14.05.2013 Views

MaquetaciÛn 1 - Crónicas de la Emigración

MaquetaciÛn 1 - Crónicas de la Emigración

MaquetaciÛn 1 - Crónicas de la Emigración

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Edita:<br />

Colección:<br />

Lois Pérez Leira<br />

Mulleres da emigración<br />

Mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong> emigración


Edita: Grupo <strong>de</strong> Comunicación Galicia en el Mundo, S.L.<br />

C/San Francisco, 57. 5º - 36202 Vigo (España)<br />

E-mail: galimundo@galimundo.com<br />

Maquetación: Camilo Pérez Alba<br />

Traducción: Gael Dosantos Vaamon<strong>de</strong><br />

Colección: <strong>Crónicas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Emigración</strong><br />

I.S.B.N.: 978-84-936759-9-8<br />

Depósito legal: VG 1455-2009<br />

Impreso en Obradoiro Gráfico, S.L.<br />

Polígono Industrial do Rebullón, 52D<br />

Mos-Pontevedra


Para a miña nai Flora, para as miñas tías Maruxa,<br />

Aurea e Herminia, emigrantes como todas e<strong>la</strong>s.<br />

Para Oscar Alba por toda a súa <strong>de</strong>dicación e afecto.<br />

Para mi madre Flora, para mis tías Maruja, Aurea y<br />

Herminia, emigrantes como todas el<strong>la</strong>s.<br />

Para Oscar Alba por toda su <strong>de</strong>dicación y afecto.


INTRODUCIÓN<br />

A partir do século XVI comeza o proceso migratorio <strong>de</strong> Galiza<br />

cara ao continente americano. Anteriormente a nosa emigración<br />

estaba orientada cara a Caste<strong>la</strong> ou Portugal.<br />

Tanto os Reis Católicos como o rei <strong>de</strong> Portugal Joao iniciaron<br />

un longo proceso <strong>de</strong> colonización das terras <strong>de</strong>scubertas. A<br />

presenza <strong>de</strong> piratas ingleses, franceses e ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses po<strong>la</strong>s costas<br />

do sur <strong>de</strong> América levaron ás coroas peninsu<strong>la</strong>res a fundar<br />

asentamentos poboacionais.<br />

En 1534, coa división administrativa do Brasil en Capitanías,<br />

Porto Seguro (Baía) pasou a ser sé dunha das Capitanías. Don<br />

Joao doa a Pero do Campo Tourinho, por carta Rexia do 27 <strong>de</strong><br />

maio <strong>de</strong> 1534, 50 leguas <strong>de</strong> costa, entre os ríos Mucury e Poxim.<br />

Ostentaba enorme riqueza <strong>de</strong> enerxía hidráulica e pau-brasil,<br />

sendo o solo <strong>de</strong> óptima calida<strong>de</strong> para o cultivo <strong>de</strong> cana <strong>de</strong> azucre.<br />

Un ano <strong>de</strong>spois organizou unha expedición <strong>de</strong> 700 persoas<br />

que se tras<strong>la</strong>daron en catro naves e dúas carabe<strong>la</strong>s. Para iso<br />

reclutou familias <strong>de</strong> Viana, do norte <strong>de</strong> Portugal e do sur <strong>de</strong><br />

Galiza. Estas familias galegas po<strong>de</strong>rían consi<strong>de</strong>rarse como as<br />

precursoras da nosa emigración a este continente. Desta forma<br />

chegan as primeiras mulleres galegas ao novo mundo.<br />

Galiza durante os últimos séculos converteuse nun dos países<br />

do mundo que, en proporción á súa poboación, tivo un dos<br />

éxodos migratorios máis importantes <strong>de</strong> Europa. Aínda que<br />

este fenómeno foi moi estudado polos historiadores, non foi así<br />

no caso específico das mulleres emigrantes. Como noutros<br />

aspectos sociais, a muller foi e segue sendo a gran<strong>de</strong> ausente<br />

da investigación histórica. Nos últimos anos algúns traballos<br />

<strong>de</strong> investigación il<strong>la</strong>dos foron dando conta do papel da muller<br />

nesta epopea colectiva que foi a nosa emigración.<br />

A fins do século XIX a presenza da muller no proceso migratorio<br />

é máis <strong>de</strong>stacada. Miles <strong>de</strong> mozas solteiras marchan a<br />

Cuba, a Lisboa ou á Arxentina para trabal<strong>la</strong>r nos quefaceres


domésticos. Outras terminaban trabal<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> prostitutas en<br />

bor<strong>de</strong>is das gran<strong>de</strong>s capitais americanas. Na maioría dos casos<br />

eran explotadas polos seus propios paisanos.<br />

En Cuba máis <strong>de</strong> 60.000 galegas asentáronse nesta il<strong>la</strong> caribeña.<br />

Fundaron a asociación Fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Galicia e o hospital <strong>de</strong><br />

igual nome, que aínda brinda servizos na Habana. O historiador<br />

cubano Xulio César González Pagés, autor do libro<br />

<strong>Emigración</strong> <strong>de</strong> mulleres galegas a Cuba: As Fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Galicia<br />

cóntanos a situación <strong>de</strong>stas emigrantes: A asociación xurdiu<br />

como unha irmanda<strong>de</strong> ao redor da prostitución. A i<strong>de</strong>a era dar<br />

asistencia a moitas daque<strong>la</strong>s mulleres que non eran recibidas<br />

nos hospitais e morrían <strong>de</strong> sífilis en casas <strong>de</strong> acollida.<br />

Na Arxentina nas primeiras décadas do século XX, cando o<br />

tango facía furor en Bos Aires, a oligarquía <strong>de</strong>ste país presumía<br />

<strong>de</strong> persoal doméstico galego contratando a mozas recén chegadas.<br />

Tiñan fama <strong>de</strong> honradas e trabal<strong>la</strong>doras. Tamén como en<br />

Cuba algunhas <strong>de</strong><strong>la</strong>s terminaban trabal<strong>la</strong>ndo en prostíbulos. Co<br />

<strong>de</strong>senvolvemento económico <strong>de</strong>ste país, moitas emigrantes<br />

galegas fóronse integrando na industria téxtil, na sanida<strong>de</strong>, etc.<br />

Dadas as características da nosa emigración, unha gran maioría<br />

das nosas mulleres <strong>de</strong>dicáronse a aten<strong>de</strong>r ás súas propias familias,<br />

atrasando a súa plena integración socio-<strong>la</strong>boral.<br />

A partir da Guerra Civil chegan aos países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

centenares <strong>de</strong> exiliadas, en moitos casos xunto ás súas familias.<br />

Entre as máis <strong>de</strong>stacadas po<strong>de</strong>mos nomear a: P<strong>la</strong>ceres<br />

Castel<strong>la</strong>nos, Maruja Mallo, Amparo Alvajar, Virxinia Pereira,<br />

Rosina Otero, Carmen Muñoz, Elisa e Mireya Dieste, María<br />

Miramontes, Elena Olmos, María Vitoria Valenzue<strong>la</strong>, María<br />

Elvira Fernán<strong>de</strong>z López (coñecida como Maruxa Seoane),<br />

Isabel Ríos, Eduarda, Isabel e Inocencia Echegaray na<br />

Arxentina; Manue<strong>la</strong> Somoza, en Uruguai; en Cuba, Soledad<br />

Figueral, Dora Darcaño e María Araújo; en México, Luisa<br />

Viqueira (secretaria da <strong>de</strong>legación <strong>de</strong> México do Consello <strong>de</strong><br />

Galiza), Syra Alonso e Ascensión Concheiro García,<br />

"Choncha"; en Venezue<strong>la</strong>, María Teresa Cuenca <strong>de</strong> Tejero,<br />

Pura Vázquez e Concha Nogueira; Joaquina Dorado, Merce<strong>de</strong>s<br />

Núñez, Amparo López Jean, en Francia, etc.<br />

Tamén foron moitas as mulleres que se <strong>de</strong>stacaron no mundo cultural,<br />

como María Casares (Francia), Maruja Vil<strong>la</strong>nueva<br />

(Arxentina), Aurora Pita (Cuba) e Josefa Goldar (Arxentina) no<br />

teatro, María Valver<strong>de</strong> na lírica (Uruguai) María Muñoz na música<br />

(Cuba). Na literatura, Sofía Casanova (Polonia) e Virginia<br />

Auber Noya (Cuba). No mundo do espectáculo, Carolina Otero<br />

"A be<strong>la</strong> Otero" (Francia). Tamén fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> galegos tiveron repercusión<br />

internacional, entre e<strong>la</strong>s po<strong>de</strong>mos nomear a: Concepción<br />

Mariño, patriota venezo<strong>la</strong>na; as escritoras Nélida Piñón (Brasil),


Juana <strong>de</strong> Ibarburu (Uruguai) e Anisia Miranda (Cuba). Na<br />

Arxentina, as famosas actrices Libertad Lamarque, Delia Garcés,<br />

Mecha Ortiz, Zuly Moreno e Eva Franco.<br />

Moitos historiadores fa<strong>la</strong>n con acerto da invisibilida<strong>de</strong> das<br />

mulleres na historia. A falta <strong>de</strong> fontes, <strong>de</strong> rexistros históricos,<br />

constitúe a maior dificulta<strong>de</strong> para o seu estudo. Quixemos, con<br />

este libro <strong>de</strong> semb<strong>la</strong>nzas biográficas, poñerlles nome e rostro a<br />

tantas anónimas mulleres que por distintos motivos <strong>de</strong>stacaron<br />

na diáspora. En todo caso, este traballo <strong>de</strong> investigación é o noso<br />

pequeno e mo<strong>de</strong>sto aporte para recuperar a nosa memoria histórica<br />

e reivindicar nestas mulleres a tóda<strong>la</strong>s nosas emigrantes.


INTRODUCCIÓN<br />

A partir <strong>de</strong>l siglo XVI comienza el proceso migratorio <strong>de</strong><br />

Galicia hacia el continente americano. Anteriormente nuestra<br />

emigración estaba orientada hacia Castil<strong>la</strong> o Portugal.<br />

Tanto los Reyes Católicos como el rey <strong>de</strong> Portugal Joao iniciaron<br />

un <strong>la</strong>rgo proceso <strong>de</strong> colonización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong>scubiertas.<br />

La presencia <strong>de</strong> piratas ingleses, franceses y ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ses<br />

por <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> América llevaron a <strong>la</strong>s coronas peninsu<strong>la</strong>res<br />

a fundar asentamientos pob<strong>la</strong>cionales.<br />

En 1534, con <strong>la</strong> división administrativa <strong>de</strong>l Brasil en Capitanías,<br />

Puerto Seguro (Bahía) pasó a ser se<strong>de</strong> <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Capitanías.<br />

Don Joao dona a Pero <strong>de</strong>l Campo Tourinho, por carta Regia <strong>de</strong>l<br />

27 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1534, 50 leguas <strong>de</strong> costa, entre los ríos Mucury y<br />

Poxim. Ostentaba enorme riqueza <strong>de</strong> energía hidráulica y palobrasil,<br />

siendo el suelo <strong>de</strong> óptima calidad para el cultivo <strong>de</strong> caña<br />

<strong>de</strong> azúcar. Un año <strong>de</strong>spués organizó una expedición <strong>de</strong> 700 personas<br />

que se tras<strong>la</strong>daron en cuatro naves y dos carabe<strong>la</strong>s. Para<br />

ello reclutó familias <strong>de</strong> Viana, <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> Portugal y <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong><br />

Galicia. Estas familias gallegas podrían consi<strong>de</strong>rarse como <strong>la</strong>s<br />

precursoras <strong>de</strong> nuestra emigración a este continente. De esta<br />

forma llegan <strong>la</strong>s primeras mujeres gallegas al nuevo mundo.<br />

Galicia durante los últimos siglos se convirtió en uno <strong>de</strong> los países<br />

<strong>de</strong>l mundo que, en proporción a su pob<strong>la</strong>ción, tuvo uno <strong>de</strong><br />

los éxodos migratorios más importantes <strong>de</strong> Europa. Aunque este<br />

fenómeno fue muy estudiado por los historiadores, no fue así en<br />

el caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres emigrantes. Como en otros<br />

aspectos sociales, <strong>la</strong> mujer fue y sigue siendo <strong>la</strong> gran ausente <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> investigación histórica. En los últimos años algunos trabajos<br />

<strong>de</strong> investigación ais<strong>la</strong>dos fueron dando cuenta <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mujer en esta epopeya colectiva que fue nuestra emigración.<br />

A finales <strong>de</strong>l siglo XIX <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer en el proceso<br />

migratorio es más <strong>de</strong>stacada. Miles <strong>de</strong> jóvenes solteras se marchan<br />

a Cuba, a Lisboa o a <strong>la</strong> Argentina para trabajar en los quehaceres


domésticos. Otras terminaban trabajando <strong>de</strong> prostitutas en bur<strong>de</strong>les<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s capitales americanas. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos<br />

eran explotadas por sus propios paisanos.<br />

En Cuba más <strong>de</strong> 60.000 gallegas se asentaron en esta is<strong>la</strong> caribeña.<br />

Fundaron <strong>la</strong> asociación Hijas <strong>de</strong> Galicia y el hospital <strong>de</strong><br />

igual nombre, que todavía brinda servicios en <strong>la</strong> Habana. El historiador<br />

cubano Julio César González Pagés, autor <strong>de</strong>l libro<br />

<strong>Emigración</strong> <strong>de</strong> mujeres gallegas a Cuba: Las Hijas <strong>de</strong> Galicia<br />

nos cuenta <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> estas emigrantes: La asociación surgió<br />

como una hermandad alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> prostitución. La i<strong>de</strong>a<br />

era dar asistencia a muchas <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s mujeres que no eran recibidas<br />

en los hospitales y morían <strong>de</strong> sífilis en casas <strong>de</strong> acogida.<br />

En <strong>la</strong> Argentina en <strong>la</strong>s primeras décadas <strong>de</strong>l siglo XX, cuando el<br />

tango hacía furor en Buenos Aires, <strong>la</strong> oligarquía <strong>de</strong> este país presumía<br />

<strong>de</strong> personal doméstico gallego contratando a jóvenes recién<br />

llegadas. Tenían fama <strong>de</strong> honradas y trabajadoras. También como<br />

en Cuba algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s terminaban trabajando en prostíbulos.<br />

Con el <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> este país, muchas emigrantes<br />

gallegas se fueron integrando en <strong>la</strong> industria textil, en <strong>la</strong> sanidad,<br />

etc. Dadas <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> nuestra emigración, una gran<br />

mayoría <strong>de</strong> nuestras mujeres se <strong>de</strong>dicaron a aten<strong>de</strong>r a sus propias<br />

familias, atrasando su plena integración socio-<strong>la</strong>boral.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil llegan a los países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

centenares <strong>de</strong> exiliadas, en muchos casos junto a sus familias.<br />

Entre <strong>la</strong>s más <strong>de</strong>stacadas po<strong>de</strong>mos nombrar a: P<strong>la</strong>ceres<br />

Castel<strong>la</strong>nos, Maruja Mallo, Amparo Alvajar, Virginia Pereira,<br />

Rosina Otero, Carmen Muñoz, Elisa e Mireya Dieste, María<br />

Miramontes, Elena Olmos, María Vitoria Valenzue<strong>la</strong>, María<br />

Elvira Fernán<strong>de</strong>z López (conocida como Maruja Seoane),<br />

Isabel Ríos, Eduarda, Isabel e Inocencia en <strong>la</strong> Argentina;<br />

Manue<strong>la</strong> Somoza, en Uruguay; en Cuba, Soledad Figueral,<br />

Dora Darcaño y María Araújo; en México, Luisa Viqueira<br />

(secretaria da <strong>de</strong>legación <strong>de</strong> México <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Galicia),<br />

Syra Alonso y Ascensión Concheiro García, "Choncha"; en<br />

Venezue<strong>la</strong>, María Teresa Cuenca <strong>de</strong> Tejero, Pura Vázquez y<br />

Concha Nogueira; Joaquina Dorado, Merce<strong>de</strong>s Núñez,<br />

Amparo López Jean, en Francia, etc.<br />

También fueron muchas <strong>la</strong>s mujeres que se <strong>de</strong>stacaron en el<br />

mundo cultural, como María Casares (Francia), Maruja<br />

Vil<strong>la</strong>nueva (Argentina), Aurora Pita (Cuba) y Josefa Goldar<br />

(Argentina) en el teatro, María Valver<strong>de</strong> en <strong>la</strong> lírica (Uruguay)<br />

María Muñoz en <strong>la</strong> música (Cuba). En <strong>la</strong> literatura, Sofía<br />

Casanova (Polonia) y Virginia Auber Noya (Cuba). En el mundo<br />

<strong>de</strong>l espectáculo, Carolina Otero "La bel<strong>la</strong> Otero" (Francia).<br />

También hijas <strong>de</strong> gallegos tuvieron repercusión internacional,<br />

entre el<strong>la</strong>s po<strong>de</strong>mos nombrar a: Concepción Mariño, patriota


venezo<strong>la</strong>na; <strong>la</strong>s escritoras Nélida Piñón (Brasil), Juana <strong>de</strong><br />

Ibarburu (Uruguay) y Anisia Miranda (Cuba). En <strong>la</strong> Argentina,<br />

<strong>la</strong>s famosas actrices Libertad Lamarque, Delia Garcés, Mecha<br />

Ortiz, Zuly Moreno y Eva Franco.<br />

Muchos historiadores hab<strong>la</strong>n con acierto <strong>de</strong> <strong>la</strong> invisibilidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres en <strong>la</strong> historia. La falta <strong>de</strong> fuentes, <strong>de</strong> registros históricos,<br />

constituye <strong>la</strong> mayor dificultad para su estudio.<br />

Quisimos, con este libro <strong>de</strong> semb<strong>la</strong>nzas biográficas, ponerles<br />

nombre y rostro a tantas anónimas mujeres que por distintos<br />

motivos se <strong>de</strong>stacaron en <strong>la</strong> diáspora. En todo caso, este trabajo<br />

<strong>de</strong> investigación es nuestro pequeño y mo<strong>de</strong>sto aporte para<br />

recuperar nuestra memoria histórica y reivindicar en estas<br />

mujeres a todas nuestras emigrantes.


Amparo Alvajar<br />

CORUÑA 1916/MONSAO 1998


AMPARO ALVAJAR<br />

Fil<strong>la</strong> dun <strong>de</strong>stacado republicano, Amparo viviu primeiro a disgregación<br />

da súa familia e <strong>de</strong>spois a guerra e a persecución.<br />

En Bos Aires e París viviu o seu amor ao teatro, antes <strong>de</strong> se<br />

xubi<strong>la</strong>r na localida<strong>de</strong> fronteiriza <strong>de</strong> Monsao.<br />

María do Amparo Alvajar López naceu, segundo consta na súa<br />

partida <strong>de</strong> nacemento, na cida<strong>de</strong> da Coruña, o 11 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong><br />

1916. Foron seus pais César Alvajar Diéguez e Amparo López<br />

Jeán. A familia Alvajar gozou <strong>de</strong> gran prestixio na cida<strong>de</strong> po<strong>la</strong><br />

súa longa tradición republicana progresista. César Alvajar foi<br />

presi<strong>de</strong>nte do Casino Republicano, mentres que a súa nai foi<br />

membro das Irmanda<strong>de</strong>s da Fa<strong>la</strong>, presidiu a Agrupación<br />

Republicana Feminina e foi afiliada do Partido Galeguista.<br />

Amparo será a primeira fil<strong>la</strong> <strong>de</strong>ste matrimonio. Logo nacerán<br />

Javier, María Teresa e Ana María.<br />

A fil<strong>la</strong> maior dos Alvajar era unha adolescente que tiña o corpo<br />

estilizado e <strong>de</strong> faccións moi fermosas. Seu pai, para que pui<strong>de</strong>se<br />

ir bai<strong>la</strong>r ao Club Náutico, afiliouna a e<strong>la</strong> e máis ao seu irmán<br />

Javier, co obxectivo <strong>de</strong> que este lle fixera compaña. En agosto<br />

<strong>de</strong> 1917 seu pai pasou unha tempada preso no castelo <strong>de</strong> San<br />

Antón. Javier, nas súas memorias, lembrará as visitas que a súa<br />

irmá lle realizaba ao seu pai:<br />

Miña irmá Amparo, a maior, recordaba ao botero que viña tódolos<br />

días a recoller a comida para meu pai e o que invariablemente<br />

repetía: "señora, o preso está ben e espera regresar axiña a casa.<br />

Como era común naqueles anos, os Alvajar estaban intimamente<br />

vincu<strong>la</strong>dos á masonería liberal daqueles tempos. Tanto César<br />

Alvajar coma seu fillo Javier tiveron unha longa actuación nesta<br />

vel<strong>la</strong> institución do libre pensamento. O 21 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1932,<br />

César Alvajar funda a agrupación 'A Terceira República' e realiza<br />

un mitin no Teatro Rosalía <strong>de</strong> Castro. Alvajar tiña unha concepción<br />

política localista. Realizou distintas campañas en pro da<br />

Mulleres da emigración<br />

17


Amparo Alvajar.<br />

18 Mulleres da emigración<br />

Coruña, solicitando a capitalida<strong>de</strong> <strong>de</strong>sta cida<strong>de</strong>. Coa fundación<br />

<strong>de</strong> Unión Republicana, dirixida polo masón Diego Martínez<br />

Barrio, Alvajar integrouse neste novo partido.<br />

En 1936 créase a Frente Popu<strong>la</strong>r, formada polos partidos republicanos,<br />

os socialistas, os nacionalistas cataláns, o Partido<br />

Galeguista, os comunistas, etc. Os Alvajar puxéronse a trabal<strong>la</strong>r<br />

para o triunfo electoral <strong>de</strong>sta frente.<br />

Amparo vivía estes días electorais con gran<strong>de</strong> ilusión. Po<strong>la</strong>s<br />

mañás ía ao seu traballo no concello, e po<strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s tras<strong>la</strong>dábase<br />

ao local <strong>de</strong> Esquerda Republicana, on<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boraba como<br />

secretaria <strong>de</strong> Casares Quiroga. Co triunfo das esquerdas,<br />

Amparo é chamada a Madrid por Casares Quiroga, quen <strong>de</strong>sempeñaba<br />

o cargo <strong>de</strong> ministro da gobernación. Amparo ingresou<br />

a trabal<strong>la</strong>r para os Servizos Secretos do Ministerio que<br />

Casares Quiroga dirixía. A be<strong>la</strong> moza coruñesa foise convertendo<br />

nunha persoa <strong>de</strong> plena confianza do goberno republicano.<br />

Mentres, César Alvajar foi nomeado gobernador civil en Soria.<br />

A partir do fatídico ano 36, comeza a disgregación <strong>de</strong>sta familia.<br />

Co estalido da guerra civil, Amparo vive momentos moi difíciles


ao carón da p<strong>la</strong>na maior do goberno. Os<br />

erros políticos <strong>de</strong> Casares Quiroga serán<br />

<strong>de</strong>cisivos para a <strong>de</strong>rrota do bando republicano.<br />

Casares négase a tomar medidas<br />

contra os sediciosos e cando lle esixen<br />

que entregue as armas para facerlle<br />

fronte ao golpe militar, négase a facelo.<br />

Javier Alvajar, seu fillo, conta unha<br />

anécdota que lle re<strong>la</strong>tará Amparo:<br />

Anos máis tar<strong>de</strong> en París, miña irmá<br />

Amparo, que trabal<strong>la</strong>ba nos servizos<br />

secretos do goberno, contoume que<br />

varios meses <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> comezada a<br />

guerra foi a ver a Casares para lle preguntar<br />

qué quería que fixese coas copias<br />

dos informes que lle pasaban a el como<br />

presi<strong>de</strong>nte do goberno, dándolle conta<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da do que se tramaba nos cuarteis,<br />

cos nomes e graos respectivos dos conspiradores.<br />

A contestación <strong>de</strong> Casares á<br />

miña irmá foi a seguinte: "Amparito, por<br />

favor, fai <strong>de</strong>saparecer eses papeis que<br />

<strong>de</strong>mostran a miña culpabilida<strong>de</strong>".<br />

No Madrid heroico que resistía baixo o<br />

berro <strong>de</strong> "non pasarán" vivía outro paisano<br />

<strong>de</strong> Amparo moi amigo <strong>de</strong> Casares<br />

Quiroga, o poeta Arturo Cuadrado. O<br />

novo intelectual <strong>de</strong> esquerdas salvara a<br />

súa vida ao atoparse o 18 <strong>de</strong> xullo en<br />

Madrid, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> ter ido, como subsecretario<br />

da Comisión do Estatuto da<br />

Autonomía, a entregar dito documento<br />

ante o presi<strong>de</strong>nte da República. Os<br />

dous mozos comezaron a verse nos<br />

momentos libres. Ao pouco tempo, a<br />

amiza<strong>de</strong> converteuse en noivado e<br />

xuntos tras<strong>la</strong>dáronse co goberno a<br />

Valencia. Nesta cida<strong>de</strong> casan, sendo o<br />

padriño <strong>de</strong> vodas o <strong>de</strong>stacado dirixente<br />

galeguista Alfonso Rodríguez<br />

Caste<strong>la</strong>o. O novo matrimonio, <strong>de</strong>spois<br />

dunha tempada, trasládase co goberno<br />

legal ata Barcelona. Nos últimos meses<br />

da súa estadía en Barcelona nace a súa<br />

única fil<strong>la</strong>, Silvia.<br />

Mulleres da emigración<br />

19


Amparo Alvajar cun grupo <strong>de</strong> amigos.<br />

20 Mulleres da emigración<br />

Ana María Alvajar conta nas súas memorias inéditas, Soltando<br />

Lastre, que Amparo marchara para Madrid en marzo do 1936<br />

para co<strong>la</strong>borar con Casares Quiroga:<br />

Xamais regresou á Coruña. Non volvín ve<strong>la</strong> até o ano 1965 en<br />

París e con motivo do falecemento <strong>de</strong> meu pai.<br />

Coa <strong>de</strong>rrota do exército republicano, Amparo e Arturo cruzan<br />

os Pirineos ata chegar a Francia; alí os esperará o campo <strong>de</strong><br />

concentración. Grazas aos vínculos que seu pai ten coa masonería<br />

<strong>de</strong> Francia, logran saír <strong>de</strong>ste lugar. Sen embargo, a <strong>de</strong>sgracia<br />

chegará a este matrimonio. A súa fil<strong>la</strong> Silvia, <strong>de</strong> cinco<br />

meses <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>, colle unha enfermida<strong>de</strong> respiratoria e falece<br />

cando o matrimonio se atopa en Tolouse.<br />

Meses <strong>de</strong>spois logran embarcar en Bur<strong>de</strong>os, no barco Massilia,<br />

fretado po<strong>la</strong>s organizacións republicanas da Arxentina. No<br />

buque están <strong>de</strong> pasaxeiros o ex alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>garcía Elpidio<br />

Vil<strong>la</strong>ver<strong>de</strong>, na compaña da súa muller e das súas fil<strong>la</strong>s Rosina<br />

e Mariví. Rosina cóntanos unha referencia <strong>de</strong>sta viaxe:<br />

Coñecina no barco Massilia cando o collimos en Bur<strong>de</strong>os.<br />

Viña con Cuadrado, que era amigo do meu pai. Amparo era<br />

unha muller moi fermosa. Quen anos <strong>de</strong>spois tiveron unha<br />

re<strong>la</strong>ción máis estreita ca miña, lémbrana como unha muller<br />

moi intelixente. A fermosura <strong>de</strong> Amparo e a bohemia <strong>de</strong> Arturo<br />

terminaron con esta parel<strong>la</strong>.


Ao chegar ao porto <strong>de</strong> Bos Aires, estábanlles agardando<br />

un grupo <strong>de</strong> intelectuais galegos que chegaran<br />

antes á Arxentina. Luis Seoane sería o encargado<br />

<strong>de</strong> lle facilitar a súa rápida integración á vida intelectual<br />

<strong>de</strong>ste país. Os primeiros anos <strong>de</strong>ste matrimonio<br />

non serán nada doados. O recordo da fil<strong>la</strong><br />

falecida e as dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comezar unha nova<br />

vida van afastando a este matrimonio, ata que<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n separarse. Amparo viviu neste país ata o ano<br />

1955, adicándose <strong>de</strong> cheo ao teatro e á activida<strong>de</strong> intelectual.<br />

Segundo conta Luis Seoane:<br />

Publicou moitos artigos e ensaios encol <strong>de</strong><br />

problemas do teatro e <strong>de</strong> Galicia. Fixo numerosas<br />

traducións ó caste<strong>la</strong>n <strong>de</strong> obras <strong>de</strong><br />

Di<strong>de</strong>rot, F<strong>la</strong>ubert, Romain Rol<strong>la</strong>nd, etc.<br />

Mentres, Arturo será un dos editores máis<br />

importantes <strong>de</strong> poesía. Xunto con Seoane,<br />

fundaron un sinfín <strong>de</strong> editoriais e revistas. O<br />

Instituto <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno, que era unha agrupación teatral <strong>de</strong><br />

Bos Aires, puxo en escena varias obras <strong>de</strong> Amparo. Entre os<br />

éxitos máis distinguidos estivo a estrea da obra Amada y Tú.<br />

Esta comedia dramática consta <strong>de</strong> tres actos que se <strong>de</strong>senvolven<br />

nun clima neboento e poético, nunha vel<strong>la</strong> casona on<strong>de</strong><br />

tres homes novos namóranse da pantasma dunha adolescente.<br />

A obra foi dirixida polo director Marcelo Lavalle e contou<br />

cuns actores que anos <strong>de</strong>spois se convertirían en primeiras<br />

estre<strong>la</strong>s da escena arxentina. A actriz principal da obra era a<br />

famosa actriz Norma Aleandro, <strong>de</strong> gran éxito internacional.<br />

Acompañábana o coñecido actor Emilio Alfaro, o actor vigués<br />

Ignacio Quirós e Eduardo Balza. Outra das obras estreada por<br />

Amparo, con gran éxito, foi El balcón <strong>de</strong> los Lester.<br />

Amparo Alvajar casou posteriormente cun avogado arxentino<br />

que gozaba dunha boa situación económica, co que se tras<strong>la</strong>dou<br />

a México. Anos <strong>de</strong>spois volve separarse, tras<strong>la</strong>dándose a trabal<strong>la</strong>r<br />

a Nova York como tradutora da ONU. Dos Estados Unidos<br />

tras<strong>la</strong>douse a París, on<strong>de</strong> traballou como tradutora do Correo da<br />

UNESCO. Amparo mantivo en París unha estreita amiza<strong>de</strong> con<br />

outra gran muller galega e coruñesa como e<strong>la</strong>, María Casares.<br />

Ambas mulleres tiñas un amor especial polo teatro e ambas<br />

sufriran a persecución, por ser fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacados republicanos.<br />

En Xenebra, en 1961, foi directora do equipo <strong>de</strong> tradución da<br />

O.I.T. A súa especialida<strong>de</strong> era a tradución do inglés ao español:<br />

En Xenebra -sina<strong>la</strong> Seoane- foi unha das fundadoras do Grupo<br />

Artístico Hispanoamericano e dirixiu a estrea das obras <strong>de</strong><br />

Moratín, Lope <strong>de</strong> Vega e Buero Vallejo.<br />

Caricatura <strong>de</strong> Amparo<br />

Alvajar, por Seoane.<br />

Mulleres da emigración<br />

21


22 Mulleres da emigración<br />

Tamén realizou innumerables artigos <strong>de</strong> crítica e ensaios sobre<br />

teatro. Entre as obras que dirixiu están Fuenteovejuna, en<br />

1964, Lectura <strong>de</strong> Os Vellos non <strong>de</strong>ben <strong>de</strong> namorarse, en 1975,<br />

ou Cara <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ta, en 1975.<br />

O editor Carlos Díaz, quen participou naqueles grupos teatrais<br />

e coñeceuna durante a súa estadía en Xenebra, re<strong>la</strong>ta algúns<br />

aspectos da súa personalida<strong>de</strong>:<br />

Amparo era unha muller <strong>de</strong> forte carácter, moi nerviosa, que<br />

vivía o teatro con moita paixón. A pesar <strong>de</strong> que os que integrabamos<br />

o elenco eramos todos amateur, e<strong>la</strong> impoñíanos unha<br />

disciplina <strong>de</strong> profesionais.<br />

Logo, Carlos Díaz agrega que:<br />

A Amparo lémbroa como unha persoa culta, dun gran espírito<br />

republicano, pero moi marcada po<strong>la</strong> vida. Lembro que por<br />

aqueles anos <strong>de</strong> loita antifranquista tódolos anos realizabamos<br />

campañas para xuntar diñeiro para a loita c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina. Cada un<br />

<strong>de</strong> nós facía o seu pequeno aporte para a Unión do Povo<br />

Galego, que era a organización que por aqueles anos tiña unha<br />

actitu<strong>de</strong> máis comprometida con Galicia. Era curioso que<br />

Amparo era a nosa máis importante cotizante. Mentres nós<br />

poñiamos algúns francos e<strong>la</strong> sempre nos daba preto <strong>de</strong> 100<br />

francos, que por aqueles anos era unha cantida<strong>de</strong> moi importante.<br />

A pesar <strong>de</strong> non ser do noso partido, contabamos con todo<br />

o seu apoio económico e tamén moral.<br />

Amparo Alvajar, cando se xubi<strong>la</strong>, trasládase a vivir a Monsao,<br />

xusto na fronteira <strong>de</strong> Galicia. Alí, contemp<strong>la</strong>ndo o Miño,<br />

mirando día e noite a costa <strong>de</strong> Salvaterra, viviu recluída os últimos<br />

anos da súa vida. Amparo, a pesar da proximida<strong>de</strong> da súa<br />

Galicia natal, non volveu pisar o seu país. As profundas feridas<br />

da vida impedíanlle reatoparse cunha paisaxe que tanto amaba<br />

pero que lle producía tanta dor.<br />

Amparo Alvajar faleceu na soida<strong>de</strong> no mes <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1998.


AMPARO ALVAJAR<br />

Hija <strong>de</strong> un <strong>de</strong>stacado republicano, Amparo vivió primero <strong>la</strong><br />

disgregación <strong>de</strong> su familia y <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> guerra y <strong>la</strong> persecución.<br />

En Buenos Aires y París vivió su amor al teatro, antes <strong>de</strong><br />

jubi<strong>la</strong>rse en <strong>la</strong> localidad fronteriza <strong>de</strong> Monsao.<br />

María <strong>de</strong>l Amparo Alvajar López nació, según consta en su<br />

partida <strong>de</strong> nacimiento, en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> A Coruña, el 11 <strong>de</strong> agosto<br />

<strong>de</strong> 1916. Fueron sus padres César Alvajar Diéguez y<br />

Amparo López Jeán. La familia Alvajar gozó <strong>de</strong> gran prestigio<br />

en <strong>la</strong> ciudad por su <strong>la</strong>rga tradición republicana progresista.<br />

César Alvajar fue presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Casino Republicano, mientras<br />

que su madre fue miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Irmanda<strong>de</strong>s da Fa<strong>la</strong>, presidió<br />

<strong>la</strong> Agrupación Republicana Femenina y fue afiliada <strong>de</strong>l Partido<br />

Galleguista. Amparo será <strong>la</strong> primer hija <strong>de</strong> este matrimonio.<br />

Luego nacerán Javier, María Teresa y Ana María.<br />

La hija mayor <strong>de</strong> los Alvajar era una adolescente que tenía un<br />

cuerpo estilizado y <strong>de</strong> facciones muy bel<strong>la</strong>s. Su padre, para que<br />

pudiera ir a bai<strong>la</strong>r al Club Náutico, <strong>la</strong> afilió a el<strong>la</strong> y a su hermano<br />

Javier, con el objetivo <strong>de</strong> que este le hiciera compañía.<br />

En agosto <strong>de</strong> 1917 su padre pasó una temporada preso en el<br />

castillo <strong>de</strong> San Antón. Javier, en sus memorias, recordará <strong>la</strong>s<br />

visitas que su hermana le realizaba a su padre:<br />

Mi hermana Amparo, <strong>la</strong> mayor, recordaba al botero que<br />

venía todos los días a recoger <strong>la</strong> comida para mi padre y lo<br />

que invariablemente repetía: "señora, el preso está bien y<br />

espera regresar pronto a casa.<br />

Como era común en aquellos años, los Alvajar estaban íntimamente<br />

vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> masonería liberal <strong>de</strong> aquellos tiempos.<br />

Tanto César Alvajar como su hijo Javier tuvieron una <strong>la</strong>rga<br />

actuación en esta vieja institución <strong>de</strong>l libre pensamiento. El 21<br />

<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1932, César Alvajar funda <strong>la</strong> agrupación 'La<br />

Tercera República' y realiza un mitin en el Teatro Rosalía <strong>de</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

23


24 Mulleres da emigración<br />

Castro. Alvajar tenía una concepción política localista. Realizó<br />

distintas campañas en pro <strong>de</strong> A Coruña, solicitando <strong>la</strong> capitalidad<br />

<strong>de</strong> esta ciudad. Con <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> Unión Republicana,<br />

dirigida por el masón Diego Martínez Barrio, Alvajar se integró<br />

en este nuevo partido.<br />

En 1936 se crea el Frente Popu<strong>la</strong>r, formado por los partidos<br />

republicanos, los socialistas, los nacionalistas cata<strong>la</strong>nes, el<br />

Partido Galleguista, los comunistas, etc. Los Alvajar se pusieron<br />

a trabajar para el triunfo electoral <strong>de</strong> este frente.<br />

Amparo vivía estos días electorales con gran ilusión. Por <strong>la</strong>s mañanas<br />

iba a su trabajo en el ayuntamiento, y por <strong>la</strong>s tar<strong>de</strong>s se tras<strong>la</strong>daba<br />

al local <strong>de</strong> Izquierda Republicana, don<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boraba como<br />

secretaria <strong>de</strong> Casares Quiroga. Con el triunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s izquierdas,<br />

Amparo es l<strong>la</strong>mada a Madrid por Casares Quiroga, quien <strong>de</strong>sempeñaba<br />

el cargo <strong>de</strong> ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> gobernación. Amparo ingresó a<br />

trabajar para los Servicios Secretos <strong>de</strong>l Ministerio que Casares<br />

Quiroga dirigía. La bel<strong>la</strong> joven coruñesa se fue convirtiendo en una<br />

persona <strong>de</strong> plena confianza <strong>de</strong>l gobierno republicano. Mientras,<br />

César Alvajar fue nombrado gobernador civil en Soria.<br />

A partir <strong>de</strong>l fatídico año 36, comienza <strong>la</strong> disgregación <strong>de</strong> esta<br />

familia. Con el estallido <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil, Amparo vive<br />

momentos muy difíciles al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>na mayor <strong>de</strong>l gobierno.<br />

Los errores políticos <strong>de</strong> Casares Quiroga serán <strong>de</strong>cisivos<br />

para <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota <strong>de</strong>l bando republicano. Casares se niega a tomar<br />

medidas contra los sediciosos y cuando le exigen que entregue<br />

<strong>la</strong>s armas para hacer frente al golpe militar, se niega a hacerlo.<br />

Javier Alvajar, su hijo, cuenta una anécdota que le re<strong>la</strong>tará Amparo:<br />

Años más tar<strong>de</strong> en París, mi hermana Amparo, que trabajaba en<br />

los servicios secretos <strong>de</strong>l gobierno, me contó que varios meses<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comenzada <strong>la</strong> guerra fue a ver a Casares para preguntarle<br />

qué quería que hiciese con <strong>la</strong>s copias <strong>de</strong> los informes que<br />

le pasaban a él como presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l gobierno, dándole cuenta<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> lo que se tramaba en los cuarteles, con los nombres<br />

y grados respectivos <strong>de</strong> los conspiradores. La contestación <strong>de</strong><br />

Casares a mi hermana fue <strong>la</strong> siguiente: "Amparito, por favor, haz<br />

<strong>de</strong>saparecer esos papeles que <strong>de</strong>muestran mi culpabilidad".<br />

En el Madrid heroico que resistía bajo el grito <strong>de</strong> "no pasarán"<br />

vivía otro paisano <strong>de</strong> Amparo muy amigo <strong>de</strong> Casares Quiroga,<br />

el poeta Arturo Cuadrado. El joven intelectual <strong>de</strong> izquierdas<br />

había salvado su vida al encontrarse el 18 <strong>de</strong> julio en Madrid,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber ido, como subsecretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong>l<br />

Estatuto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Autonomía, a entregar dicho documento ante el<br />

presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República. Los dos jóvenes comenzaron a<br />

verse en los momentos libres. Al poco tiempo, <strong>la</strong> amistad se<br />

convirtió en noviazgo y juntos se tras<strong>la</strong>daron con el gobierno a


Valencia. En esta ciudad se casan, siendo el padrino <strong>de</strong> bodas<br />

el <strong>de</strong>stacado dirigente galleguista Alfonso Rodríguez Caste<strong>la</strong>o.<br />

El joven matrimonio, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una temporada, se tras<strong>la</strong>da<br />

con el gobierno legal hasta Barcelona. En los últimos meses <strong>de</strong><br />

su estancia en Barcelona nace su única hija, Silvia.<br />

Ana María Alvajar cuenta en sus memorias inéditas, Soltando<br />

Lastre, que Amparo se había marchado para Madrid en marzo<br />

do 1936 para co<strong>la</strong>borar con Casares Quiroga:<br />

Jamás regresó a La Coruña. No volví a ver<strong>la</strong> hasta el año 1965<br />

en París y con motivo <strong>de</strong>l fallecimiento <strong>de</strong> mi padre.<br />

Con <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota <strong>de</strong>l ejército republicano, Amparo y Arturo cruzan<br />

los Pirineos hasta llegar a Francia; allí los esperará el<br />

campo <strong>de</strong> concentración. Gracias a los vínculos que su padre<br />

tiene con <strong>la</strong> masonería <strong>de</strong> Francia, logran salir <strong>de</strong> este lugar.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sgracia llegará a este matrimonio. Su hija<br />

Silvia, <strong>de</strong> cinco meses <strong>de</strong> edad, coge una enfermedad respiratoria<br />

y fallece cuando el matrimonio se encuentra en Tolouse.<br />

Meses <strong>de</strong>spués logran embarcarse en Bur<strong>de</strong>os, en el barco<br />

Massilia, fletado por <strong>la</strong>s organizaciones republicanas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Argentina. En el buque están <strong>de</strong> pasajeros el ex alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Vi<strong>la</strong>garcía Elpidio Vil<strong>la</strong>ver<strong>de</strong>, en compañía <strong>de</strong> su mujer y <strong>de</strong><br />

sus hijas Rosina y Mariví. Rosina nos cuenta una referencia<br />

<strong>de</strong> este viaje:<br />

La conocí en el barco Massilia cuando lo cogimos en Bur<strong>de</strong>os.<br />

Venía con Cuadrado, que era amigo <strong>de</strong> mi padre. Amparo era<br />

una mujer muy hermosa. Quienes años <strong>de</strong>spués tuvieron una<br />

re<strong>la</strong>ción más estrecha que <strong>la</strong> mía, <strong>la</strong> recuerdan como una mujer<br />

muy inteligente. La hermosura <strong>de</strong> Amparo y <strong>la</strong> bohemia <strong>de</strong><br />

Arturo terminaron con esta pareja.<br />

Al llegar al puerto <strong>de</strong> Buenos Aires, les estaban esperando un<br />

grupo <strong>de</strong> intelectuales gallegos que habían llegado antes a <strong>la</strong><br />

Argentina. Luis Seoane sería el encargado <strong>de</strong> facilitarle su<br />

rápida integración a <strong>la</strong> vida intelectual <strong>de</strong> este país. Los primeros<br />

años <strong>de</strong> este matrimonio no serán nada fáciles. El recuerdo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> hija fallecida y <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comenzar una nueva<br />

vida van distanciando a este matrimonio, hasta que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n<br />

separarse. Amparo vivió en este país hasta el año 1955, <strong>de</strong>dicándose<br />

<strong>de</strong> lleno al teatro y a <strong>la</strong> actividad intelectual. Según<br />

cuenta Luis Seoane:<br />

Publicó muchos artículos y ensayos sobre problemas <strong>de</strong>l teatro<br />

y <strong>de</strong> Galicia. Hizo numerosas traducciones al castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong><br />

obras <strong>de</strong> Di<strong>de</strong>rot, F<strong>la</strong>ubert, Romain Rol<strong>la</strong>nd, etc.<br />

Mulleres da emigración<br />

25


26 Mulleres da emigración<br />

Mientras, Arturo será uno <strong>de</strong> los editores más importantes <strong>de</strong><br />

poesía. Junto con Seoane, fundaron un sinfín <strong>de</strong> editoriales y<br />

revistas. El Instituto <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno, que era una agrupación<br />

teatral <strong>de</strong> Buenos Aires, puso en escena varias obras <strong>de</strong> Amparo.<br />

Entre los éxitos más distinguidos estuvo el estreno <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra<br />

Amada y Tú. Esta comedia dramática consta <strong>de</strong> tres actos que se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n en un clima nebuloso y poético, en una vieja casona<br />

don<strong>de</strong> tres hombres jóvenes se enamoran <strong>de</strong>l fantasma <strong>de</strong> una<br />

adolescente. La obra fue dirigida por el director Marcelo Lavalle<br />

y contó con unos actores que años <strong>de</strong>spués se convertirían en primeras<br />

estrel<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> escena argentina. La actriz principal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

obra era <strong>la</strong> famosa actriz Norma Aleandro, <strong>de</strong> gran éxito internacional.<br />

La acompañaba el conocido actor Emilio Alfaro, el actor<br />

vigués Ignacio Quirós y Eduardo Balza. Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras estrenada<br />

por Amparo, con gran éxito, fue El balcón <strong>de</strong> los Lester.<br />

Amparo Alvajar se casó posteriormente con un abogado argentino<br />

que gozaba <strong>de</strong> una buena situación económica, con el que<br />

se tras<strong>la</strong>dó a México. Años <strong>de</strong>spués vuelve a separarse, tras<strong>la</strong>dándose<br />

a trabajar a Nueva York como traductora da <strong>la</strong> ONU.<br />

De los Estados Unidos se tras<strong>la</strong>dó a París, don<strong>de</strong> trabajó como<br />

traductora <strong>de</strong>l Correo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO. Amparo mantuvo en<br />

París una estrecha amistad con otra gran mujer gallega y coruñesa<br />

como el<strong>la</strong>, María Casares. Ambas mujeres tenían un amor<br />

especial por el teatro y ambas habían sufrido <strong>la</strong> persecución,<br />

por ser hijas <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacados republicanos.<br />

En Ginebra, en 1961, fue directora <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

O.I.T. Su especialidad era <strong>la</strong> traducción <strong>de</strong>l inglés al español:<br />

En Ginebra -seña<strong>la</strong> Seoane- fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fundadoras <strong>de</strong>l<br />

Grupo Artístico Hispanoamericano y dirigió el estreno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

obras <strong>de</strong> Moratín, Lope <strong>de</strong> Vega y Buero Vallejo.<br />

También realizó innumerables artículos <strong>de</strong> crítica y ensayos<br />

sobre teatro. Entre <strong>la</strong>s obras que dirigió están Fuenteovejuna,<br />

en 1964, Lectura <strong>de</strong> Os Vellos non <strong>de</strong>ben <strong>de</strong> namorarse, en<br />

1975, o Cara <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ta, en 1975.<br />

El editor Carlos Díaz, quien participó en aquellos grupos teatrales<br />

y <strong>la</strong> conoció durante su estancia en Ginebra, re<strong>la</strong>ta algunos<br />

aspectos <strong>de</strong> su personalidad:<br />

Amparo era una mujer <strong>de</strong> fuerte carácter, muy nerviosa, que<br />

vivía el teatro con mucha pasión. A pesar <strong>de</strong> que los que integrábamos<br />

el elenco éramos todos amateur, el<strong>la</strong> nos imponía<br />

una disciplina <strong>de</strong> profesionales.<br />

Luego, Carlos Díaz agrega que:<br />

A Amparo <strong>la</strong> recuerdo como una persona culta, <strong>de</strong> un gran


espíritu republicano, pero muy marcada por <strong>la</strong> vida. recuerdo<br />

que por aquellos años <strong>de</strong> lucha antifranquista todos los años<br />

realizábamos campañas para juntar dinero para <strong>la</strong> lucha c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stina.<br />

Cada uno <strong>de</strong> nosotros hacía su pequeño aporte para <strong>la</strong><br />

Unión do Povo Galego, que era <strong>la</strong> organización que por aquellos<br />

años tenía una actitud más comprometida con Galicia. Era<br />

curioso que Amparo era nuestra más importante cotizante.<br />

Mientras nosotros poníamos algunos francos el<strong>la</strong> siempre nos<br />

daba cerca <strong>de</strong> 100 francos, que por aquellos años era una cantidad<br />

muy importante. A pesar <strong>de</strong> no ser <strong>de</strong> nuestro partido,<br />

contábamos con todo su apoyo económico y también moral.<br />

Amparo Alvajar, cuando se jubi<strong>la</strong>, se tras<strong>la</strong>da a vivir a Monsao,<br />

justo en <strong>la</strong> frontera <strong>de</strong> Galicia. Allí, contemp<strong>la</strong>ndo el Miño,<br />

mirando día y noche <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Salvaterra, vivió recluida los<br />

últimos años <strong>de</strong> su vida. Amparo, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> su<br />

Galicia natal, no volvió a pisar su país. Las profundas heridas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida le impedían reencontrarse con un paisaje que tanto<br />

amaba pero que le producía tanto dolor.<br />

Amparo Alvajar falleció en <strong>la</strong> soledad en el mes <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1998.<br />

Mulleres da emigración<br />

27


María Araúxo<br />

CARRIL 1904/HABANA 1989


MARIA ARAUXO<br />

María Arauxo naceu en Carril en outubro <strong>de</strong> 1904. Por aqueles<br />

anos aque<strong>la</strong> vi<strong>la</strong> mariñeira era un dos portos máis importantes<br />

<strong>de</strong> saída <strong>de</strong> emigrantes. O pai <strong>de</strong> María era pescador<br />

mentres a súa nai axudaba a manter a familia marisqueando<br />

nas ricas praias <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>garcía.<br />

Sendo nena os seus pais lévana a Cuba on<strong>de</strong> se insta<strong>la</strong>n como<br />

emigrantes. A familia Arauxo instá<strong>la</strong>se no barrio <strong>de</strong><br />

Casab<strong>la</strong>nca, na banda <strong>de</strong> enfrente da cida<strong>de</strong> da Habana. Aquel<br />

municipio era o lugar elixido polos pescadores galegos para<br />

fixar a súa resi<strong>de</strong>ncia. Cando María tiña 16 anos casóu con<br />

Anxo Carcaño, oriundo <strong>de</strong> Murgados. Carcaño como tantos<br />

outros emigrantes seguiu a tradición mariñeira. Ós poucos<br />

anos naceron os seus primeiros fillos, Sebastián e Antonia.<br />

Anxo comeza a participar no movimento sindical cubano, na<br />

<strong>de</strong>fensa dos <strong>de</strong>reitos dos pescadores. Na década dos vinte as<br />

i<strong>de</strong>as do comunismo ca<strong>la</strong>ran no movimento obreiro cubano, e<br />

entre os pescadores as i<strong>de</strong>as marxistas comezaban a ter arraigo.<br />

Anxo vincú<strong>la</strong>se ó recentemente fundado Partido Comunista<br />

<strong>de</strong> Cuba. Tanto Anxo como María tiñan un estreito vencello<br />

político co lí<strong>de</strong>r comunista Julio Antonio Mel<strong>la</strong>. María comeza<br />

a comprometerse coa loita <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses a través do traballo sindical<br />

do seu compañeiro, e pouco a pouco vaise incorporando<br />

a unha militancia máis comprometida. Por aqueles anos, Cuba<br />

estaba gobernada po<strong>la</strong> ditadura <strong>de</strong> Machado que <strong>de</strong>sata unha<br />

feroz represión contra os comunistas e dirixentes sindicais.<br />

Esta situación é <strong>de</strong>terminante para que María <strong>de</strong>cida retornar a<br />

Galicia mentres Anxo proseguía coa súa militancia política.<br />

É no 1927 cando María retorna a Galicia cos seus fillos.<br />

Cando, no 1932, o seu marido se reúne con eles, a familia<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> radicarse en Vigo. María comeza a trabal<strong>la</strong>r nunha<br />

empresa <strong>de</strong> conservas da que, ó pouco tempo, é nomeada<br />

encargada, mentres que Anxo embarca nun buque <strong>de</strong> pesca.<br />

Mulleres da emigración<br />

31


María Araúxo <strong>de</strong> nena.<br />

32 Mulleres da emigración<br />

Durante os primeiros anos da década dos 30 Galicia vivía<br />

momentos <strong>de</strong> moita ilusión. Proc<strong>la</strong>mouse a Segunda República<br />

e as esquerdas estaban nunha etapa <strong>de</strong> crecemento. Si ben o partido<br />

maioritario da esquerda era o PSOE, os comunistas comezaban<br />

a ter certa influencia no movimento obreiro. Era Vigo,<br />

unha das cida<strong>de</strong>s máis industriais <strong>de</strong> Galicia, o Partido<br />

Comunista formara un grupo moi activo entre os que estaban<br />

María Arauxo, Anxo Carcaño, Cantero, Agustín Leira e Xosé<br />

Gómez Gayoso. O <strong>de</strong>stacado escritor Xosé Neira Vi<strong>la</strong>s nunha


entrevista realizada a María recolle a testemuña da súa activida<strong>de</strong><br />

sindical: “ Anxo era secretario xeral do sindicato <strong>de</strong> mariñeiros<br />

<strong>de</strong> Vigo, e a min, na fabrica <strong>de</strong> corservas, tamén elixíronme<br />

<strong>de</strong>legada sindical e comecei a p<strong>la</strong>ntexar necesida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>reitos:<br />

<strong>la</strong>ceniñas ou armarios individuais para gardar a roupa, gar<strong>de</strong>rias<br />

para os nenos, atención ás embarazadas...Alí trabal<strong>la</strong>ban<br />

fundamentalmente, mulleres. E o crego (dono da empresa) tratou<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>spedirme, fixo todo o que puido, pero a oposición das<br />

miñas compañeiras impediuno.”.<br />

Durante a súa activa militancia coñece á Pasionaria nun congreso<br />

celebrado en Madrid en 1935, tamén a tratou en París nun<br />

congreso antifascista. Cando Dolores Ibárruri visita Vigo durante<br />

a campaña da Frente Popu<strong>la</strong>r, María Arauxo e Agustín Leira<br />

son os encargados <strong>de</strong> acompaña<strong>la</strong> na súa estadía na cida<strong>de</strong>, que<br />

conclúe co combativo mitin celebrado no campo <strong>de</strong> Barreiro.<br />

En 1935 María e Anxo teñen a súa última fil<strong>la</strong> Dora. Eran anos<br />

<strong>de</strong> ilusión, a formación da Frente Popu<strong>la</strong>r abría a posibilida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> arrebatarlle o goberno á <strong>de</strong>reita, mentres en Galicia no 36 o<br />

referéndum do Estatuto daba un contun<strong>de</strong>nte apoio á proposta<br />

autonomista. O trunfo da esquerda abre unha etapa <strong>de</strong> conspiracións<br />

golpistas que remata co alzamento do Xeneral Franco<br />

o 18 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1936. En Vigo os trabal<strong>la</strong>dores movilízanse<br />

contra o golpe, concentrándose na Porta do Sol. Alí as mulleres<br />

trabal<strong>la</strong>doras da conserva enfróntanse coas tropas rebel<strong>de</strong>s.<br />

María Arauxo, Flora Rodríguez e outras compañeiras increpan<br />

ós soldados con berros <strong>de</strong>: " cobar<strong>de</strong>s! Tira<strong>de</strong> contra o pobo<br />

in<strong>de</strong>fenso, tira<strong>de</strong> contra nós! Cobar<strong>de</strong>s.... " .Mentres, abren as<br />

blusas e golpean coas mans o peito. Os militares “valentes”<br />

respon<strong>de</strong>ron con ba<strong>la</strong>s, mentres a multitu<strong>de</strong> in<strong>de</strong>fensa corría<br />

po<strong>la</strong>s rúas buscando refuxio.<br />

Grupo <strong>de</strong> pasaxeiros do<br />

Márquez <strong>de</strong> Comil<strong>la</strong>s. De<br />

esquerda a <strong>de</strong>reita, na<br />

primeira ringleira, María<br />

Araúxo, Antonia,<br />

Sebastián, o matrimonio<br />

Comesania e Doriña.<br />

Mulleres da emigración<br />

33


34<br />

Mulleres da emigración<br />

Aquel día os trabal<strong>la</strong>dores parapetáronse no Calvario, a<br />

“Rusia Pequena”. Homes e mulleres con escopetas <strong>de</strong> caza<br />

intentaron durante dous días <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r a cida<strong>de</strong> das tropas asasinas.<br />

A loita era <strong>de</strong>sigual e os militares logran tomar militarmente<br />

a cida<strong>de</strong>. María e Anxo <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n pasar á c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinida<strong>de</strong><br />

e lánzanse ó monte. Algúns refuxianse na Madroa, outros<br />

parapétanse nos montes cercanos a Vigo: “ Aquelo foi espantoso.<br />

Estábamos cara a cara coa realida<strong>de</strong> máis violenta do<br />

fascismo. Carcaño e máis eu pasamos á c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinida<strong>de</strong>... De<br />

primeiras fomos ó monte. Organizamos un grupo <strong>de</strong> “fuxidos”<br />

que se internaban nunha zona montañosa <strong>de</strong> Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>”.<br />

Co paso dos meses e á espera <strong>de</strong> que a guerra se <strong>de</strong>cidira<br />

polo bando Republicano, María e Anxo retornan á cida<strong>de</strong><br />

on<strong>de</strong> se escon<strong>de</strong>n na casa duns amigos que lles dan habitación<br />

e alimentos.<br />

Anxo tenta en varias oportunida<strong>de</strong>s saír da zona franquista<br />

para ir pelexar xunto ós leais. É así como cruza a fronteira con<br />

Francia, é <strong>de</strong>tido neste país e confinado nun campo <strong>de</strong> concentración.<br />

Coa axuda do Consu<strong>la</strong>do Cubano na Francia consegue<br />

saír daquele cárcere e adopta unha i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong> cubana falsa,<br />

regresando novamente con esta documentación a Vigo.<br />

Despóis dun tempo en Vigo é <strong>de</strong>tido e enviado aos traballos<br />

forzados durante dous anos. As ma<strong>la</strong>s condicións <strong>de</strong> traballo<br />

Unha das últimas fotos <strong>de</strong> María, na que está coas fil<strong>la</strong>s e netas e netos.


afectáronlle a saú<strong>de</strong> tendo que intervir o Cónsul <strong>de</strong> Cuba en<br />

Vigo que solicita a súa liberda<strong>de</strong> por cuestións humanitarias,<br />

conseguindo "repatrialo" <strong>de</strong>n<strong>de</strong> Lisboa a Cuba.<br />

María mentres tanto co<strong>la</strong>boraba como en<strong>la</strong>ce da guerril<strong>la</strong> baixo<br />

o nome <strong>de</strong> “Emilia”. En varias oportunida<strong>de</strong>s participou na realización<br />

<strong>de</strong> emboscadas e accións <strong>de</strong> sabotaxe: “ Nunha ocasión<br />

sina<strong>la</strong> María, que<strong>de</strong>ime no monte varios días, <strong>de</strong>prendin a tirar,<br />

fixen longas camiñatas, tomei parte en dúas emboscadas...”.<br />

A policía e os fa<strong>la</strong>nxistas andaban na busca <strong>de</strong> María ata que<br />

lle ten<strong>de</strong>ron unha trampa e foi <strong>de</strong>tida na pensión na que habitaba.<br />

María é levada coa súa fil<strong>la</strong> Dorita ó cárcere <strong>de</strong> Vigo.<br />

Despois dunha tempada en liberda<strong>de</strong> é novamente <strong>de</strong>tida,<br />

interce<strong>de</strong>ndo <strong>de</strong> novo o Cónsul cubano. A situación <strong>de</strong> María<br />

e a súa familia era moi difícil. Estaba moi contro<strong>la</strong>da po<strong>la</strong><br />

policía, sobrevivindo da venda na rúa <strong>de</strong> pescado que ía<br />

tódolos días a buscar ó Berbes. Ó pouco tempo chéganlle os<br />

Fi<strong>de</strong>l Castro outorgándolle unha medal<strong>la</strong> na FMC.<br />

Mulleres da emigración<br />

35


36 Mulleres da emigración<br />

billetes que lle manda o seu marido <strong>de</strong>n<strong>de</strong> Cuba. É así como<br />

en 1944 embarca xunto ós seus fillos no buque "Marqués <strong>de</strong><br />

Comil<strong>la</strong>s". Xunto a eles viaxaba o matrimonio formado polo<br />

médico <strong>de</strong> Tui, Francisco Comesaña e por Asunción<br />

Concheiro. Francisco, tamén comunista, estivera preso e a<br />

piques estivo <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>do.<br />

María chegou a Cuba e inmediatamente púxose a militar no<br />

Partido Socialista Popu<strong>la</strong>r (comunista). A súa primeira activida<strong>de</strong><br />

foi percorrer este país <strong>de</strong>nunciando ó réxime franquista.<br />

Co comezo do movimento revolucionario encabezado por<br />

Fi<strong>de</strong>l Castro e o Movimento 26 <strong>de</strong> xullo, María <strong>de</strong>senro<strong>la</strong> unha<br />

intensa activida<strong>de</strong> <strong>de</strong> apoio á resistencia cívica que se <strong>de</strong>senro<strong>la</strong>ba<br />

nas cida<strong>de</strong>s en apoio á guerril<strong>la</strong> que loitaba para <strong>de</strong>rrotar<br />

ó ditador Batista. María participaba nas manifestacións, vendía<br />

bonos, escondía combatentes etc. Co trunfo da Revolución,<br />

María Arauxo funda na súa casa o primeiro Comité <strong>de</strong> Defensa<br />

da Revolución do barrio mariñeiro <strong>de</strong> Casab<strong>la</strong>nca.. Tamén<br />

integra a Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Mulleres Cubanas e recebe preparación<br />

militar para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r a nacente revolución.. Durante a<br />

invasión <strong>de</strong> 1961 promovida polos EE.UU., María Arauxo tivo<br />

unha <strong>de</strong>stacada participación como miliciana, contrarrestando<br />

os intentos da reacción <strong>de</strong> organizar unha resistencia no interior<br />

<strong>de</strong> Cuba. Coa súa <strong>la</strong>boura <strong>de</strong> miliciana logrou <strong>de</strong>ter a máis<br />

<strong>de</strong> douscentos elementos contrarevolucionarios.<br />

Durante a súa <strong>la</strong>rga traxectoria política María Arauxo foi distinguida<br />

con varias con<strong>de</strong>coracións entre e<strong>la</strong>s, a "Or<strong>de</strong>n Ana<br />

Betancourt" que lle foi entregada polo Comandante Fi<strong>de</strong>l<br />

Castro, a "Medal<strong>la</strong> 23 <strong>de</strong> agosto", po<strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Mulleres<br />

Cubanas e a "Medal<strong>la</strong> 28 <strong>de</strong> setembro" outorgada polos<br />

Comités <strong>de</strong> Defensa da Revolución.<br />

María Araúxo, incansable loitadora, faleceu na Habana no<br />

mes <strong>de</strong> nadal do 1989.


