañando al Che. Al reconocerse<br />
ambos, se dieron un gran abrazo y char<strong>la</strong>ron unos breves<br />
minutos. Ernesto le regaló una caja <strong>de</strong> tabaco y le dijo que<br />
se sumara a <strong>la</strong> comitiva <strong>de</strong> sus familiares, que también estaban<br />
en Punta <strong>de</strong>l Este. Así podían volverse a encontrar.<br />
Roberto Guevara, hermano <strong>de</strong> Ernesto, recuerda que Gabe<strong>la</strong> era<br />
un hombre tan mo<strong>de</strong>sto que cuando fue a saludar al Che a Punta<br />
<strong>de</strong>l Este se encontraba Guevara ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> <strong>de</strong>cenas <strong>de</strong> personas<br />
en una sa<strong>la</strong> y que Alfredo Gabe<strong>la</strong> se encontraba alejado <strong>de</strong>l<br />
grupo, para no molestar. Al ver esta situación Ernesto le pegó<br />
un grito: "Que haces ahí alejado Alfredo. Acércate al grupo".<br />
Cuando Gabe<strong>la</strong> se acercó, Ernesto le dio un cariñoso abrazo.<br />
No quiero <strong>de</strong>jar pasar este pequeño re<strong>la</strong>to sin poner en él una<br />
acotación al margen. Hacía ya como dos o tres años que<br />
Carmen estaba casada y vivía en Buenos Aires. Manteníamos<br />
siempre una estrecha correspon<strong>de</strong>ncia, por <strong>la</strong> que se enteró <strong>de</strong><br />
que ese año yo había tenido serios inconvenientes pecuniarios;<br />
toda <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> yerba mate <strong>de</strong> Caraguatay en Misiones -<br />
que era mi principal fuente <strong>de</strong> recursos- me <strong>la</strong> habían robado.<br />
Se acercaba el día <strong>de</strong> Navidad. Una tar<strong>de</strong> nos llega por el<br />
correo una bolsa cargada <strong>de</strong> toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> juguetes, golosinas<br />
y frutas, con una carta, que aún conservamos, <strong>de</strong> Alfredo<br />
Gabe<strong>la</strong>, que <strong>de</strong>cía: "No puedo permitir que uste<strong>de</strong>s pasen <strong>la</strong>s<br />
Navida<strong>de</strong>s sin festejar<strong>la</strong>s como es <strong>de</strong>bido".<br />
LOS ÚLTIMOS AÑOS DE GUEVARA.<br />
Guevara es encomendado por <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución<br />
Cubana para que ayu<strong>de</strong> a otros pueblos <strong>de</strong>l mundo con el fin <strong>de</strong><br />
Mulleres da emigración<br />
59
60 Mulleres da emigración<br />
que se pudieran liberar <strong>de</strong>l yugo imperialista. Durante una <strong>la</strong>rga<br />
temporada participa en <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> en el Congo, don<strong>de</strong> recibe <strong>la</strong><br />
tremenda noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Celia, su madre. Luego se tras<strong>la</strong>da<br />
a Bolivia, don<strong>de</strong> intenta organizar una base guerrillera para<br />
toda América Latina. Su intento fracasa y es asesinado por <strong>la</strong><br />
CIA y el ejército boliviano el 9 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1967.<br />
Durante aquellos años, <strong>la</strong>s noticias sobre el posible asesinato<br />
<strong>de</strong> Ernesto eran continuas en los medios <strong>de</strong> comunicación.<br />
Hasta que llegó <strong>la</strong> última y verda<strong>de</strong>ra. Al principio se pensó<br />
que era una nueva mentira. Posteriormente, se confirmó el asesinato<br />
<strong>de</strong> Teté. Carmen y Alfredo se quedaron conmovidos<br />
ante <strong>la</strong> tremenda noticia. Durante mucho tiempo <strong>la</strong>s historias<br />
vividas con Ernesto -que para Carmen era como un hijo- rondan<br />
por su mente. No pocas veces <strong>la</strong>s lágrimas le saltaban <strong>de</strong><br />
sus ojos recordando con emoción <strong>la</strong>s fotos <strong>de</strong> Ernesto.
Aurea Con<strong>de</strong><br />
CARBALLEDA 1907/BRASIL 1966
AUREA CONDE<br />
Aurea González <strong>de</strong> Con<strong>de</strong>, "A Raíña do Plátano", como lle<br />
chamaban no Brasil, naceu en 1889 en Santa María <strong>de</strong><br />
Sobra<strong>de</strong>lo, unha parroquia situada ao noroeste do concello <strong>de</strong><br />
Carballeda <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>orras.<br />
En 1906, cando tiña 17 años, emigra coa súa familia para o<br />
Brasil. Partiu do porto <strong>de</strong> Vigo e <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> case 15 días <strong>de</strong> navegación<br />
chegou a Salvador <strong>de</strong> Baía. Logo o barco recalou en Río<br />
<strong>de</strong> Xaneiro, para <strong>de</strong>sembarcar finalmente no porto <strong>de</strong> Santos.<br />
Naquel porto brasileiro establecérase unha colonia importante<br />
<strong>de</strong> emigrantes. Segundo o censo <strong>de</strong> 1913, realizado po<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />
administrativas <strong>de</strong> Santos, residían 8.291 españois<br />
entre os 88.967 habitantes da cida<strong>de</strong>. A radicación <strong>de</strong>sta enorme<br />
colonia levou aos inmigrantes españois a fundar unha das<br />
primerias institucións mutuais do Brasil, o Centro Español e<br />
Repatriación <strong>de</strong> Santos, o 6 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong> 1895.<br />
Segundo o historiador Ricardo Evaristo Santos:<br />
"Comezou a trabal<strong>la</strong>r en distintas activida<strong>de</strong>s, cando chegou a<br />
coñecer por casualida<strong>de</strong> ao señor Luciano <strong>de</strong> Castro, español<br />
natural das Il<strong>la</strong>s Canarias, e que tiña unha pequena produción<br />
<strong>de</strong> plátanos nas terras <strong>de</strong> Vargem Gran<strong>de</strong> (Guaruja). El a<strong>de</strong>mais<br />
diso era un gran mergul<strong>la</strong>dor. O seu primeiro traballo foi<br />
a retirada dunha carga (material dun pequeno barco) que estaba<br />
na época <strong>de</strong>positado no fondo do esteiro do porto <strong>de</strong> Santos.<br />
Debido a este tipo <strong>de</strong> traballo, conseguiu máis tar<strong>de</strong> alugar<br />
unhas terras, adquirindo logo no ano 1903 embarcacións que<br />
pui<strong>de</strong>ran facilitar esa activida<strong>de</strong>. Máis tar<strong>de</strong>, en 1906, adquire<br />
unha área <strong>de</strong> terra, en fronte do Monte Cabrao, no Canal <strong>de</strong><br />
Bertioga, sitio ese <strong>de</strong>nominado Morro do Leao ou Morriños.<br />
Alí é on<strong>de</strong> monta un pequeno estaleiro para arranxa-<strong>la</strong>s súas<br />
embarcacións, pasando tamén a adicarse á agricultura: <strong>la</strong>ranxas,<br />
coliflor e outras verduras, mesmo pasto para os animais<br />
que servían ao <strong>de</strong>stacamento policial da época."<br />
Mulleres da emigración<br />
63
Tamén os galegos<br />
cultivaron o<br />
café no Brasil.<br />
64 Mulleres da emigración<br />
Ao pouco <strong>de</strong> chegar Aurea coñece a Luciano e casan en 1907. O<br />
matrimonio instá<strong>la</strong>se a vivir en Vargem Gran<strong>de</strong>. E<strong>la</strong>, afeita ao<br />
traballo no campo, ponse mans á obra xunto ao seu marido. En<br />
pouco tempo lograron transformar terras pantanosas e insalubres<br />
en p<strong>la</strong>ntacións <strong>de</strong> plátanos. En Santos por primeira vez comezouse<br />
a producir plátano <strong>de</strong> xeito empresarial. O matrimonio<br />
<strong>de</strong>senvolveu formas ata aquel momento <strong>de</strong>scoñecidas para a<br />
produción e posterior distribución daquel froito. Non abondaba<br />
cunha boa produción, tamén era necesario que o produto pui<strong>de</strong>se<br />
ser tras<strong>la</strong>dado e posteriormente levado aos mercados do<br />
Brasil, mesmo do exterior. Empezou tras<strong>la</strong>dando os plátanos ata<br />
o mercado <strong>de</strong> Santos, logo foi provendo aos buques <strong>de</strong> pasaxeiros<br />
que facían esca<strong>la</strong> rumbo a Bos Aires ou cara a Europa.<br />
O marido <strong>de</strong> Aurea morría o 1 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1920. A partir<br />
daquel tremendo suceso, Aurea queda soa ó fronte da empresa.<br />
O seu carácter empren<strong>de</strong>dor lévaa a cultiva-lo plátano noutras
zonas do litoral. En 1921 a empresa <strong>de</strong> Aurea é a maior<br />
exportadora <strong>de</strong> plátano <strong>de</strong> todo Santos.<br />
Santos era unha cida<strong>de</strong> puxante. Convertérase no porto<br />
máis importante do Brasil. O xornalista español Núñez<br />
Acra escribe as súas impresións da cida<strong>de</strong> no xornal santista<br />
A Tribuna, o 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1925:<br />
"Son rúas rectilíneas, anchas, <strong>de</strong> cida<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rna que é,<br />
interminables, prolongándose ata a praia, xa fóra do<br />
porto. A construción é pobre. Predominan as casas <strong>de</strong><br />
p<strong>la</strong>nta baixa, coma se houbese présa en construí<strong>la</strong>s para<br />
acubil<strong>la</strong>rse axiña, esperando nas súas postas cheas <strong>de</strong><br />
mostras o paso do progreso que lle diga aos seus habitantes:<br />
- non esta<strong>de</strong>s dacordo coa miña vertixinosa marcha<br />
mais imporéivo-los rañaceos.<br />
Santos tiña hai quince anos a penas vinte mil habitantes,<br />
¡e hoxe posúe máis <strong>de</strong> douscentos mil! É o primeiro porto<br />
<strong>de</strong> Brasil, e está xustificado. A súa poboación flutuante é incalcu<strong>la</strong>ble.<br />
Tódolos gran<strong>de</strong>s e pequenos transatlánticos que fan a<br />
carreira ao Prata tocan aquí, o mesmo os cargueiros e veleiros<br />
que en profusión enchen o seu amplo e gorecido porto. As rúas<br />
<strong>de</strong> Santos e os seus fermosos xardíns vense repletos da figura<br />
máis exótica da fauna humana, e c<strong>la</strong>ro está que todo este inmenso<br />
movemento, que fará <strong>de</strong> Santos un emporio colosal <strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble<br />
grandiosida<strong>de</strong>, reflíctese na súa vida diaria, dándolle un<br />
movemento e balbordo que o mesmo São Paulo non ten."<br />
En 1924 contrae matrimonio en segundas nupcias con Severo<br />
Con<strong>de</strong> e Con<strong>de</strong>, tamén produtor <strong>de</strong> plátanos. En 1938 morreu<br />
Severo Con<strong>de</strong> e Con<strong>de</strong>, pasando a empresa a chamarse Aurea<br />
González Con<strong>de</strong>. Por aqueles anos amplía a p<strong>la</strong>ntación nas<br />
terras <strong>de</strong> Río Branco, en Itanhaem. Xa na década do 40 era a<br />
maior exportadora <strong>de</strong> plátanos <strong>de</strong> todo o Brasil. En 1947 integrouse<br />
na empresa <strong>de</strong> Navegación Luciano Castro e Cía. Ltda.<br />
En 1950 a empresa realiza viaxes <strong>de</strong> cabotaxe baixo o nome <strong>de</strong><br />
buques "Luciano Castro" e "Aurea Con<strong>de</strong>". A navieira realizaba<br />
viaxes a Arxentina e Uruguai.<br />
Outros dos españois que sobresaíron no cultivo e a industrialización<br />
do plátano foron os leoneses Félix e Mateus Flores, que<br />
en 1904 fundaron a empresa "Flores e irmáns" para logo cambiar<br />
o nome da fábrica polo <strong>de</strong> "A Leonesa" Foi unha acreditada<br />
e famosa casa especializada na conserva <strong>de</strong> plátanos, creadora<br />
dun produto superiormente dixestivo e agradable ao<br />
"marrón-g<strong>la</strong>sé", a "banana-marrón-g<strong>la</strong>sé", <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> aceptación<br />
nos países do Río da Prata.<br />
Aurea e a súa familia tiñan un pa<strong>la</strong>cete on<strong>de</strong> vivían, que quedaba<br />
entre as Avenidas Ana Costa e Galeão Carvalhal, no<br />
famoso barrio do Gonzaga, en Santos.<br />
Seu primeiro esposo<br />
Luciano Castro.<br />
Mulleres da emigración<br />
65
Exportación do Plátano.<br />
66 Mulleres da emigración<br />
Aurea Con<strong>de</strong> morreu o 25 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1966 aos 68 anos <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>.<br />
O 17 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1966 o alcal<strong>de</strong> do Municipio <strong>de</strong> Santos,<br />
Silvio Fernán<strong>de</strong>z López, a través do <strong>de</strong>creto número 3.218.<br />
Logo do seu pasamento, o seu fillo Luciano Castro González<br />
repartiu as terras que antigamente estaban adicadas á explotación<br />
<strong>de</strong> plátanos. A crise económica <strong>de</strong>ste produto levouno a<br />
tomar esta drástica <strong>de</strong>cisión. Coa repartición e a rápida construción<br />
<strong>de</strong> vivendas, fúndase a barriada <strong>de</strong>nominada Vi<strong>la</strong><br />
Áurea, o 16 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1972, que está situada na zona<br />
norte/sur do municipio <strong>de</strong> Guarujá, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />
Inscrito no distrito <strong>de</strong> Vicente <strong>de</strong> Carvalho, limita coas barriadas<br />
<strong>de</strong> Jardim Boa Esperança, Jardim Monteiro da Cruz,<br />
Paecará e Parque Estuário, a través do Rio Acaraú, e Jardim<br />
Progresso, a través da Avenida Áurea Gonzalez Con<strong>de</strong>.
AUREA CONDE<br />
Aurea González <strong>de</strong> Con<strong>de</strong>, "La Reina <strong>de</strong>l Plátano", como le<br />
l<strong>la</strong>maban en el Brasil, nació en 1889 en Santa María <strong>de</strong><br />
Sobra<strong>de</strong>lo, una parroquia que se localiza al noroeste <strong>de</strong>l concello<br />
<strong>de</strong> Carballeda <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>orras.<br />
En 1906, cuando tenía 17 años, emigra con su familia para Brasil.<br />
Partió <strong>de</strong>l Puerto <strong>de</strong> Vigo y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> casi 15 días <strong>de</strong> navegación<br />
llegó a Salvador <strong>de</strong> Bahía. Luego el barco recaló en Río <strong>de</strong><br />
Janeiro, para <strong>de</strong>sembarcar finalmente en el Puerto <strong>de</strong> Santos.<br />
En aquel puerto brasileño se había establecido una colonia<br />
importante <strong>de</strong> emigrantes. Según el censo <strong>de</strong> 1913, realizado por<br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s administrativas <strong>de</strong> Santos, residían 8.291 españoles<br />
entre los 88.967 habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. La radicación <strong>de</strong><br />
esta enorme colonia llevó a los inmigrantes españoles a fundar<br />
una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras instituciones mutuales <strong>de</strong>l Brasil, el Centro<br />
Español y Repatriación <strong>de</strong> Santos, el 6 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1895.<br />
Según el historiador Ricardo Evaristo Santos:<br />
"Empezó a trabajar en distintas activida<strong>de</strong>s, cuando llegó a<br />
conocer por casualidad al señor Luciano <strong>de</strong> Castro, español<br />
natural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias, y que tenía una pequeña producción<br />
<strong>de</strong> plátanos en <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> Vargem Gran<strong>de</strong> (Guaruja). Él<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> eso era un gran buceador. Su primer trabajo fue <strong>la</strong><br />
retirada <strong>de</strong> una carga (material <strong>de</strong> un pequeño barco) que estaba<br />
en <strong>la</strong> época <strong>de</strong>positado al fondo <strong>de</strong>l estuario <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong><br />
Santos. Debido a este tipo <strong>de</strong> trabajo, consiguió más tar<strong>de</strong> alqui<strong>la</strong>r<br />
unas tierras, adquiriendo luego en el año 1903 embarcaciones<br />
que pudieran facilitar esa actividad. Más tar<strong>de</strong>, en 1906,<br />
adquiere un área <strong>de</strong> tierra, enfrente <strong>de</strong>l Monte Cabrao, en el<br />
Canal <strong>de</strong> Bertioga, sitio ese <strong>de</strong>nominado Morro do Leao o<br />
Morriños. Allí es don<strong>de</strong> monta un pequeño astillero para arreglo<br />
<strong>de</strong> sus embarcaciones, pasando también a <strong>de</strong>dicarse a <strong>la</strong> agricultura:<br />
naranjas, coliflor y otras verduras, incluso pasto para los<br />
animales que servían al <strong>de</strong>stacamento policial <strong>de</strong> <strong>la</strong> época."<br />
Mulleres da emigración<br />
67
68 Mulleres da emigración<br />
Al poco <strong>de</strong> llegar Aurea conoce a Luciano y se casan en 1907.<br />
El matrimonio se insta<strong>la</strong> a vivir en Vargem Gran<strong>de</strong>. El<strong>la</strong>, acostumbrada<br />
al trabajo en el campo, se pone manos a <strong>la</strong> obra a <strong>la</strong><br />
par <strong>de</strong> su marido. En poco tiempo lograron transformar tierras<br />
pantanosas e insalubres en p<strong>la</strong>ntaciones <strong>de</strong> plátanos. En Santos<br />
por primera vez se comenzó a producir plátano <strong>de</strong> forma<br />
empresarial. El matrimonio implementó formas hasta aquel<br />
momento <strong>de</strong>sconocidas para <strong>la</strong> producción y posterior distribución<br />
<strong>de</strong> aquel fruto. No bastaba con una buena producción,<br />
también era necesario que el producto pudiera ser tras<strong>la</strong>dado y<br />
posteriormente llevado a los mercados <strong>de</strong>l Brasil, incluso <strong>de</strong>l<br />
exterior. Empezó tras<strong>la</strong>dando los plátanos hasta el mercado <strong>de</strong><br />
Santos, luego fue proveyendo a los buques <strong>de</strong> pasajeros que<br />
hacían esca<strong>la</strong> rumbo a Buenos Aires o hacia Europa.<br />
El marido <strong>de</strong> Aurea fallecía el 1 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1920.<br />
A partir <strong>de</strong> aquel tremendo suceso, Aurea se queda so<strong>la</strong> al<br />
frente <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa. Su carácter empren<strong>de</strong>dor <strong>la</strong> lleva a cultivar<br />
el plátano en otras zonas <strong>de</strong>l litoral. En 1921 <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong><br />
Aurea es <strong>la</strong> mayor exportadora <strong>de</strong> plátano <strong>de</strong> todo Santos.<br />
Santos era una ciudad pujante. Se había convertido en el puerto<br />
más importante <strong>de</strong>l Brasil. El periodista español Núñez Acra<br />
escribe sus impresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad en el periódico santista La<br />
Tribuna, el 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1925:<br />
"Son calles rectilíneas, anchas, <strong>de</strong> ciudad mo<strong>de</strong>rna que es, interminables,<br />
prolongándose hasta <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, ya fuera <strong>de</strong>l puerto. La<br />
construcción es pobre. Predominan <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta baja,<br />
como si hubiese prisa en construir<strong>la</strong>s para cobijarse inmediatamente,<br />
esperando en sus puestas llenas <strong>de</strong> muestras el paso <strong>de</strong>l<br />
progreso que le diga a sus habitantes: - no estáis <strong>de</strong> acuerdo con<br />
mi vertiginosa marcha y os impondré los rascacielos.<br />
Santos tenía hace quince años apenas veinte mil habitantes, ¡y<br />
hoy posee más <strong>de</strong> doscientos mil! Es el primer puerto <strong>de</strong> Brasil,<br />
y se justifica. Su pob<strong>la</strong>ción flotante es incalcu<strong>la</strong>ble. Todos los<br />
gran<strong>de</strong>s y pequeños transatlánticos que hacen <strong>la</strong> carrera al P<strong>la</strong>ta<br />
tocan aquí, lo mismo los cargueros y veleros que en profusión<br />
llenan su amplio y abrigado puerto. Las calles <strong>de</strong> Santos y sus<br />
hermosos jardines se ven repletos <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura mas exótica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fauna humana, y c<strong>la</strong>ro es que todo este inmenso movimiento,<br />
que hará <strong>de</strong> Santos un emporio colosal <strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble grandiosidad,<br />
se refleja en su vida diaria, dándole un movimiento y<br />
bullicio que el mismo São Paulo no tiene."<br />
En 1924 contrae matrimonio en segundas nupcias con Severo<br />
Con<strong>de</strong> y Con<strong>de</strong>, también productor <strong>de</strong> plátanos. En 1938 falleció<br />
Severo Con<strong>de</strong> y Con<strong>de</strong>, pasando <strong>la</strong> empresa a <strong>de</strong>nominarse<br />
Aurea González Con<strong>de</strong>. Por aquellos años amplía <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntación<br />
en <strong>la</strong> tierras <strong>de</strong> Río B<strong>la</strong>nco, en Itanhaem. Ya en <strong>la</strong> década
<strong>de</strong>l 40 era <strong>la</strong> mayor exportadora <strong>de</strong> plátanos <strong>de</strong> todo el Brasil.<br />
En 1947 se integró en <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong> Navegación Luciano<br />
Castro y Cía. Ltda. En 1950 <strong>la</strong> empresa realiza viajes <strong>de</strong> cabotaje<br />
bajo el nombre <strong>de</strong> buques "Luciano Castro" y "Aurea<br />
Con<strong>de</strong>". La naviera realizaba viajes a <strong>la</strong> Argentina y Uruguay.<br />
Otros <strong>de</strong> los españoles que se <strong>de</strong>stacaron en el cultivo y <strong>la</strong><br />
industrialización <strong>de</strong>l plátano fueron los leoneses Félix y Mateus<br />
Flores, que en 1904 fundaron <strong>la</strong> empresa "Flores y hermanos"<br />
para luego cambiar el nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> fábrica por el <strong>de</strong> "La<br />
Leonesa" Fue una acreditada y famosa casa especializada en <strong>la</strong><br />
conserva <strong>de</strong> plátanos, creadora <strong>de</strong> un producto superiormente<br />
digestivo y agradable al "marrón-g<strong>la</strong>sé", <strong>la</strong> "banana-marróng<strong>la</strong>sé",<br />
<strong>de</strong> gran aceptación en los países <strong>de</strong>l Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />
Aurea y su familia tenían un pa<strong>la</strong>cete don<strong>de</strong> vivían, que quedaba<br />
entre <strong>la</strong>s Avenidas Ana Costa y Galeão Carvalhal, en el<br />
famoso barrio do Gonzaga, en Santos.<br />
Aurea Con<strong>de</strong> falleció el 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1966 a los 68 años <strong>de</strong> edad.<br />
El 17 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1966 el alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong> Santos,<br />
Silvio Fernán<strong>de</strong>z López, a través <strong>de</strong>l <strong>de</strong>creto número 3.218.<br />
Después <strong>de</strong> su fallecimiento, su hijo Luciano Castro González<br />
loteó <strong>la</strong>s tierras que antiguamente estaban <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong><br />
explotación <strong>de</strong> plátanos. La crisis económica <strong>de</strong> este producto<br />
lo llevó a tomar esta drástica <strong>de</strong>cisión. Con el loteo y <strong>la</strong> rápida<br />
construcción <strong>de</strong> viviendas, se funda el barrio <strong>de</strong>nominado Vi<strong>la</strong><br />
Áurea, el 16 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1972, que está situado en <strong>la</strong> zona<br />
norte/sur <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Guarujá, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />
Inscrito en el distrito <strong>de</strong> Vicente <strong>de</strong> Carvalho, limita con los<br />
barrios <strong>de</strong> Jardim Boa Esperança, Jardim Monteiro da Cruz,<br />
Paecará y Parque Estuário, a través <strong>de</strong>l Rio Acaraú, y Jardim<br />
Progresso, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Avenida Áurea Gonzalez Con<strong>de</strong>.<br />
Mulleres da emigración<br />
69
Sofía Casanova<br />
A CORUÑA 1861/POZNAN 1956
SOFÍA CASANOVA<br />
Sofía Casanova naceu na rúa San Andrés <strong>de</strong> A Coruña, o 30 <strong>de</strong><br />
setembro <strong>de</strong> 1861. Durante moitos anos pensouse -e<strong>la</strong> incluída-<br />
que o seu lugar <strong>de</strong> nacemento era Almeiras, incluso <strong>de</strong>scoñecíase<br />
a data exacta do nacemento. O certo é que nos últimos<br />
anos, os historiadores poi<strong>de</strong>ron dar coa partida <strong>de</strong> nacemento,<br />
que ac<strong>la</strong>ra algúns dos aspectos máis escuros da súa biografía.<br />
A propia Sofía cóntanos algúns aspectos da súa vida: "Son do<br />
sesenta e un, foron os meus pais don Vicente Pérez Eguia,<br />
ourensán, e doña Rosa Casanova Estomper. Avós paternos, don<br />
Vicente Pérez Losada, e materno Juan Bautista Casanova Plá<br />
Cance<strong>la</strong>, da noble familia dos Plá Freire, os do romanceiro. O<br />
meu pai amigo <strong>de</strong> Elduayen -e político poeta-, marchou a<br />
América, non voltou, e educados os meus dous irmáns e máis<br />
eu po<strong>la</strong> nosa nai e avós, pasamos até os meus trece anos en<br />
Armen<strong>de</strong>ira e A Coruña, on<strong>de</strong> na célebre esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> doña<br />
Concha aprendín máis que hoxe ensínase nas mo<strong>de</strong>rnas. Para<br />
a nosa educación <strong>de</strong>cidiron a nosa nai e avós insta<strong>la</strong>rnos en<br />
Madrid, e a nosa educación foi o esmerada <strong>de</strong> entón".<br />
A <strong>de</strong>saparición do pai é un duro golpe emocional para Sofía.<br />
Esta situación <strong>de</strong> abandono a leva a utilizar somente o apelido<br />
materno, intentando esquecer para sempre a figura do seu pai.<br />
Durante a súa permanencia en Madrid vive nun mo<strong>de</strong>sto e<br />
reducido piso. Ós poucos anos falecen os seus avós maternos<br />
os que a introduciran no máis selecto da vi<strong>la</strong> madrileña. A<br />
xove Sofía era apadriñada polo Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Andino -Patricio<br />
Aguirre <strong>de</strong> Tejada-, coruñés <strong>de</strong> familia ferrolán, estreito co<strong>la</strong>borador<br />
<strong>de</strong> Alfonso XII, quen a presentou nos salóns do<br />
Marqués <strong>de</strong> Valmar, Campoamor e Núñez <strong>de</strong> Arce, en on<strong>de</strong> se<br />
forma literariamente. Nestos anos comenza a súa <strong>la</strong>boura poética,<br />
o seu talento e a súa forza <strong>de</strong>c<strong>la</strong>mativa son o motivo polo<br />
cal o Rei a invita a recitar na súa corte, costeándolle a publicación<br />
do seu primeiro libro titu<strong>la</strong>do "Poesías". Sofía cos seus<br />
Mulleres da emigración<br />
73
Pazo <strong>de</strong> Almeiras,<br />
Culleredo, on<strong>de</strong> naceu<br />
Sofia e on<strong>de</strong> viviu a maior<br />
parte da súa nenez.<br />
74 Mulleres da emigración<br />
vinte anos era unha muller distinguida, culta, <strong>de</strong> ollos c<strong>la</strong>ros<br />
e cabelos loiros. A súa intelixencia, a súa persoalida<strong>de</strong> e a súa<br />
beleza física, convírtena nunha das figuras máis <strong>de</strong>stacadas<br />
da vida literaria do momento.<br />
En 1886 chega a Madrid o escritor po<strong>la</strong>co Wincenty<br />
Lutos<strong>la</strong>wsky, quen estaba interesado en estudar a me<strong>la</strong>ncolía<br />
na poesía españo<strong>la</strong>. A través <strong>de</strong> Campoamor ponse en contacto<br />
con Sofía, xa que ésta sintetizaba na súa obra poética o que<br />
estaba buscando o escritor po<strong>la</strong>co.<br />
Lotos<strong>la</strong>wki, que era da nobleza po<strong>la</strong>ca, con gran<strong>de</strong>s extensións<br />
<strong>de</strong> terras no seu país, quedou impactado coa cultura e a beleza<br />
<strong>de</strong> Sofía. Durante a segunda visita que lle realiza, según conta<br />
a escritora galega Rosario Martínez no seu libro "Galicia La<br />
Inefable", re<strong>la</strong>ta que: "A visita repetiuse ó día seguinte na que<br />
a galega agasallou ó po<strong>la</strong>co cun exemp<strong>la</strong>r adicado <strong>de</strong><br />
"Poesías". Na mesma páxina on<strong>de</strong> a xove escribira a <strong>de</strong>dicatoria,<br />
Wincenty Lutos<strong>la</strong>wski- que así se chamaba o estranxeirolevado<br />
dun impulso incontible escribiu estas líneas en po<strong>la</strong>co:<br />
"Ta kobieta Bedzie moja zona", é dicer: "Esta muller vai a ser<br />
a miña esposa", frase que Sofía non enten<strong>de</strong>u nen él lle traduciu<br />
naquel intre".<br />
O con<strong>de</strong> po<strong>la</strong>co, inspirado po<strong>la</strong> lectura dos gran<strong>de</strong>s escritores<br />
románticos do seu país, e ante o seu espíritu patriótico -xa que<br />
hai que lembrar que Polonia estaba sometida polo Imperio<br />
Ruso-, cree verse reflexado na obra do poeta Mickiewick, o<br />
que nunha das esceas <strong>de</strong> "Dziady", puxera en boca dun persoeiro<br />
místico, que o salvador <strong>de</strong> Polonia tería que nacer <strong>de</strong> nai<br />
estranxeira. O romántico Lotos<strong>la</strong>wski creeu que a elexida<br />
estranxeira sería Sofía e por suposto que él sería o pai, que<br />
liberaría a Polonia da opresión do zar <strong>de</strong> Rusia.<br />
Sofía quedou aturdida, ante tal insólito amor <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado. O<br />
acoso do po<strong>la</strong>co, a intelixencia do mesmo, a súa bohemia
omántica, levárona a aceptar a proposta <strong>de</strong> casamento.<br />
A boda celebrouse en Madrid, o 19 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />
1887, a partir <strong>de</strong>sta data convírtese oficialmente en<br />
Sofía Lustos<strong>la</strong>wska, súbdita do Zar <strong>de</strong> todas as<br />
Rusias. O seu casamento fortuito a levará a percorrer<br />
media Europa. Ós poucos meses viaxa co<br />
seu marido até Polonia, on<strong>de</strong> a súa familia ten un<br />
extenso <strong>la</strong>tifundio ó bor<strong>de</strong> do río Narew. Tras coñecer<br />
a súa familia política en Drozdowo, on<strong>de</strong> permanece<br />
varios meses, trasládase a Tartu (Estonia), alí<br />
nace a súa primeira fil<strong>la</strong>. Despois fixará a súa resi<strong>de</strong>ncia<br />
en Moscú, e nace a súa segunda fil<strong>la</strong>.<br />
Vivirá en Londres, até que se radica en<br />
Kazán, cida<strong>de</strong> da Tartaria rusa. Nesta cida<strong>de</strong><br />
ten a súa terceira fil<strong>la</strong>.<br />
Na lonxana Rusia chea <strong>de</strong> me<strong>la</strong>ncolía escribe<br />
en 1894 a nove<strong>la</strong> titu<strong>la</strong>da "El doctor Wolski"<br />
posteriormente en poesía "Fugaces" (1898). En<br />
1903 escribe "Sobre el Valga he<strong>la</strong>do". Estos serían<br />
os primeiros libros da súa producción literaria, na fría e<br />
conflictiva Rusia <strong>de</strong> fins <strong>de</strong> século.<br />
Coa morte da súa primeira fil<strong>la</strong>, Sofia sumerxiuse nunha profunda<br />
<strong>de</strong>presión, que a leva a tras<strong>la</strong>darse a Galicia. En 1896<br />
radícase en Mera, -Oleiros- nunha casa coñecida como <strong>de</strong><br />
"Casilda", alí permaneceu casi dous anos. A súa permanencia<br />
en Mera, a aproveita para contactar con outras persoalida<strong>de</strong>s,<br />
que por aqueles anos veraneaban nas praias <strong>de</strong> Oleiros. É <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>stacar a súa amiza<strong>de</strong> con Doña Emilia Pardo Bazán, á que<br />
visitaba no seu Pazo <strong>de</strong> Meirás. Tamén frecuentaba a Filomena<br />
Dato en Moruxo, ou a Fanny Garrido no Pazo <strong>de</strong> Lóngora.<br />
Quizais o máis <strong>de</strong>stacado das súas re<strong>la</strong>cións coa intelectualida<strong>de</strong><br />
galega prodúcese coa súa participación nas tertulias da<br />
Librería Regional, <strong>de</strong> Eugenio Aldao. As famosas reunións<br />
tamén chamadas as tertulias da "Cova Céltica" estaban compostas<br />
polos intelectuais nacionalistas daque<strong>la</strong> época. Entre os<br />
máis distinguidos po<strong>de</strong>mos nomear a Manuel Murguía, Sofía<br />
Casanova, a que se entregara <strong>de</strong> cheo á causa po<strong>la</strong> in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia<br />
po<strong>la</strong>ca, sentíase atraída po<strong>la</strong>s reivindicacións dos rexionalistas<br />
galegos. Polonia e Galicia tiñan problemas comúns a<br />
resolver, a súa i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>, o seu idioma, etc. Tanto e<strong>la</strong> como<br />
Lutos<strong>la</strong>wski, sintonizaron rápidamente cos integrantes <strong>de</strong>sta<br />
tertulia coruñesa. A pesar da súa simpatía polos rexionalistas<br />
Sofia non poido realizar unha obra importante en galego, a<br />
maior parte dos seus traballos foron en lingua castelán.<br />
Mentras Sofía e o seu marido residiron en Mera, a súa casa<br />
convertiuse en lugar <strong>de</strong> encontro <strong>de</strong> distinguidos visitantes<br />
Mulleres da emigración<br />
75
Casa que habitou en Mera,<br />
Oleiros, o matrimonio<br />
composto por Sofía e o<br />
profesor po<strong>la</strong>co W.<br />
Lutos<strong>la</strong>wski.<br />
76 Mulleres da emigración<br />
estranxeiros, moitos <strong>de</strong>les escritores po<strong>la</strong>cos en visita a<br />
España. Lutos<strong>la</strong>wski aproveitará a tranquilida<strong>de</strong> da paisaxe<br />
galega para rematar a súa obra cumbre sobre os diálogos <strong>de</strong><br />
P<strong>la</strong>tón, mentras Sofía comporá o poema "Yadwiga" on<strong>de</strong> resalta<br />
o reencontro coa súa terra.<br />
Nesta vi<strong>la</strong> galega terá a súa última fil<strong>la</strong>. A búsqueda do varón<br />
que non chegaba. A imposibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> ter ese fillo <strong>de</strong>sexado<br />
que liberara Polonia, crearía un malestar na parel<strong>la</strong> que acabaría<br />
pouco a pouco co matrimonio.<br />
Coa chegada <strong>de</strong>sta nova fil<strong>la</strong>, a familia Lutos<strong>la</strong>wski <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> contratar<br />
a unha xove veciña, nai solteira <strong>de</strong> Cecebre, Josefa López<br />
Calvo. A xove <strong>de</strong>ixa ó seu pequeno fillo cos seus avós e trasládase<br />
con esta familia ó Imperio Ruso. Josefa que non sabía fa<strong>la</strong>r o<br />
castelán pasará a expresarse do galego ó po<strong>la</strong>co. A xove <strong>de</strong><br />
Cambre queda ligada <strong>de</strong> por vida á propia vida <strong>de</strong> Sofía<br />
Casanova. Máis que asistenta, convertiuse en amiga e compañeira<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sgracias. En idioma galego ambas coruñesas comentaban<br />
a diario os sucesos do mundo. Sofía e a súa familia radícanse na<br />
Galitzia po<strong>la</strong>ca. Por aqueles anos a universida<strong>de</strong> <strong>de</strong>sta rexión era<br />
un foco intelectual <strong>de</strong> gran envergadura. Os Lustos<strong>la</strong>wski cheos<br />
<strong>de</strong> carisma intelectual convertiron o seu novo fogar en cita obrigada<br />
dos intelectuais da época. Os mércores realizábase na súa<br />
casa unha tertulia on<strong>de</strong> <strong>de</strong>sfi<strong>la</strong>ban artistas, científicos, escritores<br />
e políticos. Sofía convertirase na gran embaixadora da cultura<br />
españo<strong>la</strong> nese rico mundo cultural po<strong>la</strong>co. Logo trasládase a<br />
Varsovia on<strong>de</strong> se consuma a súa separación matrimonial. Coa<br />
ruptura co escritor po<strong>la</strong>co, comenza unha serie <strong>de</strong> idas e voltas a<br />
Madrid, até que se establece finalmente na capital do Reino.<br />
En Madrid contacta coa intelectualida<strong>de</strong> máis <strong>de</strong>stacada do<br />
momento participando das tertulias dos galegos Basilio Alvarez,
Alfredo Vicenti, Alberto Insua e o xove Caste<strong>la</strong>o. Durante a súa<br />
permanencia en Madrid cada vez que podía escapábase para<br />
Mera coas suas fil<strong>la</strong>s. Nesta etapa publica "Lo Eterno" 1907,<br />
"Más que amor" 1908, unha pequena nove<strong>la</strong> "Princesa <strong>de</strong>l Amor<br />
Hermoso", 1909, que ilustraría Caste<strong>la</strong>o. "El Pecado" e "El cancionero<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha" en 1911 e "Exóticas" en 1913. Durante esos<br />
anos <strong>de</strong>u unha conferencia no Ateneo <strong>de</strong> Madrid sobre a muller<br />
Sofía en Polonia.<br />
Mulleres da emigración<br />
77
78 Mulleres da emigración<br />
españo<strong>la</strong> no estranxeiro. Fundou e presidiu institucións sociais<br />
como o Comité Femenino <strong>de</strong> Hixiene Popu<strong>la</strong>r.<br />
En 1914 ó pouco <strong>de</strong> estal<strong>la</strong>r a Primeira Guerra Mundial, Sofía<br />
regresa a Polonia. Alí quedaban fillos e netos. A sanguenta<br />
guerra <strong>de</strong>satada convirte a Polonia nunha gran fronte <strong>de</strong> batal<strong>la</strong>.<br />
Sofía militante da causa do nacionalismo po<strong>la</strong>co ponse a<br />
disposición da súa segunda patria. É así que se incorpora á cruz<br />
vermel<strong>la</strong>, a cal a <strong>de</strong>stina a hospital <strong>de</strong> campaña da Estación do<br />
ferrocarril Varsovia-Viena. Nesta etapa da guerra o avance alemán<br />
era imparable, a capital corría o perigro <strong>de</strong> caer en mans<br />
dos xermanos. Por aquel hospital chegaban miles <strong>de</strong> feridos e<br />
moribundos, Sofía sacaba forzas do máis profundo do seu ser.<br />
Había que <strong>de</strong>ter ós alemáns para logo in<strong>de</strong>pendizar Polonia. A<br />
dor, o drama da guerra vivido <strong>de</strong> preto marcarana para sempre.<br />
O periódico monárquico ABC coñecedor <strong>de</strong> que Sofía atopábase<br />
en propio frente <strong>de</strong> batal<strong>la</strong> a nomea corresponsal <strong>de</strong> guerra. Sofía<br />
Casanova convertíase <strong>de</strong>sta forma na segunda muller españo<strong>la</strong><br />
corresponsal <strong>de</strong> guerra. (A primeira foi Carmen <strong>de</strong> Burgos na<br />
guerra <strong>de</strong> Marrocos <strong>de</strong> 1909).<br />
As apaixoantes crónicas da guerra conquerían c<strong>la</strong>rexar o que<br />
estaba suce<strong>de</strong>ndo neste tremendo conflicto mundial. Os seus artigos<br />
caracterizáronse po<strong>la</strong> súa c<strong>la</strong>ra toma <strong>de</strong> posición a favor dos<br />
po<strong>la</strong>cos, ensinando a distinguir ós lectores que o po<strong>la</strong>co e o ruso<br />
Aca<strong>de</strong>mia da poesía Españo<strong>la</strong>. Presi<strong>de</strong>nte Alfredo Vicenti. Ao seu <strong>la</strong>do esquerda, está Sofía Casanova.
eran cousas distintas, e que os po<strong>la</strong>cos como povo diferenciado<br />
aspiraba a súa in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia. Coa caída <strong>de</strong><br />
Varsovia, Sofía será unha das últimas en ser evacuadas.<br />
A pesar da súa <strong>la</strong>boura periodística non <strong>de</strong>ixará <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar<br />
cos comités po<strong>la</strong>cos encargados <strong>de</strong> asistir á povoación<br />
na súa fuxida a outras zonas do interior <strong>de</strong> Rusia.<br />
Trasládase a Moscú on<strong>de</strong> comparte coa súa familia a<br />
continuación da guerra, a fame e o frío. Trasládase a<br />
San Petersburgo <strong>de</strong> on<strong>de</strong> continúa a súa <strong>la</strong>bor periodística<br />
para ABC. En 1916 Rusia pasa por momentos<br />
moi difíciles, a <strong>la</strong>rga guerra diezmaba ós seus<br />
exércitos, a c<strong>la</strong>se política estaba en proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición.<br />
A finais <strong>de</strong>ste ano é asesiñado<br />
Rasputín símbolo da <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia do zarismo. Toda<br />
esta situación dun país en crise dificultaba a regu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong><br />
da chegada das súas crónicas. As noticias <strong>de</strong><br />
Sofía chegaban tar<strong>de</strong> pero a pesar <strong>de</strong>so non perdían<br />
vixencia. Namentras a guerra continuaba os bolcheviques<br />
encabezados por Lenin organizaban a revolución<br />
que acabaría coa toma dos Pa<strong>la</strong>cios <strong>de</strong> Inverno<br />
e a caída dos Zares. Sofía testigo <strong>de</strong> excepción<br />
daqueles días que conmoveron ó mundo, -como<br />
dixera o outro célebre corresponsal, o norteamericano<br />
John Reed- seguía paso a paso todo o que acontecía<br />
tanto no frente da guerra como na Duna. A<br />
corresponsal <strong>de</strong> ABC participou dos <strong>de</strong>bates históricos<br />
entre os mencheviques e bolcheviques.<br />
En medio dunha confusión internacional moi gran<strong>de</strong><br />
Sofía Casanova intenta esc<strong>la</strong>recer ós lectores españoles<br />
o que estaba pasando nesos días en que os bolcheviques<br />
tomaran o po<strong>de</strong>r baixo a consigna <strong>de</strong> "Todo el<br />
po<strong>de</strong>r a los Soviet".<br />
A súa avi<strong>de</strong>z por informar, a anima a entrevistarse<br />
con León Troski o cal era un dos lí<strong>de</strong>res da revolución<br />
Rusa. Aque<strong>la</strong> mañán <strong>de</strong> intenso frío, chega<br />
xunto a súa asistenta "Pepa" <strong>de</strong> Cecebre, até o mesmo<br />
<strong>de</strong>spacho <strong>de</strong> Troski, situado na se<strong>de</strong> do governo<br />
popu<strong>la</strong>r -Instituto Smolny- on<strong>de</strong> lle realiza unha<br />
longa entrevista que aparecerá no periódico ABC.<br />
Durante o proceso revolucionario os bolcheviques<br />
fusi<strong>la</strong>n a dous dos seus cuñados cos cais Sofía estaba<br />
moi encariñada, xa que os coñecía <strong>de</strong>n<strong>de</strong> moi pequenos.<br />
O terror causado polos comunistas entre os burgueses<br />
po<strong>la</strong>cos e coa familia Lutos<strong>la</strong>wski, fará que<br />
Sofía tome partido contra a revolución <strong>de</strong> outubro.<br />
En 1918 o governo español realiza xestións para que<br />
Mulleres da emigración<br />
Sofía Casanova.<br />
Montrove, Oleiros 1919 xa estaba<br />
consagrada como escritora.<br />
79
Sofía Casanova.<br />
80 Mulleres da emigración<br />
esta familia poida tras<strong>la</strong>darse a Polonia, país este que <strong>de</strong>spois<br />
da guerra pasou a ser recoñecido como Estado in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte.<br />
En 1919 Sofía conquire chegar a España xunto a "Pepa" nun<br />
tren militar. A súa chegada a Madrid é celebrada polos sectores<br />
máis conservadores, os seus artigos sobre a guerra déronlle<br />
unha gran fama periodística. Ó chegar á A Coruña o recibimento<br />
foi extraordinario, as autorida<strong>de</strong>s coruñesas acollérona<br />
como unha auténtica heroina. Así nos conta Sofía este paso por<br />
Galiza: "Ó vir a España mi<strong>la</strong>greiramente a fins <strong>de</strong> 1919, cáseque<br />
cega e pobrísima, a miña patria acolleume amorosamente,<br />
e por suscripción popu<strong>la</strong>r foime agasal<strong>la</strong>da a Gran Cruz da<br />
Beneficiencia que o Rei e o seu governo me conce<strong>de</strong>ron.<br />
A miña amada Coruña outorgoume un recibimento que me<br />
resucitou, e tamén en Vigo, Lugo, Caldas, Betanzos e Baiona,<br />
o meu povo <strong>de</strong>mostroume o seu cariño, ó cal correspondo con<br />
toda a miña alma.<br />
Tais manifestacións <strong>de</strong> afecto repetíronse cando catro anos<br />
<strong>de</strong>spois solicitouse para min o Premio Novel <strong>de</strong> Literatura e<br />
cando se me outorgou a Gran Cruz <strong>de</strong> Alfonso XII".<br />
Nestos anos escribe, "De <strong>la</strong> guerra" (1916). "De <strong>la</strong> Revolución<br />
Rusa en 1917" ou "La Revolución rusa en 1917, (1917). La<br />
Revolución bolchevista (Diario <strong>de</strong> un testigo)" (1920).<br />
Sofía Casanova foi membro Correspondiente da Real<br />
Aca<strong>de</strong>mia Galega, sendo elevada o 16 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1952 ó<br />
máis alto grado da Aca<strong>de</strong>mia como Académico <strong>de</strong> Honor.<br />
A súa resi<strong>de</strong>ncia será <strong>de</strong>finitivamente Polonia. A Segunda Guerra<br />
Mundial e a posterior <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración da República Socialista <strong>de</strong><br />
Polonia, <strong>de</strong>ixarana atrapada <strong>de</strong>ntro dun sistema político, ó cal e<strong>la</strong><br />
combatira. Os seus últimos anos vivíraos na casa da súa fil<strong>la</strong> máis<br />
nova na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Poznan, falecendo en 1958.<br />
Sofía Casanova é a outra gran muller galega, xunto a Rosalía,<br />
Concepción Arenal e a Con<strong>de</strong>sa <strong>de</strong> Pardo Bazán. Sofía é a gran<br />
esquecida das catro. A súa obra literaria e a súa paixón humana<br />
ben valen un recoñecemento da historia.
SOFÍA CASANOVA<br />
Sofía Casanova nació en <strong>la</strong> Rúa San Andres <strong>de</strong> A Coruña, el 30 <strong>de</strong><br />
septiembre <strong>de</strong> 1861. Durante muchos años se pensó -el<strong>la</strong> incluidaque<br />
su lugar <strong>de</strong> nacimiento era Almeiras, incluso se <strong>de</strong>sconocía <strong>la</strong><br />
fecha exacta <strong>de</strong>l nacimiento. Lo cierto es, que en los últimos años<br />
los historiadores han podido dar con <strong>la</strong> partida <strong>de</strong> nacimiento, que<br />
ac<strong>la</strong>ran algunos <strong>de</strong> los aspectos más oscuros <strong>de</strong> su biografía.<br />
La propia Sofía nos cuenta algunos aspectos <strong>de</strong> su vida: "Soy <strong>de</strong>l<br />
sesenta y uno; fueron mis padres don Vicente Pérez Eguia, orensano,<br />
y doña Rosa Casanova Estomper. Abuelos paternos, don<br />
Vicente Pérez Losada, y materno Juan Bautista Casanova Plá<br />
Cance<strong>la</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> noble familia <strong>de</strong> los Plá Freire, los <strong>de</strong>l romancero.<br />
Mi padre amigo <strong>de</strong> Elduayen –y político poeta–, marchó a<br />
América, no volvió, y educados mis dos hermanos y yo por nuestra<br />
madre y abuelos, pasamos hasta mis trece años en Armen<strong>de</strong>ira<br />
y A Coruña, don<strong>de</strong> en <strong>la</strong> célebre escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> doña Concha aprendí<br />
más que hoy se enseña en <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas. Para nuestra educación<br />
<strong>de</strong>cidieron nuestros abuelos y madre insta<strong>la</strong>rnos en Madrid,<br />
y nuestra educación fue lo esmerada <strong>de</strong> entonces".<br />
La <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l padre es un duro golpe emocional para Sofía.<br />
Esta situación <strong>de</strong> abandono <strong>la</strong> lleva a utilizar so<strong>la</strong>mente el apellido<br />
materno, intentado olvidar para siempre <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> su padre.<br />
Durante su permanencia en Madrid vive en un mo<strong>de</strong>sto y reducido<br />
piso. A los pocos años fallecen sus abuelos maternos quienes<br />
<strong>la</strong> habían introducido en lo más selecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> madrileña.<br />
La joven Sofía era apradinada por el Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Andino -<br />
Patricio Aguirre <strong>de</strong> Tejada-, coruñés <strong>de</strong> familia ferro<strong>la</strong>na, estrechó<br />
co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> Alfonso XII, quien <strong>la</strong> presento en los salones<br />
<strong>de</strong>l Marqués <strong>de</strong> Valmar, Campoamor y Núñez <strong>de</strong> Arce, en<br />
don<strong>de</strong> se forma literariamente. En estos años comienza su<br />
<strong>la</strong>bor poética, su talento y su fuerza <strong>de</strong>c<strong>la</strong>mativa son el motivo<br />
por <strong>la</strong> cual el Rey <strong>la</strong> invita a recitar en su corte, costeandole <strong>la</strong><br />
publicación <strong>de</strong> su primer libre titu<strong>la</strong>do "Poesías".<br />
Mulleres da emigración<br />
81
82 Mulleres da emigración<br />
Sofía con sus veinte años era una mujer distinguida, culta, <strong>de</strong><br />
ojos c<strong>la</strong>ros y cabellos rubios. Su inteligencia, su personalidad<br />
y su belleza física, <strong>la</strong> convierten en una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras más <strong>de</strong>stacadas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida literaria <strong>de</strong>l momento.<br />
En 1886 llega a Madrid el escritor po<strong>la</strong>co Wincenty<br />
Lutos<strong>la</strong>wsky, quien estaba interesado en estudiar <strong>la</strong> me<strong>la</strong>ncolía<br />
en <strong>la</strong> poesía españo<strong>la</strong>. A través <strong>de</strong> Campoamor se pone en contacto<br />
con Sofía, ya que esta sintetizaba en su obra poética, lo<br />
que estaba buscando el escritor po<strong>la</strong>co.<br />
Lotos<strong>la</strong>wki, quien era <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza po<strong>la</strong>ca, con gran<strong>de</strong>s extensiones<br />
<strong>de</strong> tierras en su país, quedo impactado con <strong>la</strong> cultura y<br />
<strong>la</strong> belleza <strong>de</strong> Sofía. Durante <strong>la</strong> segunda visita que le realiza,<br />
según cuenta <strong>la</strong> escritora gallega Rosario Martinez Martinez en<br />
su libro "Galicia La Inefable" re<strong>la</strong>ta que: " La visita se repitió<br />
al día siguiente en <strong>la</strong> que <strong>la</strong> gallega regaló al po<strong>la</strong>co un ejemp<strong>la</strong>r<br />
<strong>de</strong>dicado <strong>de</strong> "Poesías". En <strong>la</strong> misma página don<strong>de</strong> <strong>la</strong> joven<br />
había escrito <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicatoria, Wincenty Lutos<strong>la</strong>wski –que así se<br />
l<strong>la</strong>maba el extranjero– llevado <strong>de</strong> un impulso incontenible<br />
escribió estas líneas en po<strong>la</strong>co: "Ta kobieta Bedzie moja zona",<br />
es <strong>de</strong>cir: "Esta mujer va a ser mi esposa", frase que Sofía no<br />
entendió ni él se <strong>la</strong> tradujo todavía".<br />
El con<strong>de</strong> po<strong>la</strong>co, inspirado por <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s escritores<br />
románticos <strong>de</strong> su país y ante su espíritu patriótico -ya que hay<br />
que recorda que Polonia estaba sometida por el Imperio Ruso-,<br />
creé verse reflejado en <strong>la</strong> obra <strong>de</strong>l poeta Mickiewick, quien en<br />
una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escenas <strong>de</strong> "Dziady", había puesto en boca <strong>de</strong> un personaje<br />
místico, que el salvador <strong>de</strong> Polonia habría <strong>de</strong> nacer <strong>de</strong><br />
madre extranjera. El romántico Lotos<strong>la</strong>wski creyó que <strong>la</strong> elegida<br />
extranjera seria Sofía y por supuesto que él seria el padre, <strong>de</strong><br />
quien liberaría a Polonia <strong>de</strong> <strong>la</strong> opresión <strong>de</strong>l zar <strong>de</strong> Rusia.<br />
Sofía había quedado aturdida, ante tal insólito amor <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado.<br />
El acoso <strong>de</strong>l po<strong>la</strong>co, <strong>la</strong> inteligencia <strong>de</strong>l mismo, su bohemia<br />
romántica, <strong>la</strong> llevaron a aceptar <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> casamiento. La<br />
boda se celebró en Madrid, el 19 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1887, a partir <strong>de</strong><br />
esta fecha se convierte oficialmente en Sofía Lustos<strong>la</strong>wska,<br />
súbdita <strong>de</strong>l Zar <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s Rusias. Su casamiento fortuito <strong>la</strong><br />
llevara a recorrer media Europa. A los pocos meses viaja con<br />
su maridó hasta Polonia, don<strong>de</strong> su familia tiene un extenso <strong>la</strong>tifundio<br />
al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l río Narew. Tras conocer a su familia política<br />
en Drozdowo, don<strong>de</strong> permanece varios meses, se tras<strong>la</strong>da<br />
a Tartu (Estonia), allí nace su primer hija. Después fijara su<br />
resi<strong>de</strong>ncia en Moscú, y nace <strong>la</strong> segunda hija. Vivirá en<br />
Londres, hasta que se radica en Kazan, ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tartaria<br />
rusa. En esta ciudad tiene a su tercera hija.<br />
En <strong>la</strong> lejana Rusia llena <strong>de</strong> me<strong>la</strong>ncolía escribe en 1894 <strong>la</strong><br />
nove<strong>la</strong> titu<strong>la</strong>da "El doctor Wolski" posteriormente en poesía
"Fugaces" (1898). En 1903 escribe "Sobre el Valga he<strong>la</strong>do".<br />
Estos serian los primeros libros <strong>de</strong> su producción literaria, en<br />
<strong>la</strong> fría y conflictiva Rusia <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> siglo.<br />
Con <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su primer hija, Sofía se sumergió en una profunda<br />
<strong>de</strong>presión, que <strong>la</strong> lleva a tras<strong>la</strong>darse a Galicia. En 1896<br />
se radica en Mera, -Oleiros- en una casa conocida como <strong>de</strong><br />
"Casilda", allí permaneció casi dos años. Su permanencia en<br />
Mera, <strong>la</strong> aprovecha para contactarse con otras personalida<strong>de</strong>s,<br />
que por aquellos años veraneaban en <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>yas <strong>de</strong> Oleiros. Es<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar su amistad con Doña Emilia Pardo Bazan, a <strong>la</strong> que<br />
visitaba en su Pazo <strong>de</strong> Meirás. También frecuentaba a<br />
Filomena Dato en Moruxo, o a Fanny Garrido en el Pazo <strong>de</strong><br />
Lóngora. Quizás lo más <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong> sus re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong><br />
intelectualidad gallega se produce con su participación en <strong>la</strong>s<br />
tertulias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Librería Regional, <strong>de</strong> Eugenio Aldao. Las famosas<br />
reuniones también l<strong>la</strong>madas <strong>la</strong>s tertulias <strong>de</strong> <strong>la</strong> "Cova<br />
Céltica" estaban compuestas por los intelectuales nacionalistas<br />
<strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> época. Entre los más distinguidos po<strong>de</strong>mos nombrar<br />
a Manuel Murguia y Sofía Casanova, quien se había entragado<br />
<strong>de</strong> lleno a <strong>la</strong> causa por <strong>la</strong> in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia po<strong>la</strong>ca, se sentía atraída<br />
por <strong>la</strong>s reivindicaciones <strong>de</strong> los regionalistas gallegos.<br />
Polonia y Galicia tenían problemas comunes a resolver, su<br />
i<strong>de</strong>ntidad, su idioma etc. Tanto el<strong>la</strong> como Lutos<strong>la</strong>wski, sintonizaron<br />
rápidamente con los integrantes <strong>de</strong> esta tertulia coruñesa.<br />
A pesar <strong>de</strong> sus simpatias por los regionalistas Sofiá no pudo<br />
realizar una obra importante en gallego, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> sus<br />
trabajos fueron en lengua castel<strong>la</strong>na.<br />
Mientras Sofía y su maridó residieron en Mera, su casa se convirtió<br />
en lugar <strong>de</strong> encuentro <strong>de</strong> distinguidos visitantes extranjeros,<br />
muchos <strong>de</strong> ellos escritores po<strong>la</strong>cos en visita a España.<br />
Lutos<strong>la</strong>wski aprovechara <strong>la</strong> tranquilidad <strong>de</strong>l paisaje gallego<br />
para terminar su obra cumbre sobre los diálogos <strong>de</strong> P<strong>la</strong>tón,<br />
mientras Sofía compondrá el poema "Yadwiga" don<strong>de</strong> resalta<br />
el reencuentro con su tierra.<br />
En esta vil<strong>la</strong> gallega tendrá su última hija. La búsqueda <strong>de</strong>l<br />
varón que no llegaba. La imposibilidad <strong>de</strong> tener ese hijo <strong>de</strong>seado<br />
que liberara Polonia, crearía un malestar en <strong>la</strong> pareja que<br />
acabaría poco a poco con el matrimonio.<br />
Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> esta nueva hija, <strong>la</strong> familia Lutos<strong>la</strong>wski <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n<br />
contratar a una joven vecina, madre soltera <strong>de</strong> Cecebre, Josefa<br />
López Calvo. La joven <strong>de</strong>ja a su pequeño hijo con sus abuelos y<br />
se tras<strong>la</strong>da con esta familia al Imperio Ruso. Josefa que no sabia<br />
hab<strong>la</strong>r el castel<strong>la</strong>no pasara a expresarse <strong>de</strong>l galego al po<strong>la</strong>co. La<br />
joven <strong>de</strong> Cambre queda ligada <strong>de</strong> por vida a <strong>la</strong> propia vida <strong>de</strong><br />
Sofía Casanova. Más que asistenta, se convirtió en amiga y compañera<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sgracias. En idioma gallego ambas coruñesas<br />
Mulleres da emigración<br />
83
84 Mulleres da emigración<br />
comentaban a diario los sucesos <strong>de</strong>l mundo. Sofía y su familia se<br />
radican en <strong>la</strong> Galitzia po<strong>la</strong>ca. Por aquellos años <strong>la</strong> universidad <strong>de</strong><br />
esta región era un foco intelectual <strong>de</strong> gran envergadura. Los<br />
Lustos<strong>la</strong>wski llenos <strong>de</strong> carisma intelectual convirtieron a su<br />
nuevo hogar en cita obligada <strong>de</strong> los intelectuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> época. Los<br />
miércoles se realizaba en su casa una tertulia don<strong>de</strong> <strong>de</strong>sfi<strong>la</strong>ban<br />
artistas, científicos, escritores y políticos. Sofía se había convertido<br />
en <strong>la</strong> gran embajadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura españo<strong>la</strong> en ese rico<br />
mundo cultural po<strong>la</strong>co. Luego se tras<strong>la</strong>da a Varsovia don<strong>de</strong> su<br />
consuma su separación matrimonial. Con <strong>la</strong> ruptura con el escritor<br />
po<strong>la</strong>co, comienza una serie <strong>de</strong> idas y vuelta a Madrid, hasta<br />
que se establece finalmente en <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l Reino.<br />
En Madrid se contacta cn <strong>la</strong> intelectualidad más <strong>de</strong>stacada <strong>de</strong>l<br />
momento participando <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tertulias <strong>de</strong> los gallegos Basilio<br />
Alvarez, Alfredo Vicenti, Alberto Insua y el joven Caste<strong>la</strong>o.<br />
Durante su permanencia en Madrid cada vez que podía se<br />
escapaba para Mera con sus hijas. En esta etapa publica "Lo<br />
Eterno" 1907, "Más que amor" 1908, una pequeña nove<strong>la</strong><br />
"Princesa <strong>de</strong>l Amor Hermoso", 1909, que ilustraría Caste<strong>la</strong>o.<br />
"El Pecado" y "El Cancionero <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha" en 1911 y<br />
"Exóticas" en 1913. Durante esos años dio una conferencia en<br />
el Ateneo <strong>de</strong> Madrid sobre <strong>la</strong> mujer españo<strong>la</strong> en el extranjero.<br />
Fundo y presidio instituciones sociales como el Comité<br />
Femenino <strong>de</strong> Higiene Popu<strong>la</strong>r.<br />
En 1914 al poco estal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> primera guerra mundial, Sofía<br />
regresa a Polonia. Allí quedaban hijos y nietos. La sangrienta<br />
guerra <strong>de</strong>satada convierte a Polonia en una gran frente <strong>de</strong> batal<strong>la</strong>.<br />
Sofía militante <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa <strong>de</strong>l nacionalismo po<strong>la</strong>co se pone<br />
a disposición <strong>de</strong> su segunda patria. Es así que se incorpora a <strong>la</strong><br />
cruz roja, <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> <strong>de</strong>stina a hospital <strong>de</strong> campaña <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Estación <strong>de</strong>l Ferrocarril Varsovia-Viena. En esta etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
guerra el avance alemán era imparable, <strong>la</strong> capital corría el peligro<br />
<strong>de</strong> caer en manos <strong>de</strong> los germanos. Por aquel hospital llegaban<br />
miles <strong>de</strong> heridos y moribundos, Sofía sacaba fuerzas <strong>de</strong><br />
lo más profundo <strong>de</strong> su ser. Había que <strong>de</strong>tener a los alemanes<br />
para luego in<strong>de</strong>pendizar Polonia. El dolor, el drama <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra<br />
vivido <strong>de</strong> cerca <strong>la</strong> marcaran para siempre.<br />
El periódico monárquico A.B.C. conocedor <strong>de</strong> que Sofía se<br />
encontraba en propio frente <strong>de</strong> batal<strong>la</strong> <strong>la</strong> nombra corresponsal<br />
<strong>de</strong> guerra. Sofía Casanova se convertía <strong>de</strong> esta forma en <strong>la</strong><br />
segunda mujer españo<strong>la</strong> corresponsal <strong>de</strong> guerra. (La primera<br />
fue Carmen <strong>de</strong> Burgos en <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> Marruecos <strong>de</strong> 1909).<br />
Los apasionantes crónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra lograban ac<strong>la</strong>rar lo que<br />
estaba sucediendo en este tremendo conflicto mundial. Sus<br />
artículos se caracterizaron por su c<strong>la</strong>ra toma <strong>de</strong> posición a<br />
favor <strong>de</strong> los po<strong>la</strong>cos, enseñando a distinguir a los lectores que
lo po<strong>la</strong>co y lo ruso eran cosas distintas, y que los po<strong>la</strong>cos como<br />
pueblo diferenciado aspiraba a su in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia. Con <strong>la</strong> caída<br />
<strong>de</strong> Varsovia, Sofía sera una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>de</strong> ser evacuadas. A<br />
pesar <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor periodística no <strong>de</strong>jara <strong>de</strong> ayudar <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar<br />
con los comites po<strong>la</strong>cos encargados <strong>de</strong> asistir a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción en<br />
su huida a otras zonas <strong>de</strong>l interior <strong>de</strong> Rusia.<br />
Se tras<strong>la</strong>da a Moscú don<strong>de</strong> comparte con su familia <strong>la</strong> continuación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra el hambre y el frío. Se tras<strong>la</strong>da a San<br />
Petersburgo <strong>de</strong> don<strong>de</strong> continua su <strong>la</strong>bor periodística para ABC.<br />
En 1916 Rusia pasa por momentos muy difíciles, <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga guerra<br />
diezmaba a sus ejércitos, <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se política estaba en proceso<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición. A fines <strong>de</strong> este año es asesinado<br />
Rasputin símbolo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l zarismo. Todas esta<br />
situación <strong>de</strong> un país crisis dificultaba <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada<br />
<strong>de</strong> sus crónicas. Las noticias <strong>de</strong> Sofía llegaban tar<strong>de</strong> pero<br />
a pesar <strong>de</strong> ello no perdían vigencia. Mientras <strong>la</strong> guerra continuaba<br />
los bolcheviques encabezados por Lenin organizaban <strong>la</strong><br />
revolución que acabaría con <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> los Pa<strong>la</strong>cios <strong>de</strong><br />
Invierno y <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> los Zares. Sofía testigo <strong>de</strong> excepción <strong>de</strong><br />
aquellos días que conmovieron al mundo, -como dijera el otro<br />
celebre corresponsal, el norteamericano John Reed- seguía<br />
paso a paso todo lo que acontecía tato en el frete <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra<br />
como en <strong>la</strong> Duna. La corresponsal <strong>de</strong> ABC participo <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>bates históricos entres los mencheviques y bolcheviques.<br />
En medio <strong>de</strong> una confusión internacional muy gran<strong>de</strong> Sofía<br />
Casanova intenta esc<strong>la</strong>recer al los lectores españoles lo que estaba<br />
pasando en esos días en que los bolcheviques había tomado el<br />
po<strong>de</strong>r bajo <strong>la</strong> consigna <strong>de</strong> "Todo el po<strong>de</strong>r a los Soviet".<br />
Su avi<strong>de</strong>z por informar, <strong>la</strong> anima a entrevistarse con León Troski<br />
quien era unos <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución Rusa. Aquel<strong>la</strong><br />
mañana <strong>de</strong> intenso frío, llega junto a su asistenta "Pepa" <strong>de</strong><br />
Cecebre, hasta el mismo <strong>de</strong>spacho <strong>de</strong> Troski, situado en <strong>la</strong> se<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>l gobierno popu<strong>la</strong>r -Instituto Smolny- en don<strong>de</strong> le realiza una<br />
<strong>la</strong>rga entrevista que aparecerá en el periódico ABC.<br />
Durante el proceso revolucionario los bolcheviques fusi<strong>la</strong>n a dos<br />
<strong>de</strong> sus cuñados los cuales sofá estaba muy encariñados con ellos,<br />
ya que los conocía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy pequeños. El terror causado por los<br />
comunistas entre los burgueses po<strong>la</strong>cos y con <strong>la</strong> familia<br />
Lutos<strong>la</strong>wski, hará que Sofía tome partido contra <strong>la</strong> revolución <strong>de</strong><br />
octubre. En 1918 el gobierno español realiza gestiones para esta<br />
familia pueda tras<strong>la</strong>darse hasta Polonia, país este que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> guerra paso a ser reconocido como Estado in<strong>de</strong>pendiente. En<br />
1919 Sofía logra llegar a España junto a "Pepa" en un tren militar.<br />
Su llegada a Madrid es celebrada por los sectores más conservadores,<br />
sus artículos sobre <strong>la</strong> guerra le dieron una gran fama periodística.<br />
Al llegar a <strong>la</strong> Coruña el recibimiento fue extraordinario,<br />
Mulleres da emigración<br />
85
86 Mulleres da emigración<br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s coruñesas <strong>la</strong> recibieron como una autentica heroína.<br />
Así nos cuenta Sofía este paso por Galicia: " Al venir a España<br />
mi<strong>la</strong>grosamente en fines <strong>de</strong>l 1919, casi ciega y pobrisima, mi<br />
patria me acogió amorosamente, y por suscripción popu<strong>la</strong>r me fue<br />
rega<strong>la</strong>da <strong>la</strong> Gran Cruz <strong>de</strong> <strong>la</strong> Beneficencia que el Rey y su gobierno<br />
me otorgaron.<br />
Mi amada Coruña me otorgó un recibimiento que me resucitó, y<br />
también en Vigo, Lugo, Caldas, Betanzos y Baiona, mi pueblo<br />
me <strong>de</strong>mostró su cariño, al cual correspondo con toda mi alma.<br />
Tales manifestaciones <strong>de</strong> afecto se repitieron cuando cuatro<br />
años <strong>de</strong>spués se solicito para mí el Premio Novel <strong>de</strong> Literatura<br />
y cuando se me otorgó <strong>la</strong> Gran Cruz <strong>de</strong> Alfonso XII."<br />
En estos años escribe, "De <strong>la</strong> guerra" (1916). "De <strong>la</strong> Revolución<br />
Rusa en 1917" o "La Revolución rusa en 1917, (1917). La<br />
Revolución bolchevista ( Diario <strong>de</strong> un testigo)" (1920).<br />
Sofía Casanova fue miembro Correspondiente <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real<br />
Aca<strong>de</strong>mia Galega, siendo elevada el 16 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1952<br />
al más alto grado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia como Académico <strong>de</strong> Honor.<br />
Su resi<strong>de</strong>ncia sera <strong>de</strong>finitivamente Polonia. La segunda guerra<br />
mundial y <strong>la</strong> posterior <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Socialista <strong>de</strong><br />
Polonia, <strong>la</strong> <strong>de</strong>jaran atrapadas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un sistema político, al<br />
cual el<strong>la</strong> había combatido. Sus últimos años los vivirá en <strong>la</strong> casa<br />
<strong>de</strong> su hija menor en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Poznan, falleciendo en 1958.<br />
Sofía Casanova es <strong>la</strong> otra gran mujer gallega, junto a Rosalia,<br />
Concepción Arenal y <strong>la</strong> Con<strong>de</strong>sa <strong>de</strong> Pardo Bazan. Sofía es <strong>la</strong><br />
gran olvidada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro. Su obra literaria y su pasión humana<br />
vien valen un reconocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.