MARIA ARAUJO<br />

María Araúxo nació en Carril en octubre <strong>de</strong> 1904. Por aquellos<br />

años aquel<strong>la</strong> vil<strong>la</strong> marinera era uno <strong>de</strong> los puertos más importantes<br />

<strong>de</strong> salida <strong>de</strong> emigrantes. El padre <strong>de</strong> María era pescador,<br />

mientras que su madre ayudaba a mantener <strong>la</strong> familia marisqueando<br />

en <strong>la</strong>s ricas p<strong>la</strong>yas <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>garcía.<br />

Siendo niña, sus padres <strong>la</strong> llevan a Cuba, don<strong>de</strong> se insta<strong>la</strong>n como<br />

emigrantes. La familia Araúxo se insta<strong>la</strong> en el barrio <strong>de</strong><br />

Casab<strong>la</strong>nca, en <strong>la</strong> parte opuesta a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Habana. Aquel<br />

municipio era el lugar elegido por los pescadores gallegos para<br />

fijar su resi<strong>de</strong>ncia. Cuando María tenía dieciséis años se casó con<br />

Ángel Carcaño, oriundo <strong>de</strong> Murgados. Carcaño, como tantos<br />

otros emigrantes, siguió <strong>la</strong> tradición marinera. A los pocos años<br />

nacieron sus primeros hijos, Sebastián y Antonia. Ángel comienza<br />

a participar en el movimento sindical cubano, en <strong>la</strong> <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pescadores. En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los veinte <strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>l comunismo habían ca<strong>la</strong>do en el movimento obrero<br />

cubano, y entre los pescadores <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as marxistas comenzaban a<br />

tener vblex>. Ángel se vincu<strong>la</strong> al recién fundado Partido<br />

Comunista <strong>de</strong> Cuba. Tanto Ángel como María tenían un estrecho<br />

vínculo político con el lí<strong>de</strong>r comunista Julio Antonio Mel<strong>la</strong>.<br />

María comienza a comprometerse con <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ses a través<br />

<strong>de</strong>l trabajo sindical <strong>de</strong> su compañero, y poco a poco se va incorporando<br />

a una militancia más comprometida. Por aquellos años,<br />

Cuba estaba gobernada por <strong>la</strong> dictadura <strong>de</strong> Machado, que <strong>de</strong>sata<br />

una feroz represión contra los comunistas y dirigentes sindicales.<br />

Esta situación es <strong>de</strong>terminante para que María <strong>de</strong>cida retornar a<br />

Galicia, mientras Ángel proseguía con su militancia política.<br />

Es en el año 1927 cuando María retorna a Galicia con sus<br />

hijos. Cuando en el 1932 su marido se reúne con ellos, <strong>la</strong> familia<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> radicarse en Vigo. María comienza a trabajar en una<br />

empresa <strong>de</strong> conservas <strong>de</strong> <strong>la</strong> que, al poco tiempo, es nominada<br />

encargada, mientras que Ángel embarca en un buque <strong>de</strong> pesca.<br />

Mulleres da emigración<br />

37


38 Mulleres da emigración<br />

Durante los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los treinta Galicia<br />

vivía momentos <strong>de</strong> mucha ilusión. Se proc<strong>la</strong>mó <strong>la</strong> Segunda<br />

República y <strong>la</strong>s izquierdas estaban en una etapa <strong>de</strong> crecimiento.<br />

Aunque el partido mayoritario <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda era el PSOE, los<br />

comunistas comenzaban a tener cierta influencia en el movimento<br />

obrero. Era Vigo una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s más industriales <strong>de</strong><br />

Galicia y el Partido Comunista había formado un grupo muy activo<br />

entre los que estaban María Araúxo, Ángel Carcaño, Cantero,<br />

Agustín Finca y Xosé Gómez Gayoso. El <strong>de</strong>stacado escritor<br />

Xosé Neira Vi<strong>la</strong>s, en una entrevista realizada a María, recoge el<br />

testimonio <strong>de</strong> su actividad sindical: Ángel era secretario general<br />

<strong>de</strong>l sindicato <strong>de</strong> marineros <strong>de</strong> Vigo, y a mí, en <strong>la</strong> fábrica <strong>de</strong> conservas,<br />

también me eligieron <strong>de</strong>legada sindical y comencé a p<strong>la</strong>ntear<br />

necesida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>rechos: a<strong>la</strong>cenas o armarios individuales para<br />

guardar <strong>la</strong> ropa, gar<strong>de</strong>rías para los niños, atención a <strong>la</strong>s embarazadas...<br />

Allí trabajaban fundamentalmente mujeres. Y el cura<br />

(dueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa) trató <strong>de</strong> <strong>de</strong>spedirme, hizo todo lo que<br />

pudo, pero <strong>la</strong> oposición <strong>de</strong> mis compañeras lo impidió.<br />

Durante su activa militancia conoce a <strong>la</strong> Pasionaria en un congreso<br />

celebrado en Madrid en 1935. También <strong>la</strong> trató en París<br />

en un congreso antifascista. Cuando Dolores Ibárruri visita<br />

Vigo durante <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong>l Frente Popu<strong>la</strong>r, María Araúxo y<br />

Agustín Finca son los encargados <strong>de</strong> acompañar<strong>la</strong> en su estancia<br />

en <strong>la</strong> ciudad, que concluye con el combativo mitin celebrado<br />

en el campo <strong>de</strong> Barreiro.<br />

En 1935 María y Ángel tienen su última hija, Dora. Eran años<br />

<strong>de</strong> ilusión, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l Frente Popu<strong>la</strong>r abría <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> arrebatarle el gobierno a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha, mientras en Galicia en<br />

el 36 el referéndum <strong>de</strong>l Estatuto daba un contun<strong>de</strong>nte apoyo a<br />

<strong>la</strong> propuesta autonomista. El triunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda abre una<br />

etapa <strong>de</strong> conspiraciones golpistas que termina con el alzamiento<br />

<strong>de</strong>l General Franco el 18 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1936. En Vigo, los trabajadores<br />

se movilizan contra el golpe, concentrándose en <strong>la</strong><br />

Puerta <strong>de</strong>l Sol. Allí <strong>la</strong>s mujeres trabajadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> conserva se<br />

enfrentan con <strong>la</strong>s tropas rebel<strong>de</strong>s. María Araúxo, Flora<br />

Rodríguez y otras compañeras increpan a los soldados con gritos<br />

<strong>de</strong>: ¡Cobar<strong>de</strong>s! ¡Tirad contra el pueblo in<strong>de</strong>fenso, tirad contra<br />

nosotros! ¡Cobar<strong>de</strong>s.... ¡, al tiempo que abren sus blusas y<br />

golpean con <strong>la</strong>s manos el pecho. Los militares "valientes" respondieron<br />

con ba<strong>la</strong>s, mientras <strong>la</strong> multitud in<strong>de</strong>fensa corría por<br />

<strong>la</strong>s calles buscando refugio.<br />

Aquel día los trabajadores se parapetaron en el Calvario, "<strong>la</strong><br />

Rusia pequeña". Hombres y mujeres con escopetas <strong>de</strong> caza<br />

intentaron durante dos días <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tropas asesinas.<br />

La lucha era <strong>de</strong>sigual y los militares logran tomar militarmente<br />

<strong>la</strong> ciudad. María y Ángel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n pasar a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinidad<br />

y se <strong>la</strong>nzan al monte. Algunos se refugian en <strong>la</strong> Madroa,


otros se parapetan en los montes cercanos a Vigo: Aquello fue<br />

espantoso. Estábamos vis a vis con <strong>la</strong> realidad más violenta <strong>de</strong>l<br />

fascismo. Carcaño y más yo pasamos a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinidad... De<br />

primeras fuimos al monte. Organizamos un grupo <strong>de</strong> "forajidos"<br />

que se internaban en una zona montañosa <strong>de</strong> Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>.<br />

Con el paso <strong>de</strong> los meses y a <strong>la</strong> espera <strong>de</strong> que <strong>la</strong> guerra se <strong>de</strong>cidiese<br />

por el bando Republicano, María y Ángel retornan a <strong>la</strong><br />

ciudad don<strong>de</strong> se escon<strong>de</strong>n en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> unos amigos que les<br />

dan habitación y alimentos. Ángel intenta en varias oportunida<strong>de</strong>s<br />

salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona franquista para ir a pelear junto a los leales.<br />

Es así como cruza <strong>la</strong> frontera con Francia, es <strong>de</strong>tenido en<br />

este país y confinado en un campo <strong>de</strong> concentración. Con <strong>la</strong><br />

ayuda <strong>de</strong>l Consu<strong>la</strong>do cubano en Francia consigue salir <strong>de</strong><br />

aquel<strong>la</strong> cárcel y adopta una i<strong>de</strong>ntidad cubana falsa, regresando<br />

nuevamente con esta documentación a Vigo. Después <strong>de</strong> un<br />

tiempo en Vigo es <strong>de</strong>tenido y enviado a los trabajos forzados<br />

durante dos años. Las ma<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo le afectaron<br />

a <strong>la</strong> salud, teniendo que intervenir el Cónsul <strong>de</strong> Cuba en<br />

Vigo, quien solicita su libertad por cuestiones humanitarias,<br />

Finalmente, consigue "repatriarlo" <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Lisboa hasta Cuba.<br />

María, mientras tanto, co<strong>la</strong>boraba como en<strong>la</strong>ce <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong><br />

bajo el nombre <strong>de</strong> "Emilia". En varias oportunida<strong>de</strong>s, participó en<br />

<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> emboscadas y acciones <strong>de</strong> sabotaje: En una ocasión<br />

-seña<strong>la</strong> María- me quedé en el monte varios días, aprendí a<br />

disparar, hice <strong>la</strong>rgas caminatas, tomé parte en dos emboscadas, …<br />

La policía y los fa<strong>la</strong>ngistas andaban en busca <strong>de</strong> María hasta<br />

que le tendieron una trampa y fue <strong>de</strong>tenida en <strong>la</strong> pensión en <strong>la</strong><br />

que habitaba. María es llevada con su hija Dorita a <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong><br />

Vigo. Después <strong>de</strong> una temporada en libertad es nuevamente<br />

<strong>de</strong>tenida, intercediendo <strong>de</strong> nuevo el Cónsul cubano. La situación<br />

<strong>de</strong> María y su familia era muy difícil. Estaba muy contro<strong>la</strong>da<br />

por <strong>la</strong> policía, sobreviviendo <strong>de</strong> <strong>la</strong> venta en <strong>la</strong> calle <strong>de</strong> pescado<br />

que iba todos los días a buscar al Berbés. Al poco tiempo<br />

le llegan los billetes que le manda su marido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cuba. Es<br />

así como en 1944 embarca junto a sus hijos en el buque<br />

"Marqués <strong>de</strong> Comil<strong>la</strong>s". Junto a ellos viajaba el matrimonio<br />

formado por el médico <strong>de</strong> Tui, Francisco Comesaña, y por<br />

Asunción Concheiro. Francisco, también comunista, había<br />

estado preso y a punto estuvo <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>do.<br />

María llegó a Cuba e inmediatamente se puso a militar en el<br />

Partido Socialista Popu<strong>la</strong>r (comunista). Su primera actividad fue<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> recorrer este país <strong>de</strong>nunciando al régimen franquista. Con<br />

el comienzo <strong>de</strong>l movimiento revolucionario encabezado por<br />

Fi<strong>de</strong>l Castro y el Movimento 26 <strong>de</strong> julio, María realiza una intensa<br />

actividad <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> resistencia cívica que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> en<br />

<strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s en apoyo a <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> que luchaba para <strong>de</strong>rrotar al<br />

Mulleres da emigración<br />

39


40 Mulleres da emigración<br />

dictador Batista. María participaba en <strong>la</strong>s manifestaciones, vendía<br />

bonos, escondía combatientes etc. Con el trunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Revolución, María Araúxo funda en su casa el primer Comité <strong>de</strong><br />

Defensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución <strong>de</strong>l barrio marinero <strong>de</strong> Casab<strong>la</strong>nca..<br />

También integra <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Mujeres Cubanas y recibe preparación<br />

militar para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r <strong>la</strong> naciente revolución. Durante <strong>la</strong><br />

invasión <strong>de</strong> 1961, promovida por EE.UU., María Araúxo tuvo<br />

una <strong>de</strong>stacada participación como miliciana, contrarrestando los<br />

intentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> organizar una resistencia en el interior<br />

<strong>de</strong> Cuba. Con su trabajo <strong>de</strong> miliciana logró <strong>de</strong>tener a más <strong>de</strong> doscientos<br />

elementos contrarrevolucionarios.<br />

Durante su amplia trayectoria política, María Araúxo fue distinguida<br />

con varias con<strong>de</strong>coraciones, entre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> "Or<strong>de</strong>n Ana<br />

Betancourt", que le fue entregada por el Comandante Fi<strong>de</strong>l<br />

Castro, <strong>la</strong> "Medal<strong>la</strong> 23 <strong>de</strong> agosto", por <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

Mujeres Cubanas y <strong>la</strong> "Medal<strong>la</strong> 28 <strong>de</strong> septiembre" otorgada<br />

por los Comités <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución.<br />

María Araúxo, incansable luchadora, falleció en <strong>la</strong> Habana en<br />

<strong>la</strong> navidad <strong>de</strong> 1989.


Carmen Arias<br />

BADE 1907 /BOS AIRES


CARMEN ARIAS<br />

Carmen naceu o 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1907 nunha al<strong>de</strong>a perdida <strong>de</strong><br />

Galicia chamada Ba<strong>de</strong>, pertencente á Parroquia <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>maior,<br />

no Municipio <strong>de</strong> Sarria (Lugo). Era fil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Benigno Arias e<br />

<strong>de</strong> Dolores López. Seus pais coidaban unha propieda<strong>de</strong> chamada<br />

"Ave<strong>la</strong>ira", que foi construída en 1706. Carmen era a<br />

segunda <strong>de</strong> oito irmáns.<br />

Como a maioría dos mozos da súa época, Carmen abandonou o<br />

seu Ba<strong>de</strong> natal e tras<strong>la</strong>douse á Arxentina, xunto a unha irmá <strong>de</strong><br />

seu pai. Partiu do porto da Coruña xunto a Juana Arias, quen viaxaba<br />

acompañada dos seus cinco fillos. Tamén partiu con e<strong>la</strong> a<br />

súa prima Teresa Fernán<strong>de</strong>z. Chegaron á Arxentina en 1923. Por<br />

aqueles anos gobernaba este país o Presi<strong>de</strong>nte Alvear. Mentres<br />

Carmen cruzaba o gran océano cara a América, un cantante chamado<br />

Carlos Gar<strong>de</strong>l facía o mesmo percorrido pero á inversa.<br />

Non tardou moito en conseguir emprego en casa dunha familia<br />

da burguesía criou<strong>la</strong>. Segundo nos contará seu fillo Alfredo:<br />

no primeiro emprego durou moi pouco. O traballo era duro e<br />

mal remunerado. Anos <strong>de</strong>spois, en agosto <strong>de</strong> 1928 foi contratada<br />

por Celia da Serna e Ernesto Guevara Lynch. Era un<br />

matrimonio novo que había uns días, exactamente o 14 <strong>de</strong><br />

xuño, tiveran o seu primeiro fillo, <strong>de</strong> nome Ernesto.<br />

Despois do nacemento casual <strong>de</strong> Ernesto en Rosario, tras<strong>la</strong>dáronse<br />

a Bos Aires. É nestas circunstancias cando Carmen é<br />

contratada. Logo duns meses na capital, regresaron con<br />

Ernesto e con Carmen a Puerto Caraguatai.<br />

A nova resi<strong>de</strong>ncia quedaba a tan só 400 metros do límite con<br />

Paraguai. Don Ernesto tiña unha explotación <strong>de</strong> herba mate<br />

que estaba sobre o río Paraná. Alí foi on<strong>de</strong> Ernestito <strong>de</strong>u os<br />

seus primeiros pasos e realizou os seus primeiros xogos infantís.<br />

Segundo algúns historiadores, foi a propia Carmen quen o<br />

bautizou co alcume <strong>de</strong> "Teté", que o acompañará como alcume<br />

familiar durante toda a súa vida.<br />

Mulleres da emigración<br />

43


Benigno Arias, pai <strong>de</strong><br />

Carmen Arias.<br />

Foto familiar <strong>de</strong> Carmen Arias.<br />

44 Mulleres da emigración<br />

Na selva misioneira estiveron vivindo máis <strong>de</strong> dous anos. Cando<br />

Celia quedou embarazada por segunda vez e estaba a piques <strong>de</strong><br />

parir regresou a Bos Aires. A viaxe fixérona no Iberá, un vello<br />

barco que navegou durante 50 anos no río Nilo e levaba décadas<br />

percorrendo o Paraná. A i<strong>de</strong>a da familia era residir uns meses<br />

<strong>de</strong>spois do parto <strong>de</strong> Celia en Bos Aires, para logo retornar a<br />

Misiones. Aos poucos días da chegada nacía a segunda fil<strong>la</strong> dos<br />

Guevara, a quen porían tamén o nome <strong>de</strong> Celia.<br />

En San Isidro vivían María Luisa Guevara Lynch e o seu marido.<br />

María era a irmá <strong>de</strong> Don Ernesto. Alí radicaron, xustamente<br />

nunha casa que quedaba na parte traseira do chalé que estes<br />

posuían. A nova resi<strong>de</strong>ncia quedaba na localida<strong>de</strong> <strong>de</strong> San<br />

Fernando, on<strong>de</strong> o pai tiña un estaleiro en socieda<strong>de</strong> cun amigo.<br />

Celia era unha muller mo<strong>de</strong>rna á que lle gustaba practicar<br />

<strong>de</strong>portes, especialmente natación. No verán aproveitaba a proximida<strong>de</strong><br />

do río da Prata para tomar o sol e nadar. Case a diario<br />

tras<strong>la</strong>dábase con Ernestito e con Carmen. Preparaban<br />

algúns bocadillos e pasaban alguhas horas do día disfrutando<br />

do río das augas cor león. Cando os días <strong>de</strong> outono permitíano<br />

e non facía frío tamén aproveitaban para se dar un baño.<br />

Ernestito, mentres tanto, aprendía a nadar e Carmen, como<br />

sempre, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a praia observaba o que facía o neno.


Unha mañá <strong>de</strong> maio, Ernestito colleu un<br />

enfriamento que lle produciu unha bronquite<br />

aguda, o que <strong>de</strong>rivou no seu primeiro ataque<br />

<strong>de</strong> asma. A partir daquel acontecemento a vida<br />

dos Guevara cambia radicalmente. A enfermida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Ernestito levounos a mudarse en<br />

varias oportunida<strong>de</strong>s na busca do mellor clima<br />

para que Teté pui<strong>de</strong>se sobrelevar o asma.<br />

De San Isidro tras<strong>la</strong>dáronse á capital e posteriormente<br />

os médicos lle recomendaron que<br />

Ernesto necesitaba un clima <strong>de</strong> montaña. Bos<br />

Aires tiña un clima moi húmido que lle producía<br />

constantes convulsións bronquiais. Un dos<br />

lugares que por aqueles anos recomendaban os<br />

médicos era Alta Gracia, especialmente para<br />

os enfermos que pa<strong>de</strong>cían tuberculose.<br />

Don Ernesto Guevara no seu libro Meu fillo o<br />

Che conta aspectos da vida <strong>de</strong> Carmen Arias<br />

en re<strong>la</strong>ción á súa familia:<br />

Non po<strong>de</strong>ría precisar exactamente cando chegou á nosa casa<br />

Carmen Arias, quen co tempo pasou a ser como un membro da<br />

familia. Pasaron moitos anos, pero non se me <strong>de</strong>s<strong>de</strong>buxa a súa<br />

figura cando, recén chegada, ergueu a Ernestito, que aínda non<br />

sabía camiñar. Estouna vendo conversar coa miña muller. Era<br />

robusta, moi loura e con moitas pencas, <strong>de</strong> ollos c<strong>la</strong>ros, sinxe<strong>la</strong><br />

e parca. Enten<strong>de</strong>use con Celia a penas cruzaron unhas cantas<br />

pa<strong>la</strong>bras e quedou como coidadora do meu fillo; <strong>de</strong>spois foi<br />

como a nai dos que lle viñeron.<br />

Non lle importaban nin o soldo nin as comodida<strong>de</strong>s. Apegárase<br />

a nós. Nunha época vivimos coa miña nai nun <strong>de</strong>partamento da<br />

rúa Santa Fe e Gui<strong>de</strong>, no primeiro piso. Pasaron corenta anos<br />

e o edificio está hoxe igual que cando o habitamos, só que un<br />

gran letreiro corre sobre os balcóns anunciando unha aca<strong>de</strong>mia<br />

comercial. Cada vez que paso por alí -e paso por alí case tódolos<br />

días- non podo <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> mirar os seus balcóns; aínda me<br />

parece ver a Carmen con Ernesto no colo tomando o sol.<br />

Carmen, a Galega, como lle diciamos con agarimo, quedou a<br />

cargo <strong>de</strong> Ernestito e non se <strong>de</strong>spegaba <strong>de</strong>l, ata que oito anos<br />

<strong>de</strong>spois saía da nosa casa para casar cun dos homes máis bos<br />

que coñecín, Don Alfredo Gabe<strong>la</strong>.<br />

Encariñouse tanto co meu fillo que acabouno querendo coma seu,<br />

e logo encariñouse con tódolos que viñeron <strong>de</strong>trás. Cando algún<br />

<strong>de</strong>les facía unha trasnada <strong>de</strong>masiado gorda e eu lle quería dar unha<br />

<strong>la</strong>bazada invariablemente caía sobre os brazos <strong>de</strong> Carmen, que<br />

sempre se interpuña sen que eu pui<strong>de</strong>se evitalo. Regañábaa e a<br />

Carmen Arias ao chegar á<br />

Arxentina cun familiar.<br />

Mulleres da emigración<br />

45


Ché en Misiones.<br />

miña muller facía o mesmo, diciámoslle que malcriaba<br />

aos nosos fillos. E<strong>la</strong> non contestaba pero seguía a facelo.<br />

Acompañounos en Bos Aires, mentres vivimos nun bo<br />

<strong>de</strong>partamento, pero acompañounos tamén en tóda<strong>la</strong>s<br />

viaxes que fixemos ao interior. Estivo na estancia dos<br />

Moore en Entre Ríos, no Socorro dos Echague, no<br />

campo da miña muller en Vil<strong>la</strong> Sarmiento e en Puerto<br />

Caraguatai <strong>de</strong> Misiones, on<strong>de</strong> a vida era máis difícil<br />

tanto polo clima coma po<strong>la</strong> xente que habitaba esas<br />

rexións. Como unha visión lonxana lémbroa, toda<br />

queimada polo sol ar<strong>de</strong>nte, levando a roupa á cabeza<br />

e <strong>la</strong>vándoa na beira do río Paraná, porque segundo e<strong>la</strong>,<br />

esa era a maneira <strong>de</strong> <strong>la</strong>var na súa terra. Lavaba e p<strong>la</strong>nchaba<br />

e facíalle a comida a Ernesto, e <strong>de</strong>spois fíxoo<br />

con tóda<strong>la</strong>s nosas criaturas.<br />

Logo acompañounos varios anos na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Alta<br />

Gracia, sempre a cargo dos nosos fillos.<br />

ALTA GRACIA<br />

46 Mulleres da emigración<br />

Carmen Arias en 1931 coñece na casa <strong>de</strong> Merce<strong>de</strong>s -unha<br />

parenta súa- a Alfredo Gabe<strong>la</strong>. A partir daquel encontro comeza<br />

o noivado entre ambos. Gabe<strong>la</strong> era emigrante como e<strong>la</strong>, oriúndo<br />

da provincia <strong>de</strong> Asturias.<br />

En 1932, os Guevara <strong>de</strong>cidiron establecerse en Alta Gracia,<br />

provincia <strong>de</strong> Córdoba, localida<strong>de</strong> serrana on<strong>de</strong> o clima era seco<br />

e <strong>de</strong> altura, moi recomendable para as persoas asmáticas.<br />

Cando e<strong>la</strong> <strong>de</strong>cidiu casar, -conta don Ernesto- <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> moitas<br />

di<strong>la</strong>cións porque non quería facelo ata que o "neno Robertito"<br />

fose máis gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong>unos a nova que para nós caeu como unha<br />

bomba. Íasenos con e<strong>la</strong> parte da nosa familia. Lembro a <strong>de</strong>spedida<br />

na vel<strong>la</strong> estación <strong>de</strong> Alta Gracia, e<strong>la</strong> asomada á ventá do<br />

tren que comezaba a andar e chorando a mares lle dicía á miña<br />

muller, sina<strong>la</strong>ndo a Robertito: "....! e cói<strong>de</strong>mo ben, señora!".<br />

Moitas veces con Celia temos lembrado esta <strong>de</strong>spedida..<br />

En Alta Gracia os Guevara viviron once anos. Os vínculos con<br />

Carmen e Gabe<strong>la</strong> continuaron, mesmo a fil<strong>la</strong> maior <strong>de</strong> Carmen<br />

pasou varias vacacións na casa <strong>de</strong> Alta Gracia. Don Alfredo<br />

séguenos lembrando:<br />

Se eu tivese que personalizar a lealda<strong>de</strong>, non teño a menor dúbida<br />

que o faría na que hoxe é dona Carmen Arias <strong>de</strong> Gabe<strong>la</strong>.<br />

Cando dirixo meu pensamento cara ao pasado, confún<strong>de</strong>nseme<br />

as imaxes e non podo <strong>de</strong>spegar en todo ese conxunto unhas doutras.<br />

Alta Gracia, o Socorro, Ga<strong>la</strong>rza, Puerto Caraguatai; todas


estas cuosas que vin e vivín, hoxe só as podo lembrar vincu<strong>la</strong>das<br />

coa imaxe <strong>de</strong> Carmen Arias, quen por todos estes sitios<br />

acompaña á miña familia. Pero cando penso ne<strong>la</strong> evoco inmediatamente<br />

toda a rapazada que formaban meus fillos. Todos<br />

eles ao coidado <strong>de</strong> este anxo tute<strong>la</strong>r que se chamaba Carmen.<br />

Pero un día Carmen, nunha viaxe que fixo a Bos Aires, coñeceu<br />

á súa media <strong>la</strong>ranxa, don Alfredo Gabe<strong>la</strong>. Era tamén español, un<br />

dos homes <strong>de</strong> corazón máis puro e xeneroso que coñecín, e a<br />

lealda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Carmen só era comparable á lealda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Alfredo.<br />

GUERRA CIVIL ESPAÑOLA<br />

Cando estoupa a guerra civil españo<strong>la</strong> os pais <strong>de</strong> Ernesto toman<br />

partido po<strong>la</strong> España republicana. A casa dos Guevara converteuse<br />

nun comité <strong>de</strong> solidarieda<strong>de</strong> con aque<strong>la</strong> causa <strong>de</strong>mocrática.<br />

Ernestito xogaba con outros nenos da súa ida<strong>de</strong> á guerra civil, cos<br />

seus soldadiños. El sempre tomaba partido polo bando republicano.<br />

Seu tío, o intelectual comunista Cayetano Córdova Iturburu,<br />

por aquel entón estaba en España como corresponsal <strong>de</strong> guerra,<br />

Carmen Arias e o Che.<br />

Mulleres da emigración<br />

47


Che con nenos.<br />

48 Mulleres da emigración<br />

enviado polo periódico Crítica. Po<strong>la</strong>s informacións que lle<br />

enviaba seu tío, Ernestito ía seguindo paso a paso, nun p<strong>la</strong>no<br />

que tiña, o <strong>de</strong>senvolvemento das batal<strong>la</strong>s.<br />

Logo <strong>de</strong> perdida a guerra civil e xa insta<strong>la</strong>dos en Bos Aires,<br />

tanto a familia Guevara como así tamén Carmen Arias participan<br />

activamente nos actos antifranquistas.<br />

ERNESTO PERCORRE AMÉRICA<br />

Durante a súa xuventu<strong>de</strong> Ernesto, mentres estuda mediciña,<br />

realiza dúas longas viaxes por América Latina. A primeira<br />

xunto a Alfredo Granados e a segunda co seu amigo Carlos<br />

"Calica" Ferrer. Estas viaxes serán <strong>de</strong>cisivas para que Ernesto<br />

enten<strong>de</strong>se o que estaba a pasar no mundo. Naqueles percorridos<br />

po<strong>la</strong> América profunda, atopou sentido á súa vida.<br />

Cuba na década do 50 estaba gobernada polo ditador<br />

Fulgencio Batista. Todo o país era un enorme "garito" dos ricos<br />

norteamericanos, mentres o pobo vivía miserablemente. Un<br />

grupo <strong>de</strong> mozos martianos do Partido Ortodoxo tentar sublevar<br />

ao pobo organizando o histórico asalto do Cuartel Moncada, o<br />

26 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1953. A acción revolucionaria fracasa, aínda<br />

que a súa repercusión serviu para pren<strong>de</strong>r a chama revolucionaria.<br />

Fi<strong>de</strong>l Castro e un pequeno grupo <strong>de</strong> asaltantes, que salvaron<br />

a súa vida, terminarán no cárcere.


Ao saír do cárcere, Fi<strong>de</strong>l Castro e o resto dos combatentes martianos<br />

trasládanse a México coa i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> organizar unha expedición<br />

armada que pui<strong>de</strong>ra regresar a Cuba e comezar a segunda<br />

e <strong>de</strong>finitiva in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>ste país. A estadía <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l en<br />

México coinci<strong>de</strong> coa chegada <strong>de</strong> Ernesto á capital azteca. A<br />

través dun amigo en común logra contactar co comandante da<br />

expedición. Na primeira reunión con Fi<strong>de</strong>l, Ernesto queda convencido<br />

<strong>de</strong> que aquel home estaba disposto a realizar a revolución<br />

no seu país. Ernesto sae entusiasmado con aquel proxecto,<br />

ao que se incorpora <strong>de</strong> xeito inmediato.<br />

Durante o tempo que resi<strong>de</strong> en México adícase a trabal<strong>la</strong>r<br />

como fotógrafo. Neses meses participa xunto ao resto dos futuros<br />

expedicionarios en prácticas militares. A misión <strong>de</strong><br />

Guevara na expedición sería a <strong>de</strong> médico.<br />

O goberno mexicano, informado dos preparativos militares, fai<br />

unha redada e son <strong>de</strong>tidos os cabecil<strong>la</strong>s do movemento e o propio<br />

Guevara. Ao saír en liberda<strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro comprométese<br />

a realizar tóda<strong>la</strong>s xestións necesarias para que o mozo Guevara<br />

pui<strong>de</strong>ra saír en liberda<strong>de</strong>, xa que non era cubano coma o resto<br />

e estaba nunha situación ilegal.<br />

SERRA MAESTRA<br />

Posto Guevara en liberda<strong>de</strong>, comezan os preparativos para a<br />

partida no iate Granma. Despois <strong>de</strong> varios días <strong>de</strong> navegación,<br />

o 2 <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1956 cun total <strong>de</strong> 82 expedicionarios, chegan<br />

á costa cubana. Os militares que xa estaban alertados da chegada<br />

do continxente insurxente, producen gran<strong>de</strong>s baixas entre<br />

os revolucionarios. Tan só un grupo <strong>de</strong>les logra sobrevivir,<br />

entre eles Fi<strong>de</strong>l e Raúl Castro, Ernesto, Camilo Cienfuegos,<br />

Juan Almeida, Ramiro Valdéz, Efigenio Ameijeiras, entre<br />

outros. Os sobrevivintes comezan o camiño a Serra Maestra.<br />

Nos primeiros enfrontamentos contra as tropas <strong>de</strong> Batista,<br />

Ernesto amosa unha gran valentía e audacia. Rapidamente a<br />

súa personalida<strong>de</strong>, o seu temperamento e a súa responsabilida<strong>de</strong><br />

lévano a se <strong>de</strong>stacar do resto dos guerrilleiros. É así como<br />

<strong>de</strong> médico da expedición pasa a ser un dos comandantes do<br />

Movemento 26 <strong>de</strong> xullo.<br />

Cando se confirmou a nova <strong>de</strong> que Ernesto era o guerrilleiro<br />

arxentino que estaba en Serra Maestra e que era chamado popu<strong>la</strong>rmente<br />

"Che", comezaron a chegar as primeiras cartas c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinas.<br />

O Buzón ou lugar <strong>de</strong> recepción era a dirección <strong>de</strong><br />

Carmen e Alfredo. As cartas codificadas tiñan a sinatura <strong>de</strong> Teté.<br />

Na xa histórica batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Santa C<strong>la</strong>ra, Guevara dálle o golpe<br />

<strong>de</strong> gracia ao exército batistiano. Aquel trunfo militar permite a<br />

Mulleres da emigración<br />

49


Carmen Arias e Celia<br />

a nai do Che.<br />

50 Mulleres da emigración<br />

ofensiva final das distintas columnas que se dirixen á Habana,<br />

baixo a dirección do Comandante Fi<strong>de</strong>l Castro.<br />

Ernesto, xa convertido no Che, convértese xunto a Fi<strong>de</strong>l nun<br />

dos lí<strong>de</strong>res indiscutibles da revolución trunfante. A nova da<br />

caída <strong>de</strong> Batista impacta en todo o mundo. Na Arxentina a<br />

familia Guevara e a propia Carmen Arias estoupan <strong>de</strong> ledicia<br />

ao saber que Ernesto estaba con vida e que entrara trunfante ao<br />

carón <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro e as tropas guerrilleiras.<br />

PUNTA DO ESTE<br />

En agosto <strong>de</strong> 1961, con motivo da reunión do Consello<br />

Interamericano Económico e Social na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Punta do<br />

Este, o Che foi a gran figura daquel encontro.<br />

Guevara, uns días <strong>de</strong>spois, viaxou secretamente á Arxentina<br />

para se reunir co presi<strong>de</strong>nte Arturo Frondizi. Despois <strong>de</strong> manter<br />

aque<strong>la</strong> secreta reunión, Ernesto visitou a unha tía e pasou<br />

po<strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Carmen Arias.<br />

Ernesto -lémbranos Alfredo- chega nun coche acompañado<br />

dun militar e dunha persoa da súa escolta cubana. Ao golpear<br />

á porta da nosa casa, miña nai quedou moi impactada ao ver<br />

que era o propio "Teté" quen a fora visitar. Ernesto tan só estivo<br />

uns minutos, tomou un vaso <strong>de</strong> auga e seguiu viaxe rumbo<br />

ao avión que o levaría novamente a Uruguai.


Este encontro <strong>de</strong> Guevara con Arturo Frondizi costaralle ao<br />

pouco tempo o seu cargo <strong>de</strong> presi<strong>de</strong>nte da Arxentina. Así nos<br />

re<strong>la</strong>ta don Ernesto este acontecemento:<br />

No ano 1961, Ernesto, convertido xa no "Che Guevara" e<br />

sendo ministro do goberno <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro, viaxou a Punta do<br />

Este no Uruguay, presidindo unha misión cubana que <strong>de</strong>bía<br />

representar a esa nación nas reunións da OEA, que se ían <strong>de</strong>senvolver<br />

nesta cida<strong>de</strong>. Por suposto, toda a nosa familia, que<br />

vivía en Bos Aires, aproveita a oportunida<strong>de</strong> da proximida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Punta do Este para estar con Ernesto uns cantos días.<br />

Alfredo Gabe<strong>la</strong> tamén tomou o primeiro barco que partía para<br />

o Uruguai e foi reunirse connosco.<br />

O matrimonio Gabe<strong>la</strong> tivo sempre as portas da súa casa abertas<br />

para Ernesto. Cada vez que el viaxaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Córdoba a Bos<br />

Aires, o primeiro que facía era ir visitar ao matrimonio e, xa<br />

máis home sendo estudante, sempre mantivo a estreita amiza<strong>de</strong><br />

que uniu aos meus fillos cos Gabe<strong>la</strong>.<br />

Alfredo conta que seu pai se tras<strong>la</strong>da a Punta do Este para saludar<br />

a Ernesto. Ao chegar a este famoso balneario <strong>de</strong>u unhas voltas<br />

po<strong>la</strong> cida<strong>de</strong> atopándose cun grupo numeroso <strong>de</strong> persoas que<br />

casualmente ían acompañando ao Che. Ao se recoñecer ambos,<br />

déronse unha gran aperta e char<strong>la</strong>ron uns breves minutos.<br />

Ernesto regaloulle unha caixa <strong>de</strong> tabaco e díxolle que se sumase<br />

Che abrazando á súa nai<br />

Mulleres da emigración<br />

51


Alfredo Gabe<strong>la</strong> e<br />

Carmen Arias.<br />

52 Mulleres da emigración<br />

á comitiva dos seus familiares, que tamén<br />

estaban en Punta do Este. Así po<strong>de</strong>rían volverse<br />

a encontrar.<br />

Roberto Guevara, irmán <strong>de</strong> Ernesto, lembra<br />

que Gabe<strong>la</strong> era un home tan mo<strong>de</strong>sto que<br />

cando foi a saludar ao Che a Punta do Este<br />

achábase Guevara ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> <strong>de</strong>cenas <strong>de</strong><br />

persoas nunha sa<strong>la</strong> e que Alfredo Gabe<strong>la</strong><br />

estaba afastado do grupo, para non molestar.<br />

Ao ver esta situación Ernesto pegoulle un<br />

berro: "Que fas aí afastado Alfredo.<br />

Achégate ao grupo". Cando Gabe<strong>la</strong> se achegou,<br />

Ernesto <strong>de</strong>ulle unha cariñoso aperta.<br />

Non quero <strong>de</strong>ixar pasar este pequeo re<strong>la</strong>to sen<br />

por nel unha acotación á marxe. Había xa<br />

como dous ou tres anos que Carmen estaba<br />

casada e vivía en Bos Aires. Mantiñamos sempre<br />

unha estreita correspon<strong>de</strong>ncia, po<strong>la</strong> que se<br />

percatou <strong>de</strong> que este ano eu tivera serios<br />

inconvenientes pecuniarios; toda a produción<br />

<strong>de</strong> herba mate <strong>de</strong> Caraguatai en Misiones - que era a miña principal<br />

fonte <strong>de</strong> recursos- roubáranma. Achegábase o día <strong>de</strong> Nadal.<br />

Unha tar<strong>de</strong> chegounos por correo unha bolsa cargada <strong>de</strong> toda<br />

c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> xoguetes, <strong>la</strong>mbetadas e froitas, cunha carta, que aínda<br />

conservamos, <strong>de</strong> Alfredo Gabe<strong>la</strong>, que dicía: "Non podo permitir<br />

que voste<strong>de</strong>s pasen o Nadal sen festexalo como é <strong>de</strong>bido".<br />

OS ÚLTIMOS ANOS DE GUEVARA.<br />

Guevara é encomendado po<strong>la</strong> condución da Revolución<br />

Cubana para que axu<strong>de</strong> a outros pobos do mundo co fin <strong>de</strong> que<br />

se pui<strong>de</strong>sen liberar do xugo imperialista. Durante unha longa<br />

tempada participa na guerril<strong>la</strong> no Congo, on<strong>de</strong> recibe a tremenda<br />

nova da morte <strong>de</strong> Celia, a súa nai. Logo trasládase a Bolivia,<br />

on<strong>de</strong> intenta organizar unha base guerrilleira para toda<br />

América Latina. O seu intento fracasa e é asasinado po<strong>la</strong> CIA<br />

e o exército boliviano o 9 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1967.<br />

Durante aqueles anos, as novas sobre o posible asasinato <strong>de</strong><br />

Ernesto eran continuas nos medios <strong>de</strong> comunicación. Ata que<br />

chegou a última e verda<strong>de</strong>ira. Ao principio pensouse que era<br />

unha nova mentira. Posteriormente, confirmouse o asasinato<br />

<strong>de</strong> Teté. Carmen e Alfredo quedaron conmovidos ante a tremenda<br />

nova. Durante moito tempo as historias vividas con<br />

Ernesto -que para Carmen era como un fillo- rondan po<strong>la</strong> súa<br />

mente. Non pocas veces as bágoas lle saltaban dos seus ollos<br />

lembrando con emoción as fotos <strong>de</strong> Ernesto.


CARMEN ARIAS<br />

Carmen nació el 4 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1907 en una al<strong>de</strong>a perdida <strong>de</strong><br />

Galicia l<strong>la</strong>mada Ba<strong>de</strong>, perteneciente a <strong>la</strong> Parroquia <strong>de</strong><br />

Vi<strong>la</strong>maior, en el Municipio <strong>de</strong> Sarria (Lugo). Era hija <strong>de</strong><br />

Benigno Arias y <strong>de</strong> Dolores López. Sus padres cuidaban una<br />

propiedad l<strong>la</strong>mada "Ave<strong>la</strong>ira", que fue construida en 1706.<br />

Carmen era <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong> ocho hermanos.<br />

Como <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los jóvenes <strong>de</strong> su época, Carmen abandonó su<br />

Ba<strong>de</strong> natal y se tras<strong>la</strong>dó a <strong>la</strong> Argentina, junto a una hermana <strong>de</strong> su<br />

padre. Partió <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong> La Coruña junto a Juana Arias, quien<br />

viajaba acompañada <strong>de</strong> sus cinco hijos. También partió con el<strong>la</strong> su<br />

prima Teresa Fernán<strong>de</strong>z. Llegaron a <strong>la</strong> Argentina en 1923. Por<br />

aquellos años gobernaba este país el Presi<strong>de</strong>nte Alvear. Mientras<br />

Carmen cruzaba el gran océano hacia América, un cantante l<strong>la</strong>mado<br />

Carlos Gar<strong>de</strong>l hacía el mismo recorrido pero a <strong>la</strong> inversa.<br />

No tardó mucho en conseguir empleo en casa <strong>de</strong> una familia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> burguesía criol<strong>la</strong>. Según nos contará su hijo Alfredo: En el<br />

primer empleo duró muy poco. El trabajo era duro y mal remunerado.<br />

Años <strong>de</strong>spués, en agosto <strong>de</strong> 1928 fue contratada por<br />

Celia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Serna y Ernesto Guevara Lynch. Era un joven<br />

matrimonio que hacía unos días, exactamente el 14 <strong>de</strong> junio,<br />

había tenido su primer hijo, <strong>de</strong> nombre Ernesto.<br />

Después <strong>de</strong>l nacimiento casual <strong>de</strong> Ernesto en Rosario, se tras<strong>la</strong>daron<br />

a Buenos Aires. Es en estas circunstancias cuando<br />

Carmen es contratada. Luego <strong>de</strong> unos meses en <strong>la</strong> capital,<br />

regresaron con Ernesto y con Carmen a Puerto Caraguatay.<br />

La nueva resi<strong>de</strong>ncia quedaba a tan solo 400 metros <strong>de</strong>l límite<br />

con Paraguay. Don Ernesto tenía una explotación <strong>de</strong> yerba<br />

mate que estaba sobre el río Paraná. Allí fue don<strong>de</strong> Ernestito<br />

dio sus primeros pasos y realizó sus primeros juegos infantiles.<br />

Según algunos historiadores, fue <strong>la</strong> propia Carmen <strong>la</strong> que<br />

lo bautizó con el sobrenombre <strong>de</strong> "Teté", que lo acompañará<br />

como apodo familiar durante toda su vida.<br />

Mulleres da emigración<br />

53


54 Mulleres da emigración<br />

En <strong>la</strong> selva misionera estuvieron viviendo más <strong>de</strong> dos años.<br />

Cuando Celia se quedó embarazada por segunda vez y estaba<br />

a punto <strong>de</strong> parir regresó a Buenos Aires. El viaje lo hicieron<br />

en el Iberá, un viejo barco que navegó durante 50 años en el río<br />

Nilo y llevaba décadas recorriendo el Paraná. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia era residir unos meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l parto <strong>de</strong> Celia en<br />

Buenos Aires, para luego retornar a Misiones. A los pocos días<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada nacía <strong>la</strong> segunda hija <strong>de</strong> los Guevara, a quien pondrían<br />

también el nombre <strong>de</strong> Celia.<br />

En San Isidro vivían María Luisa Guevara Lynch y su marido.<br />

María era <strong>la</strong> hermana <strong>de</strong> Don Ernesto. Allí se radicaron,<br />

justamente en una casa que quedaba en <strong>la</strong> parte trasera <strong>de</strong>l<br />

chalé que estos poseían. La nueva resi<strong>de</strong>ncia quedaba en <strong>la</strong><br />

localidad <strong>de</strong> San Fernando, don<strong>de</strong> el padre tenía un astillero<br />

en sociedad con un amigo.<br />

Celia era una mujer mo<strong>de</strong>rna a <strong>la</strong> que le gustaba practicar<br />

<strong>de</strong>portes, especialmente natación. En el verano aprovechaba <strong>la</strong><br />

cercanía <strong>de</strong>l río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta para tomar el sol y nadar. Casi a diario<br />

se tras<strong>la</strong>daba con Ernestito y con Carmen. Preparaban algunos<br />

bocadillos y se pasaban algunas horas <strong>de</strong>l día disfrutando<br />

<strong>de</strong>l río <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas color león. Cuando los días <strong>de</strong> otoño lo permitían<br />

y no hacía frío también aprovechaban para darse un<br />

baño. Ernestito, mientras tanto, aprendía a nadar y Carmen,<br />

como siempre, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya observaba lo que hacía el niño.<br />

Una mañana <strong>de</strong> mayo, Ernestito contrajo un enfriamiento que<br />

le produjo una bronquitis aguda, lo que <strong>de</strong>rivó en su primer<br />

ataque <strong>de</strong> asma. A partir <strong>de</strong> aquel acontecimiento <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los<br />

Guevara cambia radicalmente. La enfermedad <strong>de</strong> Ernestito los<br />

llevó a mudarse en varias oportunida<strong>de</strong>s en busca <strong>de</strong>l mejor<br />

clima para que Teté pudiera sobrellevar el asma.<br />

De San Isidro se tras<strong>la</strong>daron a <strong>la</strong> capital y posteriormente los<br />

médicos le recomendaron que Ernesto necesitaba un clima <strong>de</strong><br />

montaña. Buenos Aires tenía un clima muy húmedo que le producía<br />

constantes convulsiones bronquiales. Uno <strong>de</strong> los lugares que<br />

por aquellos años recomendaban los médicos era Alta Gracia,<br />

especialmente para los enfermos que pa<strong>de</strong>cían tuberculosis.<br />

Don Ernesto Guevara en su libro Mi hijo el Che cuenta aspectos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> Carmen Arias en re<strong>la</strong>ción a su familia:<br />

No podría precisar exactamente cuándo llegó a nuestra casa<br />

Carmen Arias, quien con el tiempo pasó a ser como un miembro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> familia. Han pasado muchos años, pero no se me <strong>de</strong>spinta<br />

su figura cuando, recién llegada, alzó a Ernestito, que aún<br />

no sabía caminar. Estoy viéndo<strong>la</strong> conversar con mi mujer. Era<br />

robusta, muy rubia y muy pecosa, <strong>de</strong> ojos c<strong>la</strong>ros, sencil<strong>la</strong> y<br />

parca. Se entendió con Celia apenas cruzaron unas cuantas


pa<strong>la</strong>bras y quedó como niñera <strong>de</strong> mi hijo; <strong>de</strong>spués fue como <strong>la</strong><br />

madre <strong>de</strong> los que le vinieron.<br />

No le importaban ni el sueldo ni <strong>la</strong>s comodida<strong>de</strong>s. Se había<br />

apegado a nosotros. En una época vivimos con mi madre en un<br />

<strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle Santa Fe y Gui<strong>de</strong>, en el primer piso.<br />

Han pasado cuarenta años y el edificio está hoy igual que cuando<br />

lo habitamos, solo que un gran letrero corre sobre los balcones<br />

anunciando una aca<strong>de</strong>mia comercial. Cada vez que paso<br />

por allí -y paso por allí casi todos los días- no puedo <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar<br />

<strong>de</strong> mirar sus balcones; todavía me parece ver a Carmen con<br />

Ernesto en brazos tomando el sol.<br />

Carmen, <strong>la</strong> Gallega, como le <strong>de</strong>cíamos cariñosamente, quedó a<br />

cargo <strong>de</strong> Ernestito y no se <strong>de</strong>spegaba <strong>de</strong> él, hasta que ocho años<br />

<strong>de</strong>spués salía <strong>de</strong> nuestra casa para casarse con uno <strong>de</strong> los hombres<br />

más buenos que he conocido, Don Alfredo Gabe<strong>la</strong>.<br />

Se encariñó tanto con mi hijo que acabó queriéndolo como suyo,<br />

y luego se encariñó con todos los que vinieron <strong>de</strong>trás. Cuando<br />

alguno <strong>de</strong> ellos hacía una travesura <strong>de</strong>masiado gorda y yo le quería<br />

dar una palmada invariablemente caía sobre los brazos <strong>de</strong><br />

Carmen, que siempre se interponía sin que yo pudiera evitarlo. La<br />

regañaba y mi mujer hacía lo mismo, le <strong>de</strong>cíamos que malcriaba<br />

a nuestros hijos. El<strong>la</strong> no contestaba pero lo seguía haciendo.<br />

Nos acompañó en Buenos Aires, mientras vivimos en un buen<br />

<strong>de</strong>partamento, pero nos acompañó también en todos los viajes<br />

que hicimos al interior. Estuvo en <strong>la</strong> estancia <strong>de</strong> los Moore en<br />

Entre Ríos, en el Socorro <strong>de</strong> los Echague, en el campo <strong>de</strong> mi<br />

mujer en Vil<strong>la</strong> Sarmiento y en Puerto Caraguatay <strong>de</strong> Misiones,<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida era más difícil tanto por su clima como por <strong>la</strong> gente<br />

que habitaba esas regiones. Como una visión lejana <strong>la</strong> recuerdo,<br />

toda quemada por el sol ardiente, llevando <strong>la</strong> ropa a <strong>la</strong> cabeza y<br />

<strong>la</strong>vándo<strong>la</strong> a oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l río Paraná, porque según el<strong>la</strong>, ésa era <strong>la</strong><br />

manera <strong>de</strong> <strong>la</strong>var en su tierra. Lavaba y p<strong>la</strong>nchaba y le hacía <strong>la</strong><br />

comida a Ernesto, y <strong>de</strong>spués lo hizo con todas nuestras criaturas.<br />

Luego nos acompañó varios años en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Alta Gracia,<br />

siempre a cargo <strong>de</strong> nuestros hijos.<br />

ALTA GRACIA<br />

Carmen Arias en 1931 conoce en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Merce<strong>de</strong>s -una<br />

parienta suya- a Alfredo Gabe<strong>la</strong>. A partir <strong>de</strong> aquel encuentro<br />

comienza el noviazgo entre ambos. Gabe<strong>la</strong> era emigrante<br />

como el<strong>la</strong>, oriundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Asturias.<br />

En 1932, los Guevara <strong>de</strong>cidieron establecerse en Alta Gracia,<br />

provincia <strong>de</strong> Córdoba, localidad serrana don<strong>de</strong> el clima era seco<br />

y <strong>de</strong> altura, muy recomendable para <strong>la</strong>s personas asmáticas.<br />

Mulleres da emigración<br />

55


56 Mulleres da emigración<br />

Cuando el<strong>la</strong> <strong>de</strong>cidió casarse, -cuenta don Ernesto- <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

muchas di<strong>la</strong>ciones porque no quería hacerlo hasta que el "niño<br />

Robertito" fuera más gran<strong>de</strong>, nos dio <strong>la</strong> noticia que para nosotros<br />

cayó como una bomba. Se nos iba con el<strong>la</strong> parte <strong>de</strong> nuestra<br />

familia. Recuerdo <strong>la</strong> <strong>de</strong>spedida en <strong>la</strong> vieja estación <strong>de</strong> Alta<br />

Gracia, el<strong>la</strong> asomada a <strong>la</strong> ventana <strong>de</strong>l tren que comenzaba a<br />

andar y llorando a mares le <strong>de</strong>cía a mi mujer, seña<strong>la</strong>ndo a<br />

Robertito: "....! y cuí<strong>de</strong>melo bien, señora!". Muchas veces con<br />

Celia hemos recordado esta <strong>de</strong>spedida..<br />

En Alta Gracia los Guevara vivieron once años. Los vínculos<br />

con Carmen y Gabe<strong>la</strong> continuaron, incluso <strong>la</strong> hija mayor <strong>de</strong><br />

Carmen pasó varias vacaciones en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Alta Gracia. Don<br />

Alfredo nos sigue recordando:<br />

Si yo tuviera que personalizar a <strong>la</strong> lealtad, no tengo <strong>la</strong> menor<br />

duda que lo haría en <strong>la</strong> que hoy es doña Carmen Arias <strong>de</strong> Gabe<strong>la</strong>.<br />

Cuando dirijo mi pensamiento hacia el pasado, se me confun<strong>de</strong>n<br />

<strong>la</strong>s imágenes y no puedo <strong>de</strong>spegar en todo ese conjunto unas <strong>de</strong><br />

otras. Alta Gracia, El Socorro, Ga<strong>la</strong>rza, Puerto Caraguatay; todas<br />

estas cosas que vi y viví, hoy sólo <strong>la</strong>s puedo recordar hermanadas<br />

con <strong>la</strong> imagen <strong>de</strong> Carmen Arias, quien por todos estos sitios<br />

acompaña a mi familia. Pero cuando pienso en el<strong>la</strong> evoco inmediatamente<br />

toda <strong>la</strong> chiquil<strong>la</strong>da que formaban mis hijos. Todos<br />

ellos al cuidado <strong>de</strong> este ángel tute<strong>la</strong>r que se l<strong>la</strong>maba Carmen.<br />

Pero un día Carmen, en un viaje que hizo a Buenos Aires,<br />

conoció a su media naranja, don Alfredo Gabe<strong>la</strong>. Era también<br />

español, uno <strong>de</strong> los hombres <strong>de</strong> corazón más puro y generoso<br />

que haya conocido, y <strong>la</strong> lealtad <strong>de</strong> Carmen sólo era comparable<br />

a <strong>la</strong> lealtad <strong>de</strong> Alfredo.<br />

GUERRA CIVIL ESPAÑOLA<br />

Cuando estal<strong>la</strong> <strong>la</strong> guerra civil españo<strong>la</strong> los padres <strong>de</strong> Ernesto<br />

toman partido por <strong>la</strong> España republicana. La casa <strong>de</strong> los<br />

Guevara se convirtió en un comité <strong>de</strong> solidaridad con aquel<strong>la</strong><br />

causa <strong>de</strong>mocrática. Ernestito jugaba con otros niños <strong>de</strong> su edad<br />

a <strong>la</strong> guerra civil, con sus soldaditos. Él siempre tomaba partido<br />

por el bando republicano.<br />

Su tío, el intelectual comunista Cayetano Córdova Iturburu,<br />

por aquel entonces estaba en España como corresponsal <strong>de</strong><br />

guerra, enviado por el periódico Crítica. Por <strong>la</strong>s informaciones<br />

que le enviaba su tío, Ernestito iba siguiendo paso a paso, en<br />

un p<strong>la</strong>no que tenía, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s batal<strong>la</strong>s.<br />

Luego <strong>de</strong> perdida <strong>la</strong> guerra civil y ya insta<strong>la</strong>dos en Buenos<br />

Aires tanto <strong>la</strong> familia Guevara como así también Carmen Arias<br />

participan activamente en los actos antifranquistas.


ERNESTO RECORRE AMÉRICA<br />

Durante su juventud Ernesto, mientras estudia medicina, realiza<br />

dos <strong>la</strong>rgos viajes por América Latina. El primero junto a<br />

Alfredo Granados y el segundo con su amigo Carlos "Calica"<br />

Ferrer. Estos viajes serán <strong>de</strong>cisivos para que Ernesto entendiera<br />

lo que estaba pasando en el mundo. En aquellos recorridos<br />

por <strong>la</strong> América profunda, encontró sentido a su vida.<br />

Cuba en <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 50 estaba gobernada por el dictador<br />

Fulgencio Batista. Todo el país era un enorme "garito" <strong>de</strong> los<br />

ricos norteamericanos, mientras el pueblo vivía miserablemente.<br />

Un grupo <strong>de</strong> jóvenes martianos <strong>de</strong>l Partido Ortodoxo intentan<br />

sublevar al pueblo organizando el histórico asalto <strong>de</strong>l<br />

Cuartel Moncada, el 26 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1953. La acción revolucionaria<br />

fracasa, aunque su repercusión sirvió para pren<strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>ma revolucionaria. Fi<strong>de</strong>l Castro y un pequeño grupo <strong>de</strong> asaltantes,<br />

que salvaron su vida, terminarán en <strong>la</strong> cárcel.<br />

Al salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel, Fi<strong>de</strong>l Castro y el resto <strong>de</strong> los combatientes<br />

martianos se tras<strong>la</strong>dan a México con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> organizar una<br />

expedición armada que pudiera regresar a Cuba y comenzar <strong>la</strong><br />

segunda y <strong>de</strong>finitiva in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> este país. La estancia <strong>de</strong><br />

Fi<strong>de</strong>l en México coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Ernesto a <strong>la</strong> capital<br />

azteca. A través <strong>de</strong> un amigo en común logra contactar con el<br />

comandante <strong>de</strong> <strong>la</strong> expedición. En <strong>la</strong> primera reunión con Fi<strong>de</strong>l,<br />

Ernesto queda convencido <strong>de</strong> que aquel hombre estaba dispuesto<br />

a realizar <strong>la</strong> revolución en su país. Ernesto sale entusiasmado<br />

con aquel proyecto, al cual se incorpora <strong>de</strong> forma inmediata.<br />

Durante el tiempo que resi<strong>de</strong> en México se <strong>de</strong>dica a trabajar<br />

como fotógrafo. En esos meses participa junto al resto <strong>de</strong> los<br />

futuros expedicionarios en prácticas militares. La misión <strong>de</strong><br />

Guevara en <strong>la</strong> expedición sería <strong>la</strong> <strong>de</strong> médico.<br />

El gobierno mexicano, informado <strong>de</strong> los preparativos militares,<br />

hace una redada y son <strong>de</strong>tenidos los cabecil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l movimiento<br />

y el propio Guevara. Al salir en libertad Fi<strong>de</strong>l Castro se<br />

compromete a realizar todas <strong>la</strong>s gestiones necesarias para que<br />

el joven Guevara pudiera salir en libertad, ya que no era cubano<br />

como el resto y estaba en una situación ilegal.<br />

SIERRA MAESTRA<br />

Puesto Guevara en libertad, comienzan los preparativos para <strong>la</strong><br />

partida en el yate Granma. Después <strong>de</strong> varios días <strong>de</strong> navegación,<br />

el 2 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1956 con un total <strong>de</strong> 82 expedicionarios, llegan<br />

a <strong>la</strong> costa cubana. Los militares que ya estaban alertados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

llegada <strong>de</strong>l contingente insurgente, producen gran<strong>de</strong>s bajas entre<br />

Mulleres da emigración<br />

57


58 Mulleres da emigración<br />

los revolucionarios. Tan solo un grupo <strong>de</strong> ellos logra sobrevivir,<br />

entre ellos Fi<strong>de</strong>l y Raúl Castro, Ernesto, Camilo Cienfuegos, Juan<br />

Almeida, Ramiro Valdéz, Efigenio Ameijeiras, entre otros. Los<br />

sobrevivientes comienzan el camino a Sierra Maestra.<br />

En los primeros enfrentamientos contra <strong>la</strong>s tropas <strong>de</strong> Batista,<br />

Ernesto <strong>de</strong>muestra una gran valentía y audacia. Rápidamente<br />

su personalidad, su temperamento y su responsabilidad lo llevan<br />

a <strong>de</strong>stacarse <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> los guerrilleros. Es así como <strong>de</strong><br />

médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> expedición pasa a ser unos <strong>de</strong> los comandantes<br />

<strong>de</strong>l Movimiento 26 <strong>de</strong> Julio.<br />

Cuando se confirmó <strong>la</strong> noticia <strong>de</strong> que Ernesto era el guerrillero<br />

argentino que estaba en Sierra Maestra y que era l<strong>la</strong>mado popu<strong>la</strong>rmente<br />

"Che", comenzaron a llegar <strong>la</strong>s primeras cartas c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinas.<br />

El Buzón o lugar <strong>de</strong> recepción era <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Carmen y<br />

Alfredo. Las cartas codificadas tenían <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> Teté.<br />

En <strong>la</strong> ya histórica batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Santa C<strong>la</strong>ra, Guevara le da el<br />

golpe <strong>de</strong> gracia al ejército batistiano. Aquel triunfo militar permite<br />

<strong>la</strong> ofensiva final <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas columnas que se dirigen<br />

a <strong>la</strong> Habana, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l Comandante Fi<strong>de</strong>l Castro.<br />

Ernesto, ya convertido en el Che, se convierte junto a Fi<strong>de</strong>l en<br />

uno <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res indiscutibles <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución triunfante. La<br />

noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> Batista impacta en todo el mundo. En <strong>la</strong><br />

Argentina <strong>la</strong> familia Guevara y <strong>la</strong> propia Carmen Arias estal<strong>la</strong>n<br />

<strong>de</strong> alegría al saber que Ernesto estaba con vida y que había entrado<br />

triunfante al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro y <strong>la</strong>s tropas guerrilleras.<br />

PUNTA DEL ESTE<br />

En agosto <strong>de</strong> 1961, con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong>l Consejo<br />

Interamericano Económico y Social en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Punta <strong>de</strong><br />

Este, el Che fue <strong>la</strong> gran figura <strong>de</strong> aquel encuentro.<br />

Guevara, unos días <strong>de</strong>spués, viajó secretamente a <strong>la</strong> Argentina<br />

para reunirse con el presi<strong>de</strong>nte Arturo Frondizi. Después <strong>de</strong><br />

mantener aquel<strong>la</strong> secreta reunión, Ernesto visitó a una tía y<br />

pasó por <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> Carmen Arias.<br />

Ernesto -nos recuerda Alfredo- llega en un coche acompañado <strong>de</strong><br />

un militar y <strong>de</strong> una persona <strong>de</strong> su escolta cubana. Al golpear <strong>la</strong><br />

puerta <strong>de</strong> nuestra casa, mi madre quedó muy impactada <strong>de</strong> ver<br />

que era el propio "Teté" quien <strong>la</strong> había ido a visitar. Ernesto tan<br />

solo estuvo unos minutos, tomó un vaso <strong>de</strong> agua y siguió viaje<br />

rumbo al avión que lo llevaría nuevamente al Uruguay.<br />

Este encuentro <strong>de</strong> Guevara con Arturo Frondizi le costará al<br />

poco tiempo su cargo <strong>de</strong> presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argentina. Así nos<br />

re<strong>la</strong>ta don Ernesto este acontecimiento:


En el año 1961, Ernesto, convertido ya en el "Che Guevara" y<br />

siendo ministro <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>l Castro, viajó a Punta <strong>de</strong>l<br />

Este en el Uruguay, presidiendo una misión cubana que <strong>de</strong>bía<br />

representar a esa nación en <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OEA, que se<br />

iban a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r en esta ciudad. Por supuesto, toda nuestra<br />

familia, que vivía en Buenos Aires, aprovecha <strong>la</strong> oportunidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cercanía <strong>de</strong> Punta <strong>de</strong>l Este para estar con Ernesto unos<br />

cuantos días. Alfredo Gabe<strong>la</strong> también tomó el primer barco<br />

que partía para el Uruguay y fue a reunirse con nosotros.<br />

El matrimonio Gabe<strong>la</strong> tuvo siempre <strong>la</strong>s puertas <strong>de</strong> su casa<br />

abiertas para Ernesto. Cada vez que él viajaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Córdoba<br />

a Buenos Aires, lo primero que hacía era ir a visitar al matrimonio<br />

y, ya más hombre siendo estudiante, siempre mantuvo<br />

<strong>la</strong> estrecha amistad que unió a mis hijos con los Gabe<strong>la</strong>.<br />

Alfredo cuenta que su padre se tras<strong>la</strong>da a Punta <strong>de</strong>l Este para<br />

saludar a Ernesto. Al llegar a este famoso balneario dio unas<br />

vueltas por <strong>la</strong> ciudad encontrándose con un grupo numeroso <strong>de</strong><br />

personas que casualmente iban acompañando al Che. Al reconocerse<br />

ambos, se dieron un gran abrazo y char<strong>la</strong>ron unos breves<br />

minutos. Ernesto le regaló una caja <strong>de</strong> tabaco y le dijo que<br />

se sumara a <strong>la</strong> comitiva <strong>de</strong> sus familiares, que también estaban<br />

en Punta <strong>de</strong>l Este. Así podían volverse a encontrar.<br />

Roberto Guevara, hermano <strong>de</strong> Ernesto, recuerda que Gabe<strong>la</strong> era<br />

un hombre tan mo<strong>de</strong>sto que cuando fue a saludar al Che a Punta<br />

<strong>de</strong>l Este se encontraba Guevara ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> <strong>de</strong>cenas <strong>de</strong> personas<br />

en una sa<strong>la</strong> y que Alfredo Gabe<strong>la</strong> se encontraba alejado <strong>de</strong>l<br />

grupo, para no molestar. Al ver esta situación Ernesto le pegó<br />

un grito: "Que haces ahí alejado Alfredo. Acércate al grupo".<br />

Cuando Gabe<strong>la</strong> se acercó, Ernesto le dio un cariñoso abrazo.<br />

No quiero <strong>de</strong>jar pasar este pequeño re<strong>la</strong>to sin poner en él una<br />

acotación al margen. Hacía ya como dos o tres años que<br />

Carmen estaba casada y vivía en Buenos Aires. Manteníamos<br />

siempre una estrecha correspon<strong>de</strong>ncia, por <strong>la</strong> que se enteró <strong>de</strong><br />

que ese año yo había tenido serios inconvenientes pecuniarios;<br />

toda <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> yerba mate <strong>de</strong> Caraguatay en Misiones -<br />

que era mi principal fuente <strong>de</strong> recursos- me <strong>la</strong> habían robado.<br />

Se acercaba el día <strong>de</strong> Navidad. Una tar<strong>de</strong> nos llega por el<br />

correo una bolsa cargada <strong>de</strong> toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> juguetes, golosinas<br />

y frutas, con una carta, que aún conservamos, <strong>de</strong> Alfredo<br />

Gabe<strong>la</strong>, que <strong>de</strong>cía: "No puedo permitir que uste<strong>de</strong>s pasen <strong>la</strong>s<br />

Navida<strong>de</strong>s sin festejar<strong>la</strong>s como es <strong>de</strong>bido".<br />

LOS ÚLTIMOS AÑOS DE GUEVARA.<br />

Guevara es encomendado por <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución<br />

Cubana para que ayu<strong>de</strong> a otros pueblos <strong>de</strong>l mundo con el fin <strong>de</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

59


60 Mulleres da emigración<br />

que se pudieran liberar <strong>de</strong>l yugo imperialista. Durante una <strong>la</strong>rga<br />

temporada participa en <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> en el Congo, don<strong>de</strong> recibe <strong>la</strong><br />

tremenda noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Celia, su madre. Luego se tras<strong>la</strong>da<br />

a Bolivia, don<strong>de</strong> intenta organizar una base guerrillera para<br />

toda América Latina. Su intento fracasa y es asesinado por <strong>la</strong><br />

CIA y el ejército boliviano el 9 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1967.<br />

Durante aquellos años, <strong>la</strong>s noticias sobre el posible asesinato<br />

<strong>de</strong> Ernesto eran continuas en los medios <strong>de</strong> comunicación.<br />

Hasta que llegó <strong>la</strong> última y verda<strong>de</strong>ra. Al principio se pensó<br />

que era una nueva mentira. Posteriormente, se confirmó el asesinato<br />

<strong>de</strong> Teté. Carmen y Alfredo se quedaron conmovidos<br />

ante <strong>la</strong> tremenda noticia. Durante mucho tiempo <strong>la</strong>s historias<br />

vividas con Ernesto -que para Carmen era como un hijo- rondan<br />

por su mente. No pocas veces <strong>la</strong>s lágrimas le saltaban <strong>de</strong><br />

sus ojos recordando con emoción <strong>la</strong>s fotos <strong>de</strong> Ernesto.