P<strong>la</strong>ceres Castel<strong>la</strong>nos Pan<br />
PONTECALDELAS 1896 /VIGO 1971
PLACERES CASTELLANOS PAN<br />
Naceu en Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s o 11 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong> 1896. Des<strong>de</strong> os inicios<br />
do século XX, a súa vi<strong>la</strong> natal sufriu unha constante sangría<br />
migratoria. A maioría dos mozos marchaban a Portugal ou<br />
ao Brasil, fundamentalmente a Salvador <strong>de</strong> Bahia. P<strong>la</strong>ceres era<br />
unha moza <strong>de</strong> al<strong>de</strong>a, fermosa, chea <strong>de</strong> ilusións. Como todas as<br />
rapazas daqueles anos soñaban con casar e ter unha boa familia.<br />
Todo transcorría monotonamente naquel lugar <strong>de</strong> vales<br />
ver<strong>de</strong>s e encantados, como os seus ríos bravos. Todo era case<br />
igual, ata que chega á vi<strong>la</strong>, o mestre rural Víctor Fraiz.<br />
A chegada <strong>de</strong> Víctor espertou a ol<strong>la</strong>da atenta das mozas casadieras.<br />
El era un mozo intelectual, con moitas inquedanzas<br />
políticas, sindicais e mesmo xornalísticas. Durante os anos que<br />
resi<strong>de</strong> naque<strong>la</strong> vi<strong>la</strong> realiza unha intensa activida<strong>de</strong> social.<br />
Funda os xornais El Heraldo <strong>de</strong> Puente Cal<strong>de</strong><strong>la</strong>s en 1915 e El<br />
Explorador <strong>de</strong> Puente Cal<strong>de</strong><strong>la</strong>s no mesmo ano. Tamén foi o<br />
impulsor da creación dos Boy Scout. Foi presi<strong>de</strong>nte e fundador<br />
da Asociación <strong>de</strong> Mestres <strong>de</strong> Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s.<br />
Ao pouco <strong>de</strong> chegar coñece a P<strong>la</strong>ceres e comezan un curto<br />
noivado. A rapaza tiña apenas 15 anos cando casou con<br />
Víctor, que contaba xa con 24. Foi o 6 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1911.<br />
Deste matrimonio nacerán 7 fillos. Logo <strong>de</strong>sta etapa, o matrimonio<br />
trasládase a Vigo, on<strong>de</strong> Víctor é <strong>de</strong>stinado a unha esco<strong>la</strong><br />
na rúa Tomás Alonso. Naquel establecemento vivirán no<br />
primeiro piso do edificio, xa que, por aqueles anos, aos mestres<br />
que non eran do lugar o goberno proporcionáballes a<br />
vivenda no mesmo colexio. Nesta etapa P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>dícase a<br />
criar os sete fillos, tarefa que non lle permitía moitas outras<br />
activida<strong>de</strong>s. Pero, malia iso, nos momentos libres realiza<br />
algunha que outra activida<strong>de</strong> social e solidaria.<br />
En 1924 preocupada po<strong>la</strong> infancia, e<strong>la</strong> , que tiña unha familia<br />
numerosa, interésase polo tema e participa da Xunta <strong>de</strong><br />
Protección <strong>de</strong> Menores. Coa proc<strong>la</strong>mación da Segunda<br />
Mulleres da emigración<br />
89
90 Mulleres da emigración<br />
República, P<strong>la</strong>ceres implícase máis na activida<strong>de</strong> política. En<br />
1932 forma parte da Liga po<strong>la</strong> Defensa dos Dereitos do Home.<br />
Esta organización foi fundada en 1913, sendo algúns dos seus<br />
fundadores Azorín, Dalí, Fal<strong>la</strong>, Azaña, Ortega y Gasset, Miró,<br />
Besteiro, Simarro, García Lorca, Américo Castro, Sánchez<br />
Albornoz, Antonio Machado, Salvador <strong>de</strong> Madariaga, Ramiro<br />
<strong>de</strong> Maeztu, Gregorio Marañón, Menén<strong>de</strong>z Pidal, Miguel<br />
Morayta, Benito Pérez Galdós, Cipriano Rivas Cherif, Ramón<br />
<strong>de</strong>l Valle Inclán, Ignacio Zuloaga, Pedro Rico, José María Gil<br />
Robles, Pablo Ruiz Picasso, Pablo Cassals, Lluis Companys,<br />
Francesc Maciá, Vicente B<strong>la</strong>sco Ibáñez, Angel Ossorio, Luís<br />
Araquistáin, Antonia Merce “La Argentinita”, José Giral e<br />
Manuel Aznar, entre outros. P<strong>la</strong>ceres iniciouse xunto ao seu<br />
marido na militancia socialista.<br />
Posteriormente pasaron ás fileiras do Partido Comunista. En<br />
1933 foi nomeada secretaria do Comité <strong>de</strong> Vigo do Socorro<br />
Vermello Internacional. O Socorro naceu nos anos vinte do<br />
século pasado por impulso da III Internacional Comunista<br />
para enfrontarse ao fascismo, entón só incipiente. Entre os<br />
seus dirixentes formaron parte mulleres antifascistas tan<br />
coñecidas como a alemá C<strong>la</strong>ra Zetkin, a italiana Tina<br />
Modotti e a rusa Elena Stasova. O Socorro Vermello<br />
Internacional entronca, pois, directamente coa historia do<br />
movemento comunista e antifascista internacional, alcanzando<br />
axiña un gran <strong>de</strong>senvolvemento en todo o mundo, <strong>de</strong>stacando<br />
no apoio político, xurídico e económico a todos os<br />
Retrato familiar <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ceres Castel<strong>la</strong>nos, Víctor Fraiz e os seus sete fillos.
epresaliados, sen diferenzas i<strong>de</strong>olóxicas ou partidistas. No<br />
Estado español <strong>de</strong>senvolveuse tra<strong>la</strong> insurrección <strong>de</strong><br />
Asturias <strong>de</strong> 1934, para facer fronte á dura represión <strong>de</strong>satada<br />
po<strong>la</strong> reacción e conseguir a liberación do gran<br />
número <strong>de</strong> encarcerados que ocasionou. En 1934<br />
durante o “Bienio Negro” P<strong>la</strong>ceres foi <strong>de</strong>tida baixo<br />
acusación <strong>de</strong> posesión <strong>de</strong> armas, imputación esta<br />
que non puido ser comprobada.<br />
O 17 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1936 prepárase para participar da<br />
reunión que tiña en Madrid como representante <strong>de</strong><br />
Vigo, no Socorro Vermello Internacional. O tren saía<br />
po<strong>la</strong> noite. Algunhas horas antes o seu fillo Víctor,<br />
que gañara unha praza <strong>de</strong> funcionario na capital,<br />
collía o tren <strong>de</strong> Madrid a Vigo, co fin <strong>de</strong> pasar uns días<br />
na súa cida<strong>de</strong> e visitar á súa noiva. Na estación atópase<br />
coa súa nai, coa que fa<strong>la</strong> algúns minutos.<br />
Cóntanse as últimas novas familiares, e fa<strong>la</strong>n do asasinato<br />
<strong>de</strong> Calvo Sotelo. O asubío da locomotora que anunciaba<br />
a partida do tren, fún<strong>de</strong>os nel ultimo abrazo. De vagar, o tren<br />
comeza a partida. P<strong>la</strong>ceres, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o portelo, dille que á súa<br />
volta fa<strong>la</strong>rían máis distendidamente. O 18 <strong>de</strong> xullo o alzamento<br />
militar sorpren<strong>de</strong> a P<strong>la</strong>ceres en Madrid, mentres que o seu<br />
fillo aos poucos días estará baixo o dominio do fascismo.<br />
En Vigo, os trabal<strong>la</strong>dores reciben a noticia do levantamento<br />
con moita preocupación. Nos primeiros días existen varias<br />
accións <strong>de</strong> resistencia contra os sublevados. En varios puntos<br />
da cida<strong>de</strong> organízanse barricadas armadas, on<strong>de</strong> os veciños<br />
partidarios da Fronte Popu<strong>la</strong>r resisten con armas rudimentarias.<br />
Fraiz, xunto aos comunistas, eran partidarios <strong>de</strong> pedir<br />
armas ás autorida<strong>de</strong>s e <strong>de</strong> resistir militarmente, malia que a<br />
maioría das autorida<strong>de</strong>s socialistas consi<strong>de</strong>raban que a situación<br />
estaba contro<strong>la</strong>da. Aqueles dirixentes equivocáronse e a<br />
gran maioría <strong>de</strong>les foron fusi<strong>la</strong>dos. Fraiz non quería correr a<br />
mesma sorte e foise para o monte, con centenares <strong>de</strong> persoas,<br />
que vían a súa vida en perigo. Os fa<strong>la</strong>nxistas saíron na súa<br />
procura e como non podían atrapalo <strong>de</strong>tiveron ao seu fillo<br />
Víctor como refén. Levárono ata o campo <strong>de</strong> concentración<br />
que montaron no centro da cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo, on<strong>de</strong> funcionaba<br />
o club El Frontón, sobre a rúa María Berdiales. Alí amoreábanse<br />
centenares <strong>de</strong> persoas que durmían no chan, unhas apegadas<br />
ás outras. Cóntanos Manuel Lago, que estivo no<br />
Frontón: “Recordo que comigo estaban <strong>de</strong>tidos no Frontón o<br />
famoso xornalista do Faro <strong>de</strong> Vigo Lustres Rivas e o fillo do<br />
mestre Víctor Fraiz. Unha noite leváronnos ata o Arenal e<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> alí tras<strong>la</strong>dáronnos ata o <strong>la</strong>zareto <strong>de</strong> San Simón. Des<strong>de</strong><br />
alí unha noite foron sacados da súa ce<strong>la</strong> o fillo <strong>de</strong> Fraiz e<br />
Rivas. Días <strong>de</strong>spois fomos sabedores <strong>de</strong> que foron paseados<br />
Mulleres da emigración<br />
Víctor Fraiz.<br />
91
P<strong>la</strong>ceres Castel<strong>la</strong>nos fa<strong>la</strong>ndo<br />
nun congreso internacional<br />
<strong>de</strong> mulleres.<br />
92 Mulleres da emigración<br />
e os seus corpos apareceron na estrada <strong>de</strong> Vigo a Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>,<br />
moi preto da actual ponte <strong>de</strong> Ran<strong>de</strong>. Foi un 10 <strong>de</strong> novembro<br />
<strong>de</strong> 1936. Víctor Fraiz Castel<strong>la</strong>nos tiña só 19 anos <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>.<br />
Por aqueles tempos da Segunda República Víctor Fraiz era<br />
un <strong>de</strong>stacado militante comunista e dirixente da Fe<strong>de</strong>ración<br />
Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Trabal<strong>la</strong>dores do Ensino (FETEN).<br />
Así conta a propia P<strong>la</strong>ceres como se <strong>de</strong>sata a traxedia: “Nos<br />
últimos días do mes <strong>de</strong> novembro atopei na rúa <strong>de</strong> Alcalá ao<br />
Sr. Mel<strong>la</strong>, que ao saudarme escapoulle darme o pésame por<br />
Víctor.... posteriormente a miña irmá enviábame unha mensaxe<br />
po<strong>la</strong> Cruz Vermel<strong>la</strong> corrobando o masacre cometido. Coa<br />
miña dor <strong>de</strong> nai, bebendo bágoas e afogando suspiros, achegueime<br />
a unha familia amiga por saber algo máis e contáronme<br />
que aos meus fillos leváronos como reféns por que non atopaban<br />
ao pai, e para que o meu marido se entregase <strong>de</strong>ran<br />
morte ao mozo anunciando que os matarían a todos se o meu<br />
marido non aparecía. O meu fillo Víctor cumprira 19 anos en<br />
setembro. Unha inocente vítima, sufriu o martirio dos xustos e<br />
na estrada <strong>de</strong> Vigo a Redon<strong>de</strong><strong>la</strong> apareceu morto. Ao saber isto<br />
o pai presentouse para evitar a matanza dos outros fillos, ao ver<br />
que o fascismo cruel se alimenta <strong>de</strong> sangue inocente, logo <strong>de</strong><br />
con<strong>de</strong>nalo a matar, ao cabo duns meses fusilárono por pensar,<br />
e porque era un Mestre Nacional que cantaba na súa esco<strong>la</strong> o<br />
Himno Republicano...”.
No libro Galicia Mártir, cuxo autor<br />
escribe baixo o pseudónimo <strong>de</strong> Hernán<br />
Quijano, relátanse estes acontecementos:<br />
“Víctor Fraiz, ao que perseguiran<br />
infrutuosamente os fa<strong>la</strong>nxistas <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
o comezo da rebelión, presentouse<br />
en Vigo e foi entregarse ao representante<br />
consu<strong>la</strong>r dunha republicana<br />
americana (Uruguai), quen se puxo<br />
<strong>de</strong> acordo co <strong>de</strong>cano do corpo consu<strong>la</strong>r<br />
e xuntos ambos <strong>de</strong>cidiron<br />
entregar o fuxitivo ás autorida<strong>de</strong>s<br />
rebel<strong>de</strong>s, pero coa firme promesa <strong>de</strong> que non sería<br />
asasinado senón que sería xulgado en Consello <strong>de</strong> Guerra. Así<br />
tiveron que prometelo os xefes fascistas aos dous representantes<br />
consu<strong>la</strong>res que fixeron a xestión e a entrega (...). Víctor Fraiz foi<br />
inexorabelmente con<strong>de</strong>nado a morte, sendo fusi<strong>la</strong>do o día 15 <strong>de</strong><br />
setembro <strong>de</strong> 1937 en unión doutro comunista, Manuel<br />
Fernán<strong>de</strong>z Careu, alias “El Chato...”. P<strong>la</strong>ceres mobilízase a través<br />
da FETE (Fe<strong>de</strong>ración Trabal<strong>la</strong>dores da Educación) trabal<strong>la</strong>ndo<br />
en varias gar<strong>de</strong>rías <strong>de</strong> Madrid, a primeira foi na rúa dos<br />
Madrazos e a outra na rúa Carabanchel. Tamén foi enfermeira<br />
nas frontes <strong>de</strong> cómbate <strong>de</strong> Xaraman, no hospital Tarancón e logo<br />
no 6 Corpo do Exército, na fronte do Pardo. En agosto <strong>de</strong>1937<br />
<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra para Nueva Galicia: “A unión <strong>de</strong> todos os galegos paréceme<br />
que será a máis firme e sólida <strong>de</strong>mostración do noso interese<br />
en facer un bloque galego só comparábel ao Everest contra<br />
o que vaian <strong>de</strong>spedazarse todas as pó<strong>la</strong>s dos traidores. O meu<br />
espírito querería rachar os <strong>la</strong>zos da materia para po<strong>de</strong>r voar en<br />
busca <strong>de</strong> todos os galegos espal<strong>la</strong>dos e unilos como un só corpo<br />
pois así <strong>de</strong>mostraremos á humanida<strong>de</strong> enteira que a nosa Galiza<br />
non morre mentres haxa corazóns galegos que, vibrando ao unísono,<br />
fundan ao mesmo tempo no crisol do amor e a xustiza. Ata<br />
conseguir a re<strong>de</strong>nción da Humanida<strong>de</strong>...”. En 1938 seguindo o<br />
goberno republicano trasládase a Valencia e incorpórase a<br />
Solidarieda<strong>de</strong> Galega Antifascista organismo unitario on<strong>de</strong> participaban<br />
galeguistas, comunistas e socialistas. Naque<strong>la</strong> organización<br />
coincidirá con outras dúas mulleres <strong>de</strong>stacadas do seu<br />
tempo, Amparo López Jean e a súa fil<strong>la</strong> Amparo Alvajar.<br />
Durante os anos da guerra escribe en distintas publicacións periódicas,<br />
nomeadamente en Nueva Galicia. Ao terminar a guerra ten<br />
que partir por mar ao exilio. O 30 <strong>de</strong> marzo chega a Francia no<br />
Burrington Combe. Os primeiros días é insta<strong>la</strong>da nuns pavillóns,<br />
na praia <strong>de</strong> Corniche, e posteriormente é tras<strong>la</strong>dada ao campo <strong>de</strong><br />
concentración para mulleres e nenos <strong>de</strong> Cenilles.<br />
En Francia trabal<strong>la</strong>rá <strong>de</strong> enfermeira ata que en 1941 se incorpora<br />
á guerril<strong>la</strong> ocupando o posto <strong>de</strong> Sarxento da 3 brigada <strong>de</strong><br />
Mulleres da emigración<br />
93
P<strong>la</strong>ceres Castel<strong>la</strong>nos<br />
en París.<br />
94 Mulleres da emigración<br />
Guerrilleiros da Amical F.F.I. (francotiradores) co número 35.435.<br />
P<strong>la</strong>ceres realiza distintas operacións guerrilleiras chegando a ser<br />
coñecida como a Españo<strong>la</strong> C<strong>la</strong>vets D´Unijot. Ao terminar a guerra<br />
continua o seu <strong>la</strong>bor politica na provincia <strong>de</strong> Ariege.<br />
Participou en representación <strong>de</strong> España no I Congreso Mundial<br />
<strong>de</strong> Mulleres celebrado en París en 1945. En Francia coñece a<br />
Neruda e a mais a Alberti. Tamén frecuenta a personalida<strong>de</strong>s<br />
como Líster, a quen coñeceu durante a guerra civil. Ao rematar<br />
a segunda guerra mundial a través dunha organización que se<br />
<strong>de</strong>dicaba a reagrupar aos fillos dos exiliados, P<strong>la</strong>ceres po<strong>de</strong><br />
reencontrarse en París co seu fillo menor Manuel. O propio<br />
Manuel re<strong>la</strong>ta esta parte da historia: “era un mozo que tiña apenas<br />
17 anos cando a miña nai fixo as xestións para que nos puidésemos<br />
encontrar novamente. Tras<strong>la</strong><strong>de</strong>ime ata Irún, no País<br />
Vasco, e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> alí cun grupo <strong>de</strong> persoas <strong>de</strong>mos en cruzar os<br />
Pirineos. Tivemos que camiñar po<strong>la</strong>s montañas toda a noite, ata<br />
chegarmos a Francia. Nun lugariño da fronteira botamos un par<br />
<strong>de</strong> días ata que collemos un tren ata París. Alí estaba miña nai<br />
esperando por min”. Durante varios meses P<strong>la</strong>ceres intenta conseguir<br />
os documentos para o seu fillo, co fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r embarcar<br />
cara a Bos Aires. En 1949 logran embarcar cara á Arxentina<br />
on<strong>de</strong> estaba Celso Fraiz, irmán do seu marido. Ao chegar estabelécensese<br />
en Marcos Juárez na provincia <strong>de</strong> Córdoba.<br />
Aque<strong>la</strong> zona tiña un aquel con Galiza. Posuía montes, ríos e<br />
vales. Parecíase moito á súa Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s natal. Logo dalgúns
anos nesta vi<strong>la</strong> da serra trasládase co seu fillo á zona sur do<br />
Gran Bos Aires. Manuel, o fillo menor, casa e forma a súa<br />
familia. P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong> cando en vez achégase a algunhas activida<strong>de</strong>s<br />
dos exiliados que se realizaban na Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />
Socieda<strong>de</strong>s Galegas. “Lembro que fun coa miña nai á<br />
Fe<strong>de</strong>ración a escoitar a Rafael Alberti e a outros intelectuais<br />
nun acto literario antifranquista”.<br />
P<strong>la</strong>ceres e Víctor.<br />
Mulleres da emigración<br />
95
P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong> volta en Vigo.<br />
96 Mulleres da emigración<br />
En 1955 regrresou a Vigo e finou o 25 <strong>de</strong> xuño<br />
<strong>de</strong> 1971. O corpo <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>scansa xunto ao<br />
do seu home no cemiterio <strong>de</strong> Pereiro. P<strong>la</strong>ceres<br />
<strong>de</strong>ixo sen concluír un libro autobiográfico, poesías<br />
e apuntamentos. Algúns, coma este, on<strong>de</strong><br />
crea un Pai Noso comunista: “Pai da liberda<strong>de</strong>,<br />
que estás no Kremlin, sempre invocado sexa o<br />
teu nome, manda a nós a túa protección, non<br />
nos <strong>de</strong>ixes caer en mans inimigas, líbranos do<br />
fascismo cruel e fágase a túa vonta<strong>de</strong> internacional.<br />
Así sexa”.<br />
Entre os seus poemas, pó<strong>de</strong>se citar o intitu<strong>la</strong>do<br />
“Tierra Gallega”, que di literalmente así:<br />
¡Oh Galicia matriarcal<br />
con hijo <strong>de</strong> Breogán,<br />
Pardo <strong>de</strong> Ce<strong>la</strong>, Pondal<br />
Curros y Concepción Arenal.<br />
Madre <strong>de</strong> gallegas madres.<br />
Mártires y dolorosas.<br />
¡Cántale a los inmortales<br />
que duermen bajo <strong>la</strong>s losas!<br />
Mécelos en tu regazo.<br />
Susurrando un a-<strong>la</strong>-<strong>la</strong>,<br />
Diles que siempre en los <strong>la</strong>bios<br />
Del pueblo, sus nombres van.<br />
Invocándote han vivido.<br />
Con lágrimas te han regado,<br />
Al no haberte redimido<br />
La vida te han ofrendado.
PLACERES CASTELLANOS PAN<br />
Nació en Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s el 11 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1896. Des<strong>de</strong> los inicios<br />
<strong>de</strong>l siglo XX, su vil<strong>la</strong> natal sufrió una constante sangría migratoria.<br />
La mayoría <strong>de</strong> los jóvenes se marchaban a Portugal o al<br />
Brasil, fundamentalmente a Salvador <strong>de</strong> Bahia. P<strong>la</strong>ceres era una<br />
joven <strong>de</strong> al<strong>de</strong>a, bonita, llena <strong>de</strong> ilusiones. Como todas <strong>la</strong>s<br />
muchachas <strong>de</strong> aquellos años soñaban con casarse y tener una<br />
buena familia. Todo transcurría monótonamente en aquel pueblo<br />
<strong>de</strong> valles ver<strong>de</strong>s y encantados, como sus ríos bravos. Todo era<br />
casi igual, hasta que llega a <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, el maestro rural Víctor Fraiz.<br />
La llegada <strong>de</strong> Víctor <strong>de</strong>spertó <strong>la</strong> mirada atenta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jóvenes<br />
casa<strong>de</strong>ras. Él era un joven intelectual, con muchas inquietu<strong>de</strong>s<br />
políticas, sindicales e incluso periodísticas. Durante los años que<br />
resi<strong>de</strong> en aquel<strong>la</strong> vil<strong>la</strong> realiza una intensa actividad social. Funda<br />
los periódicos ŒEl Heraldo <strong>de</strong> Puente Cal<strong>de</strong><strong>la</strong>s¹ en 1915 y ŒEl<br />
Explorador <strong>de</strong> Puente Cal<strong>de</strong><strong>la</strong>s¹ en el mismo año. También fue<br />
el impulsor <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los Boy Scout. Fue presi<strong>de</strong>nte y<br />
fundador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Maestros <strong>de</strong> Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s.<br />
Al poco <strong>de</strong> llegar conoce a P<strong>la</strong>ceres y comienzan un corto<br />
noviazgo. La muchacha tenía tan sólo 15 años cuando se casó<br />
con Víctor, el cual estaba ya con 24. Fue el 6 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />
1911. De este matrimonio nacerán 7 hijos. Luego <strong>de</strong> esta etapa,<br />
el matrimonio se tras<strong>la</strong>da a Vigo, don<strong>de</strong> Víctor es <strong>de</strong>stinado a<br />
una escue<strong>la</strong> en <strong>la</strong> calle Tomás Alonso. En aquel establecimiento<br />
vivirán en el primer piso <strong>de</strong>l edificio. Ya que, por aquellos años,<br />
a los maestros que no eran <strong>de</strong>l lugar el gobierno les proporcionaba<br />
<strong>la</strong> vivienda en el mismo colegio. En esta etapa P<strong>la</strong>ceres se<br />
<strong>de</strong>dica a criar a los siete hijos, tarea que no le permitía muchas<br />
otras activida<strong>de</strong>s. Pero, a pesar <strong>de</strong> ello, en los momentos libres<br />
realiza alguna que otra actividad social y solidaria.<br />
En 1924 preocupada por <strong>la</strong> niñez el<strong>la</strong> que tenía una familia<br />
numerosa se interesa por el tema y participa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong><br />
Protección <strong>de</strong> Menores. Con <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />
Mulleres da emigración<br />
97
98 Mulleres da emigración<br />
República, P<strong>la</strong>ceres se implica más en <strong>la</strong> actividad política. En<br />
1932 forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Liga por <strong>la</strong> Defensa <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong>l<br />
Hombre. Esta organización fue fundada en 1913, siendo algunos<br />
<strong>de</strong> sus fundadores Azorín, Dalí, Fal<strong>la</strong>, Azaña, Ortega y<br />
Gasset, Miró, Besteiro, Simarro, García Lorca, Américo<br />
Castro, Sánchez Albornoz, Antonio Machado, Salvador <strong>de</strong><br />
Madariaga, Ramiro Maeztu, Gregorio Marañón, Menén<strong>de</strong>z<br />
Pidal, Miguel Morayta, Benito Pérez Galdós, Cipriano Rivas<br />
Cherif, Ramón <strong>de</strong>l Valle-Inclán, Ignacio Zuloaga, Pedro Rico,<br />
José María Gil Robles, Pablo Ruiz Picasso, Pablo Cassals,<br />
Lluis Companys, Francesc Macía, Vicente B<strong>la</strong>sco Ibáñez,<br />
Ángel Ossorio, Luis Araquistáin, Antonia Merce ŒLa<br />
Argentinita¹, José Giral y Manuel Aznar, entre otros. P<strong>la</strong>ceres<br />
se inició junto a su marido en <strong>la</strong> militancia socialista.<br />
Posteriormente se pasarán a <strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Partido Comunista. En<br />
1933 fue nombrada secretaria <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Vigo <strong>de</strong>l Socorro<br />
Rojo Internacional. El Socorro nació en los años veinte <strong>de</strong>l<br />
siglo pasado por impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> III Internacional Comunista<br />
para enfrentarse al fascismo, entonces sólo incipiente. Entre<br />
sus dirigentes formaron parte mujeres antifascistas tan conocidas<br />
como <strong>la</strong> alemana C<strong>la</strong>ra Zetkin, <strong>la</strong> italiana Tina Modotti y<br />
<strong>la</strong> rusa Elena Stasova. El Socorro Rojo Internacional entronca,<br />
pues, directamente con <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l movimiento comunista y<br />
antifascista internacional, alcanzando pronto un gran <strong>de</strong>sarrollo<br />
en todo el mundo, <strong>de</strong>stacando en el apoyo político, jurídico<br />
y económico a todos los represaliados, sin diferencias i<strong>de</strong>ológicas<br />
o partidistas. En España se <strong>de</strong>sarrolló tras <strong>la</strong> insurrección<br />
<strong>de</strong> Asturias <strong>de</strong> 1934, para hacer frente a <strong>la</strong> dura represión <strong>de</strong>satada<br />
por <strong>la</strong> reacción y conseguir <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong>l gran número<br />
<strong>de</strong> encarce<strong>la</strong>dos que ocasionó. En 1934 durante el ŒBienio<br />
Negro¹ P<strong>la</strong>ceres fue <strong>de</strong>tenida bajo acusación <strong>de</strong> tenencia <strong>de</strong><br />
armas, imputación ésta que no pudo ser comprobada.<br />
El 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1936 se prepara para participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión<br />
que tenía en Madrid como representante <strong>de</strong> Vigo, en el Socorro<br />
Rojo Internacional. El tren salía por <strong>la</strong> noche. Algunas horas<br />
antes su hijo Víctor, que había ganado una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> funcionario<br />
en <strong>la</strong> capital, cogía el tren <strong>de</strong> Madrid a Vigo, con el fin <strong>de</strong><br />
pasar unos días en su ciudad y visitar a su novia. En <strong>la</strong> estación<br />
se encuentra con su madre, con <strong>la</strong> que hab<strong>la</strong> algunos minutos.<br />
Se cuentan <strong>la</strong>s últimas noticias familiares, el asesinato <strong>de</strong> Calvo<br />
Sotelo. El pito <strong>de</strong> <strong>la</strong> locomotora que anunciaba <strong>la</strong> partida <strong>de</strong>l<br />
tren, los fun<strong>de</strong> en él ultimo abrazo. Lentamente, el tren comienza<br />
<strong>la</strong> partida. P<strong>la</strong>ceres, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ventanil<strong>la</strong>, le dice que a su vuelta<br />
hab<strong>la</strong>rían más distendidamente. El 18 <strong>de</strong> julio el alzamiento<br />
militar sorpren<strong>de</strong> a P<strong>la</strong>ceres en Madrid, mientras que su hijo a<br />
los pocos días estará bajo el dominio <strong>de</strong>l fascismo.
En Vigo, los trabajadores reciben <strong>la</strong> noticia <strong>de</strong>l levantamiento<br />
con mucha preocupación. En los primeros días existen varias<br />
acciones <strong>de</strong> resistencia contra los sublevados. En varios puntos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad se organizan barricadas armadas, don<strong>de</strong> los vecinos<br />
partidarios <strong>de</strong>l Frente Popu<strong>la</strong>r resisten con armas rudimentarias.<br />
Fraiz, junto a los comunistas, eran partidarios <strong>de</strong> pedir<br />
armas a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> resistir militarmente. Auque <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s socialistas consi<strong>de</strong>raban que <strong>la</strong><br />
situación estaba contro<strong>la</strong>da. Aquellos dirigentes se equivocaron<br />
y <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> ellos fueron fusi<strong>la</strong>dos. Fraiz no quería<br />
correr <strong>la</strong> misma suerte y se alzó al monte, con centenares <strong>de</strong><br />
personas, que veían su vida en peligro. Los fa<strong>la</strong>ngistas salieron<br />
en su búsqueda y como no podían atraparlo <strong>de</strong>tuvieron a su<br />
hijo Víctor como rehén. Lo llevaron hasta el campo <strong>de</strong> concentración<br />
que montaron en el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Vigo, don<strong>de</strong><br />
funcionaba el club El Frontón, sobre <strong>la</strong> calle María Berdiales.<br />
Allí se hacinaban centenares <strong>de</strong> personas que dormían en el<br />
piso, unas pegadas a <strong>la</strong>s otras. Nos cuenta Manuel Lago, quien<br />
estuvo en el Frontón: ³Recuerdo que conmigo estaban <strong>de</strong>tenidos<br />
en el Frontón el famoso periodista <strong>de</strong>l ŒFaro <strong>de</strong> Vigo¹<br />
Lustres Rivas y el hijo <strong>de</strong>l maestro Víctor Fraiz. Una noche<br />
nos llevaron hasta el Arenal y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí nos tras<strong>la</strong>daron hasta<br />
el <strong>la</strong>zareto <strong>de</strong> San Simón. Des<strong>de</strong> allí una noche fueron sacados<br />
<strong>de</strong> su celda el hijo <strong>de</strong> Fraiz y Rivas. Días <strong>de</strong>spués nos enteramos<br />
que fueron paseados y sus cuerpos aparecieron en <strong>la</strong><br />
carretera <strong>de</strong> Vigo a Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>, muy cerca <strong>de</strong>l actual puente <strong>de</strong><br />
Ran<strong>de</strong>². Fue un 10 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1936. Víctor Fraiz<br />
Castel<strong>la</strong>nos tenía tan sólo 19 años <strong>de</strong> edad. Por aquellos tiempos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Republica Víctor Fraiz era un <strong>de</strong>stacado<br />
militante comunista y dirigente <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enseñanza FETEN.<br />
Así nos lo cuenta <strong>la</strong> propia P<strong>la</strong>ceres como se <strong>de</strong>sata <strong>la</strong> tragedia.<br />
³En los últimos días <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> noviembre me encontré en <strong>la</strong><br />
calle <strong>de</strong> Alcalá al Sr. Mel<strong>la</strong>, que al saludarme se le escapo darme<br />
el pésame por Víctor.... posteriormente mi hermana me enviaba<br />
un mensaje por <strong>la</strong> Cruz Roja corrobando <strong>la</strong> masacre cometida.<br />
Con mi dolor <strong>de</strong> madre, bebiendo <strong>la</strong>grimas y ahogando suspiros,<br />
me acerque a una familia amiga por saber algo más y me contaron<br />
que a mis hijos los habían llevado como rehenes por que no<br />
encontraban al padre y para que mi marido se entregara, habían<br />
dado muerte al chico anunciando que los matarían a todos si<br />
mi marido no aparecía. Mi hijo Víctor había cumplido 19 años<br />
en septiembre. Una inocente victima, sufrió el martirio <strong>de</strong> los<br />
justos y en <strong>la</strong> carretera <strong>de</strong> Vigo a Redon<strong>de</strong><strong>la</strong> apareció muerto. Al<br />
saber esto el padre se presento para evitar <strong>la</strong> matanza <strong>de</strong> los otros<br />
hijos, al ver que el fascismo cruel se alimenta <strong>de</strong> sangre inocente,<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> con<strong>de</strong>narlo a muerte, al cabo <strong>de</strong> unos meses lo<br />
Mulleres da emigración<br />
99
100 Mulleres da emigración<br />
fusi<strong>la</strong>ron por pensar, y porque era un Maestro Nacional que cantaba<br />
en su escue<strong>la</strong> el Himno Republicano...<br />
En el libro Galicia Mártir cuyo autor escribe bajo el seudónimo<br />
<strong>de</strong> Hernán Quijano nos re<strong>la</strong>ta estos acontecimientos:<br />
³Víctor Fraiz, al que habían perseguido infructuosamente los<br />
fa<strong>la</strong>ngistas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comienzo <strong>de</strong> <strong>la</strong> rebelión, se presento en<br />
Vigo y fue a entregarse al representante consu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una republicana<br />
americana (Uruguay), quien se puso dé acuerdo con el<br />
<strong>de</strong>cano <strong>de</strong>l cuerpo consu<strong>la</strong>r y juntos ambos <strong>de</strong>cidieron librar al<br />
fugitivo a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s rebel<strong>de</strong>s, pero con <strong>la</strong> firme promesa<br />
<strong>de</strong> que no se le asesinaría sino que seria juzgado en Consejo<br />
<strong>de</strong> Guerra. Así tuvieron que prometerlo los jefes fascistas a los<br />
dos representantes consu<strong>la</strong>res que hicieron <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong><br />
entrega.......Víctor Fraiz fue inexorablemente con<strong>de</strong>nado a<br />
muerte y fusi<strong>la</strong>do el DIA 15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1937 en unión<br />
<strong>de</strong> otro comunista, Manuel Fernán<strong>de</strong>z Careu, alias El Chato...²<br />
P<strong>la</strong>ceres se moviliza a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> FETE Fe<strong>de</strong>ración<br />
Trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación trabajando en varias guar<strong>de</strong>ría<br />
<strong>de</strong> Madrid, <strong>la</strong> primera fue en <strong>la</strong> calle <strong>de</strong> los Madrazos y <strong>la</strong> otra<br />
en <strong>la</strong> calle Carabanchel. También fue enfermera en los frentes<br />
<strong>de</strong> cómbate <strong>de</strong> Xaraman, en el hospital Tarancón y luego en el<br />
6 Cuerpo <strong>de</strong>l Ejercito, en el frente <strong>de</strong>l Pardo. En agosto <strong>de</strong>1937<br />
<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra para Nueva Galicia: La unión <strong>de</strong> todos los gallegos me<br />
parece que sera <strong>la</strong> mas firme y sólida <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> nuestro<br />
interés en hacer un bloque gallego solo comparable al Everest<br />
contra el que vayan a <strong>de</strong>spedazarse todas <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los traidores.<br />
Mi espíritu quisiera romper los <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia para<br />
po<strong>de</strong>r vo<strong>la</strong>r en busca <strong>de</strong> todos los gallegos diseminados y unirlos<br />
como un solo cuerpo pues así <strong>de</strong>mostraremos a <strong>la</strong> humanidad<br />
entera que nuestra Galicia no muere mientras haya corazones<br />
gallegos que vibrando al unísono, fundan al mismo<br />
tiempo en el crisol <strong>de</strong>l amor y <strong>la</strong> justicia. Hasta conseguir <strong>la</strong><br />
re<strong>de</strong>nción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Humanidad... En 1938 siguiendo al gobierno<br />
republicano se tras<strong>la</strong>da a Valencia y se incorpora a<br />
Solidarieda<strong>de</strong> Galega Antifascista organismo unitario don<strong>de</strong><br />
participaban galleguistas, comunistas e socialistas. En aquel<strong>la</strong><br />
organización coincidirá con otras dos mujeres <strong>de</strong>stacadas <strong>de</strong> su<br />
tiempo Amparo López Jean y su hija Amparo Alvajar.<br />
Durante los años <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra escribe en distintos periódicos<br />
especialmente en Nueva Galicia. Al terminar <strong>la</strong> guerra tiene<br />
que partir por mar a el exilio. El 30 <strong>de</strong> marzo llega a Francia en<br />
el Burrington Combe. Los primeros días es insta<strong>la</strong>da en unos<br />
pabellones, en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya <strong>de</strong> Corniche, posteriormente es tras<strong>la</strong>dada<br />
al campo <strong>de</strong> concentración para mujeres y niños <strong>de</strong> Cenilles.<br />
En Francia trabajara <strong>de</strong> enfermera hasta que en 1941 se incorpora<br />
a <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> ocupando el puesto <strong>de</strong> Sargento <strong>de</strong> <strong>la</strong> 3 brigada <strong>de</strong>
Guerrileiros da Amical F.F.I. (franco tiradores) con él numero<br />
35.435. P<strong>la</strong>ceres realiza distintas operaciones guerrilleras llegando<br />
a ser conocida como <strong>la</strong> Españo<strong>la</strong> C<strong>la</strong>vets D´Unijot. Al terminar<br />
<strong>la</strong> guerra continua su <strong>la</strong>bor politica en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Ariege.<br />
Participo en representación <strong>de</strong> España en el I Congreso<br />
Mundial <strong>de</strong> Mujeres celebrado en Paris en 1945. En Francia<br />
conoce a Neruda, y Alberti. También frecuenta a personalida<strong>de</strong>s<br />
como Lister al cual conoció durante <strong>la</strong> guerra civil. Al terminar<br />
<strong>la</strong> segunda guerra mundial a través <strong>de</strong> una organización<br />
que se <strong>de</strong>dicaba a reagrupar a los hijos <strong>de</strong> los exiliados,<br />
P<strong>la</strong>ceres pue<strong>de</strong> encontrarse en Paris con su hijo menor Manuel.<br />
El propio Manuel nos cuenta esta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia: ³era un<br />
joven que tenia tan solo 17 años cuando mi madre hizo <strong>la</strong>s gestiones<br />
para que nos podamos encontrar nuevamente. Me tras<strong>la</strong><strong>de</strong><br />
hasta Irun en el pais vasco y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí con un grupo <strong>de</strong><br />
personas nos tras<strong>la</strong>damos a cruzar los Pirineos. Fue toda <strong>la</strong><br />
noche caminando por <strong>la</strong>s montañas. Hasta que llegamos a<br />
Francia. En un pueblecito <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera pasamos un par <strong>de</strong> días<br />
hasta que cogimos un tren hasta Paris. Allí estaba mi madre<br />
esperándome.² Durante varios meses P<strong>la</strong>ceres intenta conseguir<br />
los documentos para su hijo, con el fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r embarcar<br />
hacia Buenos Aires. En 1949 logran embarcar hacia <strong>la</strong> argentina<br />
don<strong>de</strong> se encontraba Celso Fraiz hermano <strong>de</strong> su marido. Al<br />
llegar se radican en Marcos Juárez en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Córdoba.<br />
Aquel<strong>la</strong> zona tenia un parecido a su Galicia natal. Tenia montes,<br />
ríos y valles. Se parecía mucho a su Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s natal.<br />
Después <strong>de</strong> algunos años en esta vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra se tras<strong>la</strong>da<br />
con su hijo a <strong>la</strong> zona sur Gran Buenos Aires. Manuel su hijo<br />
menor se casa y forma su familia. P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong> vez en cuando<br />
se acerca a algunas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los exiliados que se realizaban<br />
en <strong>la</strong> fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s gallegas. Recuerdo que fui<br />
con mi madre a <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración a escuchar a Rafael Alberti y a<br />
otros intelectuales en un acto literario antifranquista.<br />
En 1955 regreso a Vigo y falleció el 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1971. El<br />
cuerpo <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>scansa junto al <strong>de</strong> su marido en el cementerio<br />
<strong>de</strong> Pereiro. P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>jo sin concluir un libro autobiográfico,<br />
poesías y apuntes. Algunos como este don<strong>de</strong> crea un<br />
Padre Nuestro comunista.<br />
Padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, que estás en el Kremlin, siempre invocado<br />
sea tu nombre, manda a nosotros tu protección, no nos <strong>de</strong>jes<br />
caer en manos enemigas, líbranos <strong>de</strong>l fascismo cruel y hágase<br />
tu voluntad internacional. Así sea.<br />
Entre sus poemas, se pue<strong>de</strong> citar el titu<strong>la</strong>do “Tierra Gallega”,<br />
que dice literalmente así:<br />
Mulleres da emigración<br />
101
Tierra Gallega<br />
102 Mulleres da emigración<br />
¡Oh Galicia matriarcal<br />
con hijo <strong>de</strong> Breogán,<br />
Pardo <strong>de</strong> Ce<strong>la</strong>, Pondal<br />
Curros y Concepción Arenal.<br />
Madre <strong>de</strong> gallegas madres.<br />
Mártires y dolorosas.<br />
¡Cántale a los inmortales<br />
que duermen bajo <strong>la</strong>s losa!<br />
Mécelos en tu regazo.<br />
Susurrando un a-<strong>la</strong>-<strong>la</strong>,<br />
Diles que siempre en los <strong>la</strong>bios<br />
Del pueblo, sus nombres van.<br />
Invocándote han vivido.<br />
Con <strong>la</strong>grimas te han regado,<br />
Al no haberte redimido<br />
La vida te han ofrendado.
Inés <strong>de</strong> Castro<br />
LIMIA 1320 /PORTUGAL 1355
INÉS DE CASTRO<br />
Nunha casa da nobreza galega da bisbarra da Limia, on<strong>de</strong> o seu<br />
río percorre os fermosos vales e as montañas do Xurés, divisan<br />
como sentine<strong>la</strong>s eternas, o Portugal estremeiro, nace en 1320<br />
Inés <strong>de</strong> Castro, a raíña <strong>de</strong> Portugal que reinou <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> morta.<br />
Fil<strong>la</strong> natural do nobre galego Pedro Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Castro e<br />
Aldonza Soares <strong>de</strong> Val<strong>la</strong>dares, portuguesa emparentada coa<br />
familia real castelá, Inés queda orfa <strong>de</strong> nai sendo moi nena,<br />
polo que é levada a Val<strong>la</strong>dolid, ao Castelo <strong>de</strong> Peñafiel. Tiña tan<br />
só 10 anos cando foi tras<strong>la</strong>dada a Caste<strong>la</strong>, on<strong>de</strong> medrou en<br />
compaña <strong>de</strong> Constanza Manuel.<br />
A moza aristócrata Constanza Manuel nacera en 1318, era fil<strong>la</strong><br />
do escritor e infante D. Juan Manuel, autor do celebre libro "El<br />
Con<strong>de</strong> Lucanor". O seu pai tentou casa<strong>la</strong> á ida<strong>de</strong> <strong>de</strong> oito anos<br />
co rei castelán Afonso XI pero casouna posteriormente co príncipe<br />
her<strong>de</strong>iro <strong>de</strong> Portugal.<br />
As necesida<strong>de</strong>s políticas daqueles antigos reinos ibéricos levan<br />
a Pedro I <strong>de</strong> Portugal a casar con Constanza Manuel en 1341,<br />
quen se tras<strong>la</strong>da co seu séquito persoal até o pazo real, un ano<br />
antes do casamento. O pai <strong>de</strong> Pedro foi Afonso IV, rei <strong>de</strong><br />
Portugal que mantivo durante décadas guerras e enfrontamentos<br />
coa súa veciña Caste<strong>la</strong>, até que no ano 1339 ambas as coroas<br />
se aliaron para combater aos árabes, coa vitoria da batal<strong>la</strong> do<br />
río Salgado. A alianza entre ambos os reinos sé<strong>la</strong>se co casamento<br />
entre o príncipe her<strong>de</strong>iro Pedro e Constanza, que terán tres<br />
fillos: María, Luis e Fernando, que chegou a ser rei lusitano.<br />
Inés <strong>de</strong> Castro -segundo os narradores da época- era unha moza<br />
belísima, <strong>de</strong> ollos c<strong>la</strong>ros, tiña corpo esvelto e pescozo <strong>de</strong> cisne.<br />
Seguramente a súa elegante estirpe viña da realeza sueva. O<br />
certo é que a chegada <strong>de</strong> Inés á Corte portuguesa, impactou nos<br />
sentimentos <strong>de</strong> Pedro. Inés non tardou en notar as ol<strong>la</strong>das apaixonadas<br />
do Infante. As ga<strong>la</strong>nterías <strong>de</strong>mostradas e pouco agachadas,<br />
dun futuro rei, que suspiraba por unha donce<strong>la</strong> que tiña<br />
Mulleres da emigración<br />
105
106 Mulleres da emigración<br />
a dozura das mulleres galegas. Constanza advirte no seu interior<br />
que o seu home lle é infiel, que o corazón <strong>de</strong> Pedro aniña<br />
noutra muller, pero ca<strong>la</strong>. Toda a corte ca<strong>la</strong> un segredo que é<br />
coñecido por todos. Pedro e Inés ámanse e nada po<strong>de</strong>rá impedir<br />
este amor. En Coimbra, os belos xardíns da Quinta das<br />
Lágrimas foron testemuñas dos seus amores secretos: entre as<br />
súas maxestosas árbores flúe un regato, bautizado na súa<br />
memoria como a Fonte dos amores. Den<strong>de</strong> alí, don Pedro<br />
enviaba mensaxes <strong>de</strong> amor á súa amada, enganchados en anacos<br />
<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ira, que navegaban até o convento no que e<strong>la</strong> vivía.<br />
A presión familiar obriga a Pedro a agochar a re<strong>la</strong>ción.<br />
Portugal e Caste<strong>la</strong> non podían entrar en novos enfrontamentos.<br />
A guerra contra os musulmáns era o obxectivo fundamental<br />
para ambos os reinos. Todo semel<strong>la</strong>ba que seguiría o seu curso<br />
natural até que Constanza falece no parto do seu fillo Fernando<br />
en 1345. Despois da morte da princesa Constanza, Pedro I e<br />
Inés <strong>de</strong> Castro comezaban un concubinato; <strong>de</strong>ste amor nacerán<br />
tres fillos naturais: Beatriz, Juan e Dinís, máis outro que<br />
morreu, tras poucos meses <strong>de</strong> vida.<br />
Os her<strong>de</strong>iros por parte materna, en caso dun casamento oficial<br />
e o posterior recoñecemento <strong>de</strong>stes fillos, puñan en perigo á<br />
coroa, xa que os Castro serían os her<strong>de</strong>iros casteláns da coroa<br />
portuguesa. Por outra banda, a influencia que exercían os<br />
irmáns <strong>de</strong> Inés, Fernando e Álvaro <strong>de</strong> Castro sobre Pedro, será<br />
outro elemento que <strong>de</strong>terminará o tráxico <strong>de</strong>sen<strong>la</strong>ce. Afonso<br />
IV, rei <strong>de</strong> Portugal, pon á consi<strong>de</strong>ración da Corte o asasinato <strong>de</strong><br />
Inés, conseguindo a aprobación da sanguinaria medida. Para<br />
iso son <strong>de</strong>stinados tres cabaleiros que serían os executores da<br />
Inés Castro. Don Pedro.