Aurea Con<strong>de</strong><br />

CARBALLEDA 1907/BRASIL 1966


AUREA CONDE<br />

Aurea González <strong>de</strong> Con<strong>de</strong>, "A Raíña do Plátano", como lle<br />

chamaban no Brasil, naceu en 1889 en Santa María <strong>de</strong><br />

Sobra<strong>de</strong>lo, unha parroquia situada ao noroeste do concello <strong>de</strong><br />

Carballeda <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>orras.<br />

En 1906, cando tiña 17 años, emigra coa súa familia para o<br />

Brasil. Partiu do porto <strong>de</strong> Vigo e <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> case 15 días <strong>de</strong> navegación<br />

chegou a Salvador <strong>de</strong> Baía. Logo o barco recalou en Río<br />

<strong>de</strong> Xaneiro, para <strong>de</strong>sembarcar finalmente no porto <strong>de</strong> Santos.<br />

Naquel porto brasileiro establecérase unha colonia importante<br />

<strong>de</strong> emigrantes. Segundo o censo <strong>de</strong> 1913, realizado po<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

administrativas <strong>de</strong> Santos, residían 8.291 españois<br />

entre os 88.967 habitantes da cida<strong>de</strong>. A radicación <strong>de</strong>sta enorme<br />

colonia levou aos inmigrantes españois a fundar unha das<br />

primerias institucións mutuais do Brasil, o Centro Español e<br />

Repatriación <strong>de</strong> Santos, o 6 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong> 1895.<br />

Segundo o historiador Ricardo Evaristo Santos:<br />

"Comezou a trabal<strong>la</strong>r en distintas activida<strong>de</strong>s, cando chegou a<br />

coñecer por casualida<strong>de</strong> ao señor Luciano <strong>de</strong> Castro, español<br />

natural das Il<strong>la</strong>s Canarias, e que tiña unha pequena produción<br />

<strong>de</strong> plátanos nas terras <strong>de</strong> Vargem Gran<strong>de</strong> (Guaruja). El a<strong>de</strong>mais<br />

diso era un gran mergul<strong>la</strong>dor. O seu primeiro traballo foi<br />

a retirada dunha carga (material dun pequeno barco) que estaba<br />

na época <strong>de</strong>positado no fondo do esteiro do porto <strong>de</strong> Santos.<br />

Debido a este tipo <strong>de</strong> traballo, conseguiu máis tar<strong>de</strong> alugar<br />

unhas terras, adquirindo logo no ano 1903 embarcacións que<br />

pui<strong>de</strong>ran facilitar esa activida<strong>de</strong>. Máis tar<strong>de</strong>, en 1906, adquire<br />

unha área <strong>de</strong> terra, en fronte do Monte Cabrao, no Canal <strong>de</strong><br />

Bertioga, sitio ese <strong>de</strong>nominado Morro do Leao ou Morriños.<br />

Alí é on<strong>de</strong> monta un pequeno estaleiro para arranxa-<strong>la</strong>s súas<br />

embarcacións, pasando tamén a adicarse á agricultura: <strong>la</strong>ranxas,<br />

coliflor e outras verduras, mesmo pasto para os animais<br />

que servían ao <strong>de</strong>stacamento policial da época."<br />

Mulleres da emigración<br />

63


Tamén os galegos<br />

cultivaron o<br />

café no Brasil.<br />

64 Mulleres da emigración<br />

Ao pouco <strong>de</strong> chegar Aurea coñece a Luciano e casan en 1907. O<br />

matrimonio instá<strong>la</strong>se a vivir en Vargem Gran<strong>de</strong>. E<strong>la</strong>, afeita ao<br />

traballo no campo, ponse mans á obra xunto ao seu marido. En<br />

pouco tempo lograron transformar terras pantanosas e insalubres<br />

en p<strong>la</strong>ntacións <strong>de</strong> plátanos. En Santos por primeira vez comezouse<br />

a producir plátano <strong>de</strong> xeito empresarial. O matrimonio<br />

<strong>de</strong>senvolveu formas ata aquel momento <strong>de</strong>scoñecidas para a<br />

produción e posterior distribución daquel froito. Non abondaba<br />

cunha boa produción, tamén era necesario que o produto pui<strong>de</strong>se<br />

ser tras<strong>la</strong>dado e posteriormente levado aos mercados do<br />

Brasil, mesmo do exterior. Empezou tras<strong>la</strong>dando os plátanos ata<br />

o mercado <strong>de</strong> Santos, logo foi provendo aos buques <strong>de</strong> pasaxeiros<br />

que facían esca<strong>la</strong> rumbo a Bos Aires ou cara a Europa.<br />

O marido <strong>de</strong> Aurea morría o 1 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1920. A partir<br />

daquel tremendo suceso, Aurea queda soa ó fronte da empresa.<br />

O seu carácter empren<strong>de</strong>dor lévaa a cultiva-lo plátano noutras


zonas do litoral. En 1921 a empresa <strong>de</strong> Aurea é a maior<br />

exportadora <strong>de</strong> plátano <strong>de</strong> todo Santos.<br />

Santos era unha cida<strong>de</strong> puxante. Convertérase no porto<br />

máis importante do Brasil. O xornalista español Núñez<br />

Acra escribe as súas impresións da cida<strong>de</strong> no xornal santista<br />

A Tribuna, o 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1925:<br />

"Son rúas rectilíneas, anchas, <strong>de</strong> cida<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rna que é,<br />

interminables, prolongándose ata a praia, xa fóra do<br />

porto. A construción é pobre. Predominan as casas <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nta baixa, coma se houbese présa en construí<strong>la</strong>s para<br />

acubil<strong>la</strong>rse axiña, esperando nas súas postas cheas <strong>de</strong><br />

mostras o paso do progreso que lle diga aos seus habitantes:<br />

- non esta<strong>de</strong>s dacordo coa miña vertixinosa marcha<br />

mais imporéivo-los rañaceos.<br />

Santos tiña hai quince anos a penas vinte mil habitantes,<br />

¡e hoxe posúe máis <strong>de</strong> douscentos mil! É o primeiro porto<br />

<strong>de</strong> Brasil, e está xustificado. A súa poboación flutuante é incalcu<strong>la</strong>ble.<br />

Tódolos gran<strong>de</strong>s e pequenos transatlánticos que fan a<br />

carreira ao Prata tocan aquí, o mesmo os cargueiros e veleiros<br />

que en profusión enchen o seu amplo e gorecido porto. As rúas<br />

<strong>de</strong> Santos e os seus fermosos xardíns vense repletos da figura<br />

máis exótica da fauna humana, e c<strong>la</strong>ro está que todo este inmenso<br />

movemento, que fará <strong>de</strong> Santos un emporio colosal <strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble<br />

grandiosida<strong>de</strong>, reflíctese na súa vida diaria, dándolle un<br />

movemento e balbordo que o mesmo São Paulo non ten."<br />

En 1924 contrae matrimonio en segundas nupcias con Severo<br />

Con<strong>de</strong> e Con<strong>de</strong>, tamén produtor <strong>de</strong> plátanos. En 1938 morreu<br />

Severo Con<strong>de</strong> e Con<strong>de</strong>, pasando a empresa a chamarse Aurea<br />

González Con<strong>de</strong>. Por aqueles anos amplía a p<strong>la</strong>ntación nas<br />

terras <strong>de</strong> Río Branco, en Itanhaem. Xa na década do 40 era a<br />

maior exportadora <strong>de</strong> plátanos <strong>de</strong> todo o Brasil. En 1947 integrouse<br />

na empresa <strong>de</strong> Navegación Luciano Castro e Cía. Ltda.<br />

En 1950 a empresa realiza viaxes <strong>de</strong> cabotaxe baixo o nome <strong>de</strong><br />

buques "Luciano Castro" e "Aurea Con<strong>de</strong>". A navieira realizaba<br />

viaxes a Arxentina e Uruguai.<br />

Outros dos españois que sobresaíron no cultivo e a industrialización<br />

do plátano foron os leoneses Félix e Mateus Flores, que<br />

en 1904 fundaron a empresa "Flores e irmáns" para logo cambiar<br />

o nome da fábrica polo <strong>de</strong> "A Leonesa" Foi unha acreditada<br />

e famosa casa especializada na conserva <strong>de</strong> plátanos, creadora<br />

dun produto superiormente dixestivo e agradable ao<br />

"marrón-g<strong>la</strong>sé", a "banana-marrón-g<strong>la</strong>sé", <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> aceptación<br />

nos países do Río da Prata.<br />

Aurea e a súa familia tiñan un pa<strong>la</strong>cete on<strong>de</strong> vivían, que quedaba<br />

entre as Avenidas Ana Costa e Galeão Carvalhal, no<br />

famoso barrio do Gonzaga, en Santos.<br />

Seu primeiro esposo<br />

Luciano Castro.<br />

Mulleres da emigración<br />

65


Exportación do Plátano.<br />

66 Mulleres da emigración<br />

Aurea Con<strong>de</strong> morreu o 25 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1966 aos 68 anos <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>.<br />

O 17 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1966 o alcal<strong>de</strong> do Municipio <strong>de</strong> Santos,<br />

Silvio Fernán<strong>de</strong>z López, a través do <strong>de</strong>creto número 3.218.<br />

Logo do seu pasamento, o seu fillo Luciano Castro González<br />

repartiu as terras que antigamente estaban adicadas á explotación<br />

<strong>de</strong> plátanos. A crise económica <strong>de</strong>ste produto levouno a<br />

tomar esta drástica <strong>de</strong>cisión. Coa repartición e a rápida construción<br />

<strong>de</strong> vivendas, fúndase a barriada <strong>de</strong>nominada Vi<strong>la</strong><br />

Áurea, o 16 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1972, que está situada na zona<br />

norte/sur do municipio <strong>de</strong> Guarujá, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />

Inscrito no distrito <strong>de</strong> Vicente <strong>de</strong> Carvalho, limita coas barriadas<br />

<strong>de</strong> Jardim Boa Esperança, Jardim Monteiro da Cruz,<br />

Paecará e Parque Estuário, a través do Rio Acaraú, e Jardim<br />

Progresso, a través da Avenida Áurea Gonzalez Con<strong>de</strong>.


AUREA CONDE<br />

Aurea González <strong>de</strong> Con<strong>de</strong>, "La Reina <strong>de</strong>l Plátano", como le<br />

l<strong>la</strong>maban en el Brasil, nació en 1889 en Santa María <strong>de</strong><br />

Sobra<strong>de</strong>lo, una parroquia que se localiza al noroeste <strong>de</strong>l concello<br />

<strong>de</strong> Carballeda <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>orras.<br />

En 1906, cuando tenía 17 años, emigra con su familia para Brasil.<br />

Partió <strong>de</strong>l Puerto <strong>de</strong> Vigo y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> casi 15 días <strong>de</strong> navegación<br />

llegó a Salvador <strong>de</strong> Bahía. Luego el barco recaló en Río <strong>de</strong><br />

Janeiro, para <strong>de</strong>sembarcar finalmente en el Puerto <strong>de</strong> Santos.<br />

En aquel puerto brasileño se había establecido una colonia<br />

importante <strong>de</strong> emigrantes. Según el censo <strong>de</strong> 1913, realizado por<br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s administrativas <strong>de</strong> Santos, residían 8.291 españoles<br />

entre los 88.967 habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. La radicación <strong>de</strong><br />

esta enorme colonia llevó a los inmigrantes españoles a fundar<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras instituciones mutuales <strong>de</strong>l Brasil, el Centro<br />

Español y Repatriación <strong>de</strong> Santos, el 6 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1895.<br />

Según el historiador Ricardo Evaristo Santos:<br />

"Empezó a trabajar en distintas activida<strong>de</strong>s, cuando llegó a<br />

conocer por casualidad al señor Luciano <strong>de</strong> Castro, español<br />

natural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Canarias, y que tenía una pequeña producción<br />

<strong>de</strong> plátanos en <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> Vargem Gran<strong>de</strong> (Guaruja). Él<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> eso era un gran buceador. Su primer trabajo fue <strong>la</strong><br />

retirada <strong>de</strong> una carga (material <strong>de</strong> un pequeño barco) que estaba<br />

en <strong>la</strong> época <strong>de</strong>positado al fondo <strong>de</strong>l estuario <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong><br />

Santos. Debido a este tipo <strong>de</strong> trabajo, consiguió más tar<strong>de</strong> alqui<strong>la</strong>r<br />

unas tierras, adquiriendo luego en el año 1903 embarcaciones<br />

que pudieran facilitar esa actividad. Más tar<strong>de</strong>, en 1906,<br />

adquiere un área <strong>de</strong> tierra, enfrente <strong>de</strong>l Monte Cabrao, en el<br />

Canal <strong>de</strong> Bertioga, sitio ese <strong>de</strong>nominado Morro do Leao o<br />

Morriños. Allí es don<strong>de</strong> monta un pequeño astillero para arreglo<br />

<strong>de</strong> sus embarcaciones, pasando también a <strong>de</strong>dicarse a <strong>la</strong> agricultura:<br />

naranjas, coliflor y otras verduras, incluso pasto para los<br />

animales que servían al <strong>de</strong>stacamento policial <strong>de</strong> <strong>la</strong> época."<br />

Mulleres da emigración<br />

67


68 Mulleres da emigración<br />

Al poco <strong>de</strong> llegar Aurea conoce a Luciano y se casan en 1907.<br />

El matrimonio se insta<strong>la</strong> a vivir en Vargem Gran<strong>de</strong>. El<strong>la</strong>, acostumbrada<br />

al trabajo en el campo, se pone manos a <strong>la</strong> obra a <strong>la</strong><br />

par <strong>de</strong> su marido. En poco tiempo lograron transformar tierras<br />

pantanosas e insalubres en p<strong>la</strong>ntaciones <strong>de</strong> plátanos. En Santos<br />

por primera vez se comenzó a producir plátano <strong>de</strong> forma<br />

empresarial. El matrimonio implementó formas hasta aquel<br />

momento <strong>de</strong>sconocidas para <strong>la</strong> producción y posterior distribución<br />

<strong>de</strong> aquel fruto. No bastaba con una buena producción,<br />

también era necesario que el producto pudiera ser tras<strong>la</strong>dado y<br />

posteriormente llevado a los mercados <strong>de</strong>l Brasil, incluso <strong>de</strong>l<br />

exterior. Empezó tras<strong>la</strong>dando los plátanos hasta el mercado <strong>de</strong><br />

Santos, luego fue proveyendo a los buques <strong>de</strong> pasajeros que<br />

hacían esca<strong>la</strong> rumbo a Buenos Aires o hacia Europa.<br />

El marido <strong>de</strong> Aurea fallecía el 1 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1920.<br />

A partir <strong>de</strong> aquel tremendo suceso, Aurea se queda so<strong>la</strong> al<br />

frente <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa. Su carácter empren<strong>de</strong>dor <strong>la</strong> lleva a cultivar<br />

el plátano en otras zonas <strong>de</strong>l litoral. En 1921 <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong><br />

Aurea es <strong>la</strong> mayor exportadora <strong>de</strong> plátano <strong>de</strong> todo Santos.<br />

Santos era una ciudad pujante. Se había convertido en el puerto<br />

más importante <strong>de</strong>l Brasil. El periodista español Núñez Acra<br />

escribe sus impresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad en el periódico santista La<br />

Tribuna, el 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1925:<br />

"Son calles rectilíneas, anchas, <strong>de</strong> ciudad mo<strong>de</strong>rna que es, interminables,<br />

prolongándose hasta <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, ya fuera <strong>de</strong>l puerto. La<br />

construcción es pobre. Predominan <strong>la</strong>s casas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta baja,<br />

como si hubiese prisa en construir<strong>la</strong>s para cobijarse inmediatamente,<br />

esperando en sus puestas llenas <strong>de</strong> muestras el paso <strong>de</strong>l<br />

progreso que le diga a sus habitantes: - no estáis <strong>de</strong> acuerdo con<br />

mi vertiginosa marcha y os impondré los rascacielos.<br />

Santos tenía hace quince años apenas veinte mil habitantes, ¡y<br />

hoy posee más <strong>de</strong> doscientos mil! Es el primer puerto <strong>de</strong> Brasil,<br />

y se justifica. Su pob<strong>la</strong>ción flotante es incalcu<strong>la</strong>ble. Todos los<br />

gran<strong>de</strong>s y pequeños transatlánticos que hacen <strong>la</strong> carrera al P<strong>la</strong>ta<br />

tocan aquí, lo mismo los cargueros y veleros que en profusión<br />

llenan su amplio y abrigado puerto. Las calles <strong>de</strong> Santos y sus<br />

hermosos jardines se ven repletos <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura mas exótica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fauna humana, y c<strong>la</strong>ro es que todo este inmenso movimiento,<br />

que hará <strong>de</strong> Santos un emporio colosal <strong>de</strong> incalcu<strong>la</strong>ble grandiosidad,<br />

se refleja en su vida diaria, dándole un movimiento y<br />

bullicio que el mismo São Paulo no tiene."<br />

En 1924 contrae matrimonio en segundas nupcias con Severo<br />

Con<strong>de</strong> y Con<strong>de</strong>, también productor <strong>de</strong> plátanos. En 1938 falleció<br />

Severo Con<strong>de</strong> y Con<strong>de</strong>, pasando <strong>la</strong> empresa a <strong>de</strong>nominarse<br />

Aurea González Con<strong>de</strong>. Por aquellos años amplía <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntación<br />

en <strong>la</strong> tierras <strong>de</strong> Río B<strong>la</strong>nco, en Itanhaem. Ya en <strong>la</strong> década


<strong>de</strong>l 40 era <strong>la</strong> mayor exportadora <strong>de</strong> plátanos <strong>de</strong> todo el Brasil.<br />

En 1947 se integró en <strong>la</strong> empresa <strong>de</strong> Navegación Luciano<br />

Castro y Cía. Ltda. En 1950 <strong>la</strong> empresa realiza viajes <strong>de</strong> cabotaje<br />

bajo el nombre <strong>de</strong> buques "Luciano Castro" y "Aurea<br />

Con<strong>de</strong>". La naviera realizaba viajes a <strong>la</strong> Argentina y Uruguay.<br />

Otros <strong>de</strong> los españoles que se <strong>de</strong>stacaron en el cultivo y <strong>la</strong><br />

industrialización <strong>de</strong>l plátano fueron los leoneses Félix y Mateus<br />

Flores, que en 1904 fundaron <strong>la</strong> empresa "Flores y hermanos"<br />

para luego cambiar el nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> fábrica por el <strong>de</strong> "La<br />

Leonesa" Fue una acreditada y famosa casa especializada en <strong>la</strong><br />

conserva <strong>de</strong> plátanos, creadora <strong>de</strong> un producto superiormente<br />

digestivo y agradable al "marrón-g<strong>la</strong>sé", <strong>la</strong> "banana-marróng<strong>la</strong>sé",<br />

<strong>de</strong> gran aceptación en los países <strong>de</strong>l Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

Aurea y su familia tenían un pa<strong>la</strong>cete don<strong>de</strong> vivían, que quedaba<br />

entre <strong>la</strong>s Avenidas Ana Costa y Galeão Carvalhal, en el<br />

famoso barrio do Gonzaga, en Santos.<br />

Aurea Con<strong>de</strong> falleció el 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1966 a los 68 años <strong>de</strong> edad.<br />

El 17 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1966 el alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong> Santos,<br />

Silvio Fernán<strong>de</strong>z López, a través <strong>de</strong>l <strong>de</strong>creto número 3.218.<br />

Después <strong>de</strong> su fallecimiento, su hijo Luciano Castro González<br />

loteó <strong>la</strong>s tierras que antiguamente estaban <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong><br />

explotación <strong>de</strong> plátanos. La crisis económica <strong>de</strong> este producto<br />

lo llevó a tomar esta drástica <strong>de</strong>cisión. Con el loteo y <strong>la</strong> rápida<br />

construcción <strong>de</strong> viviendas, se funda el barrio <strong>de</strong>nominado Vi<strong>la</strong><br />

Áurea, el 16 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1972, que está situado en <strong>la</strong> zona<br />

norte/sur <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Guarujá, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />

Inscrito en el distrito <strong>de</strong> Vicente <strong>de</strong> Carvalho, limita con los<br />

barrios <strong>de</strong> Jardim Boa Esperança, Jardim Monteiro da Cruz,<br />

Paecará y Parque Estuário, a través <strong>de</strong>l Rio Acaraú, y Jardim<br />

Progresso, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Avenida Áurea Gonzalez Con<strong>de</strong>.<br />

Mulleres da emigración<br />

69


Sofía Casanova<br />

A CORUÑA 1861/POZNAN 1956


SOFÍA CASANOVA<br />

Sofía Casanova naceu na rúa San Andrés <strong>de</strong> A Coruña, o 30 <strong>de</strong><br />

setembro <strong>de</strong> 1861. Durante moitos anos pensouse -e<strong>la</strong> incluída-<br />

que o seu lugar <strong>de</strong> nacemento era Almeiras, incluso <strong>de</strong>scoñecíase<br />

a data exacta do nacemento. O certo é que nos últimos<br />

anos, os historiadores poi<strong>de</strong>ron dar coa partida <strong>de</strong> nacemento,<br />

que ac<strong>la</strong>ra algúns dos aspectos máis escuros da súa biografía.<br />

A propia Sofía cóntanos algúns aspectos da súa vida: "Son do<br />

sesenta e un, foron os meus pais don Vicente Pérez Eguia,<br />

ourensán, e doña Rosa Casanova Estomper. Avós paternos, don<br />

Vicente Pérez Losada, e materno Juan Bautista Casanova Plá<br />

Cance<strong>la</strong>, da noble familia dos Plá Freire, os do romanceiro. O<br />

meu pai amigo <strong>de</strong> Elduayen -e político poeta-, marchou a<br />

América, non voltou, e educados os meus dous irmáns e máis<br />

eu po<strong>la</strong> nosa nai e avós, pasamos até os meus trece anos en<br />

Armen<strong>de</strong>ira e A Coruña, on<strong>de</strong> na célebre esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> doña<br />

Concha aprendín máis que hoxe ensínase nas mo<strong>de</strong>rnas. Para<br />

a nosa educación <strong>de</strong>cidiron a nosa nai e avós insta<strong>la</strong>rnos en<br />

Madrid, e a nosa educación foi o esmerada <strong>de</strong> entón".<br />

A <strong>de</strong>saparición do pai é un duro golpe emocional para Sofía.<br />

Esta situación <strong>de</strong> abandono a leva a utilizar somente o apelido<br />

materno, intentando esquecer para sempre a figura do seu pai.<br />

Durante a súa permanencia en Madrid vive nun mo<strong>de</strong>sto e<br />

reducido piso. Ós poucos anos falecen os seus avós maternos<br />

os que a introduciran no máis selecto da vi<strong>la</strong> madrileña. A<br />

xove Sofía era apadriñada polo Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Andino -Patricio<br />

Aguirre <strong>de</strong> Tejada-, coruñés <strong>de</strong> familia ferrolán, estreito co<strong>la</strong>borador<br />

<strong>de</strong> Alfonso XII, quen a presentou nos salóns do<br />

Marqués <strong>de</strong> Valmar, Campoamor e Núñez <strong>de</strong> Arce, en on<strong>de</strong> se<br />

forma literariamente. Nestos anos comenza a súa <strong>la</strong>boura poética,<br />

o seu talento e a súa forza <strong>de</strong>c<strong>la</strong>mativa son o motivo polo<br />

cal o Rei a invita a recitar na súa corte, costeándolle a publicación<br />

do seu primeiro libro titu<strong>la</strong>do "Poesías". Sofía cos seus<br />

Mulleres da emigración<br />

73


Pazo <strong>de</strong> Almeiras,<br />

Culleredo, on<strong>de</strong> naceu<br />

Sofia e on<strong>de</strong> viviu a maior<br />

parte da súa nenez.<br />

74 Mulleres da emigración<br />

vinte anos era unha muller distinguida, culta, <strong>de</strong> ollos c<strong>la</strong>ros<br />

e cabelos loiros. A súa intelixencia, a súa persoalida<strong>de</strong> e a súa<br />

beleza física, convírtena nunha das figuras máis <strong>de</strong>stacadas<br />

da vida literaria do momento.<br />

En 1886 chega a Madrid o escritor po<strong>la</strong>co Wincenty<br />

Lutos<strong>la</strong>wsky, quen estaba interesado en estudar a me<strong>la</strong>ncolía<br />

na poesía españo<strong>la</strong>. A través <strong>de</strong> Campoamor ponse en contacto<br />

con Sofía, xa que ésta sintetizaba na súa obra poética o que<br />

estaba buscando o escritor po<strong>la</strong>co.<br />

Lotos<strong>la</strong>wki, que era da nobleza po<strong>la</strong>ca, con gran<strong>de</strong>s extensións<br />

<strong>de</strong> terras no seu país, quedou impactado coa cultura e a beleza<br />

<strong>de</strong> Sofía. Durante a segunda visita que lle realiza, según conta<br />

a escritora galega Rosario Martínez no seu libro "Galicia La<br />

Inefable", re<strong>la</strong>ta que: "A visita repetiuse ó día seguinte na que<br />

a galega agasallou ó po<strong>la</strong>co cun exemp<strong>la</strong>r adicado <strong>de</strong><br />

"Poesías". Na mesma páxina on<strong>de</strong> a xove escribira a <strong>de</strong>dicatoria,<br />

Wincenty Lutos<strong>la</strong>wski- que así se chamaba o estranxeirolevado<br />

dun impulso incontible escribiu estas líneas en po<strong>la</strong>co:<br />

"Ta kobieta Bedzie moja zona", é dicer: "Esta muller vai a ser<br />

a miña esposa", frase que Sofía non enten<strong>de</strong>u nen él lle traduciu<br />

naquel intre".<br />

O con<strong>de</strong> po<strong>la</strong>co, inspirado po<strong>la</strong> lectura dos gran<strong>de</strong>s escritores<br />

románticos do seu país, e ante o seu espíritu patriótico -xa que<br />

hai que lembrar que Polonia estaba sometida polo Imperio<br />

Ruso-, cree verse reflexado na obra do poeta Mickiewick, o<br />

que nunha das esceas <strong>de</strong> "Dziady", puxera en boca dun persoeiro<br />

místico, que o salvador <strong>de</strong> Polonia tería que nacer <strong>de</strong> nai<br />

estranxeira. O romántico Lotos<strong>la</strong>wski creeu que a elexida<br />

estranxeira sería Sofía e por suposto que él sería o pai, que<br />

liberaría a Polonia da opresión do zar <strong>de</strong> Rusia.<br />

Sofía quedou aturdida, ante tal insólito amor <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado. O<br />

acoso do po<strong>la</strong>co, a intelixencia do mesmo, a súa bohemia


omántica, levárona a aceptar a proposta <strong>de</strong> casamento.<br />

A boda celebrouse en Madrid, o 19 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

1887, a partir <strong>de</strong>sta data convírtese oficialmente en<br />

Sofía Lustos<strong>la</strong>wska, súbdita do Zar <strong>de</strong> todas as<br />

Rusias. O seu casamento fortuito a levará a percorrer<br />

media Europa. Ós poucos meses viaxa co<br />

seu marido até Polonia, on<strong>de</strong> a súa familia ten un<br />

extenso <strong>la</strong>tifundio ó bor<strong>de</strong> do río Narew. Tras coñecer<br />

a súa familia política en Drozdowo, on<strong>de</strong> permanece<br />

varios meses, trasládase a Tartu (Estonia), alí<br />

nace a súa primeira fil<strong>la</strong>. Despois fixará a súa resi<strong>de</strong>ncia<br />

en Moscú, e nace a súa segunda fil<strong>la</strong>.<br />

Vivirá en Londres, até que se radica en<br />

Kazán, cida<strong>de</strong> da Tartaria rusa. Nesta cida<strong>de</strong><br />

ten a súa terceira fil<strong>la</strong>.<br />

Na lonxana Rusia chea <strong>de</strong> me<strong>la</strong>ncolía escribe<br />

en 1894 a nove<strong>la</strong> titu<strong>la</strong>da "El doctor Wolski"<br />

posteriormente en poesía "Fugaces" (1898). En<br />

1903 escribe "Sobre el Valga he<strong>la</strong>do". Estos serían<br />

os primeiros libros da súa producción literaria, na fría e<br />

conflictiva Rusia <strong>de</strong> fins <strong>de</strong> século.<br />

Coa morte da súa primeira fil<strong>la</strong>, Sofia sumerxiuse nunha profunda<br />

<strong>de</strong>presión, que a leva a tras<strong>la</strong>darse a Galicia. En 1896<br />

radícase en Mera, -Oleiros- nunha casa coñecida como <strong>de</strong><br />

"Casilda", alí permaneceu casi dous anos. A súa permanencia<br />

en Mera, a aproveita para contactar con outras persoalida<strong>de</strong>s,<br />

que por aqueles anos veraneaban nas praias <strong>de</strong> Oleiros. É <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>stacar a súa amiza<strong>de</strong> con Doña Emilia Pardo Bazán, á que<br />

visitaba no seu Pazo <strong>de</strong> Meirás. Tamén frecuentaba a Filomena<br />

Dato en Moruxo, ou a Fanny Garrido no Pazo <strong>de</strong> Lóngora.<br />

Quizais o máis <strong>de</strong>stacado das súas re<strong>la</strong>cións coa intelectualida<strong>de</strong><br />

galega prodúcese coa súa participación nas tertulias da<br />

Librería Regional, <strong>de</strong> Eugenio Aldao. As famosas reunións<br />

tamén chamadas as tertulias da "Cova Céltica" estaban compostas<br />

polos intelectuais nacionalistas daque<strong>la</strong> época. Entre os<br />

máis distinguidos po<strong>de</strong>mos nomear a Manuel Murguía, Sofía<br />

Casanova, a que se entregara <strong>de</strong> cheo á causa po<strong>la</strong> in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia<br />

po<strong>la</strong>ca, sentíase atraída po<strong>la</strong>s reivindicacións dos rexionalistas<br />

galegos. Polonia e Galicia tiñan problemas comúns a<br />

resolver, a súa i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>, o seu idioma, etc. Tanto e<strong>la</strong> como<br />

Lutos<strong>la</strong>wski, sintonizaron rápidamente cos integrantes <strong>de</strong>sta<br />

tertulia coruñesa. A pesar da súa simpatía polos rexionalistas<br />

Sofia non poido realizar unha obra importante en galego, a<br />

maior parte dos seus traballos foron en lingua castelán.<br />

Mentras Sofía e o seu marido residiron en Mera, a súa casa<br />

convertiuse en lugar <strong>de</strong> encontro <strong>de</strong> distinguidos visitantes<br />

Mulleres da emigración<br />

75


Casa que habitou en Mera,<br />

Oleiros, o matrimonio<br />

composto por Sofía e o<br />

profesor po<strong>la</strong>co W.<br />

Lutos<strong>la</strong>wski.<br />

76 Mulleres da emigración<br />

estranxeiros, moitos <strong>de</strong>les escritores po<strong>la</strong>cos en visita a<br />

España. Lutos<strong>la</strong>wski aproveitará a tranquilida<strong>de</strong> da paisaxe<br />

galega para rematar a súa obra cumbre sobre os diálogos <strong>de</strong><br />

P<strong>la</strong>tón, mentras Sofía comporá o poema "Yadwiga" on<strong>de</strong> resalta<br />

o reencontro coa súa terra.<br />

Nesta vi<strong>la</strong> galega terá a súa última fil<strong>la</strong>. A búsqueda do varón<br />

que non chegaba. A imposibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> ter ese fillo <strong>de</strong>sexado<br />

que liberara Polonia, crearía un malestar na parel<strong>la</strong> que acabaría<br />

pouco a pouco co matrimonio.<br />

Coa chegada <strong>de</strong>sta nova fil<strong>la</strong>, a familia Lutos<strong>la</strong>wski <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> contratar<br />

a unha xove veciña, nai solteira <strong>de</strong> Cecebre, Josefa López<br />

Calvo. A xove <strong>de</strong>ixa ó seu pequeno fillo cos seus avós e trasládase<br />

con esta familia ó Imperio Ruso. Josefa que non sabía fa<strong>la</strong>r o<br />

castelán pasará a expresarse do galego ó po<strong>la</strong>co. A xove <strong>de</strong><br />

Cambre queda ligada <strong>de</strong> por vida á propia vida <strong>de</strong> Sofía<br />

Casanova. Máis que asistenta, convertiuse en amiga e compañeira<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sgracias. En idioma galego ambas coruñesas comentaban<br />

a diario os sucesos do mundo. Sofía e a súa familia radícanse na<br />

Galitzia po<strong>la</strong>ca. Por aqueles anos a universida<strong>de</strong> <strong>de</strong>sta rexión era<br />

un foco intelectual <strong>de</strong> gran envergadura. Os Lustos<strong>la</strong>wski cheos<br />

<strong>de</strong> carisma intelectual convertiron o seu novo fogar en cita obrigada<br />

dos intelectuais da época. Os mércores realizábase na súa<br />

casa unha tertulia on<strong>de</strong> <strong>de</strong>sfi<strong>la</strong>ban artistas, científicos, escritores<br />

e políticos. Sofía convertirase na gran embaixadora da cultura<br />

españo<strong>la</strong> nese rico mundo cultural po<strong>la</strong>co. Logo trasládase a<br />

Varsovia on<strong>de</strong> se consuma a súa separación matrimonial. Coa<br />

ruptura co escritor po<strong>la</strong>co, comenza unha serie <strong>de</strong> idas e voltas a<br />

Madrid, até que se establece finalmente na capital do Reino.<br />

En Madrid contacta coa intelectualida<strong>de</strong> máis <strong>de</strong>stacada do<br />

momento participando das tertulias dos galegos Basilio Alvarez,


Alfredo Vicenti, Alberto Insua e o xove Caste<strong>la</strong>o. Durante a súa<br />

permanencia en Madrid cada vez que podía escapábase para<br />

Mera coas suas fil<strong>la</strong>s. Nesta etapa publica "Lo Eterno" 1907,<br />

"Más que amor" 1908, unha pequena nove<strong>la</strong> "Princesa <strong>de</strong>l Amor<br />

Hermoso", 1909, que ilustraría Caste<strong>la</strong>o. "El Pecado" e "El cancionero<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha" en 1911 e "Exóticas" en 1913. Durante esos<br />

anos <strong>de</strong>u unha conferencia no Ateneo <strong>de</strong> Madrid sobre a muller<br />

Sofía en Polonia.<br />

Mulleres da emigración<br />

77


78 Mulleres da emigración<br />

españo<strong>la</strong> no estranxeiro. Fundou e presidiu institucións sociais<br />

como o Comité Femenino <strong>de</strong> Hixiene Popu<strong>la</strong>r.<br />

En 1914 ó pouco <strong>de</strong> estal<strong>la</strong>r a Primeira Guerra Mundial, Sofía<br />

regresa a Polonia. Alí quedaban fillos e netos. A sanguenta<br />

guerra <strong>de</strong>satada convirte a Polonia nunha gran fronte <strong>de</strong> batal<strong>la</strong>.<br />

Sofía militante da causa do nacionalismo po<strong>la</strong>co ponse a<br />

disposición da súa segunda patria. É así que se incorpora á cruz<br />

vermel<strong>la</strong>, a cal a <strong>de</strong>stina a hospital <strong>de</strong> campaña da Estación do<br />

ferrocarril Varsovia-Viena. Nesta etapa da guerra o avance alemán<br />

era imparable, a capital corría o perigro <strong>de</strong> caer en mans<br />

dos xermanos. Por aquel hospital chegaban miles <strong>de</strong> feridos e<br />

moribundos, Sofía sacaba forzas do máis profundo do seu ser.<br />

Había que <strong>de</strong>ter ós alemáns para logo in<strong>de</strong>pendizar Polonia. A<br />

dor, o drama da guerra vivido <strong>de</strong> preto marcarana para sempre.<br />

O periódico monárquico ABC coñecedor <strong>de</strong> que Sofía atopábase<br />

en propio frente <strong>de</strong> batal<strong>la</strong> a nomea corresponsal <strong>de</strong> guerra. Sofía<br />

Casanova convertíase <strong>de</strong>sta forma na segunda muller españo<strong>la</strong><br />

corresponsal <strong>de</strong> guerra. (A primeira foi Carmen <strong>de</strong> Burgos na<br />

guerra <strong>de</strong> Marrocos <strong>de</strong> 1909).<br />

As apaixoantes crónicas da guerra conquerían c<strong>la</strong>rexar o que<br />

estaba suce<strong>de</strong>ndo neste tremendo conflicto mundial. Os seus artigos<br />

caracterizáronse po<strong>la</strong> súa c<strong>la</strong>ra toma <strong>de</strong> posición a favor dos<br />

po<strong>la</strong>cos, ensinando a distinguir ós lectores que o po<strong>la</strong>co e o ruso<br />

Aca<strong>de</strong>mia da poesía Españo<strong>la</strong>. Presi<strong>de</strong>nte Alfredo Vicenti. Ao seu <strong>la</strong>do esquerda, está Sofía Casanova.


eran cousas distintas, e que os po<strong>la</strong>cos como povo diferenciado<br />

aspiraba a súa in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia. Coa caída <strong>de</strong><br />

Varsovia, Sofía será unha das últimas en ser evacuadas.<br />

A pesar da súa <strong>la</strong>boura periodística non <strong>de</strong>ixará <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar<br />

cos comités po<strong>la</strong>cos encargados <strong>de</strong> asistir á povoación<br />

na súa fuxida a outras zonas do interior <strong>de</strong> Rusia.<br />

Trasládase a Moscú on<strong>de</strong> comparte coa súa familia a<br />

continuación da guerra, a fame e o frío. Trasládase a<br />

San Petersburgo <strong>de</strong> on<strong>de</strong> continúa a súa <strong>la</strong>bor periodística<br />

para ABC. En 1916 Rusia pasa por momentos<br />

moi difíciles, a <strong>la</strong>rga guerra diezmaba ós seus<br />

exércitos, a c<strong>la</strong>se política estaba en proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición.<br />

A finais <strong>de</strong>ste ano é asesiñado<br />

Rasputín símbolo da <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia do zarismo. Toda<br />

esta situación dun país en crise dificultaba a regu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong><br />

da chegada das súas crónicas. As noticias <strong>de</strong><br />

Sofía chegaban tar<strong>de</strong> pero a pesar <strong>de</strong>so non perdían<br />

vixencia. Namentras a guerra continuaba os bolcheviques<br />

encabezados por Lenin organizaban a revolución<br />

que acabaría coa toma dos Pa<strong>la</strong>cios <strong>de</strong> Inverno<br />

e a caída dos Zares. Sofía testigo <strong>de</strong> excepción<br />

daqueles días que conmoveron ó mundo, -como<br />

dixera o outro célebre corresponsal, o norteamericano<br />

John Reed- seguía paso a paso todo o que acontecía<br />

tanto no frente da guerra como na Duna. A<br />

corresponsal <strong>de</strong> ABC participou dos <strong>de</strong>bates históricos<br />

entre os mencheviques e bolcheviques.<br />

En medio dunha confusión internacional moi gran<strong>de</strong><br />

Sofía Casanova intenta esc<strong>la</strong>recer ós lectores españoles<br />

o que estaba pasando nesos días en que os bolcheviques<br />

tomaran o po<strong>de</strong>r baixo a consigna <strong>de</strong> "Todo el<br />

po<strong>de</strong>r a los Soviet".<br />

A súa avi<strong>de</strong>z por informar, a anima a entrevistarse<br />

con León Troski o cal era un dos lí<strong>de</strong>res da revolución<br />

Rusa. Aque<strong>la</strong> mañán <strong>de</strong> intenso frío, chega<br />

xunto a súa asistenta "Pepa" <strong>de</strong> Cecebre, até o mesmo<br />

<strong>de</strong>spacho <strong>de</strong> Troski, situado na se<strong>de</strong> do governo<br />

popu<strong>la</strong>r -Instituto Smolny- on<strong>de</strong> lle realiza unha<br />

longa entrevista que aparecerá no periódico ABC.<br />

Durante o proceso revolucionario os bolcheviques<br />

fusi<strong>la</strong>n a dous dos seus cuñados cos cais Sofía estaba<br />

moi encariñada, xa que os coñecía <strong>de</strong>n<strong>de</strong> moi pequenos.<br />

O terror causado polos comunistas entre os burgueses<br />

po<strong>la</strong>cos e coa familia Lutos<strong>la</strong>wski, fará que<br />

Sofía tome partido contra a revolución <strong>de</strong> outubro.<br />

En 1918 o governo español realiza xestións para que<br />

Mulleres da emigración<br />

Sofía Casanova.<br />

Montrove, Oleiros 1919 xa estaba<br />

consagrada como escritora.<br />

79


Sofía Casanova.<br />

80 Mulleres da emigración<br />

esta familia poida tras<strong>la</strong>darse a Polonia, país este que <strong>de</strong>spois<br />

da guerra pasou a ser recoñecido como Estado in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte.<br />

En 1919 Sofía conquire chegar a España xunto a "Pepa" nun<br />

tren militar. A súa chegada a Madrid é celebrada polos sectores<br />

máis conservadores, os seus artigos sobre a guerra déronlle<br />

unha gran fama periodística. Ó chegar á A Coruña o recibimento<br />

foi extraordinario, as autorida<strong>de</strong>s coruñesas acollérona<br />

como unha auténtica heroina. Así nos conta Sofía este paso por<br />

Galiza: "Ó vir a España mi<strong>la</strong>greiramente a fins <strong>de</strong> 1919, cáseque<br />

cega e pobrísima, a miña patria acolleume amorosamente,<br />

e por suscripción popu<strong>la</strong>r foime agasal<strong>la</strong>da a Gran Cruz da<br />

Beneficiencia que o Rei e o seu governo me conce<strong>de</strong>ron.<br />

A miña amada Coruña outorgoume un recibimento que me<br />

resucitou, e tamén en Vigo, Lugo, Caldas, Betanzos e Baiona,<br />

o meu povo <strong>de</strong>mostroume o seu cariño, ó cal correspondo con<br />

toda a miña alma.<br />

Tais manifestacións <strong>de</strong> afecto repetíronse cando catro anos<br />

<strong>de</strong>spois solicitouse para min o Premio Novel <strong>de</strong> Literatura e<br />

cando se me outorgou a Gran Cruz <strong>de</strong> Alfonso XII".<br />

Nestos anos escribe, "De <strong>la</strong> guerra" (1916). "De <strong>la</strong> Revolución<br />

Rusa en 1917" ou "La Revolución rusa en 1917, (1917). La<br />

Revolución bolchevista (Diario <strong>de</strong> un testigo)" (1920).<br />

Sofía Casanova foi membro Correspondiente da Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia Galega, sendo elevada o 16 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1952 ó<br />

máis alto grado da Aca<strong>de</strong>mia como Académico <strong>de</strong> Honor.<br />

A súa resi<strong>de</strong>ncia será <strong>de</strong>finitivamente Polonia. A Segunda Guerra<br />

Mundial e a posterior <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración da República Socialista <strong>de</strong><br />

Polonia, <strong>de</strong>ixarana atrapada <strong>de</strong>ntro dun sistema político, ó cal e<strong>la</strong><br />

combatira. Os seus últimos anos vivíraos na casa da súa fil<strong>la</strong> máis<br />

nova na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Poznan, falecendo en 1958.<br />

Sofía Casanova é a outra gran muller galega, xunto a Rosalía,<br />

Concepción Arenal e a Con<strong>de</strong>sa <strong>de</strong> Pardo Bazán. Sofía é a gran<br />

esquecida das catro. A súa obra literaria e a súa paixón humana<br />

ben valen un recoñecemento da historia.


SOFÍA CASANOVA<br />

Sofía Casanova nació en <strong>la</strong> Rúa San Andres <strong>de</strong> A Coruña, el 30 <strong>de</strong><br />

septiembre <strong>de</strong> 1861. Durante muchos años se pensó -el<strong>la</strong> incluidaque<br />

su lugar <strong>de</strong> nacimiento era Almeiras, incluso se <strong>de</strong>sconocía <strong>la</strong><br />

fecha exacta <strong>de</strong>l nacimiento. Lo cierto es, que en los últimos años<br />

los historiadores han podido dar con <strong>la</strong> partida <strong>de</strong> nacimiento, que<br />

ac<strong>la</strong>ran algunos <strong>de</strong> los aspectos más oscuros <strong>de</strong> su biografía.<br />

La propia Sofía nos cuenta algunos aspectos <strong>de</strong> su vida: "Soy <strong>de</strong>l<br />

sesenta y uno; fueron mis padres don Vicente Pérez Eguia, orensano,<br />

y doña Rosa Casanova Estomper. Abuelos paternos, don<br />

Vicente Pérez Losada, y materno Juan Bautista Casanova Plá<br />

Cance<strong>la</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> noble familia <strong>de</strong> los Plá Freire, los <strong>de</strong>l romancero.<br />

Mi padre amigo <strong>de</strong> Elduayen –y político poeta–, marchó a<br />

América, no volvió, y educados mis dos hermanos y yo por nuestra<br />

madre y abuelos, pasamos hasta mis trece años en Armen<strong>de</strong>ira<br />

y A Coruña, don<strong>de</strong> en <strong>la</strong> célebre escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> doña Concha aprendí<br />

más que hoy se enseña en <strong>la</strong>s mo<strong>de</strong>rnas. Para nuestra educación<br />

<strong>de</strong>cidieron nuestros abuelos y madre insta<strong>la</strong>rnos en Madrid,<br />

y nuestra educación fue lo esmerada <strong>de</strong> entonces".<br />

La <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l padre es un duro golpe emocional para Sofía.<br />

Esta situación <strong>de</strong> abandono <strong>la</strong> lleva a utilizar so<strong>la</strong>mente el apellido<br />

materno, intentado olvidar para siempre <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> su padre.<br />

Durante su permanencia en Madrid vive en un mo<strong>de</strong>sto y reducido<br />

piso. A los pocos años fallecen sus abuelos maternos quienes<br />

<strong>la</strong> habían introducido en lo más selecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong> madrileña.<br />

La joven Sofía era apradinada por el Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Andino -<br />

Patricio Aguirre <strong>de</strong> Tejada-, coruñés <strong>de</strong> familia ferro<strong>la</strong>na, estrechó<br />

co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> Alfonso XII, quien <strong>la</strong> presento en los salones<br />

<strong>de</strong>l Marqués <strong>de</strong> Valmar, Campoamor y Núñez <strong>de</strong> Arce, en<br />

don<strong>de</strong> se forma literariamente. En estos años comienza su<br />

<strong>la</strong>bor poética, su talento y su fuerza <strong>de</strong>c<strong>la</strong>mativa son el motivo<br />

por <strong>la</strong> cual el Rey <strong>la</strong> invita a recitar en su corte, costeandole <strong>la</strong><br />

publicación <strong>de</strong> su primer libre titu<strong>la</strong>do "Poesías".<br />

Mulleres da emigración<br />

81


82 Mulleres da emigración<br />

Sofía con sus veinte años era una mujer distinguida, culta, <strong>de</strong><br />

ojos c<strong>la</strong>ros y cabellos rubios. Su inteligencia, su personalidad<br />

y su belleza física, <strong>la</strong> convierten en una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras más <strong>de</strong>stacadas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida literaria <strong>de</strong>l momento.<br />

En 1886 llega a Madrid el escritor po<strong>la</strong>co Wincenty<br />

Lutos<strong>la</strong>wsky, quien estaba interesado en estudiar <strong>la</strong> me<strong>la</strong>ncolía<br />

en <strong>la</strong> poesía españo<strong>la</strong>. A través <strong>de</strong> Campoamor se pone en contacto<br />

con Sofía, ya que esta sintetizaba en su obra poética, lo<br />

que estaba buscando el escritor po<strong>la</strong>co.<br />

Lotos<strong>la</strong>wki, quien era <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza po<strong>la</strong>ca, con gran<strong>de</strong>s extensiones<br />

<strong>de</strong> tierras en su país, quedo impactado con <strong>la</strong> cultura y<br />

<strong>la</strong> belleza <strong>de</strong> Sofía. Durante <strong>la</strong> segunda visita que le realiza,<br />

según cuenta <strong>la</strong> escritora gallega Rosario Martinez Martinez en<br />

su libro "Galicia La Inefable" re<strong>la</strong>ta que: " La visita se repitió<br />

al día siguiente en <strong>la</strong> que <strong>la</strong> gallega regaló al po<strong>la</strong>co un ejemp<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong>dicado <strong>de</strong> "Poesías". En <strong>la</strong> misma página don<strong>de</strong> <strong>la</strong> joven<br />

había escrito <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicatoria, Wincenty Lutos<strong>la</strong>wski –que así se<br />

l<strong>la</strong>maba el extranjero– llevado <strong>de</strong> un impulso incontenible<br />

escribió estas líneas en po<strong>la</strong>co: "Ta kobieta Bedzie moja zona",<br />

es <strong>de</strong>cir: "Esta mujer va a ser mi esposa", frase que Sofía no<br />

entendió ni él se <strong>la</strong> tradujo todavía".<br />

El con<strong>de</strong> po<strong>la</strong>co, inspirado por <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s escritores<br />

románticos <strong>de</strong> su país y ante su espíritu patriótico -ya que hay<br />

que recorda que Polonia estaba sometida por el Imperio Ruso-,<br />

creé verse reflejado en <strong>la</strong> obra <strong>de</strong>l poeta Mickiewick, quien en<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escenas <strong>de</strong> "Dziady", había puesto en boca <strong>de</strong> un personaje<br />

místico, que el salvador <strong>de</strong> Polonia habría <strong>de</strong> nacer <strong>de</strong><br />

madre extranjera. El romántico Lotos<strong>la</strong>wski creyó que <strong>la</strong> elegida<br />

extranjera seria Sofía y por supuesto que él seria el padre, <strong>de</strong><br />

quien liberaría a Polonia <strong>de</strong> <strong>la</strong> opresión <strong>de</strong>l zar <strong>de</strong> Rusia.<br />

Sofía había quedado aturdida, ante tal insólito amor <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado.<br />

El acoso <strong>de</strong>l po<strong>la</strong>co, <strong>la</strong> inteligencia <strong>de</strong>l mismo, su bohemia<br />

romántica, <strong>la</strong> llevaron a aceptar <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> casamiento. La<br />

boda se celebró en Madrid, el 19 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1887, a partir <strong>de</strong><br />

esta fecha se convierte oficialmente en Sofía Lustos<strong>la</strong>wska,<br />

súbdita <strong>de</strong>l Zar <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s Rusias. Su casamiento fortuito <strong>la</strong><br />

llevara a recorrer media Europa. A los pocos meses viaja con<br />

su maridó hasta Polonia, don<strong>de</strong> su familia tiene un extenso <strong>la</strong>tifundio<br />

al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l río Narew. Tras conocer a su familia política<br />

en Drozdowo, don<strong>de</strong> permanece varios meses, se tras<strong>la</strong>da<br />

a Tartu (Estonia), allí nace su primer hija. Después fijara su<br />

resi<strong>de</strong>ncia en Moscú, y nace <strong>la</strong> segunda hija. Vivirá en<br />

Londres, hasta que se radica en Kazan, ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tartaria<br />

rusa. En esta ciudad tiene a su tercera hija.<br />

En <strong>la</strong> lejana Rusia llena <strong>de</strong> me<strong>la</strong>ncolía escribe en 1894 <strong>la</strong><br />

nove<strong>la</strong> titu<strong>la</strong>da "El doctor Wolski" posteriormente en poesía


"Fugaces" (1898). En 1903 escribe "Sobre el Valga he<strong>la</strong>do".<br />

Estos serian los primeros libros <strong>de</strong> su producción literaria, en<br />

<strong>la</strong> fría y conflictiva Rusia <strong>de</strong> fines <strong>de</strong> siglo.<br />

Con <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su primer hija, Sofía se sumergió en una profunda<br />

<strong>de</strong>presión, que <strong>la</strong> lleva a tras<strong>la</strong>darse a Galicia. En 1896<br />

se radica en Mera, -Oleiros- en una casa conocida como <strong>de</strong><br />

"Casilda", allí permaneció casi dos años. Su permanencia en<br />

Mera, <strong>la</strong> aprovecha para contactarse con otras personalida<strong>de</strong>s,<br />

que por aquellos años veraneaban en <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>yas <strong>de</strong> Oleiros. Es<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar su amistad con Doña Emilia Pardo Bazan, a <strong>la</strong> que<br />

visitaba en su Pazo <strong>de</strong> Meirás. También frecuentaba a<br />

Filomena Dato en Moruxo, o a Fanny Garrido en el Pazo <strong>de</strong><br />

Lóngora. Quizás lo más <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong> sus re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong><br />

intelectualidad gallega se produce con su participación en <strong>la</strong>s<br />

tertulias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Librería Regional, <strong>de</strong> Eugenio Aldao. Las famosas<br />

reuniones también l<strong>la</strong>madas <strong>la</strong>s tertulias <strong>de</strong> <strong>la</strong> "Cova<br />

Céltica" estaban compuestas por los intelectuales nacionalistas<br />

<strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> época. Entre los más distinguidos po<strong>de</strong>mos nombrar<br />

a Manuel Murguia y Sofía Casanova, quien se había entragado<br />

<strong>de</strong> lleno a <strong>la</strong> causa por <strong>la</strong> in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia po<strong>la</strong>ca, se sentía atraída<br />

por <strong>la</strong>s reivindicaciones <strong>de</strong> los regionalistas gallegos.<br />

Polonia y Galicia tenían problemas comunes a resolver, su<br />

i<strong>de</strong>ntidad, su idioma etc. Tanto el<strong>la</strong> como Lutos<strong>la</strong>wski, sintonizaron<br />

rápidamente con los integrantes <strong>de</strong> esta tertulia coruñesa.<br />

A pesar <strong>de</strong> sus simpatias por los regionalistas Sofiá no pudo<br />

realizar una obra importante en gallego, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> sus<br />

trabajos fueron en lengua castel<strong>la</strong>na.<br />

Mientras Sofía y su maridó residieron en Mera, su casa se convirtió<br />

en lugar <strong>de</strong> encuentro <strong>de</strong> distinguidos visitantes extranjeros,<br />

muchos <strong>de</strong> ellos escritores po<strong>la</strong>cos en visita a España.<br />

Lutos<strong>la</strong>wski aprovechara <strong>la</strong> tranquilidad <strong>de</strong>l paisaje gallego<br />

para terminar su obra cumbre sobre los diálogos <strong>de</strong> P<strong>la</strong>tón,<br />

mientras Sofía compondrá el poema "Yadwiga" don<strong>de</strong> resalta<br />

el reencuentro con su tierra.<br />

En esta vil<strong>la</strong> gallega tendrá su última hija. La búsqueda <strong>de</strong>l<br />

varón que no llegaba. La imposibilidad <strong>de</strong> tener ese hijo <strong>de</strong>seado<br />

que liberara Polonia, crearía un malestar en <strong>la</strong> pareja que<br />

acabaría poco a poco con el matrimonio.<br />

Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> esta nueva hija, <strong>la</strong> familia Lutos<strong>la</strong>wski <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n<br />

contratar a una joven vecina, madre soltera <strong>de</strong> Cecebre, Josefa<br />

López Calvo. La joven <strong>de</strong>ja a su pequeño hijo con sus abuelos y<br />

se tras<strong>la</strong>da con esta familia al Imperio Ruso. Josefa que no sabia<br />

hab<strong>la</strong>r el castel<strong>la</strong>no pasara a expresarse <strong>de</strong>l galego al po<strong>la</strong>co. La<br />

joven <strong>de</strong> Cambre queda ligada <strong>de</strong> por vida a <strong>la</strong> propia vida <strong>de</strong><br />

Sofía Casanova. Más que asistenta, se convirtió en amiga y compañera<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sgracias. En idioma gallego ambas coruñesas<br />

Mulleres da emigración<br />

83


84 Mulleres da emigración<br />

comentaban a diario los sucesos <strong>de</strong>l mundo. Sofía y su familia se<br />

radican en <strong>la</strong> Galitzia po<strong>la</strong>ca. Por aquellos años <strong>la</strong> universidad <strong>de</strong><br />

esta región era un foco intelectual <strong>de</strong> gran envergadura. Los<br />

Lustos<strong>la</strong>wski llenos <strong>de</strong> carisma intelectual convirtieron a su<br />

nuevo hogar en cita obligada <strong>de</strong> los intelectuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> época. Los<br />

miércoles se realizaba en su casa una tertulia don<strong>de</strong> <strong>de</strong>sfi<strong>la</strong>ban<br />

artistas, científicos, escritores y políticos. Sofía se había convertido<br />

en <strong>la</strong> gran embajadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura españo<strong>la</strong> en ese rico<br />

mundo cultural po<strong>la</strong>co. Luego se tras<strong>la</strong>da a Varsovia don<strong>de</strong> su<br />

consuma su separación matrimonial. Con <strong>la</strong> ruptura con el escritor<br />

po<strong>la</strong>co, comienza una serie <strong>de</strong> idas y vuelta a Madrid, hasta<br />

que se establece finalmente en <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l Reino.<br />

En Madrid se contacta cn <strong>la</strong> intelectualidad más <strong>de</strong>stacada <strong>de</strong>l<br />

momento participando <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tertulias <strong>de</strong> los gallegos Basilio<br />

Alvarez, Alfredo Vicenti, Alberto Insua y el joven Caste<strong>la</strong>o.<br />

Durante su permanencia en Madrid cada vez que podía se<br />

escapaba para Mera con sus hijas. En esta etapa publica "Lo<br />

Eterno" 1907, "Más que amor" 1908, una pequeña nove<strong>la</strong><br />

"Princesa <strong>de</strong>l Amor Hermoso", 1909, que ilustraría Caste<strong>la</strong>o.<br />

"El Pecado" y "El Cancionero <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha" en 1911 y<br />

"Exóticas" en 1913. Durante esos años dio una conferencia en<br />

el Ateneo <strong>de</strong> Madrid sobre <strong>la</strong> mujer españo<strong>la</strong> en el extranjero.<br />

Fundo y presidio instituciones sociales como el Comité<br />

Femenino <strong>de</strong> Higiene Popu<strong>la</strong>r.<br />

En 1914 al poco estal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> primera guerra mundial, Sofía<br />

regresa a Polonia. Allí quedaban hijos y nietos. La sangrienta<br />

guerra <strong>de</strong>satada convierte a Polonia en una gran frente <strong>de</strong> batal<strong>la</strong>.<br />

Sofía militante <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa <strong>de</strong>l nacionalismo po<strong>la</strong>co se pone<br />

a disposición <strong>de</strong> su segunda patria. Es así que se incorpora a <strong>la</strong><br />

cruz roja, <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> <strong>de</strong>stina a hospital <strong>de</strong> campaña <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Estación <strong>de</strong>l Ferrocarril Varsovia-Viena. En esta etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

guerra el avance alemán era imparable, <strong>la</strong> capital corría el peligro<br />

<strong>de</strong> caer en manos <strong>de</strong> los germanos. Por aquel hospital llegaban<br />

miles <strong>de</strong> heridos y moribundos, Sofía sacaba fuerzas <strong>de</strong><br />

lo más profundo <strong>de</strong> su ser. Había que <strong>de</strong>tener a los alemanes<br />

para luego in<strong>de</strong>pendizar Polonia. El dolor, el drama <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra<br />

vivido <strong>de</strong> cerca <strong>la</strong> marcaran para siempre.<br />

El periódico monárquico A.B.C. conocedor <strong>de</strong> que Sofía se<br />

encontraba en propio frente <strong>de</strong> batal<strong>la</strong> <strong>la</strong> nombra corresponsal<br />

<strong>de</strong> guerra. Sofía Casanova se convertía <strong>de</strong> esta forma en <strong>la</strong><br />

segunda mujer españo<strong>la</strong> corresponsal <strong>de</strong> guerra. (La primera<br />

fue Carmen <strong>de</strong> Burgos en <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> Marruecos <strong>de</strong> 1909).<br />

Los apasionantes crónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra lograban ac<strong>la</strong>rar lo que<br />

estaba sucediendo en este tremendo conflicto mundial. Sus<br />

artículos se caracterizaron por su c<strong>la</strong>ra toma <strong>de</strong> posición a<br />

favor <strong>de</strong> los po<strong>la</strong>cos, enseñando a distinguir a los lectores que


lo po<strong>la</strong>co y lo ruso eran cosas distintas, y que los po<strong>la</strong>cos como<br />

pueblo diferenciado aspiraba a su in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia. Con <strong>la</strong> caída<br />

<strong>de</strong> Varsovia, Sofía sera una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>de</strong> ser evacuadas. A<br />

pesar <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor periodística no <strong>de</strong>jara <strong>de</strong> ayudar <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar<br />

con los comites po<strong>la</strong>cos encargados <strong>de</strong> asistir a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción en<br />

su huida a otras zonas <strong>de</strong>l interior <strong>de</strong> Rusia.<br />

Se tras<strong>la</strong>da a Moscú don<strong>de</strong> comparte con su familia <strong>la</strong> continuación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra el hambre y el frío. Se tras<strong>la</strong>da a San<br />

Petersburgo <strong>de</strong> don<strong>de</strong> continua su <strong>la</strong>bor periodística para ABC.<br />

En 1916 Rusia pasa por momentos muy difíciles, <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga guerra<br />

diezmaba a sus ejércitos, <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se política estaba en proceso<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición. A fines <strong>de</strong> este año es asesinado<br />

Rasputin símbolo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l zarismo. Todas esta<br />

situación <strong>de</strong> un país crisis dificultaba <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada<br />

<strong>de</strong> sus crónicas. Las noticias <strong>de</strong> Sofía llegaban tar<strong>de</strong> pero<br />

a pesar <strong>de</strong> ello no perdían vigencia. Mientras <strong>la</strong> guerra continuaba<br />

los bolcheviques encabezados por Lenin organizaban <strong>la</strong><br />

revolución que acabaría con <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> los Pa<strong>la</strong>cios <strong>de</strong><br />

Invierno y <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> los Zares. Sofía testigo <strong>de</strong> excepción <strong>de</strong><br />

aquellos días que conmovieron al mundo, -como dijera el otro<br />

celebre corresponsal, el norteamericano John Reed- seguía<br />

paso a paso todo lo que acontecía tato en el frete <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra<br />

como en <strong>la</strong> Duna. La corresponsal <strong>de</strong> ABC participo <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>bates históricos entres los mencheviques y bolcheviques.<br />

En medio <strong>de</strong> una confusión internacional muy gran<strong>de</strong> Sofía<br />

Casanova intenta esc<strong>la</strong>recer al los lectores españoles lo que estaba<br />

pasando en esos días en que los bolcheviques había tomado el<br />

po<strong>de</strong>r bajo <strong>la</strong> consigna <strong>de</strong> "Todo el po<strong>de</strong>r a los Soviet".<br />

Su avi<strong>de</strong>z por informar, <strong>la</strong> anima a entrevistarse con León Troski<br />

quien era unos <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución Rusa. Aquel<strong>la</strong><br />

mañana <strong>de</strong> intenso frío, llega junto a su asistenta "Pepa" <strong>de</strong><br />

Cecebre, hasta el mismo <strong>de</strong>spacho <strong>de</strong> Troski, situado en <strong>la</strong> se<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>l gobierno popu<strong>la</strong>r -Instituto Smolny- en don<strong>de</strong> le realiza una<br />

<strong>la</strong>rga entrevista que aparecerá en el periódico ABC.<br />

Durante el proceso revolucionario los bolcheviques fusi<strong>la</strong>n a dos<br />

<strong>de</strong> sus cuñados los cuales sofá estaba muy encariñados con ellos,<br />

ya que los conocía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy pequeños. El terror causado por los<br />

comunistas entre los burgueses po<strong>la</strong>cos y con <strong>la</strong> familia<br />

Lutos<strong>la</strong>wski, hará que Sofía tome partido contra <strong>la</strong> revolución <strong>de</strong><br />

octubre. En 1918 el gobierno español realiza gestiones para esta<br />

familia pueda tras<strong>la</strong>darse hasta Polonia, país este que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> guerra paso a ser reconocido como Estado in<strong>de</strong>pendiente. En<br />

1919 Sofía logra llegar a España junto a "Pepa" en un tren militar.<br />

Su llegada a Madrid es celebrada por los sectores más conservadores,<br />

sus artículos sobre <strong>la</strong> guerra le dieron una gran fama periodística.<br />

Al llegar a <strong>la</strong> Coruña el recibimiento fue extraordinario,<br />

Mulleres da emigración<br />

85


86 Mulleres da emigración<br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s coruñesas <strong>la</strong> recibieron como una autentica heroína.<br />

Así nos cuenta Sofía este paso por Galicia: " Al venir a España<br />

mi<strong>la</strong>grosamente en fines <strong>de</strong>l 1919, casi ciega y pobrisima, mi<br />

patria me acogió amorosamente, y por suscripción popu<strong>la</strong>r me fue<br />

rega<strong>la</strong>da <strong>la</strong> Gran Cruz <strong>de</strong> <strong>la</strong> Beneficencia que el Rey y su gobierno<br />

me otorgaron.<br />

Mi amada Coruña me otorgó un recibimiento que me resucitó, y<br />

también en Vigo, Lugo, Caldas, Betanzos y Baiona, mi pueblo<br />

me <strong>de</strong>mostró su cariño, al cual correspondo con toda mi alma.<br />

Tales manifestaciones <strong>de</strong> afecto se repitieron cuando cuatro<br />

años <strong>de</strong>spués se solicito para mí el Premio Novel <strong>de</strong> Literatura<br />

y cuando se me otorgó <strong>la</strong> Gran Cruz <strong>de</strong> Alfonso XII."<br />

En estos años escribe, "De <strong>la</strong> guerra" (1916). "De <strong>la</strong> Revolución<br />

Rusa en 1917" o "La Revolución rusa en 1917, (1917). La<br />

Revolución bolchevista ( Diario <strong>de</strong> un testigo)" (1920).<br />

Sofía Casanova fue miembro Correspondiente <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia Galega, siendo elevada el 16 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1952<br />

al más alto grado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia como Académico <strong>de</strong> Honor.<br />

Su resi<strong>de</strong>ncia sera <strong>de</strong>finitivamente Polonia. La segunda guerra<br />

mundial y <strong>la</strong> posterior <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Socialista <strong>de</strong><br />

Polonia, <strong>la</strong> <strong>de</strong>jaran atrapadas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un sistema político, al<br />

cual el<strong>la</strong> había combatido. Sus últimos años los vivirá en <strong>la</strong> casa<br />

<strong>de</strong> su hija menor en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Poznan, falleciendo en 1958.<br />

Sofía Casanova es <strong>la</strong> otra gran mujer gallega, junto a Rosalia,<br />

Concepción Arenal y <strong>la</strong> Con<strong>de</strong>sa <strong>de</strong> Pardo Bazan. Sofía es <strong>la</strong><br />

gran olvidada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro. Su obra literaria y su pasión humana<br />

vien valen un reconocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.