sentenza. Os seus nomes eran Gonçalves, Coelho e Pacheco.<br />
Tanto Inés como Pedro estaban retirados nunha das máis be<strong>la</strong>s<br />
cida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Coimbra, na chamada Quinta das Lágrimas e até alá<br />
foron os seus verdugos para acoite<strong>la</strong><strong>la</strong>, o 7 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong> 1355,<br />
aproveitando a ausencia <strong>de</strong> Pedro.<br />
Inés, a querida Inés, amada tamén polo seu pobo <strong>de</strong> adopción,<br />
tiña por aqueles tempos, tan só 35 anos. Un ano antes, os príncipes<br />
amantes casaran na máis absoluta intimida<strong>de</strong> e sen o<br />
coñecemento do rei. Durante a romántica cerimonia oficiada<br />
polo bispo <strong>de</strong> Guarda, os dous amantes xuráranse amor eterno.<br />
Ante o asasinato <strong>de</strong> Inés, Pedro, que gozaba <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> simpatía<br />
popu<strong>la</strong>r igual que a princesa galega asasinada, alzouse contra o<br />
seu pai, contando co apoio do pobo. O alzamento popu<strong>la</strong>r xera<br />
unha longa guerra civil, que acabou pouco antes <strong>de</strong> ser coroado,<br />
tras a morte <strong>de</strong> Afonso IV, no ano 1357. Os asasinos da súa<br />
amada Inés <strong>de</strong> Castro foron axustizados. (Pacheco salva a súa<br />
vida refuxiándose na corte papal <strong>de</strong> Avignon). Pedro I proc<strong>la</strong>mou<br />
oficialmente e <strong>de</strong> xeito solemne o seu matrimonio con Inés<br />
<strong>de</strong> Castro, o que obrigou ás Cortes <strong>de</strong> Cantahe<strong>de</strong> a coroa<strong>la</strong> como<br />
raíña <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> morta. Mandou <strong>de</strong>senterra<strong>la</strong> en 1360 e fixo que<br />
o pobo lle ren<strong>de</strong>se homenaxe para posteriormente sepulta<strong>la</strong> <strong>de</strong>finitivamente<br />
no mosteiro <strong>de</strong> Santa Maria <strong>de</strong> Alcobaça.<br />
Ilustración da morte <strong>de</strong><br />
Inés <strong>de</strong> Castro.<br />
Mulleres da emigración<br />
107
Don Pedro mandando<br />
recoñecer a Inés, <strong>de</strong>spois<br />
<strong>de</strong> morta, como raíña.<br />
108 Mulleres da emigración<br />
Conta a historia que Pedro mandou construír o seu panteón<br />
fronte ao <strong>de</strong> Inés, non en paralelo como era costume realizar.<br />
Ambos os panteóns estaban enfrontados polos pés, porque<br />
quería o día da resurrección, ao se incorporaren, po<strong>de</strong>r ver á<br />
súa amada Inés e reunirse para a eternida<strong>de</strong>. Ambas as tumbas<br />
foron <strong>de</strong>licadamente tal<strong>la</strong>das á man e constitúen auténticas<br />
obras da arte funeraria gótica. A historia e lenda <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong><br />
Castro pasou a ser tema <strong>de</strong> inspiración dos gran<strong>de</strong>s escritores<br />
<strong>de</strong> todos os tempos. As primeiras referencias remóntanse ás<br />
<strong>Crónicas</strong> <strong>de</strong> Afonso IV (Século XIV).<br />
Posteriormente, foi base <strong>de</strong>c<strong>la</strong>mada nos versos da poesía <strong>de</strong><br />
Trobas á morte <strong>de</strong> dona Inés <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong> García Resen<strong>de</strong><br />
(1516), entón Visão <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong> Mota (1529) e os que<br />
lle <strong>de</strong>ron maior proxección internacional, os versos citados en<br />
Os Lusíadas (1572) do escritor portugués <strong>de</strong> orixe galega Luis<br />
<strong>de</strong> Camões. Tamén se realizaron obras <strong>de</strong> teatro <strong>de</strong> carácter<br />
dramático, como por exemplo a escrita por Antonio Ferreira,<br />
Traxédia <strong>de</strong> Dona Inés <strong>de</strong> Castro, que foi a primeira <strong>de</strong>ste<br />
xénero da historia <strong>de</strong> Portugal. O escritor castelán Jerónimo <strong>de</strong><br />
Bermú<strong>de</strong>z inspirouse na temática escribindo Nise <strong>la</strong>stimosa<br />
(1571) e Nise <strong>la</strong>ureada (1577).<br />
Durante o Século <strong>de</strong> Ouro das letras españo<strong>la</strong>s, Lope <strong>de</strong> Vega<br />
escribiu un drama, Inés <strong>de</strong> Castro e Luis Vélez <strong>de</strong> Guevara,<br />
consagrouse coa súa obra tráxica, Reinar <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> morir<br />
(1625). En Francia a súa tráxica vida foi motivo <strong>de</strong> inspiración<br />
para Antonine Houdar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Motte, que en 1723 escribe un<br />
libro con este drama. En 1942 Henry Monther<strong>la</strong>nt escribe a súa<br />
obra La Reine morte, cunha case perfecta recreación histórica.<br />
En Italia realizouse unha ópera en 1835 composta por
Giuseppe Persiani. En 1976 estreouse en Baltimore Inés <strong>de</strong><br />
Castro con libreto <strong>de</strong> Bernard Stamblery. No século pasado o<br />
escritor Alejandro Casona escribiu a Corona <strong>de</strong> amor y muerte,<br />
re<strong>la</strong>tando o amor dramático <strong>de</strong> ambos os namorados. Tamén<br />
foi levada ás pantal<strong>la</strong>s do cine, en 1944 nunha coprodución<br />
luso-españo<strong>la</strong> Inés <strong>de</strong> Castro, on<strong>de</strong> actuoaron María Dolores<br />
Pra<strong>de</strong>ra, Alicia Pa<strong>la</strong>cios e Antonio Vi<strong>la</strong>r. En 1997 rodouse Inés<br />
<strong>de</strong> Portugal, unha coprodución galego-portuguesa dirixida por<br />
José Carlos <strong>de</strong> Oliveira, coa actuación <strong>de</strong> Cristina Homem, no<br />
papel <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro. Esta é a historia <strong>de</strong> amor da galega que<br />
reinou en Portugal <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> morta, Inés <strong>de</strong> Castro.<br />
Tumba <strong>de</strong> Don Pedro I.<br />
Tumba <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro.<br />
Mulleres da emigración<br />
109
INÉS DE CASTRO<br />
En una casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza gallega <strong>de</strong> <strong>la</strong> bisbarra <strong>de</strong> <strong>la</strong> Limia, cuyo<br />
río recorre los hermosos valles y <strong>la</strong>s montañas <strong>de</strong>l Xurés, divisan<br />
cómo centine<strong>la</strong>s eternas, lo Portugal límite, nace en 1320 Inés <strong>de</strong><br />
Castro, <strong>la</strong> reina <strong>de</strong> Portugal, que reinó <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muerta.<br />
Hija natural <strong>de</strong>l noble gallego Pedro Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Castro y<br />
Aldonza Sonar <strong>de</strong> Val<strong>la</strong>dares, portuguesa emparentada con <strong>la</strong><br />
familia real castel<strong>la</strong>na, Inés queda huérfana <strong>de</strong> madre siendo<br />
muy niña, por lo que es llevada a Val<strong>la</strong>dolid, al Castillo <strong>de</strong><br />
Peñafiel. Tenía tan sólo 10 años cuando fue tras<strong>la</strong>dada a<br />
Castil<strong>la</strong>, don<strong>de</strong> creció en compañía <strong>de</strong> Constanza Manuel.<br />
La chica aristócrata Constanza Manuel había nacido en 1318,<br />
era hija <strong>de</strong>l escritor e infante D. Juan Manuel, autor <strong>de</strong>l celebre<br />
libro El Con<strong>de</strong> Lucanor. Su padre intentó casar<strong>la</strong> a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong><br />
ocho años con el rey castel<strong>la</strong>no Alfonso XI, pero <strong>la</strong> casó posteriormente<br />
con el príncipe here<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Portugal.<br />
Las necesida<strong>de</strong>s políticas <strong>de</strong> aquellos antiguos reinos ibéricos<br />
llevan a Pedro I <strong>de</strong> Portugal a casarse con Constanza Manuel<br />
en 1341, quien se tras<strong>la</strong>da con su séquito personal hasta el pazo<br />
real, un año antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ceremonia. El padre <strong>de</strong> Pedro fue<br />
Alfonso IV, rey <strong>de</strong> Portugal, que mantuvo durante décadas<br />
guerras y enfrentamientos con su vecina Castil<strong>la</strong>, hasta que en<br />
el año 1339 ambas coronas se aliaron para combatir a los árabes,<br />
con <strong>la</strong> victoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong>l río Sa<strong>la</strong>do. La alianza entre<br />
ambos reinos se sel<strong>la</strong> con el casamiento entre el príncipe here<strong>de</strong>ro<br />
Pedro y Constanza, que tendrán tres hijos: María, Luis y<br />
Fernando, quien llegó a ser rey lusitano.<br />
Inés <strong>de</strong> Castro -según los narradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> época- era una chica<br />
bellísima, <strong>de</strong> ojos c<strong>la</strong>ros, tenía cuerpo esbelto y cuello <strong>de</strong> cisne.<br />
Seguramente, su elegante estirpe venía <strong>de</strong> <strong>la</strong> realeza sueva. Lo<br />
cierto es que <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Inés a <strong>la</strong> corte portuguesa impactó en<br />
los sentimientos <strong>de</strong> Pedro. Inés no tardó en notar <strong>la</strong>s miradas apasionadas<br />
<strong>de</strong>l Infante, <strong>la</strong>s ga<strong>la</strong>nterías mostradas y poco disimu<strong>la</strong>das<br />
Mulleres da emigración<br />
111
112 Mulleres da emigración<br />
<strong>de</strong> un futuro rey que suspiraba por una doncel<strong>la</strong> que tenía <strong>la</strong> dulzura<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres gallegas. Constanza advierte en su interior que<br />
su hombre le es infiel, que el corazón <strong>de</strong> Pedro anida en otra<br />
mujer, pero cal<strong>la</strong>. Toda <strong>la</strong> corte cal<strong>la</strong> un secreto que es conocido<br />
por todos. Pedro e Inés se aman y nada podrá impedir este amor.<br />
En Coímbra, los bellos jardines <strong>de</strong> <strong>la</strong> Quinta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Lágrimas fueron<br />
testigo <strong>de</strong> sus amores secretos: entre sus majestuosos árboles,<br />
fluye un riachuelo, bautizado en su memoria como "La fuente <strong>de</strong><br />
los amores". Des<strong>de</strong> allí, don Pedro enviaba mensajes <strong>de</strong> amor a su<br />
amada, enganchados en trozos <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra que navegaban hasta el<br />
convento en el que el<strong>la</strong> vivía.<br />
La presión familiar obliga a Pedro a escon<strong>de</strong>r <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción.<br />
Portugal y Castil<strong>la</strong> no podían entrar en nuevos enfrentamientos.<br />
La guerra contra los musulmanes era el objetivo fundamental<br />
para ambos reinos. Parecía que todo seguiría su curso<br />
natural hasta que Constanza fallece en el parto <strong>de</strong> su hijo<br />
Fernando en 1345. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> princesa<br />
Constanza, Pedro I e Inés <strong>de</strong> Castro comenzaban un concubinato.<br />
De este amor nacerán tres hijos naturales: Beatriz, Juan y<br />
Dinís, más otro que murió, tras pocos meses <strong>de</strong> vida.<br />
Los here<strong>de</strong>ros por parte materna, en caso <strong>de</strong> un casamiento oficial<br />
y el posterior reconocimiento <strong>de</strong> estos hijos, ponían en peligro<br />
a <strong>la</strong> corona, ya que los Castro serían los here<strong>de</strong>ros castel<strong>la</strong>nos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> corona portuguesa. Por otra parte, <strong>la</strong> influencia que ejercían<br />
los hermanos <strong>de</strong> Inés, Fernando y Álvaro <strong>de</strong> Castro, sobre<br />
Pedro será otro elemento que <strong>de</strong>terminará el trágico <strong>de</strong>sen<strong>la</strong>ce.<br />
Alfonso IV, rey <strong>de</strong> Portugal, pone a <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte<br />
el asesinato <strong>de</strong> Inés, consiguiendo <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanguinaria<br />
medida. Para eso son <strong>de</strong>stinados tres caballeros que serían los<br />
ejecutores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sentencia. Sus nombres eran Gonçalves, Coelho<br />
y Pacheco. Tanto Inés como Pedro estaban retirados en una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
más bel<strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Coímbra, en <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Quinta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Lágrimas, y hasta allá fueron sus verdugos para acuchil<strong>la</strong>r<strong>la</strong>, el 7<br />
<strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1355, aprovechando <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> Pedro.<br />
Inés, <strong>la</strong> amante Inés, amada también por su pueblo <strong>de</strong> adopción,<br />
tenía por aquellos tiempos, tan sólo 35 años. Un año<br />
antes, los príncipes amantes se habían casado en <strong>la</strong> más absoluta<br />
acollonad y sin el conocimiento <strong>de</strong>l rey. Durante <strong>la</strong> romántica<br />
ceremonia oficiada por el obispo <strong>de</strong> Guarda, los dos amantes<br />
se habían jurado amor eterno.<br />
Ante el asesinato <strong>de</strong> Inés, Pedro, que disfrutaba <strong>de</strong> una gran<br />
simpatía popu<strong>la</strong>r igual que <strong>la</strong> princesa gallega asesinada, se<br />
alzó contra su padre, contando con el apoyo <strong>de</strong>l pueblo. El<br />
alzamiento popu<strong>la</strong>r genera una <strong>la</strong>rga guerra civil, que acabó<br />
poco antes <strong>de</strong> ser coronado, tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Alfonso IV, en<br />
el año 1357. Los asesinos <strong>de</strong> su amada Inés <strong>de</strong> Castro fueron
ejecutados (Pacheco salva su vida refugiándose en <strong>la</strong> corte<br />
papal <strong>de</strong> Avignon). Pedro I proc<strong>la</strong>mó oficialmente y <strong>de</strong> manera<br />
solemne su matrimonio con Inés <strong>de</strong> Castro, lo que obligó a<br />
<strong>la</strong>s Cortes <strong>de</strong> Cantahe<strong>de</strong> a coronar<strong>la</strong> como reina <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
muerta. Mandó <strong>de</strong>senterra<strong>la</strong> en 1360 e hizo que el pueblo le<br />
rindiera homenaje para posteriormente sepultar<strong>la</strong> <strong>de</strong>finitivamente<br />
en el convento <strong>de</strong> Santa Maria <strong>de</strong> Alcobaça.<br />
Cuenta <strong>la</strong> historia que Pedro mandó construir su panteón frente al<br />
<strong>de</strong> Inés, no en paralelo como era costumbre realizar. Ambos panteones<br />
estaban enfrentados por los pies, porque quería el día <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
resurrección, al incorporarse, po<strong>de</strong>r ver a su amada Inés y reunirse<br />
para <strong>la</strong> eternidad. Ambas tumbas fueron <strong>de</strong>licadamente tal<strong>la</strong>das a<br />
mano y constituyen auténticas obras <strong>de</strong> <strong>la</strong> arte funeraria gótica. La<br />
historia y leyenda <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro pasó a ser tema <strong>de</strong> inspiración<br />
<strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s escritores <strong>de</strong> todos los tiempos. Las primeras referencias<br />
se remontan a <strong>la</strong>s <strong>Crónicas</strong> <strong>de</strong> Alfonso IV (Siglo XIV).<br />
Posteriormente, fue base <strong>de</strong>c<strong>la</strong>mada en los versos <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía<br />
<strong>de</strong> Trobas a <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> doña Inés <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong> García<br />
Resen<strong>de</strong> (1516), entonces Visãlo <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong> Mota<br />
(1529); y los que le dieron mayor proyección internacional, los<br />
versos citados en Os Lusíadas (1572) <strong>de</strong>l escritor portugués <strong>de</strong><br />
origen gallego Luis <strong>de</strong> Camõeres. También se realizaron obras<br />
<strong>de</strong> teatro <strong>de</strong> carácter dramático, como por ejemplo <strong>la</strong> escrita<br />
por Antonio Herrera, Traxedia <strong>de</strong> Doña Inés <strong>de</strong> Castro, que fue<br />
<strong>la</strong> primera <strong>de</strong> este género <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Portugal. El escritor<br />
castel<strong>la</strong>no Jerónimo <strong>de</strong> Bermú<strong>de</strong>z se inspiró en <strong>la</strong> temática<br />
escribiendo Nise <strong>la</strong>stimosa (1571) y Nise <strong>la</strong>ureada (1577).<br />
Durante el Siglo <strong>de</strong> Oro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras españo<strong>la</strong>s, Lope <strong>de</strong> Vega<br />
escribió un drama, Inés <strong>de</strong> Castro, y Luis Vélez <strong>de</strong> Guevara se<br />
consagró con su obra trágica, Reinar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> morir (1625).<br />
En Francia su trágica vida fue motivo <strong>de</strong> inspiración para<br />
Antonine Houdar <strong>de</strong> La Motte, que en 1723 escribe un libro con<br />
este drama. En 1942 Henry Monther<strong>la</strong>nt escribe su obra La<br />
Reina muerta, con una casi perfecta recreación histórica. En<br />
Italia se realizó una ópera en 1835 compuesta por Giuseppe<br />
Persiani. En 1976 se estrenó en Baltimore Inés <strong>de</strong> Castro con<br />
libreto <strong>de</strong> Bernard Stamblery. En el siglo pasado el escritor<br />
Alejandro Casona escribió La Corona <strong>de</strong> amor y muerte, re<strong>la</strong>tando<br />
el amor dramático <strong>de</strong> ambos novios. También fue llevada a<br />
<strong>la</strong>s pantal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l cine, en 1944, en una coproducción luso-españo<strong>la</strong><br />
Inés <strong>de</strong> Castro, don<strong>de</strong> actuaron María Dolores Pra<strong>de</strong>ra,<br />
Alicia Pa<strong>la</strong>cios y Antonio Vi<strong>la</strong>r. En 1997 se rodó Inés <strong>de</strong><br />
Portugal, una coproducción gallego-portuguesa dirigida por<br />
José Carlos <strong>de</strong> Oliveira, con <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> Cristina Homem en<br />
el papel <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro. Esta es <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> amor <strong>de</strong> <strong>la</strong> gallega<br />
que reinó en Portugal <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muerta, Inés <strong>de</strong> Castro.<br />
Mulleres da emigración<br />
113
Carmen Cornes<br />
SISÁN 1911 /ARXENTINA 1998
CARMEN CORNES<br />
Carmen Cornes Piñeiro naceu en Sisán, o 3 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1911.<br />
Eu son <strong>de</strong> Pontevedra -sina<strong>la</strong> Carmen- das Rías Baixas. O meu<br />
pobo chámase Sisán e está moi preto <strong>de</strong> Cambados. Saes do<br />
meu poba e xa se ve o mar. As Rías Baixas son, non sei como<br />
explicalo, non hai pa<strong>la</strong>bras para dicir como son as Rías Baixas.<br />
Con estas pa<strong>la</strong>bras Carmen Cornes contáballe á escritora<br />
arxentina Beatriz López a morriña po<strong>la</strong> súa terra natal:<br />
Saímos unha mañá <strong>de</strong> Sisán -continúa Carmen- nun coche <strong>de</strong><br />
liña, así se dicía, coche <strong>de</strong> liña. Leváronnos a unha fonda, pasamos<br />
a noite en Vi<strong>la</strong>garcía ata o outro día ao mencer, que<br />
embarcamos. E ese día á mañá estaba toda a xuventu<strong>de</strong> en<br />
Vi<strong>la</strong>garcía para nos <strong>de</strong>spedir. Emocionámonos moito. Tódolos<br />
rapaces que coñeciamos que eran <strong>de</strong> aí, da ría, fóronnos <strong>de</strong>spedir.<br />
Aí si chorei un pouco.<br />
Nosoutras embarcamos en Vi<strong>la</strong>garcía, nun boteciño, porque<br />
en Vi<strong>la</strong>garcía hai porto pero non para barcos <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>do tan<br />
gran<strong>de</strong>. Entón o barco estaba máis afastado e nosoutras nun<br />
boteciño fomos.<br />
Despois <strong>de</strong> máis <strong>de</strong> vinte días <strong>de</strong> travesía e <strong>de</strong> parar en tódolos<br />
portos, Carmen chegou á Capital do Prata:<br />
Cando cheguei e vin o porto <strong>de</strong> Bos Aires -lembra Carmen- no<br />
primeiro que pensei foi en voltar, sinceiramente.<br />
Desilusionoume <strong>de</strong> entrada, <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>. Era un <strong>de</strong>serto case<br />
Bos Aires. O máis gran<strong>de</strong> que había era San Telmo. Cando<br />
cheguei ao porto, estaba case todo <strong>de</strong>scampado. Era case a<br />
Pampa o que se vía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o porto.<br />
Carmen foi parar á casa do seu tío, on<strong>de</strong> malvivía nunha habitación<br />
<strong>de</strong> Parque Patricios. Aos poucos días xa estaba trabal<strong>la</strong>ndo<br />
como interna dunha casa <strong>de</strong> fogar. Pasou por moitas casas máis<br />
ata que cansada <strong>de</strong> ser explotada e humil<strong>la</strong>da comeza a trabal<strong>la</strong>r<br />
nunha fundición <strong>de</strong> bronce no barrio da Paternal. Pero as condicións<br />
<strong>la</strong>borais tamén eran <strong>de</strong> suma explotación:<br />
Mulleres da emigración<br />
117
118 Mulleres da emigración<br />
Pagábanme ben, con casa e comida. Aí daban bastante ben <strong>de</strong><br />
comer. Pero eu non comía porque tiña moito traballo.<br />
Traballábase <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as seis da mañá ata as doce da noite, <strong>de</strong><br />
luns a sábado. O domingo había que acomodar a fábrica, varre<strong>la</strong><br />
e todo iso, po<strong>la</strong> comida...<br />
Cando foi o golpe do 30 contra Yrigoyen -aña<strong>de</strong> Carmen-, eu<br />
aínda trabal<strong>la</strong>ba na fundición. Lémbrome da matanza que fixeron<br />
esas bestas.<br />
Na fundición estivo cinco anos. Co que gañou puido pagar a<br />
pasaxe do barco que aínda <strong>de</strong>bía e as débedas contraídas po<strong>la</strong><br />
súa nai. Os gases da fundición afectaban á saú<strong>de</strong> <strong>de</strong> Carmen,<br />
polo que se ve obrigada a cambiar novamente <strong>de</strong> traballo.<br />
Co estalido da Guerra Civil en España, Carmen toma partido<br />
po<strong>la</strong> República. Coas súas amigas frecuenta ambientes <strong>de</strong><br />
xente nova que simpatizaba co Frente Popu<strong>la</strong>r. A mediados dos<br />
anos 40, coñece ao home co que casa e vai vivir a Barracas:<br />
Miguel Ángel naceu no centro galego. Eu non era socia pero fun<br />
e paguei. Non era porque non quixese ir ao hospital. Pero ao non<br />
ter familia acá, ao non estar preto da miña nai neses intres...<br />
¿sabes quen me <strong>de</strong>u a primeira aperta cando naceu Miguel<br />
Ángel? Deuma a enfermeira, que era galega tamén. E <strong>de</strong><br />
Castrelo. Lémbroa toda a vida. Non nos coñeciamos <strong>de</strong> alá, pero<br />
e<strong>la</strong> era da miña terra, dunha al<strong>de</strong>a veciña, moi preto <strong>de</strong> Sisán...<br />
Meu fillo naceu o 31 <strong>de</strong> agosto do 49. Puxémoslle Miguel Ángel<br />
por un veciño que tiñamos, que vivía preto <strong>de</strong> nós.<br />
Carmen nunha marcha coa foto do seu fillo Miguel Ángel en Bos Aires (l989)
No ano 52, durante o goberno do Xeneral Perón,<br />
Carmen e o seu marido compran un recreo en<br />
Quilmes na beira do Río da Prata. Naquel fermoso<br />
lugar da riveira do río pasa momentos moi felices,<br />
pero o río tódolos anos saíase coa súa e anegaba toda<br />
a zona. Despois <strong>de</strong> cinco anos <strong>de</strong> traballo duro pelexando<br />
contra a natureza, volve ao seu antigo barrio.<br />
Esta vez instá<strong>la</strong>se en Aristóbulo do Valle e Montes <strong>de</strong><br />
Oca. Miguel entra a estudiar no colexio Espinoza.<br />
O irmán <strong>de</strong> Carmen chamábase Santiago e tamén<br />
estaba emigrado en Bos Aires. Santiago era un autodidacta,<br />
gustáballe moito a lectura, gustáballe recitar<br />
as poesías <strong>de</strong> Rosalía e admiraba a Caste<strong>la</strong>o:<br />
Sempre me fa<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> Rosalia e gustáballe recitar<br />
"Airiños, airiños, aires, airiños da miña terra..." e<br />
adoraba a Caste<strong>la</strong>o.<br />
Santiago era militante socialista e tiña unha profunda re<strong>la</strong>ción<br />
con Miguel Ángel. Seguramente este i<strong>de</strong>alizaba ao seu<br />
tío en contraposición ao seu pai, quen carecía <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong><br />
inquedanzas sociais.<br />
Miguel -lembra Carmen- pensaba que os rapaces da vi<strong>la</strong> (chabo<strong>la</strong>s)<br />
eran iguais ca el. Entón ¿por que non podían ter as mesmas<br />
posibilida<strong>de</strong>s para se <strong>de</strong>senvolver?<br />
Transcorría a década do 60 e a Arxentina estaba gobernada<br />
polo Xeneral Ongania, un militar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as fa<strong>la</strong>nxistas. Mentres<br />
tanto, en América Latina as i<strong>de</strong>as da revolución cubana íanse<br />
espal<strong>la</strong>ndo por todo o continente. Miguel Ángel estaba encandi<strong>la</strong>do<br />
polo Ché Guevara e a súa imaxe revolucionaria. Cos<br />
seus amigos da faculta<strong>de</strong> fa<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> seguir o seu camiño e <strong>de</strong><br />
que a loita armada era a única forma <strong>de</strong> acabar con tanta inxustiza.<br />
Miguel comezou a visitar os barrios pobres, co<strong>la</strong>boraba na<br />
alfabetización e pouco a pouco foi asumindo unha militancia<br />
comprometida. A súa primeira militancia foi nun grupo marxista<br />
<strong>de</strong>nominado "Po<strong>de</strong>r Obreiro", o cal posteriormente vai<br />
confluír no Partido Revolucionario dos Trabal<strong>la</strong>dores.<br />
A primeira vez que Miguel cae preso -lembra Carmen- foi cando<br />
tiña vinte anos. Había dous que empezara a faculta<strong>de</strong>. Foi na<br />
folga contra Ongania. Miguel Ángel estivo preso no cárcere <strong>de</strong><br />
Devoto xunto a centenares <strong>de</strong> mozos das distintas forzas políticas<br />
que por aqueles anos enfrontábanse contra a ditadura.<br />
Nesa época xa empezamos a organizarnos as nais -apunta<br />
Carmen-. Moito antes das Nais da Praza. Xa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o 70 estaba<br />
Familiares. Nosoutras fómonos coñecendo así, no cárcere,<br />
cando íamos <strong>de</strong> visita.<br />
Unha das últimas fotos<br />
<strong>de</strong> Carmen Cornes<br />
Mulleres da emigración<br />
119
120 Mulleres da emigración<br />
E así pasaron eses dous anos, -lembra Carmen- indo a velo<br />
dúas veces por semana, con chuvia ou con sol.... Miguel estivo<br />
preso ata o 73, cando veu Campora e <strong>de</strong>ron a amnistía.<br />
Cando Miguel sale do cárcere, reincorpórano ao traballo e<br />
retorna á súa vida cotiá. Entón tamén volve á faculta<strong>de</strong>. Aos<br />
poucos meses <strong>de</strong> saír en liberda<strong>de</strong> forma parel<strong>la</strong> con Susana,<br />
unha rapaza da Provincia <strong>de</strong> Córdoba e vai vivir ao Municipio<br />
<strong>de</strong> Moreno. O PRT, a pesar <strong>de</strong> que se restablecera a <strong>de</strong>mocracia,<br />
<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> continuar na ilegalidad. O 19 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1974<br />
participa nunha activida<strong>de</strong> propagandística e é <strong>de</strong>tido novamente.<br />
Lévano á comisaría do seu barrio e <strong>de</strong> alí a San Martín,<br />
ata que o envían novamente ao cárcere <strong>de</strong> Devoto. Miguel<br />
Ángel foi posto a disposición do Po<strong>de</strong>r Executivo. Tíñanos<br />
presos sen xuízo nin con<strong>de</strong>na. Carmen comezou <strong>de</strong> novo a súa<br />
peregrinaxe ao cárcere, novamente a organizar a solidarieda<strong>de</strong><br />
cos presos. Despois da <strong>de</strong>tención, exactamente o 5 <strong>de</strong> setembro,<br />
nace seu fillo Nicolás. O 2 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1975 logra saír<br />
da Arxentina e marcha expulsado a Perú. Durante aquel ano a<br />
represión organizada por "as Tres A" multiplícase. Os secuestros<br />
e asesinatos contra militantes da esquerda pasan a ser nova<br />
diaria. O goberno <strong>de</strong> Isabel cada vez estaba máis il<strong>la</strong>do e utilizaba<br />
o terrorismo <strong>de</strong> estado como método <strong>de</strong> acción política.<br />
En xaneiro <strong>de</strong> 1976, a policía realiza un operativo na casa <strong>de</strong><br />
Carmen e é levada <strong>de</strong>tida xunto á súa nora:<br />
A nosoutras tivéronnos catro días en Coordinación, tiradas nun<br />
ca<strong>la</strong>bozo, cunha luz aí todo o día, coa mesma roupa todos eses días.<br />
Carmen e Beatriz con Xan Carbal<strong>la</strong> e Anxo en A Nosa Terra
Despois leváronnos a Tribunales...<br />
Des<strong>de</strong> alí é tras<strong>la</strong>dada ao cárcere <strong>de</strong><br />
Devoto. Alí estiven presa -sina<strong>la</strong><br />
Carmen- un ano e seis meses, a disposición<br />
do PEN, sen visitas, sen nada.<br />
Aos poucos meses da súa <strong>de</strong>tención,<br />
Vi<strong>de</strong><strong>la</strong> dá o seu sanguento<br />
golpe <strong>de</strong> estado o 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />
1976. A vida <strong>de</strong> Carmen e dos<br />
<strong>de</strong>mais presos corren serio perigo<br />
<strong>de</strong> morte. Moitos presos son executados<br />
e outros están <strong>de</strong>saparecidos.<br />
Antes do golpe militar era moi distinto<br />
estar presa. Dábannos bastante<br />
<strong>de</strong> comer, podiamos cantar, facer<br />
cousas manuais, tecer. As rapazas<br />
sempre cantaban "aceituneros <strong>de</strong><br />
Jaén", " A <strong>de</strong>sa<strong>la</strong>mbrar" "Duérmete<br />
negrito, que tu mamá se va al campo.." Eu aprendéraas todas...<br />
Mentres tanto, Miguel Ángel radica como exiliado en Perú. Alí<br />
había unha colonia importante <strong>de</strong> exiliados. Sobre os pensamentos<br />
<strong>de</strong> Miguel <strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>ba constantemente a figura da súa<br />
nai presa, seguramente po<strong>la</strong> súa culpa (dicíase para si). En Bos<br />
Aires estaban a súa compañeira e o seu fillo Nicolás. Miguel,<br />
<strong>de</strong>sesperado por esta situación, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> volver á Arxentina para<br />
estar preto dos seus. É así como volve a Bos Aires e contacta<br />
coa súa familia e co Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> España para xestionar a<br />
liberda<strong>de</strong> da súa nai. Ao seu regreso da localidad <strong>de</strong> Azul on<strong>de</strong><br />
vivía seu tío foi secuestrado na cida<strong>de</strong> do Prata.<br />
Unha mañá - conta Carmen- cando abren tóda<strong>la</strong>s celdas, vexo a<br />
tóda<strong>la</strong>s compañeiras que me miran e miran e veñen todas correndo<br />
e míranme, e miran como cousa rara, e eu dixen axiña:<br />
"¡Miguel Ángel¡ ¡Desapareceu Miguel Ángel!". Porque cómo<br />
me miraban, con eses ollos tan tristes. "Si Carmen, <strong>de</strong>sapareceu<br />
Miguel Ángel. Hai que ter forza" Cando eu me enterei -agrega<br />
Carmen- ese día cumpría sesenta e seis anos, xa había varios<br />
meses que Miguel <strong>de</strong>saparecera. Pero aí no cárcere as novas sempre<br />
chegaban atrasadas. Despois soubemos que a Miguel collérono<br />
o 27 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1976 no Prata, a el e a outras persoas que<br />
non sei quen eran. E nunca máis souben nada <strong>de</strong> Miguel.<br />
Miguel Ángel foi tras<strong>la</strong>dado ata Campo <strong>de</strong> Maio, un auténtico<br />
campo <strong>de</strong> exterminio on<strong>de</strong> ningún dos <strong>de</strong>tidos <strong>de</strong>saparecidos<br />
que entraban saía con vida.<br />
Carmen <strong>de</strong> improviso é levada ata Tribunales, on<strong>de</strong> lle din:<br />
Non temos nada contra voste<strong>de</strong>. Ten a liberda<strong>de</strong>. Carmen é<br />
Carmen no ano 1997.<br />
Mulleres da emigración<br />
121
122 Mulleres da emigración<br />
tras<strong>la</strong>dada posteriormente ao cárcere <strong>de</strong> Devoto e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> alí a<br />
Coordinación Fe<strong>de</strong>ral. Despois <strong>de</strong> pasar un par <strong>de</strong> días sen<br />
comer e sen durmir a "Galega" sabe que todo po<strong>de</strong> ser unha<br />
trampa para face<strong>la</strong> "boleta". Carmen resístese e solicita po<strong>de</strong>r<br />
saír en liberda<strong>de</strong> po<strong>la</strong> mañá. É así como ao outro día Carmen<br />
achégase ata a casa dunha amiga. Ese mesmo día entérase por<br />
unha veciña <strong>de</strong> que a súa casa foi asaltada por <strong>de</strong>z homes armados<br />
que <strong>de</strong>strozaron todo, sen <strong>de</strong>ixar nada en pé. O obxectivo<br />
era secuestrar a Carmen.<br />
A "Galega" preséntase no Consu<strong>la</strong>do para comunicarlle que<br />
estaba en liberda<strong>de</strong> e que estaban intentando secuestra<strong>la</strong>. É así<br />
como lle recomendan que saia <strong>de</strong> forma urxente da Arxentina.<br />
Durante oito días, Carmen viviu no Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> España en<br />
Bos Aires, ata que as autorida<strong>de</strong>s diplomáticas sacárona por<br />
Uruguai, <strong>de</strong> aí a Porto Alegre e logo a Río. Nesta cida<strong>de</strong> está<br />
esperándoa o Cónsul <strong>de</strong> España, Carlos Abel<strong>la</strong> e Ramallo,<br />
galego como Carmen, quen a aten<strong>de</strong>u xunto á súa familia <strong>de</strong><br />
forma moi cariñosa e solidaria. Naque<strong>la</strong> cida<strong>de</strong> pasou algúns<br />
días ata que se tras<strong>la</strong>dou a Madrid para logo coller o tren que<br />
a levaría ata a súa Galicia natal.<br />
Carmen regresou á Arxentina coa <strong>de</strong>mocracia. Radicou en<br />
Córdoba, on<strong>de</strong> participou activamente na "Asociación Nais <strong>de</strong><br />
Praza <strong>de</strong> Maio".<br />
Nesta cida<strong>de</strong>, Carmen integrou a agrupación "Familiares <strong>de</strong><br />
Desaparecidos e Detidos por Razóns Políticas" e marchaba<br />
xunto a eles tódolos xoves na praza San Martín para pedir xustiza<br />
e loitar contra a impunida<strong>de</strong>.<br />
Carmen morreu por un acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> tránsito en Córdoba.<br />
O 14 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1998, as cinzas <strong>de</strong> Carmen foron botadas ao<br />
Río da Prata, no último a<strong>de</strong>us que lle tributaron os seu familiares<br />
e amigos a esta gran loitadora dos <strong>de</strong>reitos humanos.
CARMEN CORNES<br />
Carmen Cornes Piñeiro nació en Sisán, el 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1911.<br />
Yo soy <strong>de</strong> Pontevedra -seña<strong>la</strong> Carmen- <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Rías Bajas. Mi<br />
al<strong>de</strong>a se l<strong>la</strong>ma Sisán y está muy cerquita <strong>de</strong> Cambados. Se sale<br />
<strong>de</strong> mi al<strong>de</strong>a y ya se ve el mar. Las Rías Bajas son, no sé cómo<br />
explicarlo, no hay pa<strong>la</strong>bras para <strong>de</strong>cir cómo son <strong>la</strong>s Rías Bajas.<br />
Con estas pa<strong>la</strong>bras Carmen Cornes le contaba a <strong>la</strong> escritora<br />
argentina Beatriz López <strong>la</strong> nostalgia por su tierra natal:<br />
Salimos una mañana <strong>de</strong> Sisán -continúa Carmen- en un coche<br />
<strong>de</strong> línea, así se <strong>de</strong>cía, coche <strong>de</strong> línea. Nos llevaron a una fonda,<br />
pasamos <strong>la</strong> noche en Vil<strong>la</strong>garcía hasta el otro día a <strong>la</strong> madrugada,<br />
que embarcamos. Y ese día a <strong>la</strong> mañana estaba toda <strong>la</strong><br />
juventud en Vil<strong>la</strong>garcía para <strong>de</strong>spedirnos. Nos emocionamos<br />
mucho. Todos los chicos que conocíamos que eran <strong>de</strong> ahí, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ría, nos fueron a <strong>de</strong>spedir. Ahí sí lloré un poco...<br />
Nosotras embarcamos en Vil<strong>la</strong>garcía, en un botecito, porque<br />
en Vil<strong>la</strong>garcía hay puerto pero no para barcos <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>do tan<br />
gran<strong>de</strong>. Entonces el barco estaba más alejado y nosotras en un<br />
botecito fuimos.<br />
Después <strong>de</strong> más <strong>de</strong> veinte días <strong>de</strong> travesía y <strong>de</strong> parar en todos<br />
los puertos, Carmen llegó a <strong>la</strong> Capital <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>ta:<br />
Cuando llegué y vi el puerto <strong>de</strong> Buenos Aires -recuerda<br />
Carmen- en lo primero que pensé fue en irme <strong>de</strong> vuelta, sinceramente.<br />
Me <strong>de</strong>silusioné <strong>de</strong> entrada, <strong>de</strong> verdad. Era un <strong>de</strong>sierto<br />
casi Buenos Aires. Lo más gran<strong>de</strong> que había era San Telmo.<br />
Cuando llegué al puerto, estaba casi todo <strong>de</strong>scampado. Era casi<br />
<strong>la</strong> Pampa lo que se veía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el puerto.<br />
Carmen fue a parar a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> su tío, don<strong>de</strong> malvivía en una habitación<br />
<strong>de</strong> Parque Patricios. A los pocos días ya estaba trabajando<br />
como interna <strong>de</strong> una casa <strong>de</strong> hogar. Pasó por muchas casas más<br />
hasta que cansada <strong>de</strong> ser explotada y humil<strong>la</strong>da comienza a trabajar<br />
en una fundición <strong>de</strong> bronce en el barrio <strong>de</strong> La Paternal. Pero <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>la</strong>borales también eran <strong>de</strong> suma explotación:<br />
Mulleres da emigración<br />
123
124<br />
Mulleres da emigración<br />
Me pagaban bien, con casa y comida. Ahí daban bastante bien<br />
<strong>de</strong> comer. Pero yo no comía porque tenía mucho trabajo. Se<br />
trabajaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s seis <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana hasta <strong>la</strong>s doce <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
noche, <strong>de</strong> lunes a sábado. El domingo había que acomodar <strong>la</strong><br />
fábrica, barrer<strong>la</strong> y todo eso, por <strong>la</strong> comida...<br />
Cuando fue el golpe <strong>de</strong>l 30 contra Yrigoyen –aña<strong>de</strong> Carmen–,<br />
yo todavía trabajaba en <strong>la</strong> fundición. Me acuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> matanza<br />
que hicieron esos bestias.<br />
En <strong>la</strong> fundición estuvo cinco años. Con lo que ganó pudo<br />
pagarse el pasaje <strong>de</strong>l barco que aún <strong>de</strong>bía y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>udas contraídas<br />
por su madre. Los gases <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundición afectaban a <strong>la</strong><br />
salud <strong>de</strong> Carmen, por lo cual se ve obligada a cambiar nuevamente<br />
<strong>de</strong> trabajo.<br />
Con el estallido <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil en España, Carmen toma<br />
partido por <strong>la</strong> República. Con sus amigas frecuenta ambientes<br />
<strong>de</strong> jóvenes que simpatizaban con el Frente Popu<strong>la</strong>r. A mediados<br />
<strong>de</strong> los años 40, conoce al hombre con el que se casa y se<br />
va a vivir a Barracas:<br />
Miguel Ángel nació en el centro gallego. Yo no era socia pero fui<br />
y pagué. No era porque no quería ir al hospital. Pero al no tener<br />
familia acá, al no estar cerca <strong>de</strong> mi madre en esos momentos...<br />
¿sabes quién me dio el primer abrazo cuando nació Miguel<br />
Ángel? Me lo dio <strong>la</strong> enfermera, que era gallega también. Y <strong>de</strong><br />
Castrelo. La recuerdo toda mi vida. No nos conocíamos <strong>de</strong> allá,<br />
pero el<strong>la</strong> era <strong>de</strong> mi tierra, <strong>de</strong> una al<strong>de</strong>a vecina, muy cerca <strong>de</strong><br />
Sisán... Mi hijo nació el 31 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong>l 49. Le pusimos Miguel<br />
Ángel por un vecino que teníamos, que vivía a <strong>la</strong> vuelta.<br />
En el año 52, durante el gobierno <strong>de</strong>l General Perón, Carmen<br />
y su marido compran un recreo en Quilmes a oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Río <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. En aquel hermoso lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> rivera <strong>de</strong>l río pasa<br />
momentos muy felices, pero el río todos los años se salía con<br />
<strong>la</strong> suya e inundaba toda <strong>la</strong> zona. Después <strong>de</strong> cinco años <strong>de</strong> trabajo<br />
duro peleando contra <strong>la</strong> naturaleza, vuelve a su antiguo<br />
barrio. Esta vez se insta<strong>la</strong> en Aristóbulo <strong>de</strong>l Valle y Montes <strong>de</strong><br />
Oca. Miguel entra a estudiar en el colegio Espinoza.<br />
El hermano <strong>de</strong> Carmen se l<strong>la</strong>maba Santiago y también estaba<br />
emigrado en Buenos Aires. Santiago era un autodidacta, le<br />
gustaba mucho <strong>la</strong> lectura, le gustaba recitar <strong>la</strong>s poesías <strong>de</strong><br />
Rosalía y admiraba a Caste<strong>la</strong>o:<br />
Siempre me hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> Rosalía y le gustaba recitar "Airiños,<br />
airiños, aires, airiños da miña terra..." Y adoraba a Caste<strong>la</strong>o.<br />
Santiago era militante socialista y tenía una profunda re<strong>la</strong>ción<br />
con Miguel Ángel. Seguramente este i<strong>de</strong>alizaba a su tío en<br />
contraposición a su padre, el cual carecía <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong><br />
inquietu<strong>de</strong>s sociales.
Miguel -recuerda Carmen- pensaba que los chicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong><br />
(chabo<strong>la</strong>s) eran iguales que él. Entonces ¿por qué no podían<br />
tener <strong>la</strong>s mismas posibilida<strong>de</strong>s para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse?<br />
Transcurría <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 60 y Argentina estaba gobernada por<br />
el General Ongania, un militar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as fa<strong>la</strong>ngistas. Mientras<br />
tanto, en América Latina <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución cubana se<br />
iban <strong>de</strong>sparramando por todo el continente. Miguel Ángel estaba<br />
encandi<strong>la</strong>do por el Ché Guevara y su imagen revolucionaria.<br />
Con sus amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> seguir su camino y <strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong> lucha armada era <strong>la</strong> única forma <strong>de</strong> acabar con tanta<br />
injusticia. Miguel comenzó a visitar los barrios pobres, co<strong>la</strong>boraba<br />
en <strong>la</strong> alfabetización y poco a poco fue asumiendo una militancia<br />
comprometida. Su primera militancia fue en un grupo<br />
marxista <strong>de</strong>nominado "Po<strong>de</strong>r Obrero" el cual posteriormente va<br />
a confluir en el Partido Revolucionario <strong>de</strong> los Trabajadores.<br />
La primera vez que Miguel cae preso -recuerda Carmen- fue<br />
cuando tenía veinte años. Hacía dos que había empezado <strong>la</strong><br />
facultad. Fue en <strong>la</strong> huelga contra Ongania. Miguel Ángel estuvo<br />
preso en <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong> Devoto junto a centenares <strong>de</strong> jóvenes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas fuerzas políticas que por aquellos años se<br />
enfrentaban contra <strong>la</strong> dictadura.<br />
En esa época ya empezamos a organizarnos <strong>la</strong>s madres -apunta<br />
Carmen-. Mucho antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Madres <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za. Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el 70 estaba Familiares. Nosotras nos fuimos conociendo así,<br />
en <strong>la</strong> cárcel, cuando íbamos <strong>de</strong> visita.<br />
Y así pasaron esos dos años, -recuerda Carmen- yendo a verlo<br />
dos veces por semana, con lluvia o con sol.... Miguel estuvo<br />
preso hasta el 73, cuando vino Campora y dieron <strong>la</strong> amnistía.<br />
Cuando Miguel sale <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel, lo reincorporan al trabajo y<br />
retorna a su vida cotidiana. Entonces también vuelve a <strong>la</strong> facultad.<br />
A los pocos meses <strong>de</strong> salir en libertad forma pareja con<br />
Susana, una chica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Córdoba y se va a vivir al<br />
Municipio <strong>de</strong> Moreno. El PRT, a pesar <strong>de</strong> que se había restablecido<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> continuar en <strong>la</strong> ilegalidad. El 19<br />
<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1974 participa en una actividad propagandística y<br />
es <strong>de</strong>tenido nuevamente. Lo llevan a <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> su barrio<br />
y <strong>de</strong> allí a San Martín, hasta que lo envían nuevamente a <strong>la</strong><br />
Cárcel <strong>de</strong> Devoto. Miguel Ángel fue puesto a disposición <strong>de</strong>l<br />
Po<strong>de</strong>r Ejecutivo. Los tenían presos sin juicio ni con<strong>de</strong>na.<br />
Carmen comenzó <strong>de</strong> nuevo su peregrinar a <strong>la</strong> cárcel, nuevamente<br />
a organizar <strong>la</strong> solidaridad con los presos. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>tención, exactamente el 5 <strong>de</strong> septiembre, nace su hijo<br />
Nicolás. El 2 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1975 logra salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argentina y<br />
se tras<strong>la</strong>da expulsado a Perú. Durante aquel año <strong>la</strong> represión<br />
organizada por "<strong>la</strong>s Tres A" se multiplica. Los secuestros y<br />
asesinatos contra militantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda pasan a ser noticia<br />
Mulleres da emigración<br />
125
126 Mulleres da emigración<br />
diaria. El gobierno <strong>de</strong> Isabel cada vez estaba más ais<strong>la</strong>do y utilizaba<br />
el terrorismo <strong>de</strong> estado como método <strong>de</strong> acción política.<br />
En enero <strong>de</strong> 1976, <strong>la</strong> policía realiza un operativo en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong><br />
Carmen y es llevada <strong>de</strong>tenida junto a su nuera:<br />
A nosotras nos tuvieron cuatro días en Coordinación, tiradas en<br />
un ca<strong>la</strong>bozo, con una luz ahí todo el día, con <strong>la</strong> misma ropa todos<br />
esos días. Después nos llevan a Tribunales... Des<strong>de</strong> allí es tras<strong>la</strong>dada<br />
a <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong> Devoto. Allí estuve presa -seña<strong>la</strong> Carmen- un<br />
año y seis meses, a disposición <strong>de</strong>l PEN, sin visitas, sin nada.<br />
A los pocos meses <strong>de</strong> su <strong>de</strong>tención, Vi<strong>de</strong><strong>la</strong> da su sangriento<br />
golpe <strong>de</strong> estado el 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1976. La vida <strong>de</strong> Carmen y<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>más presos corren serio peligro <strong>de</strong> muerte. Muchos<br />
presos son ejecutados y otros están <strong>de</strong>saparecidos.<br />
Antes <strong>de</strong>l golpe militar era muy distinto estar presa. Nos daban<br />
bastante <strong>de</strong> comer, podíamos cantar, hacer cosas manuales,<br />
tejer. Las chicas siempre cantaban "aceituneros <strong>de</strong> Jaén", " A<br />
<strong>de</strong>sa<strong>la</strong>mbrar" "Duérmete negrito, que tu mamá se va al<br />
campo.." Yo me <strong>la</strong>s había aprendido todas...<br />
Mientras tanto, Miguel Ángel se radica como exiliado en Perú.<br />
Allí había una colonia importante <strong>de</strong> exiliados. Sobre los pensamientos<br />
<strong>de</strong> Miguel <strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>ba en forma constante <strong>la</strong> figura <strong>de</strong><br />
su madre presa, seguramente por su culpa (se <strong>de</strong>cía para sí). En<br />
Buenos Aires estaba su compañera y su hijo Nicolás. Miguel,<br />
<strong>de</strong>sesperado por esta situación, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> volver a <strong>la</strong> Argentina para<br />
estar cerca <strong>de</strong> los suyos. Es así como vuelve a Buenos Aires y<br />
contacta con su familia y con el Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> España para gestionar<br />
<strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> su madre. A su regreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong><br />
Azul don<strong>de</strong> vivía su tío fue secuestrado en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />
Una mañana - cuenta Carmen- cuando abren todas <strong>la</strong>s celdas,<br />
veo a todas <strong>la</strong>s chicas que me miran y miran y vienen todas<br />
corriendo y me miran, y miran como cosa rara, y yo dije enseguida:<br />
"¡Miguel Ángel¡ ¡Desapareció Miguel Ángel!". Porque<br />
cómo me miraban, con los ojos tan tristes. "Si Carmen, <strong>de</strong>sapareció<br />
Miguel Ángel. Hay que tener fuerza" Cuando yo me<br />
enteré –agrega Carmen– ese día cumplía sesenta y seis años,<br />
ya hacía varios meses que Miguel había <strong>de</strong>saparecido. Pero ahí<br />
en <strong>la</strong> cárcel <strong>la</strong>s noticias siempre llegaban atrasadas. Después<br />
supimos que a Miguel lo agarraron el 27 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1976<br />
en La P<strong>la</strong>ta, a él y a otras personas que no sé quiénes eran. Y<br />
nunca más supe nada <strong>de</strong> Miguel.<br />
Miguel Ángel fue tras<strong>la</strong>dado hasta Campo <strong>de</strong> Mayo, un auténtico<br />
campo <strong>de</strong> exterminio don<strong>de</strong> ninguno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>tenidos <strong>de</strong>saparecidos<br />
que entraban salía con vida.<br />
Carmen <strong>de</strong> improviso es llevada hasta tribunales, don<strong>de</strong> le<br />
dicen: No tenemos nada contra usted. Tiene <strong>la</strong> libertad.
Carmen es tras<strong>la</strong>dada posteriormente a <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong> Devoto y<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí a Coordinación Fe<strong>de</strong>ral. Después <strong>de</strong> pasar un par <strong>de</strong><br />
días sin alimentarse y sin dormir <strong>la</strong> "Gallega" sabe que todo<br />
pue<strong>de</strong> ser un manejo para hacer<strong>la</strong> "boleta". Carmen se resiste<br />
y solicita po<strong>de</strong>r salir en libertad por <strong>la</strong> mañana. Es así como al<br />
otro día Carmen se acerca hasta <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> una amiga. Ese<br />
mismo día se entera por una vecina <strong>de</strong> que su casa fue asaltada<br />
por diez hombres armados que <strong>de</strong>strozaron todo, no <strong>de</strong>jando<br />
nada <strong>de</strong> pie. El objetivo era secuestrar a Carmen.<br />
La "Gallega" se presenta al Consu<strong>la</strong>do para comunicarle que<br />
estaba en libertad y que <strong>la</strong> estaban intentando secuestrar. Es así<br />
como le recomiendan que salga <strong>de</strong> forma urgente <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Argentina. Durante ocho días, Carmen vivió en el Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />
España en Buenos Aires, hasta que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s diplomáticas<br />
<strong>la</strong> sacaron por Uruguay <strong>de</strong> ahí a Puerto Alegre y luego a Río.<br />
En esta ciudad <strong>la</strong> está esperando el Cónsul <strong>de</strong> España, Carlos<br />
Abel<strong>la</strong> y Ramallo, gallego como Carmen, quien <strong>la</strong> atendió junto<br />
a su familia <strong>de</strong> forma muy cariñosa y solidaria. En aquel<strong>la</strong> ciudad<br />
pasó algunos días hasta que se tras<strong>la</strong>dó a Madrid para luego<br />
coger el tren que <strong>la</strong> llevaría a su Galicia natal.<br />
Carmen regresó a <strong>la</strong> Argentina con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Se radicó en<br />
Córdoba, don<strong>de</strong> participó activamente en <strong>la</strong> "Asociación<br />
Madres <strong>de</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Mayo".<br />
En esta ciudad, Carmen integró <strong>la</strong> agrupación "Familiares <strong>de</strong><br />
Desaparecidos y Detenidos por Razones Políticas" y marchaba<br />
junto a ellos todos los jueves en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za San Martín para pedir<br />
justicia y luchar contra <strong>la</strong> impunidad.<br />
Carmen falleció por un acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> tránsito en Córdoba.<br />
El 14 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1998, <strong>la</strong>s cenizas <strong>de</strong> Carmen fueron arrojadas<br />
al Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, en el último adiós que le tributaron sus familiares<br />
y amigos a esta gran luchadora <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />
Mulleres da emigración<br />
127
Joaquina Dorado<br />
CORUÑA 1917
JOAQUINA DORADO<br />
O 25 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1917 naceu Joaquina Dorado, no barrio <strong>de</strong><br />
mariñeiros <strong>de</strong> Santa Lucía, A Coruña. Os seus pais eran dous<br />
humil<strong>de</strong>s trabal<strong>la</strong>dores que lle <strong>de</strong>ron unha educación baseada<br />
na solidarieda<strong>de</strong> cos máis <strong>de</strong>sprotexidos. Joaquina críase<br />
vendo como a <strong>de</strong>sgracia chega regu<strong>la</strong>rmente ós fogares dos<br />
mariñeiros. Para algúns tratábase dun castigo irremediable,<br />
nembargantes para Joaquina a pobreza propia e a dos seus<br />
irmáns <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgracia, era un mal que tiña solución.<br />
Joaquina era <strong>de</strong> corpo menudo, loira, con gran<strong>de</strong>s ollos azuis,<br />
intelixente, chea <strong>de</strong> vida. A escritora Lo<strong>la</strong> Iturbe no seu libro “La<br />
Mujer en <strong>la</strong> Lucha Social” coméntanos sobre Joaquina: “Fa<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>spacio, cunha voz algo opaca, pero harmoniosa. Polo que nos<br />
re<strong>la</strong>ta, na súa nenez era xa moi sensibel á <strong>de</strong>sgracia allea. Como<br />
Luisa Michel, xa <strong>de</strong> nena, sufría ó ver ós fillos dos mariñeiros,<br />
<strong>de</strong>scalzos, medios espidos, <strong>de</strong>snutridos, corricando po<strong>la</strong>s rúas do<br />
barrio. E Joaquina, nena como eles, dáballes a súa merenda e<br />
corría a casa a pedir outra e voltaba a repetir o ofrecemento.<br />
Preto do porto <strong>de</strong> A Coruña había unha zona moi arriscada na<br />
que suce<strong>de</strong>ran varios naufraxios <strong>de</strong> barcos pesqueiros. Cando<br />
Joaquina oía o lúgubre ronquido das sireas dos barcos que<br />
anunciaban que suce<strong>de</strong>ra unha catástrofe no mar, saía a rúa e ó<br />
ver o pranto das mulleres dos náufragos, o seu corazón tremía<br />
<strong>de</strong> dor e a súa xove intelixencia trataba xa <strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r a traxedia<br />
daqueles seres sometidos a un traballo duro, perigroso e<br />
mal retribuído que lles obrigaba a vivir miserentamente e per<strong>de</strong>r<br />
a vida con bastante frecuencia”.<br />
Joaquina pasa a súa adolescencia nunha Coruña on<strong>de</strong> o republicanismo<br />
e o anarquismo ten unha forte imp<strong>la</strong>ntación. A xove<br />
Joaquina vive <strong>de</strong> preto a caída da Monarquía e a imp<strong>la</strong>ntación<br />
da Segunda República. Un sen fin <strong>de</strong> actos e manifestacións <strong>de</strong><br />
socialistas, republicanos, galeguistas e anarquistas, danlle un<br />
toque reivindicativo á cida<strong>de</strong> herculina. En 1934, <strong>de</strong>spois da<br />
Mulleres da emigración<br />
131
Joaquina Dorado a cuarta<br />
<strong>de</strong> esquerda a <strong>de</strong>reita na<br />
foto <strong>de</strong> pé, cunhas amigas<br />
do cárcere.<br />
132 Mulleres da emigración<br />
revolución asturiana <strong>de</strong> outubro, os seus pais <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar<br />
con toda a familia a Barcelona. Joaquina ten daque<strong>la</strong> 17 anos.<br />
Ten que escomenzar unha nova vida. A súa formación era a<br />
elemental, ten tan só os estudios básicos. Os seus pais non<br />
podían seguir manténdolle o aprendizaxe, e <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> facer tapicería,<br />
por a súa conta.<br />
Barcelona por aqueles anos estaba convulsionada, os nacionalistas<br />
<strong>de</strong> Esquerda Republicana <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raran o Estado Catalán,<br />
no marco dunha República Fe<strong>de</strong>ral. A C.N.T. era a central<br />
obreira máis importante e radical, mentras os comunistas e o<br />
P.O.U.M. competían polo espacio marxista.<br />
Joaquina Dorado consciente do seu papel como trabal<strong>la</strong>dora<br />
<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> afiliarse á C.N.T. É así como se presenta nos locais do<br />
Sindicato da Ma<strong>de</strong>ira e Decoración que tiña a súa se<strong>de</strong> na rúa<br />
do Rosa, en Pueblo Seco e afíliase a este sindicato.<br />
Co golpe <strong>de</strong> estado do 19 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1936, Joaquina como<br />
todos os militantes da C.N.T. e as F.A.I. toman parte activa da<br />
loita contra o fascismo. Sen dubidalo alístase para combatir co<br />
fusil na man. O seu primeiro combate realízao na toma do<br />
cuartel <strong>de</strong> Atarazanas e posteriormente na ocupación do castelo<br />
<strong>de</strong> Montjuich. Dominada a insurrección militar en<br />
Barcelona, formou parte do Comité <strong>de</strong> Defensa do Centro, que<br />
se instalou no que foi o famoso cabaret Mouling Rouge. Este
Comité adicouse a reunir e canalizar ós soldados<br />
que abandonaran as súas unida<strong>de</strong>s e querían<br />
ir voluntariamente a combatir. A súa<br />
incorporación á C.N.T. introdúcea <strong>de</strong> cheo na<br />
i<strong>de</strong>oloxía anarquista. Súmase ás Juventu<strong>de</strong>s<br />
Libertarias <strong>de</strong> Pueblo Seco, que tiñan o seu<br />
local na rúa Cabañas, nº 33 <strong>de</strong> Barcelona. A<br />
C.N.T. e as F.A.I., o seu brazo político, contarán<br />
a partir <strong>de</strong>se momento cunha militante<br />
abnegada, capaz <strong>de</strong> facer todos os sacrificios<br />
po<strong>la</strong> causa obreira e revolucionaria.<br />
Os anarquistas cataláns mentras combaten na<br />
fronte contra o inimigo, na retagarda intentan<br />
por en práctica os seus i<strong>de</strong>ais libertarios. É así<br />
que principian a por en práctica as colectivizacións<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas industrias. Unha das primeiras<br />
foi a da ma<strong>de</strong>ira, realizada polo sindicato<br />
do mesmo nome. Manuel Hernán<strong>de</strong>z o que<br />
era por aquel entón o seu máximo dirixente, ó<br />
ver en Joaquina unha muller seria, responsabel<br />
e intelixente, nomeouna a súa secretaria administrativa.<br />
Secundados por un técnico realizaron estudios <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />
da industria da ma<strong>de</strong>ira.<br />
Joaquina Dorado, a<br />
segunda sentada <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
a esquerda, ano 1949.<br />
Mulleres da emigración<br />
133
134 Mulleres da emigración<br />
Coa mobilización <strong>de</strong> todos os homes válidos para a fronte <strong>de</strong><br />
batal<strong>la</strong>, Manuel Hernán<strong>de</strong>z foi mobilizado, e Joaquina reemplázao<br />
no cargo <strong>de</strong> secretario do “Consejo Económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ma<strong>de</strong>ra Socializada”. A sinatura <strong>de</strong><strong>la</strong> era necesaria para toda<br />
c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> transaccións <strong>de</strong> or<strong>de</strong> económico e financieiro.<br />
A Fe<strong>de</strong>ración das Industrias Socializadas da Construcción,<br />
Ma<strong>de</strong>ira e Decoración, publicou un periódico mural, que dirixiu<br />
Joaquina, así como diversos folletos. Tamén co<strong>la</strong>borou nun<br />
semanario do que era director Felipe Aláiz.<br />
Conmovida po<strong>la</strong> prolongación da guerra, Joaquina presentou<br />
unha instancia para estudios e por prácticas <strong>de</strong> piloto <strong>de</strong> caza. Os<br />
gastos que elo ocasionara custearíaos o Sindicato da Ma<strong>de</strong>ira. A<br />
súa oferta foi rechazada, coa doutros compoñentes todos da<br />
C.N.T.. Según <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rou a propia Joaquina queixándose, que estos<br />
postos estaban reservados para os incondicionais <strong>de</strong> Moscú.<br />
Nos feitos <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1937, forma parte do grupo “Luz y Cultura”,<br />
intervindo na loita nos arredores da Telefónica, on<strong>de</strong> se producen<br />
enfrentamentos moi violentos entre anarquistas e comunistas.<br />
A guerra estaba a punto <strong>de</strong> rematar, os avións franquistas bombar<strong>de</strong>aban<br />
Barcelona. Joaquina resistíase a per<strong>de</strong>r a contenda.<br />
Mentras as tropas <strong>de</strong> Franco chegaban,<br />
Joaquina saía nun camión militar cara ó exilio.<br />
En Francia foi internada nun refuxio<br />
situado no <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Hautes Alpes.<br />
Os primeiros días foron moi duros, os franceses<br />
tratáranos moi mal. O frío e a fame<br />
facían estragos entre os refuxiados extenuados<br />
por tantos pa<strong>de</strong>cementos. Ó pouco<br />
tempo conquire escapar cun grupo <strong>de</strong> compañeiros<br />
e trasládase a Montpellier, on<strong>de</strong> se<br />
refuxia na casa do <strong>de</strong>stacado escritor e anarquista<br />
Paul Reclus. Posteriormente chega a<br />
Toulouse on<strong>de</strong> comenza a reorganizar o sindicato<br />
no exilio.<br />
O seu traballo era paciente e titánico, a súa<br />
misión era contactar cos afiliados dispersos<br />
e pouco a pouco estructuralos orgánicamente.<br />
A pesar da importancia da súa<br />
militancia, Joaquina pensa que o seu <strong>de</strong>ber<br />
é ir a pelexar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> España. En 1946<br />
incorporouse ó grupo “Tres <strong>de</strong> Mayo”, ó<br />
cal perteceron entre outros, os <strong>de</strong>stacados<br />
anarquistas, Liberto Sarrau, o galego Raúl<br />
Co seu compañeiro Liberto Sarrau, en Andorra 1958.
Carballeira e Francisco Martínez. O grupo pasou a fronteira<br />
c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinamente realizando distintas activida<strong>de</strong>s conspirativas,<br />
moitas das cais cobráronse a vida <strong>de</strong>stos loitadores.<br />
O 24 <strong>de</strong> febreiro <strong>de</strong> 1948 foi <strong>de</strong>tida en Barcelona e enca<strong>de</strong>ada<br />
na prisión das Crts. Nesta ca<strong>de</strong>a atopouse con outras libertarias,<br />
Montserrat Elías, Pepita Subirats, Francisca Abel<strong>la</strong>net,<br />
Esperanza Moreno, Enriqueta Milá e María Pujarols, todas<br />
e<strong>la</strong>s con<strong>de</strong>adas a morte e máis tar<strong>de</strong> conmutadas por <strong>la</strong>rgas<br />
con<strong>de</strong>as. Os seus longos anos na ca<strong>de</strong>a, marcarana para sempre.<br />
As condicións inhumanas, a má alimentación e o frío,<br />
afectaron a súa saú<strong>de</strong>. Joaquina durante o seu encarceramento<br />
encabezou innumerables protestas e folgas <strong>de</strong> fame que acabaron<br />
con fortes castigos. Ó sair da ca<strong>de</strong>a aparécelle unha tuberculose<br />
que a obriga a ser intervida quirúrxicamente no<br />
Hospital Clínico. Cáseque moribunda, trasládana á vivenda<br />
dunha amiga. Nesta casa recibiu asistencia do sabio profesor<br />
naturista Ferrándiz, o que a salva dunha morte segura.<br />
Joaquina logra recuperarse e trasládase novamente a Francia,<br />
alí trabal<strong>la</strong> <strong>de</strong> cortadora <strong>de</strong> artigos <strong>de</strong> pel e na confección <strong>de</strong><br />
calzado pra señoras. Nos anos 70 instá<strong>la</strong>se en París on<strong>de</strong> se<br />
xubi<strong>la</strong> e conquire unha pensión <strong>de</strong> invali<strong>de</strong>z total, pois os seus<br />
riñóns estaban moi afectados po<strong>la</strong> súa enfermida<strong>de</strong>.<br />
Lo<strong>la</strong> Iturbe, a que lle realizou unha entrevista en París, dirá<br />
do seu encontro con Joaquina : “Cando se sentou pra darme<br />
<strong>de</strong>talles da súa vida e da súa actuación, tiña ante min unha<br />
muller <strong>de</strong> aspecto xuvenil, coas meixe<strong>la</strong>s sonrosadas e os<br />
ollos iluminados. Despois dunha <strong>la</strong>rga char<strong>la</strong> transfórmase.<br />
Joaquina <strong>de</strong> pé no centro<br />
da imaxe.<br />
Mulleres da emigración<br />
135
136<br />
Joaquina Dorado<br />
no ano 2002.<br />
Mulleres da emigración<br />
Os ollos agrandáronselle e teñen ó seu arredor un círculo<br />
violáceo moi acentuado. Toda a súa cara mostra o sufrimento<br />
ó evocar as lembranzas do pasado: a morte dos seus compañeiros<br />
<strong>de</strong> loita; o rostro martirizado <strong>de</strong> Carmen Royes que<br />
mirara recentemente. Tamén atormenta a Joaquina as lembranzas<br />
dos seus pais que e<strong>la</strong> sostivo económicamente<br />
durante 19 anos e que morreran recentemente.<br />
Joaquina Dorado <strong>de</strong>ixa tras <strong>de</strong> sí un pasado heroico. É unha<br />
muller que conquire adquirir moita cultura e escribe moi ben.<br />
Dorida, pero non vencida. Nos seus ollos, cheos <strong>de</strong> tenrura,<br />
bri<strong>la</strong> <strong>de</strong> vez en cando unha chispa <strong>de</strong> enerxía que a fai fruncir<br />
lixeiramente a fronte e acusa unha gran firmeza <strong>de</strong> carácter.<br />
Sobre todo quere que conste neste recordatorio que sigue firme<br />
nas súas conviccións, que non per<strong>de</strong>u o entusiasmo polos i<strong>de</strong>ais<br />
libertarios e que, pese ó seu <strong>de</strong>licado estado <strong>de</strong> saú<strong>de</strong>, está<br />
disposta a realizar todos os sacrificios e esforzos que sexan<br />
necesarios para propagar e <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r esos i<strong>de</strong>ais”.
JOAQUINA DORADO<br />
El 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1917 nació Joaquina Dorado, en el barrio <strong>de</strong><br />
pescadores <strong>de</strong> Santa Lucia, A Coruña. Sus padres eran dos<br />
humil<strong>de</strong>s trabajadores que le dieron una educación basada en<br />
<strong>la</strong> solidaridad, con los mas <strong>de</strong>sprotegidos. Joaquina se cría<br />
viendo como <strong>la</strong> <strong>de</strong>sgracia llega regu<strong>la</strong>rmente a los hogares <strong>de</strong><br />
los marineros. Para algunos se trataba <strong>de</strong> un castigo irremediable,<br />
pero para Joaquina sin embargo <strong>la</strong> pobreza propia y <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
sus hermanos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgracia, era un mal que tenía solución.<br />
Joaquina era <strong>de</strong> cuerpo menudo, rubia, con gran<strong>de</strong>s ojos azules,<br />
inteligente, llena <strong>de</strong> vida. La escritora Lo<strong>la</strong> Iturbe en su<br />
libro "La Mujer en <strong>la</strong> Lucha Social" nos comenta sobre<br />
Joaquina : " Hab<strong>la</strong> <strong>de</strong>spacio, con una voz algo opaca, pero<br />
armoniosa. Por lo que nos re<strong>la</strong>ta, en su infancia era ya muy<br />
sensible a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sgracia ajena. Como Luisa Michel, ya <strong>de</strong> niña,<br />
sufría al ver a los hijos <strong>de</strong> los pescadores, <strong>de</strong>scalzos, medio<br />
<strong>de</strong>snudos, <strong>de</strong>snutridos, correteando por <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong>l barrio. Y<br />
Joaquina, niña como ellos, les daba su merienda y corría a casa<br />
a pedir otra y volvía a repetir el ofrecimiento.<br />
Cerca <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong> A Coruña había una zona muy peligrosa en<br />
<strong>la</strong> que habían sucedido varios naufragios <strong>de</strong> barcos pesqueros.<br />
Cuando Joaquina oía el lúgubre ronquido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sirenas <strong>de</strong> los<br />
barcos que anunciaban que había sucedido alguna catástrofe en<br />
el mar, salía a <strong>la</strong> calle y al ve los l<strong>la</strong>ntos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> los náufragos,<br />
su corazón se estremecía <strong>de</strong> dolor y su joven inteligencia<br />
trataba ya <strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r <strong>la</strong> tragedia <strong>de</strong> aquellos seres sometidos<br />
a un trabajo duro, peligrosos y mal retribuido que les obligaba a<br />
vivir miserablemente y a per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> vida con bastante frecuencia".<br />
Joaquina pasa su adolescencia en una Coruña don<strong>de</strong> el republicanismo<br />
y el anarquismo tiene una fuerte imp<strong>la</strong>ntación. La<br />
joven Joaquina vive <strong>de</strong> cerca <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> Monarquía y <strong>la</strong><br />
imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda República.Un sin fin <strong>de</strong> actos y<br />
manifestaciones <strong>de</strong> socialistas, republicanos, galleguistas y<br />
Mulleres da emigración<br />
137
138 Mulleres da emigración<br />
anarquistas, le dan un toque reivindicativo a <strong>la</strong> ciudad herculina.<br />
En 1934, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución asturiana <strong>de</strong> octubre, sus<br />
padres <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> emigrar con toda <strong>la</strong> familia a Barcelona.<br />
Joaquina tiene por entonces 17 años. Tiene que empezar una<br />
nueva vida. Su formación era <strong>la</strong> elemental, tiene tan solo los<br />
estudios básicos. Sus padres no podían seguir manteniendoles<br />
los estudios, y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r tapicería, por su propia cuenta.<br />
Barcelona por aquellos años estaba convulsionada, los nacionalistas<br />
<strong>de</strong> Esquerda Republicana había <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado el Estado<br />
Catalán, en el marco <strong>de</strong> una República Fe<strong>de</strong>ral, <strong>la</strong> C.N.T. era<br />
<strong>la</strong> central obrera más importante y radical, mientras los comunistas<br />
y el P.O.U.M. competía por el espacio marxista.<br />
Joaquina Dorado consiente <strong>de</strong> su papel como trabajadora <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />
afiliarse a <strong>la</strong> C.N.T. Es así como como se presenta en los locales<br />
<strong>de</strong>l Sindicato <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ma<strong>de</strong>ra y Decoración que tenía su se<strong>de</strong> en <strong>la</strong><br />
calle <strong>de</strong>l Rosa, en Pueblo Seco y se afilia a este sindicato.<br />
Con el golpe <strong>de</strong> estado <strong>de</strong>l 19 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1936, Joaquina como<br />
todos los militantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> C.N.T. y <strong>la</strong>s F.A.I. toman parte activa<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra el fascismo. Sin dudarlo se alista para<br />
combatir con el fusil en <strong>la</strong> mano. Su primer combate lo realiza<br />
en <strong>la</strong> toma <strong>de</strong>l cuartel <strong>de</strong> Atarazanas y posteriormente en <strong>la</strong><br />
ocupación <strong>de</strong>l castillo <strong>de</strong> Montjuich. Dominada <strong>la</strong> insurrección<br />
militar en Barcelona, formó parte <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong>l<br />
Centro, que se instaló en el que fue el famoso cabaret Mouling<br />
Rouge. Este Comité se <strong>de</strong>dico a reunir y canalizar a los soldados<br />
que habían abandonado sus unida<strong>de</strong>s y querían ir voluntariamente<br />
a combatir. Su incorporación a <strong>la</strong> C.N.T. <strong>la</strong> introduce<br />
<strong>de</strong> lleno en <strong>la</strong> idiologia anarquista. Se suma a <strong>la</strong>s Juventu<strong>de</strong>s<br />
Libertarias <strong>de</strong> Pueblo Seco, que tenían su local en <strong>la</strong> calle<br />
Cabañas, Nº33 <strong>de</strong> Barcelona. La C.N.T. y <strong>la</strong>s F.A.I. su brazo<br />
político contaran a partir <strong>de</strong> ese momento con una militante<br />
abnegada, capaz he hacer todos los sacrificios por <strong>la</strong> causa<br />
obrera y revolucionaria.<br />
Los anarquistas cata<strong>la</strong>nes mientras combaten en el frente contra<br />
el enemigo, en <strong>la</strong> retaguardia intentan poner en practica sus<br />
i<strong>de</strong>ales libertarios. Es así que comienzan a poner en practica<br />
<strong>la</strong>s colectivizaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas industrias. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
primeras fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra, realizada por el sindicato <strong>de</strong>l<br />
mismo nombre. Manuel Hernán<strong>de</strong>z quien era por entonces su<br />
máximo dirigente, al ver en Joaquina una mujer seria, responsable<br />
e inteligente, <strong>la</strong> nombro su secretaria administrativa.<br />
Secundados por un técnico realizaron estudios <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra.<br />
Con <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> todos los hombres validos para el frente <strong>de</strong><br />
batal<strong>la</strong>, Manuel Hernán<strong>de</strong>z fue movilizado, y Joaquina lo reemp<strong>la</strong>za<br />
en el cargo <strong>de</strong> secretario <strong>de</strong>l Consejo Económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ma<strong>de</strong>ra Socializada. La firma <strong>de</strong> el<strong>la</strong> era necesaria para toda<br />
c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> transacciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n económico y financiero.<br />
La Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Industrias Socializadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Construcción,<br />
Ma<strong>de</strong>ra y Decoración, publicó un periódico mural, que dirigió<br />
Joaquina, así como diversos folletos. También co<strong>la</strong>boró en un<br />
semanario que era director Felipe Aláiz.<br />
Conmovida por <strong>la</strong> prolongación <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, Joaquina presento<br />
una instancia para estudios y por practicas <strong>de</strong> piloto <strong>de</strong> caza. Los<br />
gastos que ello ocasionara los sufragaría el Sindicato <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ma<strong>de</strong>ra.<br />
Su oferta fue rechazada, con <strong>la</strong> <strong>de</strong> otros componentes todos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
C.N.T. Según <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró <strong>la</strong> propia Joaquina, quejandose, que estos<br />
puestos estaban reservados para los incondicionales <strong>de</strong> Moscú.<br />
En los hechos <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1937, forma parte <strong>de</strong>l grupo "Luz y<br />
Cultura", interviniendo en <strong>la</strong> lucha en los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Telefónica, don<strong>de</strong> se producen enfrentamientos muy violentos<br />
entre anarquistas y comunistas.<br />
La guerra estaba a punto <strong>de</strong> terminar, los aviones franquistas<br />
bombar<strong>de</strong>aban Barcelona. Joaquina se resistía a per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> contienda.<br />
Mientras <strong>la</strong>s tropas <strong>de</strong> Franco llegaban, Joaquina salía<br />
en un camión militar hacia el exilio. En Francia fue internada<br />
en un refugio situado en el <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Hautes Alpes. Los<br />
primeros días fueron muy duros, los franceses los habían tratado<br />
muy mal. El frío y el hambre hacia estragos entre los refugiados<br />
extenuados, por tantos pa<strong>de</strong>cimientos. Al poco tiempo<br />
logra escapar con un grupo <strong>de</strong> compañeros y se tras<strong>la</strong>da a<br />
Montpellier, don<strong>de</strong> se refugia en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stacado escritor<br />
y anarquista Paul Reclus. Posteriormente llega a Toulouse<br />
don<strong>de</strong> comienza a reorganizar el sindicato en el exilio.<br />
Su trabajo era paciente y titánico, su misión era contactar con los<br />
afiliados dispersos y poco a poco extructurarlos orgánicamente.<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> su militancia, Joaquina piensa que<br />
su <strong>de</strong>ber es ir a pelear <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> España. En 1946 se incorporó<br />
al grupo "Tres <strong>de</strong> Mayo", al cual pertenecieron entre otros, los<br />
<strong>de</strong>stacados anarquistas, Liberto Sarrau, el gallego Raúl<br />
Carballeira y Francisco Martínez. El grupo pasó <strong>la</strong> frontera c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinamente<br />
realizando distintas activida<strong>de</strong>s conspirativas,<br />
muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se cobraron <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> estos luchadores.<br />
El 24 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1948 fue <strong>de</strong>tenida en Barcelona y encarce<strong>la</strong>da<br />
en <strong>la</strong> prisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Crts. En esta prisión se encontró con otras<br />
libertarias, Montserrat Elías, Pepita Subirats, Francisca<br />
Abel<strong>la</strong>net, Esperanza Moreno, Enriqueta Milá y María Pujarols,<br />
todas el<strong>la</strong>s con<strong>de</strong>nada a muerte y más tar<strong>de</strong> conmutadas por <strong>la</strong>rgas<br />
con<strong>de</strong>nas. Sus <strong>la</strong>rgos años en <strong>la</strong> prisión, <strong>la</strong> marcaran para<br />
siempre. Las condiciones inhumanas, <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> alimentación y el<br />
frío, afectaron su salud. Joaquina durante su prisión encabezo<br />
Mulleres da emigración<br />
139
140 Mulleres da emigración<br />
innumerables protestas y huelgas <strong>de</strong> hambre que acabaron con<br />
fuertes castigos. Al salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel le aparece una tuberculosis<br />
que <strong>la</strong> obliga a ser intervenida quirúrgicamente en el Hospital<br />
Clínico. Casi moribunda, <strong>la</strong> tras<strong>la</strong>dan a <strong>la</strong> vivienda <strong>de</strong> una<br />
amiga. En esta casa recibió asistencia <strong>de</strong>l sabio profesor naturista<br />
Ferrándiz, quien <strong>la</strong> salva <strong>de</strong> una muerte segura.<br />
Joaquina logra recuperarse y se tras<strong>la</strong>da nuevamente a Francia,<br />
allí trabaja <strong>de</strong> cortadora <strong>de</strong> artículos <strong>de</strong> piel y en <strong>la</strong> confección<br />
<strong>de</strong> calzado para señoras. En los años 70 se insta<strong>la</strong> en París<br />
don<strong>de</strong> se jubi<strong>la</strong> y logra conseguir una pensión <strong>de</strong> invali<strong>de</strong>z<br />
total, pues su riñón estaban muy afectados por su enfermedad.<br />
Lo<strong>la</strong> Iturbe, quien le realizo una entrevista en París, dirá <strong>de</strong> su<br />
encuentro con Joaquina: "Cuando se sentó para darme <strong>de</strong>talles<br />
<strong>de</strong> su vida y <strong>de</strong> su actuación, tenía ante mí una mujer <strong>de</strong> aspecto<br />
juvenil, con <strong>la</strong>s mejil<strong>la</strong>s sonrosadas y los ojos iluminados.<br />
Después <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga char<strong>la</strong> se ha transformado. Los ojos se le<br />
han agrandado y tienen a su alre<strong>de</strong>dor un circulo cioláceo muy<br />
acentuado. Todo su rostro muestra el sufrimiento al evocar los<br />
recuerdos <strong>de</strong>l pasado: <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> sus compañeros <strong>de</strong> lucha;<br />
el rostro martirizado <strong>de</strong> Carmen Royes que ha visto recientemente.<br />
También atormenta a Joaquina el recuerdo <strong>de</strong> sus<br />
padres que el<strong>la</strong> ha sostenido económicamente durante 19 años<br />
y que han fallecido recientemente.<br />
Joaquina Dorado <strong>de</strong>ja tras <strong>de</strong> sí un pasado heroico. Es una<br />
mujer que ha logrado adquirir mucha cultura y escribe muy<br />
bien. Dolorida, pero no vencida. En sus ojos, llenos <strong>de</strong> ternura,<br />
bril<strong>la</strong> <strong>de</strong> vez en cuando una chispa <strong>de</strong> energía que le hace<br />
fruncir ligeramente <strong>la</strong> frente y acusa una gran firmeza <strong>de</strong><br />
carácter. sobre todo quiere que conste en este recordatorio que<br />
sigue firme en sus convicciones, que no ha perdido el entusiasmo<br />
por los i<strong>de</strong>ales libertarios y que, pese a su <strong>de</strong>licado estado<br />
<strong>de</strong> salud, está dispuesta a realizar todos los sacrificios y esfuerzos<br />
que sean necesarios para propagar y <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r esos i<strong>de</strong>ales"
Maria <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo<br />
CAÑIZA1948
MARIA DEL CARMEN FIDALGO<br />
María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo Sánchez naceu na Cañiza na parroquia<br />
<strong>de</strong> Petán, o 4 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1948.<br />
É fil<strong>la</strong> e neta <strong>de</strong> emigrantes. O seu abo materno Ernesto<br />
Sánchez Sánchez a comezos do século emigrara o Brasil,<br />
cando tiña 11 anos. Despois <strong>de</strong> percorrer trabal<strong>la</strong>ndo ese longo<br />
e ancho país, radicouse no Salvador on<strong>de</strong> instalou unha fabrica<br />
<strong>de</strong> xabón e ve<strong>la</strong>s chamada "Progreso". Partir <strong>de</strong> alí comeza<br />
unha nova etapa migratoria, para varias xeracións da súa propia<br />
familia. Como era costume por aqueles tempos os emigrantes<br />
voltaban á al<strong>de</strong>a para casarse. Ernesto aproveito unha viaxe<br />
que realizou para recuperarse<br />
dunha enfermida<strong>de</strong> pulmonar para casarse con Rita<br />
Domínguez Sánchez.<br />
María <strong>de</strong>l Carmen é fil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Francisco Fidalgo Pérez e <strong>de</strong><br />
Amalia Sánchez Domínguez. Primeiro será o seu pai Francisco<br />
o que marcha Salvador en 1951, alí tiña parte da familia da súa<br />
muller. Logo será María <strong>de</strong>l Carmen xunto coa súa nai, o 20<br />
<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1954. Como sempre será o porto <strong>de</strong> Vigo o encargado<br />
<strong>de</strong> dar a máis triste <strong>de</strong>spedida. Aque<strong>la</strong> viaxe lémbranos<br />
María <strong>de</strong>l Carmen estaba cheo <strong>de</strong> incertezas. Era tan só unha<br />
nena, que axiña <strong>de</strong>ixou <strong>de</strong> xogar coas monecas e a subiron a<br />
un barco. On<strong>de</strong> había un gran mar que nunca mirara. E xentes<br />
que fa<strong>la</strong>ban en outros idiomas. Aos poucos días, o 3 <strong>de</strong> setembro,<br />
chegaban no Alcántara á Bahia <strong>de</strong> todos los Santos. On<strong>de</strong><br />
todo estaba marcado polo entroido e o candomble, on<strong>de</strong> todo,<br />
todo hule a vida e a cachaza sen tempo.<br />
" O meu pai foi o primeiro en emigrar. - cóntanos María <strong>de</strong>l<br />
Carmen - Por aqueles anos estilábase que o marido marchara<br />
á emigración mentres a muller quedábase na al<strong>de</strong>a, neste<br />
caso era para coidar a miña aboa. O meu pai esta i<strong>de</strong>a non lle<br />
gustaba, aínda o meu abo materno, tentaba manter esta tradición<br />
e impoñía o seu criterio. Ante esta situación o meu pai<br />
Mulleres da emigración<br />
143
Fidalgo xunto aos<br />
seus irmáns.<br />
144 Mulleres da emigración<br />
p<strong>la</strong>ntouse e dixo que si non viña a súa muller e os seus fillos<br />
el retornaba a Galiza. Así foi como o pouco tempo embarcamos<br />
rumbo a Bahia.Lembro aquel barco Alcántara on<strong>de</strong> viaxabamos<br />
na terceira c<strong>la</strong>se, moi preto das máquinas. Que<strong>de</strong>i<br />
moi impresionada o chegar a Salvador, en pouco tempo mirara<br />
dúas gran<strong>de</strong>s cida<strong>de</strong>s Vigo e nese momento aque<strong>la</strong> cida<strong>de</strong><br />
que comezaba a <strong>de</strong>scubrir cos meus ollos. O chegar que<strong>de</strong>i<br />
abraiada polo novidoso <strong>de</strong> estar noutro país, <strong>de</strong> coñecer xente<br />
distinta, incluso coa cor <strong>de</strong> pel distinta..."<br />
O seu pai que trabal<strong>la</strong>ba na Fabrica <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong>s e Xabón puído lograr<br />
que María <strong>de</strong>l Carmen pui<strong>de</strong>ra realizar os seus estudios, sen necesida<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> ter que trabal<strong>la</strong>r. E<strong>la</strong> puxo empeño e moitas horas <strong>de</strong><br />
sacrificio para lograr o obxectivo <strong>de</strong> ser unha universitaria.<br />
" Lembro que nos meus anos <strong>de</strong> adolescente, os nosos pais non<br />
favorecían a integración coa propia socieda<strong>de</strong> bahiana. Nos<br />
acoutaban as re<strong>la</strong>cións sociais, practicamente eran só coa colonia<br />
galega. Estes prexuízos culturais e raciais co tempo foron<br />
modificando, pero por aqueles anos a actitu<strong>de</strong>s dos nosos emigrantes<br />
era sumamente prexuiciosas"<br />
Tempo <strong>de</strong>spois chegaría o froito <strong>de</strong> tanto estudio e esforzo. En<br />
1967 diplomouse en Contabilida<strong>de</strong> logrando posteriormente o<br />
título <strong>de</strong> Enxeñería en 1973. Traballo en áreas <strong>de</strong> explosións <strong>de</strong>
edificación e protección <strong>de</strong> barrancos,<br />
coa Socieda<strong>de</strong> Construccións Especia -<br />
lizadas Limitada (CEL).<br />
A pesar <strong>de</strong> ser unha profesional prestixiosa<br />
na súa especialida<strong>de</strong>, María <strong>de</strong>l<br />
Carmen comezou a potenciar a súa sensibilida<strong>de</strong><br />
social e política logrando os<br />
máis altos cargos institucionais da socieda<strong>de</strong><br />
bahiana. Entre as activida<strong>de</strong>s políticas<br />
realizadas po<strong>de</strong>mos sina<strong>la</strong>r:<br />
Coordinadora <strong>de</strong> Acción Social do<br />
Municipio <strong>de</strong> Salvador (1989 a 1990);<br />
Secretaria <strong>de</strong> Acción Social do<br />
Municipio <strong>de</strong> Salvador; Candidata a Prefeita <strong>de</strong> Salvador 1992;<br />
Superinten<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Manutención e Conservación da Cida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Salvador (1993 a 19994); Candidata a <strong>de</strong>putada do estado <strong>de</strong><br />
Bahia (1994); Deputada do Estado da Bahia <strong>de</strong> 1995 a 1999 polo<br />
Partido Social Democrático Brasileiro (PSDB); Secretaria <strong>de</strong><br />
saneamento e Infraestructura <strong>de</strong> Salvador (1996).<br />
No transcurso do seu cargo <strong>de</strong> Deputada Estadual <strong>de</strong>senrolou<br />
as seguintes funcións: Membro da comisión <strong>de</strong> Dereitos<br />
Mulleres da emigración<br />
Co grupo <strong>de</strong> baile<br />
galego.<br />
Fidalgo xunto aos seus pais e avós<br />
145
María <strong>de</strong>l Carmen, na<br />
graduación secundaria.<br />
Fa<strong>la</strong>ndo no Par<strong>la</strong>mento estatal <strong>de</strong> Bahia.<br />
146 Mulleres da emigración<br />
Humanos e membro do Consello Estadual <strong>de</strong><br />
Dereitos Humanos ( Bahia); Presi<strong>de</strong>nte da<br />
Consello <strong>de</strong> Defensa dos Dereitos da Muller;<br />
Presi<strong>de</strong>nte da Comisión <strong>de</strong> Defensa do Medio<br />
Ambiente; Presi<strong>de</strong>nte da Comisión <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong><br />
Desenvolvemento Económico e do Turismo. Foi<br />
tamén membro titu<strong>la</strong>r ou suplente <strong>de</strong>: Medio<br />
Ambiente: <strong>de</strong> Defensa da Crianza, e dos<br />
Adolescentes e <strong>de</strong> Saneamento.<br />
María <strong>de</strong>l Carmen a pesar dos seus múltiples ocupacións<br />
políticas mantivo unha estreita re<strong>la</strong>ción<br />
coa colectivida<strong>de</strong> galega participando incluso<br />
como directiva. Entre as activida<strong>de</strong>s realizadas<br />
po<strong>de</strong>mos mencionar: Directora da Socieda<strong>de</strong><br />
Feminina Hispano Brasileira; Directora do Centro<br />
<strong>de</strong> Estudios Galegos; participou <strong>de</strong> " Cabaleiros <strong>de</strong><br />
Santiago " integrando o seu Grupo Folclórico etc.
Na última década mantivo unha estreita<br />
re<strong>la</strong>ción coa súa Galiza natal realizando<br />
distintos viaxes, tanto persoais como<br />
vincu<strong>la</strong>dos á política. Recentemente foi<br />
nomeada Membro <strong>de</strong> Honra da<br />
Fundación Contra a Impunida<strong>de</strong>, entida<strong>de</strong><br />
esta que apoia os xuízos que esta<br />
levando no Estado español o xuíz<br />
Baltasar Garzón, contra os <strong>de</strong>lictos <strong>de</strong><br />
xenocidio e terrorismo <strong>de</strong> estado.<br />
María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo é Vereadora<br />
<strong>de</strong> Salvador polo P.T. é seguramente na<br />
actualida<strong>de</strong> unha das mulleres da nosa<br />
emigración con maior proxección política<br />
e social. Unha autentica protagonista<br />
<strong>de</strong>sta Epopea Colectiva.<br />
María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo.<br />
Fidalgo <strong>de</strong> pé, xunto a Beiras e Lois Pérez Leira.<br />
Mulleres da emigración<br />
147
MARIA DEL CARMEN FIDALGO<br />
María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo Sánchez nació en <strong>la</strong> Cañiza en <strong>la</strong><br />
parroquia <strong>de</strong> Petán, el 4 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1948.<br />
Es hija y nieta <strong>de</strong> emigrantes. Su abuelo materno Ernesto<br />
Sánchez Sánchez a comienzos <strong>de</strong>l siglo, había emigrado cuando<br />
tenía 11 años, al Brasil. Después <strong>de</strong> recorrer trabajando ese<br />
<strong>la</strong>rgo y ancho país, se radicó en el Salvador, don<strong>de</strong> instaló una<br />
fabrica <strong>de</strong> jabón y ve<strong>la</strong>s, l<strong>la</strong>mada "Progreso". Partir <strong>de</strong> allí<br />
comienza una nueva etapa migratoria, para varias generaciones<br />
<strong>de</strong> su propia familia. Como era costumbre por aquellos tiempos<br />
los emigrantes regresaban a <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a para casarse. Ernesto aprovecho<br />
un viaje que realizó para recuperarse <strong>de</strong> una enfermedad<br />
pulmonar y para casarse con Rita Domínguez Sánchez.<br />
María <strong>de</strong>l Carmen es hija <strong>de</strong> Francisco Fidalgo Pérez y <strong>de</strong><br />
Amalia Sánchez Domínguez. Primero será su padre Francisco el<br />
que marcha a Salvador en 1951. Allí tenía parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong><br />
su mujer. Luego será María <strong>de</strong>l Carmen junto con su madre, el<br />
20 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1954. Como siempre será el puerto <strong>de</strong> Vigo el<br />
encargado <strong>de</strong> dar <strong>la</strong> más triste <strong>de</strong>spedida. Aquel viaje lo recuerda<br />
María <strong>de</strong>l Carmen, estaba lleno <strong>de</strong> incertidumbres. Era tan<br />
sólo una niña, que enseguida <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> jugar con <strong>la</strong>s muñecas y <strong>la</strong><br />
subieron a un barco. Don<strong>de</strong> había un gran mar que nunca había<br />
mirado. Y gentes que hab<strong>la</strong>ban en otros idiomas. El 3 <strong>de</strong> septiembre,<br />
llegaban en el Alcántara a <strong>la</strong> Bahia <strong>de</strong> todos los Santos.<br />
Don<strong>de</strong> todo estaba marcado por el carnaval y el candomble,<br />
don<strong>de</strong> todo, todo huele a vida y <strong>la</strong> paciencia sin tiempo.<br />
"Mi padre fue el primero en emigrar. - nos cuentan María <strong>de</strong>l<br />
Carmen - Por aquellos años se esti<strong>la</strong>ba que el marido se marchaba<br />
a <strong>la</strong> emigración, mientras <strong>la</strong> mujer se quedaba en <strong>la</strong><br />
al<strong>de</strong>a, en este caso era para cuidar a mi abue<strong>la</strong>. A mi padre esta<br />
i<strong>de</strong>a no le gustaba, aunque mi abuelo materno, intentaba mantener<br />
esta tradición e imponía su criterio. Ante esta situación<br />
Mulleres da emigración<br />
149
150 Mulleres da emigración<br />
mi padre se p<strong>la</strong>ntó y dijo que sí no venía su mujer y sus hijos<br />
él retornaba a Galicia. Así fue como al poco tiempo embarcamos<br />
rumbo a Bahia. Recuerdo aquel barco Alcántara don<strong>de</strong><br />
viajábamos en <strong>la</strong> tercera c<strong>la</strong>se, muy cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s máquinas.<br />
Quedé muy impresionada al llegar a Salvador, en poco tiempo<br />
había mirado dos gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s Vigo y en ese momento<br />
aquel<strong>la</strong> ciudad que comenzaba a <strong>de</strong>scubrir con mis ojos. El llegar<br />
quedé asombrada por lo novedoso <strong>de</strong> estar en otro país, <strong>de</strong><br />
conocer gente distinta, incluso con el color <strong>de</strong> piel distinta…"<br />
Su padre que trabajaba en <strong>la</strong> Fabrica <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong>s y Jabón pudo lograr<br />
que María <strong>de</strong>l Carmen pudiera realizar sus estudios, sin necesidad<br />
<strong>de</strong> tener que trabajar. El<strong>la</strong> puso empeño y muchas horas <strong>de</strong><br />
sacrificio para lograr el objetivo <strong>de</strong> ser una universitaria.<br />
"Recuerdo que en mis años <strong>de</strong> adolescente, nuestros padres no<br />
favorecían <strong>la</strong> integración con <strong>la</strong> propia sociedad bahiana. Nos<br />
acotaban <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales, prácticamente eran sólo con <strong>la</strong><br />
colonia gallega. Estos prejuicios culturales y raciales con el<br />
tiempo se fueron modificando, pero por aquellos años <strong>la</strong> actitu<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> nuestros emigrantes eran sumamente prejuiciosas.<br />
Tiempo <strong>de</strong>spués llegaría el fruto <strong>de</strong> tanto estudio y esfuerzo.<br />
En 1967 se diplomo en Contabilidad logrando posteriormente<br />
el título <strong>de</strong> Ingeniería en 1973. Trabajo en áreas <strong>de</strong> explosiones<br />
<strong>de</strong> edificación y protección <strong>de</strong> barrancos, con <strong>la</strong> Sociedad<br />
Construcciones Especializadas Limitada (CEL).<br />
A pesar <strong>de</strong> ser una profesional prestigiosa en su especialidad,<br />
María <strong>de</strong>l Carmen comenzó a potenciar su sensibilidad social<br />
y política logrando los más altos cargos institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
sociedad bahiana. Entre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s políticas realizadas<br />
po<strong>de</strong>mos seña<strong>la</strong>r: Coordinadora <strong>de</strong> Acción Social <strong>de</strong>l<br />
Municipio <strong>de</strong> Salvador (1989 a 1990); Secretaria <strong>de</strong> Acción<br />
Social <strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong> Salvador; Candidata a Prefeita <strong>de</strong><br />
Salvador 1992; Superinten<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Mantenimiento y<br />
Conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> Salvador (1993 a 19994);<br />
Candidata a diputada <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Bahia (1994); Diputada <strong>de</strong>l<br />
Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bahia <strong>de</strong> 1995 a 1999 por el Partido Social<br />
Democrático Brasileño (PSDB); Secretaria <strong>de</strong> Saneamiento e<br />
Infraestructura <strong>de</strong> Salvador (1996).<br />
En el transcurso <strong>de</strong> su cargo <strong>de</strong> Diputada Estadual <strong>de</strong>senrolló<br />
<strong>la</strong>s siguientes funciones: Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Derechos<br />
Humanos y miembro <strong>de</strong>l Consejo Estadual <strong>de</strong> Derechos<br />
Humanos (Bahia); Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejo <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong> los<br />
Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer; Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Defensa<br />
<strong>de</strong>l Medio Ambiente; Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong><br />
Desarrollo Económico y <strong>de</strong>l Turismo. Fue también miembro<br />
titu<strong>la</strong>r o suplente <strong>de</strong>: Medio Ambiente: <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Crianza, y <strong>de</strong> los Adolescentes y <strong>de</strong> Saneamiento.
María <strong>de</strong>l Carmen a pesar <strong>de</strong> sus múltiples ocupaciones políticas<br />
mantuvo una estrecha re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> colectividad gallega<br />
participando incluso cómo directiva. Entre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s realizadas<br />
po<strong>de</strong>mos mencionar: Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad<br />
Femenina Hispano Brasileña; Directora <strong>de</strong>l Centro <strong>de</strong> Estudios<br />
Gallegos; participó <strong>de</strong> Caballeros <strong>de</strong> Santiago, integrando su<br />
Grupo Folclórico etc.<br />
En <strong>la</strong> última década mantuvo una estrecha re<strong>la</strong>ción con su<br />
Galicia natal realizando distintos viajes, tanto personales cómo<br />
vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> política. Fue nombrada Miembro <strong>de</strong> Honra <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Fundación Contra <strong>la</strong> Impunidad.<br />
María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo es seguramente en <strong>la</strong> actualidad una <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> nuestra emigración con mayor proyección política<br />
y social. Una autentica protagonista <strong>de</strong> esta Epopeya Colectiva.<br />
Mulleres da emigración<br />
151
DELIA GARCÉS<br />
BUENOS AIRES 1919 /BUENOS AIRES 2001
DELIA GARCÉS<br />
Outra vez será Arturo Cuadrado o que nos dará a coñecer o orixen<br />
galego dunha <strong>de</strong>stacada actriz do cine Arxentino, neste<br />
caso o <strong>de</strong> Delia Garcés.<br />
A nomeada artista co verda<strong>de</strong>iro nome <strong>de</strong> Delia García, naceu<br />
en Buenos Aires o 13 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1919. Foron os seus pais<br />
Gabriel García e Amadora Gerboles nados en Santo Tomé, nas<br />
altas montañas <strong>de</strong> Lugo. Tiveron tres fil<strong>la</strong>s Elda, Amadora e<br />
Delia. Dona Amadora enviuva ó pouco tempo quedándose coas<br />
tres pequenas e con un futuro incerto. Cuadrado contanos esta<br />
parte <strong>de</strong>sta interesante historia: "As dificulta<strong>de</strong>s son inmensas.<br />
Pero do corazón <strong>de</strong>sta nai florece todo un glorioso po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> traballo,<br />
<strong>de</strong> sacrificio, <strong>de</strong> austerida<strong>de</strong>. Os seus traballos e sacrificios<br />
son para educar ás súas fil<strong>la</strong>s. E <strong>de</strong> ese supremo esforzo da<br />
heroica raza galega cultivase e forma como un miragre unha<br />
das expresións mais rotundas do arte: Delia Garcés"<br />
A propia Delia contanos na revista Galicia Emigrante o seu paso<br />
por Galicia: "Levei persoalmente á miña nai a Galicia.<br />
Acompañeina a Santo Tomé, en Lugo. Non é fácil contar o que<br />
é aquelo. Pareceume estar ante un espectáculo bíblico, sinxelo e<br />
grandioso. As casas da al<strong>de</strong>a, os seus homes e mulleres, ata os<br />
animais, adquiren unha singu<strong>la</strong>r forza pura, primitiva. Á miña<br />
nai e a mín recibironnos con mostras <strong>de</strong> afecto inenarrables. Era<br />
como unha homenaxe aos que voltan coa lealta<strong>de</strong> dos permanentes<br />
sentimentos <strong>de</strong> amor e agra<strong>de</strong>cimento ó lugar <strong>de</strong> orixen.<br />
Non <strong>de</strong>bían saber, seguramente, que eu era actriz. Eu era naquel<br />
intre a fil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Gabriel e Amadora, e iso era motivo <strong>de</strong> festa en<br />
toda a al<strong>de</strong>a. Todos nos fixeron agasallos. Agasallábanos, cantabannos.<br />
E ata unha cabra soa nun penedo, semel<strong>la</strong>ba feliz....<br />
A pesar do seu triunfo o cine, según e<strong>la</strong> a súa vocación foi o teatro<br />
actuou en moitísimas obras, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> Living-room <strong>de</strong> Graham<br />
Green ata O cantar dos cantares <strong>de</strong> Jean Giraudoux ("engaió<strong>la</strong>me<br />
o teatro <strong>de</strong> Giraudoux", dixo algunha vez), pasando polo<br />
Mulleres da emigración<br />
155
Amadora Gerboles a nai <strong>de</strong> Delia.<br />
156 Mulleres da emigración<br />
inevitable Shakespeare e George<br />
Bernard Shaw.<br />
Mantivo unha estreita re<strong>la</strong>ción coa colonia<br />
galega. Coñeceu ó escritor Rafael<br />
Dieste e ó fotógrafo José Suárez. Desta<br />
colonia tivo varias homenaxes un por<br />
parte do <strong>de</strong>stacado poeta Rafael Alberti á<br />
cal adicoulle unha canción. Da amiza<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Rafael Alberti e María Teresa León<br />
coa actriz Delia Garcés e o seu esposo, o<br />
director Alberto <strong>de</strong> Zavalía, surxiron<br />
dous filmes arxentinos "La Dama<br />
Duen<strong>de</strong>" (1944) e "El gran amor <strong>de</strong><br />
Bécquer", ambas con guións <strong>de</strong> Rafael e<br />
María Teresa.<br />
A outro homenaxe adicoullo ao pintor<br />
Luis Seoane quen lle fixo un <strong>de</strong>buxo<br />
nos días <strong>de</strong> "Cabalgata".<br />
Delia <strong>de</strong>butou no cine, no filme<br />
¡Segundos afuera! (Chas <strong>de</strong> Cruz e<br />
Alberto Echebehere, 1937) e a fins dos<br />
trinta obtivo varias participaciónes <strong>de</strong><br />
re<strong>la</strong>tiva importancia nos filmes baixo a<br />
dirección <strong>de</strong> Mario Soffici (incluíndo a<br />
xenial Kilómetro 111), Luis César<br />
Amadori, Manuel Romero e Alberto <strong>de</strong><br />
Zavalía. Foi este último, ao tempo o seu<br />
home, o que lle <strong>de</strong>u o estre<strong>la</strong>to con Vinte<br />
anos e unha noite (1941), sombrío filme<br />
co guión <strong>de</strong> Alejandro Casona.<br />
Na década dos curenta brillou en diversos<br />
filmes <strong>de</strong> Zavalía, Ernesto Arancibia<br />
e Luis Sas<strong>la</strong>vsky e abandoou o celuloi<strong>de</strong><br />
en 1956 <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> filmar dúas pelícu<strong>la</strong>s<br />
con Carlos Schlieper ("Mi marido<br />
y mi novio y Alejandra").<br />
En 1951, por problemas co governo<br />
peronista, <strong>de</strong>cidiu marchar <strong>de</strong> xira por<br />
Latinoamérica xunto ao seu home. E foi<br />
en México que conseguiu o papel polo<br />
que seguramente mais l<strong>la</strong> lembrará:<br />
Gloria, a esposa do celoso e paranoico<br />
Francisco que interpretou Arturo <strong>de</strong><br />
Delia actuando <strong>de</strong> moza.
Córdoba en Él, <strong>de</strong> Luis Buñuel. A pelícu<strong>la</strong>, estreada en México<br />
en 1953, veríase na Arxentina sobre o 1958.<br />
Delia Garcés retirouse da activida<strong>de</strong> artística en 1966, <strong>de</strong>spois<br />
<strong>de</strong> representar "El jardín <strong>de</strong> los cerezos", <strong>de</strong> Anton<br />
Chejov. A súa face exquisita, que agora semel<strong>la</strong> terse ido,<br />
seguirá bril<strong>la</strong>ndo na pantal<strong>la</strong> gran<strong>de</strong> e na lembranza dos que<br />
tiveron a sorte <strong>de</strong> ve-<strong>la</strong> actuar sobre un escenario.<br />
O 7 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 2001 finou a actriz <strong>de</strong> cine e teatro arxentino<br />
Delia Garcés. Os seus restos foron cremados.<br />
Carteis da estrea da<br />
pelícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Delia Garcés<br />
e Arturo <strong>de</strong> Córdova.<br />
Mulleres da emigración<br />
157
Delia Garcés.<br />
Recibira unha semán antes da súa muerte o premio ACE <strong>de</strong><br />
P<strong>la</strong>tino po<strong>la</strong> súa traxectoria e viusel<strong>la</strong> contentísima e emocionada.<br />
Non aparentaba os 82 anos que tiña e adicoulle o premio<br />
ós actores, "portadores da pa<strong>la</strong>bra".<br />
Intérprete:<br />
158 Mulleres da emigración<br />
Alejandra (1956)<br />
Mi marido y mi novio (1955)
El otro yo <strong>de</strong> Marce<strong>la</strong> (1950)<br />
De padre <strong>de</strong>sconocido (1949)<br />
El hombre que amé (1947)<br />
El gran amor <strong>de</strong> Bécquer (1946)<br />
Rosa <strong>de</strong> América (1946)<br />
La dama duen<strong>de</strong> (1944)<br />
Casa <strong>de</strong> muñecas (1943)<br />
Ma<strong>la</strong>mbo (1942)<br />
Concierto <strong>de</strong> almas (1942)<br />
La maestrita <strong>de</strong> los obreros (1942)<br />
Veinte años y una noche (1941)<br />
Dama <strong>de</strong> compañía (1940)<br />
Muchachas que estudian (1939)<br />
Gente bien (1939)<br />
La vida <strong>de</strong> Carlos Gar<strong>de</strong>l (1939)<br />
A<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mi patria (1939)<br />
Doce mujeres (1939)<br />
Kilómetro 111 (1938)<br />
Vil<strong>la</strong> Discordia (1938)<br />
Maestro Levita (1938)<br />
Viento Norte (1937)<br />
Viento Norte (1937)<br />
¡Segundos afuera! (1937)<br />
Delia Garcés, na escena<br />
dunha pelícu<strong>la</strong>.<br />
Mulleres da emigración<br />
159
DELIA GARCÉS<br />
Otra vez será Arturo Cuadrado el que nos dará a conocer el origen<br />
gallego <strong>de</strong> una <strong>de</strong>stacada actriz <strong>de</strong>l cine Argentino, en este<br />
caso el <strong>de</strong> Delia Garcés.<br />
La mencionada artista cuyo verda<strong>de</strong>ro nombre era Delia<br />
García, nacio en Buenos aires el 13 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1919. Fueron<br />
sus padres Gabriel García y Amadora Gerboles nacidos en<br />
Santo Tomé, en <strong>la</strong>s altas montañas <strong>de</strong> Lugo. Tuvieron tres hijas<br />
Elda, Amadora y Delia. Doña Amadora enviuda al poco tiempo<br />
quedándose con <strong>la</strong>s tres pequeñas y con un futuro incierto.<br />
Cuadrado nos cuenta esta parte <strong>de</strong> esta interesante historia:<br />
"Las dificulta<strong>de</strong>s son inmensas. Pero <strong>de</strong>l corazón <strong>de</strong> esta<br />
madre florece todo un glorioso po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong> sacrificio,<br />
<strong>de</strong> austeridad. Sus trabajos y sacrificios son para educar a sus<br />
hijas. Y <strong>de</strong> ese supremo esfuerzo <strong>de</strong> <strong>la</strong> heroica raza gallega se<br />
cultiva y forma como un mi<strong>la</strong>gro una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expresiones más<br />
rotundas <strong>de</strong>l arte: Delia Garcés"<br />
La propia Delia nos cuenta en <strong>la</strong> revista Galicia Emigrante su<br />
paso por Galicia: " He llevado personalmente a mi madre a<br />
Galicia. La he acompañado a Santo Tomé, en Lugo. No es fácil<br />
contar lo que es aquello. Me pareció estar ante un espectáculo<br />
bíblico, sencillo y grandioso. Las casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a, sus hombres<br />
y mujeres, hasta los animales, adquieren una singu<strong>la</strong>r fuerza<br />
pura, primitiva. A mí madre y a mí nos recibieron con muestras<br />
<strong>de</strong> afecto inenarrables. Era como un homenaje a los que a los<br />
que vuelven con <strong>la</strong> lealtad <strong>de</strong> los permanentes sentimientos <strong>de</strong><br />
amor y agra<strong>de</strong>cimiento al lugar <strong>de</strong> origen. No <strong>de</strong>bían saber,<br />
seguramente, que yo era actriz. Yo era en aquel momento <strong>la</strong> hija<br />
<strong>de</strong> Gabriel y Amadora, y eso era motivo <strong>de</strong> fiesta en toda <strong>la</strong><br />
al<strong>de</strong>a. Todos nos hicieron regalos. Nos agasajaban, nos cantaban.<br />
Y hasta una cabra so<strong>la</strong> en una peña, parecía sentirse feliz....<br />
A pesar <strong>de</strong> su triunfo el cine, según el<strong>la</strong> su vocación fue el teatro<br />
actuó en muchísima obras, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Living-room <strong>de</strong> Graham<br />
Mulleres da emigración<br />
161
162 Mulleres da emigración<br />
Green hasta El cantar <strong>de</strong> los cantares <strong>de</strong> Jean Giraudoux ("me<br />
fascina el teatro <strong>de</strong> Giraudoux", dijo alguna vez), pasando por<br />
el insos<strong>la</strong>yable Shakespeare y George Bernard Shaw.<br />
Mantuvo una estrecha re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> colonia gallega.<br />
Conoció al escritor Rafael Dieste y al fotógrafo José Suárez.<br />
De esta colonia tuvo varios homenajes uno por parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stacado<br />
poeta Rafael Alberti a <strong>la</strong> cual le <strong>de</strong>dico una canción.<br />
De <strong>la</strong> amistad <strong>de</strong> Rafael Alberti y María Teresa León con <strong>la</strong><br />
actriz Delia Garcés y su esposo, el director Alberto <strong>de</strong><br />
Zavalía, surgieron dos pelícu<strong>la</strong>s argentinas La Dama Duen<strong>de</strong><br />
(1944) y El gran amor <strong>de</strong> Bécquer, ambas con guiones <strong>de</strong><br />
Rafael y María Teresa<br />
El otro homenage se lo <strong>de</strong>dico el pintor Luis Seoane quien le<br />
hizo un dibujo en los días <strong>de</strong> " Cabalgata".<br />
Delia <strong>de</strong>butó en cine en <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong> ¡Segundos afuera! (Chas <strong>de</strong><br />
Cruz y Alberto Echebehere, 1937) y a fines <strong>de</strong> los treinta obtuvo<br />
varias participaciones <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tiva importancia en pelícu<strong>la</strong>s<br />
bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Mario Soffici (incluyendo <strong>la</strong> genial<br />
Kilómetro 111), Luis César Amadori, Manuel Romero y<br />
Alberto <strong>de</strong> Zavalía. Fue este último, a <strong>la</strong> sazón su marido, el<br />
que le dio el estrel<strong>la</strong>to con Veinte años y una noche (1941),<br />
sombría pelícu<strong>la</strong> con guión <strong>de</strong> Alejandro Casona.<br />
En <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l cuarenta brilló en diversas pelícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
Zavalía, Ernesto Arancibia y Luis Sas<strong>la</strong>vsky y abandonó el<br />
celuloi<strong>de</strong> en 1956 luego <strong>de</strong> filmar dos pelícu<strong>la</strong>s con Carlos<br />
Schlieper (Mi marido y mi novio y Alejandra).<br />
En 1951, por problemas con el gobierno peronista, <strong>de</strong>cidió irse<br />
<strong>de</strong> gira por Latinoamérica junto a su marido. Y fue en México<br />
que consiguió el papel por el que seguramente más se <strong>la</strong> recordará:<br />
Gloria, <strong>la</strong> esposa <strong>de</strong>l celoso y paranoico Francisco que<br />
interpretó Arturo <strong>de</strong> Córdova en Él, <strong>de</strong> Luis Buñuel. La pelícu<strong>la</strong>,<br />
estrenada en México en 1953, se vería en <strong>la</strong> Argentina<br />
recién en 1958.<br />
Delia Garcés se retiró <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad artística en 1966, luego<br />
<strong>de</strong> representar El jardín <strong>de</strong> los cerezos, <strong>de</strong> Anton Chejov. Su<br />
rostro exquisito, que ahora parece haberse ido, seguirá bril<strong>la</strong>ndo<br />
en <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong> gran<strong>de</strong> y en <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> los que tuvieron <strong>la</strong><br />
suerte <strong>de</strong> ver<strong>la</strong> actuar sobre un escenario.<br />
El 7 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2001 falleció <strong>la</strong> actriz <strong>de</strong>l cine y teatro<br />
argentino Delia Garcés. Sus restos fueron cremados.<br />
Había recibido una semana antes <strong>de</strong> su muerte el premio ACE<br />
<strong>de</strong> P<strong>la</strong>tino por su trayectoria y se <strong>la</strong> vio contentísima y emocionada.<br />
No aparentaba los 82 años que tenía y <strong>de</strong>dicó el premio<br />
a los actores, "portadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra".
Filmografía en Argentina<br />
Intérprete:<br />
Alejandra (1956)<br />
Mi marido y mi novio (1955)<br />
El otro yo <strong>de</strong> Marce<strong>la</strong> (1950)<br />
De padre <strong>de</strong>sconocido (1949)<br />
El hombre que amé (1947)<br />
El gran amor <strong>de</strong> Bécquer (1946)<br />
Rosa <strong>de</strong> América (1946)<br />
La dama duen<strong>de</strong> (1944)<br />
Casa <strong>de</strong> muñecas (1943)<br />
Ma<strong>la</strong>mbo (1942)<br />
Concierto <strong>de</strong> almas (1942)<br />
La maestrita <strong>de</strong> los obreros (1942)<br />
Veinte años y una noche (1941)<br />
Dama <strong>de</strong> compañía (1940)<br />
Muchachas que estudian (1939)<br />
Gente bien (1939)<br />
La vida <strong>de</strong> Carlos Gar<strong>de</strong>l (1939)<br />
A<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mi patria (1939)<br />
Doce mujeres (1939)<br />
Kilómetro 111 (1938)<br />
Vil<strong>la</strong> Discordia (1938)<br />
Maestro Levita (1938)<br />
Viento Norte (1937)<br />
Viento Norte (1937)<br />
¡Segundos afuera! (1937)<br />
Mulleres da emigración<br />
163
Josefa Goldar<br />
CALDAS DE REIS 1906 /BOS AIRES 1990
JOSEFA GOLDAR<br />
“José Goldar e Carmen Rei <strong>de</strong>ron en formar un matrimonio <strong>de</strong><br />
mozos nados en Caldas <strong>de</strong> Reis, esa marabillosa curva da paisaxe<br />
galega. Aló polo ano 1910 veñen á Arxentina. Traen como<br />
única fortuna a súa mocida<strong>de</strong> e tres fillos. Traen o seu corazón<br />
e os seus brazos fortes. José é mozo que carga bolsas no Moíño<br />
do Río da P<strong>la</strong>ta. Carmen é <strong>la</strong>van<strong>de</strong>ira.<br />
Cumpren cos seus traballos nesa austera ledicia que dá o mesmo<br />
traballo. Volven ao fogar. Alí están os fillos que esperan. Que se<br />
educaron baixo o acento galego, entre cancións popu<strong>la</strong>res e<br />
vel<strong>la</strong>s lenda. A tradición oral da cultura galega cúmprese na súa<br />
alta misión. Josefa, rapaza, está recibindo un caudal <strong>de</strong> espírito<br />
da historia galega. Alí esta a poesía, a música, a cor, o acento, os<br />
movementos, a pa<strong>la</strong>bra, é dicir todos os elementos vivos que se<br />
van a transformar no seu momento nunha muller excepcional,<br />
nunha muller que sen estudar nas vel<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s vai ser,<br />
sentir, envorcar un temperamento mi<strong>la</strong>groso para todas as máis<br />
difíciles cuestións do teatro”. Con estas pa<strong>la</strong>bras iniciais o xornalista<br />
Arturo Cadrado introducíanos nunha reportaxe que realizou<br />
na revista Galicia Emigrante en 1955.<br />
Josefa naceu en Caldas <strong>de</strong> Reis en 1096, como nos conta Cadrado,<br />
e os seus pais como tantos galegos <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar á Arxentina.<br />
Chegan ao Porto <strong>de</strong> Bos Aires no vapor Kinig Wilhelm II, o 12 <strong>de</strong><br />
outubro <strong>de</strong> 1909, cando Josefa contaba con apenas tres anos.<br />
A fins da década do 20 Josefa comeza a interesarse polo teatro.<br />
Por estas datas coñece a uns dos intelectuais máis <strong>de</strong>stacados<br />
daqueles anos, Leónidas Barletta, integrante do famoso grupo<br />
literario Boedo, a quen se une sentimentalmente.<br />
O nome <strong>de</strong> Grupo Boedo provén da editorial da revista<br />
C<strong>la</strong>ridad, situada na rúa Boedo ao 800, na Capital Fe<strong>de</strong>ral,<br />
constituída por escritores revolucionarios e realistas, simpatizantes<br />
da revolución rusa e do marxismo da primeira posguerra,<br />
que utilizan a pluma para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r o proletariado.<br />
Mulleres da emigración<br />
167
Fotografía dos pais e irmáns da actriz Josefa Goldar.<br />
168 Mulleres da emigración<br />
Daquel matrimonio nacerá a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> crear en 1930 o emblemático<br />
Teatro do Pobo, o cal se converte nun baluarte da arte<br />
popu<strong>la</strong>r. Un ano <strong>de</strong>spois inaugurábase o teatro coa presenza do<br />
poeta Roberto Arlt.<br />
“Eu fórmeime <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>” -cóntanos Josefa. “Entrei no teatro<br />
cunha gran segurida<strong>de</strong>. Coñecín a Barletta, o meu valoroso<br />
compañeiro en todos os meus éxitos.. Na miña familia houbo<br />
certa oposición ao meu matrimonio. Pero o <strong>de</strong>stino tiña que<br />
unirnos para realizar tan magnífico <strong>la</strong>bor...”.<br />
Josefa foi unha das figuras máis <strong>de</strong>stacadas do teatro in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte.<br />
Tamén fixo incursións no cinema. O Teatro do Pobo durante<br />
varias décadas converteuse nun espazo cultural alternativo e creador.<br />
Durante esta etapa Josefa coñeceu a Caste<strong>la</strong>o, quen <strong>de</strong> cando<br />
en vez visitaba o teatro xunto a Virginia, a súa muller. O compañeiro<br />
<strong>de</strong> Josefa, Leónidas Barletta, era un intelectual moi respectado,<br />
as súas posicións <strong>de</strong> esquerda eran inc<strong>la</strong>udicábeis. Non soamente<br />
se <strong>de</strong>dicaría ao teatro, senón que tamén durante moitos<br />
anos editou un xornal in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte chamado Propósitos.<br />
Por aqueles anos moitos foron os galegos que triunfaban en<br />
teatro arxentino, entre os que po<strong>de</strong>mos citar a Enrique Muiño,<br />
Perico Lusiardo, Pepe Arias, Tacho<strong>la</strong>s, Amparo Alvajar ou <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ntes<br />
como Santiago Gómez Cou, Libertad Lamarque,<br />
Eva Franco, Medina Castro, etc.<br />
Lembro que sendo aínda un adolescente con moitos <strong>de</strong>sexos <strong>de</strong><br />
formarme politicamente <strong>de</strong>scubrira este xornal semanal <strong>de</strong><br />
gran formato e <strong>de</strong> poucas páxinas, pero co contido que eu<br />
andaba buscando. Anos máis tar<strong>de</strong> cos meus compañeiros <strong>de</strong><br />
militancia -tiña tan só 18 anos-, fun por primeira vez ao teatro.
Casualida<strong>de</strong>s da vida era o Teatro do Pobo e actuaba Josefa<br />
Goldar. Lonxe estaba <strong>de</strong> saber a súa orixe galega. O teatro era<br />
pequeno, recordo que estaba nun soto, sobre a rúa Diagonal<br />
Norte, a poucos metros do Obelisco <strong>de</strong> Bos Aires.<br />
Josefa xunto a un pequeno elenco interpretaban obras <strong>de</strong> teatro<br />
in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte. O teatro funcionaba as fins <strong>de</strong> semana e os prezos<br />
eran moi accesíbeis. Lembro que os estudantes e os xubi<strong>la</strong>dos<br />
tiñan unha tarifa case simbólica. Logo cando remataba a<br />
obra, e se o público se animaba, había un <strong>de</strong>bate.<br />
Anos <strong>de</strong>spois tras a morte <strong>de</strong> Leónidas Barletta acaecida o 15<br />
<strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1975, Josefa quedou á fronte do xornal como<br />
directora. A situación politica da Arxentina daqueles anos eran<br />
ben difícil. O goberno <strong>de</strong> Isabel Perón perseguía as publicación<br />
<strong>de</strong> esquerdas, mentres a “Tres A” (Alianza Anticomunista<br />
Arxentina) creada polo propio goberno, puña bombas e ameazaba<br />
os xornalistas. Daque<strong>la</strong>, eu estaba facendo as miñas primeiras<br />
experiencias xornalísticas e o compañeiro que facía <strong>de</strong><br />
secretario <strong>de</strong> redacción, ofreceume sumarme a este emblemático<br />
periódico. Así foi como escribín un par <strong>de</strong> artigos, ata que<br />
Josefa Goldar e Celia<br />
Eresky, nunha escena <strong>de</strong><br />
“Almas muertas” <strong>de</strong><br />
Nicolás Gogol.<br />
Mulleres da emigración<br />
169
170 Mulleres da emigración<br />
a falta <strong>de</strong> medios e as ameazas da ultra<strong>de</strong>reita, <strong>de</strong>terminaron o<br />
seu peche. Concluíra unha etapa daque<strong>la</strong> Arxentina romántica<br />
e solidaria e empezaban os anos <strong>de</strong> persecución e <strong>de</strong> morte.<br />
Josefa “Pepa” Goldar finou en Bos Aires a principios da década<br />
dos noventa.<br />
Filmes que protagonizou Josefa Goldar:<br />
Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> matar (1965); Los hipócritas (1965); El octavo<br />
infierno, cárcel <strong>de</strong> mujeres (1964); Los inocentes (1963); La<br />
murga (1963); Detrás <strong>de</strong> <strong>la</strong> mentira (1962); Los viciosos<br />
(1962); Bajo un mismo rostro (1962; Delito (1962); La novia<br />
(1961); Todo el año es navidad (1960); Campo arado (1959);<br />
Procesado 1040 (1958); La hermosa mentira (1958); Después<br />
<strong>de</strong>l silencio (1956); Oro bajo (1956); Amor a primera vista<br />
(1956); Para vestir santos (1955); Los hermanos corsos<br />
(1955); Cuando los duen<strong>de</strong>s cazan perdices (1955); El con<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Montecristo (1953); La mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s camelias (1953); La<br />
bestia <strong>de</strong>be morir (1952); De hombre a hombre (1949);<br />
Apenas un <strong>de</strong>lincuente (1949); e Los afincaos (1941).<br />
A actriz nunha escena da pelícu<strong>la</strong> “Apenas un <strong>de</strong>lincuente” dirixida por Hugo Fregonese.
JOSEFA GOLDAR<br />
"José Goldar y Carmen Rey es un matrimonio joven nacidos<br />
en Caldas <strong>de</strong> Reyes, esa maravillosa curva <strong>de</strong>l paisaje gallego.<br />
Allá por el año 1910 vienen a <strong>la</strong> Argentina. Traen como única<br />
fortuna su juventud y tres hijos. Traen su corazón y sus brazos<br />
fuertes. José es mozo que carga bolsas en el Molino <strong>de</strong>l Rió <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. Carmen es <strong>la</strong>van<strong>de</strong>ra.<br />
Cumplen con sus trabajos en esa austera alegría que da el mismo<br />
trabajo. Vuelven al hogar. Allí están los hijos que esperan. Que se<br />
han educado bajo el acento gallego, entre canciones popu<strong>la</strong>res y<br />
viejas leyenda. La tradición oral <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura gallega se cumple en<br />
su alta misión. Josefa niña, está recibiendo un caudal <strong>de</strong> espíritu <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> historia gallega. Allí esta <strong>la</strong> poesía, <strong>la</strong> música, el color, el acento,<br />
los movimientos, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, es <strong>de</strong>cir todos los elementos vivos<br />
que se van a transformar en su momento en una mujer excepcional,<br />
en una mujer que sin haber estudiado en <strong>la</strong>s viejas universida<strong>de</strong>s<br />
va ser, a sentir, a volcar un temperamento mi<strong>la</strong>groso para todas<br />
<strong>la</strong>s más difíciles cuestiones <strong>de</strong>l teatro". Con estas pa<strong>la</strong>bras iniciales<br />
el periodista Arturo Cuadrado nos introducía a un reportaje que<br />
le realizo en <strong>la</strong> revista Galicia Emigrante en 1955.<br />
Josefa nació en Caldas <strong>de</strong> Reis en 1096, como nos cuenta<br />
Cuadrado, sus padres como tantos galegos <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar a <strong>la</strong><br />
Argentina. Llegan al Puerto <strong>de</strong> Buenos Aires en el vapor Kínig<br />
Wilhelm II, el 12 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1909, Josefa tenía tan solo tres años<br />
A fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 20 Josefa comienza a interesarse por el<br />
teatro. Por estas fechas conoce a unos <strong>de</strong> los intelectuales más <strong>de</strong>stacados<br />
<strong>de</strong> aquellos años Leonidas Barletta integrante <strong>de</strong>l famoso<br />
grupo literario Boedo, con quien se une sentimentalmente.<br />
El nombre <strong>de</strong> Grupo Boedo proviene <strong>de</strong> <strong>la</strong> editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista<br />
'C<strong>la</strong>ridad' ubicada en <strong>la</strong> calle Boedo al 800, en <strong>la</strong> Capital Fe<strong>de</strong>ral.<br />
Constituido por escritores revolucionarios y realistas, simpatizantes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución rusa y <strong>de</strong>l marxismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera posguerra,<br />
que utilizan <strong>la</strong> pluma para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r al proletariado.<br />
Mulleres da emigración<br />
171
172 Mulleres da emigración<br />
De aquel matrimonio nacerá <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> crear en 1930 el emblemático<br />
Teatro <strong>de</strong>l Pueblo, el cual se convierte en un baluarte<br />
<strong>de</strong>l arte popu<strong>la</strong>r. Un año <strong>de</strong>spués se inauguraba el teatro con<br />
<strong>la</strong> presencia <strong>de</strong>l poeta Roberto Arlt.<br />
"Yo me forme <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>. - Nos cuenta Josefa - Entré en el teatro<br />
con una gran seguridad. Conocí a Barletta, mi valeroso<br />
compañero en todos mis éxitos.. En mi familia hubo cierta<br />
oposición a mi matrimonio. Pero el <strong>de</strong>stino tenía que unirnos<br />
para realizar tan magnifica <strong>la</strong>bor...".<br />
Josefa fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras más <strong>de</strong>stacadas <strong>de</strong>l teatro in<strong>de</strong>pendiente,<br />
también incursiono en el cine. El Teatro <strong>de</strong>l Pueblo<br />
durante varias décadas se convirtió en un espacio cultural alternativo<br />
y creador. Durante esta etapa Josefa conoció a Caste<strong>la</strong>o<br />
quien <strong>de</strong> vez en cuando visitaba el teatro junto a Virginia su<br />
mujer. Su compañero Leonidas Barletta era un intelectual muy<br />
respetado, sus posiciones <strong>de</strong> izquierda eran inc<strong>la</strong>udicables. No<br />
so<strong>la</strong>mente se <strong>de</strong>dico al teatro, también durante muchos años<br />
edito un periódico in<strong>de</strong>pendiente l<strong>la</strong>mado "Propósitos".<br />
Por aquellos años muchos fueron los gallegos que triunfaban<br />
en teatro argentino, entre los que po<strong>de</strong>mos citar a Enrique<br />
Muiño, Tito Lusiardo, Pepe Arias, Tacho<strong>la</strong>s, Amparo Alvajar o<br />
<strong>de</strong>scendientes como Santiago Gómez Cou, Libertad<br />
Lamarque, Eva Franco, Medina Castro etc.<br />
Recuerdo que siendo aun un adolescente con muchos <strong>de</strong>seos <strong>de</strong><br />
formarme políticamente había <strong>de</strong>scubierto este periódico semanal<br />
<strong>de</strong> gran formato y <strong>de</strong> pocas páginas, pero con el contenido<br />
que yo andaba buscando. Años más tar<strong>de</strong> con mis compañeros <strong>de</strong><br />
militancia - tenía tan solo 18 años-, fui por primera vez al teatro.<br />
Casualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida era el Teatro <strong>de</strong>l Pueblo y actuaba Josefa<br />
Goldar. Lejos estaba <strong>de</strong> saber su origen gallego. El teatro era<br />
pequeño, recuerdo que estaba en un sótano, sobre <strong>la</strong> calle<br />
Diagonal Norte, a pocos metros <strong>de</strong>l Obelisco <strong>de</strong> Buenos Aires.<br />
Josefa junto a un pequeño elenco interpretaban obras <strong>de</strong> teatro<br />
in<strong>de</strong>pendiente. El teatro funcionaba los fines <strong>de</strong> semana y los<br />
precios eran muy accesibles. Recuerdo que los estudiantes y<br />
los juvi<strong>la</strong>dos tenían una tarifa casi simbólica. Luego cuando se<br />
terminaba <strong>la</strong> obra y si el público se animaba había un <strong>de</strong>bate.<br />
Años <strong>de</strong>spués tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Leonidas Barletta acaecida el<br />
15 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1975, quedo al frente <strong>de</strong>l periódico como<br />
directora. La situación politica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argentina <strong>de</strong> aquellos<br />
años eran dificil. El gobierno <strong>de</strong> Isabel Perón perseguia a los<br />
periodicos <strong>de</strong> izquierda, mientras <strong>la</strong>s "Tres A" Alianza<br />
Anticomunista Argentina creadas por el propio gobierno, ponia<br />
bombas y amenazaba a los periodistas. Por aquel entonces yo<br />
estaba haciendo mis primeras experiencias periodísticas y el<br />
compañero que hacia <strong>de</strong> secretario <strong>de</strong> redacción, me ofreció
sumarme a este emblematico periodico. Así fue como escribí<br />
un par <strong>de</strong> artículos, hasta que <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> medios y <strong>la</strong>s amenazas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ultra <strong>de</strong>recha, <strong>de</strong>terminaron el cierre <strong>de</strong>l mismo.<br />
Había concluido una etapa <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> Argentina romántica y<br />
solidaria y empezaban los años <strong>de</strong> persecución y <strong>de</strong> muerte.<br />
Josefa "Pepa" Goldar falleció en Buenos Aires a principios <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> década <strong>de</strong>l noventa.<br />
Pelícu<strong>la</strong>s que protagonizó Josefa Goldar:<br />
Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> matar (1965) Dueña <strong>de</strong> pensión<br />
Los hipócritas (1965) Sra. Borello<br />
El octavo infierno, cárcel <strong>de</strong> mujeres (1964) Ce<strong>la</strong>dora<br />
Los inocentes (1963)<br />
La murga (1963)<br />
Detrás <strong>de</strong> <strong>la</strong> mentira (1962) Sra. Roca<br />
Los viciosos (1962) Mujer policía<br />
Bajo un mismo rostro (1962)<br />
Delito (1962) Madre <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>z<br />
La novia (1961)<br />
Todo el año es navidad (1960)<br />
Campo arado (1959)<br />
Procesado 1040 (1958) Doña María<br />
La hermosa mentira (1958)<br />
Después <strong>de</strong>l silencio (1956) Sra. Godoy<br />
Oro bajo (1956) Lucía<br />
Amor a primera vista (1956)<br />
Para vestir santos (1955)<br />
Los hermanos corsos (1955)<br />
Cuando los duen<strong>de</strong>s cazan perdices (1955)<br />
El con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Montecristo (1953)<br />
La mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s camelias (1953)<br />
La bestia <strong>de</strong>be morir (1952) Violeta<br />
De hombre a hombre (1949)<br />
Apenas un <strong>de</strong>lincuente (1949) Doña Emilia<br />
Los afincaos (1941)<br />
Mulleres da emigración<br />
173
Libertad Lamarque<br />
BOS AIRES 1908 /MEXICO 2000
LIBERTAD LAMARQUE<br />
Josefa Nieto González naceu en 1827 en Santa María <strong>de</strong> Gonzar,<br />
concello <strong>de</strong> O Pino, e <strong>de</strong> Ventura Bouza Fernán<strong>de</strong>z. Deste<br />
matrimonio nacerá a súa única fil<strong>la</strong>, Josefa Bouza Nieto. Naquel<br />
pobo preto do camiño <strong>de</strong> Santiago, a familia trabal<strong>la</strong>ba a terra.<br />
A vida na al<strong>de</strong>a por aqueles anos era moi dura. Traballábase <strong>de</strong><br />
sol a sol, para alimentarse tan só e <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> maneira.<br />
O matrimonio coa súa fil<strong>la</strong> <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n tras<strong>la</strong>darse a vivir a<br />
Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>, establecéndose na Rúa Traviesa Nº<br />
20. Cando aínda Josefa era unha moza, morre seu pai. Despois<br />
duns anos, a súa nai casa con Manuel Montero Adrán.<br />
Josefa, ao chegar a Composte<strong>la</strong>, comezou os seus estudos, e<br />
aos 15 anos coñeceu a Pedro Quinte<strong>la</strong>, co que casou <strong>de</strong> inmediato.<br />
O matrimonio tivo dous fillos, <strong>de</strong> nome Eduviges e<br />
Gonzalo. Anos <strong>de</strong>spois viaxaron todos cara a Arxentina, fixando<br />
resi<strong>de</strong>ncia en Rosario, on<strong>de</strong> naceron outros cinco fillos:<br />
Elena, Pepita, Amelia, Pedro e Aurora.<br />
Rosario era por aqueles anos unha cida<strong>de</strong> moi vincu<strong>la</strong>da ao seu<br />
porto. Alí habían xermo<strong>la</strong>do as i<strong>de</strong>as libertarias e socialistas<br />
traídas polos inmigrantes. Don Pedro, como lle dicían os seus<br />
veciños, tivo que trabal<strong>la</strong>r duro coa axuda <strong>de</strong> Josefa para<br />
po<strong>de</strong>rlle dar unha vida digna á súa numerosa familia. Tras unha<br />
breve enfermida<strong>de</strong> Pedro Quinte<strong>la</strong> morreu, <strong>de</strong>ixando viúva a<br />
dona Pepa cos seus sete fillos. Logo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s penurias Josefa<br />
Bouzá logrou reface-lo seu fogar. Coñece a Gau<strong>de</strong>ncio<br />
Lamarque, nacido en Uruguai e fillo <strong>de</strong> franceses, que reca<strong>la</strong>ra<br />
en Rosario. Gau<strong>de</strong>ncio era un home <strong>de</strong> pensamento anarquista,<br />
expresaba as súas i<strong>de</strong>as a través <strong>de</strong> pequenas obras teatrais<br />
que representaban obreiros sindicalizados.<br />
Casaron e axiña naceu unha nena, á que puxeron o nome <strong>de</strong><br />
Libertad. Esta nena morreu catro anos <strong>de</strong>spois, o mesmo ca<br />
un varón, ao que puxeran o nome <strong>de</strong> Lirio. Un terceiro fillo<br />
naceu morto.<br />
Mulleres da emigración<br />
177
Nai <strong>de</strong> Libertad.<br />
Libertad aos 5 anos.<br />
Libertad sentada no chan, no centro da imaxe<br />
178 Mulleres da emigración<br />
A pesar das pérdidas dos seus últimos fillos, a parel<strong>la</strong> fixo<br />
o último intento, esta vez con máis sorte.<br />
O 24 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1908 naceu Libertad. Seus pais volveron<br />
repeti-lo nome da súa irmá falecida, nome moi<br />
común nas familias anarquistas. Por aqueles anos, a familia<br />
vivía na rúa Ituzaingó, entre Presi<strong>de</strong>nte Roca e España.<br />
Logo viviron en Montevi<strong>de</strong>o unha longa tempada.<br />
Os estudos primarios realizounos no Colexio "Juana<br />
B<strong>la</strong>nco", na rúa Bos Aires da cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Rosario.<br />
Tiña só 7 anos cando fixo a súa primeria presentación en<br />
escena, nunha peza teatral <strong>de</strong> Rodolfo González Pacheco.<br />
Ninguén da familia cantaba profesionalmente, pero a música<br />
era compañeira habitual no fogar; a nai entonaba cop<strong>la</strong>s<br />
e morriñentas cancións galegas, pasodobles e habaneiras.<br />
No comedor, encol da mesa, o fonógrafo da RCA Víctor<br />
recorría a discoteca familiar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> "Matinata" por Caruso<br />
a guajiras, valses e tangos. Xuntos Elena, Amelia, Pepita<br />
e Pedro, aos que se unía a voceciña infantil <strong>de</strong> Libertad,<br />
organizaban verda<strong>de</strong>iros coros entoando cancións,<br />
seguindo a dona Pepa e coa dirección <strong>de</strong> Gau<strong>de</strong>ncio.<br />
O que alimentaba tamén ese entusiasmo colectivo eran as<br />
publicacións da época: "A alma que canta" e <strong>de</strong>spois<br />
"Canta c<strong>la</strong>ro". Libertad trataba sempre <strong>de</strong> se-<strong>la</strong> primeira en<br />
apo<strong>de</strong>rarse das revistas e, cunha memoria prodixiosa,<br />
aprendía as súas letras.