P<strong>la</strong>ceres Castel<strong>la</strong>nos Pan<br />

PONTECALDELAS 1896 /VIGO 1971


PLACERES CASTELLANOS PAN<br />

Naceu en Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s o 11 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong> 1896. Des<strong>de</strong> os inicios<br />

do século XX, a súa vi<strong>la</strong> natal sufriu unha constante sangría<br />

migratoria. A maioría dos mozos marchaban a Portugal ou<br />

ao Brasil, fundamentalmente a Salvador <strong>de</strong> Bahia. P<strong>la</strong>ceres era<br />

unha moza <strong>de</strong> al<strong>de</strong>a, fermosa, chea <strong>de</strong> ilusións. Como todas as<br />

rapazas daqueles anos soñaban con casar e ter unha boa familia.<br />

Todo transcorría monotonamente naquel lugar <strong>de</strong> vales<br />

ver<strong>de</strong>s e encantados, como os seus ríos bravos. Todo era case<br />

igual, ata que chega á vi<strong>la</strong>, o mestre rural Víctor Fraiz.<br />

A chegada <strong>de</strong> Víctor espertou a ol<strong>la</strong>da atenta das mozas casadieras.<br />

El era un mozo intelectual, con moitas inquedanzas<br />

políticas, sindicais e mesmo xornalísticas. Durante os anos que<br />

resi<strong>de</strong> naque<strong>la</strong> vi<strong>la</strong> realiza unha intensa activida<strong>de</strong> social.<br />

Funda os xornais El Heraldo <strong>de</strong> Puente Cal<strong>de</strong><strong>la</strong>s en 1915 e El<br />

Explorador <strong>de</strong> Puente Cal<strong>de</strong><strong>la</strong>s no mesmo ano. Tamén foi o<br />

impulsor da creación dos Boy Scout. Foi presi<strong>de</strong>nte e fundador<br />

da Asociación <strong>de</strong> Mestres <strong>de</strong> Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s.<br />

Ao pouco <strong>de</strong> chegar coñece a P<strong>la</strong>ceres e comezan un curto<br />

noivado. A rapaza tiña apenas 15 anos cando casou con<br />

Víctor, que contaba xa con 24. Foi o 6 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1911.<br />

Deste matrimonio nacerán 7 fillos. Logo <strong>de</strong>sta etapa, o matrimonio<br />

trasládase a Vigo, on<strong>de</strong> Víctor é <strong>de</strong>stinado a unha esco<strong>la</strong><br />

na rúa Tomás Alonso. Naquel establecemento vivirán no<br />

primeiro piso do edificio, xa que, por aqueles anos, aos mestres<br />

que non eran do lugar o goberno proporcionáballes a<br />

vivenda no mesmo colexio. Nesta etapa P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>dícase a<br />

criar os sete fillos, tarefa que non lle permitía moitas outras<br />

activida<strong>de</strong>s. Pero, malia iso, nos momentos libres realiza<br />

algunha que outra activida<strong>de</strong> social e solidaria.<br />

En 1924 preocupada po<strong>la</strong> infancia, e<strong>la</strong> , que tiña unha familia<br />

numerosa, interésase polo tema e participa da Xunta <strong>de</strong><br />

Protección <strong>de</strong> Menores. Coa proc<strong>la</strong>mación da Segunda<br />

Mulleres da emigración<br />

89


90 Mulleres da emigración<br />

República, P<strong>la</strong>ceres implícase máis na activida<strong>de</strong> política. En<br />

1932 forma parte da Liga po<strong>la</strong> Defensa dos Dereitos do Home.<br />

Esta organización foi fundada en 1913, sendo algúns dos seus<br />

fundadores Azorín, Dalí, Fal<strong>la</strong>, Azaña, Ortega y Gasset, Miró,<br />

Besteiro, Simarro, García Lorca, Américo Castro, Sánchez<br />

Albornoz, Antonio Machado, Salvador <strong>de</strong> Madariaga, Ramiro<br />

<strong>de</strong> Maeztu, Gregorio Marañón, Menén<strong>de</strong>z Pidal, Miguel<br />

Morayta, Benito Pérez Galdós, Cipriano Rivas Cherif, Ramón<br />

<strong>de</strong>l Valle Inclán, Ignacio Zuloaga, Pedro Rico, José María Gil<br />

Robles, Pablo Ruiz Picasso, Pablo Cassals, Lluis Companys,<br />

Francesc Maciá, Vicente B<strong>la</strong>sco Ibáñez, Angel Ossorio, Luís<br />

Araquistáin, Antonia Merce “La Argentinita”, José Giral e<br />

Manuel Aznar, entre outros. P<strong>la</strong>ceres iniciouse xunto ao seu<br />

marido na militancia socialista.<br />

Posteriormente pasaron ás fileiras do Partido Comunista. En<br />

1933 foi nomeada secretaria do Comité <strong>de</strong> Vigo do Socorro<br />

Vermello Internacional. O Socorro naceu nos anos vinte do<br />

século pasado por impulso da III Internacional Comunista<br />

para enfrontarse ao fascismo, entón só incipiente. Entre os<br />

seus dirixentes formaron parte mulleres antifascistas tan<br />

coñecidas como a alemá C<strong>la</strong>ra Zetkin, a italiana Tina<br />

Modotti e a rusa Elena Stasova. O Socorro Vermello<br />

Internacional entronca, pois, directamente coa historia do<br />

movemento comunista e antifascista internacional, alcanzando<br />

axiña un gran <strong>de</strong>senvolvemento en todo o mundo, <strong>de</strong>stacando<br />

no apoio político, xurídico e económico a todos os<br />

Retrato familiar <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ceres Castel<strong>la</strong>nos, Víctor Fraiz e os seus sete fillos.


epresaliados, sen diferenzas i<strong>de</strong>olóxicas ou partidistas. No<br />

Estado español <strong>de</strong>senvolveuse tra<strong>la</strong> insurrección <strong>de</strong><br />

Asturias <strong>de</strong> 1934, para facer fronte á dura represión <strong>de</strong>satada<br />

po<strong>la</strong> reacción e conseguir a liberación do gran<br />

número <strong>de</strong> encarcerados que ocasionou. En 1934<br />

durante o “Bienio Negro” P<strong>la</strong>ceres foi <strong>de</strong>tida baixo<br />

acusación <strong>de</strong> posesión <strong>de</strong> armas, imputación esta<br />

que non puido ser comprobada.<br />

O 17 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1936 prepárase para participar da<br />

reunión que tiña en Madrid como representante <strong>de</strong><br />

Vigo, no Socorro Vermello Internacional. O tren saía<br />

po<strong>la</strong> noite. Algunhas horas antes o seu fillo Víctor,<br />

que gañara unha praza <strong>de</strong> funcionario na capital,<br />

collía o tren <strong>de</strong> Madrid a Vigo, co fin <strong>de</strong> pasar uns días<br />

na súa cida<strong>de</strong> e visitar á súa noiva. Na estación atópase<br />

coa súa nai, coa que fa<strong>la</strong> algúns minutos.<br />

Cóntanse as últimas novas familiares, e fa<strong>la</strong>n do asasinato<br />

<strong>de</strong> Calvo Sotelo. O asubío da locomotora que anunciaba<br />

a partida do tren, fún<strong>de</strong>os nel ultimo abrazo. De vagar, o tren<br />

comeza a partida. P<strong>la</strong>ceres, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o portelo, dille que á súa<br />

volta fa<strong>la</strong>rían máis distendidamente. O 18 <strong>de</strong> xullo o alzamento<br />

militar sorpren<strong>de</strong> a P<strong>la</strong>ceres en Madrid, mentres que o seu<br />

fillo aos poucos días estará baixo o dominio do fascismo.<br />

En Vigo, os trabal<strong>la</strong>dores reciben a noticia do levantamento<br />

con moita preocupación. Nos primeiros días existen varias<br />

accións <strong>de</strong> resistencia contra os sublevados. En varios puntos<br />

da cida<strong>de</strong> organízanse barricadas armadas, on<strong>de</strong> os veciños<br />

partidarios da Fronte Popu<strong>la</strong>r resisten con armas rudimentarias.<br />

Fraiz, xunto aos comunistas, eran partidarios <strong>de</strong> pedir<br />

armas ás autorida<strong>de</strong>s e <strong>de</strong> resistir militarmente, malia que a<br />

maioría das autorida<strong>de</strong>s socialistas consi<strong>de</strong>raban que a situación<br />

estaba contro<strong>la</strong>da. Aqueles dirixentes equivocáronse e a<br />

gran maioría <strong>de</strong>les foron fusi<strong>la</strong>dos. Fraiz non quería correr a<br />

mesma sorte e foise para o monte, con centenares <strong>de</strong> persoas,<br />

que vían a súa vida en perigo. Os fa<strong>la</strong>nxistas saíron na súa<br />

procura e como non podían atrapalo <strong>de</strong>tiveron ao seu fillo<br />

Víctor como refén. Levárono ata o campo <strong>de</strong> concentración<br />

que montaron no centro da cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Vigo, on<strong>de</strong> funcionaba<br />

o club El Frontón, sobre a rúa María Berdiales. Alí amoreábanse<br />

centenares <strong>de</strong> persoas que durmían no chan, unhas apegadas<br />

ás outras. Cóntanos Manuel Lago, que estivo no<br />

Frontón: “Recordo que comigo estaban <strong>de</strong>tidos no Frontón o<br />

famoso xornalista do Faro <strong>de</strong> Vigo Lustres Rivas e o fillo do<br />

mestre Víctor Fraiz. Unha noite leváronnos ata o Arenal e<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> alí tras<strong>la</strong>dáronnos ata o <strong>la</strong>zareto <strong>de</strong> San Simón. Des<strong>de</strong><br />

alí unha noite foron sacados da súa ce<strong>la</strong> o fillo <strong>de</strong> Fraiz e<br />

Rivas. Días <strong>de</strong>spois fomos sabedores <strong>de</strong> que foron paseados<br />

Mulleres da emigración<br />

Víctor Fraiz.<br />

91


P<strong>la</strong>ceres Castel<strong>la</strong>nos fa<strong>la</strong>ndo<br />

nun congreso internacional<br />

<strong>de</strong> mulleres.<br />

92 Mulleres da emigración<br />

e os seus corpos apareceron na estrada <strong>de</strong> Vigo a Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>,<br />

moi preto da actual ponte <strong>de</strong> Ran<strong>de</strong>. Foi un 10 <strong>de</strong> novembro<br />

<strong>de</strong> 1936. Víctor Fraiz Castel<strong>la</strong>nos tiña só 19 anos <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>.<br />

Por aqueles tempos da Segunda República Víctor Fraiz era<br />

un <strong>de</strong>stacado militante comunista e dirixente da Fe<strong>de</strong>ración<br />

Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Trabal<strong>la</strong>dores do Ensino (FETEN).<br />

Así conta a propia P<strong>la</strong>ceres como se <strong>de</strong>sata a traxedia: “Nos<br />

últimos días do mes <strong>de</strong> novembro atopei na rúa <strong>de</strong> Alcalá ao<br />

Sr. Mel<strong>la</strong>, que ao saudarme escapoulle darme o pésame por<br />

Víctor.... posteriormente a miña irmá enviábame unha mensaxe<br />

po<strong>la</strong> Cruz Vermel<strong>la</strong> corrobando o masacre cometido. Coa<br />

miña dor <strong>de</strong> nai, bebendo bágoas e afogando suspiros, achegueime<br />

a unha familia amiga por saber algo máis e contáronme<br />

que aos meus fillos leváronos como reféns por que non atopaban<br />

ao pai, e para que o meu marido se entregase <strong>de</strong>ran<br />

morte ao mozo anunciando que os matarían a todos se o meu<br />

marido non aparecía. O meu fillo Víctor cumprira 19 anos en<br />

setembro. Unha inocente vítima, sufriu o martirio dos xustos e<br />

na estrada <strong>de</strong> Vigo a Redon<strong>de</strong><strong>la</strong> apareceu morto. Ao saber isto<br />

o pai presentouse para evitar a matanza dos outros fillos, ao ver<br />

que o fascismo cruel se alimenta <strong>de</strong> sangue inocente, logo <strong>de</strong><br />

con<strong>de</strong>nalo a matar, ao cabo duns meses fusilárono por pensar,<br />

e porque era un Mestre Nacional que cantaba na súa esco<strong>la</strong> o<br />

Himno Republicano...”.


No libro Galicia Mártir, cuxo autor<br />

escribe baixo o pseudónimo <strong>de</strong> Hernán<br />

Quijano, relátanse estes acontecementos:<br />

“Víctor Fraiz, ao que perseguiran<br />

infrutuosamente os fa<strong>la</strong>nxistas <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

o comezo da rebelión, presentouse<br />

en Vigo e foi entregarse ao representante<br />

consu<strong>la</strong>r dunha republicana<br />

americana (Uruguai), quen se puxo<br />

<strong>de</strong> acordo co <strong>de</strong>cano do corpo consu<strong>la</strong>r<br />

e xuntos ambos <strong>de</strong>cidiron<br />

entregar o fuxitivo ás autorida<strong>de</strong>s<br />

rebel<strong>de</strong>s, pero coa firme promesa <strong>de</strong> que non sería<br />

asasinado senón que sería xulgado en Consello <strong>de</strong> Guerra. Así<br />

tiveron que prometelo os xefes fascistas aos dous representantes<br />

consu<strong>la</strong>res que fixeron a xestión e a entrega (...). Víctor Fraiz foi<br />

inexorabelmente con<strong>de</strong>nado a morte, sendo fusi<strong>la</strong>do o día 15 <strong>de</strong><br />

setembro <strong>de</strong> 1937 en unión doutro comunista, Manuel<br />

Fernán<strong>de</strong>z Careu, alias “El Chato...”. P<strong>la</strong>ceres mobilízase a través<br />

da FETE (Fe<strong>de</strong>ración Trabal<strong>la</strong>dores da Educación) trabal<strong>la</strong>ndo<br />

en varias gar<strong>de</strong>rías <strong>de</strong> Madrid, a primeira foi na rúa dos<br />

Madrazos e a outra na rúa Carabanchel. Tamén foi enfermeira<br />

nas frontes <strong>de</strong> cómbate <strong>de</strong> Xaraman, no hospital Tarancón e logo<br />

no 6 Corpo do Exército, na fronte do Pardo. En agosto <strong>de</strong>1937<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra para Nueva Galicia: “A unión <strong>de</strong> todos os galegos paréceme<br />

que será a máis firme e sólida <strong>de</strong>mostración do noso interese<br />

en facer un bloque galego só comparábel ao Everest contra<br />

o que vaian <strong>de</strong>spedazarse todas as pó<strong>la</strong>s dos traidores. O meu<br />

espírito querería rachar os <strong>la</strong>zos da materia para po<strong>de</strong>r voar en<br />

busca <strong>de</strong> todos os galegos espal<strong>la</strong>dos e unilos como un só corpo<br />

pois así <strong>de</strong>mostraremos á humanida<strong>de</strong> enteira que a nosa Galiza<br />

non morre mentres haxa corazóns galegos que, vibrando ao unísono,<br />

fundan ao mesmo tempo no crisol do amor e a xustiza. Ata<br />

conseguir a re<strong>de</strong>nción da Humanida<strong>de</strong>...”. En 1938 seguindo o<br />

goberno republicano trasládase a Valencia e incorpórase a<br />

Solidarieda<strong>de</strong> Galega Antifascista organismo unitario on<strong>de</strong> participaban<br />

galeguistas, comunistas e socialistas. Naque<strong>la</strong> organización<br />

coincidirá con outras dúas mulleres <strong>de</strong>stacadas do seu<br />

tempo, Amparo López Jean e a súa fil<strong>la</strong> Amparo Alvajar.<br />

Durante os anos da guerra escribe en distintas publicacións periódicas,<br />

nomeadamente en Nueva Galicia. Ao terminar a guerra ten<br />

que partir por mar ao exilio. O 30 <strong>de</strong> marzo chega a Francia no<br />

Burrington Combe. Os primeiros días é insta<strong>la</strong>da nuns pavillóns,<br />

na praia <strong>de</strong> Corniche, e posteriormente é tras<strong>la</strong>dada ao campo <strong>de</strong><br />

concentración para mulleres e nenos <strong>de</strong> Cenilles.<br />

En Francia trabal<strong>la</strong>rá <strong>de</strong> enfermeira ata que en 1941 se incorpora<br />

á guerril<strong>la</strong> ocupando o posto <strong>de</strong> Sarxento da 3 brigada <strong>de</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

93


P<strong>la</strong>ceres Castel<strong>la</strong>nos<br />

en París.<br />

94 Mulleres da emigración<br />

Guerrilleiros da Amical F.F.I. (francotiradores) co número 35.435.<br />

P<strong>la</strong>ceres realiza distintas operacións guerrilleiras chegando a ser<br />

coñecida como a Españo<strong>la</strong> C<strong>la</strong>vets D´Unijot. Ao terminar a guerra<br />

continua o seu <strong>la</strong>bor politica na provincia <strong>de</strong> Ariege.<br />

Participou en representación <strong>de</strong> España no I Congreso Mundial<br />

<strong>de</strong> Mulleres celebrado en París en 1945. En Francia coñece a<br />

Neruda e a mais a Alberti. Tamén frecuenta a personalida<strong>de</strong>s<br />

como Líster, a quen coñeceu durante a guerra civil. Ao rematar<br />

a segunda guerra mundial a través dunha organización que se<br />

<strong>de</strong>dicaba a reagrupar aos fillos dos exiliados, P<strong>la</strong>ceres po<strong>de</strong><br />

reencontrarse en París co seu fillo menor Manuel. O propio<br />

Manuel re<strong>la</strong>ta esta parte da historia: “era un mozo que tiña apenas<br />

17 anos cando a miña nai fixo as xestións para que nos puidésemos<br />

encontrar novamente. Tras<strong>la</strong><strong>de</strong>ime ata Irún, no País<br />

Vasco, e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> alí cun grupo <strong>de</strong> persoas <strong>de</strong>mos en cruzar os<br />

Pirineos. Tivemos que camiñar po<strong>la</strong>s montañas toda a noite, ata<br />

chegarmos a Francia. Nun lugariño da fronteira botamos un par<br />

<strong>de</strong> días ata que collemos un tren ata París. Alí estaba miña nai<br />

esperando por min”. Durante varios meses P<strong>la</strong>ceres intenta conseguir<br />

os documentos para o seu fillo, co fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r embarcar<br />

cara a Bos Aires. En 1949 logran embarcar cara á Arxentina<br />

on<strong>de</strong> estaba Celso Fraiz, irmán do seu marido. Ao chegar estabelécensese<br />

en Marcos Juárez na provincia <strong>de</strong> Córdoba.<br />

Aque<strong>la</strong> zona tiña un aquel con Galiza. Posuía montes, ríos e<br />

vales. Parecíase moito á súa Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s natal. Logo dalgúns


anos nesta vi<strong>la</strong> da serra trasládase co seu fillo á zona sur do<br />

Gran Bos Aires. Manuel, o fillo menor, casa e forma a súa<br />

familia. P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong> cando en vez achégase a algunhas activida<strong>de</strong>s<br />

dos exiliados que se realizaban na Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

Socieda<strong>de</strong>s Galegas. “Lembro que fun coa miña nai á<br />

Fe<strong>de</strong>ración a escoitar a Rafael Alberti e a outros intelectuais<br />

nun acto literario antifranquista”.<br />

P<strong>la</strong>ceres e Víctor.<br />

Mulleres da emigración<br />

95


P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong> volta en Vigo.<br />

96 Mulleres da emigración<br />

En 1955 regrresou a Vigo e finou o 25 <strong>de</strong> xuño<br />

<strong>de</strong> 1971. O corpo <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>scansa xunto ao<br />

do seu home no cemiterio <strong>de</strong> Pereiro. P<strong>la</strong>ceres<br />

<strong>de</strong>ixo sen concluír un libro autobiográfico, poesías<br />

e apuntamentos. Algúns, coma este, on<strong>de</strong><br />

crea un Pai Noso comunista: “Pai da liberda<strong>de</strong>,<br />

que estás no Kremlin, sempre invocado sexa o<br />

teu nome, manda a nós a túa protección, non<br />

nos <strong>de</strong>ixes caer en mans inimigas, líbranos do<br />

fascismo cruel e fágase a túa vonta<strong>de</strong> internacional.<br />

Así sexa”.<br />

Entre os seus poemas, pó<strong>de</strong>se citar o intitu<strong>la</strong>do<br />

“Tierra Gallega”, que di literalmente así:<br />

¡Oh Galicia matriarcal<br />

con hijo <strong>de</strong> Breogán,<br />

Pardo <strong>de</strong> Ce<strong>la</strong>, Pondal<br />

Curros y Concepción Arenal.<br />

Madre <strong>de</strong> gallegas madres.<br />

Mártires y dolorosas.<br />

¡Cántale a los inmortales<br />

que duermen bajo <strong>la</strong>s losas!<br />

Mécelos en tu regazo.<br />

Susurrando un a-<strong>la</strong>-<strong>la</strong>,<br />

Diles que siempre en los <strong>la</strong>bios<br />

Del pueblo, sus nombres van.<br />

Invocándote han vivido.<br />

Con lágrimas te han regado,<br />

Al no haberte redimido<br />

La vida te han ofrendado.


PLACERES CASTELLANOS PAN<br />

Nació en Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s el 11 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1896. Des<strong>de</strong> los inicios<br />

<strong>de</strong>l siglo XX, su vil<strong>la</strong> natal sufrió una constante sangría migratoria.<br />

La mayoría <strong>de</strong> los jóvenes se marchaban a Portugal o al<br />

Brasil, fundamentalmente a Salvador <strong>de</strong> Bahia. P<strong>la</strong>ceres era una<br />

joven <strong>de</strong> al<strong>de</strong>a, bonita, llena <strong>de</strong> ilusiones. Como todas <strong>la</strong>s<br />

muchachas <strong>de</strong> aquellos años soñaban con casarse y tener una<br />

buena familia. Todo transcurría monótonamente en aquel pueblo<br />

<strong>de</strong> valles ver<strong>de</strong>s y encantados, como sus ríos bravos. Todo era<br />

casi igual, hasta que llega a <strong>la</strong> vil<strong>la</strong>, el maestro rural Víctor Fraiz.<br />

La llegada <strong>de</strong> Víctor <strong>de</strong>spertó <strong>la</strong> mirada atenta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jóvenes<br />

casa<strong>de</strong>ras. Él era un joven intelectual, con muchas inquietu<strong>de</strong>s<br />

políticas, sindicales e incluso periodísticas. Durante los años que<br />

resi<strong>de</strong> en aquel<strong>la</strong> vil<strong>la</strong> realiza una intensa actividad social. Funda<br />

los periódicos ŒEl Heraldo <strong>de</strong> Puente Cal<strong>de</strong><strong>la</strong>s¹ en 1915 y ŒEl<br />

Explorador <strong>de</strong> Puente Cal<strong>de</strong><strong>la</strong>s¹ en el mismo año. También fue<br />

el impulsor <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los Boy Scout. Fue presi<strong>de</strong>nte y<br />

fundador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Maestros <strong>de</strong> Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s.<br />

Al poco <strong>de</strong> llegar conoce a P<strong>la</strong>ceres y comienzan un corto<br />

noviazgo. La muchacha tenía tan sólo 15 años cuando se casó<br />

con Víctor, el cual estaba ya con 24. Fue el 6 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />

1911. De este matrimonio nacerán 7 hijos. Luego <strong>de</strong> esta etapa,<br />

el matrimonio se tras<strong>la</strong>da a Vigo, don<strong>de</strong> Víctor es <strong>de</strong>stinado a<br />

una escue<strong>la</strong> en <strong>la</strong> calle Tomás Alonso. En aquel establecimiento<br />

vivirán en el primer piso <strong>de</strong>l edificio. Ya que, por aquellos años,<br />

a los maestros que no eran <strong>de</strong>l lugar el gobierno les proporcionaba<br />

<strong>la</strong> vivienda en el mismo colegio. En esta etapa P<strong>la</strong>ceres se<br />

<strong>de</strong>dica a criar a los siete hijos, tarea que no le permitía muchas<br />

otras activida<strong>de</strong>s. Pero, a pesar <strong>de</strong> ello, en los momentos libres<br />

realiza alguna que otra actividad social y solidaria.<br />

En 1924 preocupada por <strong>la</strong> niñez el<strong>la</strong> que tenía una familia<br />

numerosa se interesa por el tema y participa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong><br />

Protección <strong>de</strong> Menores. Con <strong>la</strong> proc<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda<br />

Mulleres da emigración<br />

97


98 Mulleres da emigración<br />

República, P<strong>la</strong>ceres se implica más en <strong>la</strong> actividad política. En<br />

1932 forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Liga por <strong>la</strong> Defensa <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong>l<br />

Hombre. Esta organización fue fundada en 1913, siendo algunos<br />

<strong>de</strong> sus fundadores Azorín, Dalí, Fal<strong>la</strong>, Azaña, Ortega y<br />

Gasset, Miró, Besteiro, Simarro, García Lorca, Américo<br />

Castro, Sánchez Albornoz, Antonio Machado, Salvador <strong>de</strong><br />

Madariaga, Ramiro Maeztu, Gregorio Marañón, Menén<strong>de</strong>z<br />

Pidal, Miguel Morayta, Benito Pérez Galdós, Cipriano Rivas<br />

Cherif, Ramón <strong>de</strong>l Valle-Inclán, Ignacio Zuloaga, Pedro Rico,<br />

José María Gil Robles, Pablo Ruiz Picasso, Pablo Cassals,<br />

Lluis Companys, Francesc Macía, Vicente B<strong>la</strong>sco Ibáñez,<br />

Ángel Ossorio, Luis Araquistáin, Antonia Merce ŒLa<br />

Argentinita¹, José Giral y Manuel Aznar, entre otros. P<strong>la</strong>ceres<br />

se inició junto a su marido en <strong>la</strong> militancia socialista.<br />

Posteriormente se pasarán a <strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Partido Comunista. En<br />

1933 fue nombrada secretaria <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Vigo <strong>de</strong>l Socorro<br />

Rojo Internacional. El Socorro nació en los años veinte <strong>de</strong>l<br />

siglo pasado por impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> III Internacional Comunista<br />

para enfrentarse al fascismo, entonces sólo incipiente. Entre<br />

sus dirigentes formaron parte mujeres antifascistas tan conocidas<br />

como <strong>la</strong> alemana C<strong>la</strong>ra Zetkin, <strong>la</strong> italiana Tina Modotti y<br />

<strong>la</strong> rusa Elena Stasova. El Socorro Rojo Internacional entronca,<br />

pues, directamente con <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l movimiento comunista y<br />

antifascista internacional, alcanzando pronto un gran <strong>de</strong>sarrollo<br />

en todo el mundo, <strong>de</strong>stacando en el apoyo político, jurídico<br />

y económico a todos los represaliados, sin diferencias i<strong>de</strong>ológicas<br />

o partidistas. En España se <strong>de</strong>sarrolló tras <strong>la</strong> insurrección<br />

<strong>de</strong> Asturias <strong>de</strong> 1934, para hacer frente a <strong>la</strong> dura represión <strong>de</strong>satada<br />

por <strong>la</strong> reacción y conseguir <strong>la</strong> liberación <strong>de</strong>l gran número<br />

<strong>de</strong> encarce<strong>la</strong>dos que ocasionó. En 1934 durante el ŒBienio<br />

Negro¹ P<strong>la</strong>ceres fue <strong>de</strong>tenida bajo acusación <strong>de</strong> tenencia <strong>de</strong><br />

armas, imputación ésta que no pudo ser comprobada.<br />

El 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1936 se prepara para participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión<br />

que tenía en Madrid como representante <strong>de</strong> Vigo, en el Socorro<br />

Rojo Internacional. El tren salía por <strong>la</strong> noche. Algunas horas<br />

antes su hijo Víctor, que había ganado una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> funcionario<br />

en <strong>la</strong> capital, cogía el tren <strong>de</strong> Madrid a Vigo, con el fin <strong>de</strong><br />

pasar unos días en su ciudad y visitar a su novia. En <strong>la</strong> estación<br />

se encuentra con su madre, con <strong>la</strong> que hab<strong>la</strong> algunos minutos.<br />

Se cuentan <strong>la</strong>s últimas noticias familiares, el asesinato <strong>de</strong> Calvo<br />

Sotelo. El pito <strong>de</strong> <strong>la</strong> locomotora que anunciaba <strong>la</strong> partida <strong>de</strong>l<br />

tren, los fun<strong>de</strong> en él ultimo abrazo. Lentamente, el tren comienza<br />

<strong>la</strong> partida. P<strong>la</strong>ceres, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> ventanil<strong>la</strong>, le dice que a su vuelta<br />

hab<strong>la</strong>rían más distendidamente. El 18 <strong>de</strong> julio el alzamiento<br />

militar sorpren<strong>de</strong> a P<strong>la</strong>ceres en Madrid, mientras que su hijo a<br />

los pocos días estará bajo el dominio <strong>de</strong>l fascismo.


En Vigo, los trabajadores reciben <strong>la</strong> noticia <strong>de</strong>l levantamiento<br />

con mucha preocupación. En los primeros días existen varias<br />

acciones <strong>de</strong> resistencia contra los sublevados. En varios puntos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad se organizan barricadas armadas, don<strong>de</strong> los vecinos<br />

partidarios <strong>de</strong>l Frente Popu<strong>la</strong>r resisten con armas rudimentarias.<br />

Fraiz, junto a los comunistas, eran partidarios <strong>de</strong> pedir<br />

armas a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> resistir militarmente. Auque <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s socialistas consi<strong>de</strong>raban que <strong>la</strong><br />

situación estaba contro<strong>la</strong>da. Aquellos dirigentes se equivocaron<br />

y <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> ellos fueron fusi<strong>la</strong>dos. Fraiz no quería<br />

correr <strong>la</strong> misma suerte y se alzó al monte, con centenares <strong>de</strong><br />

personas, que veían su vida en peligro. Los fa<strong>la</strong>ngistas salieron<br />

en su búsqueda y como no podían atraparlo <strong>de</strong>tuvieron a su<br />

hijo Víctor como rehén. Lo llevaron hasta el campo <strong>de</strong> concentración<br />

que montaron en el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Vigo, don<strong>de</strong><br />

funcionaba el club El Frontón, sobre <strong>la</strong> calle María Berdiales.<br />

Allí se hacinaban centenares <strong>de</strong> personas que dormían en el<br />

piso, unas pegadas a <strong>la</strong>s otras. Nos cuenta Manuel Lago, quien<br />

estuvo en el Frontón: ³Recuerdo que conmigo estaban <strong>de</strong>tenidos<br />

en el Frontón el famoso periodista <strong>de</strong>l ŒFaro <strong>de</strong> Vigo¹<br />

Lustres Rivas y el hijo <strong>de</strong>l maestro Víctor Fraiz. Una noche<br />

nos llevaron hasta el Arenal y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí nos tras<strong>la</strong>daron hasta<br />

el <strong>la</strong>zareto <strong>de</strong> San Simón. Des<strong>de</strong> allí una noche fueron sacados<br />

<strong>de</strong> su celda el hijo <strong>de</strong> Fraiz y Rivas. Días <strong>de</strong>spués nos enteramos<br />

que fueron paseados y sus cuerpos aparecieron en <strong>la</strong><br />

carretera <strong>de</strong> Vigo a Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>, muy cerca <strong>de</strong>l actual puente <strong>de</strong><br />

Ran<strong>de</strong>². Fue un 10 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1936. Víctor Fraiz<br />

Castel<strong>la</strong>nos tenía tan sólo 19 años <strong>de</strong> edad. Por aquellos tiempos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Republica Víctor Fraiz era un <strong>de</strong>stacado<br />

militante comunista y dirigente <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Enseñanza FETEN.<br />

Así nos lo cuenta <strong>la</strong> propia P<strong>la</strong>ceres como se <strong>de</strong>sata <strong>la</strong> tragedia.<br />

³En los últimos días <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> noviembre me encontré en <strong>la</strong><br />

calle <strong>de</strong> Alcalá al Sr. Mel<strong>la</strong>, que al saludarme se le escapo darme<br />

el pésame por Víctor.... posteriormente mi hermana me enviaba<br />

un mensaje por <strong>la</strong> Cruz Roja corrobando <strong>la</strong> masacre cometida.<br />

Con mi dolor <strong>de</strong> madre, bebiendo <strong>la</strong>grimas y ahogando suspiros,<br />

me acerque a una familia amiga por saber algo más y me contaron<br />

que a mis hijos los habían llevado como rehenes por que no<br />

encontraban al padre y para que mi marido se entregara, habían<br />

dado muerte al chico anunciando que los matarían a todos si<br />

mi marido no aparecía. Mi hijo Víctor había cumplido 19 años<br />

en septiembre. Una inocente victima, sufrió el martirio <strong>de</strong> los<br />

justos y en <strong>la</strong> carretera <strong>de</strong> Vigo a Redon<strong>de</strong><strong>la</strong> apareció muerto. Al<br />

saber esto el padre se presento para evitar <strong>la</strong> matanza <strong>de</strong> los otros<br />

hijos, al ver que el fascismo cruel se alimenta <strong>de</strong> sangre inocente,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> con<strong>de</strong>narlo a muerte, al cabo <strong>de</strong> unos meses lo<br />

Mulleres da emigración<br />

99


100 Mulleres da emigración<br />

fusi<strong>la</strong>ron por pensar, y porque era un Maestro Nacional que cantaba<br />

en su escue<strong>la</strong> el Himno Republicano...<br />

En el libro Galicia Mártir cuyo autor escribe bajo el seudónimo<br />

<strong>de</strong> Hernán Quijano nos re<strong>la</strong>ta estos acontecimientos:<br />

³Víctor Fraiz, al que habían perseguido infructuosamente los<br />

fa<strong>la</strong>ngistas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comienzo <strong>de</strong> <strong>la</strong> rebelión, se presento en<br />

Vigo y fue a entregarse al representante consu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una republicana<br />

americana (Uruguay), quien se puso dé acuerdo con el<br />

<strong>de</strong>cano <strong>de</strong>l cuerpo consu<strong>la</strong>r y juntos ambos <strong>de</strong>cidieron librar al<br />

fugitivo a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s rebel<strong>de</strong>s, pero con <strong>la</strong> firme promesa<br />

<strong>de</strong> que no se le asesinaría sino que seria juzgado en Consejo<br />

<strong>de</strong> Guerra. Así tuvieron que prometerlo los jefes fascistas a los<br />

dos representantes consu<strong>la</strong>res que hicieron <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong><br />

entrega.......Víctor Fraiz fue inexorablemente con<strong>de</strong>nado a<br />

muerte y fusi<strong>la</strong>do el DIA 15 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1937 en unión<br />

<strong>de</strong> otro comunista, Manuel Fernán<strong>de</strong>z Careu, alias El Chato...²<br />

P<strong>la</strong>ceres se moviliza a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> FETE Fe<strong>de</strong>ración<br />

Trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación trabajando en varias guar<strong>de</strong>ría<br />

<strong>de</strong> Madrid, <strong>la</strong> primera fue en <strong>la</strong> calle <strong>de</strong> los Madrazos y <strong>la</strong> otra<br />

en <strong>la</strong> calle Carabanchel. También fue enfermera en los frentes<br />

<strong>de</strong> cómbate <strong>de</strong> Xaraman, en el hospital Tarancón y luego en el<br />

6 Cuerpo <strong>de</strong>l Ejercito, en el frente <strong>de</strong>l Pardo. En agosto <strong>de</strong>1937<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra para Nueva Galicia: La unión <strong>de</strong> todos los gallegos me<br />

parece que sera <strong>la</strong> mas firme y sólida <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> nuestro<br />

interés en hacer un bloque gallego solo comparable al Everest<br />

contra el que vayan a <strong>de</strong>spedazarse todas <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los traidores.<br />

Mi espíritu quisiera romper los <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia para<br />

po<strong>de</strong>r vo<strong>la</strong>r en busca <strong>de</strong> todos los gallegos diseminados y unirlos<br />

como un solo cuerpo pues así <strong>de</strong>mostraremos a <strong>la</strong> humanidad<br />

entera que nuestra Galicia no muere mientras haya corazones<br />

gallegos que vibrando al unísono, fundan al mismo<br />

tiempo en el crisol <strong>de</strong>l amor y <strong>la</strong> justicia. Hasta conseguir <strong>la</strong><br />

re<strong>de</strong>nción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Humanidad... En 1938 siguiendo al gobierno<br />

republicano se tras<strong>la</strong>da a Valencia y se incorpora a<br />

Solidarieda<strong>de</strong> Galega Antifascista organismo unitario don<strong>de</strong><br />

participaban galleguistas, comunistas e socialistas. En aquel<strong>la</strong><br />

organización coincidirá con otras dos mujeres <strong>de</strong>stacadas <strong>de</strong> su<br />

tiempo Amparo López Jean y su hija Amparo Alvajar.<br />

Durante los años <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra escribe en distintos periódicos<br />

especialmente en Nueva Galicia. Al terminar <strong>la</strong> guerra tiene<br />

que partir por mar a el exilio. El 30 <strong>de</strong> marzo llega a Francia en<br />

el Burrington Combe. Los primeros días es insta<strong>la</strong>da en unos<br />

pabellones, en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya <strong>de</strong> Corniche, posteriormente es tras<strong>la</strong>dada<br />

al campo <strong>de</strong> concentración para mujeres y niños <strong>de</strong> Cenilles.<br />

En Francia trabajara <strong>de</strong> enfermera hasta que en 1941 se incorpora<br />

a <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> ocupando el puesto <strong>de</strong> Sargento <strong>de</strong> <strong>la</strong> 3 brigada <strong>de</strong>


Guerrileiros da Amical F.F.I. (franco tiradores) con él numero<br />

35.435. P<strong>la</strong>ceres realiza distintas operaciones guerrilleras llegando<br />

a ser conocida como <strong>la</strong> Españo<strong>la</strong> C<strong>la</strong>vets D´Unijot. Al terminar<br />

<strong>la</strong> guerra continua su <strong>la</strong>bor politica en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Ariege.<br />

Participo en representación <strong>de</strong> España en el I Congreso<br />

Mundial <strong>de</strong> Mujeres celebrado en Paris en 1945. En Francia<br />

conoce a Neruda, y Alberti. También frecuenta a personalida<strong>de</strong>s<br />

como Lister al cual conoció durante <strong>la</strong> guerra civil. Al terminar<br />

<strong>la</strong> segunda guerra mundial a través <strong>de</strong> una organización<br />

que se <strong>de</strong>dicaba a reagrupar a los hijos <strong>de</strong> los exiliados,<br />

P<strong>la</strong>ceres pue<strong>de</strong> encontrarse en Paris con su hijo menor Manuel.<br />

El propio Manuel nos cuenta esta parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia: ³era un<br />

joven que tenia tan solo 17 años cuando mi madre hizo <strong>la</strong>s gestiones<br />

para que nos podamos encontrar nuevamente. Me tras<strong>la</strong><strong>de</strong><br />

hasta Irun en el pais vasco y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí con un grupo <strong>de</strong><br />

personas nos tras<strong>la</strong>damos a cruzar los Pirineos. Fue toda <strong>la</strong><br />

noche caminando por <strong>la</strong>s montañas. Hasta que llegamos a<br />

Francia. En un pueblecito <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera pasamos un par <strong>de</strong> días<br />

hasta que cogimos un tren hasta Paris. Allí estaba mi madre<br />

esperándome.² Durante varios meses P<strong>la</strong>ceres intenta conseguir<br />

los documentos para su hijo, con el fin <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r embarcar<br />

hacia Buenos Aires. En 1949 logran embarcar hacia <strong>la</strong> argentina<br />

don<strong>de</strong> se encontraba Celso Fraiz hermano <strong>de</strong> su marido. Al<br />

llegar se radican en Marcos Juárez en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Córdoba.<br />

Aquel<strong>la</strong> zona tenia un parecido a su Galicia natal. Tenia montes,<br />

ríos y valles. Se parecía mucho a su Pontecal<strong>de</strong><strong>la</strong>s natal.<br />

Después <strong>de</strong> algunos años en esta vil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra se tras<strong>la</strong>da<br />

con su hijo a <strong>la</strong> zona sur Gran Buenos Aires. Manuel su hijo<br />

menor se casa y forma su familia. P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong> vez en cuando<br />

se acerca a algunas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los exiliados que se realizaban<br />

en <strong>la</strong> fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s gallegas. Recuerdo que fui<br />

con mi madre a <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración a escuchar a Rafael Alberti y a<br />

otros intelectuales en un acto literario antifranquista.<br />

En 1955 regreso a Vigo y falleció el 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1971. El<br />

cuerpo <strong>de</strong> P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>scansa junto al <strong>de</strong> su marido en el cementerio<br />

<strong>de</strong> Pereiro. P<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>jo sin concluir un libro autobiográfico,<br />

poesías y apuntes. Algunos como este don<strong>de</strong> crea un<br />

Padre Nuestro comunista.<br />

Padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad, que estás en el Kremlin, siempre invocado<br />

sea tu nombre, manda a nosotros tu protección, no nos <strong>de</strong>jes<br />

caer en manos enemigas, líbranos <strong>de</strong>l fascismo cruel y hágase<br />

tu voluntad internacional. Así sea.<br />

Entre sus poemas, se pue<strong>de</strong> citar el titu<strong>la</strong>do “Tierra Gallega”,<br />

que dice literalmente así:<br />

Mulleres da emigración<br />

101


Tierra Gallega<br />

102 Mulleres da emigración<br />

¡Oh Galicia matriarcal<br />

con hijo <strong>de</strong> Breogán,<br />

Pardo <strong>de</strong> Ce<strong>la</strong>, Pondal<br />

Curros y Concepción Arenal.<br />

Madre <strong>de</strong> gallegas madres.<br />

Mártires y dolorosas.<br />

¡Cántale a los inmortales<br />

que duermen bajo <strong>la</strong>s losa!<br />

Mécelos en tu regazo.<br />

Susurrando un a-<strong>la</strong>-<strong>la</strong>,<br />

Diles que siempre en los <strong>la</strong>bios<br />

Del pueblo, sus nombres van.<br />

Invocándote han vivido.<br />

Con <strong>la</strong>grimas te han regado,<br />

Al no haberte redimido<br />

La vida te han ofrendado.


Inés <strong>de</strong> Castro<br />

LIMIA 1320 /PORTUGAL 1355


INÉS DE CASTRO<br />

Nunha casa da nobreza galega da bisbarra da Limia, on<strong>de</strong> o seu<br />

río percorre os fermosos vales e as montañas do Xurés, divisan<br />

como sentine<strong>la</strong>s eternas, o Portugal estremeiro, nace en 1320<br />

Inés <strong>de</strong> Castro, a raíña <strong>de</strong> Portugal que reinou <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> morta.<br />

Fil<strong>la</strong> natural do nobre galego Pedro Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Castro e<br />

Aldonza Soares <strong>de</strong> Val<strong>la</strong>dares, portuguesa emparentada coa<br />

familia real castelá, Inés queda orfa <strong>de</strong> nai sendo moi nena,<br />

polo que é levada a Val<strong>la</strong>dolid, ao Castelo <strong>de</strong> Peñafiel. Tiña tan<br />

só 10 anos cando foi tras<strong>la</strong>dada a Caste<strong>la</strong>, on<strong>de</strong> medrou en<br />

compaña <strong>de</strong> Constanza Manuel.<br />

A moza aristócrata Constanza Manuel nacera en 1318, era fil<strong>la</strong><br />

do escritor e infante D. Juan Manuel, autor do celebre libro "El<br />

Con<strong>de</strong> Lucanor". O seu pai tentou casa<strong>la</strong> á ida<strong>de</strong> <strong>de</strong> oito anos<br />

co rei castelán Afonso XI pero casouna posteriormente co príncipe<br />

her<strong>de</strong>iro <strong>de</strong> Portugal.<br />

As necesida<strong>de</strong>s políticas daqueles antigos reinos ibéricos levan<br />

a Pedro I <strong>de</strong> Portugal a casar con Constanza Manuel en 1341,<br />

quen se tras<strong>la</strong>da co seu séquito persoal até o pazo real, un ano<br />

antes do casamento. O pai <strong>de</strong> Pedro foi Afonso IV, rei <strong>de</strong><br />

Portugal que mantivo durante décadas guerras e enfrontamentos<br />

coa súa veciña Caste<strong>la</strong>, até que no ano 1339 ambas as coroas<br />

se aliaron para combater aos árabes, coa vitoria da batal<strong>la</strong> do<br />

río Salgado. A alianza entre ambos os reinos sé<strong>la</strong>se co casamento<br />

entre o príncipe her<strong>de</strong>iro Pedro e Constanza, que terán tres<br />

fillos: María, Luis e Fernando, que chegou a ser rei lusitano.<br />

Inés <strong>de</strong> Castro -segundo os narradores da época- era unha moza<br />

belísima, <strong>de</strong> ollos c<strong>la</strong>ros, tiña corpo esvelto e pescozo <strong>de</strong> cisne.<br />

Seguramente a súa elegante estirpe viña da realeza sueva. O<br />

certo é que a chegada <strong>de</strong> Inés á Corte portuguesa, impactou nos<br />

sentimentos <strong>de</strong> Pedro. Inés non tardou en notar as ol<strong>la</strong>das apaixonadas<br />

do Infante. As ga<strong>la</strong>nterías <strong>de</strong>mostradas e pouco agachadas,<br />

dun futuro rei, que suspiraba por unha donce<strong>la</strong> que tiña<br />

Mulleres da emigración<br />

105


106 Mulleres da emigración<br />

a dozura das mulleres galegas. Constanza advirte no seu interior<br />

que o seu home lle é infiel, que o corazón <strong>de</strong> Pedro aniña<br />

noutra muller, pero ca<strong>la</strong>. Toda a corte ca<strong>la</strong> un segredo que é<br />

coñecido por todos. Pedro e Inés ámanse e nada po<strong>de</strong>rá impedir<br />

este amor. En Coimbra, os belos xardíns da Quinta das<br />

Lágrimas foron testemuñas dos seus amores secretos: entre as<br />

súas maxestosas árbores flúe un regato, bautizado na súa<br />

memoria como a Fonte dos amores. Den<strong>de</strong> alí, don Pedro<br />

enviaba mensaxes <strong>de</strong> amor á súa amada, enganchados en anacos<br />

<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ira, que navegaban até o convento no que e<strong>la</strong> vivía.<br />

A presión familiar obriga a Pedro a agochar a re<strong>la</strong>ción.<br />

Portugal e Caste<strong>la</strong> non podían entrar en novos enfrontamentos.<br />

A guerra contra os musulmáns era o obxectivo fundamental<br />

para ambos os reinos. Todo semel<strong>la</strong>ba que seguiría o seu curso<br />

natural até que Constanza falece no parto do seu fillo Fernando<br />

en 1345. Despois da morte da princesa Constanza, Pedro I e<br />

Inés <strong>de</strong> Castro comezaban un concubinato; <strong>de</strong>ste amor nacerán<br />

tres fillos naturais: Beatriz, Juan e Dinís, máis outro que<br />

morreu, tras poucos meses <strong>de</strong> vida.<br />

Os her<strong>de</strong>iros por parte materna, en caso dun casamento oficial<br />

e o posterior recoñecemento <strong>de</strong>stes fillos, puñan en perigo á<br />

coroa, xa que os Castro serían os her<strong>de</strong>iros casteláns da coroa<br />

portuguesa. Por outra banda, a influencia que exercían os<br />

irmáns <strong>de</strong> Inés, Fernando e Álvaro <strong>de</strong> Castro sobre Pedro, será<br />

outro elemento que <strong>de</strong>terminará o tráxico <strong>de</strong>sen<strong>la</strong>ce. Afonso<br />

IV, rei <strong>de</strong> Portugal, pon á consi<strong>de</strong>ración da Corte o asasinato <strong>de</strong><br />

Inés, conseguindo a aprobación da sanguinaria medida. Para<br />

iso son <strong>de</strong>stinados tres cabaleiros que serían os executores da<br />

Inés Castro. Don Pedro.


sentenza. Os seus nomes eran Gonçalves, Coelho e Pacheco.<br />

Tanto Inés como Pedro estaban retirados nunha das máis be<strong>la</strong>s<br />

cida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Coimbra, na chamada Quinta das Lágrimas e até alá<br />

foron os seus verdugos para acoite<strong>la</strong><strong>la</strong>, o 7 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong> 1355,<br />

aproveitando a ausencia <strong>de</strong> Pedro.<br />

Inés, a querida Inés, amada tamén polo seu pobo <strong>de</strong> adopción,<br />

tiña por aqueles tempos, tan só 35 anos. Un ano antes, os príncipes<br />

amantes casaran na máis absoluta intimida<strong>de</strong> e sen o<br />

coñecemento do rei. Durante a romántica cerimonia oficiada<br />

polo bispo <strong>de</strong> Guarda, os dous amantes xuráranse amor eterno.<br />

Ante o asasinato <strong>de</strong> Inés, Pedro, que gozaba <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> simpatía<br />

popu<strong>la</strong>r igual que a princesa galega asasinada, alzouse contra o<br />

seu pai, contando co apoio do pobo. O alzamento popu<strong>la</strong>r xera<br />

unha longa guerra civil, que acabou pouco antes <strong>de</strong> ser coroado,<br />

tras a morte <strong>de</strong> Afonso IV, no ano 1357. Os asasinos da súa<br />

amada Inés <strong>de</strong> Castro foron axustizados. (Pacheco salva a súa<br />

vida refuxiándose na corte papal <strong>de</strong> Avignon). Pedro I proc<strong>la</strong>mou<br />

oficialmente e <strong>de</strong> xeito solemne o seu matrimonio con Inés<br />

<strong>de</strong> Castro, o que obrigou ás Cortes <strong>de</strong> Cantahe<strong>de</strong> a coroa<strong>la</strong> como<br />

raíña <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> morta. Mandou <strong>de</strong>senterra<strong>la</strong> en 1360 e fixo que<br />

o pobo lle ren<strong>de</strong>se homenaxe para posteriormente sepulta<strong>la</strong> <strong>de</strong>finitivamente<br />

no mosteiro <strong>de</strong> Santa Maria <strong>de</strong> Alcobaça.<br />

Ilustración da morte <strong>de</strong><br />

Inés <strong>de</strong> Castro.<br />

Mulleres da emigración<br />

107


Don Pedro mandando<br />

recoñecer a Inés, <strong>de</strong>spois<br />

<strong>de</strong> morta, como raíña.<br />

108 Mulleres da emigración<br />

Conta a historia que Pedro mandou construír o seu panteón<br />

fronte ao <strong>de</strong> Inés, non en paralelo como era costume realizar.<br />

Ambos os panteóns estaban enfrontados polos pés, porque<br />

quería o día da resurrección, ao se incorporaren, po<strong>de</strong>r ver á<br />

súa amada Inés e reunirse para a eternida<strong>de</strong>. Ambas as tumbas<br />

foron <strong>de</strong>licadamente tal<strong>la</strong>das á man e constitúen auténticas<br />

obras da arte funeraria gótica. A historia e lenda <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong><br />

Castro pasou a ser tema <strong>de</strong> inspiración dos gran<strong>de</strong>s escritores<br />

<strong>de</strong> todos os tempos. As primeiras referencias remóntanse ás<br />

<strong>Crónicas</strong> <strong>de</strong> Afonso IV (Século XIV).<br />

Posteriormente, foi base <strong>de</strong>c<strong>la</strong>mada nos versos da poesía <strong>de</strong><br />

Trobas á morte <strong>de</strong> dona Inés <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong> García Resen<strong>de</strong><br />

(1516), entón Visão <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong> Mota (1529) e os que<br />

lle <strong>de</strong>ron maior proxección internacional, os versos citados en<br />

Os Lusíadas (1572) do escritor portugués <strong>de</strong> orixe galega Luis<br />

<strong>de</strong> Camões. Tamén se realizaron obras <strong>de</strong> teatro <strong>de</strong> carácter<br />

dramático, como por exemplo a escrita por Antonio Ferreira,<br />

Traxédia <strong>de</strong> Dona Inés <strong>de</strong> Castro, que foi a primeira <strong>de</strong>ste<br />

xénero da historia <strong>de</strong> Portugal. O escritor castelán Jerónimo <strong>de</strong><br />

Bermú<strong>de</strong>z inspirouse na temática escribindo Nise <strong>la</strong>stimosa<br />

(1571) e Nise <strong>la</strong>ureada (1577).<br />

Durante o Século <strong>de</strong> Ouro das letras españo<strong>la</strong>s, Lope <strong>de</strong> Vega<br />

escribiu un drama, Inés <strong>de</strong> Castro e Luis Vélez <strong>de</strong> Guevara,<br />

consagrouse coa súa obra tráxica, Reinar <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> morir<br />

(1625). En Francia a súa tráxica vida foi motivo <strong>de</strong> inspiración<br />

para Antonine Houdar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Motte, que en 1723 escribe un<br />

libro con este drama. En 1942 Henry Monther<strong>la</strong>nt escribe a súa<br />

obra La Reine morte, cunha case perfecta recreación histórica.<br />

En Italia realizouse unha ópera en 1835 composta por


Giuseppe Persiani. En 1976 estreouse en Baltimore Inés <strong>de</strong><br />

Castro con libreto <strong>de</strong> Bernard Stamblery. No século pasado o<br />

escritor Alejandro Casona escribiu a Corona <strong>de</strong> amor y muerte,<br />

re<strong>la</strong>tando o amor dramático <strong>de</strong> ambos os namorados. Tamén<br />

foi levada ás pantal<strong>la</strong>s do cine, en 1944 nunha coprodución<br />

luso-españo<strong>la</strong> Inés <strong>de</strong> Castro, on<strong>de</strong> actuoaron María Dolores<br />

Pra<strong>de</strong>ra, Alicia Pa<strong>la</strong>cios e Antonio Vi<strong>la</strong>r. En 1997 rodouse Inés<br />

<strong>de</strong> Portugal, unha coprodución galego-portuguesa dirixida por<br />

José Carlos <strong>de</strong> Oliveira, coa actuación <strong>de</strong> Cristina Homem, no<br />

papel <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro. Esta é a historia <strong>de</strong> amor da galega que<br />

reinou en Portugal <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> morta, Inés <strong>de</strong> Castro.<br />

Tumba <strong>de</strong> Don Pedro I.<br />

Tumba <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro.<br />

Mulleres da emigración<br />

109


INÉS DE CASTRO<br />

En una casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza gallega <strong>de</strong> <strong>la</strong> bisbarra <strong>de</strong> <strong>la</strong> Limia, cuyo<br />

río recorre los hermosos valles y <strong>la</strong>s montañas <strong>de</strong>l Xurés, divisan<br />

cómo centine<strong>la</strong>s eternas, lo Portugal límite, nace en 1320 Inés <strong>de</strong><br />

Castro, <strong>la</strong> reina <strong>de</strong> Portugal, que reinó <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muerta.<br />

Hija natural <strong>de</strong>l noble gallego Pedro Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Castro y<br />

Aldonza Sonar <strong>de</strong> Val<strong>la</strong>dares, portuguesa emparentada con <strong>la</strong><br />

familia real castel<strong>la</strong>na, Inés queda huérfana <strong>de</strong> madre siendo<br />

muy niña, por lo que es llevada a Val<strong>la</strong>dolid, al Castillo <strong>de</strong><br />

Peñafiel. Tenía tan sólo 10 años cuando fue tras<strong>la</strong>dada a<br />

Castil<strong>la</strong>, don<strong>de</strong> creció en compañía <strong>de</strong> Constanza Manuel.<br />

La chica aristócrata Constanza Manuel había nacido en 1318,<br />

era hija <strong>de</strong>l escritor e infante D. Juan Manuel, autor <strong>de</strong>l celebre<br />

libro El Con<strong>de</strong> Lucanor. Su padre intentó casar<strong>la</strong> a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong><br />

ocho años con el rey castel<strong>la</strong>no Alfonso XI, pero <strong>la</strong> casó posteriormente<br />

con el príncipe here<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> Portugal.<br />

Las necesida<strong>de</strong>s políticas <strong>de</strong> aquellos antiguos reinos ibéricos<br />

llevan a Pedro I <strong>de</strong> Portugal a casarse con Constanza Manuel<br />

en 1341, quien se tras<strong>la</strong>da con su séquito personal hasta el pazo<br />

real, un año antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ceremonia. El padre <strong>de</strong> Pedro fue<br />

Alfonso IV, rey <strong>de</strong> Portugal, que mantuvo durante décadas<br />

guerras y enfrentamientos con su vecina Castil<strong>la</strong>, hasta que en<br />

el año 1339 ambas coronas se aliaron para combatir a los árabes,<br />

con <strong>la</strong> victoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong>l río Sa<strong>la</strong>do. La alianza entre<br />

ambos reinos se sel<strong>la</strong> con el casamiento entre el príncipe here<strong>de</strong>ro<br />

Pedro y Constanza, que tendrán tres hijos: María, Luis y<br />

Fernando, quien llegó a ser rey lusitano.<br />

Inés <strong>de</strong> Castro -según los narradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> época- era una chica<br />

bellísima, <strong>de</strong> ojos c<strong>la</strong>ros, tenía cuerpo esbelto y cuello <strong>de</strong> cisne.<br />

Seguramente, su elegante estirpe venía <strong>de</strong> <strong>la</strong> realeza sueva. Lo<br />

cierto es que <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Inés a <strong>la</strong> corte portuguesa impactó en<br />

los sentimientos <strong>de</strong> Pedro. Inés no tardó en notar <strong>la</strong>s miradas apasionadas<br />

<strong>de</strong>l Infante, <strong>la</strong>s ga<strong>la</strong>nterías mostradas y poco disimu<strong>la</strong>das<br />

Mulleres da emigración<br />

111


112 Mulleres da emigración<br />

<strong>de</strong> un futuro rey que suspiraba por una doncel<strong>la</strong> que tenía <strong>la</strong> dulzura<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres gallegas. Constanza advierte en su interior que<br />

su hombre le es infiel, que el corazón <strong>de</strong> Pedro anida en otra<br />

mujer, pero cal<strong>la</strong>. Toda <strong>la</strong> corte cal<strong>la</strong> un secreto que es conocido<br />

por todos. Pedro e Inés se aman y nada podrá impedir este amor.<br />

En Coímbra, los bellos jardines <strong>de</strong> <strong>la</strong> Quinta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Lágrimas fueron<br />

testigo <strong>de</strong> sus amores secretos: entre sus majestuosos árboles,<br />

fluye un riachuelo, bautizado en su memoria como "La fuente <strong>de</strong><br />

los amores". Des<strong>de</strong> allí, don Pedro enviaba mensajes <strong>de</strong> amor a su<br />

amada, enganchados en trozos <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra que navegaban hasta el<br />

convento en el que el<strong>la</strong> vivía.<br />

La presión familiar obliga a Pedro a escon<strong>de</strong>r <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción.<br />

Portugal y Castil<strong>la</strong> no podían entrar en nuevos enfrentamientos.<br />

La guerra contra los musulmanes era el objetivo fundamental<br />

para ambos reinos. Parecía que todo seguiría su curso<br />

natural hasta que Constanza fallece en el parto <strong>de</strong> su hijo<br />

Fernando en 1345. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> princesa<br />

Constanza, Pedro I e Inés <strong>de</strong> Castro comenzaban un concubinato.<br />

De este amor nacerán tres hijos naturales: Beatriz, Juan y<br />

Dinís, más otro que murió, tras pocos meses <strong>de</strong> vida.<br />

Los here<strong>de</strong>ros por parte materna, en caso <strong>de</strong> un casamiento oficial<br />

y el posterior reconocimiento <strong>de</strong> estos hijos, ponían en peligro<br />

a <strong>la</strong> corona, ya que los Castro serían los here<strong>de</strong>ros castel<strong>la</strong>nos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> corona portuguesa. Por otra parte, <strong>la</strong> influencia que ejercían<br />

los hermanos <strong>de</strong> Inés, Fernando y Álvaro <strong>de</strong> Castro, sobre<br />

Pedro será otro elemento que <strong>de</strong>terminará el trágico <strong>de</strong>sen<strong>la</strong>ce.<br />

Alfonso IV, rey <strong>de</strong> Portugal, pone a <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte<br />

el asesinato <strong>de</strong> Inés, consiguiendo <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanguinaria<br />

medida. Para eso son <strong>de</strong>stinados tres caballeros que serían los<br />

ejecutores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sentencia. Sus nombres eran Gonçalves, Coelho<br />

y Pacheco. Tanto Inés como Pedro estaban retirados en una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

más bel<strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Coímbra, en <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada Quinta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Lágrimas, y hasta allá fueron sus verdugos para acuchil<strong>la</strong>r<strong>la</strong>, el 7<br />

<strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1355, aprovechando <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> Pedro.<br />

Inés, <strong>la</strong> amante Inés, amada también por su pueblo <strong>de</strong> adopción,<br />

tenía por aquellos tiempos, tan sólo 35 años. Un año<br />

antes, los príncipes amantes se habían casado en <strong>la</strong> más absoluta<br />

acollonad y sin el conocimiento <strong>de</strong>l rey. Durante <strong>la</strong> romántica<br />

ceremonia oficiada por el obispo <strong>de</strong> Guarda, los dos amantes<br />

se habían jurado amor eterno.<br />

Ante el asesinato <strong>de</strong> Inés, Pedro, que disfrutaba <strong>de</strong> una gran<br />

simpatía popu<strong>la</strong>r igual que <strong>la</strong> princesa gallega asesinada, se<br />

alzó contra su padre, contando con el apoyo <strong>de</strong>l pueblo. El<br />

alzamiento popu<strong>la</strong>r genera una <strong>la</strong>rga guerra civil, que acabó<br />

poco antes <strong>de</strong> ser coronado, tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Alfonso IV, en<br />

el año 1357. Los asesinos <strong>de</strong> su amada Inés <strong>de</strong> Castro fueron


ejecutados (Pacheco salva su vida refugiándose en <strong>la</strong> corte<br />

papal <strong>de</strong> Avignon). Pedro I proc<strong>la</strong>mó oficialmente y <strong>de</strong> manera<br />

solemne su matrimonio con Inés <strong>de</strong> Castro, lo que obligó a<br />

<strong>la</strong>s Cortes <strong>de</strong> Cantahe<strong>de</strong> a coronar<strong>la</strong> como reina <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

muerta. Mandó <strong>de</strong>senterra<strong>la</strong> en 1360 e hizo que el pueblo le<br />

rindiera homenaje para posteriormente sepultar<strong>la</strong> <strong>de</strong>finitivamente<br />

en el convento <strong>de</strong> Santa Maria <strong>de</strong> Alcobaça.<br />

Cuenta <strong>la</strong> historia que Pedro mandó construir su panteón frente al<br />

<strong>de</strong> Inés, no en paralelo como era costumbre realizar. Ambos panteones<br />

estaban enfrentados por los pies, porque quería el día <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

resurrección, al incorporarse, po<strong>de</strong>r ver a su amada Inés y reunirse<br />

para <strong>la</strong> eternidad. Ambas tumbas fueron <strong>de</strong>licadamente tal<strong>la</strong>das a<br />

mano y constituyen auténticas obras <strong>de</strong> <strong>la</strong> arte funeraria gótica. La<br />

historia y leyenda <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro pasó a ser tema <strong>de</strong> inspiración<br />

<strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s escritores <strong>de</strong> todos los tiempos. Las primeras referencias<br />

se remontan a <strong>la</strong>s <strong>Crónicas</strong> <strong>de</strong> Alfonso IV (Siglo XIV).<br />

Posteriormente, fue base <strong>de</strong>c<strong>la</strong>mada en los versos <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía<br />

<strong>de</strong> Trobas a <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> doña Inés <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong> García<br />

Resen<strong>de</strong> (1516), entonces Visãlo <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro <strong>de</strong> Mota<br />

(1529); y los que le dieron mayor proyección internacional, los<br />

versos citados en Os Lusíadas (1572) <strong>de</strong>l escritor portugués <strong>de</strong><br />

origen gallego Luis <strong>de</strong> Camõeres. También se realizaron obras<br />

<strong>de</strong> teatro <strong>de</strong> carácter dramático, como por ejemplo <strong>la</strong> escrita<br />

por Antonio Herrera, Traxedia <strong>de</strong> Doña Inés <strong>de</strong> Castro, que fue<br />

<strong>la</strong> primera <strong>de</strong> este género <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Portugal. El escritor<br />

castel<strong>la</strong>no Jerónimo <strong>de</strong> Bermú<strong>de</strong>z se inspiró en <strong>la</strong> temática<br />

escribiendo Nise <strong>la</strong>stimosa (1571) y Nise <strong>la</strong>ureada (1577).<br />

Durante el Siglo <strong>de</strong> Oro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s letras españo<strong>la</strong>s, Lope <strong>de</strong> Vega<br />

escribió un drama, Inés <strong>de</strong> Castro, y Luis Vélez <strong>de</strong> Guevara se<br />

consagró con su obra trágica, Reinar <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> morir (1625).<br />

En Francia su trágica vida fue motivo <strong>de</strong> inspiración para<br />

Antonine Houdar <strong>de</strong> La Motte, que en 1723 escribe un libro con<br />

este drama. En 1942 Henry Monther<strong>la</strong>nt escribe su obra La<br />

Reina muerta, con una casi perfecta recreación histórica. En<br />

Italia se realizó una ópera en 1835 compuesta por Giuseppe<br />

Persiani. En 1976 se estrenó en Baltimore Inés <strong>de</strong> Castro con<br />

libreto <strong>de</strong> Bernard Stamblery. En el siglo pasado el escritor<br />

Alejandro Casona escribió La Corona <strong>de</strong> amor y muerte, re<strong>la</strong>tando<br />

el amor dramático <strong>de</strong> ambos novios. También fue llevada a<br />

<strong>la</strong>s pantal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l cine, en 1944, en una coproducción luso-españo<strong>la</strong><br />

Inés <strong>de</strong> Castro, don<strong>de</strong> actuaron María Dolores Pra<strong>de</strong>ra,<br />

Alicia Pa<strong>la</strong>cios y Antonio Vi<strong>la</strong>r. En 1997 se rodó Inés <strong>de</strong><br />

Portugal, una coproducción gallego-portuguesa dirigida por<br />

José Carlos <strong>de</strong> Oliveira, con <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> Cristina Homem en<br />

el papel <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Castro. Esta es <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> amor <strong>de</strong> <strong>la</strong> gallega<br />

que reinó en Portugal <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muerta, Inés <strong>de</strong> Castro.<br />

Mulleres da emigración<br />

113


Carmen Cornes<br />

SISÁN 1911 /ARXENTINA 1998


CARMEN CORNES<br />

Carmen Cornes Piñeiro naceu en Sisán, o 3 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1911.<br />

Eu son <strong>de</strong> Pontevedra -sina<strong>la</strong> Carmen- das Rías Baixas. O meu<br />

pobo chámase Sisán e está moi preto <strong>de</strong> Cambados. Saes do<br />

meu poba e xa se ve o mar. As Rías Baixas son, non sei como<br />

explicalo, non hai pa<strong>la</strong>bras para dicir como son as Rías Baixas.<br />

Con estas pa<strong>la</strong>bras Carmen Cornes contáballe á escritora<br />

arxentina Beatriz López a morriña po<strong>la</strong> súa terra natal:<br />

Saímos unha mañá <strong>de</strong> Sisán -continúa Carmen- nun coche <strong>de</strong><br />

liña, así se dicía, coche <strong>de</strong> liña. Leváronnos a unha fonda, pasamos<br />

a noite en Vi<strong>la</strong>garcía ata o outro día ao mencer, que<br />

embarcamos. E ese día á mañá estaba toda a xuventu<strong>de</strong> en<br />

Vi<strong>la</strong>garcía para nos <strong>de</strong>spedir. Emocionámonos moito. Tódolos<br />

rapaces que coñeciamos que eran <strong>de</strong> aí, da ría, fóronnos <strong>de</strong>spedir.<br />

Aí si chorei un pouco.<br />

Nosoutras embarcamos en Vi<strong>la</strong>garcía, nun boteciño, porque<br />

en Vi<strong>la</strong>garcía hai porto pero non para barcos <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>do tan<br />

gran<strong>de</strong>. Entón o barco estaba máis afastado e nosoutras nun<br />

boteciño fomos.<br />

Despois <strong>de</strong> máis <strong>de</strong> vinte días <strong>de</strong> travesía e <strong>de</strong> parar en tódolos<br />

portos, Carmen chegou á Capital do Prata:<br />

Cando cheguei e vin o porto <strong>de</strong> Bos Aires -lembra Carmen- no<br />

primeiro que pensei foi en voltar, sinceiramente.<br />

Desilusionoume <strong>de</strong> entrada, <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>. Era un <strong>de</strong>serto case<br />

Bos Aires. O máis gran<strong>de</strong> que había era San Telmo. Cando<br />

cheguei ao porto, estaba case todo <strong>de</strong>scampado. Era case a<br />

Pampa o que se vía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o porto.<br />

Carmen foi parar á casa do seu tío, on<strong>de</strong> malvivía nunha habitación<br />

<strong>de</strong> Parque Patricios. Aos poucos días xa estaba trabal<strong>la</strong>ndo<br />

como interna dunha casa <strong>de</strong> fogar. Pasou por moitas casas máis<br />

ata que cansada <strong>de</strong> ser explotada e humil<strong>la</strong>da comeza a trabal<strong>la</strong>r<br />

nunha fundición <strong>de</strong> bronce no barrio da Paternal. Pero as condicións<br />

<strong>la</strong>borais tamén eran <strong>de</strong> suma explotación:<br />

Mulleres da emigración<br />

117


118 Mulleres da emigración<br />

Pagábanme ben, con casa e comida. Aí daban bastante ben <strong>de</strong><br />

comer. Pero eu non comía porque tiña moito traballo.<br />

Traballábase <strong>de</strong>s<strong>de</strong> as seis da mañá ata as doce da noite, <strong>de</strong><br />

luns a sábado. O domingo había que acomodar a fábrica, varre<strong>la</strong><br />

e todo iso, po<strong>la</strong> comida...<br />

Cando foi o golpe do 30 contra Yrigoyen -aña<strong>de</strong> Carmen-, eu<br />

aínda trabal<strong>la</strong>ba na fundición. Lémbrome da matanza que fixeron<br />

esas bestas.<br />

Na fundición estivo cinco anos. Co que gañou puido pagar a<br />

pasaxe do barco que aínda <strong>de</strong>bía e as débedas contraídas po<strong>la</strong><br />

súa nai. Os gases da fundición afectaban á saú<strong>de</strong> <strong>de</strong> Carmen,<br />

polo que se ve obrigada a cambiar novamente <strong>de</strong> traballo.<br />

Co estalido da Guerra Civil en España, Carmen toma partido<br />

po<strong>la</strong> República. Coas súas amigas frecuenta ambientes <strong>de</strong><br />

xente nova que simpatizaba co Frente Popu<strong>la</strong>r. A mediados dos<br />

anos 40, coñece ao home co que casa e vai vivir a Barracas:<br />

Miguel Ángel naceu no centro galego. Eu non era socia pero fun<br />

e paguei. Non era porque non quixese ir ao hospital. Pero ao non<br />

ter familia acá, ao non estar preto da miña nai neses intres...<br />

¿sabes quen me <strong>de</strong>u a primeira aperta cando naceu Miguel<br />

Ángel? Deuma a enfermeira, que era galega tamén. E <strong>de</strong><br />

Castrelo. Lémbroa toda a vida. Non nos coñeciamos <strong>de</strong> alá, pero<br />

e<strong>la</strong> era da miña terra, dunha al<strong>de</strong>a veciña, moi preto <strong>de</strong> Sisán...<br />

Meu fillo naceu o 31 <strong>de</strong> agosto do 49. Puxémoslle Miguel Ángel<br />

por un veciño que tiñamos, que vivía preto <strong>de</strong> nós.<br />

Carmen nunha marcha coa foto do seu fillo Miguel Ángel en Bos Aires (l989)


No ano 52, durante o goberno do Xeneral Perón,<br />

Carmen e o seu marido compran un recreo en<br />

Quilmes na beira do Río da Prata. Naquel fermoso<br />

lugar da riveira do río pasa momentos moi felices,<br />

pero o río tódolos anos saíase coa súa e anegaba toda<br />

a zona. Despois <strong>de</strong> cinco anos <strong>de</strong> traballo duro pelexando<br />

contra a natureza, volve ao seu antigo barrio.<br />

Esta vez instá<strong>la</strong>se en Aristóbulo do Valle e Montes <strong>de</strong><br />

Oca. Miguel entra a estudiar no colexio Espinoza.<br />

O irmán <strong>de</strong> Carmen chamábase Santiago e tamén<br />

estaba emigrado en Bos Aires. Santiago era un autodidacta,<br />

gustáballe moito a lectura, gustáballe recitar<br />

as poesías <strong>de</strong> Rosalía e admiraba a Caste<strong>la</strong>o:<br />

Sempre me fa<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> Rosalia e gustáballe recitar<br />

"Airiños, airiños, aires, airiños da miña terra..." e<br />

adoraba a Caste<strong>la</strong>o.<br />

Santiago era militante socialista e tiña unha profunda re<strong>la</strong>ción<br />

con Miguel Ángel. Seguramente este i<strong>de</strong>alizaba ao seu<br />

tío en contraposición ao seu pai, quen carecía <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong><br />

inquedanzas sociais.<br />

Miguel -lembra Carmen- pensaba que os rapaces da vi<strong>la</strong> (chabo<strong>la</strong>s)<br />

eran iguais ca el. Entón ¿por que non podían ter as mesmas<br />

posibilida<strong>de</strong>s para se <strong>de</strong>senvolver?<br />

Transcorría a década do 60 e a Arxentina estaba gobernada<br />

polo Xeneral Ongania, un militar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as fa<strong>la</strong>nxistas. Mentres<br />

tanto, en América Latina as i<strong>de</strong>as da revolución cubana íanse<br />

espal<strong>la</strong>ndo por todo o continente. Miguel Ángel estaba encandi<strong>la</strong>do<br />

polo Ché Guevara e a súa imaxe revolucionaria. Cos<br />

seus amigos da faculta<strong>de</strong> fa<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> seguir o seu camiño e <strong>de</strong><br />

que a loita armada era a única forma <strong>de</strong> acabar con tanta inxustiza.<br />

Miguel comezou a visitar os barrios pobres, co<strong>la</strong>boraba na<br />

alfabetización e pouco a pouco foi asumindo unha militancia<br />

comprometida. A súa primeira militancia foi nun grupo marxista<br />

<strong>de</strong>nominado "Po<strong>de</strong>r Obreiro", o cal posteriormente vai<br />

confluír no Partido Revolucionario dos Trabal<strong>la</strong>dores.<br />

A primeira vez que Miguel cae preso -lembra Carmen- foi cando<br />

tiña vinte anos. Había dous que empezara a faculta<strong>de</strong>. Foi na<br />

folga contra Ongania. Miguel Ángel estivo preso no cárcere <strong>de</strong><br />

Devoto xunto a centenares <strong>de</strong> mozos das distintas forzas políticas<br />

que por aqueles anos enfrontábanse contra a ditadura.<br />

Nesa época xa empezamos a organizarnos as nais -apunta<br />

Carmen-. Moito antes das Nais da Praza. Xa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o 70 estaba<br />

Familiares. Nosoutras fómonos coñecendo así, no cárcere,<br />

cando íamos <strong>de</strong> visita.<br />

Unha das últimas fotos<br />

<strong>de</strong> Carmen Cornes<br />

Mulleres da emigración<br />

119


120 Mulleres da emigración<br />

E así pasaron eses dous anos, -lembra Carmen- indo a velo<br />

dúas veces por semana, con chuvia ou con sol.... Miguel estivo<br />

preso ata o 73, cando veu Campora e <strong>de</strong>ron a amnistía.<br />

Cando Miguel sale do cárcere, reincorpórano ao traballo e<br />

retorna á súa vida cotiá. Entón tamén volve á faculta<strong>de</strong>. Aos<br />

poucos meses <strong>de</strong> saír en liberda<strong>de</strong> forma parel<strong>la</strong> con Susana,<br />

unha rapaza da Provincia <strong>de</strong> Córdoba e vai vivir ao Municipio<br />

<strong>de</strong> Moreno. O PRT, a pesar <strong>de</strong> que se restablecera a <strong>de</strong>mocracia,<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> continuar na ilegalidad. O 19 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1974<br />

participa nunha activida<strong>de</strong> propagandística e é <strong>de</strong>tido novamente.<br />

Lévano á comisaría do seu barrio e <strong>de</strong> alí a San Martín,<br />

ata que o envían novamente ao cárcere <strong>de</strong> Devoto. Miguel<br />

Ángel foi posto a disposición do Po<strong>de</strong>r Executivo. Tíñanos<br />

presos sen xuízo nin con<strong>de</strong>na. Carmen comezou <strong>de</strong> novo a súa<br />

peregrinaxe ao cárcere, novamente a organizar a solidarieda<strong>de</strong><br />

cos presos. Despois da <strong>de</strong>tención, exactamente o 5 <strong>de</strong> setembro,<br />

nace seu fillo Nicolás. O 2 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1975 logra saír<br />

da Arxentina e marcha expulsado a Perú. Durante aquel ano a<br />

represión organizada por "as Tres A" multiplícase. Os secuestros<br />

e asesinatos contra militantes da esquerda pasan a ser nova<br />

diaria. O goberno <strong>de</strong> Isabel cada vez estaba máis il<strong>la</strong>do e utilizaba<br />

o terrorismo <strong>de</strong> estado como método <strong>de</strong> acción política.<br />

En xaneiro <strong>de</strong> 1976, a policía realiza un operativo na casa <strong>de</strong><br />

Carmen e é levada <strong>de</strong>tida xunto á súa nora:<br />

A nosoutras tivéronnos catro días en Coordinación, tiradas nun<br />

ca<strong>la</strong>bozo, cunha luz aí todo o día, coa mesma roupa todos eses días.<br />

Carmen e Beatriz con Xan Carbal<strong>la</strong> e Anxo en A Nosa Terra


Despois leváronnos a Tribunales...<br />

Des<strong>de</strong> alí é tras<strong>la</strong>dada ao cárcere <strong>de</strong><br />

Devoto. Alí estiven presa -sina<strong>la</strong><br />

Carmen- un ano e seis meses, a disposición<br />

do PEN, sen visitas, sen nada.<br />

Aos poucos meses da súa <strong>de</strong>tención,<br />

Vi<strong>de</strong><strong>la</strong> dá o seu sanguento<br />

golpe <strong>de</strong> estado o 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong><br />

1976. A vida <strong>de</strong> Carmen e dos<br />

<strong>de</strong>mais presos corren serio perigo<br />

<strong>de</strong> morte. Moitos presos son executados<br />

e outros están <strong>de</strong>saparecidos.<br />

Antes do golpe militar era moi distinto<br />

estar presa. Dábannos bastante<br />

<strong>de</strong> comer, podiamos cantar, facer<br />

cousas manuais, tecer. As rapazas<br />

sempre cantaban "aceituneros <strong>de</strong><br />

Jaén", " A <strong>de</strong>sa<strong>la</strong>mbrar" "Duérmete<br />

negrito, que tu mamá se va al campo.." Eu aprendéraas todas...<br />

Mentres tanto, Miguel Ángel radica como exiliado en Perú. Alí<br />

había unha colonia importante <strong>de</strong> exiliados. Sobre os pensamentos<br />

<strong>de</strong> Miguel <strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>ba constantemente a figura da súa<br />

nai presa, seguramente po<strong>la</strong> súa culpa (dicíase para si). En Bos<br />

Aires estaban a súa compañeira e o seu fillo Nicolás. Miguel,<br />

<strong>de</strong>sesperado por esta situación, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> volver á Arxentina para<br />

estar preto dos seus. É así como volve a Bos Aires e contacta<br />

coa súa familia e co Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> España para xestionar a<br />

liberda<strong>de</strong> da súa nai. Ao seu regreso da localidad <strong>de</strong> Azul on<strong>de</strong><br />

vivía seu tío foi secuestrado na cida<strong>de</strong> do Prata.<br />

Unha mañá - conta Carmen- cando abren tóda<strong>la</strong>s celdas, vexo a<br />

tóda<strong>la</strong>s compañeiras que me miran e miran e veñen todas correndo<br />

e míranme, e miran como cousa rara, e eu dixen axiña:<br />

"¡Miguel Ángel¡ ¡Desapareceu Miguel Ángel!". Porque cómo<br />

me miraban, con eses ollos tan tristes. "Si Carmen, <strong>de</strong>sapareceu<br />

Miguel Ángel. Hai que ter forza" Cando eu me enterei -agrega<br />

Carmen- ese día cumpría sesenta e seis anos, xa había varios<br />

meses que Miguel <strong>de</strong>saparecera. Pero aí no cárcere as novas sempre<br />

chegaban atrasadas. Despois soubemos que a Miguel collérono<br />

o 27 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1976 no Prata, a el e a outras persoas que<br />

non sei quen eran. E nunca máis souben nada <strong>de</strong> Miguel.<br />

Miguel Ángel foi tras<strong>la</strong>dado ata Campo <strong>de</strong> Maio, un auténtico<br />

campo <strong>de</strong> exterminio on<strong>de</strong> ningún dos <strong>de</strong>tidos <strong>de</strong>saparecidos<br />

que entraban saía con vida.<br />

Carmen <strong>de</strong> improviso é levada ata Tribunales, on<strong>de</strong> lle din:<br />

Non temos nada contra voste<strong>de</strong>. Ten a liberda<strong>de</strong>. Carmen é<br />

Carmen no ano 1997.<br />

Mulleres da emigración<br />

121


122 Mulleres da emigración<br />

tras<strong>la</strong>dada posteriormente ao cárcere <strong>de</strong> Devoto e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> alí a<br />

Coordinación Fe<strong>de</strong>ral. Despois <strong>de</strong> pasar un par <strong>de</strong> días sen<br />

comer e sen durmir a "Galega" sabe que todo po<strong>de</strong> ser unha<br />

trampa para face<strong>la</strong> "boleta". Carmen resístese e solicita po<strong>de</strong>r<br />

saír en liberda<strong>de</strong> po<strong>la</strong> mañá. É así como ao outro día Carmen<br />

achégase ata a casa dunha amiga. Ese mesmo día entérase por<br />

unha veciña <strong>de</strong> que a súa casa foi asaltada por <strong>de</strong>z homes armados<br />

que <strong>de</strong>strozaron todo, sen <strong>de</strong>ixar nada en pé. O obxectivo<br />

era secuestrar a Carmen.<br />

A "Galega" preséntase no Consu<strong>la</strong>do para comunicarlle que<br />

estaba en liberda<strong>de</strong> e que estaban intentando secuestra<strong>la</strong>. É así<br />

como lle recomendan que saia <strong>de</strong> forma urxente da Arxentina.<br />

Durante oito días, Carmen viviu no Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> España en<br />

Bos Aires, ata que as autorida<strong>de</strong>s diplomáticas sacárona por<br />

Uruguai, <strong>de</strong> aí a Porto Alegre e logo a Río. Nesta cida<strong>de</strong> está<br />

esperándoa o Cónsul <strong>de</strong> España, Carlos Abel<strong>la</strong> e Ramallo,<br />

galego como Carmen, quen a aten<strong>de</strong>u xunto á súa familia <strong>de</strong><br />

forma moi cariñosa e solidaria. Naque<strong>la</strong> cida<strong>de</strong> pasou algúns<br />

días ata que se tras<strong>la</strong>dou a Madrid para logo coller o tren que<br />

a levaría ata a súa Galicia natal.<br />

Carmen regresou á Arxentina coa <strong>de</strong>mocracia. Radicou en<br />

Córdoba, on<strong>de</strong> participou activamente na "Asociación Nais <strong>de</strong><br />

Praza <strong>de</strong> Maio".<br />

Nesta cida<strong>de</strong>, Carmen integrou a agrupación "Familiares <strong>de</strong><br />

Desaparecidos e Detidos por Razóns Políticas" e marchaba<br />

xunto a eles tódolos xoves na praza San Martín para pedir xustiza<br />

e loitar contra a impunida<strong>de</strong>.<br />

Carmen morreu por un acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> tránsito en Córdoba.<br />

O 14 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1998, as cinzas <strong>de</strong> Carmen foron botadas ao<br />

Río da Prata, no último a<strong>de</strong>us que lle tributaron os seu familiares<br />

e amigos a esta gran loitadora dos <strong>de</strong>reitos humanos.


CARMEN CORNES<br />

Carmen Cornes Piñeiro nació en Sisán, el 3 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1911.<br />

Yo soy <strong>de</strong> Pontevedra -seña<strong>la</strong> Carmen- <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Rías Bajas. Mi<br />

al<strong>de</strong>a se l<strong>la</strong>ma Sisán y está muy cerquita <strong>de</strong> Cambados. Se sale<br />

<strong>de</strong> mi al<strong>de</strong>a y ya se ve el mar. Las Rías Bajas son, no sé cómo<br />

explicarlo, no hay pa<strong>la</strong>bras para <strong>de</strong>cir cómo son <strong>la</strong>s Rías Bajas.<br />

Con estas pa<strong>la</strong>bras Carmen Cornes le contaba a <strong>la</strong> escritora<br />

argentina Beatriz López <strong>la</strong> nostalgia por su tierra natal:<br />

Salimos una mañana <strong>de</strong> Sisán -continúa Carmen- en un coche<br />

<strong>de</strong> línea, así se <strong>de</strong>cía, coche <strong>de</strong> línea. Nos llevaron a una fonda,<br />

pasamos <strong>la</strong> noche en Vil<strong>la</strong>garcía hasta el otro día a <strong>la</strong> madrugada,<br />

que embarcamos. Y ese día a <strong>la</strong> mañana estaba toda <strong>la</strong><br />

juventud en Vil<strong>la</strong>garcía para <strong>de</strong>spedirnos. Nos emocionamos<br />

mucho. Todos los chicos que conocíamos que eran <strong>de</strong> ahí, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ría, nos fueron a <strong>de</strong>spedir. Ahí sí lloré un poco...<br />

Nosotras embarcamos en Vil<strong>la</strong>garcía, en un botecito, porque<br />

en Vil<strong>la</strong>garcía hay puerto pero no para barcos <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>do tan<br />

gran<strong>de</strong>. Entonces el barco estaba más alejado y nosotras en un<br />

botecito fuimos.<br />

Después <strong>de</strong> más <strong>de</strong> veinte días <strong>de</strong> travesía y <strong>de</strong> parar en todos<br />

los puertos, Carmen llegó a <strong>la</strong> Capital <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>ta:<br />

Cuando llegué y vi el puerto <strong>de</strong> Buenos Aires -recuerda<br />

Carmen- en lo primero que pensé fue en irme <strong>de</strong> vuelta, sinceramente.<br />

Me <strong>de</strong>silusioné <strong>de</strong> entrada, <strong>de</strong> verdad. Era un <strong>de</strong>sierto<br />

casi Buenos Aires. Lo más gran<strong>de</strong> que había era San Telmo.<br />

Cuando llegué al puerto, estaba casi todo <strong>de</strong>scampado. Era casi<br />

<strong>la</strong> Pampa lo que se veía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el puerto.<br />

Carmen fue a parar a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> su tío, don<strong>de</strong> malvivía en una habitación<br />

<strong>de</strong> Parque Patricios. A los pocos días ya estaba trabajando<br />

como interna <strong>de</strong> una casa <strong>de</strong> hogar. Pasó por muchas casas más<br />

hasta que cansada <strong>de</strong> ser explotada y humil<strong>la</strong>da comienza a trabajar<br />

en una fundición <strong>de</strong> bronce en el barrio <strong>de</strong> La Paternal. Pero <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>la</strong>borales también eran <strong>de</strong> suma explotación:<br />

Mulleres da emigración<br />

123


124<br />

Mulleres da emigración<br />

Me pagaban bien, con casa y comida. Ahí daban bastante bien<br />

<strong>de</strong> comer. Pero yo no comía porque tenía mucho trabajo. Se<br />

trabajaba <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s seis <strong>de</strong> <strong>la</strong> mañana hasta <strong>la</strong>s doce <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

noche, <strong>de</strong> lunes a sábado. El domingo había que acomodar <strong>la</strong><br />

fábrica, barrer<strong>la</strong> y todo eso, por <strong>la</strong> comida...<br />

Cuando fue el golpe <strong>de</strong>l 30 contra Yrigoyen –aña<strong>de</strong> Carmen–,<br />

yo todavía trabajaba en <strong>la</strong> fundición. Me acuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> matanza<br />

que hicieron esos bestias.<br />

En <strong>la</strong> fundición estuvo cinco años. Con lo que ganó pudo<br />

pagarse el pasaje <strong>de</strong>l barco que aún <strong>de</strong>bía y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>udas contraídas<br />

por su madre. Los gases <strong>de</strong> <strong>la</strong> fundición afectaban a <strong>la</strong><br />

salud <strong>de</strong> Carmen, por lo cual se ve obligada a cambiar nuevamente<br />

<strong>de</strong> trabajo.<br />

Con el estallido <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil en España, Carmen toma<br />

partido por <strong>la</strong> República. Con sus amigas frecuenta ambientes<br />

<strong>de</strong> jóvenes que simpatizaban con el Frente Popu<strong>la</strong>r. A mediados<br />

<strong>de</strong> los años 40, conoce al hombre con el que se casa y se<br />

va a vivir a Barracas:<br />

Miguel Ángel nació en el centro gallego. Yo no era socia pero fui<br />

y pagué. No era porque no quería ir al hospital. Pero al no tener<br />

familia acá, al no estar cerca <strong>de</strong> mi madre en esos momentos...<br />

¿sabes quién me dio el primer abrazo cuando nació Miguel<br />

Ángel? Me lo dio <strong>la</strong> enfermera, que era gallega también. Y <strong>de</strong><br />

Castrelo. La recuerdo toda mi vida. No nos conocíamos <strong>de</strong> allá,<br />

pero el<strong>la</strong> era <strong>de</strong> mi tierra, <strong>de</strong> una al<strong>de</strong>a vecina, muy cerca <strong>de</strong><br />

Sisán... Mi hijo nació el 31 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong>l 49. Le pusimos Miguel<br />

Ángel por un vecino que teníamos, que vivía a <strong>la</strong> vuelta.<br />

En el año 52, durante el gobierno <strong>de</strong>l General Perón, Carmen<br />

y su marido compran un recreo en Quilmes a oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Río <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. En aquel hermoso lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> rivera <strong>de</strong>l río pasa<br />

momentos muy felices, pero el río todos los años se salía con<br />

<strong>la</strong> suya e inundaba toda <strong>la</strong> zona. Después <strong>de</strong> cinco años <strong>de</strong> trabajo<br />

duro peleando contra <strong>la</strong> naturaleza, vuelve a su antiguo<br />

barrio. Esta vez se insta<strong>la</strong> en Aristóbulo <strong>de</strong>l Valle y Montes <strong>de</strong><br />

Oca. Miguel entra a estudiar en el colegio Espinoza.<br />

El hermano <strong>de</strong> Carmen se l<strong>la</strong>maba Santiago y también estaba<br />

emigrado en Buenos Aires. Santiago era un autodidacta, le<br />

gustaba mucho <strong>la</strong> lectura, le gustaba recitar <strong>la</strong>s poesías <strong>de</strong><br />

Rosalía y admiraba a Caste<strong>la</strong>o:<br />

Siempre me hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> Rosalía y le gustaba recitar "Airiños,<br />

airiños, aires, airiños da miña terra..." Y adoraba a Caste<strong>la</strong>o.<br />

Santiago era militante socialista y tenía una profunda re<strong>la</strong>ción<br />

con Miguel Ángel. Seguramente este i<strong>de</strong>alizaba a su tío en<br />

contraposición a su padre, el cual carecía <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong><br />

inquietu<strong>de</strong>s sociales.


Miguel -recuerda Carmen- pensaba que los chicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vil<strong>la</strong><br />

(chabo<strong>la</strong>s) eran iguales que él. Entonces ¿por qué no podían<br />

tener <strong>la</strong>s mismas posibilida<strong>de</strong>s para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse?<br />

Transcurría <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 60 y Argentina estaba gobernada por<br />

el General Ongania, un militar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as fa<strong>la</strong>ngistas. Mientras<br />

tanto, en América Latina <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución cubana se<br />

iban <strong>de</strong>sparramando por todo el continente. Miguel Ángel estaba<br />

encandi<strong>la</strong>do por el Ché Guevara y su imagen revolucionaria.<br />

Con sus amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> seguir su camino y <strong>de</strong><br />

que <strong>la</strong> lucha armada era <strong>la</strong> única forma <strong>de</strong> acabar con tanta<br />

injusticia. Miguel comenzó a visitar los barrios pobres, co<strong>la</strong>boraba<br />

en <strong>la</strong> alfabetización y poco a poco fue asumiendo una militancia<br />

comprometida. Su primera militancia fue en un grupo<br />

marxista <strong>de</strong>nominado "Po<strong>de</strong>r Obrero" el cual posteriormente va<br />

a confluir en el Partido Revolucionario <strong>de</strong> los Trabajadores.<br />

La primera vez que Miguel cae preso -recuerda Carmen- fue<br />

cuando tenía veinte años. Hacía dos que había empezado <strong>la</strong><br />

facultad. Fue en <strong>la</strong> huelga contra Ongania. Miguel Ángel estuvo<br />

preso en <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong> Devoto junto a centenares <strong>de</strong> jóvenes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas fuerzas políticas que por aquellos años se<br />

enfrentaban contra <strong>la</strong> dictadura.<br />

En esa época ya empezamos a organizarnos <strong>la</strong>s madres -apunta<br />

Carmen-. Mucho antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Madres <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za. Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el 70 estaba Familiares. Nosotras nos fuimos conociendo así,<br />

en <strong>la</strong> cárcel, cuando íbamos <strong>de</strong> visita.<br />

Y así pasaron esos dos años, -recuerda Carmen- yendo a verlo<br />

dos veces por semana, con lluvia o con sol.... Miguel estuvo<br />

preso hasta el 73, cuando vino Campora y dieron <strong>la</strong> amnistía.<br />

Cuando Miguel sale <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel, lo reincorporan al trabajo y<br />

retorna a su vida cotidiana. Entonces también vuelve a <strong>la</strong> facultad.<br />

A los pocos meses <strong>de</strong> salir en libertad forma pareja con<br />

Susana, una chica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Córdoba y se va a vivir al<br />

Municipio <strong>de</strong> Moreno. El PRT, a pesar <strong>de</strong> que se había restablecido<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> continuar en <strong>la</strong> ilegalidad. El 19<br />

<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1974 participa en una actividad propagandística y<br />

es <strong>de</strong>tenido nuevamente. Lo llevan a <strong>la</strong> comisaría <strong>de</strong> su barrio<br />

y <strong>de</strong> allí a San Martín, hasta que lo envían nuevamente a <strong>la</strong><br />

Cárcel <strong>de</strong> Devoto. Miguel Ángel fue puesto a disposición <strong>de</strong>l<br />

Po<strong>de</strong>r Ejecutivo. Los tenían presos sin juicio ni con<strong>de</strong>na.<br />

Carmen comenzó <strong>de</strong> nuevo su peregrinar a <strong>la</strong> cárcel, nuevamente<br />

a organizar <strong>la</strong> solidaridad con los presos. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>tención, exactamente el 5 <strong>de</strong> septiembre, nace su hijo<br />

Nicolás. El 2 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1975 logra salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argentina y<br />

se tras<strong>la</strong>da expulsado a Perú. Durante aquel año <strong>la</strong> represión<br />

organizada por "<strong>la</strong>s Tres A" se multiplica. Los secuestros y<br />

asesinatos contra militantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda pasan a ser noticia<br />

Mulleres da emigración<br />

125


126 Mulleres da emigración<br />

diaria. El gobierno <strong>de</strong> Isabel cada vez estaba más ais<strong>la</strong>do y utilizaba<br />

el terrorismo <strong>de</strong> estado como método <strong>de</strong> acción política.<br />

En enero <strong>de</strong> 1976, <strong>la</strong> policía realiza un operativo en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong><br />

Carmen y es llevada <strong>de</strong>tenida junto a su nuera:<br />

A nosotras nos tuvieron cuatro días en Coordinación, tiradas en<br />

un ca<strong>la</strong>bozo, con una luz ahí todo el día, con <strong>la</strong> misma ropa todos<br />

esos días. Después nos llevan a Tribunales... Des<strong>de</strong> allí es tras<strong>la</strong>dada<br />

a <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong> Devoto. Allí estuve presa -seña<strong>la</strong> Carmen- un<br />

año y seis meses, a disposición <strong>de</strong>l PEN, sin visitas, sin nada.<br />

A los pocos meses <strong>de</strong> su <strong>de</strong>tención, Vi<strong>de</strong><strong>la</strong> da su sangriento<br />

golpe <strong>de</strong> estado el 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1976. La vida <strong>de</strong> Carmen y<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>más presos corren serio peligro <strong>de</strong> muerte. Muchos<br />

presos son ejecutados y otros están <strong>de</strong>saparecidos.<br />

Antes <strong>de</strong>l golpe militar era muy distinto estar presa. Nos daban<br />

bastante <strong>de</strong> comer, podíamos cantar, hacer cosas manuales,<br />

tejer. Las chicas siempre cantaban "aceituneros <strong>de</strong> Jaén", " A<br />

<strong>de</strong>sa<strong>la</strong>mbrar" "Duérmete negrito, que tu mamá se va al<br />

campo.." Yo me <strong>la</strong>s había aprendido todas...<br />

Mientras tanto, Miguel Ángel se radica como exiliado en Perú.<br />

Allí había una colonia importante <strong>de</strong> exiliados. Sobre los pensamientos<br />

<strong>de</strong> Miguel <strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>ba en forma constante <strong>la</strong> figura <strong>de</strong><br />

su madre presa, seguramente por su culpa (se <strong>de</strong>cía para sí). En<br />

Buenos Aires estaba su compañera y su hijo Nicolás. Miguel,<br />

<strong>de</strong>sesperado por esta situación, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> volver a <strong>la</strong> Argentina para<br />

estar cerca <strong>de</strong> los suyos. Es así como vuelve a Buenos Aires y<br />

contacta con su familia y con el Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> España para gestionar<br />

<strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> su madre. A su regreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong><br />

Azul don<strong>de</strong> vivía su tío fue secuestrado en <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

Una mañana - cuenta Carmen- cuando abren todas <strong>la</strong>s celdas,<br />

veo a todas <strong>la</strong>s chicas que me miran y miran y vienen todas<br />

corriendo y me miran, y miran como cosa rara, y yo dije enseguida:<br />

"¡Miguel Ángel¡ ¡Desapareció Miguel Ángel!". Porque<br />

cómo me miraban, con los ojos tan tristes. "Si Carmen, <strong>de</strong>sapareció<br />

Miguel Ángel. Hay que tener fuerza" Cuando yo me<br />

enteré –agrega Carmen– ese día cumplía sesenta y seis años,<br />

ya hacía varios meses que Miguel había <strong>de</strong>saparecido. Pero ahí<br />

en <strong>la</strong> cárcel <strong>la</strong>s noticias siempre llegaban atrasadas. Después<br />

supimos que a Miguel lo agarraron el 27 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1976<br />

en La P<strong>la</strong>ta, a él y a otras personas que no sé quiénes eran. Y<br />

nunca más supe nada <strong>de</strong> Miguel.<br />

Miguel Ángel fue tras<strong>la</strong>dado hasta Campo <strong>de</strong> Mayo, un auténtico<br />

campo <strong>de</strong> exterminio don<strong>de</strong> ninguno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>tenidos <strong>de</strong>saparecidos<br />

que entraban salía con vida.<br />

Carmen <strong>de</strong> improviso es llevada hasta tribunales, don<strong>de</strong> le<br />

dicen: No tenemos nada contra usted. Tiene <strong>la</strong> libertad.


Carmen es tras<strong>la</strong>dada posteriormente a <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong> Devoto y<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí a Coordinación Fe<strong>de</strong>ral. Después <strong>de</strong> pasar un par <strong>de</strong><br />

días sin alimentarse y sin dormir <strong>la</strong> "Gallega" sabe que todo<br />

pue<strong>de</strong> ser un manejo para hacer<strong>la</strong> "boleta". Carmen se resiste<br />

y solicita po<strong>de</strong>r salir en libertad por <strong>la</strong> mañana. Es así como al<br />

otro día Carmen se acerca hasta <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> una amiga. Ese<br />

mismo día se entera por una vecina <strong>de</strong> que su casa fue asaltada<br />

por diez hombres armados que <strong>de</strong>strozaron todo, no <strong>de</strong>jando<br />

nada <strong>de</strong> pie. El objetivo era secuestrar a Carmen.<br />

La "Gallega" se presenta al Consu<strong>la</strong>do para comunicarle que<br />

estaba en libertad y que <strong>la</strong> estaban intentando secuestrar. Es así<br />

como le recomiendan que salga <strong>de</strong> forma urgente <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Argentina. Durante ocho días, Carmen vivió en el Consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />

España en Buenos Aires, hasta que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s diplomáticas<br />

<strong>la</strong> sacaron por Uruguay <strong>de</strong> ahí a Puerto Alegre y luego a Río.<br />

En esta ciudad <strong>la</strong> está esperando el Cónsul <strong>de</strong> España, Carlos<br />

Abel<strong>la</strong> y Ramallo, gallego como Carmen, quien <strong>la</strong> atendió junto<br />

a su familia <strong>de</strong> forma muy cariñosa y solidaria. En aquel<strong>la</strong> ciudad<br />

pasó algunos días hasta que se tras<strong>la</strong>dó a Madrid para luego<br />

coger el tren que <strong>la</strong> llevaría a su Galicia natal.<br />

Carmen regresó a <strong>la</strong> Argentina con <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. Se radicó en<br />

Córdoba, don<strong>de</strong> participó activamente en <strong>la</strong> "Asociación<br />

Madres <strong>de</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Mayo".<br />

En esta ciudad, Carmen integró <strong>la</strong> agrupación "Familiares <strong>de</strong><br />

Desaparecidos y Detenidos por Razones Políticas" y marchaba<br />

junto a ellos todos los jueves en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za San Martín para pedir<br />

justicia y luchar contra <strong>la</strong> impunidad.<br />

Carmen falleció por un acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> tránsito en Córdoba.<br />

El 14 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1998, <strong>la</strong>s cenizas <strong>de</strong> Carmen fueron arrojadas<br />

al Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, en el último adiós que le tributaron sus familiares<br />

y amigos a esta gran luchadora <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos.<br />

Mulleres da emigración<br />

127


Joaquina Dorado<br />

CORUÑA 1917


JOAQUINA DORADO<br />

O 25 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1917 naceu Joaquina Dorado, no barrio <strong>de</strong><br />

mariñeiros <strong>de</strong> Santa Lucía, A Coruña. Os seus pais eran dous<br />

humil<strong>de</strong>s trabal<strong>la</strong>dores que lle <strong>de</strong>ron unha educación baseada<br />

na solidarieda<strong>de</strong> cos máis <strong>de</strong>sprotexidos. Joaquina críase<br />

vendo como a <strong>de</strong>sgracia chega regu<strong>la</strong>rmente ós fogares dos<br />

mariñeiros. Para algúns tratábase dun castigo irremediable,<br />

nembargantes para Joaquina a pobreza propia e a dos seus<br />

irmáns <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgracia, era un mal que tiña solución.<br />

Joaquina era <strong>de</strong> corpo menudo, loira, con gran<strong>de</strong>s ollos azuis,<br />

intelixente, chea <strong>de</strong> vida. A escritora Lo<strong>la</strong> Iturbe no seu libro “La<br />

Mujer en <strong>la</strong> Lucha Social” coméntanos sobre Joaquina: “Fa<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>spacio, cunha voz algo opaca, pero harmoniosa. Polo que nos<br />

re<strong>la</strong>ta, na súa nenez era xa moi sensibel á <strong>de</strong>sgracia allea. Como<br />

Luisa Michel, xa <strong>de</strong> nena, sufría ó ver ós fillos dos mariñeiros,<br />

<strong>de</strong>scalzos, medios espidos, <strong>de</strong>snutridos, corricando po<strong>la</strong>s rúas do<br />

barrio. E Joaquina, nena como eles, dáballes a súa merenda e<br />

corría a casa a pedir outra e voltaba a repetir o ofrecemento.<br />

Preto do porto <strong>de</strong> A Coruña había unha zona moi arriscada na<br />

que suce<strong>de</strong>ran varios naufraxios <strong>de</strong> barcos pesqueiros. Cando<br />

Joaquina oía o lúgubre ronquido das sireas dos barcos que<br />

anunciaban que suce<strong>de</strong>ra unha catástrofe no mar, saía a rúa e ó<br />

ver o pranto das mulleres dos náufragos, o seu corazón tremía<br />

<strong>de</strong> dor e a súa xove intelixencia trataba xa <strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r a traxedia<br />

daqueles seres sometidos a un traballo duro, perigroso e<br />

mal retribuído que lles obrigaba a vivir miserentamente e per<strong>de</strong>r<br />

a vida con bastante frecuencia”.<br />

Joaquina pasa a súa adolescencia nunha Coruña on<strong>de</strong> o republicanismo<br />

e o anarquismo ten unha forte imp<strong>la</strong>ntación. A xove<br />

Joaquina vive <strong>de</strong> preto a caída da Monarquía e a imp<strong>la</strong>ntación<br />

da Segunda República. Un sen fin <strong>de</strong> actos e manifestacións <strong>de</strong><br />

socialistas, republicanos, galeguistas e anarquistas, danlle un<br />

toque reivindicativo á cida<strong>de</strong> herculina. En 1934, <strong>de</strong>spois da<br />

Mulleres da emigración<br />

131


Joaquina Dorado a cuarta<br />

<strong>de</strong> esquerda a <strong>de</strong>reita na<br />

foto <strong>de</strong> pé, cunhas amigas<br />

do cárcere.<br />

132 Mulleres da emigración<br />

revolución asturiana <strong>de</strong> outubro, os seus pais <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar<br />

con toda a familia a Barcelona. Joaquina ten daque<strong>la</strong> 17 anos.<br />

Ten que escomenzar unha nova vida. A súa formación era a<br />

elemental, ten tan só os estudios básicos. Os seus pais non<br />

podían seguir manténdolle o aprendizaxe, e <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> facer tapicería,<br />

por a súa conta.<br />

Barcelona por aqueles anos estaba convulsionada, os nacionalistas<br />

<strong>de</strong> Esquerda Republicana <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raran o Estado Catalán,<br />

no marco dunha República Fe<strong>de</strong>ral. A C.N.T. era a central<br />

obreira máis importante e radical, mentras os comunistas e o<br />

P.O.U.M. competían polo espacio marxista.<br />

Joaquina Dorado consciente do seu papel como trabal<strong>la</strong>dora<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> afiliarse á C.N.T. É así como se presenta nos locais do<br />

Sindicato da Ma<strong>de</strong>ira e Decoración que tiña a súa se<strong>de</strong> na rúa<br />

do Rosa, en Pueblo Seco e afíliase a este sindicato.<br />

Co golpe <strong>de</strong> estado do 19 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1936, Joaquina como<br />

todos os militantes da C.N.T. e as F.A.I. toman parte activa da<br />

loita contra o fascismo. Sen dubidalo alístase para combatir co<br />

fusil na man. O seu primeiro combate realízao na toma do<br />

cuartel <strong>de</strong> Atarazanas e posteriormente na ocupación do castelo<br />

<strong>de</strong> Montjuich. Dominada a insurrección militar en<br />

Barcelona, formou parte do Comité <strong>de</strong> Defensa do Centro, que<br />

se instalou no que foi o famoso cabaret Mouling Rouge. Este


Comité adicouse a reunir e canalizar ós soldados<br />

que abandonaran as súas unida<strong>de</strong>s e querían<br />

ir voluntariamente a combatir. A súa<br />

incorporación á C.N.T. introdúcea <strong>de</strong> cheo na<br />

i<strong>de</strong>oloxía anarquista. Súmase ás Juventu<strong>de</strong>s<br />

Libertarias <strong>de</strong> Pueblo Seco, que tiñan o seu<br />

local na rúa Cabañas, nº 33 <strong>de</strong> Barcelona. A<br />

C.N.T. e as F.A.I., o seu brazo político, contarán<br />

a partir <strong>de</strong>se momento cunha militante<br />

abnegada, capaz <strong>de</strong> facer todos os sacrificios<br />

po<strong>la</strong> causa obreira e revolucionaria.<br />

Os anarquistas cataláns mentras combaten na<br />

fronte contra o inimigo, na retagarda intentan<br />

por en práctica os seus i<strong>de</strong>ais libertarios. É así<br />

que principian a por en práctica as colectivizacións<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas industrias. Unha das primeiras<br />

foi a da ma<strong>de</strong>ira, realizada polo sindicato<br />

do mesmo nome. Manuel Hernán<strong>de</strong>z o que<br />

era por aquel entón o seu máximo dirixente, ó<br />

ver en Joaquina unha muller seria, responsabel<br />

e intelixente, nomeouna a súa secretaria administrativa.<br />

Secundados por un técnico realizaron estudios <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

da industria da ma<strong>de</strong>ira.<br />

Joaquina Dorado, a<br />

segunda sentada <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

a esquerda, ano 1949.<br />

Mulleres da emigración<br />

133


134 Mulleres da emigración<br />

Coa mobilización <strong>de</strong> todos os homes válidos para a fronte <strong>de</strong><br />

batal<strong>la</strong>, Manuel Hernán<strong>de</strong>z foi mobilizado, e Joaquina reemplázao<br />

no cargo <strong>de</strong> secretario do “Consejo Económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ma<strong>de</strong>ra Socializada”. A sinatura <strong>de</strong><strong>la</strong> era necesaria para toda<br />

c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> transaccións <strong>de</strong> or<strong>de</strong> económico e financieiro.<br />

A Fe<strong>de</strong>ración das Industrias Socializadas da Construcción,<br />

Ma<strong>de</strong>ira e Decoración, publicou un periódico mural, que dirixiu<br />

Joaquina, así como diversos folletos. Tamén co<strong>la</strong>borou nun<br />

semanario do que era director Felipe Aláiz.<br />

Conmovida po<strong>la</strong> prolongación da guerra, Joaquina presentou<br />

unha instancia para estudios e por prácticas <strong>de</strong> piloto <strong>de</strong> caza. Os<br />

gastos que elo ocasionara custearíaos o Sindicato da Ma<strong>de</strong>ira. A<br />

súa oferta foi rechazada, coa doutros compoñentes todos da<br />

C.N.T.. Según <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rou a propia Joaquina queixándose, que estos<br />

postos estaban reservados para os incondicionais <strong>de</strong> Moscú.<br />

Nos feitos <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1937, forma parte do grupo “Luz y Cultura”,<br />

intervindo na loita nos arredores da Telefónica, on<strong>de</strong> se producen<br />

enfrentamentos moi violentos entre anarquistas e comunistas.<br />

A guerra estaba a punto <strong>de</strong> rematar, os avións franquistas bombar<strong>de</strong>aban<br />

Barcelona. Joaquina resistíase a per<strong>de</strong>r a contenda.<br />

Mentras as tropas <strong>de</strong> Franco chegaban,<br />

Joaquina saía nun camión militar cara ó exilio.<br />

En Francia foi internada nun refuxio<br />

situado no <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Hautes Alpes.<br />

Os primeiros días foron moi duros, os franceses<br />

tratáranos moi mal. O frío e a fame<br />

facían estragos entre os refuxiados extenuados<br />

por tantos pa<strong>de</strong>cementos. Ó pouco<br />

tempo conquire escapar cun grupo <strong>de</strong> compañeiros<br />

e trasládase a Montpellier, on<strong>de</strong> se<br />

refuxia na casa do <strong>de</strong>stacado escritor e anarquista<br />

Paul Reclus. Posteriormente chega a<br />

Toulouse on<strong>de</strong> comenza a reorganizar o sindicato<br />

no exilio.<br />

O seu traballo era paciente e titánico, a súa<br />

misión era contactar cos afiliados dispersos<br />

e pouco a pouco estructuralos orgánicamente.<br />

A pesar da importancia da súa<br />

militancia, Joaquina pensa que o seu <strong>de</strong>ber<br />

é ir a pelexar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> España. En 1946<br />

incorporouse ó grupo “Tres <strong>de</strong> Mayo”, ó<br />

cal perteceron entre outros, os <strong>de</strong>stacados<br />

anarquistas, Liberto Sarrau, o galego Raúl<br />

Co seu compañeiro Liberto Sarrau, en Andorra 1958.


Carballeira e Francisco Martínez. O grupo pasou a fronteira<br />

c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinamente realizando distintas activida<strong>de</strong>s conspirativas,<br />

moitas das cais cobráronse a vida <strong>de</strong>stos loitadores.<br />

O 24 <strong>de</strong> febreiro <strong>de</strong> 1948 foi <strong>de</strong>tida en Barcelona e enca<strong>de</strong>ada<br />

na prisión das Crts. Nesta ca<strong>de</strong>a atopouse con outras libertarias,<br />

Montserrat Elías, Pepita Subirats, Francisca Abel<strong>la</strong>net,<br />

Esperanza Moreno, Enriqueta Milá e María Pujarols, todas<br />

e<strong>la</strong>s con<strong>de</strong>adas a morte e máis tar<strong>de</strong> conmutadas por <strong>la</strong>rgas<br />

con<strong>de</strong>as. Os seus longos anos na ca<strong>de</strong>a, marcarana para sempre.<br />

As condicións inhumanas, a má alimentación e o frío,<br />

afectaron a súa saú<strong>de</strong>. Joaquina durante o seu encarceramento<br />

encabezou innumerables protestas e folgas <strong>de</strong> fame que acabaron<br />

con fortes castigos. Ó sair da ca<strong>de</strong>a aparécelle unha tuberculose<br />

que a obriga a ser intervida quirúrxicamente no<br />

Hospital Clínico. Cáseque moribunda, trasládana á vivenda<br />

dunha amiga. Nesta casa recibiu asistencia do sabio profesor<br />

naturista Ferrándiz, o que a salva dunha morte segura.<br />

Joaquina logra recuperarse e trasládase novamente a Francia,<br />

alí trabal<strong>la</strong> <strong>de</strong> cortadora <strong>de</strong> artigos <strong>de</strong> pel e na confección <strong>de</strong><br />

calzado pra señoras. Nos anos 70 instá<strong>la</strong>se en París on<strong>de</strong> se<br />

xubi<strong>la</strong> e conquire unha pensión <strong>de</strong> invali<strong>de</strong>z total, pois os seus<br />

riñóns estaban moi afectados po<strong>la</strong> súa enfermida<strong>de</strong>.<br />

Lo<strong>la</strong> Iturbe, a que lle realizou unha entrevista en París, dirá<br />

do seu encontro con Joaquina : “Cando se sentou pra darme<br />

<strong>de</strong>talles da súa vida e da súa actuación, tiña ante min unha<br />

muller <strong>de</strong> aspecto xuvenil, coas meixe<strong>la</strong>s sonrosadas e os<br />

ollos iluminados. Despois dunha <strong>la</strong>rga char<strong>la</strong> transfórmase.<br />

Joaquina <strong>de</strong> pé no centro<br />

da imaxe.<br />

Mulleres da emigración<br />

135


136<br />

Joaquina Dorado<br />

no ano 2002.<br />

Mulleres da emigración<br />

Os ollos agrandáronselle e teñen ó seu arredor un círculo<br />

violáceo moi acentuado. Toda a súa cara mostra o sufrimento<br />

ó evocar as lembranzas do pasado: a morte dos seus compañeiros<br />

<strong>de</strong> loita; o rostro martirizado <strong>de</strong> Carmen Royes que<br />

mirara recentemente. Tamén atormenta a Joaquina as lembranzas<br />

dos seus pais que e<strong>la</strong> sostivo económicamente<br />

durante 19 anos e que morreran recentemente.<br />

Joaquina Dorado <strong>de</strong>ixa tras <strong>de</strong> sí un pasado heroico. É unha<br />

muller que conquire adquirir moita cultura e escribe moi ben.<br />

Dorida, pero non vencida. Nos seus ollos, cheos <strong>de</strong> tenrura,<br />

bri<strong>la</strong> <strong>de</strong> vez en cando unha chispa <strong>de</strong> enerxía que a fai fruncir<br />

lixeiramente a fronte e acusa unha gran firmeza <strong>de</strong> carácter.<br />

Sobre todo quere que conste neste recordatorio que sigue firme<br />

nas súas conviccións, que non per<strong>de</strong>u o entusiasmo polos i<strong>de</strong>ais<br />

libertarios e que, pese ó seu <strong>de</strong>licado estado <strong>de</strong> saú<strong>de</strong>, está<br />

disposta a realizar todos os sacrificios e esforzos que sexan<br />

necesarios para propagar e <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r esos i<strong>de</strong>ais”.