A nena Libertad experimentou o recoñecemento público<br />
durante os bailes <strong>de</strong> entroido, nos que foi premiada polos<br />
seus disfraces. O ap<strong>la</strong>uso impulsou á rapaza a memorizar<br />
cancións <strong>de</strong> moda e convertiuse en cancionista das representacións<br />
do entroido. Tamén comezou a cantar en funcións<br />
organizadas en beneficio <strong>de</strong> obreiros en folga.<br />
En Rosario, como consecuencia dunha folga <strong>de</strong> pana<strong>de</strong>iros,<br />
don Gau<strong>de</strong>ncio <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> cooperar na organización dun festival<br />
para recaudar fondos, e no Cine "Pampero" Libertad<br />
Lamarque nena constituirase nun dos números fortes do<br />
espectáculo. O público ovacionábaa enfervorizado.<br />
Seguiu actuando en grupos <strong>de</strong> aficionados. Cando era<br />
só unha moza foi vista polo actor, director e empresario<br />
José Constanzo, que lle propuso integrar un grupo <strong>de</strong><br />
teatro que el dirixía para facer unha xira por Bos Aires<br />
e o interior da provincia <strong>de</strong> Santa Fe. Con 14 anos <strong>de</strong>buta<br />
con esa compañía en Coronel Suárez, on<strong>de</strong> cantou<br />
unha canción cun éxito espectacu<strong>la</strong>r. En 1923, o empresario<br />
do Teatro Nacional <strong>de</strong> Bos Aires ofrécelle un ano<br />
<strong>de</strong> contrato para que traballe alí. Debuta nese teatro con<br />
"O dono do pobo" e queda durante 3 anos, interpretando<br />
diversas obras. Estando nun ensaio, unha tar<strong>de</strong> achégase<br />
Gerardo Matos Rodríguez para que lle estree un<br />
tango, "Mocosita", que tivo un impresionante éxito.<br />
Gravou o seu primeiro disco en 1926:<br />
¨Intimas e Déixao¨. Seguiu gravando discos<br />
para a empresa Víctor.<br />
Aos 19 anos coñece a un apuntador da<br />
compañía do "Nacional" e, a pesar da opinión<br />
contraria dos seus pais, casa con<br />
Emilio Romero, que é o pai da súa fil<strong>la</strong><br />
Mirtha. Esa re<strong>la</strong>ción axiña se <strong>de</strong>sgastaría,<br />
iniciándose un camiño cara á separación.<br />
Na súa carreira como cantante gravou case<br />
800 temas. Interpretou cancións <strong>de</strong> Carlos<br />
Gar<strong>de</strong>l, Mariano Mores, Agustín Lara,<br />
Armando Manzanero, Ernesto Lecuona etc.<br />
En 1936 co inicio da guerra civil en<br />
España, Libertad toma posición activa en<br />
solidarieda<strong>de</strong> coa Segunda República,<br />
mesmo canta en varios actos realizados no<br />
Estadio Lunha Park <strong>de</strong> Bos Aires.<br />
Na súa longa traxectoria como actriz protagonizou<br />
61 pelícu<strong>la</strong>s. Nunha <strong>de</strong><strong>la</strong>s suce<strong>de</strong>u<br />
o famoso <strong>de</strong>sencontro con Eva Perón<br />
durante os anos corenta.<br />
Mulleres da emigración<br />
Libertad <strong>de</strong> moza.<br />
Libertad xunto ao seu pai.<br />
179
Libertad actuando.<br />
180 Mulleres da emigración<br />
Fermín Chávez, no seu libro "Eva Perón na historia", danos a<br />
súa versión do acontecido:<br />
"No curso da filmación tivo lugar un inci<strong>de</strong>nte entre Duarte e<br />
Lamarque que ía ser agrandado por <strong>de</strong>mais en boca dos inimigos<br />
<strong>de</strong> Evita. Díxose que Libertad déralle unha <strong>la</strong>bazada, o que<br />
<strong>de</strong>u lugar a unha inimiza<strong>de</strong> in<strong>de</strong>leble. Non é verda<strong>de</strong>; o propio<br />
Soffici encargouse <strong>de</strong> <strong>de</strong>sincha-lo globo nunha entrevista xornalística.<br />
Ocorreu que un día Evita chegou uns cantos minutos<br />
tar<strong>de</strong> á filmación e Libertad Lamarque, que era unha profesional<br />
moi esixente e á vez moi cumpridora nos horarios, recriminoulle<br />
a súa tardanza, ao tempo que lle endosou un abuso propio <strong>de</strong><br />
quen se sentía protexida por un alto funcionario. Evita comeuse<br />
o reto sen chistar, pero <strong>de</strong>spois suce<strong>de</strong>u algo que a Lamarque
non previra: un día e<strong>la</strong> tamén chegou tar<strong>de</strong> e isto alimentou<br />
a réplica <strong>de</strong> quen sufrira aque<strong>la</strong> forte reprimenda.<br />
Na seguinte xornada <strong>de</strong> filmación Evita<br />
retrasouse máis do que Libertad cometera. E nas<br />
xornadas vin<strong>de</strong>iras produciuse unha competencia<br />
para ver quen chegaba máis tar<strong>de</strong>. A contienda só<br />
tivo fin cando Soffici lle pediu a Hugo <strong>de</strong>l Carril que<br />
intervise: "Hugo -pregoulle- voste<strong>de</strong> que é amigo<br />
das dúas, axú<strong>de</strong>me." E así puido seguir co traballo<br />
do film, notablemente retrasado".<br />
Morreu en México, a súa segunda patria, o 12 <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 2000. Brillou como actriz cinematográfica<br />
e teatral, foi dona dunha aguda voz <strong>de</strong> soprano,<br />
e é unha das primeiras cancionistas <strong>de</strong> tango. É coñecida<br />
ata hoxe como "A noiva <strong>de</strong> América"<br />
Algúns dos seus filmes máis importantes.<br />
El alma <strong>de</strong> bandoneón (1936)<br />
Besos brujos (1937)<br />
Caminito <strong>de</strong> Gloria (1939)<br />
La casa <strong>de</strong>l recuerdo (1940)<br />
Yo conocí a esa mujer (1942)<br />
La cabalgata <strong>de</strong>l circo (1945)<br />
Creer en tío esposa e amante (1960)<br />
La mamá <strong>de</strong> a novia (1978)<br />
Libertad, actuando con Pedro<br />
Infante. Ano 1953.<br />
Logo dunha colecta que<br />
realizou no Teatro<br />
Presi<strong>de</strong>nte Alvear, visita<br />
inesperada <strong>de</strong> Perón.<br />
Mulleres da emigración<br />
181
Xunto a Arturo <strong>de</strong><br />
Córdova. Na pelícu<strong>la</strong> “Por<br />
algo se es alguien”.<br />
182 Mulleres da emigración<br />
La dama <strong>de</strong>l velo (1949)<br />
La mujer sin lágrimas (1951)<br />
Nunca es tar<strong>de</strong> para amar (1953)<br />
La mujer X (1955)<br />
Bambalinas (1957)<br />
La mujer que no tuvo infancia (1957)<br />
Sabrás que te quiero (1959)<br />
Amor en a sombra (1960)<br />
Canta mi corazón (1965)<br />
El fillo prodigio (1969)<br />
Rosas b<strong>la</strong>ncas para mi hermana negra (1970)<br />
Negro es un bello color (1974)<br />
La loca <strong>de</strong> los mi<strong>la</strong>gros (1975)<br />
Algunhas das nove<strong>la</strong>s nas que participou.<br />
"Esmeralda" (Venezue<strong>la</strong> 1972)<br />
"Mamá" (Venezue<strong>la</strong> 1975)
"Soledad" (México 1980)<br />
"Amada" (Argentina 1985)<br />
"La Usurpadora" (México 1998)<br />
"Carita <strong>de</strong> Ángel" (México 2000)<br />
Os seus tangos máis recordados<br />
"Nostalgias",<br />
"Cando vuelva a tu <strong>la</strong>do"<br />
"Historia <strong>de</strong> un amor"<br />
"Arráncame a vida"<br />
"En esta tar<strong>de</strong> gris"<br />
"En mi viejo San Juan"<br />
"Estrellita <strong>de</strong>l Sur"<br />
"Mi noche sin ti"<br />
"Cantando"<br />
"Mocosita"<br />
"Inspiración"<br />
Mulleres da emigración<br />
183
LIBERTAD LAMARQUE<br />
Josefa Nieto González nació en 1827 en Santa María <strong>de</strong><br />
Gonzar, concello <strong>de</strong> O Pino, y <strong>de</strong> Ventura Bouza Fernán<strong>de</strong>z.<br />
(Falta redacción). De este matrimonio nacerá su única hija,<br />
Josefa Bouza Nieto. En aquel pueblo cerca <strong>de</strong>l camino <strong>de</strong><br />
Santiago, <strong>la</strong> familia trabajaba <strong>la</strong> tierra. La vida en <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a<br />
por aquellos años era muy dura. Se trabajaba <strong>de</strong> sol a sol,<br />
para tan solo alimentarse y <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> manera.<br />
El matrimonio con su hija <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n tras<strong>la</strong>darse a vivir a Santiago<br />
<strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>, estableciéndose en <strong>la</strong> Rúa Traviesa Nº 20.<br />
Cuando aún Josefa era una joven, fallece su padre. Después <strong>de</strong><br />
unos años, su madre se casa con Manuel Montero Adrán.<br />
Josefa, al llegar a Composte<strong>la</strong>, comenzó sus estudios, y a los<br />
15 años conoció a Pedro Quinte<strong>la</strong>, con quien se casó <strong>de</strong> inmediato.<br />
El matrimonio tuvo dos hijos, <strong>de</strong> nombre Eduviges y<br />
Gonzalo. Años <strong>de</strong>spués viajaron todos hacia <strong>la</strong> Argentina,<br />
fijando resi<strong>de</strong>ncia en Rosario, don<strong>de</strong> nacieron otros cinco<br />
hijos: Elena, Pepita, Amelia, Pedro y Aurora.<br />
Rosario era por aquellos años una ciudad muy vincu<strong>la</strong>da a su<br />
puerto. Allí habían germinado <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as libertarias y socialistas<br />
traídas por los inmigrantes. Don Pedro, como le <strong>de</strong>cían sus<br />
vecinos, tuvo que trabajar duro con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> Josefa para<br />
po<strong>de</strong>r darle una vida digna a su numerosa familia. Tras una<br />
breve enfermedad Pedro Quinte<strong>la</strong> falleció, <strong>de</strong>jando viuda a<br />
doña Pepa con sus siete hijos. Luego <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s penurias<br />
Josefa Bouzá logró rehacer su hogar. Conoce a Gau<strong>de</strong>ncio<br />
Lamarque, nacido en Uruguay e hijo <strong>de</strong> franceses, que había<br />
reca<strong>la</strong>do en Rosario. Gau<strong>de</strong>ncio era un hombre <strong>de</strong> pensamiento<br />
anarquista, expresaba sus i<strong>de</strong>as a través <strong>de</strong> pequeñas obras<br />
teatrales que representaban obreros sindicalizados.<br />
Se casaron y muy pronto nació una niña, a <strong>la</strong> que pusieron el<br />
nombre <strong>de</strong> Libertad. Esta niña falleció cuatro años <strong>de</strong>spués, lo<br />
mismo que un varón, al que habían puesto el nombre <strong>de</strong> Lirio.<br />
Un tercer hijo nació muerto.<br />
Mulleres da emigración<br />
185
186 Mulleres da emigración<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> sus últimos hijos, <strong>la</strong> pareja hizo el<br />
último intento, esta vez con más suerte.<br />
El 24 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1908 nació Libertad. Sus padres volvieron<br />
a repetir el nombre <strong>de</strong> su hermana fallecida, nombre muy<br />
común en <strong>la</strong>s familias anarquistas. Por aquellos años, <strong>la</strong> familia<br />
vivía en <strong>la</strong> calle Ituzaingó, entre Presi<strong>de</strong>nte Roca y España.<br />
Luego vivieron en Montevi<strong>de</strong>o una <strong>la</strong>rga temporada.<br />
Los estudios primarios los realizó en el Colegio "Juana<br />
B<strong>la</strong>nco", en <strong>la</strong> calle Buenos Aires <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Rosario.<br />
Tenía solo 7 años cuando hizo su primera presentación en escena,<br />
en una pieza teatral <strong>de</strong> Rodolfo González Pacheco.<br />
Nadie <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia cantaba profesionalmente, pero <strong>la</strong> música<br />
era compañera habitual en el hogar; <strong>la</strong> madre entonaba cop<strong>la</strong>s<br />
y nostálgicas canciones gallegas, pasodobles y habaneras.<br />
En el comedor, sobre <strong>la</strong> mesa, el fonógrafo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RCA Víctor<br />
recorría <strong>la</strong> discoteca familiar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> "Matinata" por Caruso a<br />
guajiras, valses y tangos. Juntos Elena, Amelia, Pepita y Pedro,<br />
a los que se unía <strong>la</strong> vocecita infantil <strong>de</strong> Libertad, organizaban<br />
verda<strong>de</strong>ros coros entonando canciones, siguiendo a Doña Pepa<br />
y con <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Gau<strong>de</strong>ncio.<br />
Lo que alimentaba también ese entusiasmo colectivo eran <strong>la</strong>s<br />
publicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> época: "El alma que canta" y <strong>de</strong>spués "Canta<br />
c<strong>la</strong>ro". Libertad trataba siempre <strong>de</strong> ser <strong>la</strong> primera en apo<strong>de</strong>rarse<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s revistas y, con una memoria prodigiosa, aprendía sus letras.<br />
La niña Libertad experimentó el reconocimiento público<br />
durante los bailes <strong>de</strong> carnaval, en los cuales fue premiada por<br />
sus disfraces. El ap<strong>la</strong>uso impulsó a <strong>la</strong> muchachita a memorizar<br />
canciones <strong>de</strong> moda y se convirtió en cancionista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s representaciones<br />
carnavalescas. También comenzó a cantar en funciones<br />
organizadas a beneficio <strong>de</strong> obreros en huelga.<br />
En Rosario, a raíz <strong>de</strong> una huelga <strong>de</strong> pana<strong>de</strong>ros, don Gau<strong>de</strong>ncio<br />
<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> cooperar en <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> un festival para recaudar<br />
fondos, y en el Cine "Pampero" Libertad Lamarque niña se<br />
constituirá en uno <strong>de</strong> los números fuertes <strong>de</strong>l espectáculo. El<br />
público <strong>la</strong> ovacionaba enfervorizado.<br />
Siguió actuando en grupos <strong>de</strong> aficionados. Cuando era sólo<br />
una jovencita fue vista por el actor, director y empresario José<br />
Constanzo, que le propuso integrar un grupo <strong>de</strong> teatro que él<br />
dirigía para hacer una gira por Buenos Aires y el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
provincia <strong>de</strong> Santa Fe. Con 14 años <strong>de</strong>buta con esa compañía<br />
en Coronel Suárez, don<strong>de</strong> cantó una canción con un éxito<br />
espectacu<strong>la</strong>r. En 1923, el empresario <strong>de</strong>l Teatro Nacional <strong>de</strong><br />
Buenos Aires le ofrece un año <strong>de</strong> contrato para que trabaje allí.<br />
Debuta en ese teatro con "El dueño <strong>de</strong>l pueblo" y se queda
durante 3 años, interpretando diversas obras. Estando en un<br />
ensayo, una tar<strong>de</strong> se acerca Gerardo Matos Rodríguez para que<br />
le estrene un tango, "Mocosita", que tuvo un impresionante<br />
éxito. Grabó su primer disco en 1926: ¨Intimas y Déjalo¨.<br />
Siguió grabando discos para <strong>la</strong> empresa Víctor.<br />
A los 19 años conoce a un apuntador <strong>de</strong> <strong>la</strong> compañía <strong>de</strong>l<br />
"Nacional" y, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión contraria <strong>de</strong> sus padres, se<br />
casa con Emilio Romero, que es el padre <strong>de</strong> su hija Mirtha. Esa<br />
re<strong>la</strong>ción pronto se <strong>de</strong>sgastaría, iniciándose un sen<strong>de</strong>ro hacia <strong>la</strong><br />
separación. En su carrera como cantante grabó casi 800 temas.<br />
Interpretó canciones <strong>de</strong> Carlos Gar<strong>de</strong>l, Mariano Mores,<br />
Agustín Lara, Armando Manzanero, Ernesto Lecuona etc.<br />
En 1936 con el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil en España, Libertad<br />
toma posición activa en solidaridad con <strong>la</strong> Segunda República,<br />
incluso canta en varios actos realizados en el Estadio Luna<br />
Park <strong>de</strong> Buenos Aires.<br />
En su <strong>la</strong>rga trayectoria como actriz protagonizó 61 pelícu<strong>la</strong>s.<br />
En una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s sucedió el famoso <strong>de</strong>sencuentro con Eva Perón<br />
durante los años cuarenta.<br />
Fermín Chávez, en su libro "Eva Perón en <strong>la</strong> historia", nos da<br />
su versión <strong>de</strong> lo ocurrido:<br />
"En el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> filmación tuvo lugar un inci<strong>de</strong>nte entre<br />
Duarte y Lamarque que iba a ser agrandado por <strong>de</strong>más en boca<br />
<strong>de</strong> los enemigos <strong>de</strong> Evita. Se dijo que Libertad le había propinado<br />
una cachetada, lo que habría dado lugar a una enemistad<br />
in<strong>de</strong>leble. No es verdad; el propio Soffici se encargó <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinf<strong>la</strong>r<br />
el globo en una entrevista periodística. Ocurrió que un día<br />
Evita llegó unos cuantos minutos tar<strong>de</strong> a <strong>la</strong> filmación y Libertad<br />
Lamarque, que era una profesional muy exigente y a <strong>la</strong> vez muy<br />
cumplidora en los horarios, le recriminó su atraso, al tiempo<br />
que le endilgaba un abuso propio <strong>de</strong> quien se sentía protegida<br />
por un alto funcionario. Evita se comió el reto sin chistar, pero<br />
<strong>de</strong>spués sucedió algo que <strong>la</strong> Lamarque no había previsto: un día<br />
el<strong>la</strong> también se atrasó y esto alimentó <strong>la</strong> réplica <strong>de</strong> quien había<br />
sufrido aquel<strong>la</strong> fuerte reprimenda. En <strong>la</strong> próxima jornada <strong>de</strong> filmación<br />
Evita se retrasó más <strong>de</strong> lo que Libertad había cometido.<br />
Y en <strong>la</strong>s jornadas veni<strong>de</strong>ras se entabló una competencia para<br />
ver quién llegaba más tar<strong>de</strong>. La contienda solo tuvo fin cuando<br />
Soffici le pidió a Hugo <strong>de</strong>l Carril que interviniera: "Hugo -le<br />
rogó- usted que es amigo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos, ayú<strong>de</strong>me." Y así pudo<br />
seguir con el trabajo <strong>de</strong>l film, notablemente retrasado".<br />
Falleció en México, su segunda patria, el 12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />
2000. Brilló como actriz cinematográfica y teatral, fue dueña <strong>de</strong><br />
una aguda voz <strong>de</strong> soprano, y es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras cancionistas<br />
<strong>de</strong> tango. Se <strong>la</strong> conoce hasta hoy como "La novia <strong>de</strong> América"<br />
Mulleres da emigración<br />
187
188 Mulleres da emigración<br />
Algunos <strong>de</strong> sus filmes más importantes:<br />
El alma <strong>de</strong> bandoneón (1936)<br />
Besos brujos (1937)<br />
Caminito <strong>de</strong> Gloria (1939)<br />
La casa <strong>de</strong>l recuerdo (1940)<br />
Yo conocí a esa mujer (1942)<br />
La cabalgata <strong>de</strong>l circo (1945)<br />
Creer en tío esposa y amante (1960)<br />
La mamá <strong>de</strong> <strong>la</strong> novia (1978)<br />
La dama <strong>de</strong>l velo (1949)<br />
La mujer sin lágrimas (1951)<br />
Nunca es tar<strong>de</strong> para amar (1953)<br />
La mujer X (1955)<br />
Bambalinas (1957)<br />
La mujer que no tuvo infancia (1957)<br />
Sabrás que te quiero (1959)<br />
Amor en <strong>la</strong> sombra (1960)<br />
Canta mi corazón (1965)<br />
El hijo prodigio (1969)<br />
Rosas b<strong>la</strong>ncas para mi hermana negra (1970)<br />
Negro es un bello color (1974)<br />
La loca <strong>de</strong> los mi<strong>la</strong>gros (1975)<br />
Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s en <strong>la</strong>s que participó.<br />
"Esmeralda" (Venezue<strong>la</strong> 1972)<br />
"Mamá" (Venezue<strong>la</strong> 1975)<br />
"Soledad" (México 1980)<br />
"Amada" (Argentina 1985)<br />
"La Usurpadora" (México 1998)<br />
"Carita <strong>de</strong> Ángel" (México 2000)<br />
Sus tangos más recordados<br />
"Nostalgias",<br />
"Cuando vuelva a tu <strong>la</strong>do"<br />
"Historia <strong>de</strong> un amor"<br />
"Arráncame <strong>la</strong> vida"<br />
"En esta tar<strong>de</strong> gris"<br />
"En mi viejo San Juan"<br />
"Estrellita <strong>de</strong>l Sur"<br />
"Mi noche sin ti"<br />
"Cantando"<br />
"Mocosita"<br />
"Inspiración"
Maruja Mallo<br />
VIVEIRO 1902 /MADRID 1995
MARUJA MALLO<br />
Maruxa Mallo naceu en Viveiro o 5 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong> 1902. O seu verda<strong>de</strong>iro<br />
nome era Ana María Manue<strong>la</strong> Josefa Gómez González,<br />
aínda que todo o mundo a coñeceu como Maruxa Mallo.<br />
Foron os seus pais o madrileño Xusto Gómez Mallo e a viguesa<br />
María do Pi<strong>la</strong>r González. Pertenceu a unha familia numerosa,<br />
sendo e<strong>la</strong> a cuarta fil<strong>la</strong> <strong>de</strong> catorce irmáns.<br />
O pai <strong>de</strong> Maruxa era empregado <strong>de</strong> aduanas. Po<strong>la</strong> profesión do<br />
pai, a familia <strong>de</strong>sprázase por distintos portos ou pasos fronteirizos.<br />
A nenez <strong>de</strong> Maruxa transcorre en vi<strong>la</strong>s como Verín,<br />
Corcubión ou Tui. Sendo xa unha moza tras<strong>la</strong>dáronse a Avilés,<br />
on<strong>de</strong> nace a súa vocación polo <strong>de</strong>buxo. Alí comeza a copiar as<br />
ilustracións que aparecían nas revistas da época e a face-los<br />
seus primeiros <strong>de</strong>buxos. Nesta cida<strong>de</strong> coñece ao pintor avilesino<br />
Luis Bayón, quen anos máis tar<strong>de</strong> tamén sería membro da<br />
Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Be<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> San Fernando.<br />
Con 20 anos, viaxa a Madrid en 1922 para estudar na Real<br />
Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Be<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> San Fernando, on<strong>de</strong> estudou ata<br />
1926. Alí se re<strong>la</strong>ciona con artistas, escritores e cineastas<br />
como Salvador Dalí, Fe<strong>de</strong>rico García Lorca, Luis Buñuel,<br />
María Zambrano ou Rafael Alberti, co que mantén unha<br />
re<strong>la</strong>ción sentimental ata que coñece a María Teresa León. En<br />
1927 forma parte da <strong>de</strong>nominada Primeira Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Vallecas con Alberto Sánchez, Benjamín Palencia, Luis<br />
Castel<strong>la</strong>nos, entre outros. A través da amiza<strong>de</strong> con Miguel<br />
Hernán<strong>de</strong>z, <strong>de</strong>scobre esteticamente as terras <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>.<br />
Durante a década dos 20 trabal<strong>la</strong> así mesmo para numerosas<br />
publicacións literarias como A gaceta literaria, O almanaque literario<br />
ou A Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte e realiza portadas <strong>de</strong> varios<br />
libros. Ortega e Gasset coñece os seus cadros en 1928 e organízalle<br />
unha exposición nos salóns da Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte.<br />
Exhibíu <strong>de</strong>z óleos que representaban pob<strong>la</strong>dos cheos <strong>de</strong> sol, toureiros<br />
e mano<strong>la</strong>s, así coma estampas coloreadas <strong>de</strong> maquinaria,<br />
Mulleres da emigración<br />
191
Con Salvador Dalí e<br />
Ernestina Champourcin<br />
(1925) Fundación García.<br />
192 Mulleres da emigración<br />
<strong>de</strong>portes e cine <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> século. A exposición<br />
foi todo un acontecemento cultural en Madrid,<br />
e tamén punto <strong>de</strong> partida para que Maruxa fora xulgada<br />
po<strong>la</strong> súa obra e non po<strong>la</strong> súa condición feminina.<br />
Ortega introdúcea no seu selecto círculo.<br />
Convírtese así nunha das protagonistas <strong>de</strong> España.<br />
En 1932 obtén unha pensión da Xunta <strong>de</strong><br />
Ampliación <strong>de</strong> Estudos para ir a París, on<strong>de</strong> coñece<br />
a René Magritte, Max Ernst, Joan Miró e<br />
Giorgio <strong>de</strong> Chirico, e participa en tertulias con<br />
André Bretón e Paul Éluard. Alí comeza a súa etapa<br />
surrealista. A súa pintura cambiou radicalmente e<br />
alcanzou a maestría, tanto que o mesmo Bretón lle<br />
mercou en 1932 o cadro titu<strong>la</strong>do Espantapájaros,<br />
obra poboada <strong>de</strong> espectros que hoxe é consi<strong>de</strong>rada<br />
unha das gran<strong>de</strong>s obras do surrealismo.<br />
Regresou a Madrid e participou activamente na<br />
Socieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Artistas Ibéricos. Daque<strong>la</strong> adquirira<br />
xa tal notorieda<strong>de</strong> que o goberno francés mercou<br />
un dos seus cadros para expoñelo no Museo<br />
Nacional <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
En 1933, Maruxa Mallo, comprometida coa República, adicouse<br />
a ensinar <strong>de</strong>buxo e cerámica no madrileño Instituto <strong>de</strong><br />
Arévalo. Un ano máis tar<strong>de</strong> estudou matemáticas e xeometría<br />
a fin <strong>de</strong> aplicalos na súa obra, principalmente na cerámica.<br />
En Madrid frecuenta algunhas das tertulias máis concorridas<br />
daqueles tempos: Zahara, Granja <strong>de</strong>l Henar. Aqueles cafés eran<br />
frecuentados por intelectuais galegos que residían na capital: os<br />
irmáns Dieste, Laxeiro, Fe<strong>de</strong>rico Ribas, Ramón Suárez Picallo,<br />
Eugenio Granell, Enrique Fernán<strong>de</strong>z Sendón "Fersen", Lorenzo<br />
Vare<strong>la</strong>, Cándido Fernán<strong>de</strong>z Mazas, Caste<strong>la</strong>o e o dirixente sindical<br />
e periodista Alberto Fernán<strong>de</strong>z Mezquita. Por aqueles anos,<br />
Mezquita era un mozo ourensán <strong>de</strong> forte sentimento galeguista,<br />
aínda que estaba vincu<strong>la</strong>do á corrente Esquerda Comunista, que<br />
posteriormente se converte no POUM. Maruxa e Alberto namóranse<br />
e comeza unha apaixoada re<strong>la</strong>ción.<br />
O seu vínculo coa intelectualida<strong>de</strong> galega lévaa a participar<br />
como docente nas Misións Pedagóxicas, que a fan percorre-<strong>la</strong><br />
súa Galicia natal.<br />
Por aqueles anos, Mezquita e Maruxa Mallo manteñen unha<br />
estreita re<strong>la</strong>ción con Rómulo Gallegos, quen tódolos anos<br />
veraneaba en Bueu. A praia <strong>de</strong> Beluso converteuse no lugar <strong>de</strong><br />
encontro dos exiliados venezo<strong>la</strong>nos e intelectuais galegos<br />
amantes daque<strong>la</strong>s paraxes encantadas. Entre os asiduos visitantes<br />
venezo<strong>la</strong>nos estaban o poeta Gonzalo Barrios, Nelsón
Himiob, o doutor Raúl García Arocha, Juan Oropesa, tamén<br />
estivo o doutor Rafael Ramón Irzabal e o arquitecto Enrique<br />
García Maldonado. Formaban tamén parte do grupo o <strong>de</strong>stacado<br />
escritor mexicano Andrés Iduarte e a súa esposa Gracie<strong>la</strong>.<br />
Po<strong>la</strong> parte galega, Fernán<strong>de</strong>z Mezquita, Maruxa Mallo,<br />
Fe<strong>de</strong>rico Ribas, Arturo Cuadrado e Johan Carbalheira eran asiduos<br />
visitantes <strong>de</strong>sta veraniega tertulia.<br />
A pesar <strong>de</strong> que Rómulo Gallegos se tras<strong>la</strong>da a Caracas, os seus<br />
amigos Fernán<strong>de</strong>z Mezquita e Maruxa Mallo <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n repeti<strong>la</strong>s<br />
vacacións en Beluso. Coma sempre, frecuentaban as tertulias<br />
cos amigos da al<strong>de</strong>a, que se xuntaban no bar <strong>de</strong> Estévez. O<br />
tema obrigado, entre cunca e cunca <strong>de</strong> viño do país, eran os<br />
rumores <strong>de</strong> alzamento militar.<br />
No verán do ano 1929,<br />
unha foto do seu irmán<br />
Justo, en Cercedil<strong>la</strong>.<br />
Mulleres da emigración<br />
193
Maruja Mallo con Pablo<br />
Neruda en Praia Chile.<br />
194 Mulleres da emigración<br />
O 17 <strong>de</strong> xullo a nova que se comentaba entre os mariñeiros era<br />
a presentación nas Cortes <strong>de</strong> España do Estatuto <strong>de</strong> Galicia.<br />
Horas <strong>de</strong>spois comezaban a chegar os primeiros rumores <strong>de</strong><br />
sublevación no norte <strong>de</strong> África. O 18 a nova estaba confirmada;<br />
mentres tanto, Xosé da Torre inicia xunto aos militantes<br />
máis conscientes da bisbarra os preparativos para resisti-lo<br />
golpe fascista. O día 20 convócase unha folga xeral en Bueu.<br />
O xornalista Xesús Porte<strong>la</strong> no seu libro Johan Carballeira relátanos<br />
estes momentos:<br />
"Ese mesmo día, o tenente <strong>de</strong> alcal<strong>de</strong> Francisco Piñeiro e<br />
outros significativos lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> organizacións da esquerda e<br />
das centrais sindicais do pobo fretan dous camións requisados<br />
a Massó e Barreras e, po<strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, saen para Pontevedra con<br />
homes armados que teñen a intención <strong>de</strong> se poñer ás or<strong>de</strong>s do<br />
Gobernador Civil en <strong>de</strong>fensa da República; esta expedición foi<br />
<strong>de</strong>tida en Marín po<strong>la</strong>s forzas militares sublevadas do polígono<br />
<strong>de</strong> Tiro Janer e foi obrigada a voltar a Bueu..."
A noite do 22 un grupo <strong>de</strong> 30 veciños, entre eles<br />
José <strong>de</strong> <strong>la</strong> Torre, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n facer unha sabotaxe na<br />
ponte <strong>de</strong> Beireses, na estrada principal a<br />
Pontevedra. A inexperiencia daqueles mariñeiros<br />
fai que todo que<strong>de</strong> nun intento falido. Por aque<strong>la</strong>s<br />
datas, as tropas do "Movemento Nacional" contro<strong>la</strong>ban<br />
a situación e moitos dos resistentes <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n<br />
botarse ao monte. Alberto Mezquita e<br />
Maruxa Mallo intentan fuxir a Portugal.<br />
Con aquel frustrado e <strong>de</strong>sesperado intento <strong>de</strong><br />
resistencia comeza unha longa e triste historia<br />
para Bueu e os seus poboadores. O Alcal<strong>de</strong> Johan<br />
Carballeira foi <strong>de</strong>tido e posteriormente fusi<strong>la</strong>do.<br />
A mesma sorte correu o carpinteiro comunista,<br />
perseguido ferozmente ata ser asasinado.<br />
Maruxa Mallo, nunhas crónicas que escribe para o xornal A<br />
Vanguardia <strong>de</strong> Barcelona durante a guerra civil, <strong>de</strong>nuncia as atrocida<strong>de</strong>s<br />
que se estaban a cometer en Galicia: "Fa<strong>la</strong>rei daqueles<br />
que coñecín persoalmente, xa que o número <strong>de</strong> vítimas é incalcu<strong>la</strong>ble…Juan<br />
<strong>de</strong> a Torre, secretario do Partido Comunista <strong>de</strong> Bueu,<br />
a <strong>de</strong>rra<strong>de</strong>ira vez que o atopamos díxonos: "Eu non hei fuxir ás<br />
montañas. Eu quero a vitoria ou o cemiterio. O triunfo será noso."<br />
Uns días máis tar<strong>de</strong> era conducido ao concello <strong>de</strong> Bueu para ser<br />
encarcerado. Cando o foron buscar cinco fa<strong>la</strong>nxistas con cristos e<br />
pisto<strong>la</strong>s berráronlle "covar<strong>de</strong>" Eras ti o que onte patrocinába-<strong>la</strong><br />
liberda<strong>de</strong>.". " Dá<strong>de</strong>me un fusil e vere<strong>de</strong>s se son valente, contestou.<br />
Como se negou a saír <strong>de</strong> alí porque sabía on<strong>de</strong> o levaban,<br />
botouse sobre un dos fa<strong>la</strong>nxistas e cos <strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>sgarroulle media<br />
cara. Os fa<strong>la</strong>nxistas asestáronlle disquete puña<strong>la</strong>das e guindárono<br />
a rúa por un balcón do concello. Así lle arrincaron a vida a J. <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Torre, carpinteiro, construtor <strong>de</strong> bracas e bo mariñeiro."<br />
Maruxa Mallo e Mezquita pui<strong>de</strong>ron pasar a Portugal, sendo este<br />
último <strong>de</strong>tido na fronteira do país veciño e entregado aos fa<strong>la</strong>nxistas.<br />
Mezquita sufriu prisión e torturas. Maruxa logra chegar a<br />
Porto on<strong>de</strong> é protexida po<strong>la</strong> súa amiga Gabrie<strong>la</strong> Mistral, embaixadora<br />
<strong>de</strong> Chile, quen a axudou a se tras<strong>la</strong>dar a Bos Aires.<br />
O exilio<br />
En Arxentina recibe un rápido recoñecemento, co<strong>la</strong>bora na<br />
famosa revista <strong>de</strong> vanguardia Sur, na que tamén participaba<br />
Borges. É unha etapa da súa vida na que se <strong>de</strong>dica a viaxar.<br />
Vive entre Uruguai e Bos Aires. Tamén se suce<strong>de</strong>n as exposicións:<br />
París, Brasil e Nova York.<br />
Aos 37 anos publicou o libro O popu<strong>la</strong>r na plástica españo<strong>la</strong><br />
a través da miña obra (1939) e comezou a pintar especial-<br />
Mulleres da emigración<br />
Maruja Mallo.<br />
195
196 Mulleres da emigración<br />
mente retratos <strong>de</strong> mulleres, cun estilo que foi precursor da<br />
arte pop estadouni<strong>de</strong>nse.<br />
O escritor Arturo Cuadrado conta a súa re<strong>la</strong>ción con Maruxa<br />
Mallo: "Coñecín a Maruxa en Madrid, cando e<strong>la</strong> comezaba a<br />
triunfar na pintura. Lémbroa xunto a Ortega e Gasset, xove,<br />
chea <strong>de</strong> vida. A parte dunha xenial artista, era unha gran<br />
sedutora. Logo cando cheguei a Bos Aires exiliado no<br />
Massilia, reatopámonos con e<strong>la</strong> e con Luis Seoane, que chegara<br />
ao pouco tempo <strong>de</strong> esta<strong>la</strong>-<strong>la</strong> guerra civil.<br />
En Arxentina, víamonos a cotío nas nosas constantes tertulias<br />
que tiñamos no Tortoni. E<strong>la</strong> sempre era o centro das nosas reunións.<br />
A súa forma <strong>de</strong> ser e a súa vida apaixoada facíana <strong>de</strong>stacar<br />
fronte a outras mulleres do seu tempo."<br />
Comeza a recrea-<strong>la</strong> natureza sudamericana coa súa serie <strong>de</strong><br />
Marinas. Durante a época do Goberno do Xeneral Perón,<br />
Maruxa <strong>de</strong>ixa o país e trasládase a Nova York.<br />
Regresa a España en 1965, tras vintecinco anos <strong>de</strong> exilio.<br />
Na década dos 90 ofrecéronlle varias exposicións e premios,<br />
como a Medal<strong>la</strong> ao Mérito nas Be<strong>la</strong>s Artes e o Premio <strong>de</strong> Artes<br />
Plásticas <strong>de</strong> Madrid.<br />
O 6 <strong>de</strong> febreiro <strong>de</strong> 1995 morre en Madrid aos 93 anos.<br />
O pintor coruñés Eugenio Granell sinalou <strong>de</strong> Maruxa Mallo<br />
que foi "unha das gran<strong>de</strong>s artistas españo<strong>la</strong>s do século XX,<br />
cunha obra que ten unha trascen<strong>de</strong>ncia mundial”. "Maruxa<br />
Mallo, entre Verbena e Espantajo toda a beleza do mundo<br />
cabe <strong>de</strong>ntro do ollo, os seus cadros son os que vin pintados con<br />
máis imaxinación, emoción e sensualida<strong>de</strong>."<br />
Fe<strong>de</strong>rico García Lorca<br />
"As creacións estranas <strong>de</strong> Maruxa Mallo, entre as máis consi<strong>de</strong>rables<br />
da pintura actual, reve<strong>la</strong>ción poética e plástica, orixinal,<br />
"Cloacas" e "Campanarios" son precursores da visión<br />
plástica informalista".<br />
Paul Éluard<br />
"TI,<br />
"Ti que baixas ás cloacas on<strong>de</strong> as flores máis ca flores son xa<br />
uns tristes salivazos sen sonos e morres polos sumidoiros que<br />
<strong>de</strong>sembocan ás verbenas <strong>de</strong>sertas para resucitar ao filo dunha<br />
pedra mordida por un fungo arrincado, dime por qué as chuvias<br />
murchan as fol<strong>la</strong>s e as ma<strong>de</strong>iras. Aclárame esta dúbida<br />
que teño sobre as paisaxes. Espértame."<br />
Rafael Alberti, Ascensión <strong>de</strong> Maruja Mallo al subsuelo
MARUJA MALLO<br />
Maruja Mallo nació en Viveiro el 5 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1902. Su verda<strong>de</strong>ro<br />
nombre era Ana María Manue<strong>la</strong> Josefa Gómez González,<br />
aunque todo el mundo <strong>la</strong> conoció como Maruja Mallo.<br />
Fueron sus padres el madrileño Justo Gómez Mallo y <strong>la</strong> viguesa<br />
María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r González. Perteneció a una familia numerosa,<br />
siendo el<strong>la</strong> <strong>la</strong> cuarta hija <strong>de</strong> catorce hermanos.<br />
El padre <strong>de</strong> Maruja era empleado <strong>de</strong> aduanas. Por <strong>la</strong> profesión<br />
<strong>de</strong>l padre, <strong>la</strong> familia se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za por distintos puertos o pasos<br />
fronterizos. La niñez <strong>de</strong> Maruja trascurre en vil<strong>la</strong>s como Verín,<br />
Corcubión o Tui. Siendo ya una joven se tras<strong>la</strong>daron a Avilés,<br />
don<strong>de</strong> nace su vocación por el dibujo. Allí comienza a copiar <strong>la</strong>s<br />
ilustraciones que aparecían en <strong>la</strong>s revistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época y a hacer<br />
sus primeros dibujos. En esta ciudad conoce al pintor avilesino<br />
Luis Bayón, quien años más tar<strong>de</strong> también sería miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> San Fernando.<br />
Con 20 años, viaja a Madrid en 1922 para estudiar en <strong>la</strong> Real<br />
Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> San Fernando, en don<strong>de</strong> estudió<br />
hasta 1926. Allí se re<strong>la</strong>ciona con artistas, escritores y cineastas<br />
como Salvador Dalí, Fe<strong>de</strong>rico García Lorca, Luis Buñuel,<br />
María Zambrano o Rafael Alberti, con el que mantiene una<br />
re<strong>la</strong>ción sentimental hasta que conoce a María Teresa León. En<br />
1927 forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada Primera Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Vallecas con Alberto Sánchez, Benjamín Palencia, Luis<br />
Castel<strong>la</strong>nos, entre otros. A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> amistad con Miguel<br />
Hernán<strong>de</strong>z, <strong>de</strong>scubre estéticamente <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>.<br />
Durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 20 trabaja asimismo para numerosas<br />
publicaciones literarias como La gaceta literaria, El almanaque<br />
literario o <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte y realiza portadas <strong>de</strong> varios<br />
libros. Ortega y Gasset conoce sus cuadros en 1928 y le organiza<br />
una exposición en los salones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte.<br />
Exhibió diez óleos que representaban pob<strong>la</strong>dos llenos <strong>de</strong> sol,<br />
toreros y mano<strong>la</strong>s, así como estampas coloreadas <strong>de</strong> maquinaria,<br />
Mulleres da emigración<br />
197
198 Mulleres da emigración<br />
<strong>de</strong>portes y cine <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> siglo. La exposición fue todo un<br />
acontecimiento cultural en Madrid, y también punto <strong>de</strong> partida<br />
para que Maruja fuera juzgada por su obra y no por su condición<br />
femenina. Ortega <strong>la</strong> introduce en su selecto círculo. Se convierte<br />
así en una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s protagonistas <strong>de</strong> España.<br />
En 1932 obtiene una pensión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Ampliación <strong>de</strong><br />
Estudios para ir a París, don<strong>de</strong> conoce a René Magritte, Max<br />
Ernst, Joan Miró y Giorgio <strong>de</strong> Chirico, y participa en tertulias<br />
con André Bretón y Paul Éluard. Allí comienza su etapa surrealista.<br />
Su pintura cambió radicalmente y alcanzó <strong>la</strong> maestría,<br />
tanto que el mismo Bretón le compró en 1932 el cuadro titu<strong>la</strong>do<br />
Espantapájaros, obra pob<strong>la</strong>da <strong>de</strong> espectros que hoy es consi<strong>de</strong>rada<br />
una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s obras <strong>de</strong>l surrealismo.<br />
Regresó a Madrid y participó activamente en <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong><br />
Artistas Ibéricos. Para entonces había adquirido tal notoriedad<br />
que el gobierno francés compró uno <strong>de</strong> sus cuadros para exponerlo<br />
en el Museo Nacional <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />
En 1933, Maruja Mallo, comprometida con <strong>la</strong> República, se<br />
<strong>de</strong>dicó a enseñar dibujo y cerámica en el madrileño Instituto <strong>de</strong><br />
Arévalo. Un año más tar<strong>de</strong> estudió matemáticas y geometría a<br />
fin <strong>de</strong> aplicarlos en su obra, principalmente en <strong>la</strong> cerámica.<br />
En Madrid frecuenta algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tertulias más concurridas<br />
<strong>de</strong> aquellos tiempos: Zahara, La Granja <strong>de</strong>l Henar. Aquellos<br />
cafés eran frecuentados por intelectuales gallegos que residían<br />
en <strong>la</strong> capital: los hermanos Dieste, Laxeiro, Fe<strong>de</strong>rico Ribas,<br />
Ramón Suárez Picallo, Eugenio Granell, Enrique Fernán<strong>de</strong>z<br />
Sendón "Fersen", Lorenzo Vare<strong>la</strong>, Cándido Fernán<strong>de</strong>z Mazas,<br />
Caste<strong>la</strong>o y el dirigente sindical y periodista Alberto Fernán<strong>de</strong>z<br />
Mezquita. Por aquellos años, Mezquita era un joven ourensano<br />
<strong>de</strong> fuerte sentimiento galleguista, aunque estaba vincu<strong>la</strong>do<br />
a <strong>la</strong> corriente Izquierda Comunista, que posteriormente se convierte<br />
en el POUM. Maruja y Alberto se enamoran y comienza<br />
una apasionada re<strong>la</strong>ción.<br />
Su vínculo con <strong>la</strong> intelectualidad gallega <strong>la</strong> lleva a participar<br />
como docente en <strong>la</strong>s Misiones Pedagógicas, que <strong>la</strong> hacen recorrer<br />
su Galicia natal.<br />
Por aquellos años, Mezquita y Maruja Mallo mantenían una<br />
estrecha re<strong>la</strong>ción con Rómulo Gallegos, quien todos los años<br />
veraneaba en Bueu. La p<strong>la</strong>ya <strong>de</strong> Beluso se convirtió en el lugar<br />
<strong>de</strong> encuentro <strong>de</strong> los exiliados venezo<strong>la</strong>nos e intelectuales gallegos<br />
amantes <strong>de</strong> aquellos parajes encantados. Entre los asiduos<br />
visitantes venezo<strong>la</strong>nos estaban el poeta Gonzalo Barrios,<br />
Nelsón Himiob, el doctor Raúl García Arocha, Juan Oropesa,<br />
también estuvo el doctor Rafael Ramón Irzabal y el arquitecto<br />
Enrique García Maldonado. Formaban también parte <strong>de</strong>l grupo
el <strong>de</strong>stacado escritor mexicano Andrés Iduarte y su esposa<br />
Gracie<strong>la</strong>. De <strong>la</strong> parte gallega, Fernán<strong>de</strong>z Mezquita, Maruja<br />
Mallo, Fe<strong>de</strong>rico Ribas, Arturo Cuadrado y Johan Carbalheira<br />
eran asiduos visitantes <strong>de</strong> esta veraniega tertulia.<br />
A pesar <strong>de</strong> que Rómulo Gallegos se tras<strong>la</strong>da a Caracas, sus<br />
amigos Fernán<strong>de</strong>z Mezquita y Maruja Mallo <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n repetir<br />
<strong>la</strong>s vacaciones en Beluso. Como siempre, frecuentaban <strong>la</strong>s tertulias<br />
con los amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a, que se juntaban en el bar <strong>de</strong><br />
Estévez. El tema obligado, entre taza y taza <strong>de</strong> vino <strong>de</strong>l país,<br />
eran los rumores <strong>de</strong> alzamiento militar.<br />
El 17 <strong>de</strong> julio <strong>la</strong> noticia que se comentaba entre los marineros<br />
era <strong>la</strong> presentación en <strong>la</strong>s Cortes <strong>de</strong> España <strong>de</strong>l Estatuto <strong>de</strong><br />
Galicia. Horas <strong>de</strong>spués comenzaban a llegar los primeros<br />
rumores <strong>de</strong> sublevación en el norte <strong>de</strong> África. El 18 <strong>la</strong> noticia<br />
estaba confirmada; mientras tanto, Xosé <strong>de</strong> <strong>la</strong> Torre inicia<br />
junto a los militantes más conscientes <strong>de</strong> <strong>la</strong> bisbarra los preparativos<br />
para resistir el golpe fascista. El día 20 se convoca una<br />
huelga general en Bueu.<br />
El periodista Xesús Porte<strong>la</strong> en su libro Johan Carballeira nos<br />
re<strong>la</strong>ta estos momentos:<br />
"Ese mismo día, el teniente <strong>de</strong> alcal<strong>de</strong> Francisco Piñeiro y otros<br />
significativos lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
centrales sindicales <strong>de</strong>l pueblo fletan dos camiones requisados a<br />
Massó y Barreras y, por <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, salen para Pontevedra con<br />
hombres armados que tienen <strong>la</strong> intención <strong>de</strong> ponerse a <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes<br />
<strong>de</strong>l Gobernador Civil en <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> República; esta expedición<br />
fue <strong>de</strong>tenida en Marín por <strong>la</strong>s fuerzas militares sublevadas<br />
<strong>de</strong>l polígono <strong>de</strong> Tiro Janer y fue obligada a volver a Bueu..."<br />
La noche <strong>de</strong>l 22 un grupo <strong>de</strong> 30 vecinos, entre ellos Xosé <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Torre, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n hacer un sabotaje en el puente <strong>de</strong> Beireses, en<br />
<strong>la</strong> carretera general a Pontevedra. La inexperiencia <strong>de</strong> aquellos<br />
marineros hace fracasar <strong>la</strong> intentona. Por aquel<strong>la</strong> fecha, <strong>la</strong>s tropas<br />
<strong>de</strong>l "Movimento Nacional" contro<strong>la</strong>ban <strong>la</strong> situación y<br />
muchos <strong>de</strong> los resistintes <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n echarse al monte. Alberto<br />
Mezquita y Maruja Mallo intentan huir a Portugal.<br />
Con aquel frustrado y <strong>de</strong>sesperado intento <strong>de</strong> resistencia<br />
comienza una <strong>la</strong>rga y triste historia para Bueu y sus pob<strong>la</strong>dores.<br />
El Alcal<strong>de</strong> Johan Carballeira fue <strong>de</strong>tenido y posteriormente<br />
fusi<strong>la</strong>do. La misma suerte corrió el carpintero comunista, al<br />
que se le persiguió ferozmente, hasta asesinarlo.<br />
Maruja Mayo, en una crónicas que escribe para el periódico La<br />
Vanguardia <strong>de</strong> Barcelona durante <strong>la</strong> guerra civil, <strong>de</strong>nuncia <strong>la</strong>s<br />
atrocida<strong>de</strong>s que se estaban cometiendo en Galicia: "Hab<strong>la</strong>ré <strong>de</strong><br />
aquellos que conocí personalmente, ya que el número <strong>de</strong> víctimas<br />
es incalcu<strong>la</strong>ble…Juan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Torre, secretario <strong>de</strong>l Partido<br />
Mulleres da emigración<br />
199
Comunista <strong>de</strong> Bueu, <strong>la</strong> última vez que lo encontramos nos dijo:<br />
"Yo no huiré a <strong>la</strong>s montañas. Yo quiero <strong>la</strong> victoria o el cementerio.<br />
El triunfo será nuestro." Unos días más tar<strong>de</strong> era conducido<br />
al ayuntamiento <strong>de</strong> Bueu para encarce<strong>la</strong>rlo. Cuando fueron a<br />
buscarlo 5 fa<strong>la</strong>ngistas con cristos y pisto<strong>la</strong>s le gritaron "cobar<strong>de</strong>"¿Eras<br />
tú el que ayer patrocinabas <strong>la</strong> libertad?.". " Dadme un<br />
fusil y veréis si soy valiente, contestó. Como se negó a salir <strong>de</strong><br />
allí porque sabía dón<strong>de</strong> lo llevaban, se aba<strong>la</strong>nzó sobre uno <strong>de</strong> los<br />
fa<strong>la</strong>ngistas y con los dientes le <strong>de</strong>sgarró media cara. Los fa<strong>la</strong>ngistas<br />
le asestaron disquete puña<strong>la</strong>das y lo arrojaron a <strong>la</strong> calle<br />
por un balcón <strong>de</strong>l ayuntamiento. Así le arrancaron <strong>la</strong> vida a J. <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Torre, carpintero, constructor <strong>de</strong> bracas y buen marinero."<br />
Maruja Mallo y Mezquita pudieron pasar a Portugal, siendo<br />
este último <strong>de</strong>tenido en <strong>la</strong> frontera <strong>de</strong>l país vecino y entregado<br />
a los fa<strong>la</strong>ngistas. Mezquita sufrió prisión y torturas. Maruja<br />
logra llegar a Porto don<strong>de</strong> es protegida por su amiga Gabrie<strong>la</strong><br />
Mistral, embajadora <strong>de</strong> Chile, quien <strong>la</strong> ayudó a tras<strong>la</strong>darse a<br />
Buenos Aires,<br />
El exilio<br />
200 Mulleres da emigración<br />
En Argentina recibe un rápido reconocimiento, co<strong>la</strong>bora en <strong>la</strong><br />
famosa revista <strong>de</strong> vanguardia Sur, en <strong>la</strong> que también participaba<br />
Borges. Es una etapa <strong>de</strong> su vida en <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>dica a viajar.<br />
Vive entre Uruguay y Buenos Aires. También se suce<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s<br />
exposiciones: París, Brasil y Nueva York.<br />
A los 37 años publicó el libro Lo popu<strong>la</strong>r en <strong>la</strong> plástica españo<strong>la</strong> a<br />
través <strong>de</strong> mi obra (1939) y empezó a pintar especialmente retratos<br />
<strong>de</strong> mujeres, cuyo estilo es precursor <strong>de</strong>l arte pop estadouni<strong>de</strong>nse.<br />
El escritor Arturo Cuadrado cuenta su re<strong>la</strong>ción con Maruja<br />
Mallo: "Conocí a Maruja en Madrid, cuando el<strong>la</strong> comenzaba<br />
a triunfar en <strong>la</strong> pintura. La recuerdo junto a Ortega y Gasset,<br />
joven, llena <strong>de</strong> vida. A parte <strong>de</strong> una genial artista, era una<br />
gran seductora. Luego cuando llegué a Buenos Aires exiliado<br />
en el Massilia, nos reencontramos con el<strong>la</strong> y con Luis Seoane,<br />
que habían llegado al poco tiempo <strong>de</strong> estal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> guerra civil.<br />
En <strong>la</strong> Argentina, nos veíamos a menudo en nuestras constantes<br />
tertulias que teníamos en el Tortoni. El<strong>la</strong> siempre era el<br />
centro <strong>de</strong> nuestras reuniones. Su forma <strong>de</strong> ser y su vida apasionada<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>stacaba <strong>de</strong> otras mujeres <strong>de</strong> su tiempo."<br />
Comienza a recrear <strong>la</strong> naturaleza sudamericana con su serie <strong>de</strong><br />
Marinas. Durante <strong>la</strong> época <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong>l General Perón,<br />
Maruja <strong>de</strong>ja el país y se tras<strong>la</strong>da a Nueva York.<br />
Regresa a España en 1965, tras veinticinco años <strong>de</strong> exilio.
En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 90 le ofrecieron varias exposiciones y premios,<br />
como <strong>la</strong> Medal<strong>la</strong> al Mérito en <strong>la</strong>s Bel<strong>la</strong>s Artes y el<br />
Premio <strong>de</strong> Artes Plásticas <strong>de</strong> Madrid.<br />
El 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1995 muere en Madrid a los 93 años.<br />
El pintor coruñés Eugenio Granell señaló <strong>de</strong> Maruja Mallo<br />
que fue "una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s artistas españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l siglo XX,<br />
cuya obra tiene una trascen<strong>de</strong>ncia mundial . "Maruja Mallo,<br />
entre Verbena y Espantajo toda <strong>la</strong> belleza <strong>de</strong>l mundo cabe <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong>l ojo, sus cuadros son los que he visto pintados con más<br />
imaginación, emoción y sensualidad."<br />
Fe<strong>de</strong>rico García Lorca<br />
"Las creaciones extrañas <strong>de</strong> Maruja Mallo, entre <strong>la</strong>s más consi<strong>de</strong>rables<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura actual, reve<strong>la</strong>ción poética y plástica,<br />
original, "Cloacas" y "Campanarios" son precursores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
visión plástica informalista".<br />
Paul Éluard<br />
"TÚ,<br />
"Tú que bajas a <strong>la</strong>s cloacas don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores más que flores son<br />
ya unos tristes salivazos sin sueños y mueres por <strong>la</strong>s alcantaril<strong>la</strong>s<br />
que <strong>de</strong>sembocan a <strong>la</strong>s verbenas <strong>de</strong>siertas para resucitar<br />
al filo <strong>de</strong> una piedra mordida por un hongo arrancado, dime<br />
por qué <strong>la</strong>s lluvias pudren <strong>la</strong>s hojas y <strong>la</strong>s ma<strong>de</strong>ras. Aclárame<br />
esta duda que tengo sobre los paisajes. Despiértame."<br />
Rafael Alberti, Ascensión <strong>de</strong> Maruja Mallo al subsuelo<br />
Mulleres da emigración<br />
201
Elsa Martínez Mesejo<br />
GONDOMAR 1945 /BOS AIRES 1979
ELSA MARTÍNEZ MESEJO<br />
María Elsa Martínez Mesejo naceu en Couso-Gondomar o 8<br />
<strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1945. A súa nai Ascensión Martínez Mesejo<br />
era unha moza <strong>la</strong>brega que tivo <strong>de</strong> solteira á súa fil<strong>la</strong>. O pai<br />
<strong>de</strong> María Elsa era campesiño tamén mais el non quere asumir<br />
a paternida<strong>de</strong> da súa fil<strong>la</strong>. Mentres Ascensión, coa axuda<br />
das súas irmás e na máis absoluta discreción como se non<br />
pasase nada, afronta a responsabilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> criar a súa fil<strong>la</strong>.<br />
María Elsa nace e medra nunha al<strong>de</strong>a dun concello on<strong>de</strong> os<br />
seus habitantes pouco a pouco ían partindo cara á emigración.<br />
Montevi<strong>de</strong>o era o lugar elixido polos veciños do Val<br />
Miñor. Ascensión, quen xa tiña familia directa en Uruguai,<br />
<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> seguir o camiño dos seus veciños.<br />
Unha tar<strong>de</strong> chuviosa, me<strong>la</strong>ncólica tal vez, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o porto <strong>de</strong> Vigo<br />
partiron ambas as mulleres rumbo á “Suiza” americana. En<br />
Montevi<strong>de</strong>o xa estaban as súas irmás que en pouco tempo lograran<br />
unha posición cómoda no ramo da hostalería. Ascención<br />
colocouse na empresa familiar mentres Elsita, que era moi<br />
pequena, acompañaba á súa nai nos traballos do hotel. Ascensión<br />
coñeceu a Ricardo Garreiro Balea, tamén galego, e no 1948 <strong>de</strong>cidiu<br />
casar. Para Elsita o compañeiro da súa nai pasaría a ser o seu<br />
verda<strong>de</strong>iro pai e e<strong>la</strong> seria recoñecida como Garreiro Martínez.<br />
Rosa Deus, familiar <strong>de</strong> Elsa lembra algunhas pasaxes da súa<br />
vida en Montevi<strong>de</strong>o:<br />
“Lémbroa miúda e fraquiña, <strong>de</strong> xenio vivo e non especialmente<br />
alegre. Sei que as condicións dos seus pais para saca<strong>la</strong><br />
adiante foron duras, como a maioría da xente da emigración;<br />
nembargante era bril<strong>la</strong>nte nos seus estudios e, polo que me<br />
contaron, apaixonada polos seus i<strong>de</strong>ais”.<br />
Uruguai gozou durante décadas <strong>de</strong> certa estabilida<strong>de</strong> económica<br />
e benestar. Como así tamén foi o único país que por aque<strong>la</strong><br />
época non sufrira golpes <strong>de</strong> estado.<br />
Mulleres da emigración<br />
205
Elsa en Gondomar coa<br />
súa familia, na foto a<br />
segunda <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a<br />
esquerda <strong>de</strong> pé.<br />
206 Mulleres da emigración<br />
A Banda Oriental tiña fama <strong>de</strong> ser un país moi <strong>de</strong>mocrático. E<br />
este cualificativo tíñao ben gañado por ter unha serie <strong>de</strong><br />
gobernos sumamente liberais. Temos que lembrar que en 1905<br />
cando na Arxentina expulsaban aos galegos anarquistas, era<br />
Montevi<strong>de</strong>o quen lles daba asilo.<br />
Nos anos 60 comeza a perfi<strong>la</strong>rse en América Latina unha etapa<br />
agresiva do capitalismo, orientada polos EEUU, que intenta<br />
profundar a <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>stes países. Os consellos do FMI<br />
para aqueles anos eran simi<strong>la</strong>res aos actuais: privatizacións,<br />
<strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mento do estado, etc. Mentres que no p<strong>la</strong>no político<br />
recomendaban que os exércitos nacionais se convertan nos<br />
represores do seu propio pobo.<br />
María Elsa vivía todos estes acontecementos -na súa etapa<br />
estudiantil- con moita ilusión, ata o punto <strong>de</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> afiliarse<br />
ao Partido Socialista, un partido con longa tradición <strong>de</strong><br />
esquerda e incluso <strong>de</strong> formación marxista.<br />
Os mozos máis inquietos do socialismo uruguaio encabezados<br />
por Sendic resolven proletarizarse e un grupo <strong>de</strong> militantes trasládanse<br />
ao <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Artigas, on<strong>de</strong> existían condicións<br />
para realizar un traballo político, cos cortadores <strong>de</strong> cana. Foi así<br />
que Sendic coa apoio <strong>de</strong> Elsa e outros compañeiros organizan a<br />
famosa marcha dos cortadores <strong>de</strong> cana cara a Montevi<strong>de</strong>o.<br />
Aquel movemento dos trabal<strong>la</strong>dores rurais marcou unha etapa<br />
importante para o movemento revolucionario uruguaio.<br />
“Cando eu tiña seis ou sete anos a miña nai e a miña tía <strong>de</strong>cidiron<br />
que a miña curmá e mais eu tiñamos que recibir c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong>
inglés e pedíronlle a Elsa que me <strong>de</strong>se c<strong>la</strong>ses e Elsa pediulle á súa<br />
amiga e compañeira Topo<strong>la</strong>sky que se encargara da miña curmá.<br />
Durante tres anos fun tres veces por semana á súa casa on<strong>de</strong><br />
nunha habitación presidida por unha enorme fotografía do Che e<br />
unha mandíbu<strong>la</strong> <strong>de</strong> quenl<strong>la</strong> austral me daba c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> inglés”.<br />
Logo daque<strong>la</strong> importante loita dos cortadores <strong>de</strong> cana e a posterior<br />
represión por parte do goberno, o grupo revolucionario<br />
<strong>de</strong>cidiu pasar á ilegalida<strong>de</strong> e constituír o Movemento Nacional<br />
Revolucionario Tupamaros. Os máximos dirixentes <strong>de</strong>sta<br />
organización, entre eles María Elsa, pensaron que se esgotara<br />
a vía pacífica e que era necesario seguir as directrices do Che.<br />
No caso uruguaio <strong>de</strong>bido á súa xeografía cha facíase imposible<br />
a guerra <strong>de</strong> guerril<strong>la</strong>s no campo, polo que <strong>de</strong>cidiron organiza<strong>la</strong><br />
como guerril<strong>la</strong> urbana.<br />
“Uniuse á causa dos Tupas a través da Universida<strong>de</strong> e indo ao<br />
<strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Artigas á ceifa, on<strong>de</strong> coñeceu a Raúl Sendic,<br />
quen gañou a un puño <strong>de</strong> bril<strong>la</strong>ntes universitarios cheos <strong>de</strong><br />
anceios <strong>de</strong> mudar as cousas”.<br />
En <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1966 produciuse o primeiro tiroteo coa policía<br />
on<strong>de</strong> morre Carlos Flores e o grupo máis comprometido ten<br />
que pasar á c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinida<strong>de</strong>.<br />
“O día que aprobei os meus exames <strong>de</strong> inglés -sina<strong>la</strong> Rosa Deusa<br />
miña nai fun a contarllo. No oscuro corredor do edificio on<strong>de</strong><br />
vivían estábana agardando. Detivérona e levárona a comisaría<br />
<strong>de</strong>se xeito enteirámonos que <strong>de</strong>scubriran unha célu<strong>la</strong> tupamara e<br />
que Elsa era unha dos seus membros. Nunca a volvemos ver”.<br />
O <strong>de</strong>stacado dirixente do peronismo revolucionario Evan El<br />
Cadre, recentemente falecido e quen coñeceu a Elsa en<br />
Montevi<strong>de</strong>o relátanos as súas lembranzas:<br />
“A Lucía, como lle chamabamos a Elsa, coñecina en<br />
Montevi<strong>de</strong>o nas xuntanzas periódicas que tiñamos en Solimar<br />
entre a nosa organización e os Tupamaros. Alí estaba vivindo un<br />
grupo <strong>de</strong> compañeros peronistas que pertenceran a Tacuara e<br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> posicións católicas <strong>de</strong> <strong>de</strong>reita se foron radicalizando<br />
cara a posicións revolucionarias anti-imperialistas. Naque<strong>la</strong>s<br />
xuntanzas lémbrome que participaron Huidobro, Tabare e a<br />
“galega” Elsa ou Lucía ou a “Petisa” como tamén a coñeciamos.<br />
Lucía daque<strong>la</strong> era noiva dun compañeiro noso que participaba<br />
dos Tupamaros. Cando o noso grupo resolveu organizar a guerril<strong>la</strong><br />
na Arxentina en conversas cos Tupas acordamos conxuntamente<br />
que Lucía e o seu compañeiro se tras<strong>la</strong>daran á Arxentina.<br />
Ao chegar a Bos Aires conseguimos a Lucía un lugar para vivir<br />
na casa dunha vel<strong>la</strong> militante peronista, Ida Adad, on<strong>de</strong> viviu<br />
unha longa tempada. Así é como a finais dos anos sesenta fundamos<br />
as Fuerzas Armadas Peronistas, on<strong>de</strong> recolliamos aos<br />
Mulleres da emigración<br />
207
208<br />
Mulleres da emigración<br />
mozos que nós forxaramos durante a resistencia na mocida<strong>de</strong><br />
peronista e os compañeiros do movemento obreiro que loitaban<br />
contra a burocracia sindical. A nosa loita estaba alentada<br />
polo propio xeneral Perón. Queriamos traer ao xeneral e constituír<br />
un proceso <strong>de</strong> liberación nacional. Nós estabamos moi<br />
influenciados po<strong>la</strong> revolución alxeriana e cubana. Era un<br />
momento moi importante no mundo, a loita do Vietnam, etc.<br />
Entre algúns dos fundadores da FAP estaba tamén Raimundo<br />
Vil<strong>la</strong>flor con quen anos <strong>de</strong>spois formou parel<strong>la</strong> Lucía.<br />
Nós pensabamos que tiñamos que combinar a loita armada no<br />
campo coa loita <strong>de</strong> masas na cida<strong>de</strong>, así foi que cando comezamos<br />
a organizar en 1968 a nosa base guerrilleira en Taco<br />
Ralo Tucuman. Fomos <strong>de</strong>scubertos e <strong>de</strong>tidos.<br />
Durante os anos <strong>de</strong> prisión Elsa e Raimundo xogan un papel moi<br />
importante na dirección da FAP; neses anos a influencia marxista<br />
<strong>de</strong> Lucía vai <strong>de</strong>speronizando a organización converténdoa<br />
nunha estructura ríxida, militarista, <strong>de</strong> pleno corte leninista.<br />
Lembro que ao saír <strong>de</strong> Devoto ese mesmo día atopeime con<br />
Lucía, aí souben que formara parel<strong>la</strong> con Raimundo, un compañeiro<br />
moi <strong>de</strong>stacado do movemento peronista.<br />
Coa nosa saída do cárcere e co triunfo do peronismo comezaba<br />
un forte <strong>de</strong>bate interno que remataría cunha división da<br />
FAP; por unha banda, a corrente peronista que conformamos a<br />
FAP 17 <strong>de</strong> outubro e o sector máis i<strong>de</strong>oloxizado encabezado<br />
por Lucía, Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, etc.”<br />
Elsa que nunca estivera moi convencida do peronismo foise<br />
<strong>de</strong>cantando por unha política máis frontal contra a <strong>de</strong>reita do<br />
Xusticialismo, e<strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfiaba das intencións do goberno <strong>de</strong><br />
Perón. Co aberto enfrontamento cos sectores reaccionarios do<br />
peronismo e o posterior golpe <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> Vi<strong>de</strong><strong>la</strong>, o sector que<br />
li<strong>de</strong>raba Elsa rematará fusionándose <strong>de</strong>ntro do Exército<br />
Revolucionario do Pobo.<br />
A sistemática represión e persecución po<strong>la</strong> parte dos militares<br />
comeza a <strong>de</strong>zmar as organizacións revolucionarias. Milleiros<br />
<strong>de</strong> secuestros e asasinatos acabaron con estas organizacións e<br />
exterminaron aos seus militantes. Elsa e o seu compañeiro<br />
Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, que vivían na zona <strong>de</strong> Sarandí, constituíran<br />
un fogar humil<strong>de</strong> e tiñan dúas fil<strong>la</strong>s, Elsita e Laura.<br />
Raimundo era un <strong>de</strong>stacado militante metalúrxico da Zona <strong>de</strong><br />
Avel<strong>la</strong>neda. Os Vil<strong>la</strong>flor gozaban <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> prestixio nas organizacións<br />
revolucionarias daquel tempo. Era xente con tradición<br />
peronista e con gran<strong>de</strong> sentido <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se. Xunto a Elsa participan<br />
da fundación das Forzas Armadas Peronistas converténdose<br />
no sector marxista da organización. As FAP durante os<br />
primeiros anos do 70 realizan un importante traballo no move-
mento obreiro dirixindo distintos gremios <strong>de</strong>nominados “combativos”.<br />
Co golpe <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> Vi<strong>de</strong><strong>la</strong>, esta organización estaba<br />
dividida en varios grupos, algúns uníronse a Montoneros,<br />
outros pasaron a se fusionar co Exército Revolucionario do<br />
Pobo, mentres outros lograron exiliarse.<br />
En 1979 Elsa acorda coa súa nai, que vivía en Montevi<strong>de</strong>o, para<br />
realizar xuntas unha viaxe a Galiza coa súa fil<strong>la</strong> maior. Foi así<br />
como se tras<strong>la</strong>daron a Gondomar on<strong>de</strong> están durante 7 meses<br />
afastada da tensión política que se vivía polo terror cotián. Elsa<br />
aproveitou a súa estadía no estado español para contactar cos<br />
seus compañeiros que estaban en Madrid e Barcelona.<br />
Ao pouco <strong>de</strong> chegar a Bos Aires daque<strong>la</strong> viaxe por Galiza,<br />
Elsa, Raimundo e as rapazas foron dar unha volta por<br />
Avel<strong>la</strong>neda. Era o 4 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1979. O día era <strong>de</strong> inverno.<br />
As nenas eran pequenas e querían ir <strong>de</strong> tendas e se fora posible<br />
ir á `calesita´. Cando en poucos segundos e <strong>de</strong> sorpresa un<br />
grupo fortemente armado saíndo <strong>de</strong> distintos automóbiles aba<strong>la</strong>nzouse<br />
sobre o matrimonio. Era un “grupo <strong>de</strong> tarefas” que lle<br />
chamaban. Raimundo intentouse enfrontar mais foi en van.<br />
Aos segundos estaban <strong>de</strong>ntro dun coche cos ollos vendados.<br />
Elsita e Laura berraban <strong>de</strong> horror en medio da xente que miraba<br />
impávida o que estaba acontecendo. As rapazas quedaron<br />
abandonadas na rúa, sendo os vecinos da zona os que as recolleron<br />
e levaron ata a casa da avoa paterna.<br />
Elsa e Raimundo foron levados á Esco<strong>la</strong> Mecánica da Armada.<br />
Un día antes foran secuestrados a súa irmá Josefina e o seu<br />
marido José Luís Hassan. O grupo Vil<strong>la</strong>flor foi levado ao<br />
Elsa no centro coa súa<br />
familia.<br />
Mulleres da emigración<br />
209
210 Mulleres da emigración<br />
Centro <strong>de</strong> Detención máis gran<strong>de</strong> da Arxentina; a tristemente<br />
lembrada Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica da Armada (ESMA).<br />
Susana Leiracha, ex-<strong>de</strong>tida <strong>de</strong>saparecida que coincidiu na<br />
ESMA con Elsa, cóntanos o seu testemuño cargado <strong>de</strong> emoción<br />
dos momentos <strong>de</strong> horror que viviron xuntas:<br />
“Cando me secuestraron, <strong>de</strong>spois da tortura, varias horas <strong>de</strong>spois,<br />
leváronme por una escaleira <strong>de</strong> mármore a un lugar que<br />
tiña un olor moi especial, era un cheiro “<strong>de</strong>nso”.<br />
Depositáronme nunha colchoneta cunha caparuza gris na cabeza,<br />
alxemas nas mans e creo que me durmín inmediatamente<br />
polo cansazo, a dor e o terror que non cesaba.<br />
Non sei canto tempo <strong>de</strong>spois me espertei. Escoitábanse voces,<br />
eran persoas comúns que fa<strong>la</strong>ban en voz alta.<br />
Prestei máis atención, non lembro as pa<strong>la</strong>bras mais eu estaba<br />
secuestrada, e o lugar seguro que non era un cárcere, era un<br />
instituto militar ou algo parecido. As persoas eran homes e<br />
mulleres. Intentei lentamente sentar ou acomodar a caperuza<br />
para ver o que estaba ocorrendo e alguén mo impediu. ¿Quen<br />
eran esas persoas que podían conversar en ton doméstico, mentres<br />
que a min me estaba prohibido?<br />
Simplemente eran os secuestrados máis antigos ca min,<br />
nunha quenda <strong>de</strong> garda permisiva que aproveitaban eses<br />
valiosos minutos para se coñecer e comunicar. Mentres que<br />
os recén secuestrados coma min <strong>de</strong>bían permanecer il<strong>la</strong>dos e<br />
en silencio por algúns días.<br />
Todas estas pequenas historias e lembranzas foron vividos nos breves<br />
momentos escamoteados aos verdugos. Cando non se sufría<br />
polos ruídos, as bucinas, os berros dos torturados e os golpes;<br />
cando por minutos cesaba o ail<strong>la</strong>mento total, rotineiro e enlouquecedor,<br />
vivido coa caperuza suxa e escura pegada ao rostro suoroso.<br />
Aos poucos días tamén era unha secuestrada antiga e pui<strong>de</strong>n<br />
“ver” algo e escoitar. O nome da “Gallega” era común, non a<br />
podía ver porque estaba na mesma ringleira <strong>de</strong> colchonetas cun<br />
tabique que ma ocultaba.<br />
Aos poucos días, máis dunha semana, os oficiais <strong>de</strong> mariña<br />
<strong>de</strong>cidiron escon<strong>de</strong>rnos da Comisión Interamericana <strong>de</strong><br />
Dereitos Humanos da OEA, que a raíz das <strong>de</strong>nuncias viña a<br />
Bos Aires para investigar os lugares <strong>de</strong>nunciados, entre eles, a<br />
Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica da Armada.<br />
Dividíronnos en dous grupos, quedamos no último e cando<br />
partiu o primeiro grupo pui<strong>de</strong>n unir a voz <strong>de</strong> Josefina coa<br />
súa cara e o seu corpo. Aínda non pui<strong>de</strong>ra unir a voz ao<br />
aspecto da Gallega.
Esa noite pui<strong>de</strong>n ver, espiando por baixo da caperuza, o rostro<br />
pálido do Toupa... non sabía que o vería por última vez, non<br />
chegou á il<strong>la</strong>, foi “tras<strong>la</strong>dado” esa noite.<br />
A viaxe en camioneta ata o embarca<strong>de</strong>iro e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> alí, en <strong>la</strong>ncha<br />
polos ríos do Delta do Paraná, <strong>de</strong> madrugada e todos encarapuzados,<br />
foi sinxe<strong>la</strong>mente arrepiante. Algúns pensaban que<br />
nos ían tirar á auga; eu non pensaba, a negación ensinábame un<br />
bo mecanismo para aliviar a tensión.<br />
Cando chegamos á il<strong>la</strong> do Tigre e nos pecharon nesa pequena<br />
habitación, húmida, calorosa, todos amoreados, compartindo a<br />
promiscuida<strong>de</strong>, pui<strong>de</strong>n ver a cara, os corpos e os acenos <strong>de</strong><br />
todos os meus compañeiros <strong>de</strong> cativerio.<br />
Cando observo á Galega <strong>de</strong>scubro con sorpresa que o seu chaleco,<br />
tecido <strong>de</strong> media estación, era moi parecido ao meu que<br />
quedara na casa. En realida<strong>de</strong>, sí era o mismo chaleco porque<br />
o Grupo <strong>de</strong> Tarefas non só nos secuestrara senón que a<strong>de</strong>mais<br />
se apo<strong>de</strong>rara <strong>de</strong> todas as nosas pertenzas, entre e<strong>la</strong>s da roupa.<br />
Os elementos que non lles interesaban <strong>de</strong>ixábanos na ESMA,<br />
como parte da roupa, algúns quedaron no “pañol”, lugar que<br />
recollía elementos cotiáns para uso dos gardas e, ás veces, noso.<br />
Moi sorrinte a Galega dixo que llo <strong>de</strong>ran e que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese<br />
momento lle pertencía, porque as nosas pertenzas se <strong>de</strong>bían<br />
socializar. Mais moi solidaria agregou que se o necesitaba mo<br />
Elsa coa fil<strong>la</strong>.<br />
Mulleres da emigración<br />
211
212 Mulleres da emigración<br />
<strong>de</strong>volvía. Por suposto que o usou durante moito tempo. Era un<br />
chaleco tecido a man, con restos <strong>de</strong> nobelo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> distintas<br />
cores: castaña, parda c<strong>la</strong>ra, amare<strong>la</strong> nun agradable “<strong>de</strong>gradé”.<br />
Moi axiña comprendín porque era unha voz que sempre escoitaba.<br />
Agradáballe fa<strong>la</strong>r, cun timbre moi especial, non moi alto<br />
mais audible. Os modos lentos, mais tecendo o seu discurso<br />
coa sabedoría da vida e da súa militancia.<br />
Era un discurso simple; sorprendíame non escoitar termos políticos<br />
aos que estaba acostumada po<strong>la</strong> militancia estudiantil.<br />
Nese habitáculo da il<strong>la</strong> puxeron dous catres nos extremos, no<br />
da <strong>de</strong>reita ao fondo estaban a Galega arriba e Pau<strong>la</strong> <strong>de</strong>baixo.<br />
Alí nos espacios roubados á represión a Galega contou a Pau<strong>la</strong><br />
como eran os xogos das súas fil<strong>la</strong>s pequenas; lembrou que<br />
unha vez a súa fil<strong>la</strong> Elsa e a súa sobriña Celeste (fil<strong>la</strong> única <strong>de</strong><br />
Josefina e Pepe) prepararon tortas <strong>de</strong> barro no patio e recubríronas<br />
cun po branco que era...¡veleno!, por suposto que remataron<br />
todos no hospital e afortunadamente o acci<strong>de</strong>nte converteuse<br />
nun recordo das trasnadas infantís.<br />
Ao mes volvemos ao <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> `Capucha´ no terceiro<br />
andar do Casino <strong>de</strong> Oficiais e entre os prisioneiros xa todos<br />
eramos vellos amigos.<br />
Xa nos enteiraramos <strong>de</strong> que a Gallega fora secuestrada co seu compañeiro<br />
Raimundo que non estaba con nós. Durante a estadía na<br />
il<strong>la</strong> Pau<strong>la</strong> atopouse coa su tía Thelma, que tamén fora secuestrada<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> marzo na ESMA; e<strong>la</strong> contoulle que ao home da Gallega o<br />
mataron a golpes uns gardas no corredor, logo da tortura.<br />
Pau<strong>la</strong> contoullo ao bo amigo da galega, o gordo Ramón, quen<br />
chorou a perda do seu amigo; cando puido recompoñerse, e en<br />
momentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scoido dos gardas, contoulle a todo o grupo o<br />
que acontecera. A Gallega estivo varias horas ou días, coa<br />
caperuza posta e nos permisos moi retraída. Mais recompúxose<br />
polos seus compañeiros, po<strong>la</strong> súa familia que estaba fóra e<br />
en poucos días volveu ser e<strong>la</strong> outra vez, con moita forza e vitalida<strong>de</strong>,<br />
mais cunha cor <strong>de</strong> tristura nos seus ollos.<br />
Lembro que <strong>de</strong>itada na súa colchoneta, coa caperuza repregada<br />
sobre a súa cabeza, apoiaba os brazos no chan <strong>de</strong> cemento<br />
e conversaba longos minutos sobre calquera tema cotián. Eu<br />
teríaos esgotado en cinco frases; mais e<strong>la</strong> non, conversaba con<br />
Pau<strong>la</strong> e o resto sobre os distintos xeitos <strong>de</strong> preparar unha comida,<br />
ou unha prebe ou unha sa<strong>la</strong>da. Moitas gardas permisivas<br />
estiveron <strong>de</strong>dicadas a ese tema transcen<strong>de</strong>nte, que contribuía a<br />
reemprazar na nosa imaxinación o pequeno anaco <strong>de</strong> carne con<br />
pan que era o noso vital alimento.<br />
Era moi curta <strong>de</strong> vista, miope e usaba uns grosos lentes “cu <strong>de</strong><br />
botel<strong>la</strong>” segundo e<strong>la</strong>, usábaos para ocultar os seus trazos e
facerse fea. A realida<strong>de</strong> era que o seu rostro sen anteollos era<br />
bonito e harmónico co seu corpo miúdo.<br />
Tanto na il<strong>la</strong> como no alto fascinábanlle as conversas neses<br />
minutos preciosos, roubados ao cativerio e á caperuza.<br />
Disfrutaba co re<strong>la</strong>to grupal <strong>de</strong> pelícu<strong>la</strong>s e, sobre todo, <strong>de</strong><br />
libros como “Doña Julia y el escribidor” e “El siglo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
luces”. Carpentier era un dos seus autores predilectos. Era<br />
moi boa na <strong>de</strong>scrición <strong>de</strong> imaxes e en todo aquelo que tivera<br />
que ver cos sentidos.<br />
Tamén gustaba da música e con Víctor, outro secuestrado que<br />
saíu en liberda<strong>de</strong> e contou amp<strong>la</strong>mente todas estas historias,<br />
cantaban cancións folclóricas, a súa voz resoaba en `Capucha´,<br />
mentres o resto compoñíamos o coro e Víctor marcaba o ritmo<br />
coas alxemas percutindo no chan <strong>de</strong> cemento.<br />
A `Capucha´ significaba il<strong>la</strong>mento, inmobilida<strong>de</strong> e silencio, ás<br />
veces interrompido polo ruído metálico das alxemas e as ca<strong>de</strong>as<br />
dos grillóns que acompañaban os movementos dos nosos<br />
corpos torturados e a nosa mente divagando.<br />
Pasaron semanas e un garda levouna a trabal<strong>la</strong>r ao “Pañol”. Debía<br />
acomodar a roupa, cose<strong>la</strong>, ten<strong>de</strong><strong>la</strong> e, <strong>de</strong> ser necesario, reparti<strong>la</strong>.<br />
Tamén fixo o listado oral dos que había no “pañol” tratando <strong>de</strong> atopar<br />
o <strong>de</strong>stino das nosas roupaxes e así, día a día apareceron `remeras´,<br />
camisas e pantalóns que a Galega ía repartindo segundo as<br />
necesida<strong>de</strong>s e non a pertenza.<br />
Elsa coa súa fil<strong>la</strong>.<br />
Mulleres da emigración<br />
213
As fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Elsa e<br />
Raimundo.<br />
214 Mulleres da emigración<br />
Si, lembro que un pantalón <strong>de</strong> verán <strong>de</strong> cor celeste,<br />
prometeu <strong>de</strong>volvermo. Cando mo trouxo -imposible<br />
<strong>de</strong> esquecer- tiña os botóns perfectamente cosidos.<br />
Como se fora costureira <strong>de</strong> profesión ou nai<br />
acostumada a remendar as roupas dos seus fillos.<br />
A galega era moi hábil e tiña experiencia da súa<br />
vida e a súa militancia e para alongar esas poucas<br />
horas <strong>de</strong>ntro do “pañol” que a afastaban da<br />
`Capucha´ e do olor do recinto, podía ter a paciencia<br />
<strong>de</strong> Penélope para remendar e <strong>de</strong>sremendar<br />
toda a roupa que fose necesaria.<br />
Despreciaba aos mariños, que a torturaran brutalmente,<br />
mais prestaba atención ao que dicían nesas<br />
char<strong>la</strong>s, ás veces incomprensibles, on<strong>de</strong> daban<br />
pautas <strong>de</strong> porque estabamos nesas condicións.<br />
Segundo a Galega, eran moi “occi<strong>de</strong>ntais e cristiáns” e daban<br />
importancia á familia como núcleo fundamental. E <strong>de</strong>cidiu<br />
seguirlles a corrente e propúxonos a súa táctica. Debiamos<br />
reforzar a importancia da nosa casa, familia, estudio e traballo,<br />
no caso <strong>de</strong> que nos levaran a esas char<strong>la</strong>s no soto.<br />
Semanas máis tar<strong>de</strong> outra parel<strong>la</strong>, o meu compañeiro e mais eu<br />
somos levados durante algunhas horas ao día a unha oficina no<br />
Sector 4, o soto on<strong>de</strong> había liberda<strong>de</strong> para bañarse, conversar<br />
sen caperuza, sen alxemas e sen grillóns nos pés. Nese sector<br />
os guardas logo das comidas nos traían <strong>la</strong>ranxas, que por i<strong>de</strong>a<br />
<strong>de</strong> Pau<strong>la</strong>, sempre moi solidaria, non comíamos. Gardabámo<strong>la</strong>s<br />
celosamente ata o momento <strong>de</strong> voltar a `Capucha´, escondidas<br />
entre a roupa. Cando chegaba algunha garda máis benigna,<br />
sacabamos as <strong>la</strong>ranxas do agocho e facéndoas rodar polo chan<br />
<strong>de</strong> cemento, cada un dos secuestrados amante das froitas recibía<br />
a súa <strong>la</strong>ranxa, como se fose o manxar dos <strong>de</strong>uses.<br />
Aos poucos días todo o grupo Vil<strong>la</strong>flor –como lles chamabamos<br />
– iniciou o mismo itinerario. Eran cinco, a galega, a súa<br />
cuñada Josefina, o esposo Pepe Hassan, Pisco, un amigo e o<br />
gordo Ramón, un compañeiro.<br />
Ás veces <strong>de</strong>ixabamos mensaxes escritas porque na nosa quenda<br />
podía ser anterior á <strong>de</strong>les ou viceversa. Mais esa ousadía<br />
custounos moi cara, sufrimos ameazas e maltratos.<br />
Criamos, inxenuamente, que era parte do famoso “proceso <strong>de</strong><br />
recuperación” dos mariños e que, ao mellor, todos iamos pasar<br />
por ese sistema como un xeito <strong>de</strong> observarnos, contro<strong>la</strong>rnos ou<br />
algo así, como paso previo á vida e a liberda<strong>de</strong>.<br />
Nese período Pau<strong>la</strong> é levada á súa casa materna para visitar á súa<br />
fil<strong>la</strong> pequena, Paulina e neses momentos tamén esaba presente a<br />
Galega. Con moita habilida<strong>de</strong> e cariño coseu unha fermosa
oneca <strong>de</strong> trapo, co corpo <strong>de</strong> tea e un vestido primoroso para que<br />
Pau<strong>la</strong> se achegara ás súas fil<strong>la</strong>s cun presente que superara o cativerio<br />
e o horror e os transformara en cariño e tenrura.<br />
Meses máis tar<strong>de</strong> a continuida<strong>de</strong> prosegue e lévannos como a<br />
unha especie <strong>de</strong> cerimonia a outra <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia, a á oposta á<br />
caperuza, <strong>de</strong> nome `Pecera´.<br />
Eran oficinas cun vidro nas pare<strong>de</strong>s e porta que permitía ver as<br />
persoas que estaban no seu interior.<br />
Correspon<strong>de</strong>unos a primeira oficina á <strong>de</strong>reita da entrada;<br />
outros secuestrados máis antigos e <strong>de</strong>scoñecidos para nós <strong>de</strong>saloxaron<br />
<strong>de</strong> moi boa gana a un co<strong>la</strong>borador dos mariños que xa<br />
<strong>de</strong>ixou <strong>de</strong> estar en `Pecera´.<br />
Os cambios eran importantes porque xa non estabamos vixiados<br />
polos gardas agás fóra na porta <strong>de</strong> entrada; as mulleres<br />
tiñamos un dormitorio con camas para nós e só <strong>de</strong>bíamos pedir<br />
permiso para ir ao baño, momento no que <strong>de</strong>bíamos colocarnos<br />
unha venda negra nos ollos.<br />
Podiamos preparar café ou fumar con máis liberda<strong>de</strong>, os oficiais<br />
non estaban en `Pecera´ durante días ou semanas e se o<br />
facían era poucos minutos. Esta experiencia foi moi forte, mais<br />
logramos inserirnos como grupo co resto dos secuestrados<br />
máis antigos que eran oito persoas.<br />
Algunhas semanas <strong>de</strong>spois temos a alegría da incorporación do<br />
grupo Vil<strong>la</strong>flor tamén en `Pecera´. Debiamos recoller os diarios<br />
que nos achegaba un garda <strong>de</strong> madrugada, separar as novas<br />
para o arquivo <strong>de</strong> `Pecera´, que outros compañeiros recortaban<br />
e pegaban en carpetas. O noso traballo consistía en seleccionar<br />
En Gondomar coa súa<br />
familia.<br />
Mulleres da emigración<br />
215
Raimundo VIl<strong>la</strong>flor, o<br />
compañeiro <strong>de</strong> Elsa coa fil<strong>la</strong>.<br />
216 Mulleres da emigración<br />
un artigo dun tema previamente <strong>de</strong>signado no grupo <strong>de</strong> prensa,<br />
e resumir o contido da nova, escribilo a máquina e entregalo<br />
para a fotocopia <strong>de</strong>se pequeno resumo diario <strong>de</strong> novas.<br />
Durante as horas da tar<strong>de</strong>, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> comer, a Galega era a<br />
encargada do grupo <strong>de</strong> ximnasia.<br />
Sentabámonos fronte a e<strong>la</strong> e como nas c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> educación física<br />
da secundaria facíamos os exercicios en medio <strong>de</strong> conversas,<br />
chufas e risos <strong>de</strong> todo o grupo.<br />
Finalmente, unha noite un oficial encargado <strong>de</strong> `Pecera´,<br />
chama ao meu grupo porque “imos saír en liberda<strong>de</strong>”. Eu estaba<br />
preparando o mate e non quería <strong>de</strong>ixar a tarefa. Unha<br />
secuestrada antiga sacoume a `pava´ das mans e or<strong>de</strong>noume ir<br />
buscar as miñas pertenzas.<br />
Todos nos mirabamos entre sorprendidos, alegres, tristes e<br />
case non había comentarios. É que noutras épocas, e na nosa<br />
tamén, esas saídas podían significar a vida e a liberda<strong>de</strong>, ou o<br />
tras<strong>la</strong>do e a <strong>de</strong>saparición.<br />
Todos os compañeiros se puxeron en fi<strong>la</strong> no corredor <strong>de</strong><br />
`Pecera´, sen que ninguén fa<strong>la</strong>se e coas nosas escasas e valiosas<br />
pertenzas fomos saudando a todos e cada un, con bicos e os ollos<br />
con bágoas. As pa<strong>la</strong>bras eran <strong>de</strong> alegría mesturadas con tristura,<br />
porque nós marchabamos mais o resto quedaba. Só recordo que<br />
a cada un, co bico <strong>de</strong>sexeille sorte. Ao mes or<strong>de</strong>náronnos volver<br />
porque estabamos contro<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> xeito telefónico e quizais con<br />
seguimento. Devolvéronnos os documentos, fixéronnos algunhas<br />
preguntas, fixéronnos recomendacións mais só lembro que
ao oficial que estaba a cargo lle pedimos ver aos outros compañeiros,<br />
aos <strong>de</strong> Capucha e Pecera. Só nos permitiron cun garda e<br />
tabiques nos ollos, subir a Pecera; iamos contentos e emocionados<br />
<strong>de</strong> volver a velos e <strong>de</strong>ixarlles cigarros e <strong>la</strong>rpeiradas.<br />
Mais cando entramos no sector Pecera estaba case <strong>de</strong>serto. A<br />
imaxe hoxe aínda golpea e magoa moi forte. ¿On<strong>de</strong> estaban os<br />
que faltaban? Non pui<strong>de</strong>n imaxinar que estiveran nas súas casas.<br />
Os poucos compañeiros que estaban alí respondéronnos que,<br />
aos poucos días <strong>de</strong> irnos nós, os <strong>de</strong>volveran a Capucha coas<br />
alxemas nas mans e os grillóns nos pés.<br />
É que corría o mes <strong>de</strong> febreiro e nese período os oficiais facían<br />
reunións on<strong>de</strong> se votaba o <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> cada un dos secuestrados.<br />
O noso grupo foi liberado. O grupo Vil<strong>la</strong>flor retornara a<br />
Capucha. Alguén comentounos no noso estupor e amargura<br />
que a Galega se “encarapuzou” e non quixo fa<strong>la</strong>r con ninguén.<br />
Sabiamos, por experiencia personal, que cando o <strong>de</strong>sánimo<br />
ataca a caperuza era un refuxio perverso pero íntimo para chorar<br />
e <strong>de</strong>safogar toda a anguria.<br />
A Gallega non captou, logo <strong>de</strong>se día, ningún cigarro dos gardas<br />
nin a voz falsa do acougo <strong>de</strong> ningún mariño.<br />
Non po<strong>de</strong>mos imaxinar o que sentiu ou pensou e sufriu, mais<br />
si po<strong>de</strong>mos imaxinar e estar convencidos <strong>de</strong> que lle sobraba<br />
dignida<strong>de</strong> e fortaleza.<br />
Po<strong>de</strong>mos imaxinar e asegurar que, se houbo momentos para<br />
comunicarse co seu grupo e cos secuestrados que permanecera<br />
Represión nas rúas <strong>de</strong> Bos<br />
Aires, militares interrogando<br />
os cidadáns, ano 1976.<br />
Mulleres da emigración<br />
217
Croquis dun dos sotos<br />
c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>tención na ESMA.<br />
Edificio da ESMA<br />
(Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Armada).<br />
218 Mulleres da emigración<br />
sempre en Capucha, fíxoo coa súa voz e a súa presencia.<br />
Era miúda e <strong>de</strong> aparencia fráxil, mais os meses compartidos<br />
en cativerio <strong>de</strong>mostráronnos o contrario.<br />
A Galega logrou vencer aos mariños con ese costume que<br />
tiña <strong>de</strong> armar as historias e as tácticas <strong>de</strong> comportamento.<br />
A Galega e o seu grupo pui<strong>de</strong>ron vencer a soberbia e a<br />
cruelda<strong>de</strong> sen límites dos mariños da ESMA. Aínda estando<br />
<strong>de</strong>saparecida. E porque está <strong>de</strong>saparecida seguiraos vencendo<br />
en cada aceno cotián das súas fil<strong>la</strong>s e en cada aceno <strong>de</strong><br />
loita dos seus compañeiros <strong>de</strong> cativerio e <strong>de</strong> militancia.”<br />
Naquel grupo <strong>de</strong> seres humanos que se <strong>de</strong>batían en cada<br />
minuto entre a vida e a morte algúns lograron salvar as<br />
súas vidas, entre eles: Víctor Basterra, Norma Cozzí<br />
(Pau<strong>la</strong>), Héctor Pichini (Tata), Osvaldo Barros<br />
(Anteojito), Susana Leiracha (Kuki). Outros dos compañeiros<br />
foron asasinados, entre eles: Elsa Martínez “La<br />
Gallega”, Josefina Vil<strong>la</strong>flor, Enrique Arditti (Gordo Ramón),<br />
José Anzorena (Pepe), Tía Irene, José Hassan (Pepe),<br />
Fernando Brodsky (Nando), Carlos Chiaravalle (Viejo<br />
Diego), Ricardo Sáenz (El Topo).<br />
Na actualida<strong>de</strong> as súas fil<strong>la</strong>s Elsa e Laura seguen o camiño dos<br />
seus pais e participan activamente dos movementos que loitan<br />
po<strong>la</strong> Memoria e a Xustiza.<br />
En 1998 realizouse en Gondomar, o seu Concello natal, unha<br />
homenaxe a Elsa Martínez Mesejo. Nunha praza <strong>de</strong>sa vi<strong>la</strong><br />
galega unha p<strong>la</strong>ca lembra a loita <strong>de</strong> Elsa e a loita <strong>de</strong> todas as<br />
Nais <strong>de</strong> Praza <strong>de</strong> Maio.
ELSA MARTÍNEZ MESEJO<br />
María Elsa Martínez Mesejo nació en Couso-Gondomar el 8<br />
<strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1945. Su madre, Ascensión Martínez Mesejo, era<br />
una joven <strong>la</strong>bradora que tuvo <strong>de</strong> soltera a su hija. El padre <strong>de</strong><br />
María Elsa era campesino también, pero él no quiere asumir <strong>la</strong><br />
paternidad <strong>de</strong> su hija. Mientras, Ascensión, con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> sus<br />
hermanas y en <strong>la</strong> más absoluta discreción, como si no pasara<br />
nada, afronta <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> criar a su hija. María Elsa<br />
nace y crece en una tierra cuyos habitantes poco a poco iban<br />
partiendo hacia <strong>la</strong> emigración. Montevi<strong>de</strong>o era el lugar elegido<br />
por los vecinos <strong>de</strong>l Val Miñor. Ascensión, que ya tenía familia<br />
directa en Uruguay, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> seguir el camino <strong>de</strong> sus vecinos.<br />
Una tar<strong>de</strong> lluviosa, me<strong>la</strong>ncólica tal vez, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el puerto <strong>de</strong><br />
Vigo partieron ambas mujeres rumbo a “<strong>la</strong> Suiza americana”.<br />
En Montevi<strong>de</strong>o ya estaban sus hermanas que en poco tiempo<br />
habían logrado una posición cómoda en <strong>la</strong> rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> hostelería.<br />
Ascención se colocó en <strong>la</strong> empresa familiar mientras<br />
Elsita, que era muy pequeña, acompañaba a su madre en los<br />
trabajos <strong>de</strong>l hotel. Ascensión conoció a Ricardo Garreiro<br />
Balea, también gallego, y en el año 1948 <strong>de</strong>cidió casarse. Para<br />
Elsita, el compañero <strong>de</strong> su madre pasaría a ser su verda<strong>de</strong>ro<br />
padre y el<strong>la</strong> sería reconocida como Garreiro Martínez.<br />
Rosa Deus, familiar <strong>de</strong> Elsa, recuerda algunos pasajes <strong>de</strong> su<br />
vida en Montevi<strong>de</strong>o:<br />
La recuerdo menuda y frágil, <strong>de</strong> genio vivo y no especialmente<br />
alegre. Sé que <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> sus padres para sacar<strong>la</strong><br />
a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte fueron duras, como <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> gente <strong>de</strong> <strong>la</strong> emigración;<br />
sin embargo, era bril<strong>la</strong>nte en sus estudios y, por lo que<br />
me contaron, apasionada por sus i<strong>de</strong>ales.<br />
Uruguay disfrutó durante décadas <strong>de</strong> cierta estabilidad económica<br />
y bienestar. Fue el único país que por aquel<strong>la</strong> época no<br />
había sufrido golpes <strong>de</strong> estado. La Banda Oriental tenía fama<br />
Mulleres da emigración<br />
219
220 Mulleres da emigración<br />
<strong>de</strong> ser un país muy <strong>de</strong>mocrático. Y este calificativo lo tenía<br />
bien ganado por tener una serie <strong>de</strong> gobiernos sumamente liberales.<br />
Tenemos que recordar que en 1905, cuando en <strong>la</strong><br />
Argentina expulsaban a los gallegos anarquistas, era<br />
Montevi<strong>de</strong>o quien les daba asilo.<br />
En los años 60 comienza a perfi<strong>la</strong>rse en América Latina una<br />
etapa agresiva <strong>de</strong>l capitalismo, orientada por los EEUU, que<br />
intenta agudizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estos países. Los consejos<br />
<strong>de</strong>l FMI para aquellos años eran simi<strong>la</strong>res a los actuales: privatizaciones,<br />
<strong>de</strong>smante<strong>la</strong>miento <strong>de</strong>l estado, etc. En el p<strong>la</strong>no político<br />
recomendaban que los ejércitos nacionales se convirtieran<br />
en represores <strong>de</strong> su propio pueblo.<br />
María Elsa vivía todos estos acontecimientos, en su etapa estudiantil,<br />
con mucha ilusión, hasta el punto <strong>de</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> afiliarse<br />
al Partido Socialista, un partido con <strong>la</strong>rga tradición <strong>de</strong><br />
izquierda e incluso <strong>de</strong> formación marxista.<br />
Los jóvenes más inquietos <strong>de</strong>l socialismo uruguayo, encabezados<br />
por Sendic, resuelven proletarizarse y un grupo <strong>de</strong> militantes se<br />
tras<strong>la</strong>da al <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Artigas, don<strong>de</strong> existían condiciones<br />
para realizar un trabajo político con los cortadores <strong>de</strong> caña. Fue así<br />
como Sendic, con el apoyo <strong>de</strong> Elsa y otros compañeros, organiza<br />
<strong>la</strong> famosa marcha <strong>de</strong> los cortadores <strong>de</strong> caña hacia Montevi<strong>de</strong>o.<br />
Aquel movimiento <strong>de</strong> los trabajadores rurales marcó una etapa<br />
importante para el movimiento revolucionario uruguayo.<br />
Cuando yo tenía seis o siete años mi madre y mi tía <strong>de</strong>cidieron<br />
que mi prima y yo teníamos que recibir c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> inglés y le<br />
pidieron a Elsa que me diera c<strong>la</strong>ses, y Elsa le pidió a su amiga<br />
y compañera Topo<strong>la</strong>sky que se encargase <strong>de</strong> mi prima. Durante<br />
tres años fui tres veces por semana a su casa, don<strong>de</strong> en una<br />
habitación presidida por una enorme fotografía <strong>de</strong>l Che y una<br />
mandíbu<strong>la</strong> <strong>de</strong> tiburón austral, me daba c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> inglés.<br />
Después <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> importante lucha <strong>de</strong> los cortadores <strong>de</strong> caña<br />
y <strong>la</strong> posterior represión por parte <strong>de</strong>l gobierno, el grupo revolucionario<br />
<strong>de</strong>cidió pasar a <strong>la</strong> ilegalidad y constituir el Movimiento<br />
Nacional Revolucionario Tupamaros. Los máximos dirigentes<br />
<strong>de</strong> esta organización, entre ellos María Elsa, pensaron que se<br />
había agotado <strong>la</strong> vía pacífica y que era necesario seguir <strong>la</strong>s directrices<br />
<strong>de</strong>l Che. En el caso uruguayo, <strong>de</strong>bido a su geografía l<strong>la</strong>na,<br />
se hacía imposible <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> guerril<strong>la</strong>s en el campo, por lo que<br />
<strong>de</strong>cidieron organizar<strong>la</strong> como guerril<strong>la</strong> urbana.<br />
Se unió a <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> los “Tupas” a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad y<br />
yendo al <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Artigas a <strong>la</strong> zafra, don<strong>de</strong> conoció a<br />
Raúl Sendic, el cual se ganó a un puñado <strong>de</strong> bril<strong>la</strong>ntes universitarios<br />
llenos <strong>de</strong> <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> cambiar <strong>la</strong>s cosas.<br />
En diciembre <strong>de</strong> 1966 se produjo el primer tiroteo con <strong>la</strong>
policía, don<strong>de</strong> muere Carlos Flores y el grupo más comprometido<br />
tiene que pasar a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinidad.<br />
El día que aprobé mis exámenes <strong>de</strong> inglés -seña<strong>la</strong> Rosa Deusse<br />
lo fui a contar a mi madre. En el oscuro corredor <strong>de</strong>l edificio<br />
don<strong>de</strong> vivían <strong>la</strong> estaban aguardando. La <strong>de</strong>tuvieron y se <strong>la</strong><br />
llevaron a comisaría. De esa manera nos enteramos que habían<br />
<strong>de</strong>scubierto una célu<strong>la</strong> tupamara y que Elsa era una <strong>de</strong> sus<br />
miembros. Nunca <strong>la</strong> volvimos a ver.<br />
El <strong>de</strong>stacado dirigente <strong>de</strong>l peronismo revolucionario Evan El<br />
Cadre, recientemente fallecido y quien conoció a Elsa en<br />
Montevi<strong>de</strong>o, nos re<strong>la</strong>ta sus recuerdos:<br />
A Lucía, como le l<strong>la</strong>mábamos a Elsa, <strong>la</strong> conocí en Montevi<strong>de</strong>o en<br />
<strong>la</strong>s reuniones periódicas que teníamos en Solimar entre nuestra<br />
organización y los Tupamaros. Allí estaba viviendo un grupo <strong>de</strong><br />
compañeros peronistas que habían pertenecido a Tacuara y que<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> posiciones católicas <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha se fueron radicalizando<br />
hacia posiciones revolucionarias antiimperialistas. En aquel<strong>la</strong>s<br />
reuniones recuerdo que participaron Huidobro, Tabare y <strong>la</strong> “gallega”<br />
Elsa, o Lucía, o <strong>la</strong> “Petisa” como también <strong>la</strong> conocíamos.<br />
Lucía en aquel<strong>la</strong> época fue novia <strong>de</strong> un compañero nuestro que<br />
participaba <strong>de</strong> los Tupamaros. Cuando nuestro grupo resolvió<br />
organizar <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> en <strong>la</strong> Argentina en conversaciones con<br />
los Tupas acordamos conjuntamente que Lucía y su compañero<br />
se tras<strong>la</strong>dasen a <strong>la</strong> Argentina.<br />
Al llegar a Buenos Aires le conseguimos a Lucía un lugar para<br />
vivir en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> una vieja militante peronista, Ida Adad,<br />
don<strong>de</strong> vivió una <strong>la</strong>rga temporada. Así es como a finales <strong>de</strong> los<br />
años sesenta fundamos <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas Peronistas, don<strong>de</strong><br />
recogíamos a los jóvenes que nosotros habíamos forjado<br />
durante <strong>la</strong> resistencia en <strong>la</strong> juventud peronista y a los compañeros<br />
<strong>de</strong>l movimiento obrero que luchaban contra <strong>la</strong> burocracia<br />
sindical. Nuestra lucha estaba alentada por el propio general<br />
Perón. Queríamos traer al general y constituir un proceso <strong>de</strong><br />
liberación nacional. Nosotros estábamos muy influenciados<br />
por <strong>la</strong> revolución argelina y cubana. Era un momento muy<br />
importante en el mundo, <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong>l Vietnam, etc.<br />
Entre algunos <strong>de</strong> los fundadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAP estaba también<br />
Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, con quien años <strong>de</strong>spués formó pareja Lucía.<br />
Nosotros pensábamos que teníamos que combinar <strong>la</strong> lucha armada<br />
en el campo con <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> masas en <strong>la</strong> ciudad. Así fue que<br />
cuando comenzamos a organizar en 1968 nuestra base guerrillera<br />
en Taco Ralo Tucuman, fuimos <strong>de</strong>scubiertos y <strong>de</strong>tenidos.<br />
Durante los años <strong>de</strong> prisión Elsa y Raimundo juegan un papel<br />
muy importante en <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAP; en esos años <strong>la</strong><br />
Mulleres da emigración<br />
221
222 Mulleres da emigración<br />
influencia marxista <strong>de</strong> Lucía va <strong>de</strong>speronizando <strong>la</strong> organización,<br />
convirtiéndo<strong>la</strong> en una estructura rígida, militarista, <strong>de</strong><br />
pleno corte leninista.<br />
Recuerdo que al salir <strong>de</strong> Devoto ese mismo día me encontré<br />
con Lucía. Ahí supe que había formado pareja con Raimundo,<br />
un compañero muy <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong>l movimiento peronista.<br />
Con nuestra salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel y con el triunfo <strong>de</strong>l peronismo,<br />
comenzaba un fuerte <strong>de</strong>bate interno que terminaría con una<br />
división <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAP; por una parte, <strong>la</strong> corriente peronista que<br />
conformamos <strong>la</strong> FAP 17 <strong>de</strong> octubre y el sector más i<strong>de</strong>ologizado<br />
encabezado por Lucía, Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, etc.<br />
Elsa, que nunca había estado muy convencida <strong>de</strong>l peronismo,<br />
se fue <strong>de</strong>cantando por una política más frontal contra <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha<br />
<strong>de</strong>l Justicialismo. El<strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfiaba <strong>de</strong> <strong>la</strong>s intenciones <strong>de</strong>l<br />
gobierno <strong>de</strong> Perón. Con el abierto enfrentamiento con los sectores<br />
reaccionarios <strong>de</strong>l peronismo y el posterior golpe <strong>de</strong> estado<br />
<strong>de</strong> Vi<strong>de</strong><strong>la</strong>, el sector que li<strong>de</strong>raba Elsa terminará fusionándose<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Ejército Revolucionario <strong>de</strong>l Pueblo.<br />
La sistemática represión y persecución por <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> los militares<br />
comienza a diezmar <strong>la</strong>s organizaciones revolucionarias.<br />
Miles <strong>de</strong> secuestros y asesinatos acabaron con estas organizaciones<br />
y exterminaron a sus militantes. Elsa y su compañero<br />
Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, que vivían en <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Sarandí, habían<br />
constituido un hogar humil<strong>de</strong> y tenían dos hijas, Elsita y Laura.<br />
Raimundo era un <strong>de</strong>stacado militante metalúrgico <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong><br />
Avel<strong>la</strong>neda. Los Vil<strong>la</strong>flor gozaban <strong>de</strong> gran prestigio en <strong>la</strong>s organizaciones<br />
revolucionarias <strong>de</strong> aquel tiempo. Era gente con tradición<br />
peronista y con gran sentido <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se. Junto a Elsa participan<br />
en <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas Peronistas convirtiéndose<br />
en el sector marxista <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización. Las FAP<br />
durante los primeros años <strong>de</strong>l 70 realizan un importante trabajo<br />
en el movimiento obrero dirigiendo distintos gremios <strong>de</strong>nominados<br />
“combativos”. Con el golpe <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> Vi<strong>de</strong><strong>la</strong>, esta organización<br />
estaba dividida en varios grupos. Algunos se unieron a<br />
Montoneros, otros pasaron a fusionarse con el Ejército<br />
Revolucionario <strong>de</strong>l Pueblo, mientras otros lograron exiliarse.<br />
En 1979 Elsa acuerda con su madre, que vivía en Montevi<strong>de</strong>o,<br />
realizar juntas un viaje a Galicia con su hija mayor. Fue así como<br />
se tras<strong>la</strong>daron a Gondomar, don<strong>de</strong> están durante siete meses alejadas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tensión política que se vivía por el terror cotidiano.<br />
Elsa aprovechó su estancia en el estado español para contactar<br />
con sus compañeros que estaban en Madrid y Barcelona.<br />
Al poco <strong>de</strong> llegar a Buenos Aires <strong>de</strong> aquel viaje por Galicia,<br />
Elsa, Raimundo y <strong>la</strong>s niñas fueron a dar una vuelta por<br />
Avel<strong>la</strong>neda. Era el 4 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1979. El día era <strong>de</strong> invier-
no. Las niñas eran pequeñas y querían ir <strong>de</strong> tiendas y si fuese<br />
posible ir a <strong>la</strong> “calesita”, cuando en pocos segundos y <strong>de</strong> sorpresa<br />
un grupo fuertemente armado, saliendo <strong>de</strong> distintos<br />
automóviles, se aba<strong>la</strong>nzó sobre el matrimonio. Era lo que l<strong>la</strong>maban<br />
un “grupo <strong>de</strong> tareas”. Raimundo se intentó enfrentar<br />
pero fue en vano. A los pocos segundos estaban <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />
coche con los ojos vendados. Elsita y Laura chil<strong>la</strong>ban <strong>de</strong><br />
horror en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> gente que miraba impávida lo que estaba<br />
sucediendo. Las niñas quedaron abandonadas en <strong>la</strong> calle,<br />
siendo los vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona los que <strong>la</strong>s recogieron y llevaron<br />
hasta <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> abue<strong>la</strong> paterna.<br />
Elsa y Raimundo fueron llevados a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Armada. Un día antes habían sido secuestrados su hermana<br />
Josefina y su marido José Luis Hassan. El grupo Vil<strong>la</strong>flor fue llevado<br />
al centro <strong>de</strong> <strong>de</strong>tención más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argentina: <strong>la</strong> tristemente<br />
recordada Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Armada (ESMA).<br />
Susana Leiracha, ex-<strong>de</strong>tenida <strong>de</strong>saparecida que coincidió en <strong>la</strong><br />
ESMA con Elsa, nos cuenta su testimonio cargado <strong>de</strong> emoción<br />
por los momentos <strong>de</strong> horror que vivieron juntas:<br />
Cuando me secuestraron, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura, varias horas<br />
<strong>de</strong>spués, me llevaron por una escalera <strong>de</strong> mármol a un lugar<br />
que tenía un olor muy especial, era un olor “<strong>de</strong>nso”.<br />
Me <strong>de</strong>positaron en una colchoneta con una capucha gris en <strong>la</strong><br />
cabeza, ca<strong>de</strong>nas en <strong>la</strong>s manos y creo que me dormí inmediatamente<br />
por el cansancio, el dolor y el terror que no cesaba.<br />
No sé cuanto tiempo <strong>de</strong>spués me <strong>de</strong>sperté. Se escuchaban<br />
voces, eran personas comunes que hab<strong>la</strong>ban en voz alta. Presté<br />
más atención, no recuerdo <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras pero yo estaba secuestrada,<br />
y el lugar seguro que no era una cárcel, era un instituto<br />
militar o algo parecido. Las personas eran hombres y mujeres.<br />
Intenté lentamente sentar o acomodar <strong>la</strong> capucha para ver lo<br />
que estaba ocurriendo y alguien me lo impidió. ¿Quiénes eran<br />
esas personas que podían conversar en tono doméstico, mientras<br />
que a mí me estaba prohibido?<br />
Simplemente eran los secuestrados más antiguos que yo, en un<br />
turno <strong>de</strong> guarda permisiva que aprovechaban esos valiosos<br />
minutos para conocerse y comunicarse, mientras que los recién<br />
secuestrados como yo <strong>de</strong>bíamos permanecer ais<strong>la</strong>dos y en<br />
silencio por algunos días.<br />
Todas estas pequeñas historias y recuerdos fueron vividos en<br />
los breves momentos escamoteados a los verdugos, cuando no<br />
se sufría por los ruidos, <strong>la</strong>s bocinas, los gritos <strong>de</strong> los torturados<br />
y los golpes; cuando por minutos cesaba el ais<strong>la</strong>miento total,<br />
rutinario y enloquecedor, vivido con <strong>la</strong> capucha sucia y oscura<br />
pegada al rostro sudoroso.<br />
Mulleres da emigración<br />
223
224 Mulleres da emigración<br />
A los pocos días también era una secuestrada antigua, y pu<strong>de</strong><br />
“ver” algo y escuchar. El nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> “gallega” era común,<br />
no <strong>la</strong> podía ver porque estaba en <strong>la</strong> misma fi<strong>la</strong> <strong>de</strong> colchonetas<br />
con un tabique que me <strong>la</strong> ocultaba.<br />
A los pocos días, más <strong>de</strong> una semana, los oficiales <strong>de</strong> marina<br />
<strong>de</strong>cidieron escon<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interamericana <strong>de</strong><br />
Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> OEA, que a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias<br />
venía a Buenos Aires para investigar los lugares <strong>de</strong>nunciados,<br />
entre ellos, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Armada.<br />
Nos dividieron en dos grupos, quedamos en el último y cuando<br />
partió el primero grupo pu<strong>de</strong> unir <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> Josefina con su<br />
cara y su cuerpo. Aún no había podido unir <strong>la</strong> voz al aspecto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Gallega.<br />
Esa noche pu<strong>de</strong> ver, espiando por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capucha, el rostro<br />
pálido <strong>de</strong>l Toupa... no sabía que lo vería por última vez, no<br />
llegó a <strong>la</strong> is<strong>la</strong>, fue “tras<strong>la</strong>dado” esa noche.<br />
El viaje en camioneta hasta el embarca<strong>de</strong>ro y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí, en<br />
<strong>la</strong>ncha por los ríos <strong>de</strong>l Delta <strong>de</strong>l Paraná, <strong>de</strong> madrugada y todos<br />
encapuchados, fue sencil<strong>la</strong>mente espantoso. Algunos pensaban<br />
que nos iban a tirar al agua; yo no pensaba, <strong>la</strong> negación me<br />
enseñaba un buen mecanismo para aliviar <strong>la</strong> tensión.<br />
Cuando llegamos a <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Tigre y nos encerraron en esa<br />
pequeña habitación, húmeda, calurosa, todos amontonados,<br />
compartiendo <strong>la</strong> promiscuidad, pu<strong>de</strong> ver <strong>la</strong> cara, los cuerpos y<br />
los gestos <strong>de</strong> todos mis compañeros <strong>de</strong> cautiverio.<br />
Cuando observo a <strong>la</strong> Gallega <strong>de</strong>scubro con sorpresa que su<br />
chaleco, tejido <strong>de</strong> media estación, era muy parecido al mío que<br />
había quedado en casa. En realidad, sí era el mismo chaleco<br />
porque el Grupo <strong>de</strong> Tareas no sólo nos había secuestrado sino<br />
que a<strong>de</strong>más se había apo<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> todas nuestras pertenencias,<br />
entre el<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa.<br />
Los elementos que no les interesaban los <strong>de</strong>jaban en <strong>la</strong> ESMA,<br />
como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa. Algunos quedaron en el “pañol”, lugar<br />
que recogía elementos cotidianos para uso <strong>de</strong> los guardas y, a<br />
veces, nuestro.<br />
Muy sonriente <strong>la</strong> Gallega dijo que se lo habían dado y que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
ese momento le pertenecía, porque nuestras pertenencias se <strong>de</strong>bían<br />
socializar. Pero muy solidaria agregó que si lo necesitaba me lo<br />
<strong>de</strong>volvía. Por supuesto que lo usó durante mucho tiempo. Era un<br />
chaleco tejido a mano, con restos <strong>de</strong> novillo <strong>de</strong> <strong>la</strong>na <strong>de</strong> distintos<br />
colores: castaño, pardo c<strong>la</strong>ro, amarillo en un agradable “<strong>de</strong>gradé”.<br />
Muy pronto comprendí por qué era una voz que siempre escuchaba.<br />
Le agradaba hab<strong>la</strong>r, con un timbre muy especial, no muy<br />
alto pero audible, los modos lentos, pero tejiendo su discurso
con <strong>la</strong> sabiduría <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>de</strong> su militancia.<br />
Era un discurso simple; me sorprendía no escuchar términos políticos<br />
a los que estaba acostumbrada por <strong>la</strong> militancia estudiantil.<br />
En ese habitáculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> pusieron dos catres en los extremos,<br />
en el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha al fondo estaban <strong>la</strong> Gallega arriba y<br />
Pau<strong>la</strong> <strong>de</strong>bajo. Allí en los espacios robados a <strong>la</strong> represión <strong>la</strong><br />
Gallega le contó a Pau<strong>la</strong> cómo eran los juegos <strong>de</strong> sus hijas<br />
pequeñas; recordó que una vez su hija Elsa y su sobrina<br />
Celeste (hija única <strong>de</strong> Josefina y Pepe) prepararon tortas <strong>de</strong><br />
barro en el patio y <strong>la</strong>s recubrieron con un polvo b<strong>la</strong>nco que<br />
era...¡veneno!. Por supuesto que terminaron todos en el hospital<br />
y afortunadamente el acci<strong>de</strong>nte se convirtió en un recuerdo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s travesuras infantiles.<br />
Al mes volvemos al <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> “Capucha” en el tercer andar<br />
<strong>de</strong>l Casino <strong>de</strong> Oficiales y entre los prisioneros ya todos éramos<br />
viejos amigos.<br />
Ya nos habíamos enterado <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Gallega había sido secuestrada<br />
con su compañero Raimundo, que no estaba con nosotros.<br />
Durante <strong>la</strong> estancia en <strong>la</strong> is<strong>la</strong>, Pau<strong>la</strong> se encontró con su tía<br />
Thelma, que también había sido secuestrada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> marzo en <strong>la</strong><br />
ESMA; el<strong>la</strong> le contó que al hombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gallega lo mataron a<br />
golpes unos guardas en el corredor, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura.<br />
Pau<strong>la</strong> se lo contó al buen amigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gallega, el gordo Ramón,<br />
quien lloró <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> su amigo; cuando pudo recomponerse,<br />
y en momentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scuido <strong>de</strong> los guardias, le contó a todo el<br />
grupo lo que había sucedido. La Gallega estuvo varias horas o<br />
días con <strong>la</strong> capucha puesta y en los permisos muy retraída. Pero<br />
se recompuso por sus compañeros, por su familia que estaba<br />
fuera y en pocos días volvió a ser el<strong>la</strong> otra vez, con mucha fuerza<br />
y vitalidad, pero con un color <strong>de</strong> tristeza en sus ojos.<br />
Recuerdo que acostada en su colchoneta, con <strong>la</strong> capucha replegada<br />
sobre su cabeza, apoyaba los brazos en el suelo <strong>de</strong><br />
cemento y conversaba <strong>la</strong>rgos minutos sobre cualquier tema<br />
cotidiano. Yo los habría agotado en cinco frases; pero el<strong>la</strong> no,<br />
conversaba con Pau<strong>la</strong> y el resto sobre <strong>la</strong>s distintas maneras <strong>de</strong><br />
preparar una comida, o una salsa o una ensa<strong>la</strong>da. Muchas guardias<br />
permisivas estuvieron <strong>de</strong>dicadas a ese tema trascen<strong>de</strong>nte,<br />
que contribuía a reemp<strong>la</strong>zar en nuestra imaginación el pequeño<br />
trozo <strong>de</strong> carne con pan que era nuestro vital alimento.<br />
Era muy corta <strong>de</strong> vista, miope y usaba unas gruesos gafas<br />
“culo <strong>de</strong> botel<strong>la</strong>”. Según el<strong>la</strong>, los usaba para ocultar sus rasgos<br />
y hacerse fea. La realidad era que su rostro sin anteojos era<br />
bonito y harmónico con su cuerpo menudo.<br />
Tanto en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> como en en lo alto le fascinaban <strong>la</strong>s conversaciones<br />
en esos minutos preciosos, robados al cautiverio y a <strong>la</strong><br />
Mulleres da emigración<br />
225
226 Mulleres da emigración<br />
capucha. Disfrutaba con el re<strong>la</strong>to grupal <strong>de</strong> pelícu<strong>la</strong>s y, sobre<br />
todo, <strong>de</strong> libros como “Doña Julia y el escribidor” y “El siglo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s luces”. Carpentier era uno <strong>de</strong> sus autores predilectos.<br />
Era muy buena en <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> imágenes y en todo aquello<br />
que tuviera que ver con los sentidos.<br />
También le gustaba <strong>la</strong> música y con Víctor, otro secuestrado<br />
que salió en libertad y contó ampliamente todas estas historias,<br />
cantaban canciones folclóricas. Su voz resonaba en<br />
“Capucha”, mientras el resto componíamos el coro y Víctor<br />
marcaba el ritmo con <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas percutiendo en el suelo <strong>de</strong><br />
cemento. La `Capucha´ significaba ais<strong>la</strong>miento, inmovilidad y<br />
silencio, a veces interrumpido por el ruido metálico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
ca<strong>de</strong>nas y los grilletes que acompañaban los movimientos <strong>de</strong><br />
nuestros cuerpos torturados y nuestra mente divagando.<br />
Pasaron semanas y un guardia <strong>la</strong> llevó a trabajar al “Pañol”. Debía<br />
acomodar <strong>la</strong> ropa, coser<strong>la</strong>, ten<strong>de</strong>r<strong>la</strong> y, <strong>de</strong> ser necesario, repartir<strong>la</strong>.<br />
También hizo el listado oral <strong>de</strong> los que había en el “Pañol”, tratando<br />
<strong>de</strong> encontrar el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> nuestros ropajes y así, día a día, aparecieron<br />
“remeras”, camisas y pantalones que <strong>la</strong> Gallega iba<br />
repartiendo según <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y no <strong>la</strong> pertenencia.<br />
Sí, recuerdo que un pantalón <strong>de</strong> verano <strong>de</strong> color celeste, prometió<br />
<strong>de</strong>volvérmelo. Cuando me lo trajo -imposible <strong>de</strong> olvidar- tenía los<br />
botones perfectamente cosidos, como si fuera costurera <strong>de</strong> profesión<br />
o madre acostumbrada a remendar <strong>la</strong>s ropas <strong>de</strong> sus hijos.<br />
La gallega era muy hábil y tenía experiencia <strong>de</strong> su vida y su<br />
militancia y para a<strong>la</strong>rgar esas pocas horas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l “Pañol”<br />
que <strong>la</strong> alejaban <strong>de</strong> <strong>la</strong> `Capucha´ y <strong>de</strong>l olor <strong>de</strong>l recinto, podía<br />
tener <strong>la</strong> paciencia <strong>de</strong> Penélope para remendar y <strong>de</strong>sremendar<br />
toda <strong>la</strong> ropa que fuera necesaria.<br />
Despreciaba a los marineros, que <strong>la</strong> habían torturado brutalmente,<br />
pero prestaba atención a lo que <strong>de</strong>cían en esas char<strong>la</strong>s,<br />
a veces incomprensibles, don<strong>de</strong> daban pautas <strong>de</strong> por qué estábamos<br />
en esas condiciones.<br />
Según <strong>la</strong> Gallega, eran muy “occi<strong>de</strong>ntales y cristianos” y daban<br />
importancia a <strong>la</strong> familia como núcleo fundamental. Y <strong>de</strong>cidió<br />
seguirles <strong>la</strong> corriente y nos propuso su táctica. Debíamos reforzar<br />
<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> nuestra casa, familia, estudio y trabajo, en caso<br />
<strong>de</strong> que nos llevasen a esas char<strong>la</strong>s en el sótano.<br />
Semanas más tar<strong>de</strong> otra pareja, mi compañero y yo somos llevados<br />
durante algunas horas al día a una oficina en el Sector 4,<br />
el sótano don<strong>de</strong> había libertad para bañarse, conversar sin<br />
capucha, sin ca<strong>de</strong>nas y sin grilletes en los pies. En ese sector<br />
los guardias, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comidas, nos traían naranjas, que<br />
por i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Pau<strong>la</strong>, siempre muy solidaria, no comíamos. Las<br />
guardábamos celosamente hasta el momento <strong>de</strong> volver a <strong>la</strong>
“Capucha”, escondidas entre <strong>la</strong> ropa. Cuando llegaba alguna<br />
guardia más benigna, sacábamos <strong>la</strong>s naranjas <strong>de</strong>l escondite y<br />
haciéndo<strong>la</strong>s rodar por el suelo <strong>de</strong> cemento, cada uno <strong>de</strong> los<br />
secuestrados amante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frutas recibía su naranja, como si<br />
fuera el manjar <strong>de</strong> los dioses.<br />
A los pocos días todo el grupo Vil<strong>la</strong>flor -como les l<strong>la</strong>mábamosinició<br />
el mismo itinerario. Eran cinco, <strong>la</strong> gallega, su cuñada<br />
Josefina, el esposo Pepe Hassan, Pisco, un amigo y el gordo<br />
Ramón, un compañero.<br />
A veces <strong>de</strong>jábamos mensajes escritos porque en nuestra turno<br />
podía ser anterior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> ellos o viceversa. Pero esa osadía nos<br />
costó muy cara, sufrimos amenazas y maltratos.<br />
Creíamos, ingenuamente, que era parte <strong>de</strong>l famoso “proceso <strong>de</strong><br />
recuperación” <strong>de</strong> los marineros y que, a lo mejor, todos íbamos<br />
a pasar por ese sistema como una manera <strong>de</strong> observarnos, contro<strong>la</strong>rnos<br />
o algo así, como paso previo a <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> libertad.<br />
En ese período Pau<strong>la</strong> es llevada a su casa materna para visitar<br />
a su hija pequeña, Paulina, y en esos momentos también estaba<br />
presente <strong>la</strong> Gallega. Con mucha habilidad y cariño cosió<br />
una hermosa muñeca <strong>de</strong> trapo, con el cuerpo <strong>de</strong> te<strong>la</strong> y un vestido<br />
primoroso para que Pau<strong>la</strong> se presentase ante a sus hijas<br />
con un regalo que superase el cautiverio y el horror y los transformase<br />
en cariño y ternura.<br />
Meses más tar<strong>de</strong> <strong>la</strong> continuidad prosigue y nos llevan como a<br />
una especie <strong>de</strong> ceremonia a otra <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia, a <strong>la</strong> opuesta a <strong>la</strong><br />
capucha, <strong>de</strong> nombre “Pecera”.<br />
Eran oficinas con un vidrio en <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s y puerta que permitía<br />
ver a <strong>la</strong>s personas que estaban en su interior.<br />
Nos correspondió <strong>la</strong> primera oficina a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> <strong>la</strong> entrada;<br />
otros secuestrados más antiguos y <strong>de</strong>sconocidos para nosotros<br />
<strong>de</strong>salojaron <strong>de</strong> muy buena gana a un co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> los marineros<br />
que ya <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> estar en “Pecera”.<br />
Los cambios eran importantes porque ya no estábamos vigi<strong>la</strong>dos<br />
por los guardias excepto fuera en <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> entrada; <strong>la</strong>s<br />
mujeres teníamos un dormitorio con camas para nosotros y<br />
sólo <strong>de</strong>bíamos pedir permiso para ir al baño, momento en el<br />
que <strong>de</strong>bíamos colocarnos una venda negra en los ojos.<br />
Podíamos preparar café o fumar con más libertad, los oficiales<br />
no estaban en “Pecera” durante días o semanas y si lo hacían<br />
era pocos minutos. Esta experiencia fue muy fuerte, pero<br />
logramos insertarnos como grupo con el resto <strong>de</strong> los secuestrados<br />
más antiguos que eran ocho personas.<br />
Algunas semanas <strong>de</strong>spués tenemos <strong>la</strong> alegría <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación<br />
<strong>de</strong>l grupo Vil<strong>la</strong>flor también en “Pecera”. Debíamos<br />
Mulleres da emigración<br />
227
228 Mulleres da emigración<br />
recoger los diarios que nos acercaba un guardia <strong>de</strong> madrugada,<br />
separar <strong>la</strong>s jóvenes para el archivo <strong>de</strong> “Pecera”, que otros<br />
compañeros recortaban y pegaban en carpetas. Nuestro trabajo<br />
consistía en seleccionar un artículo <strong>de</strong> un tema previamente<br />
<strong>de</strong>signado en el grupo <strong>de</strong> prensa, y resumir el contenido <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> noticia, escribirlo a máquina y entregarlo para <strong>la</strong> fotocopia<br />
<strong>de</strong> ese pequeño resumen diario <strong>de</strong> noticias.<br />
Durante <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comer, <strong>la</strong> Gallega era<br />
<strong>la</strong> encargada <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gimnasia.<br />
Nos sentábamos frente a el<strong>la</strong> y como en <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> educación<br />
física <strong>de</strong> <strong>la</strong> secundaria hacíamos los ejercicios en medio <strong>de</strong><br />
conversaciones, bur<strong>la</strong>s y risas <strong>de</strong> todo el grupo.<br />
Finalmente, una noche un oficial encargado <strong>de</strong> “Pecera” l<strong>la</strong>ma<br />
a mi grupo porque “vamos a salir en libertad”. Yo estaba preparando<br />
el mate y no quería <strong>de</strong>jar <strong>la</strong> tarea. Una secuestrada<br />
antigua me sacó <strong>la</strong> “pava” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos y me or<strong>de</strong>nó ir a buscar<br />
mis pertenencias.<br />
Todos nos mirábamos entre sorprendidos, alegres, tristes y casi<br />
no había comentarios. Es que en otras épocas, y en <strong>la</strong> nuestra<br />
también, esas salidas podían significar <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> libertad, o<br />
el tras<strong>la</strong>do y <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición.<br />
Todos los compañeros se pusieron en fi<strong>la</strong> en el corredor <strong>de</strong><br />
“Pecera”, sin que nadie hab<strong>la</strong>ra y con nuestras escasas y valiosas<br />
pertenencias fuimos saludando a todos y cada uno, con besos<br />
y con los ojos con lágrimas. Las pa<strong>la</strong>bras eran <strong>de</strong> alegría mezc<strong>la</strong>das<br />
con tristeza, porque nosotros marchábamos pero el resto<br />
quedaba. Solo recuerdo que a cada uno, con el beso le <strong>de</strong>seé<br />
suerte. Al mes nos or<strong>de</strong>naron volver porque estábamos contro<strong>la</strong>dos<br />
<strong>de</strong> manera telefónica y quizás con seguimiento. Nos <strong>de</strong>volvieron<br />
los documentos, nos hicieron algunas preguntas, nos<br />
hicieron recomendaciones pero sólo recuerdo que al oficial que<br />
estaba a cargo le pedimos ver a los otros compañeros, a los <strong>de</strong><br />
Capucha y Pecera. Sólo nos permitieron con un guardia y tabiques<br />
en los ojos, subir a Pecera; íbamos contentos y emocionados<br />
<strong>de</strong> volver a verlos y <strong>de</strong>jarles cigarros y chucherías.<br />
Pero cuando entramos en el sector Pecera estaba casi <strong>de</strong>sierto. La<br />
imagen hoy aún golpea y daña muy fuerte. ¿Dón<strong>de</strong> estaban los<br />
que faltaban? No pu<strong>de</strong> imaginar que estuvieran en sus casas.<br />
Los pocos compañeros que estaban allí nos respondieron que, a<br />
los pocos días <strong>de</strong> irnos nosotros, los habían <strong>de</strong>vuelto a Capucha<br />
con <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas en <strong>la</strong>s manos y los grilletes en los pies.<br />
Es que corría el mes <strong>de</strong> febrero y en ese período los oficiales<br />
hacían reuniones don<strong>de</strong> se votaba el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> cada uno<br />
<strong>de</strong> los secuestrados.