JOAQUINA DORADO<br />

El 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1917 nació Joaquina Dorado, en el barrio <strong>de</strong><br />

pescadores <strong>de</strong> Santa Lucia, A Coruña. Sus padres eran dos<br />

humil<strong>de</strong>s trabajadores que le dieron una educación basada en<br />

<strong>la</strong> solidaridad, con los mas <strong>de</strong>sprotegidos. Joaquina se cría<br />

viendo como <strong>la</strong> <strong>de</strong>sgracia llega regu<strong>la</strong>rmente a los hogares <strong>de</strong><br />

los marineros. Para algunos se trataba <strong>de</strong> un castigo irremediable,<br />

pero para Joaquina sin embargo <strong>la</strong> pobreza propia y <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

sus hermanos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgracia, era un mal que tenía solución.<br />

Joaquina era <strong>de</strong> cuerpo menudo, rubia, con gran<strong>de</strong>s ojos azules,<br />

inteligente, llena <strong>de</strong> vida. La escritora Lo<strong>la</strong> Iturbe en su<br />

libro "La Mujer en <strong>la</strong> Lucha Social" nos comenta sobre<br />

Joaquina : " Hab<strong>la</strong> <strong>de</strong>spacio, con una voz algo opaca, pero<br />

armoniosa. Por lo que nos re<strong>la</strong>ta, en su infancia era ya muy<br />

sensible a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sgracia ajena. Como Luisa Michel, ya <strong>de</strong> niña,<br />

sufría al ver a los hijos <strong>de</strong> los pescadores, <strong>de</strong>scalzos, medio<br />

<strong>de</strong>snudos, <strong>de</strong>snutridos, correteando por <strong>la</strong>s calles <strong>de</strong>l barrio. Y<br />

Joaquina, niña como ellos, les daba su merienda y corría a casa<br />

a pedir otra y volvía a repetir el ofrecimiento.<br />

Cerca <strong>de</strong>l puerto <strong>de</strong> A Coruña había una zona muy peligrosa en<br />

<strong>la</strong> que habían sucedido varios naufragios <strong>de</strong> barcos pesqueros.<br />

Cuando Joaquina oía el lúgubre ronquido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sirenas <strong>de</strong> los<br />

barcos que anunciaban que había sucedido alguna catástrofe en<br />

el mar, salía a <strong>la</strong> calle y al ve los l<strong>la</strong>ntos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> los náufragos,<br />

su corazón se estremecía <strong>de</strong> dolor y su joven inteligencia<br />

trataba ya <strong>de</strong> compren<strong>de</strong>r <strong>la</strong> tragedia <strong>de</strong> aquellos seres sometidos<br />

a un trabajo duro, peligrosos y mal retribuido que les obligaba a<br />

vivir miserablemente y a per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> vida con bastante frecuencia".<br />

Joaquina pasa su adolescencia en una Coruña don<strong>de</strong> el republicanismo<br />

y el anarquismo tiene una fuerte imp<strong>la</strong>ntación. La<br />

joven Joaquina vive <strong>de</strong> cerca <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> Monarquía y <strong>la</strong><br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda República.Un sin fin <strong>de</strong> actos y<br />

manifestaciones <strong>de</strong> socialistas, republicanos, galleguistas y<br />

Mulleres da emigración<br />

137


138 Mulleres da emigración<br />

anarquistas, le dan un toque reivindicativo a <strong>la</strong> ciudad herculina.<br />

En 1934, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución asturiana <strong>de</strong> octubre, sus<br />

padres <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> emigrar con toda <strong>la</strong> familia a Barcelona.<br />

Joaquina tiene por entonces 17 años. Tiene que empezar una<br />

nueva vida. Su formación era <strong>la</strong> elemental, tiene tan solo los<br />

estudios básicos. Sus padres no podían seguir manteniendoles<br />

los estudios, y <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r tapicería, por su propia cuenta.<br />

Barcelona por aquellos años estaba convulsionada, los nacionalistas<br />

<strong>de</strong> Esquerda Republicana había <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado el Estado<br />

Catalán, en el marco <strong>de</strong> una República Fe<strong>de</strong>ral, <strong>la</strong> C.N.T. era<br />

<strong>la</strong> central obrera más importante y radical, mientras los comunistas<br />

y el P.O.U.M. competía por el espacio marxista.<br />

Joaquina Dorado consiente <strong>de</strong> su papel como trabajadora <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />

afiliarse a <strong>la</strong> C.N.T. Es así como como se presenta en los locales<br />

<strong>de</strong>l Sindicato <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ma<strong>de</strong>ra y Decoración que tenía su se<strong>de</strong> en <strong>la</strong><br />

calle <strong>de</strong>l Rosa, en Pueblo Seco y se afilia a este sindicato.<br />

Con el golpe <strong>de</strong> estado <strong>de</strong>l 19 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1936, Joaquina como<br />

todos los militantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> C.N.T. y <strong>la</strong>s F.A.I. toman parte activa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> lucha contra el fascismo. Sin dudarlo se alista para<br />

combatir con el fusil en <strong>la</strong> mano. Su primer combate lo realiza<br />

en <strong>la</strong> toma <strong>de</strong>l cuartel <strong>de</strong> Atarazanas y posteriormente en <strong>la</strong><br />

ocupación <strong>de</strong>l castillo <strong>de</strong> Montjuich. Dominada <strong>la</strong> insurrección<br />

militar en Barcelona, formó parte <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong>l<br />

Centro, que se instaló en el que fue el famoso cabaret Mouling<br />

Rouge. Este Comité se <strong>de</strong>dico a reunir y canalizar a los soldados<br />

que habían abandonado sus unida<strong>de</strong>s y querían ir voluntariamente<br />

a combatir. Su incorporación a <strong>la</strong> C.N.T. <strong>la</strong> introduce<br />

<strong>de</strong> lleno en <strong>la</strong> idiologia anarquista. Se suma a <strong>la</strong>s Juventu<strong>de</strong>s<br />

Libertarias <strong>de</strong> Pueblo Seco, que tenían su local en <strong>la</strong> calle<br />

Cabañas, Nº33 <strong>de</strong> Barcelona. La C.N.T. y <strong>la</strong>s F.A.I. su brazo<br />

político contaran a partir <strong>de</strong> ese momento con una militante<br />

abnegada, capaz he hacer todos los sacrificios por <strong>la</strong> causa<br />

obrera y revolucionaria.<br />

Los anarquistas cata<strong>la</strong>nes mientras combaten en el frente contra<br />

el enemigo, en <strong>la</strong> retaguardia intentan poner en practica sus<br />

i<strong>de</strong>ales libertarios. Es así que comienzan a poner en practica<br />

<strong>la</strong>s colectivizaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas industrias. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

primeras fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra, realizada por el sindicato <strong>de</strong>l<br />

mismo nombre. Manuel Hernán<strong>de</strong>z quien era por entonces su<br />

máximo dirigente, al ver en Joaquina una mujer seria, responsable<br />

e inteligente, <strong>la</strong> nombro su secretaria administrativa.<br />

Secundados por un técnico realizaron estudios <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra.<br />

Con <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> todos los hombres validos para el frente <strong>de</strong><br />

batal<strong>la</strong>, Manuel Hernán<strong>de</strong>z fue movilizado, y Joaquina lo reemp<strong>la</strong>za<br />

en el cargo <strong>de</strong> secretario <strong>de</strong>l Consejo Económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria


<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ma<strong>de</strong>ra Socializada. La firma <strong>de</strong> el<strong>la</strong> era necesaria para toda<br />

c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> transacciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n económico y financiero.<br />

La Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Industrias Socializadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Construcción,<br />

Ma<strong>de</strong>ra y Decoración, publicó un periódico mural, que dirigió<br />

Joaquina, así como diversos folletos. También co<strong>la</strong>boró en un<br />

semanario que era director Felipe Aláiz.<br />

Conmovida por <strong>la</strong> prolongación <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, Joaquina presento<br />

una instancia para estudios y por practicas <strong>de</strong> piloto <strong>de</strong> caza. Los<br />

gastos que ello ocasionara los sufragaría el Sindicato <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ma<strong>de</strong>ra.<br />

Su oferta fue rechazada, con <strong>la</strong> <strong>de</strong> otros componentes todos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

C.N.T. Según <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró <strong>la</strong> propia Joaquina, quejandose, que estos<br />

puestos estaban reservados para los incondicionales <strong>de</strong> Moscú.<br />

En los hechos <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1937, forma parte <strong>de</strong>l grupo "Luz y<br />

Cultura", interviniendo en <strong>la</strong> lucha en los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Telefónica, don<strong>de</strong> se producen enfrentamientos muy violentos<br />

entre anarquistas y comunistas.<br />

La guerra estaba a punto <strong>de</strong> terminar, los aviones franquistas<br />

bombar<strong>de</strong>aban Barcelona. Joaquina se resistía a per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> contienda.<br />

Mientras <strong>la</strong>s tropas <strong>de</strong> Franco llegaban, Joaquina salía<br />

en un camión militar hacia el exilio. En Francia fue internada<br />

en un refugio situado en el <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Hautes Alpes. Los<br />

primeros días fueron muy duros, los franceses los habían tratado<br />

muy mal. El frío y el hambre hacia estragos entre los refugiados<br />

extenuados, por tantos pa<strong>de</strong>cimientos. Al poco tiempo<br />

logra escapar con un grupo <strong>de</strong> compañeros y se tras<strong>la</strong>da a<br />

Montpellier, don<strong>de</strong> se refugia en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stacado escritor<br />

y anarquista Paul Reclus. Posteriormente llega a Toulouse<br />

don<strong>de</strong> comienza a reorganizar el sindicato en el exilio.<br />

Su trabajo era paciente y titánico, su misión era contactar con los<br />

afiliados dispersos y poco a poco extructurarlos orgánicamente.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> su militancia, Joaquina piensa que<br />

su <strong>de</strong>ber es ir a pelear <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> España. En 1946 se incorporó<br />

al grupo "Tres <strong>de</strong> Mayo", al cual pertenecieron entre otros, los<br />

<strong>de</strong>stacados anarquistas, Liberto Sarrau, el gallego Raúl<br />

Carballeira y Francisco Martínez. El grupo pasó <strong>la</strong> frontera c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinamente<br />

realizando distintas activida<strong>de</strong>s conspirativas,<br />

muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se cobraron <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> estos luchadores.<br />

El 24 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1948 fue <strong>de</strong>tenida en Barcelona y encarce<strong>la</strong>da<br />

en <strong>la</strong> prisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Crts. En esta prisión se encontró con otras<br />

libertarias, Montserrat Elías, Pepita Subirats, Francisca<br />

Abel<strong>la</strong>net, Esperanza Moreno, Enriqueta Milá y María Pujarols,<br />

todas el<strong>la</strong>s con<strong>de</strong>nada a muerte y más tar<strong>de</strong> conmutadas por <strong>la</strong>rgas<br />

con<strong>de</strong>nas. Sus <strong>la</strong>rgos años en <strong>la</strong> prisión, <strong>la</strong> marcaran para<br />

siempre. Las condiciones inhumanas, <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> alimentación y el<br />

frío, afectaron su salud. Joaquina durante su prisión encabezo<br />

Mulleres da emigración<br />

139


140 Mulleres da emigración<br />

innumerables protestas y huelgas <strong>de</strong> hambre que acabaron con<br />

fuertes castigos. Al salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel le aparece una tuberculosis<br />

que <strong>la</strong> obliga a ser intervenida quirúrgicamente en el Hospital<br />

Clínico. Casi moribunda, <strong>la</strong> tras<strong>la</strong>dan a <strong>la</strong> vivienda <strong>de</strong> una<br />

amiga. En esta casa recibió asistencia <strong>de</strong>l sabio profesor naturista<br />

Ferrándiz, quien <strong>la</strong> salva <strong>de</strong> una muerte segura.<br />

Joaquina logra recuperarse y se tras<strong>la</strong>da nuevamente a Francia,<br />

allí trabaja <strong>de</strong> cortadora <strong>de</strong> artículos <strong>de</strong> piel y en <strong>la</strong> confección<br />

<strong>de</strong> calzado para señoras. En los años 70 se insta<strong>la</strong> en París<br />

don<strong>de</strong> se jubi<strong>la</strong> y logra conseguir una pensión <strong>de</strong> invali<strong>de</strong>z<br />

total, pues su riñón estaban muy afectados por su enfermedad.<br />

Lo<strong>la</strong> Iturbe, quien le realizo una entrevista en París, dirá <strong>de</strong> su<br />

encuentro con Joaquina: "Cuando se sentó para darme <strong>de</strong>talles<br />

<strong>de</strong> su vida y <strong>de</strong> su actuación, tenía ante mí una mujer <strong>de</strong> aspecto<br />

juvenil, con <strong>la</strong>s mejil<strong>la</strong>s sonrosadas y los ojos iluminados.<br />

Después <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga char<strong>la</strong> se ha transformado. Los ojos se le<br />

han agrandado y tienen a su alre<strong>de</strong>dor un circulo cioláceo muy<br />

acentuado. Todo su rostro muestra el sufrimiento al evocar los<br />

recuerdos <strong>de</strong>l pasado: <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> sus compañeros <strong>de</strong> lucha;<br />

el rostro martirizado <strong>de</strong> Carmen Royes que ha visto recientemente.<br />

También atormenta a Joaquina el recuerdo <strong>de</strong> sus<br />

padres que el<strong>la</strong> ha sostenido económicamente durante 19 años<br />

y que han fallecido recientemente.<br />

Joaquina Dorado <strong>de</strong>ja tras <strong>de</strong> sí un pasado heroico. Es una<br />

mujer que ha logrado adquirir mucha cultura y escribe muy<br />

bien. Dolorida, pero no vencida. En sus ojos, llenos <strong>de</strong> ternura,<br />

bril<strong>la</strong> <strong>de</strong> vez en cuando una chispa <strong>de</strong> energía que le hace<br />

fruncir ligeramente <strong>la</strong> frente y acusa una gran firmeza <strong>de</strong><br />

carácter. sobre todo quiere que conste en este recordatorio que<br />

sigue firme en sus convicciones, que no ha perdido el entusiasmo<br />

por los i<strong>de</strong>ales libertarios y que, pese a su <strong>de</strong>licado estado<br />

<strong>de</strong> salud, está dispuesta a realizar todos los sacrificios y esfuerzos<br />

que sean necesarios para propagar y <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r esos i<strong>de</strong>ales"


Maria <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo<br />

CAÑIZA1948


MARIA DEL CARMEN FIDALGO<br />

María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo Sánchez naceu na Cañiza na parroquia<br />

<strong>de</strong> Petán, o 4 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1948.<br />

É fil<strong>la</strong> e neta <strong>de</strong> emigrantes. O seu abo materno Ernesto<br />

Sánchez Sánchez a comezos do século emigrara o Brasil,<br />

cando tiña 11 anos. Despois <strong>de</strong> percorrer trabal<strong>la</strong>ndo ese longo<br />

e ancho país, radicouse no Salvador on<strong>de</strong> instalou unha fabrica<br />

<strong>de</strong> xabón e ve<strong>la</strong>s chamada "Progreso". Partir <strong>de</strong> alí comeza<br />

unha nova etapa migratoria, para varias xeracións da súa propia<br />

familia. Como era costume por aqueles tempos os emigrantes<br />

voltaban á al<strong>de</strong>a para casarse. Ernesto aproveito unha viaxe<br />

que realizou para recuperarse<br />

dunha enfermida<strong>de</strong> pulmonar para casarse con Rita<br />

Domínguez Sánchez.<br />

María <strong>de</strong>l Carmen é fil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Francisco Fidalgo Pérez e <strong>de</strong><br />

Amalia Sánchez Domínguez. Primeiro será o seu pai Francisco<br />

o que marcha Salvador en 1951, alí tiña parte da familia da súa<br />

muller. Logo será María <strong>de</strong>l Carmen xunto coa súa nai, o 20<br />

<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1954. Como sempre será o porto <strong>de</strong> Vigo o encargado<br />

<strong>de</strong> dar a máis triste <strong>de</strong>spedida. Aque<strong>la</strong> viaxe lémbranos<br />

María <strong>de</strong>l Carmen estaba cheo <strong>de</strong> incertezas. Era tan só unha<br />

nena, que axiña <strong>de</strong>ixou <strong>de</strong> xogar coas monecas e a subiron a<br />

un barco. On<strong>de</strong> había un gran mar que nunca mirara. E xentes<br />

que fa<strong>la</strong>ban en outros idiomas. Aos poucos días, o 3 <strong>de</strong> setembro,<br />

chegaban no Alcántara á Bahia <strong>de</strong> todos los Santos. On<strong>de</strong><br />

todo estaba marcado polo entroido e o candomble, on<strong>de</strong> todo,<br />

todo hule a vida e a cachaza sen tempo.<br />

" O meu pai foi o primeiro en emigrar. - cóntanos María <strong>de</strong>l<br />

Carmen - Por aqueles anos estilábase que o marido marchara<br />

á emigración mentres a muller quedábase na al<strong>de</strong>a, neste<br />

caso era para coidar a miña aboa. O meu pai esta i<strong>de</strong>a non lle<br />

gustaba, aínda o meu abo materno, tentaba manter esta tradición<br />

e impoñía o seu criterio. Ante esta situación o meu pai<br />

Mulleres da emigración<br />

143


Fidalgo xunto aos<br />

seus irmáns.<br />

144 Mulleres da emigración<br />

p<strong>la</strong>ntouse e dixo que si non viña a súa muller e os seus fillos<br />

el retornaba a Galiza. Así foi como o pouco tempo embarcamos<br />

rumbo a Bahia.Lembro aquel barco Alcántara on<strong>de</strong> viaxabamos<br />

na terceira c<strong>la</strong>se, moi preto das máquinas. Que<strong>de</strong>i<br />

moi impresionada o chegar a Salvador, en pouco tempo mirara<br />

dúas gran<strong>de</strong>s cida<strong>de</strong>s Vigo e nese momento aque<strong>la</strong> cida<strong>de</strong><br />

que comezaba a <strong>de</strong>scubrir cos meus ollos. O chegar que<strong>de</strong>i<br />

abraiada polo novidoso <strong>de</strong> estar noutro país, <strong>de</strong> coñecer xente<br />

distinta, incluso coa cor <strong>de</strong> pel distinta..."<br />

O seu pai que trabal<strong>la</strong>ba na Fabrica <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong>s e Xabón puído lograr<br />

que María <strong>de</strong>l Carmen pui<strong>de</strong>ra realizar os seus estudios, sen necesida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> ter que trabal<strong>la</strong>r. E<strong>la</strong> puxo empeño e moitas horas <strong>de</strong><br />

sacrificio para lograr o obxectivo <strong>de</strong> ser unha universitaria.<br />

" Lembro que nos meus anos <strong>de</strong> adolescente, os nosos pais non<br />

favorecían a integración coa propia socieda<strong>de</strong> bahiana. Nos<br />

acoutaban as re<strong>la</strong>cións sociais, practicamente eran só coa colonia<br />

galega. Estes prexuízos culturais e raciais co tempo foron<br />

modificando, pero por aqueles anos a actitu<strong>de</strong>s dos nosos emigrantes<br />

era sumamente prexuiciosas"<br />

Tempo <strong>de</strong>spois chegaría o froito <strong>de</strong> tanto estudio e esforzo. En<br />

1967 diplomouse en Contabilida<strong>de</strong> logrando posteriormente o<br />

título <strong>de</strong> Enxeñería en 1973. Traballo en áreas <strong>de</strong> explosións <strong>de</strong>


edificación e protección <strong>de</strong> barrancos,<br />

coa Socieda<strong>de</strong> Construccións Especia -<br />

lizadas Limitada (CEL).<br />

A pesar <strong>de</strong> ser unha profesional prestixiosa<br />

na súa especialida<strong>de</strong>, María <strong>de</strong>l<br />

Carmen comezou a potenciar a súa sensibilida<strong>de</strong><br />

social e política logrando os<br />

máis altos cargos institucionais da socieda<strong>de</strong><br />

bahiana. Entre as activida<strong>de</strong>s políticas<br />

realizadas po<strong>de</strong>mos sina<strong>la</strong>r:<br />

Coordinadora <strong>de</strong> Acción Social do<br />

Municipio <strong>de</strong> Salvador (1989 a 1990);<br />

Secretaria <strong>de</strong> Acción Social do<br />

Municipio <strong>de</strong> Salvador; Candidata a Prefeita <strong>de</strong> Salvador 1992;<br />

Superinten<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Manutención e Conservación da Cida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Salvador (1993 a 19994); Candidata a <strong>de</strong>putada do estado <strong>de</strong><br />

Bahia (1994); Deputada do Estado da Bahia <strong>de</strong> 1995 a 1999 polo<br />

Partido Social Democrático Brasileiro (PSDB); Secretaria <strong>de</strong><br />

saneamento e Infraestructura <strong>de</strong> Salvador (1996).<br />

No transcurso do seu cargo <strong>de</strong> Deputada Estadual <strong>de</strong>senrolou<br />

as seguintes funcións: Membro da comisión <strong>de</strong> Dereitos<br />

Mulleres da emigración<br />

Co grupo <strong>de</strong> baile<br />

galego.<br />

Fidalgo xunto aos seus pais e avós<br />

145


María <strong>de</strong>l Carmen, na<br />

graduación secundaria.<br />

Fa<strong>la</strong>ndo no Par<strong>la</strong>mento estatal <strong>de</strong> Bahia.<br />

146 Mulleres da emigración<br />

Humanos e membro do Consello Estadual <strong>de</strong><br />

Dereitos Humanos ( Bahia); Presi<strong>de</strong>nte da<br />

Consello <strong>de</strong> Defensa dos Dereitos da Muller;<br />

Presi<strong>de</strong>nte da Comisión <strong>de</strong> Defensa do Medio<br />

Ambiente; Presi<strong>de</strong>nte da Comisión <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong><br />

Desenvolvemento Económico e do Turismo. Foi<br />

tamén membro titu<strong>la</strong>r ou suplente <strong>de</strong>: Medio<br />

Ambiente: <strong>de</strong> Defensa da Crianza, e dos<br />

Adolescentes e <strong>de</strong> Saneamento.<br />

María <strong>de</strong>l Carmen a pesar dos seus múltiples ocupacións<br />

políticas mantivo unha estreita re<strong>la</strong>ción<br />

coa colectivida<strong>de</strong> galega participando incluso<br />

como directiva. Entre as activida<strong>de</strong>s realizadas<br />

po<strong>de</strong>mos mencionar: Directora da Socieda<strong>de</strong><br />

Feminina Hispano Brasileira; Directora do Centro<br />

<strong>de</strong> Estudios Galegos; participou <strong>de</strong> " Cabaleiros <strong>de</strong><br />

Santiago " integrando o seu Grupo Folclórico etc.


Na última década mantivo unha estreita<br />

re<strong>la</strong>ción coa súa Galiza natal realizando<br />

distintos viaxes, tanto persoais como<br />

vincu<strong>la</strong>dos á política. Recentemente foi<br />

nomeada Membro <strong>de</strong> Honra da<br />

Fundación Contra a Impunida<strong>de</strong>, entida<strong>de</strong><br />

esta que apoia os xuízos que esta<br />

levando no Estado español o xuíz<br />

Baltasar Garzón, contra os <strong>de</strong>lictos <strong>de</strong><br />

xenocidio e terrorismo <strong>de</strong> estado.<br />

María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo é Vereadora<br />

<strong>de</strong> Salvador polo P.T. é seguramente na<br />

actualida<strong>de</strong> unha das mulleres da nosa<br />

emigración con maior proxección política<br />

e social. Unha autentica protagonista<br />

<strong>de</strong>sta Epopea Colectiva.<br />

María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo.<br />

Fidalgo <strong>de</strong> pé, xunto a Beiras e Lois Pérez Leira.<br />

Mulleres da emigración<br />

147


MARIA DEL CARMEN FIDALGO<br />

María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo Sánchez nació en <strong>la</strong> Cañiza en <strong>la</strong><br />

parroquia <strong>de</strong> Petán, el 4 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1948.<br />

Es hija y nieta <strong>de</strong> emigrantes. Su abuelo materno Ernesto<br />

Sánchez Sánchez a comienzos <strong>de</strong>l siglo, había emigrado cuando<br />

tenía 11 años, al Brasil. Después <strong>de</strong> recorrer trabajando ese<br />

<strong>la</strong>rgo y ancho país, se radicó en el Salvador, don<strong>de</strong> instaló una<br />

fabrica <strong>de</strong> jabón y ve<strong>la</strong>s, l<strong>la</strong>mada "Progreso". Partir <strong>de</strong> allí<br />

comienza una nueva etapa migratoria, para varias generaciones<br />

<strong>de</strong> su propia familia. Como era costumbre por aquellos tiempos<br />

los emigrantes regresaban a <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a para casarse. Ernesto aprovecho<br />

un viaje que realizó para recuperarse <strong>de</strong> una enfermedad<br />

pulmonar y para casarse con Rita Domínguez Sánchez.<br />

María <strong>de</strong>l Carmen es hija <strong>de</strong> Francisco Fidalgo Pérez y <strong>de</strong><br />

Amalia Sánchez Domínguez. Primero será su padre Francisco el<br />

que marcha a Salvador en 1951. Allí tenía parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong><br />

su mujer. Luego será María <strong>de</strong>l Carmen junto con su madre, el<br />

20 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1954. Como siempre será el puerto <strong>de</strong> Vigo el<br />

encargado <strong>de</strong> dar <strong>la</strong> más triste <strong>de</strong>spedida. Aquel viaje lo recuerda<br />

María <strong>de</strong>l Carmen, estaba lleno <strong>de</strong> incertidumbres. Era tan<br />

sólo una niña, que enseguida <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> jugar con <strong>la</strong>s muñecas y <strong>la</strong><br />

subieron a un barco. Don<strong>de</strong> había un gran mar que nunca había<br />

mirado. Y gentes que hab<strong>la</strong>ban en otros idiomas. El 3 <strong>de</strong> septiembre,<br />

llegaban en el Alcántara a <strong>la</strong> Bahia <strong>de</strong> todos los Santos.<br />

Don<strong>de</strong> todo estaba marcado por el carnaval y el candomble,<br />

don<strong>de</strong> todo, todo huele a vida y <strong>la</strong> paciencia sin tiempo.<br />

"Mi padre fue el primero en emigrar. - nos cuentan María <strong>de</strong>l<br />

Carmen - Por aquellos años se esti<strong>la</strong>ba que el marido se marchaba<br />

a <strong>la</strong> emigración, mientras <strong>la</strong> mujer se quedaba en <strong>la</strong><br />

al<strong>de</strong>a, en este caso era para cuidar a mi abue<strong>la</strong>. A mi padre esta<br />

i<strong>de</strong>a no le gustaba, aunque mi abuelo materno, intentaba mantener<br />

esta tradición e imponía su criterio. Ante esta situación<br />

Mulleres da emigración<br />

149


150 Mulleres da emigración<br />

mi padre se p<strong>la</strong>ntó y dijo que sí no venía su mujer y sus hijos<br />

él retornaba a Galicia. Así fue como al poco tiempo embarcamos<br />

rumbo a Bahia. Recuerdo aquel barco Alcántara don<strong>de</strong><br />

viajábamos en <strong>la</strong> tercera c<strong>la</strong>se, muy cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s máquinas.<br />

Quedé muy impresionada al llegar a Salvador, en poco tiempo<br />

había mirado dos gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s Vigo y en ese momento<br />

aquel<strong>la</strong> ciudad que comenzaba a <strong>de</strong>scubrir con mis ojos. El llegar<br />

quedé asombrada por lo novedoso <strong>de</strong> estar en otro país, <strong>de</strong><br />

conocer gente distinta, incluso con el color <strong>de</strong> piel distinta…"<br />

Su padre que trabajaba en <strong>la</strong> Fabrica <strong>de</strong> Ve<strong>la</strong>s y Jabón pudo lograr<br />

que María <strong>de</strong>l Carmen pudiera realizar sus estudios, sin necesidad<br />

<strong>de</strong> tener que trabajar. El<strong>la</strong> puso empeño y muchas horas <strong>de</strong><br />

sacrificio para lograr el objetivo <strong>de</strong> ser una universitaria.<br />

"Recuerdo que en mis años <strong>de</strong> adolescente, nuestros padres no<br />

favorecían <strong>la</strong> integración con <strong>la</strong> propia sociedad bahiana. Nos<br />

acotaban <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales, prácticamente eran sólo con <strong>la</strong><br />

colonia gallega. Estos prejuicios culturales y raciales con el<br />

tiempo se fueron modificando, pero por aquellos años <strong>la</strong> actitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> nuestros emigrantes eran sumamente prejuiciosas.<br />

Tiempo <strong>de</strong>spués llegaría el fruto <strong>de</strong> tanto estudio y esfuerzo.<br />

En 1967 se diplomo en Contabilidad logrando posteriormente<br />

el título <strong>de</strong> Ingeniería en 1973. Trabajo en áreas <strong>de</strong> explosiones<br />

<strong>de</strong> edificación y protección <strong>de</strong> barrancos, con <strong>la</strong> Sociedad<br />

Construcciones Especializadas Limitada (CEL).<br />

A pesar <strong>de</strong> ser una profesional prestigiosa en su especialidad,<br />

María <strong>de</strong>l Carmen comenzó a potenciar su sensibilidad social<br />

y política logrando los más altos cargos institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad bahiana. Entre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s políticas realizadas<br />

po<strong>de</strong>mos seña<strong>la</strong>r: Coordinadora <strong>de</strong> Acción Social <strong>de</strong>l<br />

Municipio <strong>de</strong> Salvador (1989 a 1990); Secretaria <strong>de</strong> Acción<br />

Social <strong>de</strong>l Municipio <strong>de</strong> Salvador; Candidata a Prefeita <strong>de</strong><br />

Salvador 1992; Superinten<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Mantenimiento y<br />

Conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> Salvador (1993 a 19994);<br />

Candidata a diputada <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Bahia (1994); Diputada <strong>de</strong>l<br />

Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bahia <strong>de</strong> 1995 a 1999 por el Partido Social<br />

Democrático Brasileño (PSDB); Secretaria <strong>de</strong> Saneamiento e<br />

Infraestructura <strong>de</strong> Salvador (1996).<br />

En el transcurso <strong>de</strong> su cargo <strong>de</strong> Diputada Estadual <strong>de</strong>senrolló<br />

<strong>la</strong>s siguientes funciones: Miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Derechos<br />

Humanos y miembro <strong>de</strong>l Consejo Estadual <strong>de</strong> Derechos<br />

Humanos (Bahia); Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejo <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong> los<br />

Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer; Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Defensa<br />

<strong>de</strong>l Medio Ambiente; Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong><br />

Desarrollo Económico y <strong>de</strong>l Turismo. Fue también miembro<br />

titu<strong>la</strong>r o suplente <strong>de</strong>: Medio Ambiente: <strong>de</strong> Defensa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Crianza, y <strong>de</strong> los Adolescentes y <strong>de</strong> Saneamiento.


María <strong>de</strong>l Carmen a pesar <strong>de</strong> sus múltiples ocupaciones políticas<br />

mantuvo una estrecha re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> colectividad gallega<br />

participando incluso cómo directiva. Entre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s realizadas<br />

po<strong>de</strong>mos mencionar: Directora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad<br />

Femenina Hispano Brasileña; Directora <strong>de</strong>l Centro <strong>de</strong> Estudios<br />

Gallegos; participó <strong>de</strong> Caballeros <strong>de</strong> Santiago, integrando su<br />

Grupo Folclórico etc.<br />

En <strong>la</strong> última década mantuvo una estrecha re<strong>la</strong>ción con su<br />

Galicia natal realizando distintos viajes, tanto personales cómo<br />

vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> política. Fue nombrada Miembro <strong>de</strong> Honra <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Fundación Contra <strong>la</strong> Impunidad.<br />

María <strong>de</strong>l Carmen Fidalgo es seguramente en <strong>la</strong> actualidad una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> nuestra emigración con mayor proyección política<br />

y social. Una autentica protagonista <strong>de</strong> esta Epopeya Colectiva.<br />

Mulleres da emigración<br />

151


DELIA GARCÉS<br />

BUENOS AIRES 1919 /BUENOS AIRES 2001


DELIA GARCÉS<br />

Outra vez será Arturo Cuadrado o que nos dará a coñecer o orixen<br />

galego dunha <strong>de</strong>stacada actriz do cine Arxentino, neste<br />

caso o <strong>de</strong> Delia Garcés.<br />

A nomeada artista co verda<strong>de</strong>iro nome <strong>de</strong> Delia García, naceu<br />

en Buenos Aires o 13 <strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1919. Foron os seus pais<br />

Gabriel García e Amadora Gerboles nados en Santo Tomé, nas<br />

altas montañas <strong>de</strong> Lugo. Tiveron tres fil<strong>la</strong>s Elda, Amadora e<br />

Delia. Dona Amadora enviuva ó pouco tempo quedándose coas<br />

tres pequenas e con un futuro incerto. Cuadrado contanos esta<br />

parte <strong>de</strong>sta interesante historia: "As dificulta<strong>de</strong>s son inmensas.<br />

Pero do corazón <strong>de</strong>sta nai florece todo un glorioso po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> traballo,<br />

<strong>de</strong> sacrificio, <strong>de</strong> austerida<strong>de</strong>. Os seus traballos e sacrificios<br />

son para educar ás súas fil<strong>la</strong>s. E <strong>de</strong> ese supremo esforzo da<br />

heroica raza galega cultivase e forma como un miragre unha<br />

das expresións mais rotundas do arte: Delia Garcés"<br />

A propia Delia contanos na revista Galicia Emigrante o seu paso<br />

por Galicia: "Levei persoalmente á miña nai a Galicia.<br />

Acompañeina a Santo Tomé, en Lugo. Non é fácil contar o que<br />

é aquelo. Pareceume estar ante un espectáculo bíblico, sinxelo e<br />

grandioso. As casas da al<strong>de</strong>a, os seus homes e mulleres, ata os<br />

animais, adquiren unha singu<strong>la</strong>r forza pura, primitiva. Á miña<br />

nai e a mín recibironnos con mostras <strong>de</strong> afecto inenarrables. Era<br />

como unha homenaxe aos que voltan coa lealta<strong>de</strong> dos permanentes<br />

sentimentos <strong>de</strong> amor e agra<strong>de</strong>cimento ó lugar <strong>de</strong> orixen.<br />

Non <strong>de</strong>bían saber, seguramente, que eu era actriz. Eu era naquel<br />

intre a fil<strong>la</strong> <strong>de</strong> Gabriel e Amadora, e iso era motivo <strong>de</strong> festa en<br />

toda a al<strong>de</strong>a. Todos nos fixeron agasallos. Agasallábanos, cantabannos.<br />

E ata unha cabra soa nun penedo, semel<strong>la</strong>ba feliz....<br />

A pesar do seu triunfo o cine, según e<strong>la</strong> a súa vocación foi o teatro<br />

actuou en moitísimas obras, <strong>de</strong>n<strong>de</strong> Living-room <strong>de</strong> Graham<br />

Green ata O cantar dos cantares <strong>de</strong> Jean Giraudoux ("engaió<strong>la</strong>me<br />

o teatro <strong>de</strong> Giraudoux", dixo algunha vez), pasando polo<br />

Mulleres da emigración<br />

155


Amadora Gerboles a nai <strong>de</strong> Delia.<br />

156 Mulleres da emigración<br />

inevitable Shakespeare e George<br />

Bernard Shaw.<br />

Mantivo unha estreita re<strong>la</strong>ción coa colonia<br />

galega. Coñeceu ó escritor Rafael<br />

Dieste e ó fotógrafo José Suárez. Desta<br />

colonia tivo varias homenaxes un por<br />

parte do <strong>de</strong>stacado poeta Rafael Alberti á<br />

cal adicoulle unha canción. Da amiza<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Rafael Alberti e María Teresa León<br />

coa actriz Delia Garcés e o seu esposo, o<br />

director Alberto <strong>de</strong> Zavalía, surxiron<br />

dous filmes arxentinos "La Dama<br />

Duen<strong>de</strong>" (1944) e "El gran amor <strong>de</strong><br />

Bécquer", ambas con guións <strong>de</strong> Rafael e<br />

María Teresa.<br />

A outro homenaxe adicoullo ao pintor<br />

Luis Seoane quen lle fixo un <strong>de</strong>buxo<br />

nos días <strong>de</strong> "Cabalgata".<br />

Delia <strong>de</strong>butou no cine, no filme<br />

¡Segundos afuera! (Chas <strong>de</strong> Cruz e<br />

Alberto Echebehere, 1937) e a fins dos<br />

trinta obtivo varias participaciónes <strong>de</strong><br />

re<strong>la</strong>tiva importancia nos filmes baixo a<br />

dirección <strong>de</strong> Mario Soffici (incluíndo a<br />

xenial Kilómetro 111), Luis César<br />

Amadori, Manuel Romero e Alberto <strong>de</strong><br />

Zavalía. Foi este último, ao tempo o seu<br />

home, o que lle <strong>de</strong>u o estre<strong>la</strong>to con Vinte<br />

anos e unha noite (1941), sombrío filme<br />

co guión <strong>de</strong> Alejandro Casona.<br />

Na década dos curenta brillou en diversos<br />

filmes <strong>de</strong> Zavalía, Ernesto Arancibia<br />

e Luis Sas<strong>la</strong>vsky e abandoou o celuloi<strong>de</strong><br />

en 1956 <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> filmar dúas pelícu<strong>la</strong>s<br />

con Carlos Schlieper ("Mi marido<br />

y mi novio y Alejandra").<br />

En 1951, por problemas co governo<br />

peronista, <strong>de</strong>cidiu marchar <strong>de</strong> xira por<br />

Latinoamérica xunto ao seu home. E foi<br />

en México que conseguiu o papel polo<br />

que seguramente mais l<strong>la</strong> lembrará:<br />

Gloria, a esposa do celoso e paranoico<br />

Francisco que interpretou Arturo <strong>de</strong><br />

Delia actuando <strong>de</strong> moza.


Córdoba en Él, <strong>de</strong> Luis Buñuel. A pelícu<strong>la</strong>, estreada en México<br />

en 1953, veríase na Arxentina sobre o 1958.<br />

Delia Garcés retirouse da activida<strong>de</strong> artística en 1966, <strong>de</strong>spois<br />

<strong>de</strong> representar "El jardín <strong>de</strong> los cerezos", <strong>de</strong> Anton<br />

Chejov. A súa face exquisita, que agora semel<strong>la</strong> terse ido,<br />

seguirá bril<strong>la</strong>ndo na pantal<strong>la</strong> gran<strong>de</strong> e na lembranza dos que<br />

tiveron a sorte <strong>de</strong> ve-<strong>la</strong> actuar sobre un escenario.<br />

O 7 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 2001 finou a actriz <strong>de</strong> cine e teatro arxentino<br />

Delia Garcés. Os seus restos foron cremados.<br />

Carteis da estrea da<br />

pelícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Delia Garcés<br />

e Arturo <strong>de</strong> Córdova.<br />

Mulleres da emigración<br />

157


Delia Garcés.<br />

Recibira unha semán antes da súa muerte o premio ACE <strong>de</strong><br />

P<strong>la</strong>tino po<strong>la</strong> súa traxectoria e viusel<strong>la</strong> contentísima e emocionada.<br />

Non aparentaba os 82 anos que tiña e adicoulle o premio<br />

ós actores, "portadores da pa<strong>la</strong>bra".<br />

Intérprete:<br />

158 Mulleres da emigración<br />

Alejandra (1956)<br />

Mi marido y mi novio (1955)


El otro yo <strong>de</strong> Marce<strong>la</strong> (1950)<br />

De padre <strong>de</strong>sconocido (1949)<br />

El hombre que amé (1947)<br />

El gran amor <strong>de</strong> Bécquer (1946)<br />

Rosa <strong>de</strong> América (1946)<br />

La dama duen<strong>de</strong> (1944)<br />

Casa <strong>de</strong> muñecas (1943)<br />

Ma<strong>la</strong>mbo (1942)<br />

Concierto <strong>de</strong> almas (1942)<br />

La maestrita <strong>de</strong> los obreros (1942)<br />

Veinte años y una noche (1941)<br />

Dama <strong>de</strong> compañía (1940)<br />

Muchachas que estudian (1939)<br />

Gente bien (1939)<br />

La vida <strong>de</strong> Carlos Gar<strong>de</strong>l (1939)<br />

A<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mi patria (1939)<br />

Doce mujeres (1939)<br />

Kilómetro 111 (1938)<br />

Vil<strong>la</strong> Discordia (1938)<br />

Maestro Levita (1938)<br />

Viento Norte (1937)<br />

Viento Norte (1937)<br />

¡Segundos afuera! (1937)<br />

Delia Garcés, na escena<br />

dunha pelícu<strong>la</strong>.<br />

Mulleres da emigración<br />

159


DELIA GARCÉS<br />

Otra vez será Arturo Cuadrado el que nos dará a conocer el origen<br />

gallego <strong>de</strong> una <strong>de</strong>stacada actriz <strong>de</strong>l cine Argentino, en este<br />

caso el <strong>de</strong> Delia Garcés.<br />

La mencionada artista cuyo verda<strong>de</strong>ro nombre era Delia<br />

García, nacio en Buenos aires el 13 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1919. Fueron<br />

sus padres Gabriel García y Amadora Gerboles nacidos en<br />

Santo Tomé, en <strong>la</strong>s altas montañas <strong>de</strong> Lugo. Tuvieron tres hijas<br />

Elda, Amadora y Delia. Doña Amadora enviuda al poco tiempo<br />

quedándose con <strong>la</strong>s tres pequeñas y con un futuro incierto.<br />

Cuadrado nos cuenta esta parte <strong>de</strong> esta interesante historia:<br />

"Las dificulta<strong>de</strong>s son inmensas. Pero <strong>de</strong>l corazón <strong>de</strong> esta<br />

madre florece todo un glorioso po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong> sacrificio,<br />

<strong>de</strong> austeridad. Sus trabajos y sacrificios son para educar a sus<br />

hijas. Y <strong>de</strong> ese supremo esfuerzo <strong>de</strong> <strong>la</strong> heroica raza gallega se<br />

cultiva y forma como un mi<strong>la</strong>gro una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expresiones más<br />

rotundas <strong>de</strong>l arte: Delia Garcés"<br />

La propia Delia nos cuenta en <strong>la</strong> revista Galicia Emigrante su<br />

paso por Galicia: " He llevado personalmente a mi madre a<br />

Galicia. La he acompañado a Santo Tomé, en Lugo. No es fácil<br />

contar lo que es aquello. Me pareció estar ante un espectáculo<br />

bíblico, sencillo y grandioso. Las casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a, sus hombres<br />

y mujeres, hasta los animales, adquieren una singu<strong>la</strong>r fuerza<br />

pura, primitiva. A mí madre y a mí nos recibieron con muestras<br />

<strong>de</strong> afecto inenarrables. Era como un homenaje a los que a los<br />

que vuelven con <strong>la</strong> lealtad <strong>de</strong> los permanentes sentimientos <strong>de</strong><br />

amor y agra<strong>de</strong>cimiento al lugar <strong>de</strong> origen. No <strong>de</strong>bían saber,<br />

seguramente, que yo era actriz. Yo era en aquel momento <strong>la</strong> hija<br />

<strong>de</strong> Gabriel y Amadora, y eso era motivo <strong>de</strong> fiesta en toda <strong>la</strong><br />

al<strong>de</strong>a. Todos nos hicieron regalos. Nos agasajaban, nos cantaban.<br />

Y hasta una cabra so<strong>la</strong> en una peña, parecía sentirse feliz....<br />

A pesar <strong>de</strong> su triunfo el cine, según el<strong>la</strong> su vocación fue el teatro<br />

actuó en muchísima obras, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Living-room <strong>de</strong> Graham<br />

Mulleres da emigración<br />

161


162 Mulleres da emigración<br />

Green hasta El cantar <strong>de</strong> los cantares <strong>de</strong> Jean Giraudoux ("me<br />

fascina el teatro <strong>de</strong> Giraudoux", dijo alguna vez), pasando por<br />

el insos<strong>la</strong>yable Shakespeare y George Bernard Shaw.<br />

Mantuvo una estrecha re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> colonia gallega.<br />

Conoció al escritor Rafael Dieste y al fotógrafo José Suárez.<br />

De esta colonia tuvo varios homenajes uno por parte <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stacado<br />

poeta Rafael Alberti a <strong>la</strong> cual le <strong>de</strong>dico una canción.<br />

De <strong>la</strong> amistad <strong>de</strong> Rafael Alberti y María Teresa León con <strong>la</strong><br />

actriz Delia Garcés y su esposo, el director Alberto <strong>de</strong><br />

Zavalía, surgieron dos pelícu<strong>la</strong>s argentinas La Dama Duen<strong>de</strong><br />

(1944) y El gran amor <strong>de</strong> Bécquer, ambas con guiones <strong>de</strong><br />

Rafael y María Teresa<br />

El otro homenage se lo <strong>de</strong>dico el pintor Luis Seoane quien le<br />

hizo un dibujo en los días <strong>de</strong> " Cabalgata".<br />

Delia <strong>de</strong>butó en cine en <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong> ¡Segundos afuera! (Chas <strong>de</strong><br />

Cruz y Alberto Echebehere, 1937) y a fines <strong>de</strong> los treinta obtuvo<br />

varias participaciones <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tiva importancia en pelícu<strong>la</strong>s<br />

bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Mario Soffici (incluyendo <strong>la</strong> genial<br />

Kilómetro 111), Luis César Amadori, Manuel Romero y<br />

Alberto <strong>de</strong> Zavalía. Fue este último, a <strong>la</strong> sazón su marido, el<br />

que le dio el estrel<strong>la</strong>to con Veinte años y una noche (1941),<br />

sombría pelícu<strong>la</strong> con guión <strong>de</strong> Alejandro Casona.<br />

En <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l cuarenta brilló en diversas pelícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Zavalía, Ernesto Arancibia y Luis Sas<strong>la</strong>vsky y abandonó el<br />

celuloi<strong>de</strong> en 1956 luego <strong>de</strong> filmar dos pelícu<strong>la</strong>s con Carlos<br />

Schlieper (Mi marido y mi novio y Alejandra).<br />

En 1951, por problemas con el gobierno peronista, <strong>de</strong>cidió irse<br />

<strong>de</strong> gira por Latinoamérica junto a su marido. Y fue en México<br />

que consiguió el papel por el que seguramente más se <strong>la</strong> recordará:<br />

Gloria, <strong>la</strong> esposa <strong>de</strong>l celoso y paranoico Francisco que<br />

interpretó Arturo <strong>de</strong> Córdova en Él, <strong>de</strong> Luis Buñuel. La pelícu<strong>la</strong>,<br />

estrenada en México en 1953, se vería en <strong>la</strong> Argentina<br />

recién en 1958.<br />

Delia Garcés se retiró <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad artística en 1966, luego<br />

<strong>de</strong> representar El jardín <strong>de</strong> los cerezos, <strong>de</strong> Anton Chejov. Su<br />

rostro exquisito, que ahora parece haberse ido, seguirá bril<strong>la</strong>ndo<br />

en <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong> gran<strong>de</strong> y en <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> los que tuvieron <strong>la</strong><br />

suerte <strong>de</strong> ver<strong>la</strong> actuar sobre un escenario.<br />

El 7 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2001 falleció <strong>la</strong> actriz <strong>de</strong>l cine y teatro<br />

argentino Delia Garcés. Sus restos fueron cremados.<br />

Había recibido una semana antes <strong>de</strong> su muerte el premio ACE<br />

<strong>de</strong> P<strong>la</strong>tino por su trayectoria y se <strong>la</strong> vio contentísima y emocionada.<br />

No aparentaba los 82 años que tenía y <strong>de</strong>dicó el premio<br />

a los actores, "portadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra".


Filmografía en Argentina<br />

Intérprete:<br />

Alejandra (1956)<br />

Mi marido y mi novio (1955)<br />

El otro yo <strong>de</strong> Marce<strong>la</strong> (1950)<br />

De padre <strong>de</strong>sconocido (1949)<br />

El hombre que amé (1947)<br />

El gran amor <strong>de</strong> Bécquer (1946)<br />

Rosa <strong>de</strong> América (1946)<br />

La dama duen<strong>de</strong> (1944)<br />

Casa <strong>de</strong> muñecas (1943)<br />

Ma<strong>la</strong>mbo (1942)<br />

Concierto <strong>de</strong> almas (1942)<br />

La maestrita <strong>de</strong> los obreros (1942)<br />

Veinte años y una noche (1941)<br />

Dama <strong>de</strong> compañía (1940)<br />

Muchachas que estudian (1939)<br />

Gente bien (1939)<br />

La vida <strong>de</strong> Carlos Gar<strong>de</strong>l (1939)<br />

A<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mi patria (1939)<br />

Doce mujeres (1939)<br />

Kilómetro 111 (1938)<br />

Vil<strong>la</strong> Discordia (1938)<br />

Maestro Levita (1938)<br />

Viento Norte (1937)<br />

Viento Norte (1937)<br />

¡Segundos afuera! (1937)<br />

Mulleres da emigración<br />

163


Josefa Goldar<br />

CALDAS DE REIS 1906 /BOS AIRES 1990


JOSEFA GOLDAR<br />

“José Goldar e Carmen Rei <strong>de</strong>ron en formar un matrimonio <strong>de</strong><br />

mozos nados en Caldas <strong>de</strong> Reis, esa marabillosa curva da paisaxe<br />

galega. Aló polo ano 1910 veñen á Arxentina. Traen como<br />

única fortuna a súa mocida<strong>de</strong> e tres fillos. Traen o seu corazón<br />

e os seus brazos fortes. José é mozo que carga bolsas no Moíño<br />

do Río da P<strong>la</strong>ta. Carmen é <strong>la</strong>van<strong>de</strong>ira.<br />

Cumpren cos seus traballos nesa austera ledicia que dá o mesmo<br />

traballo. Volven ao fogar. Alí están os fillos que esperan. Que se<br />

educaron baixo o acento galego, entre cancións popu<strong>la</strong>res e<br />

vel<strong>la</strong>s lenda. A tradición oral da cultura galega cúmprese na súa<br />

alta misión. Josefa, rapaza, está recibindo un caudal <strong>de</strong> espírito<br />

da historia galega. Alí esta a poesía, a música, a cor, o acento, os<br />

movementos, a pa<strong>la</strong>bra, é dicir todos os elementos vivos que se<br />

van a transformar no seu momento nunha muller excepcional,<br />

nunha muller que sen estudar nas vel<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s vai ser,<br />

sentir, envorcar un temperamento mi<strong>la</strong>groso para todas as máis<br />

difíciles cuestións do teatro”. Con estas pa<strong>la</strong>bras iniciais o xornalista<br />

Arturo Cadrado introducíanos nunha reportaxe que realizou<br />

na revista Galicia Emigrante en 1955.<br />

Josefa naceu en Caldas <strong>de</strong> Reis en 1096, como nos conta Cadrado,<br />

e os seus pais como tantos galegos <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar á Arxentina.<br />

Chegan ao Porto <strong>de</strong> Bos Aires no vapor Kinig Wilhelm II, o 12 <strong>de</strong><br />

outubro <strong>de</strong> 1909, cando Josefa contaba con apenas tres anos.<br />

A fins da década do 20 Josefa comeza a interesarse polo teatro.<br />

Por estas datas coñece a uns dos intelectuais máis <strong>de</strong>stacados<br />

daqueles anos, Leónidas Barletta, integrante do famoso grupo<br />

literario Boedo, a quen se une sentimentalmente.<br />

O nome <strong>de</strong> Grupo Boedo provén da editorial da revista<br />

C<strong>la</strong>ridad, situada na rúa Boedo ao 800, na Capital Fe<strong>de</strong>ral,<br />

constituída por escritores revolucionarios e realistas, simpatizantes<br />

da revolución rusa e do marxismo da primeira posguerra,<br />

que utilizan a pluma para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r o proletariado.<br />

Mulleres da emigración<br />

167


Fotografía dos pais e irmáns da actriz Josefa Goldar.<br />

168 Mulleres da emigración<br />

Daquel matrimonio nacerá a i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> crear en 1930 o emblemático<br />

Teatro do Pobo, o cal se converte nun baluarte da arte<br />

popu<strong>la</strong>r. Un ano <strong>de</strong>spois inaugurábase o teatro coa presenza do<br />

poeta Roberto Arlt.<br />

“Eu fórmeime <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>” -cóntanos Josefa. “Entrei no teatro<br />

cunha gran segurida<strong>de</strong>. Coñecín a Barletta, o meu valoroso<br />

compañeiro en todos os meus éxitos.. Na miña familia houbo<br />

certa oposición ao meu matrimonio. Pero o <strong>de</strong>stino tiña que<br />

unirnos para realizar tan magnífico <strong>la</strong>bor...”.<br />

Josefa foi unha das figuras máis <strong>de</strong>stacadas do teatro in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte.<br />

Tamén fixo incursións no cinema. O Teatro do Pobo durante<br />

varias décadas converteuse nun espazo cultural alternativo e creador.<br />

Durante esta etapa Josefa coñeceu a Caste<strong>la</strong>o, quen <strong>de</strong> cando<br />

en vez visitaba o teatro xunto a Virginia, a súa muller. O compañeiro<br />

<strong>de</strong> Josefa, Leónidas Barletta, era un intelectual moi respectado,<br />

as súas posicións <strong>de</strong> esquerda eran inc<strong>la</strong>udicábeis. Non soamente<br />

se <strong>de</strong>dicaría ao teatro, senón que tamén durante moitos<br />

anos editou un xornal in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte chamado Propósitos.<br />

Por aqueles anos moitos foron os galegos que triunfaban en<br />

teatro arxentino, entre os que po<strong>de</strong>mos citar a Enrique Muiño,<br />

Perico Lusiardo, Pepe Arias, Tacho<strong>la</strong>s, Amparo Alvajar ou <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ntes<br />

como Santiago Gómez Cou, Libertad Lamarque,<br />

Eva Franco, Medina Castro, etc.<br />

Lembro que sendo aínda un adolescente con moitos <strong>de</strong>sexos <strong>de</strong><br />

formarme politicamente <strong>de</strong>scubrira este xornal semanal <strong>de</strong><br />

gran formato e <strong>de</strong> poucas páxinas, pero co contido que eu<br />

andaba buscando. Anos máis tar<strong>de</strong> cos meus compañeiros <strong>de</strong><br />

militancia -tiña tan só 18 anos-, fun por primeira vez ao teatro.


Casualida<strong>de</strong>s da vida era o Teatro do Pobo e actuaba Josefa<br />

Goldar. Lonxe estaba <strong>de</strong> saber a súa orixe galega. O teatro era<br />

pequeno, recordo que estaba nun soto, sobre a rúa Diagonal<br />

Norte, a poucos metros do Obelisco <strong>de</strong> Bos Aires.<br />

Josefa xunto a un pequeno elenco interpretaban obras <strong>de</strong> teatro<br />

in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte. O teatro funcionaba as fins <strong>de</strong> semana e os prezos<br />

eran moi accesíbeis. Lembro que os estudantes e os xubi<strong>la</strong>dos<br />

tiñan unha tarifa case simbólica. Logo cando remataba a<br />

obra, e se o público se animaba, había un <strong>de</strong>bate.<br />

Anos <strong>de</strong>spois tras a morte <strong>de</strong> Leónidas Barletta acaecida o 15<br />

<strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1975, Josefa quedou á fronte do xornal como<br />

directora. A situación politica da Arxentina daqueles anos eran<br />

ben difícil. O goberno <strong>de</strong> Isabel Perón perseguía as publicación<br />

<strong>de</strong> esquerdas, mentres a “Tres A” (Alianza Anticomunista<br />

Arxentina) creada polo propio goberno, puña bombas e ameazaba<br />

os xornalistas. Daque<strong>la</strong>, eu estaba facendo as miñas primeiras<br />

experiencias xornalísticas e o compañeiro que facía <strong>de</strong><br />

secretario <strong>de</strong> redacción, ofreceume sumarme a este emblemático<br />

periódico. Así foi como escribín un par <strong>de</strong> artigos, ata que<br />

Josefa Goldar e Celia<br />

Eresky, nunha escena <strong>de</strong><br />

“Almas muertas” <strong>de</strong><br />

Nicolás Gogol.<br />

Mulleres da emigración<br />

169


170 Mulleres da emigración<br />

a falta <strong>de</strong> medios e as ameazas da ultra<strong>de</strong>reita, <strong>de</strong>terminaron o<br />

seu peche. Concluíra unha etapa daque<strong>la</strong> Arxentina romántica<br />

e solidaria e empezaban os anos <strong>de</strong> persecución e <strong>de</strong> morte.<br />

Josefa “Pepa” Goldar finou en Bos Aires a principios da década<br />

dos noventa.<br />

Filmes que protagonizou Josefa Goldar:<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> matar (1965); Los hipócritas (1965); El octavo<br />

infierno, cárcel <strong>de</strong> mujeres (1964); Los inocentes (1963); La<br />

murga (1963); Detrás <strong>de</strong> <strong>la</strong> mentira (1962); Los viciosos<br />

(1962); Bajo un mismo rostro (1962; Delito (1962); La novia<br />

(1961); Todo el año es navidad (1960); Campo arado (1959);<br />

Procesado 1040 (1958); La hermosa mentira (1958); Después<br />

<strong>de</strong>l silencio (1956); Oro bajo (1956); Amor a primera vista<br />

(1956); Para vestir santos (1955); Los hermanos corsos<br />

(1955); Cuando los duen<strong>de</strong>s cazan perdices (1955); El con<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Montecristo (1953); La mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s camelias (1953); La<br />

bestia <strong>de</strong>be morir (1952); De hombre a hombre (1949);<br />

Apenas un <strong>de</strong>lincuente (1949); e Los afincaos (1941).<br />

A actriz nunha escena da pelícu<strong>la</strong> “Apenas un <strong>de</strong>lincuente” dirixida por Hugo Fregonese.


JOSEFA GOLDAR<br />

"José Goldar y Carmen Rey es un matrimonio joven nacidos<br />

en Caldas <strong>de</strong> Reyes, esa maravillosa curva <strong>de</strong>l paisaje gallego.<br />

Allá por el año 1910 vienen a <strong>la</strong> Argentina. Traen como única<br />

fortuna su juventud y tres hijos. Traen su corazón y sus brazos<br />

fuertes. José es mozo que carga bolsas en el Molino <strong>de</strong>l Rió <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. Carmen es <strong>la</strong>van<strong>de</strong>ra.<br />

Cumplen con sus trabajos en esa austera alegría que da el mismo<br />

trabajo. Vuelven al hogar. Allí están los hijos que esperan. Que se<br />

han educado bajo el acento gallego, entre canciones popu<strong>la</strong>res y<br />

viejas leyenda. La tradición oral <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura gallega se cumple en<br />

su alta misión. Josefa niña, está recibiendo un caudal <strong>de</strong> espíritu <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia gallega. Allí esta <strong>la</strong> poesía, <strong>la</strong> música, el color, el acento,<br />

los movimientos, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, es <strong>de</strong>cir todos los elementos vivos<br />

que se van a transformar en su momento en una mujer excepcional,<br />

en una mujer que sin haber estudiado en <strong>la</strong>s viejas universida<strong>de</strong>s<br />

va ser, a sentir, a volcar un temperamento mi<strong>la</strong>groso para todas<br />

<strong>la</strong>s más difíciles cuestiones <strong>de</strong>l teatro". Con estas pa<strong>la</strong>bras iniciales<br />

el periodista Arturo Cuadrado nos introducía a un reportaje que<br />

le realizo en <strong>la</strong> revista Galicia Emigrante en 1955.<br />

Josefa nació en Caldas <strong>de</strong> Reis en 1096, como nos cuenta<br />

Cuadrado, sus padres como tantos galegos <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar a <strong>la</strong><br />

Argentina. Llegan al Puerto <strong>de</strong> Buenos Aires en el vapor Kínig<br />

Wilhelm II, el 12 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1909, Josefa tenía tan solo tres años<br />

A fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l 20 Josefa comienza a interesarse por el<br />

teatro. Por estas fechas conoce a unos <strong>de</strong> los intelectuales más <strong>de</strong>stacados<br />

<strong>de</strong> aquellos años Leonidas Barletta integrante <strong>de</strong>l famoso<br />

grupo literario Boedo, con quien se une sentimentalmente.<br />

El nombre <strong>de</strong> Grupo Boedo proviene <strong>de</strong> <strong>la</strong> editorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista<br />

'C<strong>la</strong>ridad' ubicada en <strong>la</strong> calle Boedo al 800, en <strong>la</strong> Capital Fe<strong>de</strong>ral.<br />

Constituido por escritores revolucionarios y realistas, simpatizantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución rusa y <strong>de</strong>l marxismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera posguerra,<br />

que utilizan <strong>la</strong> pluma para <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r al proletariado.<br />

Mulleres da emigración<br />

171


172 Mulleres da emigración<br />

De aquel matrimonio nacerá <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> crear en 1930 el emblemático<br />

Teatro <strong>de</strong>l Pueblo, el cual se convierte en un baluarte<br />

<strong>de</strong>l arte popu<strong>la</strong>r. Un año <strong>de</strong>spués se inauguraba el teatro con<br />

<strong>la</strong> presencia <strong>de</strong>l poeta Roberto Arlt.<br />

"Yo me forme <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>. - Nos cuenta Josefa - Entré en el teatro<br />

con una gran seguridad. Conocí a Barletta, mi valeroso<br />

compañero en todos mis éxitos.. En mi familia hubo cierta<br />

oposición a mi matrimonio. Pero el <strong>de</strong>stino tenía que unirnos<br />

para realizar tan magnifica <strong>la</strong>bor...".<br />

Josefa fue una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s figuras más <strong>de</strong>stacadas <strong>de</strong>l teatro in<strong>de</strong>pendiente,<br />

también incursiono en el cine. El Teatro <strong>de</strong>l Pueblo<br />

durante varias décadas se convirtió en un espacio cultural alternativo<br />

y creador. Durante esta etapa Josefa conoció a Caste<strong>la</strong>o<br />

quien <strong>de</strong> vez en cuando visitaba el teatro junto a Virginia su<br />

mujer. Su compañero Leonidas Barletta era un intelectual muy<br />

respetado, sus posiciones <strong>de</strong> izquierda eran inc<strong>la</strong>udicables. No<br />

so<strong>la</strong>mente se <strong>de</strong>dico al teatro, también durante muchos años<br />

edito un periódico in<strong>de</strong>pendiente l<strong>la</strong>mado "Propósitos".<br />

Por aquellos años muchos fueron los gallegos que triunfaban<br />

en teatro argentino, entre los que po<strong>de</strong>mos citar a Enrique<br />

Muiño, Tito Lusiardo, Pepe Arias, Tacho<strong>la</strong>s, Amparo Alvajar o<br />

<strong>de</strong>scendientes como Santiago Gómez Cou, Libertad<br />

Lamarque, Eva Franco, Medina Castro etc.<br />

Recuerdo que siendo aun un adolescente con muchos <strong>de</strong>seos <strong>de</strong><br />

formarme políticamente había <strong>de</strong>scubierto este periódico semanal<br />

<strong>de</strong> gran formato y <strong>de</strong> pocas páginas, pero con el contenido<br />

que yo andaba buscando. Años más tar<strong>de</strong> con mis compañeros <strong>de</strong><br />

militancia - tenía tan solo 18 años-, fui por primera vez al teatro.<br />

Casualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida era el Teatro <strong>de</strong>l Pueblo y actuaba Josefa<br />

Goldar. Lejos estaba <strong>de</strong> saber su origen gallego. El teatro era<br />

pequeño, recuerdo que estaba en un sótano, sobre <strong>la</strong> calle<br />

Diagonal Norte, a pocos metros <strong>de</strong>l Obelisco <strong>de</strong> Buenos Aires.<br />

Josefa junto a un pequeño elenco interpretaban obras <strong>de</strong> teatro<br />

in<strong>de</strong>pendiente. El teatro funcionaba los fines <strong>de</strong> semana y los<br />

precios eran muy accesibles. Recuerdo que los estudiantes y<br />

los juvi<strong>la</strong>dos tenían una tarifa casi simbólica. Luego cuando se<br />

terminaba <strong>la</strong> obra y si el público se animaba había un <strong>de</strong>bate.<br />

Años <strong>de</strong>spués tras <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Leonidas Barletta acaecida el<br />

15 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1975, quedo al frente <strong>de</strong>l periódico como<br />

directora. La situación politica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argentina <strong>de</strong> aquellos<br />

años eran dificil. El gobierno <strong>de</strong> Isabel Perón perseguia a los<br />

periodicos <strong>de</strong> izquierda, mientras <strong>la</strong>s "Tres A" Alianza<br />

Anticomunista Argentina creadas por el propio gobierno, ponia<br />

bombas y amenazaba a los periodistas. Por aquel entonces yo<br />

estaba haciendo mis primeras experiencias periodísticas y el<br />

compañero que hacia <strong>de</strong> secretario <strong>de</strong> redacción, me ofreció


sumarme a este emblematico periodico. Así fue como escribí<br />

un par <strong>de</strong> artículos, hasta que <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> medios y <strong>la</strong>s amenazas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ultra <strong>de</strong>recha, <strong>de</strong>terminaron el cierre <strong>de</strong>l mismo.<br />

Había concluido una etapa <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> Argentina romántica y<br />

solidaria y empezaban los años <strong>de</strong> persecución y <strong>de</strong> muerte.<br />

Josefa "Pepa" Goldar falleció en Buenos Aires a principios <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> década <strong>de</strong>l noventa.<br />

Pelícu<strong>la</strong>s que protagonizó Josefa Goldar:<br />

Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> matar (1965) Dueña <strong>de</strong> pensión<br />

Los hipócritas (1965) Sra. Borello<br />

El octavo infierno, cárcel <strong>de</strong> mujeres (1964) Ce<strong>la</strong>dora<br />

Los inocentes (1963)<br />

La murga (1963)<br />

Detrás <strong>de</strong> <strong>la</strong> mentira (1962) Sra. Roca<br />

Los viciosos (1962) Mujer policía<br />

Bajo un mismo rostro (1962)<br />

Delito (1962) Madre <strong>de</strong> Val<strong>de</strong>z<br />

La novia (1961)<br />

Todo el año es navidad (1960)<br />

Campo arado (1959)<br />

Procesado 1040 (1958) Doña María<br />

La hermosa mentira (1958)<br />

Después <strong>de</strong>l silencio (1956) Sra. Godoy<br />

Oro bajo (1956) Lucía<br />

Amor a primera vista (1956)<br />

Para vestir santos (1955)<br />

Los hermanos corsos (1955)<br />

Cuando los duen<strong>de</strong>s cazan perdices (1955)<br />

El con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Montecristo (1953)<br />

La mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s camelias (1953)<br />

La bestia <strong>de</strong>be morir (1952) Violeta<br />

De hombre a hombre (1949)<br />

Apenas un <strong>de</strong>lincuente (1949) Doña Emilia<br />

Los afincaos (1941)<br />

Mulleres da emigración<br />

173


Libertad Lamarque<br />

BOS AIRES 1908 /MEXICO 2000


LIBERTAD LAMARQUE<br />

Josefa Nieto González naceu en 1827 en Santa María <strong>de</strong> Gonzar,<br />

concello <strong>de</strong> O Pino, e <strong>de</strong> Ventura Bouza Fernán<strong>de</strong>z. Deste<br />

matrimonio nacerá a súa única fil<strong>la</strong>, Josefa Bouza Nieto. Naquel<br />

pobo preto do camiño <strong>de</strong> Santiago, a familia trabal<strong>la</strong>ba a terra.<br />

A vida na al<strong>de</strong>a por aqueles anos era moi dura. Traballábase <strong>de</strong><br />

sol a sol, para alimentarse tan só e <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> maneira.<br />

O matrimonio coa súa fil<strong>la</strong> <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n tras<strong>la</strong>darse a vivir a<br />

Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>, establecéndose na Rúa Traviesa Nº<br />

20. Cando aínda Josefa era unha moza, morre seu pai. Despois<br />

duns anos, a súa nai casa con Manuel Montero Adrán.<br />

Josefa, ao chegar a Composte<strong>la</strong>, comezou os seus estudos, e<br />

aos 15 anos coñeceu a Pedro Quinte<strong>la</strong>, co que casou <strong>de</strong> inmediato.<br />

O matrimonio tivo dous fillos, <strong>de</strong> nome Eduviges e<br />

Gonzalo. Anos <strong>de</strong>spois viaxaron todos cara a Arxentina, fixando<br />

resi<strong>de</strong>ncia en Rosario, on<strong>de</strong> naceron outros cinco fillos:<br />

Elena, Pepita, Amelia, Pedro e Aurora.<br />

Rosario era por aqueles anos unha cida<strong>de</strong> moi vincu<strong>la</strong>da ao seu<br />

porto. Alí habían xermo<strong>la</strong>do as i<strong>de</strong>as libertarias e socialistas<br />

traídas polos inmigrantes. Don Pedro, como lle dicían os seus<br />

veciños, tivo que trabal<strong>la</strong>r duro coa axuda <strong>de</strong> Josefa para<br />

po<strong>de</strong>rlle dar unha vida digna á súa numerosa familia. Tras unha<br />

breve enfermida<strong>de</strong> Pedro Quinte<strong>la</strong> morreu, <strong>de</strong>ixando viúva a<br />

dona Pepa cos seus sete fillos. Logo <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s penurias Josefa<br />

Bouzá logrou reface-lo seu fogar. Coñece a Gau<strong>de</strong>ncio<br />

Lamarque, nacido en Uruguai e fillo <strong>de</strong> franceses, que reca<strong>la</strong>ra<br />

en Rosario. Gau<strong>de</strong>ncio era un home <strong>de</strong> pensamento anarquista,<br />

expresaba as súas i<strong>de</strong>as a través <strong>de</strong> pequenas obras teatrais<br />

que representaban obreiros sindicalizados.<br />

Casaron e axiña naceu unha nena, á que puxeron o nome <strong>de</strong><br />

Libertad. Esta nena morreu catro anos <strong>de</strong>spois, o mesmo ca<br />

un varón, ao que puxeran o nome <strong>de</strong> Lirio. Un terceiro fillo<br />

naceu morto.<br />

Mulleres da emigración<br />

177


Nai <strong>de</strong> Libertad.<br />

Libertad aos 5 anos.<br />

Libertad sentada no chan, no centro da imaxe<br />

178 Mulleres da emigración<br />

A pesar das pérdidas dos seus últimos fillos, a parel<strong>la</strong> fixo<br />

o último intento, esta vez con máis sorte.<br />

O 24 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1908 naceu Libertad. Seus pais volveron<br />

repeti-lo nome da súa irmá falecida, nome moi<br />

común nas familias anarquistas. Por aqueles anos, a familia<br />

vivía na rúa Ituzaingó, entre Presi<strong>de</strong>nte Roca e España.<br />

Logo viviron en Montevi<strong>de</strong>o unha longa tempada.<br />

Os estudos primarios realizounos no Colexio "Juana<br />

B<strong>la</strong>nco", na rúa Bos Aires da cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Rosario.<br />

Tiña só 7 anos cando fixo a súa primeria presentación en<br />

escena, nunha peza teatral <strong>de</strong> Rodolfo González Pacheco.<br />

Ninguén da familia cantaba profesionalmente, pero a música<br />

era compañeira habitual no fogar; a nai entonaba cop<strong>la</strong>s<br />

e morriñentas cancións galegas, pasodobles e habaneiras.<br />

No comedor, encol da mesa, o fonógrafo da RCA Víctor<br />

recorría a discoteca familiar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> "Matinata" por Caruso<br />

a guajiras, valses e tangos. Xuntos Elena, Amelia, Pepita<br />

e Pedro, aos que se unía a voceciña infantil <strong>de</strong> Libertad,<br />

organizaban verda<strong>de</strong>iros coros entoando cancións,<br />

seguindo a dona Pepa e coa dirección <strong>de</strong> Gau<strong>de</strong>ncio.<br />

O que alimentaba tamén ese entusiasmo colectivo eran as<br />

publicacións da época: "A alma que canta" e <strong>de</strong>spois<br />

"Canta c<strong>la</strong>ro". Libertad trataba sempre <strong>de</strong> se-<strong>la</strong> primeira en<br />

apo<strong>de</strong>rarse das revistas e, cunha memoria prodixiosa,<br />

aprendía as súas letras.