Nuestro grupo fue liberado. El grupo Vil<strong>la</strong>flor había retornado<br />
a Capucha. Alguien nos comentó en nuestro estupor y amargura<br />
que <strong>la</strong> Gallega se “encapuchó” y no quiso hab<strong>la</strong>r con nadie.<br />
Sabíamos, por experiencia personal, que cuando el <strong>de</strong>sánimo<br />
ataca <strong>la</strong> capucha era un refugio perverso pero íntimo para llorar<br />
y <strong>de</strong>sahogar toda <strong>la</strong> angustia. La Gallega no captó, tras ese<br />
día, ningún cigarro <strong>de</strong> los guardias ni <strong>la</strong> voz falsa <strong>de</strong>l sosiego<br />
<strong>de</strong> ningún marinero.<br />
No po<strong>de</strong>mos imaginar lo que sintió o pensó y sufrió, pero sí<br />
po<strong>de</strong>mos imaginar y estar convencidos <strong>de</strong> que le sobraba dignidad<br />
y fortaleza.<br />
Po<strong>de</strong>mos imaginar y asegurar que, si hubo momentos para<br />
comunicarse con su grupo y con los secuestrados que habían<br />
permanecido siempre en Capucha, lo hizo con su voz y su presencia.<br />
Era menuda y <strong>de</strong> apariencia frágil, pero los meses compartidos<br />
en cautiverio nos <strong>de</strong>mostraron lo contrario.<br />
La Gallega logró vencer a los marineros con esa costumbre que<br />
tenía <strong>de</strong> armar <strong>la</strong>s historias y <strong>la</strong>s tácticas <strong>de</strong> comportamiento.<br />
La Gallega y su grupo pudieron vencer <strong>la</strong> soberbia y <strong>la</strong> crueldad<br />
sin límites <strong>de</strong> los marineros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ESMA, incluso estando<br />
<strong>de</strong>saparecida. Y porque está <strong>de</strong>saparecida los seguirá venciendo<br />
en cada gesto cotidiano <strong>de</strong> sus hijas y en cada gesto <strong>de</strong> lucha<br />
<strong>de</strong> sus compañeros <strong>de</strong> cautiverio y <strong>de</strong> militancia.<br />
En aquel grupo <strong>de</strong> ser humanos que se <strong>de</strong>batían en cada minuto<br />
entre <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> muerte algunos lograron salvar sus vidas,<br />
entre ellos: Víctor Basterra, Norma Cozzí (Pau<strong>la</strong>), Héctor<br />
Pichini (Tata), Osvaldo Barros (Anteojito), Susana Leiracha<br />
(Kuki). Otros <strong>de</strong> los compañeros fueron asesinados, entre<br />
ellos: Elsa Martínez “La Gallega”, Josefina Vil<strong>la</strong>flor, Enrique<br />
Arditti (Gordo Ramón), José Anzorena (Pepe), Tía Irene, José<br />
Hassan (Pepe), Fernando Brodsky (Nando), Carlos Chiaravalle<br />
(Viejo Diego), Ricardo Sáenz (El Topo).<br />
En <strong>la</strong> actualidad sus hijas Elsa y Laura siguen el camino <strong>de</strong> sus<br />
padres y participan activamente en los movimientos que<br />
luchan por <strong>la</strong> Memoria y <strong>la</strong> Justicia.<br />
En 1998 se realizó en Gondomar, su Ayuntamiento natal, un<br />
homenaje a Elsa Martínez Mesejo. En una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> esa vil<strong>la</strong><br />
gallega una p<strong>la</strong>ca recuerda <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> Elsa y <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> todas<br />
<strong>la</strong>s Madres <strong>de</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Mayo.<br />
Mulleres da emigración<br />
229
Mecha Ortiz<br />
BOS AIRES 1905 /BOS AIRES 1987
MECHA ORTIZ<br />
Seus pais foron Vicente Vare<strong>la</strong> Nimo e Josefa Domínguez<br />
Castro, ambos oriúndos <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Bugallido, parroquia<br />
que se localiza ao norte do municipio <strong>de</strong> Negreira, na provincia<br />
da Coruña. Aque<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a campesiña quedaba na meta<strong>de</strong> do<br />
camiño que ía <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong> ata Fisterra. Moitos<br />
dos peregrinos que chegaban á Terra Santa galega, logo se tras<strong>la</strong>daban<br />
ata o lugar que se dicía que era a fin do mundo.<br />
Ao pouco <strong>de</strong> casar, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar rumbo a Bos Aires. Nesta<br />
cida<strong>de</strong> naceron os seus fillos Mecha, José e Amanda.<br />
Mecha Ortiz naceu en Bos Aires o 24 <strong>de</strong> setembro <strong>de</strong> 1905. O<br />
seu verda<strong>de</strong>iro nome era María Merce<strong>de</strong>s Vare<strong>la</strong> Domínguez.<br />
Segundo o escritor Arturo Cuadrado, Mecha voltou xunto á<br />
súa familia a Galicia e residiu durante catro anos en<br />
Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>.<br />
Mecha casou moi nova con Julián Ortiz, un produtor agropecuario<br />
co que tivo un fillo, Julián. Este Julián Ortiz estaba<br />
emparentado con Ortiz, quen tomou a presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Arxentina<br />
en 1938. Pero a adversida<strong>de</strong> marcou a súa vida cando o seu<br />
esposo, a raíz dun acci<strong>de</strong>nte ao caer dun cabalo, quedou totalmente<br />
impedido con danos irreversibles na medu<strong>la</strong> e o cerebro.<br />
Mecha tras<strong>la</strong>douse a Bos Aires e traballou como empregada<br />
pública, pero <strong>de</strong>cidiu retomar unha vocación postergada.<br />
Ingresou no Conservatorio <strong>de</strong> Música e Dec<strong>la</strong>mación. Comeza<br />
entón a trabal<strong>la</strong>r no mundo do cine pero garda celosamente o<br />
segredo da súa vida persoal.<br />
Fabricou un personaxe e non permitiu que nada nin ninguén<br />
interferira no seu drama doméstico. Co seu esposo internado<br />
en diferentes establecementos, xamais houbo outro home na<br />
súa vida. Adicouse por enteiro a coidalo e a dar vida á muller<br />
case distante que pouco a pouco foi gañando un lugar na pantal<strong>la</strong><br />
nacional. Mentres tanto, o seu irmán José Vare<strong>la</strong> foi<br />
Mulleres da emigración<br />
233
Mecha Ortiz.<br />
234<br />
Mulleres da emigración<br />
director <strong>de</strong> teatro e a súa irmá Amanda actriz como e<strong>la</strong>. Outra<br />
estre<strong>la</strong> arxentina que quedou na memoria <strong>de</strong> Hollywood.<br />
Amanda, tralos seus gran<strong>de</strong>s amores, o famoso pianista José Iturbe<br />
e a súa carreira <strong>de</strong> actriz, chega e radica en Hollywood por moitos<br />
anos. Mentres estuda baixo contrato nos estudos MGM trabal<strong>la</strong> en<br />
varias pelícu<strong>la</strong>s, unha <strong>de</strong><strong>la</strong>s El hermano <strong>de</strong>l Falcón xunto a George<br />
San<strong>de</strong>rs. No conservatorio dos Estudos MGM realizou un excelente<br />
traballo teatral en Tovarich <strong>de</strong> Jacques <strong>de</strong> Val, dirixida por Mark<br />
Ranhar, que logo Greta Garbo interpretou no cine.<br />
En Bos Aires, Amanda será lembrada po<strong>la</strong>s suás tempadas da<br />
época <strong>de</strong> ouro do teatro arxentino. No Gran Teatro O<strong>de</strong>ón, traballou<br />
baixo a dirección do Dr. Enrique Sussini e xunto a actores<br />
da sona <strong>de</strong> Miguel Faust Rocha, Iris Marga, Guillermo<br />
Bataglia, Dora Peyrano, Neda Francis e moitos máis.<br />
Trabal<strong>la</strong>ron xuntas en varias obras como Baile en el Savoy. No<br />
cine, xunto a Pedro Quartucci en La tía <strong>de</strong> Carlos e El otro soy yo.<br />
Ambas irmás foron comparadas xustamente con Greta Garbo<br />
polo estilo enigmático á hora <strong>de</strong> interpretar, o seu talento e o<br />
seu atractivo físico.<br />
Xunto a Enrique <strong>de</strong> Rosas, Mecha iniciou a súa carreira e logo<br />
traballou con Florencio Parravicini. Debutou no teatro en<br />
1929. Tivo a súa consagración teatral na tempada <strong>de</strong> 1938 con<br />
Mujeres, <strong>de</strong> C<strong>la</strong>ire Booth, no Teatro Smart.<br />
Na foto: Iván Grondona, Nora Massi, Francisco <strong>de</strong> Pau<strong>la</strong>, Marta González, Gabrie<strong>la</strong> Gili e a gran<strong>de</strong><br />
actriz Mecha Ortiz.
En 1936 filma a súa primeira<br />
pelícu<strong>la</strong> no papel da Rubia<br />
Mireya, xunto a Florencio<br />
Parravicini, Irma Córdoba e<br />
Santiago Arrieta, no clásico<br />
Los muchachos <strong>de</strong> antes no<br />
usaban gomina, dirixida por<br />
Manuel Romero. En 1938<br />
protagonizou xunto a Niní<br />
Marshall e Tito Lusiardo<br />
Mujeres que trabajan.<br />
Reencarnou o mesmo personaxe<br />
do seu <strong>de</strong>but cinematográfico<br />
anos <strong>de</strong>spois<br />
no filme La Rubia Mireya<br />
(1948), tamén dirixido por<br />
Manuel Romero.<br />
Participou en 35 pelícu<strong>la</strong>s, salientando en Margarita, Armando<br />
y su padre e Joven, viuda y estanciera. En 1943 Lumiton produciu,<br />
con dirección <strong>de</strong> Carlos Hugo Christensen, Safo, historia <strong>de</strong><br />
una pasión, con Roberto Esca<strong>la</strong>da, co que filmou El canto <strong>de</strong>l<br />
cisne, do mesmo director, po<strong>la</strong>s que obtivo o premio á mellor<br />
actriz. Protagonizou filmes como Cartas <strong>de</strong> amor, Pájaros <strong>de</strong><br />
cristal e Bendita seas e realizou papeis <strong>de</strong> apoio en pelícu<strong>la</strong>s<br />
como Deshonra, con Tita Merello, El abuelo, entre outras.<br />
Santiago Arrieta e<br />
Mecha Ortiz .<br />
Mulleres da emigración<br />
235
Mecha Ortiz e Tito Lusiardo.<br />
236 Mulleres da emigración<br />
Consagrouse nas décadas do 40 e 50, on<strong>de</strong> foi consi<strong>de</strong>rada a<br />
Greta Garbo arxentina.<br />
Destacou nos escenarios en obras como La señora Ana luce sus<br />
medal<strong>la</strong>s, Un tranvía l<strong>la</strong>mado Deseo, La cama, La esposa constante,<br />
etc. E traballou na televisión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finais dos 50 en ciclos<br />
como Estrellita, esa pobre campesina, Ro<strong>la</strong>ndo Rivas, taxista,<br />
Invitación a Jamaica, Aventura 77, Navidad en el año 2000, etc.<br />
En 1976 participou xunto a outros gran<strong>de</strong>s, como Arturo<br />
García Buhr, Mario Soffici e Narciso Ibáñez Menta en Los<br />
muchachos <strong>de</strong> antes no usaban arsénico. Das súas últimas aparicións<br />
no cine cómpre <strong>de</strong>stacar Boquitas pintadas e Piedra<br />
libre. En 1976 realizou a súa última intervención cinematográfica<br />
en Piedra libre, <strong>de</strong> Leopoldo Torre Nilsson. Despois participou<br />
en varios ciclos televisivos. Publicou as súas memorias<br />
co título <strong>de</strong> Mecha Ortiz por Mecha Ortiz.<br />
Tristemente, falece dunha hemiplexía aos 86 anos, o 20 <strong>de</strong><br />
outubro <strong>de</strong> 1987 en Bos Aires.
MECHA ORTIZ<br />
Sus padres fueron Vicente Vare<strong>la</strong> Nimo y Josefa Domínguez<br />
Castro, ambos oriundos <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Bugallido, parroquia que<br />
se localiza al norte <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Negreira, en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong><br />
A Coruña. Aquel<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a campesina quedaba en <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l camino<br />
que iba <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong> a Fisterra. Muchos <strong>de</strong> los<br />
peregrinos que llegaban a <strong>la</strong> Tierra Santa gallega, luego se tras<strong>la</strong>daban<br />
hasta el lugar que se <strong>de</strong>cía que era el fin <strong>de</strong>l mundo.<br />
Al poco <strong>de</strong> casarse, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar rumbo a Buenos Aires. En<br />
esta ciudad nacieron sus hijos Mecha, José y Amanda.<br />
Mecha Ortiz nació en Buenos Aires el 24 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong><br />
1905. Su verda<strong>de</strong>ro nombre era María Merce<strong>de</strong>s Vare<strong>la</strong><br />
Domínguez.<br />
Según el escritor Arturo Cuadrado, Mecha regresó junto a su<br />
familia a Galicia y residió durante cuatro años en Santiago <strong>de</strong><br />
Composte<strong>la</strong>.<br />
Mecha se casó muy joven con Julián Ortiz, un productor agropecuario<br />
con el que tuvo un hijo, Julián. Este Julián Ortiz estaba<br />
emparentado con Ortiz, quien tomó <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Argentina<br />
en 1938. Pero <strong>la</strong> adversidad marcó su vida cuando su esposo, a<br />
raíz <strong>de</strong> un acci<strong>de</strong>nte al caer <strong>de</strong> un caballo, quedó totalmente<br />
impedido con daños irreversibles en <strong>la</strong> médu<strong>la</strong> y el cerebro.<br />
Mecha se tras<strong>la</strong>dó a Buenos Aires y trabajó como empleada<br />
pública, pero <strong>de</strong>cidió retomar una vocación postergada.<br />
Ingresó en el Conservatorio <strong>de</strong> Música y Dec<strong>la</strong>mación.<br />
Comienza entonces a trabajar en el mundo <strong>de</strong>l cine pero guarda<br />
celosamente el secreto <strong>de</strong> su vida personal.<br />
Fabricó un personaje y no permitió que nada ni nadie interfiriera<br />
en su drama hogareño. Con su esposo internado en diferentes<br />
establecimientos, jamás hubo otro hombre en su vida.<br />
Se <strong>de</strong>dicó por entero a cuidarlo y a dar vida a <strong>la</strong> mujer casi distante<br />
que poco a poco fue ganando un lugar en <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong><br />
Mulleres da emigración<br />
237
238 Mulleres da emigración<br />
nacional. Mientras tanto, su hermano José Vare<strong>la</strong> fue director<br />
<strong>de</strong> teatro y su hermana Amanda actriz como el<strong>la</strong>. Otra estrel<strong>la</strong><br />
argentina que ha quedado en <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> Hollywood.<br />
Amanda, tras sus gran<strong>de</strong>s amores, el famoso pianista José Iturbe y<br />
su carrera <strong>de</strong> actriz, llega y se radica en Hollywood por muchos<br />
años. Mientras estudia bajo contrato en los estudios MGM trabaja<br />
en varias pelícu<strong>la</strong>s, una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s El hermano <strong>de</strong>l Falcón junto a<br />
George San<strong>de</strong>rs. En el conservatorio <strong>de</strong> los Estudios MGM realizó<br />
un excelente trabajo teatral en Tovarich <strong>de</strong> Jacques <strong>de</strong> Val, dirigida<br />
por Mark Ranhar, que luego Greta Garbo interpretó en cine.<br />
En Buenos Aires, Amanda será recordada por sus temporadas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> época <strong>de</strong> oro <strong>de</strong>l teatro argentino. En el Gran Teatro O<strong>de</strong>ón,<br />
trabajó bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l Dr. Enrique Sussini y junto a actores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> tal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Miguel Faust Rocha, Iris Marga, Guillermo<br />
Bataglia, Dora Peyrano, Neda Francis y muchos más.<br />
Trabajaron juntas en varias obras como Baile en el Savoy. En cine,<br />
junto a Pedro Quartucci en La tía <strong>de</strong> Carlos y El otro soy yo.<br />
Ambas hermanas fueron comparadas justamente con Greta<br />
Garbo por el estilo enigmático a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> interpretar, su talento<br />
y su atractivo físico.<br />
Junto a Enrique <strong>de</strong> Rosas, Mecha inició su carrera y luego trabajó<br />
con Florencio Parravicini. Debutó en el teatro en 1929.<br />
Tuvo su consagración teatral en <strong>la</strong> temporada <strong>de</strong> 1938 con<br />
Mujeres, <strong>de</strong> C<strong>la</strong>ire Booth, en el Teatro Smart.<br />
En 1936 filma su primera pelícu<strong>la</strong> en el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rubia Mireya,<br />
junto a Florencio Parravicini, Irma Córdoba y Santiago<br />
Arrieta, en el clásico Los muchachos <strong>de</strong> antes no usaban gomina,<br />
dirigida por Manuel Romero. En 1938 protagonizó junto a<br />
Niní Marshall y Tito Lusiardo Mujeres que trabajan.<br />
Reencarnó el mismo personaje <strong>de</strong> su <strong>de</strong>but cinematográfico<br />
años <strong>de</strong>spués en el filme La Rubia Mireya (1948), también<br />
dirigido por Manuel Romero.<br />
Participó en 35 pelícu<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>stacándose en Margarita, Armando<br />
y su padre y Joven, viuda y estanciera. En 1943 Lumiton produjo,<br />
con dirección <strong>de</strong> Carlos Hugo Christensen, Safo, historia<br />
<strong>de</strong> una pasión, con Roberto Esca<strong>la</strong>da, con quien filmó El canto<br />
<strong>de</strong>l cisne, <strong>de</strong>l mismo director, por <strong>la</strong>s que obtuvo el premio a <strong>la</strong><br />
mejor actriz. Protagonizó filmes como Cartas <strong>de</strong> amor, Pájaros<br />
<strong>de</strong> cristal y Bendita seas y realizó papeles <strong>de</strong> apoyo en pelícu<strong>la</strong>s<br />
como Deshonra, con Tita Merello, El abuelo, entre otras.<br />
Se consagró en <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong>l 40 y 50, don<strong>de</strong> fue consi<strong>de</strong>rada<br />
<strong>la</strong> Greta Garbo argentina.<br />
Se <strong>de</strong>stacó en los escenarios en obras como La señora Ana luce<br />
sus medal<strong>la</strong>s, Un tranvía l<strong>la</strong>mado Deseo, La cama, La esposa
constante, etc. Y trabajó en <strong>la</strong> televisión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los 50 en<br />
ciclos como Estrellita, esa pobre campesina, Ro<strong>la</strong>ndo Rivas, taxista,<br />
Invitación a Jamaica, Aventura 77, Navidad en el año 2000, etc.<br />
En 1976 participó junto a otros gran<strong>de</strong>s, como Arturo García<br />
Buhr, Mario Soffici y Narciso Ibáñez Menta en Los muchachos<br />
<strong>de</strong> antes no usaban arsénico. De sus últimas apariciones<br />
en el cine se <strong>de</strong>stacan Boquitas pintadas y Piedra libre. En<br />
1976 realizó su última intervención cinematográfica en Piedra<br />
libre, <strong>de</strong> Leopoldo Torre Nilsson. Después participó en varios<br />
ciclos televisivos. Publicó sus memorias con el título <strong>de</strong> Mecha<br />
Ortiz por Mecha Ortiz.<br />
Tristemente, fallece <strong>de</strong> una hemiplejía a los 86 años, el 20 <strong>de</strong><br />
octubre <strong>de</strong> 1987 en Buenos Aires.<br />
Mulleres da emigración<br />
239
Agustina Carolina Otero Iglesias<br />
PONTE DE VALGAS 1868 /NIZA 1965
CAROLINA OTERO IGLESIAS<br />
O 4 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1868 nacía en Ponte <strong>de</strong> Valga,<br />
Pontevedra, unha nena a quen a súa nai lle poría <strong>de</strong> nome<br />
Agustina Carolina Otero Iglesias. A recén nada Carolina, que<br />
levaría os dous apelidos da súa nai, xa que o seu pai non a recoñecería,<br />
sería anos <strong>de</strong>spois a muller máis famosaa do mundo,<br />
pasándose a chamar artísticamente Carolina Otero e os seus<br />
admiradores lle dirán "A Bel<strong>la</strong> Otero".<br />
Carolina tiña nado nunha al<strong>de</strong>a chamada Ponte <strong>de</strong> Valga. A súa<br />
infancia será moi dura e triste po<strong>la</strong> pobreza daqueles anos, a<br />
pesar <strong>de</strong>lo, Carolina tiña unha alegría interior moi gran<strong>de</strong> e unha<br />
vocación artística innata. Os que a coñeceron na súa al<strong>de</strong>a, contan<br />
que cada vez que pasaba algún titiriteiro errante, e<strong>la</strong> intentaba<br />
imitar o seu espectáculo. En Valga a chamaban "A<br />
Cor<strong>de</strong>irana" mote este, que a Carolina a puña furiosa. Carolina<br />
por aqueles anos, era unha nena, que se foi criando como pudo.<br />
A fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> pai e o seu carácter forte, a levaría a enfrentarse con<br />
todo aquel que se metera con e<strong>la</strong>. Algunhas <strong>de</strong>sas veces, respostaba<br />
con gritos e escándalos. Des<strong>de</strong> nena, Carolina foi levada a<br />
un colexio, no que actuaba máis <strong>de</strong> criada, que <strong>de</strong> alumna.<br />
Parece ser, que o carácter incorrexible <strong>de</strong> Carolina, fai que<br />
unha <strong>de</strong>stacada persoalida<strong>de</strong> compostelán "moi preocupada <strong>de</strong><br />
ve<strong>la</strong>r po<strong>la</strong> pulcritu<strong>de</strong> e pureza das costumes" quiso que se fixera<br />
cargo <strong>de</strong><strong>la</strong>, unha mestra <strong>de</strong> Cesures. Intento este, que non<br />
chegou a prosperar. Carolina por aqueles tempos tiña 14 anos<br />
e xa se había enamorado, dun rapaz chamado Paco, o cal non<br />
tiña <strong>de</strong>masiada boa fama na al<strong>de</strong>a.<br />
Unha noite, coa complicida<strong>de</strong> dunha compañeira <strong>de</strong> colexio,<br />
conquire escaparse para xuntarse con Paco e ir a bai<strong>la</strong>r.<br />
Durante esa noite, Carolina se sentía feliz e ceibe, bailou apaisoadamente,<br />
como se tivera a necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> expresar todo o<br />
que levaba gardando <strong>de</strong>ntro durante tanto tempo. Conta a historia,<br />
que gustou tanto o seu baile, que o dono da sa<strong>la</strong>, regaloulle<br />
duas pesetas e lle propuso un contrato.<br />
Mulleres da emigración<br />
243
Carolina Otero posando.<br />
244 Mulleres da emigración<br />
Carolina e Paco frente ó éxito <strong>de</strong>sa noite, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n escaparse a<br />
Lisboa. Carolina tiña 14 anos, pero parecía unha muller <strong>de</strong> 18,<br />
o seu corpo e a súa beleza comenzaba a ser sumamente chamativa,<br />
Nesta última cida<strong>de</strong>, trabal<strong>la</strong>rá como bai<strong>la</strong>rina, até que se<br />
tras<strong>la</strong>da a Barcelona na búsqueda <strong>de</strong> Paco quen a abandoara.<br />
Este sería o seu primeiro <strong>de</strong>sengano amoroso, a pesar <strong>de</strong>lo, o<br />
seu forte espíritu <strong>de</strong> loita, a anima a seguir adiante. En<br />
Barcelona trabal<strong>la</strong>rá no Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Cristal, posteriormente se<br />
marchará para Marsel<strong>la</strong> e logo a París.<br />
Carolina chegará a esta gran cida<strong>de</strong>, coa ilusión <strong>de</strong> estudiar<br />
baile e realizar os seus primeiros espectáculos. A súa beleza e<br />
estilo, rápidamente a consagraron en París, (que por aqueles<br />
anos era a capital cultural <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte) para logo consagrarse<br />
en todo o mundo. As súas actuacións, logo obtiveron un<br />
éxito rotundo, facendo as <strong>de</strong>licias dos seus asiduos admiradores<br />
<strong>de</strong> Folies Bergére, que atoparon nas súas actuacións, o<br />
máximo espectáculo <strong>de</strong> todos os tempos. Carolina Otero<br />
encarna o papel seductor <strong>de</strong> muller andaluza, a pesar <strong>de</strong> ser<br />
unha emigrante galega. Este estereotipo imposto <strong>de</strong> muller, a<br />
obrigará a ocultar a súa auténtica i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong> galega, asumindo<br />
durante toda a súa carreira, a imaxe <strong>de</strong> muller xitana. Dirá<br />
o historiador galego Alberto Vi<strong>la</strong>nova "Todos se rendiron a<br />
súa beleza <strong>de</strong>slumbrante, máis <strong>de</strong>slumbrante aínda que as
valiosas xol<strong>la</strong>s que adornaban a súa escultural figura,<br />
incluso os críticos máis esixentes e imp<strong>la</strong>cables se rendiron.<br />
O feroz Bonafoux que chegou a coñece<strong>la</strong> entón, chamoulle<br />
"a muller españo<strong>la</strong> máis gran<strong>de</strong> que vive no<br />
estranxeiro". Jules Blois dixo <strong>de</strong> Carolina: "E<strong>la</strong> <strong>de</strong>splegou<br />
unha gracia fatal, unha calor, unha beleza sensual e magnífica,<br />
unha violencia, unha insolencia que constitúen os<br />
dons formidables que Merimée e Bizet, Meilhac e<br />
Harlevy esixen da súa célebre feroína Carmen".<br />
Carolina Otero ou a "Bel<strong>la</strong> Otero" como se lle chamaba na<br />
súa época se convirtiu na muller sexsimbol <strong>de</strong> "La Belle<br />
Epoque" parisina. Corría o 1900, en París se realizaba a<br />
Exposición Universal. Estal<strong>la</strong>ba a guerra ruso-xaponesa.<br />
Freud publica o seu famoso libro "El análisis <strong>de</strong> los sueños".<br />
Isadora Duncan renovaba a danza. É o momento da<br />
"Época Azul" <strong>de</strong> Picasso. En Rusia se sublevan os mariñeiros<br />
do Potenkin e Lenin comenza a organizar a revolución<br />
proletaria. En España Pablo Iglesias se enfrenta no<br />
Par<strong>la</strong>mento á España oficial. Valle Inclán<br />
publica "Alma españo<strong>la</strong>". En A Coruña<br />
se homenaxea a Curros Enríquez e<br />
Murguía presi<strong>de</strong> a "Cueva Céltica", dándose<br />
os primeiros pasos do nacionalismo<br />
galego. Mentras en Bos Aires o Tango se<br />
adueñara dos arrabales e triunfaba o caricaturista<br />
galego Xosé María Cao, coa súa<br />
Revista "Caras y Caretas". Mentras todo<br />
isto sucedía no mundo, Carolina Otero<br />
triunfaba en todos os escenarios do<br />
espectáculo e do amor. Até as formas dos<br />
automóviles <strong>de</strong> entón, tratan <strong>de</strong> imitar os<br />
gran<strong>de</strong>s sombreiros <strong>de</strong> Carolina. A Bel<strong>la</strong><br />
Otero mentras tannto, xoga fortunas no<br />
Casino <strong>de</strong> Montecarlo, é a máis Raíña<br />
entre as Raíñas <strong>de</strong> París. Posúe unha<br />
enorme riqueza en xol<strong>la</strong>s, as súas dia<strong>de</strong>mas,<br />
pulseras e pendientes <strong>de</strong> per<strong>la</strong>s,<br />
esmeraldas, rubíes e zafiros, adornan o<br />
seu corpo. Chegou a ser da súa propieda<strong>de</strong>,<br />
o col<strong>la</strong>r da ex emperatriz Eugenia, o<br />
da emperatriz <strong>de</strong> Austria e o <strong>de</strong> diamantes<br />
<strong>de</strong> María Antonieta. A súa fortuna<br />
naqueles anos estaba calcu<strong>la</strong>da en<br />
16.000.000 <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.<br />
A paixón dos homes por e<strong>la</strong>, foi irresistible.<br />
Según conta nas súas memorias, que<br />
estando <strong>de</strong> xira por Rusia, ten que escapar<br />
Cartel <strong>de</strong> Carolina en París.<br />
Mulleres da emigración<br />
245
Carolina actuando con<br />
outra actriz da época.<br />
246 Mulleres da emigración<br />
por unha fiestra do salón, on<strong>de</strong> a pecha con chave, o gran duque<br />
Nicolás. Carolina terá que saltar caíndose na neve coa espalda<br />
<strong>de</strong>snuda, a 20 grados baixo cero, refuxiándose no Pa<strong>la</strong>cio do<br />
Príncipe Pedro, on<strong>de</strong> estivo tres meses con neumonía. Nas súas<br />
famosas memorias, chamará bruto, ó Gran Duque, que lle arrebatara<br />
o seu abrigo <strong>de</strong> cibelina. Un con<strong>de</strong> se suicida por e<strong>la</strong> e<br />
tamén o explorador Payen, diante do pabellón "Chinois du<br />
Bois", on<strong>de</strong> a coñecera. Un empresario norteamericano,<br />
Jurgens fará dun gran <strong>de</strong>sfalco no "Edén Musée" <strong>de</strong> Nova Iork<br />
para atoparse coa Bel<strong>la</strong> Otero en París. O Emperador Guillermo<br />
II escribe para e<strong>la</strong> unha pantomima, "La mo<strong>de</strong>lo", para o<br />
Wintergarten <strong>de</strong> Berlín. A acompaña o feo e o vello Barón <strong>de</strong><br />
Ollstre<strong>de</strong>r que se arruina en Montecarlo. Cean con e<strong>la</strong> a miúdo
Arísti<strong>de</strong>s Briand e o banqueiro Berguen.<br />
Eduardo VII <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra irá a Osten<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
incógnito para ve<strong>la</strong> danzar e lle enviará unha tarxeta<br />
coas Armas da coroa inglesa e <strong>de</strong>buxa para<br />
a cita un círculo que encerra duas agul<strong>la</strong>s <strong>de</strong> reloxo,<br />
que marcan as sete e cuarto.<br />
Según conta Carolina nas súas memorias, O<br />
Banqueiro Berguen lle ofrece 25.000 francos<br />
por pasar media hora na súa habitación. Carolina<br />
Otero acepta. Ás duas e media da madrugada, o<br />
banqueiro chega á luxosa casa, que Carolina<br />
Otero ten na Avenida Kléber. Carolina lle enseña<br />
as súas habitacións, fa<strong>la</strong>, lle mostra as estampas<br />
que <strong>de</strong>coran os muros e cando dan as tres, lle<br />
dí o banqueiro: "Meu querido, non os reteño<br />
máis, terminei o noso compromiso": Anécdotas como éstas se<br />
contaban po <strong>de</strong>cenas. "Le Fígaro" o gran periódico francés, nas<br />
súas páxinas <strong>de</strong>scribía minuciosamente os mo<strong>de</strong>los que vestía<br />
e o "Gil B<strong>la</strong>s" re<strong>la</strong>ta os duelos dos nobles e ricos que se baten<br />
e arruinan por e<strong>la</strong>. Poetas, pintores, políticos, toda unha xeración<br />
que se rin<strong>de</strong>, ante a beleza e seducción da Bel<strong>la</strong> Otero. Até<br />
Toulousse-Lautrec lle realiza unha obra en pastel que se conserva<br />
no Museo <strong>de</strong> Albi e o gran José Martí, que a coñece en<br />
Nova Iork, lle adica algúns versos.<br />
Des<strong>de</strong> París viaxou sucesivamente á Arxentina, Uruguai, Brasil,<br />
Estados Unidos, Ing<strong>la</strong>terra, Hungría, Austria, Rusia e Xapón.<br />
En 1906 chegou <strong>de</strong> xira por Bos Aires, presentándose no teatro<br />
Nacional Corrientes, coa pantomima lírica "Reve d' oinum,<br />
acompañada <strong>de</strong> Jacquienet o bai<strong>la</strong>rín Santos. As crónicas da<br />
época, re<strong>la</strong>tan o colosal éxito da Bel<strong>la</strong> Otero en Bos Aires.<br />
Carlos Alonso, o gran dibuxante galego lle adica unha serie <strong>de</strong><br />
dibuxos na famosa revista porteña P.B.T.. A outra revista <strong>de</strong><br />
moda por aqueles anos que dirixirá o outro gran dibuxante<br />
galego Xosé María Cao, lle <strong>de</strong>dicará distintas páxinas, para<br />
resaltar os perfiles artísticos, da nosa afamada Carolina.<br />
Carolina se hospedou no Hotel París, da Avenida <strong>de</strong> Maio. O<br />
vestíbulo do mesmo, se convirtiu nunha especie <strong>de</strong> "Clube <strong>de</strong><br />
Cabaleiros", xa que eran <strong>de</strong>cenas <strong>de</strong> homes da socieda<strong>de</strong><br />
arxentina, que se acercaban para ter a oportunida<strong>de</strong> <strong>de</strong> saludar<br />
ou agasal<strong>la</strong>r, "Bel<strong>la</strong> Otero".<br />
Conta unha simpática anécdota, que durante unha presentación<br />
no teatro, en medio dun público entusista e rendido ós seus<br />
pes, un paisano <strong>de</strong> Valga, que se atopaba na sa<strong>la</strong>, emocionado<br />
ante a súa paisana, exc<strong>la</strong>ma a viva voz, o apodo <strong>de</strong> Carolina "A<br />
Cor<strong>de</strong>irana". Días <strong>de</strong>spois, o periodista Lence, do Correo <strong>de</strong><br />
Galicia, redacta unha crónica on<strong>de</strong> lle recorda a Carolina, a súa<br />
Caricatura da época.<br />
Mulleres da emigración<br />
247
A Bel<strong>la</strong> Otero, en París<br />
en 1923, nos seus<br />
mellores tempos.<br />
248 Mulleres da emigración<br />
orixe e o seu povo natal. Contan que esta famosa crónica,<br />
moito fixo chorar a Carolina, xa que por cuestións profesionais<br />
ocultaba a súa orixe galega no máis profundo do seu ser.<br />
Ós 45 anos en pleno auxe artístico a Otero se retira profesionalmente<br />
a vivir plácidamente a Niza. Será recién nesta etapa<br />
on<strong>de</strong> comenzan a recoñecerlle o seu talento <strong>de</strong> actriz, séndolle<br />
solicitada en varias oportunida<strong>de</strong>s, para que actuara na Opera<br />
Cómica <strong>de</strong> París, negándose sistemáticamente a voltar ó teatro.<br />
Cando Carolina abandona para sempre o espectáculo e xa non<br />
necesita do seu "Falso andalucismo", din que volveu os seus<br />
ollos novamente a súa Galicia natal.
Conta nunha entrevista, o sacerdote galego Delgado Capeans,<br />
que nun casual viaxe en tren, po<strong>la</strong> Costa Azul, coinci<strong>de</strong> no<br />
mesmo vagón con Carolina. Esta xa vel<strong>la</strong>, ó enterarse <strong>de</strong> que<br />
o cura era paisano, lle suplicaba que lle fa<strong>la</strong>ra en galego. E<br />
entón o relixioso lle falou na súa língoa, "A Bel<strong>la</strong> Otero"- nos<br />
dí o interlocutor "me escoita con emoción; o seu corazón<br />
Carolina con traxe militar<br />
en París.<br />
Mulleres da emigración<br />
249
250 Mulleres da emigración<br />
rexuvenecía, a súa alma evocaba dulces recordos dos seus primeiros<br />
anos. Era a voz <strong>de</strong> dios que lle fa<strong>la</strong>ba nesta encrucil<strong>la</strong>da<br />
do camiño, dos seus ollos brotaron bágoas tan dulces como<br />
nunca l<strong>la</strong>s había <strong>de</strong>rramado. Pai, chegamos á estación on<strong>de</strong><br />
teño que <strong>de</strong>ixalo. ¡Que feliz me fixo ó escoitarlle fa<strong>la</strong>r na nosa<br />
língoa tan mimosa!. Deixeme que lle bique a man. Creo que<br />
na miña vida sacerdotal ninguén bicou a miña man cun bico<br />
tan queimante, como o que imprimiu a Bel<strong>la</strong> Otero".<br />
Carolina Otero fallece o 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1965, ós 96 anos <strong>de</strong><br />
ida<strong>de</strong>, sendo soterrada no cementerio do Este, en Niza.<br />
Centenares <strong>de</strong> artigos e incluso unha pelícu<strong>la</strong> francesa interpretada<br />
po<strong>la</strong> atriz mexicana María Félix, continuarán co mito<br />
<strong>de</strong> Carolina Otero, aque<strong>la</strong> nena galega que no seu povo a chamaban<br />
"A Cor<strong>de</strong>irana".<br />
O seu amor po<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a natal quedou escrito no seu testamento,<br />
<strong>de</strong>ixando todos os seus bens a favor dos máis necesitados <strong>de</strong><br />
Valga. A pesar das fortunas ganadas, no momento da súa morte<br />
tan só lle quedaba <strong>de</strong> capital 609 francos.<br />
Anos <strong>de</strong>spois o <strong>de</strong>stacado artista e<br />
escritor galego Luis Seoane, quen sentía<br />
po<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Carolina Otero<br />
unha especial atración escribía nun<br />
fermoso artigo: "Para nós a Bel<strong>la</strong><br />
Otero, foi sempre un dos símbolos da<br />
gracia e beleza <strong>de</strong> Galicia..."
CAROLINA OTERO IGLESIAS<br />
El 4 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1868 nacía en Ponte <strong>de</strong> Valga,<br />
Pontevedra, una niña que su madre le pondría <strong>de</strong> nombre<br />
Agustina Carolina Otero Iglesias. La recién nacida Carolina,<br />
que llevaría los dos apellidos <strong>de</strong> su madre, ya que su padre no<br />
<strong>la</strong> reconocería, seria años <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> mujer mas famosa <strong>de</strong>l<br />
mundo, pasándose a l<strong>la</strong>mar artísticamente Carolina Otero y sus<br />
admiradores le dirán "La Bel<strong>la</strong> Otero".<br />
Carolina había nacido en una al<strong>de</strong>a l<strong>la</strong>mada Ponte <strong>de</strong> Valga.<br />
Su niñez será muy dura y triste por <strong>la</strong> pobreza <strong>de</strong> aquellos<br />
años, a pesar <strong>de</strong> ello, Carolina tenia una alegría interior muy<br />
gran<strong>de</strong> y una vocación artística innata. Quienes <strong>la</strong> conocieron<br />
en su al<strong>de</strong>a, cuentan que cada vez que pasaba algún titiritero<br />
errante, el<strong>la</strong> intentaba imitar su espectáculo. En Valga <strong>la</strong> l<strong>la</strong>maban<br />
"A Cor<strong>de</strong>irana" mote este, que a Carolina <strong>la</strong> ponía<br />
furiosa. Carolina por aquellos años, era una niña, que se fue<br />
criando como pudo. La falta <strong>de</strong> padre y su carácter fuerte, <strong>la</strong><br />
llevaría a enfrentarse con todo aquel que se metiera con el<strong>la</strong>.<br />
Algunas <strong>de</strong> esas veces, respondía con gritos y escándalos.<br />
Des<strong>de</strong> niña ,Carolina fue llevada a un colegio, en el que<br />
actuaba mas <strong>de</strong> criada, que <strong>de</strong> alumna.<br />
Parece ser, que el carácter incorregible <strong>de</strong> Carolina, hace que<br />
una <strong>de</strong>stacada personalidad Composte<strong>la</strong>na "muy preocupada<br />
<strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> pulcritud y pureza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres" quiso que<br />
se hiciera cargo <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, una maestra <strong>de</strong> Cesures. Intento este,<br />
que no llego a prosperar. Carolina por aquellos tiempos tenia<br />
14 años y ya se había enamorado, <strong>de</strong> un rapaz l<strong>la</strong>mado Paco, el<br />
cual no tenia <strong>de</strong>masiada buena fama en <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a.<br />
Una noche, con <strong>la</strong> complicidad <strong>de</strong> una compañera <strong>de</strong> colegio,<br />
logra escaparse para juntarse con Paco e ir a bai<strong>la</strong>r.<br />
Durante esa noche, Carolina se sentía feliz y libre, bailo<br />
apasionadamente, como si tuviera <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> expresar<br />
todo lo que llevaba guardado a<strong>de</strong>ntro durante tanto tiempo.<br />
Mulleres da emigración<br />
251
252 Mulleres da emigración<br />
Cuenta <strong>la</strong> historia, que gusto tanto su baile, que el dueño <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> sa<strong>la</strong>, le regalo dos pesetas y le propuso un contrato.<br />
Carolina y Paco frente al éxito <strong>de</strong> esa noche, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n escaparse<br />
a Lisboa. Carolina tenia 14 años, pero aprecia una mujer <strong>de</strong><br />
18, su cuerpo y su belleza comenzaba a ser sumamente l<strong>la</strong>mativa.<br />
En esta ultima ciudad ,trabajara como bai<strong>la</strong>rina, hasta que<br />
se tras<strong>la</strong>da a Barcelona en busca <strong>de</strong> Paco quien <strong>la</strong> había abandonado.<br />
Este seria su primer <strong>de</strong>sengaño amoroso, a pesar <strong>de</strong><br />
ello, su fuerte espíritu <strong>de</strong> lucha, <strong>la</strong> anima a seguir a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte. En<br />
Barcelona trabajara en el Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Cristal, posteriormente se<br />
marchara para Marsel<strong>la</strong> y luego para París.<br />
Carolina llegara a esta gran ciudad, con <strong>la</strong> ilusión <strong>de</strong> estudiar<br />
baile y realizar sus primeros espectáculos. Su belleza y su estilo,<br />
rápidamente <strong>la</strong> consagraran en París, (que por aquellos años<br />
era <strong>la</strong> capital cultural <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte) para luego consagrarse en<br />
todo el mundo. Sus actuaciones, pronto obtuvieron un éxito<br />
rotundo, haciendo <strong>la</strong>s <strong>de</strong>licias <strong>de</strong> sus asiduos admiradores <strong>de</strong><br />
Folies Bergére, que encontraron en sus actuaciones, el máximo<br />
espectáculo <strong>de</strong> todos los tiempos. Carolina Otero encarnara el<br />
papel seductor <strong>de</strong> mujer andaluza, a pesar <strong>de</strong> ser una emigrante<br />
gallega. Este estereotipo impuesto <strong>de</strong> mujer, <strong>la</strong> obligara a<br />
ocultar su autentica i<strong>de</strong>ntidad gallega, asumiendo durante toda<br />
su carrera, <strong>la</strong> imagen <strong>de</strong> mujer gitana.<br />
Dirá el historiador gallego Alberto Vi<strong>la</strong>nova "Todos se rindieron<br />
a su belleza <strong>de</strong>slumbrante, más <strong>de</strong>slumbrante aun que <strong>la</strong>s<br />
valiosas joyas que adornaba su escultural figura, incluso los<br />
críticos más exigentes e imp<strong>la</strong>cables se rindieron. El feroz<br />
Bonafoux que llegó a cocer<strong>la</strong> entonces, le l<strong>la</strong>mó "<strong>la</strong> mujer<br />
españo<strong>la</strong> más gran<strong>de</strong> que vive en el extranjero ". Jules Blois<br />
dijo <strong>de</strong> Carolina: "El<strong>la</strong> <strong>de</strong>splegó una gracia fatal, un calor, una<br />
belleza sensual y magnífica, una violencia, una insolencia que<br />
constituyen los dones formidables que Merimée y Bizet,<br />
Meilhac y Harlevy exigen <strong>de</strong> su célebre heroína Carmen."<br />
Carolina Otero o <strong>la</strong> "Bel<strong>la</strong> Otero como se <strong>la</strong> l<strong>la</strong>maba en su<br />
época se convirtió en <strong>la</strong> mujer sexsimbol <strong>de</strong> "La Belle Epoque"<br />
parisina. Corría el 1900, en París se realizaba <strong>la</strong> Exposición<br />
Universal. Estal<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> guerra ruso-japonesa. Freud publica su<br />
famoso libro "El análisis <strong>de</strong> los sueños". Isadora Duncan renovaba<br />
<strong>la</strong> danza. Es el momento <strong>de</strong> <strong>la</strong> "Epoca Azul" <strong>de</strong> Picasso.<br />
En Rusia se sublevan los marineros <strong>de</strong>l Potenkin y Lenin<br />
comienza a organizar <strong>la</strong> revolución proletaria. En España<br />
Pablo Iglesias se enfrenta en el par<strong>la</strong>mento a <strong>la</strong> España oficial.<br />
Valle Inc<strong>la</strong>n publica "Alma españo<strong>la</strong>". En <strong>la</strong> Coruña se homenajea<br />
a Curros Enríquez y Murguia presi<strong>de</strong> <strong>la</strong> "Cueva<br />
Céltica", dándose los primeros pasos <strong>de</strong>l nacionalismo gallego.<br />
Mientras en Buenos Aires el Tango se había adueñado <strong>de</strong> los
arrabales y triunfaba el caricaturista gallego Xosé María Cao,<br />
con su Revista "Caras y Caretas". Mientras todo esto sucedía<br />
en el mundo, Carolina Otero triunfaba en todos los escenarios<br />
<strong>de</strong>l espectáculo y <strong>de</strong>l amor. Hasta <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> los automóviles<br />
<strong>de</strong> entonces, tratan <strong>de</strong> imitar a los gran<strong>de</strong>s sombreros <strong>de</strong><br />
Carolina. La Bel<strong>la</strong> Otero mientras tanto, juega fortunas en el<br />
Casino <strong>de</strong> Montecarlo, es <strong>la</strong> más Reina entre <strong>la</strong>s Reinas <strong>de</strong><br />
París. Posee una enorme riqueza en joyas, sus dia<strong>de</strong>mas, pulseras<br />
y pendientes <strong>de</strong> per<strong>la</strong>s, esmeraldas, rubíes y zafiros, adornan<br />
su cuerpo. Llego a ser <strong>de</strong> su propiedad, el col<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> ex<br />
emperatriz Eugenia, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> emperatriz <strong>de</strong> Austria y el <strong>de</strong> diamantes<br />
<strong>de</strong> María Antonieta. Su fortuna en aquellos años era<br />
calcu<strong>la</strong>da en 16.000.000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.<br />
La pasión <strong>de</strong> los hombres por el<strong>la</strong>, fue irresistible. Según cuenta<br />
en sus memorias, que estando <strong>de</strong> gira por Rusia, tiene que<br />
escapar por una ventana <strong>de</strong>l salón, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> encierra con l<strong>la</strong>ve,<br />
el gran duque Nicolás. Carolina tendrá que saltar cayéndose en<br />
<strong>la</strong> nieve con <strong>la</strong> espalda <strong>de</strong>snuda, a 20 grados bajo cero, refugiándose<br />
en el Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong>l Príncipe Pedro, don<strong>de</strong> estuvo tres meses<br />
con neumonía. En sus famosas memorias, l<strong>la</strong>mara bruto, al Gran<br />
Duque, que le había arrebatado su abrigo <strong>de</strong> cibelina. Un Con<strong>de</strong><br />
se suicida por el<strong>la</strong> y también el explorador Payen, <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong>l<br />
pabellón "Chinois du Bois", don<strong>de</strong> <strong>la</strong> había conocido. Un<br />
empresario norteamericano, Jurgens hará un gran <strong>de</strong>falco en el<br />
"Edén Musée" <strong>de</strong> Nueva York para encontrarse con <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong><br />
Otero en París. El Emperador Guillermo II escribe para el<strong>la</strong> una<br />
pantomima, "La mo<strong>de</strong>lo", para el Wintergarten <strong>de</strong> Berlín. La<br />
acompaña el feo y viejo Barón <strong>de</strong> Ollstre<strong>de</strong>r que se arruina en<br />
Montecarlo. Cenan con el<strong>la</strong> a menudo Arísti<strong>de</strong>s Briand y el banquero<br />
Berguen. Eduardo VII <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra irá a Osten<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
incógnito para ver<strong>la</strong> danzar y le enviara una tarjeta con <strong>la</strong>s<br />
Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona inglesa y dibuja para <strong>la</strong> cita un circulo que<br />
encierra dos agujas <strong>de</strong> reloj, que marcan <strong>la</strong>s siete y cuarto.<br />
Según cuenta Carolina en sus memorias, el Banquero Berguen<br />
le ofrece 25.000 francos por pasar media hora en su habitación.<br />
Carolina Otero acepta. A <strong>la</strong>s dos y media <strong>de</strong> <strong>la</strong> madrugada, el<br />
banquero llega a <strong>la</strong> lujosa casa, que Carolina Otero tiene en <strong>la</strong><br />
Avenida Kléber. Carolina le enseña sus habitaciones, hab<strong>la</strong>, le<br />
muestra <strong>la</strong>s estampas que <strong>de</strong>coran los muros y cuando dan <strong>la</strong>s<br />
tres, le dice al banquero: "Mi querido, no os retengo más, he<br />
terminado nuestro compromiso". Anécdotas como estás se<br />
contaban por <strong>de</strong>cenas. "Le Fígaro" el gran periódico francés,<br />
en sus paginas <strong>de</strong>scribía minuciosamente los mo<strong>de</strong>los que vestía<br />
y el "Gil B<strong>la</strong>s" re<strong>la</strong>ta los duelos <strong>de</strong> los nobles y ricos que se<br />
baten y arruinan por el<strong>la</strong>. Poetas, pintores, políticos, toda una<br />
generación que se rin<strong>de</strong>, ante <strong>la</strong> belleza y seducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong><br />
Otero. Hasta Toulousse-Lautrec le realiza una obra en pastel<br />
Mulleres da emigración<br />
253
254 Mulleres da emigración<br />
que se conserva en el Museo <strong>de</strong> Albi y el gran José Martí, que<br />
<strong>la</strong> conoce en Nueva York, le <strong>de</strong>dica algunos versos.<br />
Des<strong>de</strong> París viajo sucesivamente a <strong>la</strong> Argentina, Uruguay, Brasil,<br />
Estados Unidos, Ing<strong>la</strong>terra, Hungría, Austria, Rusia y Japón.<br />
En 1906 llego <strong>de</strong> gira por Buenos Aires, presentándose en el teatro<br />
Nacional Corrientes, con <strong>la</strong> pantomima lírica "Reve<br />
d´oinum", acompañada <strong>de</strong> Jacquienet y el bai<strong>la</strong>rín Santos. Las<br />
crónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, re<strong>la</strong>tan el colosal éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong> Otero en<br />
Buenos Aires. Carlos Alonso, el gran dibujante gallego le <strong>de</strong>dica<br />
una serie <strong>de</strong> dibujos en <strong>la</strong> famosa revista porteña P.B.T. La otra<br />
revista <strong>de</strong> moda por aquellos años que dirigiera el otro gran dibujante<br />
gallego Xosé María Cao, le <strong>de</strong>dicara distintas paginas, para<br />
resaltar los perfiles artísticos, <strong>de</strong> nuestra afamada Carolina.<br />
Carolina se hospedo en el Hotel París, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Avenida <strong>de</strong> Mayo.<br />
El vestíbulo <strong>de</strong>l mismo, se convirtió en una especie <strong>de</strong> "Club<br />
<strong>de</strong> Caballeros", ya que eran <strong>de</strong>cenas los hombres <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
Argentina, que se acercaban para tener <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong><br />
saludar o agasajar, a <strong>la</strong> "bel<strong>la</strong> Otero".<br />
Cuenta una simpática anécdota, que durante una presentación en<br />
el teatro, en medio <strong>de</strong> un publico entusiasta y rendido a sus pies,<br />
un paisano <strong>de</strong> Valga, que se encontraba en <strong>la</strong> sa<strong>la</strong>, emocionado<br />
ante su paisana ,exc<strong>la</strong>ma a viva voz, el apodo <strong>de</strong> Carolina "A<br />
Cor<strong>de</strong>irana". Días <strong>de</strong>spués, el periodista Lence, <strong>de</strong>l Correo <strong>de</strong><br />
Galicia, redacta una crónica don<strong>de</strong> le recuerda a Carolina, su origen<br />
y su pueblo natal. Cuentan que esta famosa crónica, mucho<br />
hizo llorar a Carolina, ya que por cuestiones profesionales ocultaba<br />
su origen gallego en lo mas profundo <strong>de</strong> su ser.<br />
A los 45 años en pleno auge artístico <strong>la</strong> Otero se retira profesionalmente<br />
a vivir plácidamente a Niza. Será recién en esta etapa<br />
don<strong>de</strong> comienzan a reconocerle su talento <strong>de</strong> actriz, siéndole<br />
solicitada en varias oportunida<strong>de</strong>s, para que actuara en <strong>la</strong> Opera<br />
Cómica <strong>de</strong> París, negándose sistemáticamente a volver al teatro.<br />
Cuando Carolina abandona para siempre el espectáculo y ya<br />
no necesita <strong>de</strong> su "Falso andalucismo", dicen que volvió sus<br />
ojos nuevamente a su Galicia natal.<br />
Cuenta en una entrevista, el sacerdote gallego Delgado Capeans,<br />
que en un casual viaje en tren, por <strong>la</strong> Costa Azul, coinci<strong>de</strong> en el<br />
mismo vagón con Carolina. Esta ya anciana, al enterarse <strong>de</strong> que<br />
el cura era paisano, le suplicaba que le hable en gallego. Y<br />
entonces el religioso le hablo en su lengua, "La Bel<strong>la</strong> Otero"nos<br />
dice el interlocutor "me escucha con emoción; su corazón<br />
rejuvenecía, su alma evocaba dulces recuerdos <strong>de</strong> sus primeros<br />
años. Era <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> dios que le hab<strong>la</strong>ba en esta encrucijada <strong>de</strong>l<br />
camino, <strong>de</strong> sus ojos brotaron lágrimas tan dulces como nunca <strong>la</strong>s<br />
había <strong>de</strong>rramado. Padre, llegamos a <strong>la</strong> estación don<strong>de</strong> tengo que
<strong>de</strong>jarlo. ¡Que feliz me ha hecho al oírle hab<strong>la</strong>r en nuestra lengua<br />
tan mimosa! Déjeme que le bese <strong>la</strong> mano. Creo que en mi vida<br />
sacerdotal nadie ha besado mi mano con un beso tan quemante,<br />
como el que imprimió <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong> Otero."<br />
Carolina Otero fallece el 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1965, a los 96 años <strong>de</strong><br />
edad, siendo enterrada en el cementerio <strong>de</strong>l Este, en Niza.<br />
Centenares <strong>de</strong> artículos e incluso una pelícu<strong>la</strong> francesa interpretada<br />
por <strong>la</strong> actriz mexicana María Félix, continuaran con el<br />
mito <strong>de</strong> Carolina Otero, aquel<strong>la</strong> niña gallega que en su pueblo<br />
le l<strong>la</strong>maban "A Cor<strong>de</strong>irana".<br />
Su amor por <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a natal quedo escrito en su testamento<br />
<strong>de</strong>jando<br />
todos sus bienes a favor <strong>de</strong> los más necesitados <strong>de</strong> Valga. A<br />
pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fortunas ganadas en el momento <strong>de</strong> su muerte tan<br />
solo le quedaba <strong>de</strong> capital 609 francos.<br />
Años <strong>de</strong>spués el <strong>de</strong>stacado artista y escritor gallego Luis<br />
Seoane quien sentía por <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Carolina Otero una especial<br />
atracción escribía en un hermoso articulo: "Para nosotros<br />
<strong>la</strong> Bel<strong>la</strong> Otero, fue siempre uno <strong>de</strong> los símbolos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gracia y<br />
<strong>la</strong> belleza <strong>de</strong> Galicia..."<br />
Mulleres da emigración<br />
255
Isabel Ríos Lazcano<br />
CURTIS 1907 /MADRID 1997
ISABEL RÍOS LAZCANO<br />
O 12 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1907 naceu en Curtis, A Coruña, Isabel Ríos<br />
Lazcano. A súa casa fronte á estación <strong>de</strong> trens era o lugar que<br />
centralizaba toda a activida<strong>de</strong> do povo, que por certo naqueles<br />
anos, non pasaba <strong>de</strong> varias dúceas <strong>de</strong> familias. Por aque<strong>la</strong> estación<br />
<strong>de</strong> Curtis moitos eran os veraneantes que se acercaban<br />
durante todo o ano para disfrutar dun clima benigno que según<br />
os médicos era moi bo para os doentes <strong>de</strong> enfermida<strong>de</strong>s respiratorias.<br />
A tuberculose era un mal endémico e en Galicia a<br />
humida<strong>de</strong> e a má alimentación favorecía a súa propagación.<br />
Isabel cando cumple os 7 anos comenza os seus estudios primarios<br />
cunha mestra dunha al<strong>de</strong>a veciña, Pedrouzos. Cáseque<br />
5 quilómetros tiña que facer todos os días por camiños acci<strong>de</strong>ntados<br />
para recibir as primeiras ensinanzas dunha amiga da<br />
familia. A propia Isabel Ríos conta os seus anos <strong>de</strong> estudante<br />
no seu libro “Testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil”: A miña educación<br />
foi esmerada. Ós doce anos escribía lembranzas pero<br />
aprendín a fregar os p<strong>la</strong>tos, pren<strong>de</strong>r o lume soprando até que<br />
me mareaba, barrer, facer a cama, e prover a chimenea para<br />
toda a tempada <strong>de</strong> inverno...”<br />
Isabel a pesares das dificulta<strong>de</strong>s que había pra estudiar, realizou<br />
distintos intentos pra examinarse por libre en Perito<br />
Mercantil, até que se presenta a unhas oposicións pra Facenda,<br />
conquerindo unha p<strong>la</strong>za na sub<strong>de</strong>legación <strong>de</strong> Xixón. Antes <strong>de</strong><br />
partir ó seu <strong>de</strong>stino <strong>la</strong>boral, coñece a Calvelo quen se atopaba<br />
veraneando en Curtis. O xove veraneante estábase repondo dos<br />
cinco meses que pasara na guerra <strong>de</strong> África. Calvelo recentemente<br />
aprobara o último curso <strong>de</strong> medicina con matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
honor. Cóntanos Isabel: “ Calvelo rematou a súa carreira <strong>de</strong><br />
medicina dous meses máis tar<strong>de</strong> do <strong>de</strong>bido, a causa dunha<br />
folga dos estudantes contra a dictadura do xeneral Primo <strong>de</strong><br />
Rivera. O 29 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1929 viu a Curtis e díxome: Pinti,<br />
¿casámonos e ímonos a Canarias?, -Bueno, casémonos!-, e o<br />
sete <strong>de</strong> xullo estábamos casados... alí estivemos dous felices<br />
Mulleres da emigración<br />
259
260 Mulleres da emigración<br />
anos vivindo en Los L<strong>la</strong>nos (il<strong>la</strong> <strong>de</strong> La Palma). O primeiro ano,<br />
Calvelo adicouse única e exclusivamente a súa profesión. O<br />
segundo, sendo proc<strong>la</strong>mada a República con gran entusiasmo<br />
en toda España, <strong>de</strong>spertouse na xente un gran interés po<strong>la</strong> política.<br />
Calvelo sacou tempo non sei <strong>de</strong> on<strong>de</strong>, pois o seu traballo<br />
profesional era enorme, e organizou o Partido Socialista e dous<br />
sindicatos <strong>de</strong> tabaqueiros...”<br />
En 1932 o matrimonio Calvelo Ríos tras<strong>la</strong>douse a Curtis para<br />
ter o primeiro fillo, ese mesmo ano a familia múdase a Madrid<br />
co obxetivo <strong>de</strong> irse posteriormente a Alemania para que o seu<br />
marido fixera o doctorado. Coa chegada <strong>de</strong> Hitler ó po<strong>de</strong>r,<br />
Calvelo e Isabel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n quedarse en Madrid on<strong>de</strong> o seu compañeiro<br />
trabal<strong>la</strong>ba como profesor adxunto na Cátedra <strong>de</strong><br />
Patoloxía do Profesor Roberto Novoa Santos. Calvelo xa fora<br />
un dos alumnos predilectos do afamado médico galego.<br />
Isabel Ríos igoal que o seu compañeiro comenza a ter simpatías<br />
polos partidos obreiros. O socialismo parecíalles a ambos algo<br />
in<strong>de</strong>finido. En 1934 afíliase ó Partido Comunista e aproveitando<br />
unha das tantas viaxes que realiza a Curtis, organizou a primeira<br />
célu<strong>la</strong>. “Pese ó meu entusiasmo e <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> entrar no partido<br />
-relátanos Isabel- nesa primeira reunión, quixen voltarme<br />
atrás, p<strong>la</strong>ntexei que non me atopaba preparada, que quería instruirme<br />
antes. Dixéronme que, precisamente, <strong>de</strong>ntro do Partido<br />
era on<strong>de</strong> podría facelo, pois o partido era a nosa esco<strong>la</strong>...”.<br />
Despois <strong>de</strong> trabal<strong>la</strong>r en Madrid, Isabel foi tras<strong>la</strong>dada a Lugo a<br />
on<strong>de</strong> ía todos os días <strong>de</strong>n<strong>de</strong> Curtis. A militancia <strong>de</strong> Isabel cada<br />
vez era máis comprometida. Con Calvelo lían a Marx e a<br />
Lenin. Cada día que pasaba medraba o seu compromiso e a súa<br />
formación partidaria. En Asturias esta<strong>la</strong>ra a revolución mineira<br />
e a <strong>de</strong>reita respostara con milleiros <strong>de</strong> presos e <strong>de</strong> mortos.<br />
En Galicia moitos republicanos foron a parar ás cárceres.<br />
Picallo, Cuadrado, Alvaro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas entre outros sufrirán o<br />
rigor das ca<strong>de</strong>as. Caste<strong>la</strong>o, Bóveda e outros tantos o <strong>de</strong>sterro.<br />
Isabel relátanos aqueles anos: “Des<strong>de</strong> o ano 1934 ó 1936 fixemos<br />
moito traballo <strong>de</strong> organización e propaganda, silencioso<br />
pero constante, e tratamos <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r. Preparamos as eleccións<br />
do 36 con verda<strong>de</strong>iro entusiasmo; íbamos polo campo a<br />
fa<strong>la</strong>r cos <strong>la</strong>bregos mentras eles facían as súas tarefas; o ambente<br />
xeral era o do sometimento, por diversas razóns, ó cacique<br />
todos <strong>de</strong>bíanlle algo: a asistencia médica, o asesoramento<br />
legal, etc, etc, pois médico, avogado, boticario, etc., pertecían<br />
á mesma familia. Todo isto pagáballo o <strong>la</strong>brego co seu voto e<br />
costaba traballo facerlle compren<strong>de</strong>r o caros que lle saían ditos<br />
servizos precisamente po<strong>la</strong> súa forma <strong>de</strong> pago...”.<br />
Durante a campaña electoral Isabel foi enconmendada polo<br />
partido para estar en A Coruña con “La Pasionaria”. Dolores
daba un mitin no Teatro Rosalía <strong>de</strong> Castro e un grupo <strong>de</strong> compañeiras<br />
tiña que acompaña<strong>la</strong>. Ese día <strong>de</strong>spois do acto que<br />
rematou con enfrentamentos cos anarquistas e moitos compañeiros<br />
con golpes na cara, Isabel e un grupo <strong>de</strong> camaradas <strong>de</strong><strong>la</strong><br />
comeron coa Pasionaria. Noutra xira dos lí<strong>de</strong>res comunistas<br />
coñece a F. C<strong>la</strong>udín o que fora enviado polo Comité Central<br />
para participar na campaña electoral. Co entusiasmo do avance<br />
da esquerda a célu<strong>la</strong> on<strong>de</strong> militaba Isabel foi reclutando ós<br />
obreiros da zona até chegar a ter 60 afiliados. Isabel Ríos foi<br />
nomeada secretaria da célu<strong>la</strong> comunista, durante o seu mandato<br />
organizou o Sindicato <strong>de</strong> Oficios Varios. Tanto o partido<br />
como o sindicato alugan un local conxunto on<strong>de</strong> principiarán a<br />
realizar unha activida<strong>de</strong> máis aberta.<br />
O propio marido <strong>de</strong> Isabel que seguía en Madrid como profesor,<br />
solicitou a afiliación ó Partido Comunista. A república<br />
<strong>de</strong>batíase nun intre <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>finicións. Era xullo <strong>de</strong> 1936<br />
e a Curtis chegaban os primeiros rumores <strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> estado.<br />
O 18 <strong>de</strong> xullo a noticia da sublevación vai tomando corpo.<br />
Isabel e os comunistas intentan organizar a resistencia. A confusión<br />
no bando leal é total, as esquerdas non tiñan ningún p<strong>la</strong>n<br />
conxunto en caso <strong>de</strong> golpe militar. Ninguén sabía que facer, os<br />
comunistas pedían armas e as autorida<strong>de</strong>s calma. Ós poucos<br />
días a garda civil e os fa<strong>la</strong>nxistas comenzaron a copar povo tras<br />
povo e a <strong>de</strong>ter ós militantes máis <strong>de</strong>stacados. O 5 <strong>de</strong> agosto a<br />
garda civil vai á caza da familia Cavelo-Ríos, éstos intentaron<br />
Isabel Ríos e Calvelo no<br />
patio do cárcere <strong>de</strong><br />
Santiago, estan os dous<br />
con<strong>de</strong>nados a morte, 25 <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cembro do ano 1936.<br />
Mulleres da emigración<br />
261
Presas en Saturrarán, grupo <strong>de</strong> teatro.<br />
262 Mulleres da emigración<br />
fuxir pero foilles imposibel. Tras<strong>la</strong>dáronos a Curtis e ó día<br />
seguinte foron levados á cárcere <strong>de</strong> Santiago. Ó chegar, os<br />
outros <strong>de</strong>tidos vanlles contando os horrores que estaban cometendo<br />
os fa<strong>la</strong>nxistas. Alí entéranse que fora fuxi<strong>la</strong>do Anxel<br />
Casal, Camilo Díaz e un sen fin <strong>de</strong> militantes <strong>de</strong> todos os partidos.<br />
Po<strong>la</strong>s noites conta Isabel que os carcereiros sacaban ós<br />
compañeiros para darlles o paseo e tiralos po<strong>la</strong>s cunetas, para<br />
que o povo escarmentara.<br />
Despois <strong>de</strong> varios meses, o 19 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro as autorida<strong>de</strong>s facciosas<br />
realizan unha farsa xudicial con<strong>de</strong>ando ó matrimonio á<br />
pena <strong>de</strong> morte.<br />
A noticia foi angustiante para ambos, po<strong>la</strong>s súas mentes pasaban<br />
os seus dous fillos. ¿Que ía a ser <strong>de</strong>les se foran fusi<strong>la</strong>dos?. A<br />
única esperanza que tiña o matrimonio era que os leais á república<br />
poi<strong>de</strong>ran ap<strong>la</strong>star en todo o Estado Español ós sediciosos.<br />
Isabel narra en forma dramática os seus últimos momentos<br />
xunto ó seu marido na cárcere: “Bueno, xa estamos con<strong>de</strong>ados<br />
a morte; ós cinco días, polo tanto o día do nadal cumplirase a<br />
sentencia; seremos fusi<strong>la</strong>dos. Calvelo dime que para salvarme<br />
simule un embarazo; él po<strong>de</strong>rá conquerir dous médicos que<br />
certifiquen, polo menos dúbidas, sobre o meu estado. Ante esto<br />
tería que suspen<strong>de</strong>rse a execución, e mentras tanto moitas cousas<br />
po<strong>de</strong>rían pasar, entre e<strong>la</strong>s as <strong>de</strong> gañar a guerra, etc.. Pero eu<br />
non quero <strong>de</strong> ningún xeito; paréceme unha inmoralida<strong>de</strong> votar<br />
man da faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> ter fillos para salvarme... ¡se me salvaba!<br />
Prefería morrer con Calvelo. Co do embarazo ap<strong>la</strong>zaríase o
cumprimento da sentencia e pasado o tempo, tería que morrer<br />
soa... ¡non, iría con él!...”<br />
Aque<strong>la</strong>s horas foron terribles, cada minuto parecía un século.<br />
Aque<strong>la</strong> tar<strong>de</strong> cóntanos Isabel: ”Despois da cea, antes <strong>de</strong> que<br />
me pechen na miña celda, pido permiso ó director para <strong>de</strong>spedirme<br />
dos outros con<strong>de</strong>ados a morte, pois Calvelo e eu fumos<br />
os primeiros en ser xuzgados <strong>de</strong>sa tanda, entén<strong>de</strong>se que seríamos<br />
os primeiros en ser executados. Despídome cun abrazo <strong>de</strong><br />
cada un dos meus compañeiros, que serían fusi<strong>la</strong>dos nos días<br />
seguintes; <strong>de</strong>címonos a<strong>de</strong>us, como se fora outro día calquera e<br />
non o último que íbamos a vivir, e dinme tal cantida<strong>de</strong> <strong>de</strong> cousas<br />
fermosas, que era como para crerse unha heroína; pero eu<br />
estaba máis alá <strong>de</strong> toda vanida<strong>de</strong>.<br />
Percibía a vida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha gran altura e sentíame ceibe <strong>de</strong> calquera<br />
sentimento mezquino. Unha inmensa paz e un gran amor<br />
invadíame, unha serenida<strong>de</strong> intensa e profunda e unha dulzura<br />
inconmensurable que abarcaba a todos os seres da terra.<br />
Os meus fillos fóranse a tar<strong>de</strong> anterior a Ponferrada, para que<br />
non estiveran en Santiago o día da execución. Antes <strong>de</strong> irse<br />
viñeron á cárcere a <strong>de</strong>spedirse <strong>de</strong> nós, o meu fillo maior mirándome<br />
fixamente durante un rato díxome:<br />
-Mamá, non eres a mesma, non tes a mesma cara, esta <strong>de</strong> agora<br />
é máis doce-, a perspicacia dos rapaces é sorpren<strong>de</strong>nte...”<br />
O día 24 estaba todo listo para o fusi<strong>la</strong>mento pero as autorida<strong>de</strong>s<br />
postergárono para o 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro.<br />
O día 30 ambos con<strong>de</strong>ados aproveitan os últimos minutos das<br />
súas vidas para fa<strong>la</strong>r: “Durante as tres últimas horas da súa<br />
Cárcere <strong>de</strong> Saturrarán.<br />
Mulleres da emigración<br />
263
Isabel Ríos a primeira da<br />
<strong>de</strong>reita no <strong>de</strong>spacho do<br />
director do cárcere <strong>de</strong><br />
Saturrarán.<br />
Isabel na fi<strong>la</strong> superior a<br />
terceira no cárcere <strong>de</strong><br />
Saturrarán.<br />
264 Mulleres da emigración<br />
vida, char<strong>la</strong>mos das nosas cousas, da nosa vida en común, do<br />
noso amor, dos nosos problemas. Char<strong>la</strong>mos a través da miril<strong>la</strong><br />
cos compañeiros que seguirían o mesmo camiño en días<br />
sucesivos...”. Esa mesma noite cando a súa celda era pechada,<br />
os funcionarios da prisión comunícanlle que lle conmutaran a<br />
pena. Síguenos re<strong>la</strong>tando Isabel: “Toda a miña mágoa céntrase<br />
no feito <strong>de</strong> que Calvelo teña que morrer só, teña que enfrentar
o pelotón <strong>de</strong> execución sen min, pois xa nos fixéramos á i<strong>de</strong>a<br />
<strong>de</strong> morrer xuntos. Ó amencer, antes <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>do, Manuel<br />
Calvelo ten unha breve <strong>de</strong>spedida <strong>de</strong> Isabel on<strong>de</strong> nos conta<br />
Isabel que Calvelo só me pi<strong>de</strong> unha cousa, que adique toda a<br />
miña vida a loitar polo que él morre, é dicer, polo <strong>de</strong>reito <strong>de</strong><br />
todo ser humán a unha vida digna...”.<br />
O 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1936, poucas horas antes <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>da,<br />
as autorida<strong>de</strong>s conmútanlle a pena po<strong>la</strong> <strong>de</strong> reclusión perpetua,<br />
mentras que Manuel Calvelo era fusi<strong>la</strong>do ese mesmo día co<br />
orgullo <strong>de</strong> morrer por unha causa xusta.<br />
Isabel Ríos durante sete anos percorrerá distintas cárceres,<br />
Santiago, Saturrarán e Betanzos, sendo posta en liberda<strong>de</strong> condicional<br />
en 1943. A cárcere <strong>de</strong> Saturrarán no País Vasco foi o<br />
lugar elexido polos franquistas para levar ás mulleres políticas<br />
máis perigrosas. A maioría <strong>de</strong><strong>la</strong>s eran nacionalistas vascas e un<br />
grupo <strong>de</strong> mulleres galegas. Entre e<strong>la</strong>s a anarquista Joaquina<br />
Dorado, a comunista Flora <strong>de</strong> Dios Hernán<strong>de</strong>z e a fil<strong>la</strong> do <strong>de</strong>stacado<br />
pensador libertario Ricardo Mel<strong>la</strong>, que foi procesada<br />
polo simple feito <strong>de</strong> ser a súa fil<strong>la</strong>.<br />
“O 21 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1943 salgo en liberda<strong>de</strong>... É un día maravilloso,<br />
<strong>de</strong> primaveira, pero aínda que tivera chovido a mares a<br />
min pareceríame o día perfecto...”.<br />
Ó sair da ca<strong>de</strong>a, durante moito tempo, é sometida a un control<br />
moi estricto por parte da policía. Era constantemente seguida e<br />
observada po<strong>la</strong>s forzas <strong>de</strong> segurida<strong>de</strong>. A pesar <strong>de</strong>so, ó pouco<br />
tempo <strong>de</strong> chegar a Galiza púsoxe a co<strong>la</strong>borar novamente co<br />
Partido Comunista e coa guerril<strong>la</strong> que estaba organizada nos<br />
montes. É así como frecuenta ó mítico Benigno Andra<strong>de</strong><br />
“Foucel<strong>la</strong>s” e a Manuel Ponte, etc.<br />
“Todos os que saímos da ca<strong>de</strong>a -sina<strong>la</strong> Isabel- ansiamos<br />
sumarnos a calquera movimento <strong>de</strong> resistencia ó franquismo”.<br />
En 1946 trasládase a vivir á cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> A Coruña na rúa Riego<br />
<strong>de</strong> Auga. O acoso policial era incesante, Isabel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> marchar<br />
a Bos Aires on<strong>de</strong> ten familia para <strong>de</strong>ixar ós seus fillos a resgardo<br />
e e<strong>la</strong> voltar a Galicia para incorporarse á guerril<strong>la</strong>.<br />
O 18 <strong>de</strong> xullo embarcou cos seus fillos rumbo ó Río da P<strong>la</strong>ta.<br />
No seu <strong>de</strong>sexo estaba que os seus fillos poi<strong>de</strong>ran tras<strong>la</strong>darse<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> a Arxentina até a Unión Soviética para que poi<strong>de</strong>ran<br />
estudiar. Pero a realida<strong>de</strong> foi moi distinta, Isabel e os seus<br />
fillos tardaron moito tempo en atopar o vínculo co Partido<br />
Español e cando o realizaron non foi o esperado. A pesar <strong>de</strong>les<br />
reiniciou a súa militancia comunista no seo da emigración.<br />
Incorporouse á Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s Galegas participando<br />
na comisión feminina e a <strong>de</strong> cultura. Por aqueles anos a<br />
inci<strong>de</strong>ncia dos comunistas nesta asociación era moi gran<strong>de</strong>.<br />
Mulleres da emigración<br />
265
Isabel Ríos en Bos Aires,<br />
a primeira po<strong>la</strong> <strong>de</strong>reita,<br />
xunto a María Teresa<br />
León, María Rosa Oliver<br />
e a comisión feminina<br />
da Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />
Socieda<strong>de</strong>s Galegas.<br />
Isabel entregándolle un<br />
obsequio a Santiago<br />
Álvarez en Bos Aires.<br />
266 Mulleres da emigración<br />
Intelectuais galeguistas da valía <strong>de</strong> Arturo Cuadrado, Ramón<br />
<strong>de</strong> Valenzue<strong>la</strong>, Eduardo B<strong>la</strong>nco Amor, Mariví Vil<strong>la</strong>ver<strong>de</strong> e<br />
Luis Seoane estaban <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>sa órbita política. Logo sumaríase<br />
Lorenzo Vare<strong>la</strong>, etc.<br />
Nos principios dos anos 60 cos cambios producidos en China,<br />
Isabel e un grupo <strong>de</strong> comunistas comenzan a ter diferencias<br />
i<strong>de</strong>olóxicas co partido que comandaba Carrillo. Nesta etapa<br />
política este dirixente comunista propiciara o <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mento<br />
da resistencia guerrilleira e fa<strong>la</strong>ba da Unión Nacional. Íase<br />
cultivando <strong>de</strong>ntro do partido os xermes que anos <strong>de</strong>spois <strong>de</strong>sembocarían<br />
no eurocomunismo.
As disi<strong>de</strong>ncias irán en aumento até que son expulsados por<br />
“fraccionistas”. Nese grupo <strong>de</strong> galegos estaban o hoxe <strong>de</strong>stacado<br />
xinecólogo pontevedrés Manuel Viñas, Leonardo Omero,<br />
Roberto Calvelo, Antonio Pérez e o actual presi<strong>de</strong>nte do CRE<br />
<strong>de</strong> Bos Aires, Francisco Lores. (Coa ida <strong>de</strong> Isabel <strong>de</strong> Bos Aires<br />
este grupo <strong>de</strong> pensamento maoísta funda o primeiro grupo da<br />
UPG baixo a dirección <strong>de</strong> Manuel Mera).<br />
Un dos compañeiros <strong>de</strong> militancia daqueles anos, “Paco” Lores,<br />
lembrará algunhas características <strong>de</strong><strong>la</strong>: “Isabel era unha muller<br />
con moita persoalida<strong>de</strong>, cunha importante formación política.<br />
Tanto a min como ós <strong>de</strong>mais compañeiros do grupo encantábanos<br />
escoitar as súas opinións. E<strong>la</strong> pensaba que era posibel seguir loitando<br />
a través da vía armada contra a dictadura <strong>de</strong> Franco. Sempre<br />
foi unha muller valente. Tanto a min como a Leonardo e Viñas que<br />
éramos máis xoves que e<strong>la</strong>, encantábanos cando nos contaba<br />
sobre a súa participación na guerril<strong>la</strong>. Coa súa morte se nos vai un<br />
pedazo da heroica historia <strong>de</strong> Galicia”.<br />
En 1966 <strong>de</strong>bido ó golpe militar <strong>de</strong> Onganía, o seu fillo trasládase<br />
a Chile e Isabel síguelle os pasos. Roberto Calvelo foi<br />
contratado polo Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>ste país. En 1971<br />
pasou a ser consultor da FAO.<br />
En 1973 outra vez ó exilio, o golpe <strong>de</strong> Pinochet a obriga a sair<br />
rápidamente <strong>de</strong>ste país e trasládase ó Perú. En 1975 o seu fillo<br />
Manolo a invita a pasar unhas vacacións<br />
ó Estado Español chegando uns<br />
días antes da morte <strong>de</strong> Franco. Esta<br />
visita pasaría a ser permanente xa que<br />
ó pouco <strong>de</strong> chegar conquire ser reintegrada<br />
ó seu posto <strong>la</strong>boral no Ministerio<br />
<strong>de</strong> Facenda e radícase en Madrid.<br />
“Non me levou á loita ambición<br />
algunha, mellor dito, levoume unha<br />
ambición inmensa, a <strong>de</strong> querer aportar<br />
o meu grao <strong>de</strong> area á trasformación<br />
dunha socieda<strong>de</strong> inxusta, <strong>de</strong>shumanizada,<br />
cruel, noutra máis xusta<br />
que abarcara a todos os seres e na que<br />
todos atoparan a posibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> vivir<br />
a nivel humano”.<br />
Isabel Ríos faleceu en Madrid o 17 <strong>de</strong><br />
xuño <strong>de</strong> 1997. A súa apaixoante historia<br />
énchenos <strong>de</strong> orgullo po<strong>la</strong> súa<br />
valentía e a súa confianza, nuns i<strong>de</strong>ais<br />
que querían cambiar o mundo.<br />
Mulleres da emigración<br />
Isabel en Curtis.<br />
267
ISABEL RÍOS LAZCANO<br />
El 12 <strong>de</strong> julo <strong>de</strong> 1907 nació en Curtis, A Coruña Isabel Ríos<br />
Lazcano. Su casa frente a <strong>la</strong> estación <strong>de</strong> trenes era el lugar que<br />
centralizaba toda <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l pueblo, que por cierto en aquellos<br />
años, no pasaba <strong>de</strong> varias docenas <strong>de</strong> familias. Por aquel<strong>la</strong><br />
estación <strong>de</strong> Curtis muchos eran los veraneantes que se acercaban<br />
durante todo el año para disfrutar <strong>de</strong> un clima benigno que según<br />
los médicos eran muy buenos para los pacientes <strong>de</strong> enfermeda<strong>de</strong>s<br />
respiratorias. La tuberculosis era un mal endémico y en Galicia <strong>la</strong><br />
humedad y <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> alimentación favorecía su propagación.<br />
Isabel cuando cumple los 7 años comienza sus estudios primarios<br />
con una maestra <strong>de</strong> una al<strong>de</strong>a vecina, Pedrouzos. Casi 5<br />
kilómetros tenía que hacer todos los días por caminos acci<strong>de</strong>ntados<br />
para recibir <strong>la</strong>s primeras enseñanzas <strong>de</strong> ua amiga <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
familia. La Propia Isabel Ríos cuenta sus años <strong>de</strong> estudiante en<br />
su libro "Testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil": Mi educación fue<br />
esmerada. A los doce años escribía recuerdos pero aprendí a<br />
fregar los p<strong>la</strong>tos, encen<strong>de</strong>r el fuego <strong>de</strong> leña sop<strong>la</strong>ndo hasta que<br />
me mareaba, barrer, hacer <strong>la</strong> cama, y proveer <strong>la</strong> leñera para<br />
toda <strong>la</strong> temporada <strong>de</strong> invierno...."<br />
Isabel a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que había para estudiar realizó distintos<br />
intentos para examinarse por libre en Perito Mercantil, hasta<br />
que se presenta en una oposiciones para Hacienda, consiguiendo<br />
una p<strong>la</strong>za en <strong>la</strong> sub<strong>de</strong>legación <strong>de</strong> Gijón. Antes <strong>de</strong> partir a su <strong>de</strong>stino<br />
<strong>la</strong>boral, conoce a Calvelo quien se encontraba veraneando en<br />
Curtis. El joven veraneantes se estaba reponiendo <strong>de</strong> los cinco<br />
meses que había pasado en <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> Africa. Calvelo recientemente<br />
había aprobado el ultimo curso <strong>de</strong> medicina con matricu<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> honor. Nos cuenta Isabel:" Calvelo terminó su carrera <strong>de</strong> medicina<br />
dos meses más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> lo <strong>de</strong>bido a causa <strong>de</strong> una huelga <strong>de</strong> los<br />
estudiantes contra <strong>la</strong> dictadura <strong>de</strong> general Primo <strong>de</strong> Rivera. El 29<br />
<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1929 vino a Curtis y me dijo: Pinti, ¿nos casamos y nos<br />
vamos a Canarias?, -bueno, casémonos!-, y el siete <strong>de</strong> julio estábamos<br />
casados.... allí estuvimos dos felices años viviendo en Los<br />
Mulleres da emigración<br />
269
270 Mulleres da emigración<br />
L<strong>la</strong>nos (Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Palma). El primer año, Calvelo se <strong>de</strong>dicó única<br />
y exclusivamente a su profesión. El segundo, habiendo sido proc<strong>la</strong>mada<br />
<strong>la</strong> República, con gran entusiasmo en toda España, se <strong>de</strong>spertó<br />
en <strong>la</strong> gente un gran interés por <strong>la</strong> política. Calvelo sacó tiempo<br />
no se <strong>de</strong> don<strong>de</strong>, pues su trabajo profesional era enorme, y organizó<br />
el Partido Socialista y dos sindicatos <strong>de</strong> tabaqueros..."<br />
En 1932 el matrimonio Calvelo Ríos se tras<strong>la</strong>do a Curtis para<br />
tener el primer hijo, ese mismo año <strong>la</strong> familia se tras<strong>la</strong>da a<br />
Madrid con el objetivo <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>darse posteriormente a Alemania<br />
para que su marido hiciera el doctorado. Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Hitler<br />
al po<strong>de</strong>r Calvelo e Isabel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n quedarse en Madrid don<strong>de</strong> su<br />
marido trabajaba como profesor ajunto en <strong>la</strong> Cátedra <strong>de</strong><br />
Patología <strong>de</strong>l Profesor Roberto Novoa Santos. Calvelo ya había<br />
sido uno <strong>de</strong> los alumnos predilectos <strong>de</strong>l afamado medico gallego.<br />
Isabel Ríos igual que su compañero comienza a tener simpatías por<br />
los partido obreros. El socialismo les parecía a ambos algo in<strong>de</strong>finido.<br />
En 1934 se afilia al Partido Comunista y aprovechando uno<br />
<strong>de</strong> los tantos viajes que realiza a Curtis, organizó <strong>la</strong> primer célu<strong>la</strong>.<br />
"Pese a mi entusiasmo y <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> entrar en el partido -nos re<strong>la</strong>ta<br />
Isabel- en esa primera reunión, quise volverme atrás; p<strong>la</strong>nteé que<br />
no me encontraba preparada, que quería prepararme antes.<br />
Me dijeron que, precisamente, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Partido era don<strong>de</strong><br />
podría hacerlo, pues el partido era nuestra escue<strong>la</strong>..."<br />
Después <strong>de</strong> trabajar en Madrid Isabel fue tras<strong>la</strong>dada a Lugo<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> iba todos los <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Curtis. La militancia <strong>de</strong> Isabel<br />
cada vez era más comprometida. Con Calvelo leían a Marx y a<br />
Lenin. Cada día que pasaba crecía su compromiso y su formación<br />
partidaria. en Asturias había estal<strong>la</strong>do <strong>la</strong> revolución minera<br />
y <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha había respondido con mil<strong>la</strong>res <strong>de</strong> presos y <strong>de</strong> muertos.<br />
En Galicia muchos republicano fueron a parar a <strong>la</strong>s cárceles.<br />
Picallo, Cuadrado, Alvaro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas entre otros sufrirán el<br />
rigor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prisiones. Caste<strong>la</strong>o, Boveda y otros tantos el <strong>de</strong>stierro.<br />
Isabel nos re<strong>la</strong>ta aquellos años:" Des<strong>de</strong> el año 34 al 36 hicimos<br />
mucho trabajo <strong>de</strong> organización y propaganda, silencioso<br />
pero constante, y tratamos <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r. Preparamos <strong>la</strong>s elecciones<br />
<strong>de</strong>l 36 con verda<strong>de</strong>ro entusiasmo; íbamos por el campo a<br />
hab<strong>la</strong>r con verda<strong>de</strong>ro entusiasmo; íbamos por el campo a hab<strong>la</strong>r<br />
con los <strong>la</strong>bradores mientras ellos realizaban su trabajo; el<br />
ambiente general era el <strong>de</strong>l sometimiento, por diversas razones,<br />
al cacique todos le <strong>de</strong>bían algo: <strong>la</strong> asistencia médica, el asesoramiento<br />
legal, etc, etc, pues médico, abogado, boticario, etc., pertenecían<br />
a <strong>la</strong> misma familia. Todo esto lo pagaba el <strong>la</strong>brador con<br />
su voto y costaba trabajo hacerle compren<strong>de</strong>r lo caros que le<br />
salían dichos servicios precisamente por su forma <strong>de</strong> pago..."<br />
Durante <strong>la</strong> campaña electoral Isabel fue encomendada por el<br />
partido para estar en <strong>la</strong> Coruña con "La Pasionaria". Dolores
daba un mitin en el Teatro Rosalía <strong>de</strong> Castro y un grupo <strong>de</strong> compañeras<br />
tenía que acompañar<strong>la</strong>. Ese día <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l acto que<br />
termino con enfrentamientos con los anarquistas y muchos compañeros<br />
con golpes en <strong>la</strong> cara, Isabel y un grupo <strong>de</strong> camaradas<br />
<strong>de</strong> el<strong>la</strong> comieron con <strong>la</strong> Pasionaria. En otra gira <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res<br />
comunistas conoce a F. C<strong>la</strong>udin quien fuera enviado por el<br />
Comité Central para participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña electoral. Con el<br />
entusiasmo <strong>de</strong>l avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda <strong>la</strong> célu<strong>la</strong> don<strong>de</strong> militaba<br />
Isabel fue reclutando a los obreros <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona hasta llegar a tener<br />
60 afiliados. Isabel Ríos fue nombrada secretaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> célu<strong>la</strong><br />
comunista, durante su mandato organizo el Sindicato <strong>de</strong> Oficios<br />
Varios. Tanto el partido cono el sindicato alqui<strong>la</strong>n un local conjunto<br />
don<strong>de</strong> comenzaran a realizar una actividad más abierta.<br />
El propio marido <strong>de</strong> Isabel que seguía en Madrid como profesor<br />
solicito <strong>la</strong> afiliación al Partido Comunista. La república se<br />
<strong>de</strong>batía en un momento <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>finiciones. Era julio <strong>de</strong>l<br />
36 y a Curtis llegaban los primeros rumores <strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> estado.<br />
El 18 <strong>de</strong> julio <strong>la</strong> noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sublevación va tomando cuerpo.<br />
Isabel y los comunistas intentan organizar <strong>la</strong> resistencia. La confusión<br />
en el bando leal es total, <strong>la</strong>s izquierdas no tenían ningún<br />
p<strong>la</strong>n conjunto en caso <strong>de</strong> golpe militar. nadie sabia que hacer, los<br />
comunistas pedían armas y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s pedían calma. A los<br />
pocos días <strong>la</strong> guardia civil y los fa<strong>la</strong>ngistas comenzaron a copar<br />
pueblo tras pueblo y a <strong>de</strong>tener a los militantes más <strong>de</strong>stacados.<br />
El 5 <strong>de</strong> agosto <strong>la</strong> guardia civil va a <strong>la</strong> caza <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Cavelo-<br />
Ríos, estos intentaron escapar pero les fue imposible. Los tras<strong>la</strong>daron<br />
a Curtis y al día siguiente fueron llevados a <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong><br />
Santiago. Al llegar los ortos presos les van contando los horrores<br />
que estaban cometiendo los fa<strong>la</strong>ngistas. Allí se enteran que<br />
había sido fusi<strong>la</strong>do Anxel Casal Camilo Díaz y un sin fin <strong>de</strong><br />
militantes <strong>de</strong> todos los partidos. Por <strong>la</strong>s noches cuenta Isabel los<br />
carceleros sacaban a los compañeros para darles el paseo y tirarlos<br />
por <strong>la</strong>s cunetas, para que el pueblo escarmentara.<br />
Después <strong>de</strong> varios meses el 19 <strong>de</strong> diciembre <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />
facciosas realizan una farsa judicial con<strong>de</strong>nando al matrimonio<br />
a <strong>la</strong> pena <strong>de</strong> muerte.<br />
La noticia fue angustiante para ambos, por sus mentes pasaban<br />
sus dos hijos. Que iba <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> ellos si fueran fusi<strong>la</strong>dos. La única<br />
esperanza que tenía el matrimonio era que los leales a <strong>la</strong> república<br />
pudieran ap<strong>la</strong>star en todo el Estado Español a los sediciosos.<br />
Isabel narra en forma dramática sus últimos momentos junto a<br />
su marido en <strong>la</strong> cárcel: " Bueno, ya estamos con<strong>de</strong>nados a<br />
muerte; a los cinco días, por lo tanto el día <strong>de</strong> navidad se cumplirá<br />
<strong>la</strong> sentencia; seremos fusi<strong>la</strong>dos. Calvelo me dice que para<br />
salbarme simule un embarazo; él podrá conseguir dos médicos<br />
que certifiquen, por lo menos dudas, sobre mi estado. Ante esto<br />
Mulleres da emigración<br />
271
272 Mulleres da emigración<br />
tendría que suspen<strong>de</strong>rse <strong>la</strong> ejecución y mientras tanto muchas<br />
cosas podían pasar, entre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> <strong>de</strong> ganar <strong>la</strong> guerra, etc.. Pero<br />
yo no quiero <strong>de</strong> ninguna manera; me parece una inmoralidad<br />
echar <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> tener hijos para salvarme....¡si me salvaba!<br />
Prefería morir con Calvelo. Con lo <strong>de</strong>l embarazo se ap<strong>la</strong>zaría<br />
el cumplimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> sentencia y pasado el tiempo, tendría<br />
que morir so<strong>la</strong>...¡no, iría con él!..."<br />
Aquel<strong>la</strong>s horas fueron terribles, cada minuto parecía un siglo.<br />
Aquel<strong>la</strong> tar<strong>de</strong> nos cuenta Isabel:" Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> cena, antes <strong>de</strong><br />
que me encierren en mi celda, pido permiso al director para<br />
<strong>de</strong>spedirme <strong>de</strong> los otros con<strong>de</strong>nados a muerte, pues Calvelo y<br />
yo como fuimos los primeros en ser juzgados, <strong>de</strong> esa tanda, se<br />
entien<strong>de</strong> seriamos los primeros en ser ejecutados. Me <strong>de</strong>spido<br />
con un abrazo <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los compañeros, que serian fusi<strong>la</strong>dos<br />
en los días siguientes; nos <strong>de</strong>cimos adiós, como si fuera<br />
otro día cualquiera y no el último que íbamos a vivir, y me<br />
dicen tal cantidad <strong>de</strong> cosas hermosas que era como para creerse<br />
una heroína; pero yo estaba más allá <strong>de</strong> toda vanidad. Veía<br />
<strong>la</strong> vida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una gran altura y me sentía libre <strong>de</strong> cualquiera<br />
sentimiento mezquino. Una inmensa paz y un gran amor me<br />
invadía, una serenidad intensa y profunda y una dulzura inconmensurable<br />
que abarcaba a todos los seres <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.<br />
Mis hijos hijos se habían ido <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> anterior a Ponferrada,<br />
para que no estuvieran en Santiago el día <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución.<br />
Antes <strong>de</strong> irse vinieron a <strong>la</strong> cárcel a <strong>de</strong>spedirse <strong>de</strong> nosotros. mi<br />
hijo el mayor mirandome fijamente durante un rato me dijo: -<br />
Mama, no eres <strong>la</strong> misma, no tienes <strong>la</strong> misma cara, esta <strong>de</strong> ahora<br />
es más dulce-, <strong>la</strong> perspicacia <strong>de</strong> los chicos es sorpren<strong>de</strong>nte..."<br />
El día 24 estaba todo listo para el fusi<strong>la</strong>miento pero <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />
lo postergaron para el 31 <strong>de</strong> diciembre.<br />
El día 30 ambos con<strong>de</strong>nados aprovechan los últimos minutos<br />
<strong>de</strong> sus vidas para hab<strong>la</strong>r :" Durante <strong>la</strong>s tres últimas horas<br />
<strong>de</strong> su vida, char<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> nuestras cosas, <strong>de</strong> nuestra vida en<br />
común, <strong>de</strong> nuestro amor, <strong>de</strong> nuestros problemas. Char<strong>la</strong>mos<br />
a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> miril<strong>la</strong> con los compañeros que seguirían su<br />
mismo camino en días sucesivos...". Esa misma noche cuando<br />
su celda era cerrada los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión le<br />
comunican que le habían conmutado <strong>la</strong> pena. Nos sigue re<strong>la</strong>tando<br />
Isabel: Toda mi angustia se centra en el hecho <strong>de</strong> que<br />
calvelo tenga que morir solo, tenga que enfrentar el pelotón<br />
<strong>de</strong> ejecución sin mi, pues ya nos habíamos hecho a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
morir juntos. Por <strong>la</strong> mañana antes <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>do Manuel<br />
Calvelo teien una breve <strong>de</strong>spedida <strong>de</strong> Isabel don<strong>de</strong> nos cuenta<br />
Isabel que "Calvelo sólo me pi<strong>de</strong> una cosa que <strong>de</strong>dique mi<br />
vida a luchar por lo que él muere, es <strong>de</strong>cir, por el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />
todo ser humano a una vida digna..."
El 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1936 pocas horas antes <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>da<br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s le conmutan <strong>la</strong> pena por <strong>la</strong> <strong>de</strong> reclusión perpetua,<br />
mientras que Manuel calvelo era fusi<strong>la</strong>do ese mismo día<br />
con el orgullo <strong>de</strong> morir por una causa justa.<br />
Isabel Ríos durante siete años recorrerá distintas cárceles,<br />
Santiago, Saturrarán y Betanzos, siendo puesta en libertad condicional<br />
en 1943. La cárcel <strong>de</strong> Saturrarán en el país vasco fue<br />
lugar elegido por los franquistas para llevar a <strong>la</strong>s mujeres políticas<br />
más peligrosas. La mayoría <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s eran nacionalistas<br />
vascas y un grupo <strong>de</strong> mujeres gallegas Entre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> anarquista<br />
Joaquina Dorado, <strong>la</strong> comunista Flora <strong>de</strong> Dios Fernan<strong>de</strong>z y <strong>la</strong><br />
hija <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stacado pensar libertario Ricardo Mel<strong>la</strong>, que fue<br />
procesada por el simple hecho <strong>de</strong> ser su hija.<br />
"El 21 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1943 salgo en libertad...Es un día maravilloso,<br />
<strong>de</strong> primavera, pero aunque hubiera llovido a mares a mí<br />
me parecería el día perfecto..."<br />
Al salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión durante mucho tiempo es sometida a un<br />
control muy estricto por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía. Era constantemente<br />
seguida y observada por <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> seguridad. A pesar <strong>de</strong><br />
ello al poco <strong>de</strong> llegar a Galicia se puso a co<strong>la</strong>borar nuevamente<br />
con el Partido comunista y con <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> que estaba organizada<br />
en los montes. Es así como frecuenta al mítico Benigno<br />
Andra<strong>de</strong> "Foucel<strong>la</strong>s" y a Manuel Ponte etc.<br />
"Todos los que salimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel -seña<strong>la</strong> Isabel- ansiamos<br />
sumarnos a cualquier movimiento <strong>de</strong> resistencia al franquismo".<br />
En 1946 se tras<strong>la</strong>da a vivir a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> A Coruña en <strong>la</strong> calle<br />
Riego <strong>de</strong> Agua. El acoso policial era incesante, Isabel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />
machar a Buenos Aires don<strong>de</strong> tiene familia para <strong>de</strong>jar a sus hijos<br />
a resguardo y el<strong>la</strong> volver a Galicia para incorporarse a <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong>.<br />
El 18 <strong>de</strong> julio embarco con sus hijos rumbo al Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. En<br />
su <strong>de</strong>seo estaba que sus hijos pudieran tras<strong>la</strong>darse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Argentina hasta <strong>la</strong> Unión Soviética para que pudieran estudiar.<br />
Pero <strong>la</strong> realidad fue muy distinta Isabel y sus hijos tardaron mucho<br />
tiempo en encontrar el vinculo con el Partido Español y cuando lo<br />
realizaron no fue los esperado. A pesar <strong>de</strong> ellos reinicio su militancia<br />
comunista en el seno <strong>de</strong> <strong>la</strong> emigración. Se incorporo a <strong>la</strong><br />
Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s Gallegas participando <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión<br />
femenina y <strong>la</strong> <strong>de</strong> cultura. Por aquellos años <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los<br />
comunistas en esta asociación era muy gran<strong>de</strong>. Intelectuales galleguistas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> valía <strong>de</strong> Arturo Cuadrado, Ramón <strong>de</strong> Valenzue<strong>la</strong>,<br />
Eduardo B<strong>la</strong>nco Amor, Marivi Vil<strong>la</strong>ver<strong>de</strong> y Luis Seoane estaban<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esa órbita política. Luego se sumaria Lorenzo Vare<strong>la</strong> etc.<br />
En los principios <strong>de</strong> los años 60 con los cambios producidos en<br />
China, Isabel y un grupo <strong>de</strong> comunistas comienzan a tener diferencias<br />
idiologicas con el partido que comandaba Carrillo. En<br />
Mulleres da emigración<br />
273
274 Mulleres da emigración<br />
esa etapa política este dirigente comunistas había propiciado el<br />
<strong>de</strong>smante<strong>la</strong>miento <strong>de</strong> <strong>la</strong> resistencia guerrillera y hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Unión Nacional. Se iba cultivando <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l partido los gérmenes<br />
que años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>sembocarían en el eurocomunismo.<br />
Las disi<strong>de</strong>ncias Irán en aumento hasta que son expulsados por<br />
"fraccionistas". En ese grupo <strong>de</strong> gallegos estaban el hoy <strong>de</strong>stacado<br />
ginecólogo pontevedrés Manuel Viñas, Leonardo omero,<br />
Roberto Calvelo, Antonio Pérez y el actual presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l CRE<br />
<strong>de</strong> Buenos Aires Francisco Lores. (Con <strong>la</strong> ida <strong>de</strong> Isabel <strong>de</strong><br />
Buenos Aires este grupo <strong>de</strong> pensamiento maoísta funda el primer<br />
grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UPG bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Manuel Mera).<br />
Uno <strong>de</strong> sus compañeros <strong>de</strong> militancia <strong>de</strong> aquellos años, "Paco"<br />
Lores, recordara algunas características <strong>de</strong> el<strong>la</strong>: " Isabel era una<br />
mujer con mucha personalidad, era una mujer con una importante<br />
formación política. Tanto a mi como a los <strong>de</strong>más compañeros <strong>de</strong>l<br />
grupo nos encantaba escuchar sus opiniones. El<strong>la</strong> pensaba que era<br />
posible seguir luchando a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía armada contra <strong>la</strong> dictadura<br />
<strong>de</strong> Franco. Siempre fue una mujer valiente. Tanto a mi como<br />
a Leonardo y Viñas que eramos más jóvenes que el<strong>la</strong>, nos encantaba<br />
cuando nos contaba sobre su participación en <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong>. Con<br />
su muerte se nos va un pedazo <strong>de</strong> <strong>la</strong> heroica historia <strong>de</strong> Galicia"<br />
En 1966 <strong>de</strong>bido al golpe militar <strong>de</strong> Ongania, su hijo se tras<strong>la</strong>da<br />
a chile e Isabel le sigue los pasos. Roberto calvelo fue contratado<br />
por el Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> este país. En 1971<br />
paso a ser consultor <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAO.<br />
En 1973 otra vez al exilio, el golpe <strong>de</strong> Pinochet <strong>la</strong> obliga a salir<br />
rápidamente <strong>de</strong> este país y se tras<strong>la</strong>da al Perú. En 1975 su hijo<br />
Manolo <strong>la</strong> invita a pasar unas vacaciones al Estado Español<br />
llegando unos días antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Franco. Esta visita<br />
pasaría a ser permanente ya que al poco llegar consigue ser<br />
reintegrada a su puesto <strong>la</strong>boral en el Ministerio <strong>de</strong> Hacienda y<br />
se radica en Madrid.<br />
"No me llevó a <strong>la</strong> lucha ambición alguna, mejor dicho, me<br />
llevó una ambición inmensa, <strong>la</strong> <strong>de</strong> querer aportar mi granito <strong>de</strong><br />
arena a <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> una sociedad injusta, <strong>de</strong>shumanizada,<br />
cruel, en otra más justa que abarcara a todos los seres y<br />
en otra más justa que abarcara a todos los seres y en <strong>la</strong> que<br />
todos encontraran <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> vivir a nivel humano"<br />
Isabel Ríos falleció en Madrid el 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1997. Su apasionante<br />
historia nos llena <strong>de</strong> orgullo por su valentía y su confianza,<br />
en unos i<strong>de</strong>ales que querían cambiar el mundo.
María Seoane Toimil<br />
OLEIROS 1952 /BOS AIRES 1977
MARIA SEOANE TOIMIL<br />
María Seoane Toimil naceu o 14 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1952<br />
nunha al<strong>de</strong>a chamada Oleiros, pertencente ao Municipio <strong>de</strong><br />
Silleda, provincia <strong>de</strong> Pontevedra. Os seus pais Manuel<br />
Seoane Tallón e Victorina Toimil Dobarro <strong>de</strong>dicábanse ao<br />
traballo rural, criaban galiñas, algunhas vacas e porcos. A<br />
familia Seoane Toimil tiña tres fillos: María, Inés e Antonio.<br />
Logo <strong>de</strong> nacer o seu último fillo, os pais <strong>de</strong> María <strong>de</strong>cidiron<br />
que ante a situación difícil po<strong>la</strong> que atravesaban naqueles<br />
momentos o mellor era emigrar. Na al<strong>de</strong>a a maioría marchaba<br />
cara a Bos Aires; alí os Seoane tiñan familiares e pensaban<br />
que todo ía ser máis doado.<br />
A súa irmá Inés comenta aspectos da súa vida familiar: "Os<br />
nosos pais, que eran <strong>la</strong>bregos, chegaron connosco a estas<br />
terras <strong>de</strong> América como tantos outros emigrantes, alentados<br />
polo <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> progresar e iluminados coa luz dunha nova<br />
vida. O buque no cal chegamos ao porto <strong>de</strong> Bos Aires chamábase<br />
Yapeyú. Corría o ano 1957 e María tiña 4 anos.<br />
Estudou no Colexio das Irmás Canossianas, na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Berisso (provincia <strong>de</strong> Bos Aires), un pobo <strong>de</strong> obreiros e <strong>de</strong><br />
inmigrantes que coñeceran a guerra, as loitas e a resistencia.<br />
Sempre foi unha alumna bril<strong>la</strong>nte, pero sobre todo, unha<br />
compañeira moi querida e unha amiga entrañábel para os<br />
seus. Alí licenciouse <strong>de</strong> mestra e axiña este oficio foina<br />
achegando a outras esco<strong>la</strong>s, outros barrios, outras realida<strong>de</strong>s<br />
e pobrezas". E continúa a re<strong>la</strong>tar: "Na Universida<strong>de</strong><br />
Nacional <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta cursou a carreira <strong>de</strong> Psicoloxía e licenciouse<br />
moi nova, aos 22 anos. Era a década dos ´70 e na rúa<br />
e nas faculta<strong>de</strong>s respirábase o ar fresco que traía a ilusión<br />
dun mundo novo, máis xusto, máis digno...María (Maruxa,<br />
para nós) tamén quixo formar parte <strong>de</strong>ste convite do futuro.<br />
Traballou até o día do seu secuestro na empresa estatal<br />
Petroquímica General Mosconi, mais, asema<strong>de</strong>, tiña unha<br />
participación activa en traballos nos bairros marxinais. A<br />
Mulleres da emigración<br />
277
María na esco<strong>la</strong><br />
en Bos Aires.<br />
278 Mulleres da emigración<br />
súa sensibilida<strong>de</strong> fronte á pobreza e a exclusión social fixo<br />
que a súa pertenza política á agrupación Juventud Peronista,<br />
estivese sempre orientada cara á cuestión comunitaria".<br />
A Inés énchenselle os ollos <strong>de</strong> bágoas ao lembrar as aptitu<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> María: "Amaba ler (sempre o fixo <strong>de</strong> marabil<strong>la</strong>,.até<br />
parecía que nacera sabendo ler), gozaba coas obras <strong>de</strong><br />
Fe<strong>de</strong>rico García Lorca e Rosalía <strong>de</strong> Castro. Tamén lle gustaba<br />
a epistemoloxía, e apaixoáballe escoitar aos Beatles, Joan<br />
Baez e Joan Manuel Serrat.<br />
Encantáballe <strong>de</strong>partir coa súa familia e os seus amigos, ir ao<br />
cine co mozo, quería á vida e loitaba polo benestar <strong>de</strong> todos".<br />
A fin dos soños <strong>de</strong> María.
O 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1976 o xeneral Rafael Vi<strong>de</strong><strong>la</strong> á fronte das forzas<br />
armadas instaura unha sanguenta ditadura que pon en práctica<br />
un dos máis atroces gobernos <strong>de</strong> ultra<strong>de</strong>reita que asobal<strong>la</strong>ron<br />
Arxentina. A tortura máis sostificada e perversa, o secuestro<br />
<strong>de</strong> estudantes, obreiros e profisionais, sen distinción <strong>de</strong> sexo<br />
nin ida<strong>de</strong> foi o obxectivo dos militares. O botín <strong>de</strong> guerra incluía<br />
todo, até a apropiación <strong>de</strong> nenos nacidos en cativerio.<br />
"Secuestrárona - sina<strong>la</strong> Inés - o 12 <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1977 ás dúas<br />
da madrugada uns homes encarapuchados e armados vestidos<br />
<strong>de</strong> civil, levándo<strong>la</strong> a empurróns da nosa casa <strong>de</strong> Berisso. Tiña<br />
só 24 anos. A avoa Manue<strong>la</strong>, os nosos pais, Antonio e eu,<br />
fomos impotentes testemuñas <strong>de</strong>se horror. Foi vista por<br />
<strong>de</strong>rra<strong>de</strong>ira vez no campo ´La Cacha´ en agosto <strong>de</strong>se ano.<br />
Hoxe permanece <strong>de</strong>saparecida."<br />
O campo <strong>de</strong> concentración ´La Cacha´ estaba situado nas rúas<br />
195 entre 47 e 52 da localida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Olmos, Partido <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />
Funcionou nas antigas insta<strong>la</strong>cións <strong>de</strong> L.S. Radio Provincia emisora<br />
do goberno da Provincia <strong>de</strong> Bos Aires; a mesma atopábase<br />
ao carón das unida<strong>de</strong>s penitenciarías Nº 1 e 8, a uns 300 metros<br />
María Seoane cos seus amigos da Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Psicoloxía.<br />
Mulleres da emigración<br />
279
Acto político no ano 1973.<br />
280 Mulleres da emigración<br />
do Cárcere <strong>de</strong> Olmos, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte do Servizo Penitenciario<br />
Provincial (UPI) pertencente ao chamado ´circuíto Camps´.<br />
O sanguinario coronel Ramón Juan Camps, dono da vida e<br />
da morte dos secuestrados neste centro ilegal <strong>de</strong> <strong>de</strong>tención,<br />
sinalou nunha oportunida<strong>de</strong>: "Non <strong>de</strong>sapareceron persoas<br />
senón subversivos".<br />
Neste campo, como na maioría dos existentes baixo aque<strong>la</strong><br />
ditadura, leváronse a cabo aberrantes torturas. Unha das máis<br />
tristemente soadas foi a picana eléctrica que se aplicaba nas<br />
zonas sensíbeis do corpo espido da vítima, mentres esta permanecía<br />
atada sobre un colchón húmido ou sobre un elástico <strong>de</strong><br />
metal (<strong>de</strong>nominado "parril<strong>la</strong>"). Tamén lles propinaban puñadas<br />
e con obxectos coma paus ou bastóns, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> patadas.<br />
Todo isto entre ameazas, insultos e tocamentos. Un dos tormentos<br />
predilectos era o ´submariño mol<strong>la</strong>do´, que consistía<br />
en introducir a cabeza da vítima nun bal<strong>de</strong> <strong>de</strong> auga, até provocar<br />
un comezo <strong>de</strong> asfixia, ou o ´submarino seco´ nese caso<br />
asfixia producíase con bolsas <strong>de</strong> nailon ou almofadas. Entre as<br />
torturas psicolóxicas, era común obrigar aos <strong>de</strong>tidos a escoitar<br />
os berros dos <strong>de</strong>mais torturados. Durante os interrogatorios, as
vexacións repetíanse varias veces e aplicábanse en forma combinada.<br />
Cando estes ramataban, os secuestrados era conducidos<br />
a cuartos pequenos, para dúas ou tres persoas, ou a salóns<br />
máis amplos, suxeitos a ganchos no piso, tirados sobre mantas<br />
ou colchorías, atados, encarapuchados e escoitando os gritos<br />
<strong>de</strong>sgarrados dos compañeiros <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>a.<br />
Inés e Antonio, embargados <strong>de</strong> tristeza po<strong>la</strong> lembranza <strong>de</strong><br />
María, finalizan dicindo: "Sempre a quixemos moito, hoxe<br />
todos estrañámo<strong>la</strong> tanto..."<br />
Manifestación<br />
Universitaria Peronista<br />
no ano 1973.<br />
Mulleres da emigración<br />
281
MARÍA SEOANE TOIMIL<br />
María Seoane Toimil nació el 14 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1952 en una<br />
al<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Galicia l<strong>la</strong>mada Oleiros, perteneciente al Municipio<br />
<strong>de</strong> Silleda. Sus padres Manuel Seoane Tallón y Victorina<br />
Toimil Dobarro se <strong>de</strong>dicaban al trabajo rural, criaban gallinas,<br />
algunas vacas y cerdos. La familia Seoane Toimil tenía tres<br />
hijos María, Inés y Antonio. Después <strong>de</strong> nacer su último hijo,<br />
los padres <strong>de</strong> María <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n que ante <strong>la</strong> situación dificil por <strong>la</strong><br />
que atravesaban en aquellos momentos lo mejor era emigrar.<br />
En aquel<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a <strong>la</strong> mayoría marchaba para Buenos Aires, allí<br />
los Seoane tenían familiares y todo iba a ser más fácil.<br />
Su hermana, Inés Seoane, nos cuenta aspectos <strong>de</strong> su vida familiar:"<br />
Nuestro padres: Victoria y Manuel, <strong>la</strong>bradores, llegaron con<br />
nosotras a estas tierras <strong>de</strong> América, como tantos otros, alentados<br />
por el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> progresar, iluminados con <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> una nueva<br />
vida. El buque que nos trajo era enorme, se l<strong>la</strong>maba Yapeyú, el<br />
puerto era Buenos Aires y el año, 1957, María tenia 4 años.<br />
Estudió en el Colegio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Hermanas Canossianas, en <strong>la</strong> ciudad<br />
<strong>de</strong> Berisso, un pueblo <strong>de</strong> obreros y lleno <strong>de</strong> inmigrantes<br />
que habían conocido <strong>la</strong> guerra, <strong>la</strong>s luchas y <strong>la</strong> resistencia.<br />
Siempre fue una alumna bril<strong>la</strong>nte, pero sobre todo, una compañera<br />
muy querida y una amiga entrañable para los suyos. Allí<br />
se recibió <strong>de</strong> maestra y rápidamente este oficio <strong>la</strong> fue acercando<br />
a otras escue<strong>la</strong>s, a otros barrios, otras realida<strong>de</strong>s y pobrezas.<br />
En <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta estudio <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong><br />
Psicología y se gradúo teniendo 22 años. Eran los 70 y en <strong>la</strong><br />
calle y en <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s se respiraba el aire fresco que traía <strong>la</strong><br />
ilusión <strong>de</strong> un mundo nuevo, más justo, más digno...<br />
María, (Maruja, para nosotros) tampoco pudo distraerse frente<br />
a esta invitación <strong>de</strong>l futuro. Trabajó, hasta el día <strong>de</strong> su secuestro,<br />
en una empresa <strong>de</strong>l Estado: Petroquímica General<br />
Mosconi, pero al mismo tiempo tenía una participación activa<br />
en trabajos barriales. Su sensibilidad frente a <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong><br />
Mulleres da emigración<br />
283
284 Mulleres da emigración<br />
exclusión social hizo que su pertenencia política a <strong>la</strong> agrupación<br />
Juventud Peronista, estuviese siempre orientada hacia <strong>la</strong><br />
cuestión comunitaria.<br />
Amaba leer (siempre lo hizo <strong>de</strong> maravil<strong>la</strong>s...hasta parecía que<br />
había nacido sabiendo leer), le gustaba <strong>la</strong> epistemología, Los<br />
Beatles, Joan Báez, Fe<strong>de</strong>rico García Lorca, Rosalía <strong>de</strong> Castro,<br />
Serrat...conversar con nosotros, estar con sus amigos y ver cine<br />
con su novio...quería a <strong>la</strong> vida y luchaba por <strong>la</strong> vida para todos.<br />
O 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1976 el general Vi<strong>de</strong><strong>la</strong> al frente <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />
armadas instaura una sangrienta dictadura que pone en<br />
practica uno <strong>de</strong> los más atroces gobiernos <strong>de</strong> ultra<strong>de</strong>recha. La<br />
tortura más sostificada y perversa, el secuestro <strong>de</strong> estudiantes,<br />
obreros, y profesionales, sin distinción <strong>de</strong> sexo o edad fue el<br />
objetivo <strong>de</strong> los militares. En el botín <strong>de</strong> guerra todo cabía,<br />
hasta los niños nacidos en cautiverio.<br />
" La secuestraron - seña<strong>la</strong> Inés Seoane - el 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1977<br />
a <strong>la</strong>s 2.00 <strong>de</strong> <strong>la</strong> madrugada unos hombres encapuchados y armados,<br />
llevándose<strong>la</strong> a empujones <strong>de</strong> nuestra casa <strong>de</strong> Berisso. La<br />
abue<strong>la</strong> Manue<strong>la</strong>, nuestros papás y nosotros, fuimos impotentes<br />
testigos <strong>de</strong> ese horror. Fue vista en el campo "La Cacha" por última<br />
vez en agosto <strong>de</strong> ese año. Hoy permanece <strong>de</strong>saparecida."<br />
El campo <strong>de</strong> concentración "La Cacha" estaba ubicado en <strong>la</strong>s<br />
calles 195 entre 47 e 52 <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Olmos, Partido <strong>de</strong><br />
La P<strong>la</strong>ta. Funcionó en lo que fueran <strong>la</strong>s antiguas insta<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>de</strong> L.S. Radio Provincia emisora <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia<br />
<strong>de</strong> Buenos Aires., <strong>la</strong> misma se encontraba colindante con <strong>la</strong>s<br />
unida<strong>de</strong>s penitenciarias Nº 1 y 8, a unos 300 metros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Cárcel <strong>de</strong> Olmos, <strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong>l Servicio Penitenciario<br />
Provincial (UPI) perteneciente al l<strong>la</strong>mado "circuito Camps",<br />
El sanguinario Coronel Ramón Juan Camps señalo en una<br />
oportunidad: " " No <strong>de</strong>saparecieron personas sino subversivos"<br />
En este campo como en <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los existentes bajo aquel<strong>la</strong><br />
dictadura se aplicaron <strong>la</strong>s más bestiales torturas. Se les aplicaba<br />
picana eléctrica, con <strong>la</strong> victima <strong>de</strong>snuda, sobre un colchón<br />
húmedo, o un elástico <strong>de</strong> metal (<strong>de</strong>nominado parril<strong>la</strong>),<br />
atados y sobre <strong>la</strong>s zonas más sensibles <strong>de</strong>l cuerpo. También les<br />
aplicaban golpes <strong>de</strong> puño y con objetos como palos o bastones<br />
y puntapiés.. Todo esto entre amenazas, insultos y manoseos.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s torturas predilectas era el Submarino mojado que<br />
consistía en introducir <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> victima en un bal<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
agua, hasta provocar un comienzo <strong>de</strong> asfixia, o seco: asfixia<br />
con bolsas <strong>de</strong> nylon o almohadones.. Entre <strong>la</strong>s torturas psicológicas,<br />
era común obligar a escuchar los gritos <strong>de</strong> los torturados.<br />
Las torturas se repetían varias veces y se aplicaban en<br />
forma combinada. Cuando finalizaban los interrogatorios, los
secuestrados era conducidos a habitaciones pequeñas, para dos<br />
o tres personas, o a salones más amplios, sujetos a ganchos en<br />
el piso, tirados sobre mantas o colchonetas, atados, encapuchados<br />
y escuchando los gritos <strong>de</strong> los prisioneros en <strong>la</strong> tortura.<br />
Sus hermanos concluyen su testimonio diciendo: "Siempre <strong>la</strong><br />
quisimos mucho, hoy todos <strong>la</strong> extrañamos tanto..." Inés y<br />
Antonio, sus hermanos.<br />
Mulleres da emigración<br />
285
Índice<br />
Alvajar, Amparo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17<br />
Arauxo, María . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31<br />
Arias, Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43<br />
Aurea, Con<strong>de</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63<br />
Casanova, Sofía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73<br />
Castel<strong>la</strong>nos Pan, P<strong>la</strong>ceres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89<br />
Castro, Inés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105<br />
Cornes, Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117<br />
Dorado, Joaquina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131<br />
Fidalgo, María <strong>de</strong>l Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143<br />
Garcés, Delia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155<br />
Goldar, Josefa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167<br />
Lamarque, Libertad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177<br />
Mallo, Maruja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191<br />
Martínez Mesejo, Elsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205<br />
Ortiz, Mecha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233<br />
Otero, Carolina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243<br />
Ríos Lazcano, Isabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259<br />
Seoane Toimil, María . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277