A nena Libertad experimentou o recoñecemento público<br />

durante os bailes <strong>de</strong> entroido, nos que foi premiada polos<br />

seus disfraces. O ap<strong>la</strong>uso impulsou á rapaza a memorizar<br />

cancións <strong>de</strong> moda e convertiuse en cancionista das representacións<br />

do entroido. Tamén comezou a cantar en funcións<br />

organizadas en beneficio <strong>de</strong> obreiros en folga.<br />

En Rosario, como consecuencia dunha folga <strong>de</strong> pana<strong>de</strong>iros,<br />

don Gau<strong>de</strong>ncio <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> cooperar na organización dun festival<br />

para recaudar fondos, e no Cine "Pampero" Libertad<br />

Lamarque nena constituirase nun dos números fortes do<br />

espectáculo. O público ovacionábaa enfervorizado.<br />

Seguiu actuando en grupos <strong>de</strong> aficionados. Cando era<br />

só unha moza foi vista polo actor, director e empresario<br />

José Constanzo, que lle propuso integrar un grupo <strong>de</strong><br />

teatro que el dirixía para facer unha xira por Bos Aires<br />

e o interior da provincia <strong>de</strong> Santa Fe. Con 14 anos <strong>de</strong>buta<br />

con esa compañía en Coronel Suárez, on<strong>de</strong> cantou<br />

unha canción cun éxito espectacu<strong>la</strong>r. En 1923, o empresario<br />

do Teatro Nacional <strong>de</strong> Bos Aires ofrécelle un ano<br />

<strong>de</strong> contrato para que traballe alí. Debuta nese teatro con<br />

"O dono do pobo" e queda durante 3 anos, interpretando<br />

diversas obras. Estando nun ensaio, unha tar<strong>de</strong> achégase<br />

Gerardo Matos Rodríguez para que lle estree un<br />

tango, "Mocosita", que tivo un impresionante éxito.<br />

Gravou o seu primeiro disco en 1926:<br />

¨Intimas e Déixao¨. Seguiu gravando discos<br />

para a empresa Víctor.<br />

Aos 19 anos coñece a un apuntador da<br />

compañía do "Nacional" e, a pesar da opinión<br />

contraria dos seus pais, casa con<br />

Emilio Romero, que é o pai da súa fil<strong>la</strong><br />

Mirtha. Esa re<strong>la</strong>ción axiña se <strong>de</strong>sgastaría,<br />

iniciándose un camiño cara á separación.<br />

Na súa carreira como cantante gravou case<br />

800 temas. Interpretou cancións <strong>de</strong> Carlos<br />

Gar<strong>de</strong>l, Mariano Mores, Agustín Lara,<br />

Armando Manzanero, Ernesto Lecuona etc.<br />

En 1936 co inicio da guerra civil en<br />

España, Libertad toma posición activa en<br />

solidarieda<strong>de</strong> coa Segunda República,<br />

mesmo canta en varios actos realizados no<br />

Estadio Lunha Park <strong>de</strong> Bos Aires.<br />

Na súa longa traxectoria como actriz protagonizou<br />

61 pelícu<strong>la</strong>s. Nunha <strong>de</strong><strong>la</strong>s suce<strong>de</strong>u<br />

o famoso <strong>de</strong>sencontro con Eva Perón<br />

durante os anos corenta.<br />

Mulleres da emigración<br />

Libertad <strong>de</strong> moza.<br />

Libertad xunto ao seu pai.<br />

179


Libertad actuando.<br />

180 Mulleres da emigración<br />

Fermín Chávez, no seu libro "Eva Perón na historia", danos a<br />

súa versión do acontecido:<br />

"No curso da filmación tivo lugar un inci<strong>de</strong>nte entre Duarte e<br />

Lamarque que ía ser agrandado por <strong>de</strong>mais en boca dos inimigos<br />

<strong>de</strong> Evita. Díxose que Libertad déralle unha <strong>la</strong>bazada, o que<br />

<strong>de</strong>u lugar a unha inimiza<strong>de</strong> in<strong>de</strong>leble. Non é verda<strong>de</strong>; o propio<br />

Soffici encargouse <strong>de</strong> <strong>de</strong>sincha-lo globo nunha entrevista xornalística.<br />

Ocorreu que un día Evita chegou uns cantos minutos<br />

tar<strong>de</strong> á filmación e Libertad Lamarque, que era unha profesional<br />

moi esixente e á vez moi cumpridora nos horarios, recriminoulle<br />

a súa tardanza, ao tempo que lle endosou un abuso propio <strong>de</strong><br />

quen se sentía protexida por un alto funcionario. Evita comeuse<br />

o reto sen chistar, pero <strong>de</strong>spois suce<strong>de</strong>u algo que a Lamarque


non previra: un día e<strong>la</strong> tamén chegou tar<strong>de</strong> e isto alimentou<br />

a réplica <strong>de</strong> quen sufrira aque<strong>la</strong> forte reprimenda.<br />

Na seguinte xornada <strong>de</strong> filmación Evita<br />

retrasouse máis do que Libertad cometera. E nas<br />

xornadas vin<strong>de</strong>iras produciuse unha competencia<br />

para ver quen chegaba máis tar<strong>de</strong>. A contienda só<br />

tivo fin cando Soffici lle pediu a Hugo <strong>de</strong>l Carril que<br />

intervise: "Hugo -pregoulle- voste<strong>de</strong> que é amigo<br />

das dúas, axú<strong>de</strong>me." E así puido seguir co traballo<br />

do film, notablemente retrasado".<br />

Morreu en México, a súa segunda patria, o 12 <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 2000. Brillou como actriz cinematográfica<br />

e teatral, foi dona dunha aguda voz <strong>de</strong> soprano,<br />

e é unha das primeiras cancionistas <strong>de</strong> tango. É coñecida<br />

ata hoxe como "A noiva <strong>de</strong> América"<br />

Algúns dos seus filmes máis importantes.<br />

El alma <strong>de</strong> bandoneón (1936)<br />

Besos brujos (1937)<br />

Caminito <strong>de</strong> Gloria (1939)<br />

La casa <strong>de</strong>l recuerdo (1940)<br />

Yo conocí a esa mujer (1942)<br />

La cabalgata <strong>de</strong>l circo (1945)<br />

Creer en tío esposa e amante (1960)<br />

La mamá <strong>de</strong> a novia (1978)<br />

Libertad, actuando con Pedro<br />

Infante. Ano 1953.<br />

Logo dunha colecta que<br />

realizou no Teatro<br />

Presi<strong>de</strong>nte Alvear, visita<br />

inesperada <strong>de</strong> Perón.<br />

Mulleres da emigración<br />

181


Xunto a Arturo <strong>de</strong><br />

Córdova. Na pelícu<strong>la</strong> “Por<br />

algo se es alguien”.<br />

182 Mulleres da emigración<br />

La dama <strong>de</strong>l velo (1949)<br />

La mujer sin lágrimas (1951)<br />

Nunca es tar<strong>de</strong> para amar (1953)<br />

La mujer X (1955)<br />

Bambalinas (1957)<br />

La mujer que no tuvo infancia (1957)<br />

Sabrás que te quiero (1959)<br />

Amor en a sombra (1960)<br />

Canta mi corazón (1965)<br />

El fillo prodigio (1969)<br />

Rosas b<strong>la</strong>ncas para mi hermana negra (1970)<br />

Negro es un bello color (1974)<br />

La loca <strong>de</strong> los mi<strong>la</strong>gros (1975)<br />

Algunhas das nove<strong>la</strong>s nas que participou.<br />

"Esmeralda" (Venezue<strong>la</strong> 1972)<br />

"Mamá" (Venezue<strong>la</strong> 1975)


"Soledad" (México 1980)<br />

"Amada" (Argentina 1985)<br />

"La Usurpadora" (México 1998)<br />

"Carita <strong>de</strong> Ángel" (México 2000)<br />

Os seus tangos máis recordados<br />

"Nostalgias",<br />

"Cando vuelva a tu <strong>la</strong>do"<br />

"Historia <strong>de</strong> un amor"<br />

"Arráncame a vida"<br />

"En esta tar<strong>de</strong> gris"<br />

"En mi viejo San Juan"<br />

"Estrellita <strong>de</strong>l Sur"<br />

"Mi noche sin ti"<br />

"Cantando"<br />

"Mocosita"<br />

"Inspiración"<br />

Mulleres da emigración<br />

183


LIBERTAD LAMARQUE<br />

Josefa Nieto González nació en 1827 en Santa María <strong>de</strong><br />

Gonzar, concello <strong>de</strong> O Pino, y <strong>de</strong> Ventura Bouza Fernán<strong>de</strong>z.<br />

(Falta redacción). De este matrimonio nacerá su única hija,<br />

Josefa Bouza Nieto. En aquel pueblo cerca <strong>de</strong>l camino <strong>de</strong><br />

Santiago, <strong>la</strong> familia trabajaba <strong>la</strong> tierra. La vida en <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a<br />

por aquellos años era muy dura. Se trabajaba <strong>de</strong> sol a sol,<br />

para tan solo alimentarse y <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> manera.<br />

El matrimonio con su hija <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n tras<strong>la</strong>darse a vivir a Santiago<br />

<strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>, estableciéndose en <strong>la</strong> Rúa Traviesa Nº 20.<br />

Cuando aún Josefa era una joven, fallece su padre. Después <strong>de</strong><br />

unos años, su madre se casa con Manuel Montero Adrán.<br />

Josefa, al llegar a Composte<strong>la</strong>, comenzó sus estudios, y a los<br />

15 años conoció a Pedro Quinte<strong>la</strong>, con quien se casó <strong>de</strong> inmediato.<br />

El matrimonio tuvo dos hijos, <strong>de</strong> nombre Eduviges y<br />

Gonzalo. Años <strong>de</strong>spués viajaron todos hacia <strong>la</strong> Argentina,<br />

fijando resi<strong>de</strong>ncia en Rosario, don<strong>de</strong> nacieron otros cinco<br />

hijos: Elena, Pepita, Amelia, Pedro y Aurora.<br />

Rosario era por aquellos años una ciudad muy vincu<strong>la</strong>da a su<br />

puerto. Allí habían germinado <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as libertarias y socialistas<br />

traídas por los inmigrantes. Don Pedro, como le <strong>de</strong>cían sus<br />

vecinos, tuvo que trabajar duro con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> Josefa para<br />

po<strong>de</strong>r darle una vida digna a su numerosa familia. Tras una<br />

breve enfermedad Pedro Quinte<strong>la</strong> falleció, <strong>de</strong>jando viuda a<br />

doña Pepa con sus siete hijos. Luego <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s penurias<br />

Josefa Bouzá logró rehacer su hogar. Conoce a Gau<strong>de</strong>ncio<br />

Lamarque, nacido en Uruguay e hijo <strong>de</strong> franceses, que había<br />

reca<strong>la</strong>do en Rosario. Gau<strong>de</strong>ncio era un hombre <strong>de</strong> pensamiento<br />

anarquista, expresaba sus i<strong>de</strong>as a través <strong>de</strong> pequeñas obras<br />

teatrales que representaban obreros sindicalizados.<br />

Se casaron y muy pronto nació una niña, a <strong>la</strong> que pusieron el<br />

nombre <strong>de</strong> Libertad. Esta niña falleció cuatro años <strong>de</strong>spués, lo<br />

mismo que un varón, al que habían puesto el nombre <strong>de</strong> Lirio.<br />

Un tercer hijo nació muerto.<br />

Mulleres da emigración<br />

185


186 Mulleres da emigración<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> sus últimos hijos, <strong>la</strong> pareja hizo el<br />

último intento, esta vez con más suerte.<br />

El 24 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1908 nació Libertad. Sus padres volvieron<br />

a repetir el nombre <strong>de</strong> su hermana fallecida, nombre muy<br />

común en <strong>la</strong>s familias anarquistas. Por aquellos años, <strong>la</strong> familia<br />

vivía en <strong>la</strong> calle Ituzaingó, entre Presi<strong>de</strong>nte Roca y España.<br />

Luego vivieron en Montevi<strong>de</strong>o una <strong>la</strong>rga temporada.<br />

Los estudios primarios los realizó en el Colegio "Juana<br />

B<strong>la</strong>nco", en <strong>la</strong> calle Buenos Aires <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Rosario.<br />

Tenía solo 7 años cuando hizo su primera presentación en escena,<br />

en una pieza teatral <strong>de</strong> Rodolfo González Pacheco.<br />

Nadie <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia cantaba profesionalmente, pero <strong>la</strong> música<br />

era compañera habitual en el hogar; <strong>la</strong> madre entonaba cop<strong>la</strong>s<br />

y nostálgicas canciones gallegas, pasodobles y habaneras.<br />

En el comedor, sobre <strong>la</strong> mesa, el fonógrafo <strong>de</strong> <strong>la</strong> RCA Víctor<br />

recorría <strong>la</strong> discoteca familiar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> "Matinata" por Caruso a<br />

guajiras, valses y tangos. Juntos Elena, Amelia, Pepita y Pedro,<br />

a los que se unía <strong>la</strong> vocecita infantil <strong>de</strong> Libertad, organizaban<br />

verda<strong>de</strong>ros coros entonando canciones, siguiendo a Doña Pepa<br />

y con <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Gau<strong>de</strong>ncio.<br />

Lo que alimentaba también ese entusiasmo colectivo eran <strong>la</strong>s<br />

publicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> época: "El alma que canta" y <strong>de</strong>spués "Canta<br />

c<strong>la</strong>ro". Libertad trataba siempre <strong>de</strong> ser <strong>la</strong> primera en apo<strong>de</strong>rarse<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s revistas y, con una memoria prodigiosa, aprendía sus letras.<br />

La niña Libertad experimentó el reconocimiento público<br />

durante los bailes <strong>de</strong> carnaval, en los cuales fue premiada por<br />

sus disfraces. El ap<strong>la</strong>uso impulsó a <strong>la</strong> muchachita a memorizar<br />

canciones <strong>de</strong> moda y se convirtió en cancionista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s representaciones<br />

carnavalescas. También comenzó a cantar en funciones<br />

organizadas a beneficio <strong>de</strong> obreros en huelga.<br />

En Rosario, a raíz <strong>de</strong> una huelga <strong>de</strong> pana<strong>de</strong>ros, don Gau<strong>de</strong>ncio<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> cooperar en <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> un festival para recaudar<br />

fondos, y en el Cine "Pampero" Libertad Lamarque niña se<br />

constituirá en uno <strong>de</strong> los números fuertes <strong>de</strong>l espectáculo. El<br />

público <strong>la</strong> ovacionaba enfervorizado.<br />

Siguió actuando en grupos <strong>de</strong> aficionados. Cuando era sólo<br />

una jovencita fue vista por el actor, director y empresario José<br />

Constanzo, que le propuso integrar un grupo <strong>de</strong> teatro que él<br />

dirigía para hacer una gira por Buenos Aires y el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

provincia <strong>de</strong> Santa Fe. Con 14 años <strong>de</strong>buta con esa compañía<br />

en Coronel Suárez, don<strong>de</strong> cantó una canción con un éxito<br />

espectacu<strong>la</strong>r. En 1923, el empresario <strong>de</strong>l Teatro Nacional <strong>de</strong><br />

Buenos Aires le ofrece un año <strong>de</strong> contrato para que trabaje allí.<br />

Debuta en ese teatro con "El dueño <strong>de</strong>l pueblo" y se queda


durante 3 años, interpretando diversas obras. Estando en un<br />

ensayo, una tar<strong>de</strong> se acerca Gerardo Matos Rodríguez para que<br />

le estrene un tango, "Mocosita", que tuvo un impresionante<br />

éxito. Grabó su primer disco en 1926: ¨Intimas y Déjalo¨.<br />

Siguió grabando discos para <strong>la</strong> empresa Víctor.<br />

A los 19 años conoce a un apuntador <strong>de</strong> <strong>la</strong> compañía <strong>de</strong>l<br />

"Nacional" y, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión contraria <strong>de</strong> sus padres, se<br />

casa con Emilio Romero, que es el padre <strong>de</strong> su hija Mirtha. Esa<br />

re<strong>la</strong>ción pronto se <strong>de</strong>sgastaría, iniciándose un sen<strong>de</strong>ro hacia <strong>la</strong><br />

separación. En su carrera como cantante grabó casi 800 temas.<br />

Interpretó canciones <strong>de</strong> Carlos Gar<strong>de</strong>l, Mariano Mores,<br />

Agustín Lara, Armando Manzanero, Ernesto Lecuona etc.<br />

En 1936 con el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra civil en España, Libertad<br />

toma posición activa en solidaridad con <strong>la</strong> Segunda República,<br />

incluso canta en varios actos realizados en el Estadio Luna<br />

Park <strong>de</strong> Buenos Aires.<br />

En su <strong>la</strong>rga trayectoria como actriz protagonizó 61 pelícu<strong>la</strong>s.<br />

En una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s sucedió el famoso <strong>de</strong>sencuentro con Eva Perón<br />

durante los años cuarenta.<br />

Fermín Chávez, en su libro "Eva Perón en <strong>la</strong> historia", nos da<br />

su versión <strong>de</strong> lo ocurrido:<br />

"En el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong> filmación tuvo lugar un inci<strong>de</strong>nte entre<br />

Duarte y Lamarque que iba a ser agrandado por <strong>de</strong>más en boca<br />

<strong>de</strong> los enemigos <strong>de</strong> Evita. Se dijo que Libertad le había propinado<br />

una cachetada, lo que habría dado lugar a una enemistad<br />

in<strong>de</strong>leble. No es verdad; el propio Soffici se encargó <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinf<strong>la</strong>r<br />

el globo en una entrevista periodística. Ocurrió que un día<br />

Evita llegó unos cuantos minutos tar<strong>de</strong> a <strong>la</strong> filmación y Libertad<br />

Lamarque, que era una profesional muy exigente y a <strong>la</strong> vez muy<br />

cumplidora en los horarios, le recriminó su atraso, al tiempo<br />

que le endilgaba un abuso propio <strong>de</strong> quien se sentía protegida<br />

por un alto funcionario. Evita se comió el reto sin chistar, pero<br />

<strong>de</strong>spués sucedió algo que <strong>la</strong> Lamarque no había previsto: un día<br />

el<strong>la</strong> también se atrasó y esto alimentó <strong>la</strong> réplica <strong>de</strong> quien había<br />

sufrido aquel<strong>la</strong> fuerte reprimenda. En <strong>la</strong> próxima jornada <strong>de</strong> filmación<br />

Evita se retrasó más <strong>de</strong> lo que Libertad había cometido.<br />

Y en <strong>la</strong>s jornadas veni<strong>de</strong>ras se entabló una competencia para<br />

ver quién llegaba más tar<strong>de</strong>. La contienda solo tuvo fin cuando<br />

Soffici le pidió a Hugo <strong>de</strong>l Carril que interviniera: "Hugo -le<br />

rogó- usted que es amigo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos, ayú<strong>de</strong>me." Y así pudo<br />

seguir con el trabajo <strong>de</strong>l film, notablemente retrasado".<br />

Falleció en México, su segunda patria, el 12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

2000. Brilló como actriz cinematográfica y teatral, fue dueña <strong>de</strong><br />

una aguda voz <strong>de</strong> soprano, y es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras cancionistas<br />

<strong>de</strong> tango. Se <strong>la</strong> conoce hasta hoy como "La novia <strong>de</strong> América"<br />

Mulleres da emigración<br />

187


188 Mulleres da emigración<br />

Algunos <strong>de</strong> sus filmes más importantes:<br />

El alma <strong>de</strong> bandoneón (1936)<br />

Besos brujos (1937)<br />

Caminito <strong>de</strong> Gloria (1939)<br />

La casa <strong>de</strong>l recuerdo (1940)<br />

Yo conocí a esa mujer (1942)<br />

La cabalgata <strong>de</strong>l circo (1945)<br />

Creer en tío esposa y amante (1960)<br />

La mamá <strong>de</strong> <strong>la</strong> novia (1978)<br />

La dama <strong>de</strong>l velo (1949)<br />

La mujer sin lágrimas (1951)<br />

Nunca es tar<strong>de</strong> para amar (1953)<br />

La mujer X (1955)<br />

Bambalinas (1957)<br />

La mujer que no tuvo infancia (1957)<br />

Sabrás que te quiero (1959)<br />

Amor en <strong>la</strong> sombra (1960)<br />

Canta mi corazón (1965)<br />

El hijo prodigio (1969)<br />

Rosas b<strong>la</strong>ncas para mi hermana negra (1970)<br />

Negro es un bello color (1974)<br />

La loca <strong>de</strong> los mi<strong>la</strong>gros (1975)<br />

Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nove<strong>la</strong>s en <strong>la</strong>s que participó.<br />

"Esmeralda" (Venezue<strong>la</strong> 1972)<br />

"Mamá" (Venezue<strong>la</strong> 1975)<br />

"Soledad" (México 1980)<br />

"Amada" (Argentina 1985)<br />

"La Usurpadora" (México 1998)<br />

"Carita <strong>de</strong> Ángel" (México 2000)<br />

Sus tangos más recordados<br />

"Nostalgias",<br />

"Cuando vuelva a tu <strong>la</strong>do"<br />

"Historia <strong>de</strong> un amor"<br />

"Arráncame <strong>la</strong> vida"<br />

"En esta tar<strong>de</strong> gris"<br />

"En mi viejo San Juan"<br />

"Estrellita <strong>de</strong>l Sur"<br />

"Mi noche sin ti"<br />

"Cantando"<br />

"Mocosita"<br />

"Inspiración"


Maruja Mallo<br />

VIVEIRO 1902 /MADRID 1995


MARUJA MALLO<br />

Maruxa Mallo naceu en Viveiro o 5 <strong>de</strong> xaneiro <strong>de</strong> 1902. O seu verda<strong>de</strong>iro<br />

nome era Ana María Manue<strong>la</strong> Josefa Gómez González,<br />

aínda que todo o mundo a coñeceu como Maruxa Mallo.<br />

Foron os seus pais o madrileño Xusto Gómez Mallo e a viguesa<br />

María do Pi<strong>la</strong>r González. Pertenceu a unha familia numerosa,<br />

sendo e<strong>la</strong> a cuarta fil<strong>la</strong> <strong>de</strong> catorce irmáns.<br />

O pai <strong>de</strong> Maruxa era empregado <strong>de</strong> aduanas. Po<strong>la</strong> profesión do<br />

pai, a familia <strong>de</strong>sprázase por distintos portos ou pasos fronteirizos.<br />

A nenez <strong>de</strong> Maruxa transcorre en vi<strong>la</strong>s como Verín,<br />

Corcubión ou Tui. Sendo xa unha moza tras<strong>la</strong>dáronse a Avilés,<br />

on<strong>de</strong> nace a súa vocación polo <strong>de</strong>buxo. Alí comeza a copiar as<br />

ilustracións que aparecían nas revistas da época e a face-los<br />

seus primeiros <strong>de</strong>buxos. Nesta cida<strong>de</strong> coñece ao pintor avilesino<br />

Luis Bayón, quen anos máis tar<strong>de</strong> tamén sería membro da<br />

Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Be<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> San Fernando.<br />

Con 20 anos, viaxa a Madrid en 1922 para estudar na Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Be<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> San Fernando, on<strong>de</strong> estudou ata<br />

1926. Alí se re<strong>la</strong>ciona con artistas, escritores e cineastas<br />

como Salvador Dalí, Fe<strong>de</strong>rico García Lorca, Luis Buñuel,<br />

María Zambrano ou Rafael Alberti, co que mantén unha<br />

re<strong>la</strong>ción sentimental ata que coñece a María Teresa León. En<br />

1927 forma parte da <strong>de</strong>nominada Primeira Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Vallecas con Alberto Sánchez, Benjamín Palencia, Luis<br />

Castel<strong>la</strong>nos, entre outros. A través da amiza<strong>de</strong> con Miguel<br />

Hernán<strong>de</strong>z, <strong>de</strong>scobre esteticamente as terras <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>.<br />

Durante a década dos 20 trabal<strong>la</strong> así mesmo para numerosas<br />

publicacións literarias como A gaceta literaria, O almanaque literario<br />

ou A Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte e realiza portadas <strong>de</strong> varios<br />

libros. Ortega e Gasset coñece os seus cadros en 1928 e organízalle<br />

unha exposición nos salóns da Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte.<br />

Exhibíu <strong>de</strong>z óleos que representaban pob<strong>la</strong>dos cheos <strong>de</strong> sol, toureiros<br />

e mano<strong>la</strong>s, así coma estampas coloreadas <strong>de</strong> maquinaria,<br />

Mulleres da emigración<br />

191


Con Salvador Dalí e<br />

Ernestina Champourcin<br />

(1925) Fundación García.<br />

192 Mulleres da emigración<br />

<strong>de</strong>portes e cine <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> século. A exposición<br />

foi todo un acontecemento cultural en Madrid,<br />

e tamén punto <strong>de</strong> partida para que Maruxa fora xulgada<br />

po<strong>la</strong> súa obra e non po<strong>la</strong> súa condición feminina.<br />

Ortega introdúcea no seu selecto círculo.<br />

Convírtese así nunha das protagonistas <strong>de</strong> España.<br />

En 1932 obtén unha pensión da Xunta <strong>de</strong><br />

Ampliación <strong>de</strong> Estudos para ir a París, on<strong>de</strong> coñece<br />

a René Magritte, Max Ernst, Joan Miró e<br />

Giorgio <strong>de</strong> Chirico, e participa en tertulias con<br />

André Bretón e Paul Éluard. Alí comeza a súa etapa<br />

surrealista. A súa pintura cambiou radicalmente e<br />

alcanzou a maestría, tanto que o mesmo Bretón lle<br />

mercou en 1932 o cadro titu<strong>la</strong>do Espantapájaros,<br />

obra poboada <strong>de</strong> espectros que hoxe é consi<strong>de</strong>rada<br />

unha das gran<strong>de</strong>s obras do surrealismo.<br />

Regresou a Madrid e participou activamente na<br />

Socieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Artistas Ibéricos. Daque<strong>la</strong> adquirira<br />

xa tal notorieda<strong>de</strong> que o goberno francés mercou<br />

un dos seus cadros para expoñelo no Museo<br />

Nacional <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

En 1933, Maruxa Mallo, comprometida coa República, adicouse<br />

a ensinar <strong>de</strong>buxo e cerámica no madrileño Instituto <strong>de</strong><br />

Arévalo. Un ano máis tar<strong>de</strong> estudou matemáticas e xeometría<br />

a fin <strong>de</strong> aplicalos na súa obra, principalmente na cerámica.<br />

En Madrid frecuenta algunhas das tertulias máis concorridas<br />

daqueles tempos: Zahara, Granja <strong>de</strong>l Henar. Aqueles cafés eran<br />

frecuentados por intelectuais galegos que residían na capital: os<br />

irmáns Dieste, Laxeiro, Fe<strong>de</strong>rico Ribas, Ramón Suárez Picallo,<br />

Eugenio Granell, Enrique Fernán<strong>de</strong>z Sendón "Fersen", Lorenzo<br />

Vare<strong>la</strong>, Cándido Fernán<strong>de</strong>z Mazas, Caste<strong>la</strong>o e o dirixente sindical<br />

e periodista Alberto Fernán<strong>de</strong>z Mezquita. Por aqueles anos,<br />

Mezquita era un mozo ourensán <strong>de</strong> forte sentimento galeguista,<br />

aínda que estaba vincu<strong>la</strong>do á corrente Esquerda Comunista, que<br />

posteriormente se converte no POUM. Maruxa e Alberto namóranse<br />

e comeza unha apaixoada re<strong>la</strong>ción.<br />

O seu vínculo coa intelectualida<strong>de</strong> galega lévaa a participar<br />

como docente nas Misións Pedagóxicas, que a fan percorre-<strong>la</strong><br />

súa Galicia natal.<br />

Por aqueles anos, Mezquita e Maruxa Mallo manteñen unha<br />

estreita re<strong>la</strong>ción con Rómulo Gallegos, quen tódolos anos<br />

veraneaba en Bueu. A praia <strong>de</strong> Beluso converteuse no lugar <strong>de</strong><br />

encontro dos exiliados venezo<strong>la</strong>nos e intelectuais galegos<br />

amantes daque<strong>la</strong>s paraxes encantadas. Entre os asiduos visitantes<br />

venezo<strong>la</strong>nos estaban o poeta Gonzalo Barrios, Nelsón


Himiob, o doutor Raúl García Arocha, Juan Oropesa, tamén<br />

estivo o doutor Rafael Ramón Irzabal e o arquitecto Enrique<br />

García Maldonado. Formaban tamén parte do grupo o <strong>de</strong>stacado<br />

escritor mexicano Andrés Iduarte e a súa esposa Gracie<strong>la</strong>.<br />

Po<strong>la</strong> parte galega, Fernán<strong>de</strong>z Mezquita, Maruxa Mallo,<br />

Fe<strong>de</strong>rico Ribas, Arturo Cuadrado e Johan Carbalheira eran asiduos<br />

visitantes <strong>de</strong>sta veraniega tertulia.<br />

A pesar <strong>de</strong> que Rómulo Gallegos se tras<strong>la</strong>da a Caracas, os seus<br />

amigos Fernán<strong>de</strong>z Mezquita e Maruxa Mallo <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n repeti<strong>la</strong>s<br />

vacacións en Beluso. Coma sempre, frecuentaban as tertulias<br />

cos amigos da al<strong>de</strong>a, que se xuntaban no bar <strong>de</strong> Estévez. O<br />

tema obrigado, entre cunca e cunca <strong>de</strong> viño do país, eran os<br />

rumores <strong>de</strong> alzamento militar.<br />

No verán do ano 1929,<br />

unha foto do seu irmán<br />

Justo, en Cercedil<strong>la</strong>.<br />

Mulleres da emigración<br />

193


Maruja Mallo con Pablo<br />

Neruda en Praia Chile.<br />

194 Mulleres da emigración<br />

O 17 <strong>de</strong> xullo a nova que se comentaba entre os mariñeiros era<br />

a presentación nas Cortes <strong>de</strong> España do Estatuto <strong>de</strong> Galicia.<br />

Horas <strong>de</strong>spois comezaban a chegar os primeiros rumores <strong>de</strong><br />

sublevación no norte <strong>de</strong> África. O 18 a nova estaba confirmada;<br />

mentres tanto, Xosé da Torre inicia xunto aos militantes<br />

máis conscientes da bisbarra os preparativos para resisti-lo<br />

golpe fascista. O día 20 convócase unha folga xeral en Bueu.<br />

O xornalista Xesús Porte<strong>la</strong> no seu libro Johan Carballeira relátanos<br />

estes momentos:<br />

"Ese mesmo día, o tenente <strong>de</strong> alcal<strong>de</strong> Francisco Piñeiro e<br />

outros significativos lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> organizacións da esquerda e<br />

das centrais sindicais do pobo fretan dous camións requisados<br />

a Massó e Barreras e, po<strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, saen para Pontevedra con<br />

homes armados que teñen a intención <strong>de</strong> se poñer ás or<strong>de</strong>s do<br />

Gobernador Civil en <strong>de</strong>fensa da República; esta expedición foi<br />

<strong>de</strong>tida en Marín po<strong>la</strong>s forzas militares sublevadas do polígono<br />

<strong>de</strong> Tiro Janer e foi obrigada a voltar a Bueu..."


A noite do 22 un grupo <strong>de</strong> 30 veciños, entre eles<br />

José <strong>de</strong> <strong>la</strong> Torre, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n facer unha sabotaxe na<br />

ponte <strong>de</strong> Beireses, na estrada principal a<br />

Pontevedra. A inexperiencia daqueles mariñeiros<br />

fai que todo que<strong>de</strong> nun intento falido. Por aque<strong>la</strong>s<br />

datas, as tropas do "Movemento Nacional" contro<strong>la</strong>ban<br />

a situación e moitos dos resistentes <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n<br />

botarse ao monte. Alberto Mezquita e<br />

Maruxa Mallo intentan fuxir a Portugal.<br />

Con aquel frustrado e <strong>de</strong>sesperado intento <strong>de</strong><br />

resistencia comeza unha longa e triste historia<br />

para Bueu e os seus poboadores. O Alcal<strong>de</strong> Johan<br />

Carballeira foi <strong>de</strong>tido e posteriormente fusi<strong>la</strong>do.<br />

A mesma sorte correu o carpinteiro comunista,<br />

perseguido ferozmente ata ser asasinado.<br />

Maruxa Mallo, nunhas crónicas que escribe para o xornal A<br />

Vanguardia <strong>de</strong> Barcelona durante a guerra civil, <strong>de</strong>nuncia as atrocida<strong>de</strong>s<br />

que se estaban a cometer en Galicia: "Fa<strong>la</strong>rei daqueles<br />

que coñecín persoalmente, xa que o número <strong>de</strong> vítimas é incalcu<strong>la</strong>ble…Juan<br />

<strong>de</strong> a Torre, secretario do Partido Comunista <strong>de</strong> Bueu,<br />

a <strong>de</strong>rra<strong>de</strong>ira vez que o atopamos díxonos: "Eu non hei fuxir ás<br />

montañas. Eu quero a vitoria ou o cemiterio. O triunfo será noso."<br />

Uns días máis tar<strong>de</strong> era conducido ao concello <strong>de</strong> Bueu para ser<br />

encarcerado. Cando o foron buscar cinco fa<strong>la</strong>nxistas con cristos e<br />

pisto<strong>la</strong>s berráronlle "covar<strong>de</strong>" Eras ti o que onte patrocinába-<strong>la</strong><br />

liberda<strong>de</strong>.". " Dá<strong>de</strong>me un fusil e vere<strong>de</strong>s se son valente, contestou.<br />

Como se negou a saír <strong>de</strong> alí porque sabía on<strong>de</strong> o levaban,<br />

botouse sobre un dos fa<strong>la</strong>nxistas e cos <strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>sgarroulle media<br />

cara. Os fa<strong>la</strong>nxistas asestáronlle disquete puña<strong>la</strong>das e guindárono<br />

a rúa por un balcón do concello. Así lle arrincaron a vida a J. <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Torre, carpinteiro, construtor <strong>de</strong> bracas e bo mariñeiro."<br />

Maruxa Mallo e Mezquita pui<strong>de</strong>ron pasar a Portugal, sendo este<br />

último <strong>de</strong>tido na fronteira do país veciño e entregado aos fa<strong>la</strong>nxistas.<br />

Mezquita sufriu prisión e torturas. Maruxa logra chegar a<br />

Porto on<strong>de</strong> é protexida po<strong>la</strong> súa amiga Gabrie<strong>la</strong> Mistral, embaixadora<br />

<strong>de</strong> Chile, quen a axudou a se tras<strong>la</strong>dar a Bos Aires.<br />

O exilio<br />

En Arxentina recibe un rápido recoñecemento, co<strong>la</strong>bora na<br />

famosa revista <strong>de</strong> vanguardia Sur, na que tamén participaba<br />

Borges. É unha etapa da súa vida na que se <strong>de</strong>dica a viaxar.<br />

Vive entre Uruguai e Bos Aires. Tamén se suce<strong>de</strong>n as exposicións:<br />

París, Brasil e Nova York.<br />

Aos 37 anos publicou o libro O popu<strong>la</strong>r na plástica españo<strong>la</strong><br />

a través da miña obra (1939) e comezou a pintar especial-<br />

Mulleres da emigración<br />

Maruja Mallo.<br />

195


196 Mulleres da emigración<br />

mente retratos <strong>de</strong> mulleres, cun estilo que foi precursor da<br />

arte pop estadouni<strong>de</strong>nse.<br />

O escritor Arturo Cuadrado conta a súa re<strong>la</strong>ción con Maruxa<br />

Mallo: "Coñecín a Maruxa en Madrid, cando e<strong>la</strong> comezaba a<br />

triunfar na pintura. Lémbroa xunto a Ortega e Gasset, xove,<br />

chea <strong>de</strong> vida. A parte dunha xenial artista, era unha gran<br />

sedutora. Logo cando cheguei a Bos Aires exiliado no<br />

Massilia, reatopámonos con e<strong>la</strong> e con Luis Seoane, que chegara<br />

ao pouco tempo <strong>de</strong> esta<strong>la</strong>-<strong>la</strong> guerra civil.<br />

En Arxentina, víamonos a cotío nas nosas constantes tertulias<br />

que tiñamos no Tortoni. E<strong>la</strong> sempre era o centro das nosas reunións.<br />

A súa forma <strong>de</strong> ser e a súa vida apaixoada facíana <strong>de</strong>stacar<br />

fronte a outras mulleres do seu tempo."<br />

Comeza a recrea-<strong>la</strong> natureza sudamericana coa súa serie <strong>de</strong><br />

Marinas. Durante a época do Goberno do Xeneral Perón,<br />

Maruxa <strong>de</strong>ixa o país e trasládase a Nova York.<br />

Regresa a España en 1965, tras vintecinco anos <strong>de</strong> exilio.<br />

Na década dos 90 ofrecéronlle varias exposicións e premios,<br />

como a Medal<strong>la</strong> ao Mérito nas Be<strong>la</strong>s Artes e o Premio <strong>de</strong> Artes<br />

Plásticas <strong>de</strong> Madrid.<br />

O 6 <strong>de</strong> febreiro <strong>de</strong> 1995 morre en Madrid aos 93 anos.<br />

O pintor coruñés Eugenio Granell sinalou <strong>de</strong> Maruxa Mallo<br />

que foi "unha das gran<strong>de</strong>s artistas españo<strong>la</strong>s do século XX,<br />

cunha obra que ten unha trascen<strong>de</strong>ncia mundial”. "Maruxa<br />

Mallo, entre Verbena e Espantajo toda a beleza do mundo<br />

cabe <strong>de</strong>ntro do ollo, os seus cadros son os que vin pintados con<br />

máis imaxinación, emoción e sensualida<strong>de</strong>."<br />

Fe<strong>de</strong>rico García Lorca<br />

"As creacións estranas <strong>de</strong> Maruxa Mallo, entre as máis consi<strong>de</strong>rables<br />

da pintura actual, reve<strong>la</strong>ción poética e plástica, orixinal,<br />

"Cloacas" e "Campanarios" son precursores da visión<br />

plástica informalista".<br />

Paul Éluard<br />

"TI,<br />

"Ti que baixas ás cloacas on<strong>de</strong> as flores máis ca flores son xa<br />

uns tristes salivazos sen sonos e morres polos sumidoiros que<br />

<strong>de</strong>sembocan ás verbenas <strong>de</strong>sertas para resucitar ao filo dunha<br />

pedra mordida por un fungo arrincado, dime por qué as chuvias<br />

murchan as fol<strong>la</strong>s e as ma<strong>de</strong>iras. Aclárame esta dúbida<br />

que teño sobre as paisaxes. Espértame."<br />

Rafael Alberti, Ascensión <strong>de</strong> Maruja Mallo al subsuelo


MARUJA MALLO<br />

Maruja Mallo nació en Viveiro el 5 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 1902. Su verda<strong>de</strong>ro<br />

nombre era Ana María Manue<strong>la</strong> Josefa Gómez González,<br />

aunque todo el mundo <strong>la</strong> conoció como Maruja Mallo.<br />

Fueron sus padres el madrileño Justo Gómez Mallo y <strong>la</strong> viguesa<br />

María <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r González. Perteneció a una familia numerosa,<br />

siendo el<strong>la</strong> <strong>la</strong> cuarta hija <strong>de</strong> catorce hermanos.<br />

El padre <strong>de</strong> Maruja era empleado <strong>de</strong> aduanas. Por <strong>la</strong> profesión<br />

<strong>de</strong>l padre, <strong>la</strong> familia se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za por distintos puertos o pasos<br />

fronterizos. La niñez <strong>de</strong> Maruja trascurre en vil<strong>la</strong>s como Verín,<br />

Corcubión o Tui. Siendo ya una joven se tras<strong>la</strong>daron a Avilés,<br />

don<strong>de</strong> nace su vocación por el dibujo. Allí comienza a copiar <strong>la</strong>s<br />

ilustraciones que aparecían en <strong>la</strong>s revistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época y a hacer<br />

sus primeros dibujos. En esta ciudad conoce al pintor avilesino<br />

Luis Bayón, quien años más tar<strong>de</strong> también sería miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> San Fernando.<br />

Con 20 años, viaja a Madrid en 1922 para estudiar en <strong>la</strong> Real<br />

Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes <strong>de</strong> San Fernando, en don<strong>de</strong> estudió<br />

hasta 1926. Allí se re<strong>la</strong>ciona con artistas, escritores y cineastas<br />

como Salvador Dalí, Fe<strong>de</strong>rico García Lorca, Luis Buñuel,<br />

María Zambrano o Rafael Alberti, con el que mantiene una<br />

re<strong>la</strong>ción sentimental hasta que conoce a María Teresa León. En<br />

1927 forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada Primera Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Vallecas con Alberto Sánchez, Benjamín Palencia, Luis<br />

Castel<strong>la</strong>nos, entre otros. A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> amistad con Miguel<br />

Hernán<strong>de</strong>z, <strong>de</strong>scubre estéticamente <strong>la</strong>s tierras <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>.<br />

Durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 20 trabaja asimismo para numerosas<br />

publicaciones literarias como La gaceta literaria, El almanaque<br />

literario o <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte y realiza portadas <strong>de</strong> varios<br />

libros. Ortega y Gasset conoce sus cuadros en 1928 y le organiza<br />

una exposición en los salones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte.<br />

Exhibió diez óleos que representaban pob<strong>la</strong>dos llenos <strong>de</strong> sol,<br />

toreros y mano<strong>la</strong>s, así como estampas coloreadas <strong>de</strong> maquinaria,<br />

Mulleres da emigración<br />

197


198 Mulleres da emigración<br />

<strong>de</strong>portes y cine <strong>de</strong> principios <strong>de</strong> siglo. La exposición fue todo un<br />

acontecimiento cultural en Madrid, y también punto <strong>de</strong> partida<br />

para que Maruja fuera juzgada por su obra y no por su condición<br />

femenina. Ortega <strong>la</strong> introduce en su selecto círculo. Se convierte<br />

así en una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s protagonistas <strong>de</strong> España.<br />

En 1932 obtiene una pensión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Ampliación <strong>de</strong><br />

Estudios para ir a París, don<strong>de</strong> conoce a René Magritte, Max<br />

Ernst, Joan Miró y Giorgio <strong>de</strong> Chirico, y participa en tertulias<br />

con André Bretón y Paul Éluard. Allí comienza su etapa surrealista.<br />

Su pintura cambió radicalmente y alcanzó <strong>la</strong> maestría,<br />

tanto que el mismo Bretón le compró en 1932 el cuadro titu<strong>la</strong>do<br />

Espantapájaros, obra pob<strong>la</strong>da <strong>de</strong> espectros que hoy es consi<strong>de</strong>rada<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s obras <strong>de</strong>l surrealismo.<br />

Regresó a Madrid y participó activamente en <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong><br />

Artistas Ibéricos. Para entonces había adquirido tal notoriedad<br />

que el gobierno francés compró uno <strong>de</strong> sus cuadros para exponerlo<br />

en el Museo Nacional <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno.<br />

En 1933, Maruja Mallo, comprometida con <strong>la</strong> República, se<br />

<strong>de</strong>dicó a enseñar dibujo y cerámica en el madrileño Instituto <strong>de</strong><br />

Arévalo. Un año más tar<strong>de</strong> estudió matemáticas y geometría a<br />

fin <strong>de</strong> aplicarlos en su obra, principalmente en <strong>la</strong> cerámica.<br />

En Madrid frecuenta algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tertulias más concurridas<br />

<strong>de</strong> aquellos tiempos: Zahara, La Granja <strong>de</strong>l Henar. Aquellos<br />

cafés eran frecuentados por intelectuales gallegos que residían<br />

en <strong>la</strong> capital: los hermanos Dieste, Laxeiro, Fe<strong>de</strong>rico Ribas,<br />

Ramón Suárez Picallo, Eugenio Granell, Enrique Fernán<strong>de</strong>z<br />

Sendón "Fersen", Lorenzo Vare<strong>la</strong>, Cándido Fernán<strong>de</strong>z Mazas,<br />

Caste<strong>la</strong>o y el dirigente sindical y periodista Alberto Fernán<strong>de</strong>z<br />

Mezquita. Por aquellos años, Mezquita era un joven ourensano<br />

<strong>de</strong> fuerte sentimiento galleguista, aunque estaba vincu<strong>la</strong>do<br />

a <strong>la</strong> corriente Izquierda Comunista, que posteriormente se convierte<br />

en el POUM. Maruja y Alberto se enamoran y comienza<br />

una apasionada re<strong>la</strong>ción.<br />

Su vínculo con <strong>la</strong> intelectualidad gallega <strong>la</strong> lleva a participar<br />

como docente en <strong>la</strong>s Misiones Pedagógicas, que <strong>la</strong> hacen recorrer<br />

su Galicia natal.<br />

Por aquellos años, Mezquita y Maruja Mallo mantenían una<br />

estrecha re<strong>la</strong>ción con Rómulo Gallegos, quien todos los años<br />

veraneaba en Bueu. La p<strong>la</strong>ya <strong>de</strong> Beluso se convirtió en el lugar<br />

<strong>de</strong> encuentro <strong>de</strong> los exiliados venezo<strong>la</strong>nos e intelectuales gallegos<br />

amantes <strong>de</strong> aquellos parajes encantados. Entre los asiduos<br />

visitantes venezo<strong>la</strong>nos estaban el poeta Gonzalo Barrios,<br />

Nelsón Himiob, el doctor Raúl García Arocha, Juan Oropesa,<br />

también estuvo el doctor Rafael Ramón Irzabal y el arquitecto<br />

Enrique García Maldonado. Formaban también parte <strong>de</strong>l grupo


el <strong>de</strong>stacado escritor mexicano Andrés Iduarte y su esposa<br />

Gracie<strong>la</strong>. De <strong>la</strong> parte gallega, Fernán<strong>de</strong>z Mezquita, Maruja<br />

Mallo, Fe<strong>de</strong>rico Ribas, Arturo Cuadrado y Johan Carbalheira<br />

eran asiduos visitantes <strong>de</strong> esta veraniega tertulia.<br />

A pesar <strong>de</strong> que Rómulo Gallegos se tras<strong>la</strong>da a Caracas, sus<br />

amigos Fernán<strong>de</strong>z Mezquita y Maruja Mallo <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n repetir<br />

<strong>la</strong>s vacaciones en Beluso. Como siempre, frecuentaban <strong>la</strong>s tertulias<br />

con los amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a, que se juntaban en el bar <strong>de</strong><br />

Estévez. El tema obligado, entre taza y taza <strong>de</strong> vino <strong>de</strong>l país,<br />

eran los rumores <strong>de</strong> alzamiento militar.<br />

El 17 <strong>de</strong> julio <strong>la</strong> noticia que se comentaba entre los marineros<br />

era <strong>la</strong> presentación en <strong>la</strong>s Cortes <strong>de</strong> España <strong>de</strong>l Estatuto <strong>de</strong><br />

Galicia. Horas <strong>de</strong>spués comenzaban a llegar los primeros<br />

rumores <strong>de</strong> sublevación en el norte <strong>de</strong> África. El 18 <strong>la</strong> noticia<br />

estaba confirmada; mientras tanto, Xosé <strong>de</strong> <strong>la</strong> Torre inicia<br />

junto a los militantes más conscientes <strong>de</strong> <strong>la</strong> bisbarra los preparativos<br />

para resistir el golpe fascista. El día 20 se convoca una<br />

huelga general en Bueu.<br />

El periodista Xesús Porte<strong>la</strong> en su libro Johan Carballeira nos<br />

re<strong>la</strong>ta estos momentos:<br />

"Ese mismo día, el teniente <strong>de</strong> alcal<strong>de</strong> Francisco Piñeiro y otros<br />

significativos lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

centrales sindicales <strong>de</strong>l pueblo fletan dos camiones requisados a<br />

Massó y Barreras y, por <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, salen para Pontevedra con<br />

hombres armados que tienen <strong>la</strong> intención <strong>de</strong> ponerse a <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes<br />

<strong>de</strong>l Gobernador Civil en <strong>de</strong>fensa <strong>de</strong> <strong>la</strong> República; esta expedición<br />

fue <strong>de</strong>tenida en Marín por <strong>la</strong>s fuerzas militares sublevadas<br />

<strong>de</strong>l polígono <strong>de</strong> Tiro Janer y fue obligada a volver a Bueu..."<br />

La noche <strong>de</strong>l 22 un grupo <strong>de</strong> 30 vecinos, entre ellos Xosé <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Torre, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n hacer un sabotaje en el puente <strong>de</strong> Beireses, en<br />

<strong>la</strong> carretera general a Pontevedra. La inexperiencia <strong>de</strong> aquellos<br />

marineros hace fracasar <strong>la</strong> intentona. Por aquel<strong>la</strong> fecha, <strong>la</strong>s tropas<br />

<strong>de</strong>l "Movimento Nacional" contro<strong>la</strong>ban <strong>la</strong> situación y<br />

muchos <strong>de</strong> los resistintes <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n echarse al monte. Alberto<br />

Mezquita y Maruja Mallo intentan huir a Portugal.<br />

Con aquel frustrado y <strong>de</strong>sesperado intento <strong>de</strong> resistencia<br />

comienza una <strong>la</strong>rga y triste historia para Bueu y sus pob<strong>la</strong>dores.<br />

El Alcal<strong>de</strong> Johan Carballeira fue <strong>de</strong>tenido y posteriormente<br />

fusi<strong>la</strong>do. La misma suerte corrió el carpintero comunista, al<br />

que se le persiguió ferozmente, hasta asesinarlo.<br />

Maruja Mayo, en una crónicas que escribe para el periódico La<br />

Vanguardia <strong>de</strong> Barcelona durante <strong>la</strong> guerra civil, <strong>de</strong>nuncia <strong>la</strong>s<br />

atrocida<strong>de</strong>s que se estaban cometiendo en Galicia: "Hab<strong>la</strong>ré <strong>de</strong><br />

aquellos que conocí personalmente, ya que el número <strong>de</strong> víctimas<br />

es incalcu<strong>la</strong>ble…Juan <strong>de</strong> <strong>la</strong> Torre, secretario <strong>de</strong>l Partido<br />

Mulleres da emigración<br />

199


Comunista <strong>de</strong> Bueu, <strong>la</strong> última vez que lo encontramos nos dijo:<br />

"Yo no huiré a <strong>la</strong>s montañas. Yo quiero <strong>la</strong> victoria o el cementerio.<br />

El triunfo será nuestro." Unos días más tar<strong>de</strong> era conducido<br />

al ayuntamiento <strong>de</strong> Bueu para encarce<strong>la</strong>rlo. Cuando fueron a<br />

buscarlo 5 fa<strong>la</strong>ngistas con cristos y pisto<strong>la</strong>s le gritaron "cobar<strong>de</strong>"¿Eras<br />

tú el que ayer patrocinabas <strong>la</strong> libertad?.". " Dadme un<br />

fusil y veréis si soy valiente, contestó. Como se negó a salir <strong>de</strong><br />

allí porque sabía dón<strong>de</strong> lo llevaban, se aba<strong>la</strong>nzó sobre uno <strong>de</strong> los<br />

fa<strong>la</strong>ngistas y con los dientes le <strong>de</strong>sgarró media cara. Los fa<strong>la</strong>ngistas<br />

le asestaron disquete puña<strong>la</strong>das y lo arrojaron a <strong>la</strong> calle<br />

por un balcón <strong>de</strong>l ayuntamiento. Así le arrancaron <strong>la</strong> vida a J. <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Torre, carpintero, constructor <strong>de</strong> bracas y buen marinero."<br />

Maruja Mallo y Mezquita pudieron pasar a Portugal, siendo<br />

este último <strong>de</strong>tenido en <strong>la</strong> frontera <strong>de</strong>l país vecino y entregado<br />

a los fa<strong>la</strong>ngistas. Mezquita sufrió prisión y torturas. Maruja<br />

logra llegar a Porto don<strong>de</strong> es protegida por su amiga Gabrie<strong>la</strong><br />

Mistral, embajadora <strong>de</strong> Chile, quien <strong>la</strong> ayudó a tras<strong>la</strong>darse a<br />

Buenos Aires,<br />

El exilio<br />

200 Mulleres da emigración<br />

En Argentina recibe un rápido reconocimiento, co<strong>la</strong>bora en <strong>la</strong><br />

famosa revista <strong>de</strong> vanguardia Sur, en <strong>la</strong> que también participaba<br />

Borges. Es una etapa <strong>de</strong> su vida en <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>dica a viajar.<br />

Vive entre Uruguay y Buenos Aires. También se suce<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s<br />

exposiciones: París, Brasil y Nueva York.<br />

A los 37 años publicó el libro Lo popu<strong>la</strong>r en <strong>la</strong> plástica españo<strong>la</strong> a<br />

través <strong>de</strong> mi obra (1939) y empezó a pintar especialmente retratos<br />

<strong>de</strong> mujeres, cuyo estilo es precursor <strong>de</strong>l arte pop estadouni<strong>de</strong>nse.<br />

El escritor Arturo Cuadrado cuenta su re<strong>la</strong>ción con Maruja<br />

Mallo: "Conocí a Maruja en Madrid, cuando el<strong>la</strong> comenzaba<br />

a triunfar en <strong>la</strong> pintura. La recuerdo junto a Ortega y Gasset,<br />

joven, llena <strong>de</strong> vida. A parte <strong>de</strong> una genial artista, era una<br />

gran seductora. Luego cuando llegué a Buenos Aires exiliado<br />

en el Massilia, nos reencontramos con el<strong>la</strong> y con Luis Seoane,<br />

que habían llegado al poco tiempo <strong>de</strong> estal<strong>la</strong>r <strong>la</strong> guerra civil.<br />

En <strong>la</strong> Argentina, nos veíamos a menudo en nuestras constantes<br />

tertulias que teníamos en el Tortoni. El<strong>la</strong> siempre era el<br />

centro <strong>de</strong> nuestras reuniones. Su forma <strong>de</strong> ser y su vida apasionada<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>stacaba <strong>de</strong> otras mujeres <strong>de</strong> su tiempo."<br />

Comienza a recrear <strong>la</strong> naturaleza sudamericana con su serie <strong>de</strong><br />

Marinas. Durante <strong>la</strong> época <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong>l General Perón,<br />

Maruja <strong>de</strong>ja el país y se tras<strong>la</strong>da a Nueva York.<br />

Regresa a España en 1965, tras veinticinco años <strong>de</strong> exilio.


En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 90 le ofrecieron varias exposiciones y premios,<br />

como <strong>la</strong> Medal<strong>la</strong> al Mérito en <strong>la</strong>s Bel<strong>la</strong>s Artes y el<br />

Premio <strong>de</strong> Artes Plásticas <strong>de</strong> Madrid.<br />

El 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1995 muere en Madrid a los 93 años.<br />

El pintor coruñés Eugenio Granell señaló <strong>de</strong> Maruja Mallo<br />

que fue "una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s artistas españo<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l siglo XX,<br />

cuya obra tiene una trascen<strong>de</strong>ncia mundial . "Maruja Mallo,<br />

entre Verbena y Espantajo toda <strong>la</strong> belleza <strong>de</strong>l mundo cabe <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong>l ojo, sus cuadros son los que he visto pintados con más<br />

imaginación, emoción y sensualidad."<br />

Fe<strong>de</strong>rico García Lorca<br />

"Las creaciones extrañas <strong>de</strong> Maruja Mallo, entre <strong>la</strong>s más consi<strong>de</strong>rables<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura actual, reve<strong>la</strong>ción poética y plástica,<br />

original, "Cloacas" y "Campanarios" son precursores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

visión plástica informalista".<br />

Paul Éluard<br />

"TÚ,<br />

"Tú que bajas a <strong>la</strong>s cloacas don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s flores más que flores son<br />

ya unos tristes salivazos sin sueños y mueres por <strong>la</strong>s alcantaril<strong>la</strong>s<br />

que <strong>de</strong>sembocan a <strong>la</strong>s verbenas <strong>de</strong>siertas para resucitar<br />

al filo <strong>de</strong> una piedra mordida por un hongo arrancado, dime<br />

por qué <strong>la</strong>s lluvias pudren <strong>la</strong>s hojas y <strong>la</strong>s ma<strong>de</strong>ras. Aclárame<br />

esta duda que tengo sobre los paisajes. Despiértame."<br />

Rafael Alberti, Ascensión <strong>de</strong> Maruja Mallo al subsuelo<br />

Mulleres da emigración<br />

201


Elsa Martínez Mesejo<br />

GONDOMAR 1945 /BOS AIRES 1979


ELSA MARTÍNEZ MESEJO<br />

María Elsa Martínez Mesejo naceu en Couso-Gondomar o 8<br />

<strong>de</strong> outubro <strong>de</strong> 1945. A súa nai Ascensión Martínez Mesejo<br />

era unha moza <strong>la</strong>brega que tivo <strong>de</strong> solteira á súa fil<strong>la</strong>. O pai<br />

<strong>de</strong> María Elsa era campesiño tamén mais el non quere asumir<br />

a paternida<strong>de</strong> da súa fil<strong>la</strong>. Mentres Ascensión, coa axuda<br />

das súas irmás e na máis absoluta discreción como se non<br />

pasase nada, afronta a responsabilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> criar a súa fil<strong>la</strong>.<br />

María Elsa nace e medra nunha al<strong>de</strong>a dun concello on<strong>de</strong> os<br />

seus habitantes pouco a pouco ían partindo cara á emigración.<br />

Montevi<strong>de</strong>o era o lugar elixido polos veciños do Val<br />

Miñor. Ascensión, quen xa tiña familia directa en Uruguai,<br />

<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> seguir o camiño dos seus veciños.<br />

Unha tar<strong>de</strong> chuviosa, me<strong>la</strong>ncólica tal vez, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o porto <strong>de</strong> Vigo<br />

partiron ambas as mulleres rumbo á “Suiza” americana. En<br />

Montevi<strong>de</strong>o xa estaban as súas irmás que en pouco tempo lograran<br />

unha posición cómoda no ramo da hostalería. Ascención<br />

colocouse na empresa familiar mentres Elsita, que era moi<br />

pequena, acompañaba á súa nai nos traballos do hotel. Ascensión<br />

coñeceu a Ricardo Garreiro Balea, tamén galego, e no 1948 <strong>de</strong>cidiu<br />

casar. Para Elsita o compañeiro da súa nai pasaría a ser o seu<br />

verda<strong>de</strong>iro pai e e<strong>la</strong> seria recoñecida como Garreiro Martínez.<br />

Rosa Deus, familiar <strong>de</strong> Elsa lembra algunhas pasaxes da súa<br />

vida en Montevi<strong>de</strong>o:<br />

“Lémbroa miúda e fraquiña, <strong>de</strong> xenio vivo e non especialmente<br />

alegre. Sei que as condicións dos seus pais para saca<strong>la</strong><br />

adiante foron duras, como a maioría da xente da emigración;<br />

nembargante era bril<strong>la</strong>nte nos seus estudios e, polo que me<br />

contaron, apaixonada polos seus i<strong>de</strong>ais”.<br />

Uruguai gozou durante décadas <strong>de</strong> certa estabilida<strong>de</strong> económica<br />

e benestar. Como así tamén foi o único país que por aque<strong>la</strong><br />

época non sufrira golpes <strong>de</strong> estado.<br />

Mulleres da emigración<br />

205


Elsa en Gondomar coa<br />

súa familia, na foto a<br />

segunda <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a<br />

esquerda <strong>de</strong> pé.<br />

206 Mulleres da emigración<br />

A Banda Oriental tiña fama <strong>de</strong> ser un país moi <strong>de</strong>mocrático. E<br />

este cualificativo tíñao ben gañado por ter unha serie <strong>de</strong><br />

gobernos sumamente liberais. Temos que lembrar que en 1905<br />

cando na Arxentina expulsaban aos galegos anarquistas, era<br />

Montevi<strong>de</strong>o quen lles daba asilo.<br />

Nos anos 60 comeza a perfi<strong>la</strong>rse en América Latina unha etapa<br />

agresiva do capitalismo, orientada polos EEUU, que intenta<br />

profundar a <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>stes países. Os consellos do FMI<br />

para aqueles anos eran simi<strong>la</strong>res aos actuais: privatizacións,<br />

<strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mento do estado, etc. Mentres que no p<strong>la</strong>no político<br />

recomendaban que os exércitos nacionais se convertan nos<br />

represores do seu propio pobo.<br />

María Elsa vivía todos estes acontecementos -na súa etapa<br />

estudiantil- con moita ilusión, ata o punto <strong>de</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> afiliarse<br />

ao Partido Socialista, un partido con longa tradición <strong>de</strong><br />

esquerda e incluso <strong>de</strong> formación marxista.<br />

Os mozos máis inquietos do socialismo uruguaio encabezados<br />

por Sendic resolven proletarizarse e un grupo <strong>de</strong> militantes trasládanse<br />

ao <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Artigas, on<strong>de</strong> existían condicións<br />

para realizar un traballo político, cos cortadores <strong>de</strong> cana. Foi así<br />

que Sendic coa apoio <strong>de</strong> Elsa e outros compañeiros organizan a<br />

famosa marcha dos cortadores <strong>de</strong> cana cara a Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Aquel movemento dos trabal<strong>la</strong>dores rurais marcou unha etapa<br />

importante para o movemento revolucionario uruguaio.<br />

“Cando eu tiña seis ou sete anos a miña nai e a miña tía <strong>de</strong>cidiron<br />

que a miña curmá e mais eu tiñamos que recibir c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong>


inglés e pedíronlle a Elsa que me <strong>de</strong>se c<strong>la</strong>ses e Elsa pediulle á súa<br />

amiga e compañeira Topo<strong>la</strong>sky que se encargara da miña curmá.<br />

Durante tres anos fun tres veces por semana á súa casa on<strong>de</strong><br />

nunha habitación presidida por unha enorme fotografía do Che e<br />

unha mandíbu<strong>la</strong> <strong>de</strong> quenl<strong>la</strong> austral me daba c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> inglés”.<br />

Logo daque<strong>la</strong> importante loita dos cortadores <strong>de</strong> cana e a posterior<br />

represión por parte do goberno, o grupo revolucionario<br />

<strong>de</strong>cidiu pasar á ilegalida<strong>de</strong> e constituír o Movemento Nacional<br />

Revolucionario Tupamaros. Os máximos dirixentes <strong>de</strong>sta<br />

organización, entre eles María Elsa, pensaron que se esgotara<br />

a vía pacífica e que era necesario seguir as directrices do Che.<br />

No caso uruguaio <strong>de</strong>bido á súa xeografía cha facíase imposible<br />

a guerra <strong>de</strong> guerril<strong>la</strong>s no campo, polo que <strong>de</strong>cidiron organiza<strong>la</strong><br />

como guerril<strong>la</strong> urbana.<br />

“Uniuse á causa dos Tupas a través da Universida<strong>de</strong> e indo ao<br />

<strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Artigas á ceifa, on<strong>de</strong> coñeceu a Raúl Sendic,<br />

quen gañou a un puño <strong>de</strong> bril<strong>la</strong>ntes universitarios cheos <strong>de</strong><br />

anceios <strong>de</strong> mudar as cousas”.<br />

En <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1966 produciuse o primeiro tiroteo coa policía<br />

on<strong>de</strong> morre Carlos Flores e o grupo máis comprometido ten<br />

que pasar á c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinida<strong>de</strong>.<br />

“O día que aprobei os meus exames <strong>de</strong> inglés -sina<strong>la</strong> Rosa Deusa<br />

miña nai fun a contarllo. No oscuro corredor do edificio on<strong>de</strong><br />

vivían estábana agardando. Detivérona e levárona a comisaría<br />

<strong>de</strong>se xeito enteirámonos que <strong>de</strong>scubriran unha célu<strong>la</strong> tupamara e<br />

que Elsa era unha dos seus membros. Nunca a volvemos ver”.<br />

O <strong>de</strong>stacado dirixente do peronismo revolucionario Evan El<br />

Cadre, recentemente falecido e quen coñeceu a Elsa en<br />

Montevi<strong>de</strong>o relátanos as súas lembranzas:<br />

“A Lucía, como lle chamabamos a Elsa, coñecina en<br />

Montevi<strong>de</strong>o nas xuntanzas periódicas que tiñamos en Solimar<br />

entre a nosa organización e os Tupamaros. Alí estaba vivindo un<br />

grupo <strong>de</strong> compañeros peronistas que pertenceran a Tacuara e<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> posicións católicas <strong>de</strong> <strong>de</strong>reita se foron radicalizando<br />

cara a posicións revolucionarias anti-imperialistas. Naque<strong>la</strong>s<br />

xuntanzas lémbrome que participaron Huidobro, Tabare e a<br />

“galega” Elsa ou Lucía ou a “Petisa” como tamén a coñeciamos.<br />

Lucía daque<strong>la</strong> era noiva dun compañeiro noso que participaba<br />

dos Tupamaros. Cando o noso grupo resolveu organizar a guerril<strong>la</strong><br />

na Arxentina en conversas cos Tupas acordamos conxuntamente<br />

que Lucía e o seu compañeiro se tras<strong>la</strong>daran á Arxentina.<br />

Ao chegar a Bos Aires conseguimos a Lucía un lugar para vivir<br />

na casa dunha vel<strong>la</strong> militante peronista, Ida Adad, on<strong>de</strong> viviu<br />

unha longa tempada. Así é como a finais dos anos sesenta fundamos<br />

as Fuerzas Armadas Peronistas, on<strong>de</strong> recolliamos aos<br />

Mulleres da emigración<br />

207


208<br />

Mulleres da emigración<br />

mozos que nós forxaramos durante a resistencia na mocida<strong>de</strong><br />

peronista e os compañeiros do movemento obreiro que loitaban<br />

contra a burocracia sindical. A nosa loita estaba alentada<br />

polo propio xeneral Perón. Queriamos traer ao xeneral e constituír<br />

un proceso <strong>de</strong> liberación nacional. Nós estabamos moi<br />

influenciados po<strong>la</strong> revolución alxeriana e cubana. Era un<br />

momento moi importante no mundo, a loita do Vietnam, etc.<br />

Entre algúns dos fundadores da FAP estaba tamén Raimundo<br />

Vil<strong>la</strong>flor con quen anos <strong>de</strong>spois formou parel<strong>la</strong> Lucía.<br />

Nós pensabamos que tiñamos que combinar a loita armada no<br />

campo coa loita <strong>de</strong> masas na cida<strong>de</strong>, así foi que cando comezamos<br />

a organizar en 1968 a nosa base guerrilleira en Taco<br />

Ralo Tucuman. Fomos <strong>de</strong>scubertos e <strong>de</strong>tidos.<br />

Durante os anos <strong>de</strong> prisión Elsa e Raimundo xogan un papel moi<br />

importante na dirección da FAP; neses anos a influencia marxista<br />

<strong>de</strong> Lucía vai <strong>de</strong>speronizando a organización converténdoa<br />

nunha estructura ríxida, militarista, <strong>de</strong> pleno corte leninista.<br />

Lembro que ao saír <strong>de</strong> Devoto ese mesmo día atopeime con<br />

Lucía, aí souben que formara parel<strong>la</strong> con Raimundo, un compañeiro<br />

moi <strong>de</strong>stacado do movemento peronista.<br />

Coa nosa saída do cárcere e co triunfo do peronismo comezaba<br />

un forte <strong>de</strong>bate interno que remataría cunha división da<br />

FAP; por unha banda, a corrente peronista que conformamos a<br />

FAP 17 <strong>de</strong> outubro e o sector máis i<strong>de</strong>oloxizado encabezado<br />

por Lucía, Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, etc.”<br />

Elsa que nunca estivera moi convencida do peronismo foise<br />

<strong>de</strong>cantando por unha política máis frontal contra a <strong>de</strong>reita do<br />

Xusticialismo, e<strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfiaba das intencións do goberno <strong>de</strong><br />

Perón. Co aberto enfrontamento cos sectores reaccionarios do<br />

peronismo e o posterior golpe <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> Vi<strong>de</strong><strong>la</strong>, o sector que<br />

li<strong>de</strong>raba Elsa rematará fusionándose <strong>de</strong>ntro do Exército<br />

Revolucionario do Pobo.<br />

A sistemática represión e persecución po<strong>la</strong> parte dos militares<br />

comeza a <strong>de</strong>zmar as organizacións revolucionarias. Milleiros<br />

<strong>de</strong> secuestros e asasinatos acabaron con estas organizacións e<br />

exterminaron aos seus militantes. Elsa e o seu compañeiro<br />

Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, que vivían na zona <strong>de</strong> Sarandí, constituíran<br />

un fogar humil<strong>de</strong> e tiñan dúas fil<strong>la</strong>s, Elsita e Laura.<br />

Raimundo era un <strong>de</strong>stacado militante metalúrxico da Zona <strong>de</strong><br />

Avel<strong>la</strong>neda. Os Vil<strong>la</strong>flor gozaban <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> prestixio nas organizacións<br />

revolucionarias daquel tempo. Era xente con tradición<br />

peronista e con gran<strong>de</strong> sentido <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se. Xunto a Elsa participan<br />

da fundación das Forzas Armadas Peronistas converténdose<br />

no sector marxista da organización. As FAP durante os<br />

primeiros anos do 70 realizan un importante traballo no move-


mento obreiro dirixindo distintos gremios <strong>de</strong>nominados “combativos”.<br />

Co golpe <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> Vi<strong>de</strong><strong>la</strong>, esta organización estaba<br />

dividida en varios grupos, algúns uníronse a Montoneros,<br />

outros pasaron a se fusionar co Exército Revolucionario do<br />

Pobo, mentres outros lograron exiliarse.<br />

En 1979 Elsa acorda coa súa nai, que vivía en Montevi<strong>de</strong>o, para<br />

realizar xuntas unha viaxe a Galiza coa súa fil<strong>la</strong> maior. Foi así<br />

como se tras<strong>la</strong>daron a Gondomar on<strong>de</strong> están durante 7 meses<br />

afastada da tensión política que se vivía polo terror cotián. Elsa<br />

aproveitou a súa estadía no estado español para contactar cos<br />

seus compañeiros que estaban en Madrid e Barcelona.<br />

Ao pouco <strong>de</strong> chegar a Bos Aires daque<strong>la</strong> viaxe por Galiza,<br />

Elsa, Raimundo e as rapazas foron dar unha volta por<br />

Avel<strong>la</strong>neda. Era o 4 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1979. O día era <strong>de</strong> inverno.<br />

As nenas eran pequenas e querían ir <strong>de</strong> tendas e se fora posible<br />

ir á `calesita´. Cando en poucos segundos e <strong>de</strong> sorpresa un<br />

grupo fortemente armado saíndo <strong>de</strong> distintos automóbiles aba<strong>la</strong>nzouse<br />

sobre o matrimonio. Era un “grupo <strong>de</strong> tarefas” que lle<br />

chamaban. Raimundo intentouse enfrontar mais foi en van.<br />

Aos segundos estaban <strong>de</strong>ntro dun coche cos ollos vendados.<br />

Elsita e Laura berraban <strong>de</strong> horror en medio da xente que miraba<br />

impávida o que estaba acontecendo. As rapazas quedaron<br />

abandonadas na rúa, sendo os vecinos da zona os que as recolleron<br />

e levaron ata a casa da avoa paterna.<br />

Elsa e Raimundo foron levados á Esco<strong>la</strong> Mecánica da Armada.<br />

Un día antes foran secuestrados a súa irmá Josefina e o seu<br />

marido José Luís Hassan. O grupo Vil<strong>la</strong>flor foi levado ao<br />

Elsa no centro coa súa<br />

familia.<br />

Mulleres da emigración<br />

209


210 Mulleres da emigración<br />

Centro <strong>de</strong> Detención máis gran<strong>de</strong> da Arxentina; a tristemente<br />

lembrada Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica da Armada (ESMA).<br />

Susana Leiracha, ex-<strong>de</strong>tida <strong>de</strong>saparecida que coincidiu na<br />

ESMA con Elsa, cóntanos o seu testemuño cargado <strong>de</strong> emoción<br />

dos momentos <strong>de</strong> horror que viviron xuntas:<br />

“Cando me secuestraron, <strong>de</strong>spois da tortura, varias horas <strong>de</strong>spois,<br />

leváronme por una escaleira <strong>de</strong> mármore a un lugar que<br />

tiña un olor moi especial, era un cheiro “<strong>de</strong>nso”.<br />

Depositáronme nunha colchoneta cunha caparuza gris na cabeza,<br />

alxemas nas mans e creo que me durmín inmediatamente<br />

polo cansazo, a dor e o terror que non cesaba.<br />

Non sei canto tempo <strong>de</strong>spois me espertei. Escoitábanse voces,<br />

eran persoas comúns que fa<strong>la</strong>ban en voz alta.<br />

Prestei máis atención, non lembro as pa<strong>la</strong>bras mais eu estaba<br />

secuestrada, e o lugar seguro que non era un cárcere, era un<br />

instituto militar ou algo parecido. As persoas eran homes e<br />

mulleres. Intentei lentamente sentar ou acomodar a caperuza<br />

para ver o que estaba ocorrendo e alguén mo impediu. ¿Quen<br />

eran esas persoas que podían conversar en ton doméstico, mentres<br />

que a min me estaba prohibido?<br />

Simplemente eran os secuestrados máis antigos ca min,<br />

nunha quenda <strong>de</strong> garda permisiva que aproveitaban eses<br />

valiosos minutos para se coñecer e comunicar. Mentres que<br />

os recén secuestrados coma min <strong>de</strong>bían permanecer il<strong>la</strong>dos e<br />

en silencio por algúns días.<br />

Todas estas pequenas historias e lembranzas foron vividos nos breves<br />

momentos escamoteados aos verdugos. Cando non se sufría<br />

polos ruídos, as bucinas, os berros dos torturados e os golpes;<br />

cando por minutos cesaba o ail<strong>la</strong>mento total, rotineiro e enlouquecedor,<br />

vivido coa caperuza suxa e escura pegada ao rostro suoroso.<br />

Aos poucos días tamén era unha secuestrada antiga e pui<strong>de</strong>n<br />

“ver” algo e escoitar. O nome da “Gallega” era común, non a<br />

podía ver porque estaba na mesma ringleira <strong>de</strong> colchonetas cun<br />

tabique que ma ocultaba.<br />

Aos poucos días, máis dunha semana, os oficiais <strong>de</strong> mariña<br />

<strong>de</strong>cidiron escon<strong>de</strong>rnos da Comisión Interamericana <strong>de</strong><br />

Dereitos Humanos da OEA, que a raíz das <strong>de</strong>nuncias viña a<br />

Bos Aires para investigar os lugares <strong>de</strong>nunciados, entre eles, a<br />

Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica da Armada.<br />

Dividíronnos en dous grupos, quedamos no último e cando<br />

partiu o primeiro grupo pui<strong>de</strong>n unir a voz <strong>de</strong> Josefina coa<br />

súa cara e o seu corpo. Aínda non pui<strong>de</strong>ra unir a voz ao<br />

aspecto da Gallega.


Esa noite pui<strong>de</strong>n ver, espiando por baixo da caperuza, o rostro<br />

pálido do Toupa... non sabía que o vería por última vez, non<br />

chegou á il<strong>la</strong>, foi “tras<strong>la</strong>dado” esa noite.<br />

A viaxe en camioneta ata o embarca<strong>de</strong>iro e <strong>de</strong>s<strong>de</strong> alí, en <strong>la</strong>ncha<br />

polos ríos do Delta do Paraná, <strong>de</strong> madrugada e todos encarapuzados,<br />

foi sinxe<strong>la</strong>mente arrepiante. Algúns pensaban que<br />

nos ían tirar á auga; eu non pensaba, a negación ensinábame un<br />

bo mecanismo para aliviar a tensión.<br />

Cando chegamos á il<strong>la</strong> do Tigre e nos pecharon nesa pequena<br />

habitación, húmida, calorosa, todos amoreados, compartindo a<br />

promiscuida<strong>de</strong>, pui<strong>de</strong>n ver a cara, os corpos e os acenos <strong>de</strong><br />

todos os meus compañeiros <strong>de</strong> cativerio.<br />

Cando observo á Galega <strong>de</strong>scubro con sorpresa que o seu chaleco,<br />

tecido <strong>de</strong> media estación, era moi parecido ao meu que<br />

quedara na casa. En realida<strong>de</strong>, sí era o mismo chaleco porque<br />

o Grupo <strong>de</strong> Tarefas non só nos secuestrara senón que a<strong>de</strong>mais<br />

se apo<strong>de</strong>rara <strong>de</strong> todas as nosas pertenzas, entre e<strong>la</strong>s da roupa.<br />

Os elementos que non lles interesaban <strong>de</strong>ixábanos na ESMA,<br />

como parte da roupa, algúns quedaron no “pañol”, lugar que<br />

recollía elementos cotiáns para uso dos gardas e, ás veces, noso.<br />

Moi sorrinte a Galega dixo que llo <strong>de</strong>ran e que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese<br />

momento lle pertencía, porque as nosas pertenzas se <strong>de</strong>bían<br />

socializar. Mais moi solidaria agregou que se o necesitaba mo<br />

Elsa coa fil<strong>la</strong>.<br />

Mulleres da emigración<br />

211


212 Mulleres da emigración<br />

<strong>de</strong>volvía. Por suposto que o usou durante moito tempo. Era un<br />

chaleco tecido a man, con restos <strong>de</strong> nobelo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> distintas<br />

cores: castaña, parda c<strong>la</strong>ra, amare<strong>la</strong> nun agradable “<strong>de</strong>gradé”.<br />

Moi axiña comprendín porque era unha voz que sempre escoitaba.<br />

Agradáballe fa<strong>la</strong>r, cun timbre moi especial, non moi alto<br />

mais audible. Os modos lentos, mais tecendo o seu discurso<br />

coa sabedoría da vida e da súa militancia.<br />

Era un discurso simple; sorprendíame non escoitar termos políticos<br />

aos que estaba acostumada po<strong>la</strong> militancia estudiantil.<br />

Nese habitáculo da il<strong>la</strong> puxeron dous catres nos extremos, no<br />

da <strong>de</strong>reita ao fondo estaban a Galega arriba e Pau<strong>la</strong> <strong>de</strong>baixo.<br />

Alí nos espacios roubados á represión a Galega contou a Pau<strong>la</strong><br />

como eran os xogos das súas fil<strong>la</strong>s pequenas; lembrou que<br />

unha vez a súa fil<strong>la</strong> Elsa e a súa sobriña Celeste (fil<strong>la</strong> única <strong>de</strong><br />

Josefina e Pepe) prepararon tortas <strong>de</strong> barro no patio e recubríronas<br />

cun po branco que era...¡veleno!, por suposto que remataron<br />

todos no hospital e afortunadamente o acci<strong>de</strong>nte converteuse<br />

nun recordo das trasnadas infantís.<br />

Ao mes volvemos ao <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> `Capucha´ no terceiro<br />

andar do Casino <strong>de</strong> Oficiais e entre os prisioneiros xa todos<br />

eramos vellos amigos.<br />

Xa nos enteiraramos <strong>de</strong> que a Gallega fora secuestrada co seu compañeiro<br />

Raimundo que non estaba con nós. Durante a estadía na<br />

il<strong>la</strong> Pau<strong>la</strong> atopouse coa su tía Thelma, que tamén fora secuestrada<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> marzo na ESMA; e<strong>la</strong> contoulle que ao home da Gallega o<br />

mataron a golpes uns gardas no corredor, logo da tortura.<br />

Pau<strong>la</strong> contoullo ao bo amigo da galega, o gordo Ramón, quen<br />

chorou a perda do seu amigo; cando puido recompoñerse, e en<br />

momentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scoido dos gardas, contoulle a todo o grupo o<br />

que acontecera. A Gallega estivo varias horas ou días, coa<br />

caperuza posta e nos permisos moi retraída. Mais recompúxose<br />

polos seus compañeiros, po<strong>la</strong> súa familia que estaba fóra e<br />

en poucos días volveu ser e<strong>la</strong> outra vez, con moita forza e vitalida<strong>de</strong>,<br />

mais cunha cor <strong>de</strong> tristura nos seus ollos.<br />

Lembro que <strong>de</strong>itada na súa colchoneta, coa caperuza repregada<br />

sobre a súa cabeza, apoiaba os brazos no chan <strong>de</strong> cemento<br />

e conversaba longos minutos sobre calquera tema cotián. Eu<br />

teríaos esgotado en cinco frases; mais e<strong>la</strong> non, conversaba con<br />

Pau<strong>la</strong> e o resto sobre os distintos xeitos <strong>de</strong> preparar unha comida,<br />

ou unha prebe ou unha sa<strong>la</strong>da. Moitas gardas permisivas<br />

estiveron <strong>de</strong>dicadas a ese tema transcen<strong>de</strong>nte, que contribuía a<br />

reemprazar na nosa imaxinación o pequeno anaco <strong>de</strong> carne con<br />

pan que era o noso vital alimento.<br />

Era moi curta <strong>de</strong> vista, miope e usaba uns grosos lentes “cu <strong>de</strong><br />

botel<strong>la</strong>” segundo e<strong>la</strong>, usábaos para ocultar os seus trazos e


facerse fea. A realida<strong>de</strong> era que o seu rostro sen anteollos era<br />

bonito e harmónico co seu corpo miúdo.<br />

Tanto na il<strong>la</strong> como no alto fascinábanlle as conversas neses<br />

minutos preciosos, roubados ao cativerio e á caperuza.<br />

Disfrutaba co re<strong>la</strong>to grupal <strong>de</strong> pelícu<strong>la</strong>s e, sobre todo, <strong>de</strong><br />

libros como “Doña Julia y el escribidor” e “El siglo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

luces”. Carpentier era un dos seus autores predilectos. Era<br />

moi boa na <strong>de</strong>scrición <strong>de</strong> imaxes e en todo aquelo que tivera<br />

que ver cos sentidos.<br />

Tamén gustaba da música e con Víctor, outro secuestrado que<br />

saíu en liberda<strong>de</strong> e contou amp<strong>la</strong>mente todas estas historias,<br />

cantaban cancións folclóricas, a súa voz resoaba en `Capucha´,<br />

mentres o resto compoñíamos o coro e Víctor marcaba o ritmo<br />

coas alxemas percutindo no chan <strong>de</strong> cemento.<br />

A `Capucha´ significaba il<strong>la</strong>mento, inmobilida<strong>de</strong> e silencio, ás<br />

veces interrompido polo ruído metálico das alxemas e as ca<strong>de</strong>as<br />

dos grillóns que acompañaban os movementos dos nosos<br />

corpos torturados e a nosa mente divagando.<br />

Pasaron semanas e un garda levouna a trabal<strong>la</strong>r ao “Pañol”. Debía<br />

acomodar a roupa, cose<strong>la</strong>, ten<strong>de</strong><strong>la</strong> e, <strong>de</strong> ser necesario, reparti<strong>la</strong>.<br />

Tamén fixo o listado oral dos que había no “pañol” tratando <strong>de</strong> atopar<br />

o <strong>de</strong>stino das nosas roupaxes e así, día a día apareceron `remeras´,<br />

camisas e pantalóns que a Galega ía repartindo segundo as<br />

necesida<strong>de</strong>s e non a pertenza.<br />

Elsa coa súa fil<strong>la</strong>.<br />

Mulleres da emigración<br />

213


As fil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Elsa e<br />

Raimundo.<br />

214 Mulleres da emigración<br />

Si, lembro que un pantalón <strong>de</strong> verán <strong>de</strong> cor celeste,<br />

prometeu <strong>de</strong>volvermo. Cando mo trouxo -imposible<br />

<strong>de</strong> esquecer- tiña os botóns perfectamente cosidos.<br />

Como se fora costureira <strong>de</strong> profesión ou nai<br />

acostumada a remendar as roupas dos seus fillos.<br />

A galega era moi hábil e tiña experiencia da súa<br />

vida e a súa militancia e para alongar esas poucas<br />

horas <strong>de</strong>ntro do “pañol” que a afastaban da<br />

`Capucha´ e do olor do recinto, podía ter a paciencia<br />

<strong>de</strong> Penélope para remendar e <strong>de</strong>sremendar<br />

toda a roupa que fose necesaria.<br />

Despreciaba aos mariños, que a torturaran brutalmente,<br />

mais prestaba atención ao que dicían nesas<br />

char<strong>la</strong>s, ás veces incomprensibles, on<strong>de</strong> daban<br />

pautas <strong>de</strong> porque estabamos nesas condicións.<br />

Segundo a Galega, eran moi “occi<strong>de</strong>ntais e cristiáns” e daban<br />

importancia á familia como núcleo fundamental. E <strong>de</strong>cidiu<br />

seguirlles a corrente e propúxonos a súa táctica. Debiamos<br />

reforzar a importancia da nosa casa, familia, estudio e traballo,<br />

no caso <strong>de</strong> que nos levaran a esas char<strong>la</strong>s no soto.<br />

Semanas máis tar<strong>de</strong> outra parel<strong>la</strong>, o meu compañeiro e mais eu<br />

somos levados durante algunhas horas ao día a unha oficina no<br />

Sector 4, o soto on<strong>de</strong> había liberda<strong>de</strong> para bañarse, conversar<br />

sen caperuza, sen alxemas e sen grillóns nos pés. Nese sector<br />

os guardas logo das comidas nos traían <strong>la</strong>ranxas, que por i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> Pau<strong>la</strong>, sempre moi solidaria, non comíamos. Gardabámo<strong>la</strong>s<br />

celosamente ata o momento <strong>de</strong> voltar a `Capucha´, escondidas<br />

entre a roupa. Cando chegaba algunha garda máis benigna,<br />

sacabamos as <strong>la</strong>ranxas do agocho e facéndoas rodar polo chan<br />

<strong>de</strong> cemento, cada un dos secuestrados amante das froitas recibía<br />

a súa <strong>la</strong>ranxa, como se fose o manxar dos <strong>de</strong>uses.<br />

Aos poucos días todo o grupo Vil<strong>la</strong>flor –como lles chamabamos<br />

– iniciou o mismo itinerario. Eran cinco, a galega, a súa<br />

cuñada Josefina, o esposo Pepe Hassan, Pisco, un amigo e o<br />

gordo Ramón, un compañeiro.<br />

Ás veces <strong>de</strong>ixabamos mensaxes escritas porque na nosa quenda<br />

podía ser anterior á <strong>de</strong>les ou viceversa. Mais esa ousadía<br />

custounos moi cara, sufrimos ameazas e maltratos.<br />

Criamos, inxenuamente, que era parte do famoso “proceso <strong>de</strong><br />

recuperación” dos mariños e que, ao mellor, todos iamos pasar<br />

por ese sistema como un xeito <strong>de</strong> observarnos, contro<strong>la</strong>rnos ou<br />

algo así, como paso previo á vida e a liberda<strong>de</strong>.<br />

Nese período Pau<strong>la</strong> é levada á súa casa materna para visitar á súa<br />

fil<strong>la</strong> pequena, Paulina e neses momentos tamén esaba presente a<br />

Galega. Con moita habilida<strong>de</strong> e cariño coseu unha fermosa


oneca <strong>de</strong> trapo, co corpo <strong>de</strong> tea e un vestido primoroso para que<br />

Pau<strong>la</strong> se achegara ás súas fil<strong>la</strong>s cun presente que superara o cativerio<br />

e o horror e os transformara en cariño e tenrura.<br />

Meses máis tar<strong>de</strong> a continuida<strong>de</strong> prosegue e lévannos como a<br />

unha especie <strong>de</strong> cerimonia a outra <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia, a á oposta á<br />

caperuza, <strong>de</strong> nome `Pecera´.<br />

Eran oficinas cun vidro nas pare<strong>de</strong>s e porta que permitía ver as<br />

persoas que estaban no seu interior.<br />

Correspon<strong>de</strong>unos a primeira oficina á <strong>de</strong>reita da entrada;<br />

outros secuestrados máis antigos e <strong>de</strong>scoñecidos para nós <strong>de</strong>saloxaron<br />

<strong>de</strong> moi boa gana a un co<strong>la</strong>borador dos mariños que xa<br />

<strong>de</strong>ixou <strong>de</strong> estar en `Pecera´.<br />

Os cambios eran importantes porque xa non estabamos vixiados<br />

polos gardas agás fóra na porta <strong>de</strong> entrada; as mulleres<br />

tiñamos un dormitorio con camas para nós e só <strong>de</strong>bíamos pedir<br />

permiso para ir ao baño, momento no que <strong>de</strong>bíamos colocarnos<br />

unha venda negra nos ollos.<br />

Podiamos preparar café ou fumar con máis liberda<strong>de</strong>, os oficiais<br />

non estaban en `Pecera´ durante días ou semanas e se o<br />

facían era poucos minutos. Esta experiencia foi moi forte, mais<br />

logramos inserirnos como grupo co resto dos secuestrados<br />

máis antigos que eran oito persoas.<br />

Algunhas semanas <strong>de</strong>spois temos a alegría da incorporación do<br />

grupo Vil<strong>la</strong>flor tamén en `Pecera´. Debiamos recoller os diarios<br />

que nos achegaba un garda <strong>de</strong> madrugada, separar as novas<br />

para o arquivo <strong>de</strong> `Pecera´, que outros compañeiros recortaban<br />

e pegaban en carpetas. O noso traballo consistía en seleccionar<br />

En Gondomar coa súa<br />

familia.<br />

Mulleres da emigración<br />

215


Raimundo VIl<strong>la</strong>flor, o<br />

compañeiro <strong>de</strong> Elsa coa fil<strong>la</strong>.<br />

216 Mulleres da emigración<br />

un artigo dun tema previamente <strong>de</strong>signado no grupo <strong>de</strong> prensa,<br />

e resumir o contido da nova, escribilo a máquina e entregalo<br />

para a fotocopia <strong>de</strong>se pequeno resumo diario <strong>de</strong> novas.<br />

Durante as horas da tar<strong>de</strong>, <strong>de</strong>spois <strong>de</strong> comer, a Galega era a<br />

encargada do grupo <strong>de</strong> ximnasia.<br />

Sentabámonos fronte a e<strong>la</strong> e como nas c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> educación física<br />

da secundaria facíamos os exercicios en medio <strong>de</strong> conversas,<br />

chufas e risos <strong>de</strong> todo o grupo.<br />

Finalmente, unha noite un oficial encargado <strong>de</strong> `Pecera´,<br />

chama ao meu grupo porque “imos saír en liberda<strong>de</strong>”. Eu estaba<br />

preparando o mate e non quería <strong>de</strong>ixar a tarefa. Unha<br />

secuestrada antiga sacoume a `pava´ das mans e or<strong>de</strong>noume ir<br />

buscar as miñas pertenzas.<br />

Todos nos mirabamos entre sorprendidos, alegres, tristes e<br />

case non había comentarios. É que noutras épocas, e na nosa<br />

tamén, esas saídas podían significar a vida e a liberda<strong>de</strong>, ou o<br />

tras<strong>la</strong>do e a <strong>de</strong>saparición.<br />

Todos os compañeiros se puxeron en fi<strong>la</strong> no corredor <strong>de</strong><br />

`Pecera´, sen que ninguén fa<strong>la</strong>se e coas nosas escasas e valiosas<br />

pertenzas fomos saudando a todos e cada un, con bicos e os ollos<br />

con bágoas. As pa<strong>la</strong>bras eran <strong>de</strong> alegría mesturadas con tristura,<br />

porque nós marchabamos mais o resto quedaba. Só recordo que<br />

a cada un, co bico <strong>de</strong>sexeille sorte. Ao mes or<strong>de</strong>náronnos volver<br />

porque estabamos contro<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> xeito telefónico e quizais con<br />

seguimento. Devolvéronnos os documentos, fixéronnos algunhas<br />

preguntas, fixéronnos recomendacións mais só lembro que


ao oficial que estaba a cargo lle pedimos ver aos outros compañeiros,<br />

aos <strong>de</strong> Capucha e Pecera. Só nos permitiron cun garda e<br />

tabiques nos ollos, subir a Pecera; iamos contentos e emocionados<br />

<strong>de</strong> volver a velos e <strong>de</strong>ixarlles cigarros e <strong>la</strong>rpeiradas.<br />

Mais cando entramos no sector Pecera estaba case <strong>de</strong>serto. A<br />

imaxe hoxe aínda golpea e magoa moi forte. ¿On<strong>de</strong> estaban os<br />

que faltaban? Non pui<strong>de</strong>n imaxinar que estiveran nas súas casas.<br />

Os poucos compañeiros que estaban alí respondéronnos que,<br />

aos poucos días <strong>de</strong> irnos nós, os <strong>de</strong>volveran a Capucha coas<br />

alxemas nas mans e os grillóns nos pés.<br />

É que corría o mes <strong>de</strong> febreiro e nese período os oficiais facían<br />

reunións on<strong>de</strong> se votaba o <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> cada un dos secuestrados.<br />

O noso grupo foi liberado. O grupo Vil<strong>la</strong>flor retornara a<br />

Capucha. Alguén comentounos no noso estupor e amargura<br />

que a Galega se “encarapuzou” e non quixo fa<strong>la</strong>r con ninguén.<br />

Sabiamos, por experiencia personal, que cando o <strong>de</strong>sánimo<br />

ataca a caperuza era un refuxio perverso pero íntimo para chorar<br />

e <strong>de</strong>safogar toda a anguria.<br />

A Gallega non captou, logo <strong>de</strong>se día, ningún cigarro dos gardas<br />

nin a voz falsa do acougo <strong>de</strong> ningún mariño.<br />

Non po<strong>de</strong>mos imaxinar o que sentiu ou pensou e sufriu, mais<br />

si po<strong>de</strong>mos imaxinar e estar convencidos <strong>de</strong> que lle sobraba<br />

dignida<strong>de</strong> e fortaleza.<br />

Po<strong>de</strong>mos imaxinar e asegurar que, se houbo momentos para<br />

comunicarse co seu grupo e cos secuestrados que permanecera<br />

Represión nas rúas <strong>de</strong> Bos<br />

Aires, militares interrogando<br />

os cidadáns, ano 1976.<br />

Mulleres da emigración<br />

217


Croquis dun dos sotos<br />

c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>tención na ESMA.<br />

Edificio da ESMA<br />

(Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Armada).<br />

218 Mulleres da emigración<br />

sempre en Capucha, fíxoo coa súa voz e a súa presencia.<br />

Era miúda e <strong>de</strong> aparencia fráxil, mais os meses compartidos<br />

en cativerio <strong>de</strong>mostráronnos o contrario.<br />

A Galega logrou vencer aos mariños con ese costume que<br />

tiña <strong>de</strong> armar as historias e as tácticas <strong>de</strong> comportamento.<br />

A Galega e o seu grupo pui<strong>de</strong>ron vencer a soberbia e a<br />

cruelda<strong>de</strong> sen límites dos mariños da ESMA. Aínda estando<br />

<strong>de</strong>saparecida. E porque está <strong>de</strong>saparecida seguiraos vencendo<br />

en cada aceno cotián das súas fil<strong>la</strong>s e en cada aceno <strong>de</strong><br />

loita dos seus compañeiros <strong>de</strong> cativerio e <strong>de</strong> militancia.”<br />

Naquel grupo <strong>de</strong> seres humanos que se <strong>de</strong>batían en cada<br />

minuto entre a vida e a morte algúns lograron salvar as<br />

súas vidas, entre eles: Víctor Basterra, Norma Cozzí<br />

(Pau<strong>la</strong>), Héctor Pichini (Tata), Osvaldo Barros<br />

(Anteojito), Susana Leiracha (Kuki). Outros dos compañeiros<br />

foron asasinados, entre eles: Elsa Martínez “La<br />

Gallega”, Josefina Vil<strong>la</strong>flor, Enrique Arditti (Gordo Ramón),<br />

José Anzorena (Pepe), Tía Irene, José Hassan (Pepe),<br />

Fernando Brodsky (Nando), Carlos Chiaravalle (Viejo<br />

Diego), Ricardo Sáenz (El Topo).<br />

Na actualida<strong>de</strong> as súas fil<strong>la</strong>s Elsa e Laura seguen o camiño dos<br />

seus pais e participan activamente dos movementos que loitan<br />

po<strong>la</strong> Memoria e a Xustiza.<br />

En 1998 realizouse en Gondomar, o seu Concello natal, unha<br />

homenaxe a Elsa Martínez Mesejo. Nunha praza <strong>de</strong>sa vi<strong>la</strong><br />

galega unha p<strong>la</strong>ca lembra a loita <strong>de</strong> Elsa e a loita <strong>de</strong> todas as<br />

Nais <strong>de</strong> Praza <strong>de</strong> Maio.


ELSA MARTÍNEZ MESEJO<br />

María Elsa Martínez Mesejo nació en Couso-Gondomar el 8<br />

<strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1945. Su madre, Ascensión Martínez Mesejo, era<br />

una joven <strong>la</strong>bradora que tuvo <strong>de</strong> soltera a su hija. El padre <strong>de</strong><br />

María Elsa era campesino también, pero él no quiere asumir <strong>la</strong><br />

paternidad <strong>de</strong> su hija. Mientras, Ascensión, con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> sus<br />

hermanas y en <strong>la</strong> más absoluta discreción, como si no pasara<br />

nada, afronta <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> criar a su hija. María Elsa<br />

nace y crece en una tierra cuyos habitantes poco a poco iban<br />

partiendo hacia <strong>la</strong> emigración. Montevi<strong>de</strong>o era el lugar elegido<br />

por los vecinos <strong>de</strong>l Val Miñor. Ascensión, que ya tenía familia<br />

directa en Uruguay, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> seguir el camino <strong>de</strong> sus vecinos.<br />

Una tar<strong>de</strong> lluviosa, me<strong>la</strong>ncólica tal vez, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el puerto <strong>de</strong><br />

Vigo partieron ambas mujeres rumbo a “<strong>la</strong> Suiza americana”.<br />

En Montevi<strong>de</strong>o ya estaban sus hermanas que en poco tiempo<br />

habían logrado una posición cómoda en <strong>la</strong> rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> hostelería.<br />

Ascención se colocó en <strong>la</strong> empresa familiar mientras<br />

Elsita, que era muy pequeña, acompañaba a su madre en los<br />

trabajos <strong>de</strong>l hotel. Ascensión conoció a Ricardo Garreiro<br />

Balea, también gallego, y en el año 1948 <strong>de</strong>cidió casarse. Para<br />

Elsita, el compañero <strong>de</strong> su madre pasaría a ser su verda<strong>de</strong>ro<br />

padre y el<strong>la</strong> sería reconocida como Garreiro Martínez.<br />

Rosa Deus, familiar <strong>de</strong> Elsa, recuerda algunos pasajes <strong>de</strong> su<br />

vida en Montevi<strong>de</strong>o:<br />

La recuerdo menuda y frágil, <strong>de</strong> genio vivo y no especialmente<br />

alegre. Sé que <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> sus padres para sacar<strong>la</strong><br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte fueron duras, como <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> gente <strong>de</strong> <strong>la</strong> emigración;<br />

sin embargo, era bril<strong>la</strong>nte en sus estudios y, por lo que<br />

me contaron, apasionada por sus i<strong>de</strong>ales.<br />

Uruguay disfrutó durante décadas <strong>de</strong> cierta estabilidad económica<br />

y bienestar. Fue el único país que por aquel<strong>la</strong> época no<br />

había sufrido golpes <strong>de</strong> estado. La Banda Oriental tenía fama<br />

Mulleres da emigración<br />

219


220 Mulleres da emigración<br />

<strong>de</strong> ser un país muy <strong>de</strong>mocrático. Y este calificativo lo tenía<br />

bien ganado por tener una serie <strong>de</strong> gobiernos sumamente liberales.<br />

Tenemos que recordar que en 1905, cuando en <strong>la</strong><br />

Argentina expulsaban a los gallegos anarquistas, era<br />

Montevi<strong>de</strong>o quien les daba asilo.<br />

En los años 60 comienza a perfi<strong>la</strong>rse en América Latina una<br />

etapa agresiva <strong>de</strong>l capitalismo, orientada por los EEUU, que<br />

intenta agudizar <strong>la</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estos países. Los consejos<br />

<strong>de</strong>l FMI para aquellos años eran simi<strong>la</strong>res a los actuales: privatizaciones,<br />

<strong>de</strong>smante<strong>la</strong>miento <strong>de</strong>l estado, etc. En el p<strong>la</strong>no político<br />

recomendaban que los ejércitos nacionales se convirtieran<br />

en represores <strong>de</strong> su propio pueblo.<br />

María Elsa vivía todos estos acontecimientos, en su etapa estudiantil,<br />

con mucha ilusión, hasta el punto <strong>de</strong> que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> afiliarse<br />

al Partido Socialista, un partido con <strong>la</strong>rga tradición <strong>de</strong><br />

izquierda e incluso <strong>de</strong> formación marxista.<br />

Los jóvenes más inquietos <strong>de</strong>l socialismo uruguayo, encabezados<br />

por Sendic, resuelven proletarizarse y un grupo <strong>de</strong> militantes se<br />

tras<strong>la</strong>da al <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Artigas, don<strong>de</strong> existían condiciones<br />

para realizar un trabajo político con los cortadores <strong>de</strong> caña. Fue así<br />

como Sendic, con el apoyo <strong>de</strong> Elsa y otros compañeros, organiza<br />

<strong>la</strong> famosa marcha <strong>de</strong> los cortadores <strong>de</strong> caña hacia Montevi<strong>de</strong>o.<br />

Aquel movimiento <strong>de</strong> los trabajadores rurales marcó una etapa<br />

importante para el movimiento revolucionario uruguayo.<br />

Cuando yo tenía seis o siete años mi madre y mi tía <strong>de</strong>cidieron<br />

que mi prima y yo teníamos que recibir c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> inglés y le<br />

pidieron a Elsa que me diera c<strong>la</strong>ses, y Elsa le pidió a su amiga<br />

y compañera Topo<strong>la</strong>sky que se encargase <strong>de</strong> mi prima. Durante<br />

tres años fui tres veces por semana a su casa, don<strong>de</strong> en una<br />

habitación presidida por una enorme fotografía <strong>de</strong>l Che y una<br />

mandíbu<strong>la</strong> <strong>de</strong> tiburón austral, me daba c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> inglés.<br />

Después <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> importante lucha <strong>de</strong> los cortadores <strong>de</strong> caña<br />

y <strong>la</strong> posterior represión por parte <strong>de</strong>l gobierno, el grupo revolucionario<br />

<strong>de</strong>cidió pasar a <strong>la</strong> ilegalidad y constituir el Movimiento<br />

Nacional Revolucionario Tupamaros. Los máximos dirigentes<br />

<strong>de</strong> esta organización, entre ellos María Elsa, pensaron que se<br />

había agotado <strong>la</strong> vía pacífica y que era necesario seguir <strong>la</strong>s directrices<br />

<strong>de</strong>l Che. En el caso uruguayo, <strong>de</strong>bido a su geografía l<strong>la</strong>na,<br />

se hacía imposible <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> guerril<strong>la</strong>s en el campo, por lo que<br />

<strong>de</strong>cidieron organizar<strong>la</strong> como guerril<strong>la</strong> urbana.<br />

Se unió a <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> los “Tupas” a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad y<br />

yendo al <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong> Artigas a <strong>la</strong> zafra, don<strong>de</strong> conoció a<br />

Raúl Sendic, el cual se ganó a un puñado <strong>de</strong> bril<strong>la</strong>ntes universitarios<br />

llenos <strong>de</strong> <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> cambiar <strong>la</strong>s cosas.<br />

En diciembre <strong>de</strong> 1966 se produjo el primer tiroteo con <strong>la</strong>


policía, don<strong>de</strong> muere Carlos Flores y el grupo más comprometido<br />

tiene que pasar a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinidad.<br />

El día que aprobé mis exámenes <strong>de</strong> inglés -seña<strong>la</strong> Rosa Deusse<br />

lo fui a contar a mi madre. En el oscuro corredor <strong>de</strong>l edificio<br />

don<strong>de</strong> vivían <strong>la</strong> estaban aguardando. La <strong>de</strong>tuvieron y se <strong>la</strong><br />

llevaron a comisaría. De esa manera nos enteramos que habían<br />

<strong>de</strong>scubierto una célu<strong>la</strong> tupamara y que Elsa era una <strong>de</strong> sus<br />

miembros. Nunca <strong>la</strong> volvimos a ver.<br />

El <strong>de</strong>stacado dirigente <strong>de</strong>l peronismo revolucionario Evan El<br />

Cadre, recientemente fallecido y quien conoció a Elsa en<br />

Montevi<strong>de</strong>o, nos re<strong>la</strong>ta sus recuerdos:<br />

A Lucía, como le l<strong>la</strong>mábamos a Elsa, <strong>la</strong> conocí en Montevi<strong>de</strong>o en<br />

<strong>la</strong>s reuniones periódicas que teníamos en Solimar entre nuestra<br />

organización y los Tupamaros. Allí estaba viviendo un grupo <strong>de</strong><br />

compañeros peronistas que habían pertenecido a Tacuara y que<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> posiciones católicas <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha se fueron radicalizando<br />

hacia posiciones revolucionarias antiimperialistas. En aquel<strong>la</strong>s<br />

reuniones recuerdo que participaron Huidobro, Tabare y <strong>la</strong> “gallega”<br />

Elsa, o Lucía, o <strong>la</strong> “Petisa” como también <strong>la</strong> conocíamos.<br />

Lucía en aquel<strong>la</strong> época fue novia <strong>de</strong> un compañero nuestro que<br />

participaba <strong>de</strong> los Tupamaros. Cuando nuestro grupo resolvió<br />

organizar <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> en <strong>la</strong> Argentina en conversaciones con<br />

los Tupas acordamos conjuntamente que Lucía y su compañero<br />

se tras<strong>la</strong>dasen a <strong>la</strong> Argentina.<br />

Al llegar a Buenos Aires le conseguimos a Lucía un lugar para<br />

vivir en <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> una vieja militante peronista, Ida Adad,<br />

don<strong>de</strong> vivió una <strong>la</strong>rga temporada. Así es como a finales <strong>de</strong> los<br />

años sesenta fundamos <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas Peronistas, don<strong>de</strong><br />

recogíamos a los jóvenes que nosotros habíamos forjado<br />

durante <strong>la</strong> resistencia en <strong>la</strong> juventud peronista y a los compañeros<br />

<strong>de</strong>l movimiento obrero que luchaban contra <strong>la</strong> burocracia<br />

sindical. Nuestra lucha estaba alentada por el propio general<br />

Perón. Queríamos traer al general y constituir un proceso <strong>de</strong><br />

liberación nacional. Nosotros estábamos muy influenciados<br />

por <strong>la</strong> revolución argelina y cubana. Era un momento muy<br />

importante en el mundo, <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong>l Vietnam, etc.<br />

Entre algunos <strong>de</strong> los fundadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAP estaba también<br />

Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, con quien años <strong>de</strong>spués formó pareja Lucía.<br />

Nosotros pensábamos que teníamos que combinar <strong>la</strong> lucha armada<br />

en el campo con <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> masas en <strong>la</strong> ciudad. Así fue que<br />

cuando comenzamos a organizar en 1968 nuestra base guerrillera<br />

en Taco Ralo Tucuman, fuimos <strong>de</strong>scubiertos y <strong>de</strong>tenidos.<br />

Durante los años <strong>de</strong> prisión Elsa y Raimundo juegan un papel<br />

muy importante en <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAP; en esos años <strong>la</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

221


222 Mulleres da emigración<br />

influencia marxista <strong>de</strong> Lucía va <strong>de</strong>speronizando <strong>la</strong> organización,<br />

convirtiéndo<strong>la</strong> en una estructura rígida, militarista, <strong>de</strong><br />

pleno corte leninista.<br />

Recuerdo que al salir <strong>de</strong> Devoto ese mismo día me encontré<br />

con Lucía. Ahí supe que había formado pareja con Raimundo,<br />

un compañero muy <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong>l movimiento peronista.<br />

Con nuestra salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel y con el triunfo <strong>de</strong>l peronismo,<br />

comenzaba un fuerte <strong>de</strong>bate interno que terminaría con una<br />

división <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAP; por una parte, <strong>la</strong> corriente peronista que<br />

conformamos <strong>la</strong> FAP 17 <strong>de</strong> octubre y el sector más i<strong>de</strong>ologizado<br />

encabezado por Lucía, Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, etc.<br />

Elsa, que nunca había estado muy convencida <strong>de</strong>l peronismo,<br />

se fue <strong>de</strong>cantando por una política más frontal contra <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong>l Justicialismo. El<strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfiaba <strong>de</strong> <strong>la</strong>s intenciones <strong>de</strong>l<br />

gobierno <strong>de</strong> Perón. Con el abierto enfrentamiento con los sectores<br />

reaccionarios <strong>de</strong>l peronismo y el posterior golpe <strong>de</strong> estado<br />

<strong>de</strong> Vi<strong>de</strong><strong>la</strong>, el sector que li<strong>de</strong>raba Elsa terminará fusionándose<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Ejército Revolucionario <strong>de</strong>l Pueblo.<br />

La sistemática represión y persecución por <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> los militares<br />

comienza a diezmar <strong>la</strong>s organizaciones revolucionarias.<br />

Miles <strong>de</strong> secuestros y asesinatos acabaron con estas organizaciones<br />

y exterminaron a sus militantes. Elsa y su compañero<br />

Raimundo Vil<strong>la</strong>flor, que vivían en <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> Sarandí, habían<br />

constituido un hogar humil<strong>de</strong> y tenían dos hijas, Elsita y Laura.<br />

Raimundo era un <strong>de</strong>stacado militante metalúrgico <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong><br />

Avel<strong>la</strong>neda. Los Vil<strong>la</strong>flor gozaban <strong>de</strong> gran prestigio en <strong>la</strong>s organizaciones<br />

revolucionarias <strong>de</strong> aquel tiempo. Era gente con tradición<br />

peronista y con gran sentido <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se. Junto a Elsa participan<br />

en <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas Peronistas convirtiéndose<br />

en el sector marxista <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización. Las FAP<br />

durante los primeros años <strong>de</strong>l 70 realizan un importante trabajo<br />

en el movimiento obrero dirigiendo distintos gremios <strong>de</strong>nominados<br />

“combativos”. Con el golpe <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> Vi<strong>de</strong><strong>la</strong>, esta organización<br />

estaba dividida en varios grupos. Algunos se unieron a<br />

Montoneros, otros pasaron a fusionarse con el Ejército<br />

Revolucionario <strong>de</strong>l Pueblo, mientras otros lograron exiliarse.<br />

En 1979 Elsa acuerda con su madre, que vivía en Montevi<strong>de</strong>o,<br />

realizar juntas un viaje a Galicia con su hija mayor. Fue así como<br />

se tras<strong>la</strong>daron a Gondomar, don<strong>de</strong> están durante siete meses alejadas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tensión política que se vivía por el terror cotidiano.<br />

Elsa aprovechó su estancia en el estado español para contactar<br />

con sus compañeros que estaban en Madrid y Barcelona.<br />

Al poco <strong>de</strong> llegar a Buenos Aires <strong>de</strong> aquel viaje por Galicia,<br />

Elsa, Raimundo y <strong>la</strong>s niñas fueron a dar una vuelta por<br />

Avel<strong>la</strong>neda. Era el 4 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1979. El día era <strong>de</strong> invier-


no. Las niñas eran pequeñas y querían ir <strong>de</strong> tiendas y si fuese<br />

posible ir a <strong>la</strong> “calesita”, cuando en pocos segundos y <strong>de</strong> sorpresa<br />

un grupo fuertemente armado, saliendo <strong>de</strong> distintos<br />

automóviles, se aba<strong>la</strong>nzó sobre el matrimonio. Era lo que l<strong>la</strong>maban<br />

un “grupo <strong>de</strong> tareas”. Raimundo se intentó enfrentar<br />

pero fue en vano. A los pocos segundos estaban <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />

coche con los ojos vendados. Elsita y Laura chil<strong>la</strong>ban <strong>de</strong><br />

horror en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> gente que miraba impávida lo que estaba<br />

sucediendo. Las niñas quedaron abandonadas en <strong>la</strong> calle,<br />

siendo los vecinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona los que <strong>la</strong>s recogieron y llevaron<br />

hasta <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>la</strong> abue<strong>la</strong> paterna.<br />

Elsa y Raimundo fueron llevados a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Mecánica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Armada. Un día antes habían sido secuestrados su hermana<br />

Josefina y su marido José Luis Hassan. El grupo Vil<strong>la</strong>flor fue llevado<br />

al centro <strong>de</strong> <strong>de</strong>tención más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argentina: <strong>la</strong> tristemente<br />

recordada Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Armada (ESMA).<br />

Susana Leiracha, ex-<strong>de</strong>tenida <strong>de</strong>saparecida que coincidió en <strong>la</strong><br />

ESMA con Elsa, nos cuenta su testimonio cargado <strong>de</strong> emoción<br />

por los momentos <strong>de</strong> horror que vivieron juntas:<br />

Cuando me secuestraron, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura, varias horas<br />

<strong>de</strong>spués, me llevaron por una escalera <strong>de</strong> mármol a un lugar<br />

que tenía un olor muy especial, era un olor “<strong>de</strong>nso”.<br />

Me <strong>de</strong>positaron en una colchoneta con una capucha gris en <strong>la</strong><br />

cabeza, ca<strong>de</strong>nas en <strong>la</strong>s manos y creo que me dormí inmediatamente<br />

por el cansancio, el dolor y el terror que no cesaba.<br />

No sé cuanto tiempo <strong>de</strong>spués me <strong>de</strong>sperté. Se escuchaban<br />

voces, eran personas comunes que hab<strong>la</strong>ban en voz alta. Presté<br />

más atención, no recuerdo <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras pero yo estaba secuestrada,<br />

y el lugar seguro que no era una cárcel, era un instituto<br />

militar o algo parecido. Las personas eran hombres y mujeres.<br />

Intenté lentamente sentar o acomodar <strong>la</strong> capucha para ver lo<br />

que estaba ocurriendo y alguien me lo impidió. ¿Quiénes eran<br />

esas personas que podían conversar en tono doméstico, mientras<br />

que a mí me estaba prohibido?<br />

Simplemente eran los secuestrados más antiguos que yo, en un<br />

turno <strong>de</strong> guarda permisiva que aprovechaban esos valiosos<br />

minutos para conocerse y comunicarse, mientras que los recién<br />

secuestrados como yo <strong>de</strong>bíamos permanecer ais<strong>la</strong>dos y en<br />

silencio por algunos días.<br />

Todas estas pequeñas historias y recuerdos fueron vividos en<br />

los breves momentos escamoteados a los verdugos, cuando no<br />

se sufría por los ruidos, <strong>la</strong>s bocinas, los gritos <strong>de</strong> los torturados<br />

y los golpes; cuando por minutos cesaba el ais<strong>la</strong>miento total,<br />

rutinario y enloquecedor, vivido con <strong>la</strong> capucha sucia y oscura<br />

pegada al rostro sudoroso.<br />

Mulleres da emigración<br />

223


224 Mulleres da emigración<br />

A los pocos días también era una secuestrada antigua, y pu<strong>de</strong><br />

“ver” algo y escuchar. El nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> “gallega” era común,<br />

no <strong>la</strong> podía ver porque estaba en <strong>la</strong> misma fi<strong>la</strong> <strong>de</strong> colchonetas<br />

con un tabique que me <strong>la</strong> ocultaba.<br />

A los pocos días, más <strong>de</strong> una semana, los oficiales <strong>de</strong> marina<br />

<strong>de</strong>cidieron escon<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interamericana <strong>de</strong><br />

Derechos Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> OEA, que a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias<br />

venía a Buenos Aires para investigar los lugares <strong>de</strong>nunciados,<br />

entre ellos, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mecánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Armada.<br />

Nos dividieron en dos grupos, quedamos en el último y cuando<br />

partió el primero grupo pu<strong>de</strong> unir <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> Josefina con su<br />

cara y su cuerpo. Aún no había podido unir <strong>la</strong> voz al aspecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Gallega.<br />

Esa noche pu<strong>de</strong> ver, espiando por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capucha, el rostro<br />

pálido <strong>de</strong>l Toupa... no sabía que lo vería por última vez, no<br />

llegó a <strong>la</strong> is<strong>la</strong>, fue “tras<strong>la</strong>dado” esa noche.<br />

El viaje en camioneta hasta el embarca<strong>de</strong>ro y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí, en<br />

<strong>la</strong>ncha por los ríos <strong>de</strong>l Delta <strong>de</strong>l Paraná, <strong>de</strong> madrugada y todos<br />

encapuchados, fue sencil<strong>la</strong>mente espantoso. Algunos pensaban<br />

que nos iban a tirar al agua; yo no pensaba, <strong>la</strong> negación me<br />

enseñaba un buen mecanismo para aliviar <strong>la</strong> tensión.<br />

Cuando llegamos a <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Tigre y nos encerraron en esa<br />

pequeña habitación, húmeda, calurosa, todos amontonados,<br />

compartiendo <strong>la</strong> promiscuidad, pu<strong>de</strong> ver <strong>la</strong> cara, los cuerpos y<br />

los gestos <strong>de</strong> todos mis compañeros <strong>de</strong> cautiverio.<br />

Cuando observo a <strong>la</strong> Gallega <strong>de</strong>scubro con sorpresa que su<br />

chaleco, tejido <strong>de</strong> media estación, era muy parecido al mío que<br />

había quedado en casa. En realidad, sí era el mismo chaleco<br />

porque el Grupo <strong>de</strong> Tareas no sólo nos había secuestrado sino<br />

que a<strong>de</strong>más se había apo<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> todas nuestras pertenencias,<br />

entre el<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa.<br />

Los elementos que no les interesaban los <strong>de</strong>jaban en <strong>la</strong> ESMA,<br />

como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa. Algunos quedaron en el “pañol”, lugar<br />

que recogía elementos cotidianos para uso <strong>de</strong> los guardas y, a<br />

veces, nuestro.<br />

Muy sonriente <strong>la</strong> Gallega dijo que se lo habían dado y que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

ese momento le pertenecía, porque nuestras pertenencias se <strong>de</strong>bían<br />

socializar. Pero muy solidaria agregó que si lo necesitaba me lo<br />

<strong>de</strong>volvía. Por supuesto que lo usó durante mucho tiempo. Era un<br />

chaleco tejido a mano, con restos <strong>de</strong> novillo <strong>de</strong> <strong>la</strong>na <strong>de</strong> distintos<br />

colores: castaño, pardo c<strong>la</strong>ro, amarillo en un agradable “<strong>de</strong>gradé”.<br />

Muy pronto comprendí por qué era una voz que siempre escuchaba.<br />

Le agradaba hab<strong>la</strong>r, con un timbre muy especial, no muy<br />

alto pero audible, los modos lentos, pero tejiendo su discurso


con <strong>la</strong> sabiduría <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>de</strong> su militancia.<br />

Era un discurso simple; me sorprendía no escuchar términos políticos<br />

a los que estaba acostumbrada por <strong>la</strong> militancia estudiantil.<br />

En ese habitáculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> pusieron dos catres en los extremos,<br />

en el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha al fondo estaban <strong>la</strong> Gallega arriba y<br />

Pau<strong>la</strong> <strong>de</strong>bajo. Allí en los espacios robados a <strong>la</strong> represión <strong>la</strong><br />

Gallega le contó a Pau<strong>la</strong> cómo eran los juegos <strong>de</strong> sus hijas<br />

pequeñas; recordó que una vez su hija Elsa y su sobrina<br />

Celeste (hija única <strong>de</strong> Josefina y Pepe) prepararon tortas <strong>de</strong><br />

barro en el patio y <strong>la</strong>s recubrieron con un polvo b<strong>la</strong>nco que<br />

era...¡veneno!. Por supuesto que terminaron todos en el hospital<br />

y afortunadamente el acci<strong>de</strong>nte se convirtió en un recuerdo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s travesuras infantiles.<br />

Al mes volvemos al <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> “Capucha” en el tercer andar<br />

<strong>de</strong>l Casino <strong>de</strong> Oficiales y entre los prisioneros ya todos éramos<br />

viejos amigos.<br />

Ya nos habíamos enterado <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Gallega había sido secuestrada<br />

con su compañero Raimundo, que no estaba con nosotros.<br />

Durante <strong>la</strong> estancia en <strong>la</strong> is<strong>la</strong>, Pau<strong>la</strong> se encontró con su tía<br />

Thelma, que también había sido secuestrada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> marzo en <strong>la</strong><br />

ESMA; el<strong>la</strong> le contó que al hombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gallega lo mataron a<br />

golpes unos guardas en el corredor, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura.<br />

Pau<strong>la</strong> se lo contó al buen amigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gallega, el gordo Ramón,<br />

quien lloró <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> su amigo; cuando pudo recomponerse,<br />

y en momentos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scuido <strong>de</strong> los guardias, le contó a todo el<br />

grupo lo que había sucedido. La Gallega estuvo varias horas o<br />

días con <strong>la</strong> capucha puesta y en los permisos muy retraída. Pero<br />

se recompuso por sus compañeros, por su familia que estaba<br />

fuera y en pocos días volvió a ser el<strong>la</strong> otra vez, con mucha fuerza<br />

y vitalidad, pero con un color <strong>de</strong> tristeza en sus ojos.<br />

Recuerdo que acostada en su colchoneta, con <strong>la</strong> capucha replegada<br />

sobre su cabeza, apoyaba los brazos en el suelo <strong>de</strong><br />

cemento y conversaba <strong>la</strong>rgos minutos sobre cualquier tema<br />

cotidiano. Yo los habría agotado en cinco frases; pero el<strong>la</strong> no,<br />

conversaba con Pau<strong>la</strong> y el resto sobre <strong>la</strong>s distintas maneras <strong>de</strong><br />

preparar una comida, o una salsa o una ensa<strong>la</strong>da. Muchas guardias<br />

permisivas estuvieron <strong>de</strong>dicadas a ese tema trascen<strong>de</strong>nte,<br />

que contribuía a reemp<strong>la</strong>zar en nuestra imaginación el pequeño<br />

trozo <strong>de</strong> carne con pan que era nuestro vital alimento.<br />

Era muy corta <strong>de</strong> vista, miope y usaba unas gruesos gafas<br />

“culo <strong>de</strong> botel<strong>la</strong>”. Según el<strong>la</strong>, los usaba para ocultar sus rasgos<br />

y hacerse fea. La realidad era que su rostro sin anteojos era<br />

bonito y harmónico con su cuerpo menudo.<br />

Tanto en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> como en en lo alto le fascinaban <strong>la</strong>s conversaciones<br />

en esos minutos preciosos, robados al cautiverio y a <strong>la</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

225


226 Mulleres da emigración<br />

capucha. Disfrutaba con el re<strong>la</strong>to grupal <strong>de</strong> pelícu<strong>la</strong>s y, sobre<br />

todo, <strong>de</strong> libros como “Doña Julia y el escribidor” y “El siglo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s luces”. Carpentier era uno <strong>de</strong> sus autores predilectos.<br />

Era muy buena en <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> imágenes y en todo aquello<br />

que tuviera que ver con los sentidos.<br />

También le gustaba <strong>la</strong> música y con Víctor, otro secuestrado<br />

que salió en libertad y contó ampliamente todas estas historias,<br />

cantaban canciones folclóricas. Su voz resonaba en<br />

“Capucha”, mientras el resto componíamos el coro y Víctor<br />

marcaba el ritmo con <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas percutiendo en el suelo <strong>de</strong><br />

cemento. La `Capucha´ significaba ais<strong>la</strong>miento, inmovilidad y<br />

silencio, a veces interrumpido por el ruido metálico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ca<strong>de</strong>nas y los grilletes que acompañaban los movimientos <strong>de</strong><br />

nuestros cuerpos torturados y nuestra mente divagando.<br />

Pasaron semanas y un guardia <strong>la</strong> llevó a trabajar al “Pañol”. Debía<br />

acomodar <strong>la</strong> ropa, coser<strong>la</strong>, ten<strong>de</strong>r<strong>la</strong> y, <strong>de</strong> ser necesario, repartir<strong>la</strong>.<br />

También hizo el listado oral <strong>de</strong> los que había en el “Pañol”, tratando<br />

<strong>de</strong> encontrar el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> nuestros ropajes y así, día a día, aparecieron<br />

“remeras”, camisas y pantalones que <strong>la</strong> Gallega iba<br />

repartiendo según <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y no <strong>la</strong> pertenencia.<br />

Sí, recuerdo que un pantalón <strong>de</strong> verano <strong>de</strong> color celeste, prometió<br />

<strong>de</strong>volvérmelo. Cuando me lo trajo -imposible <strong>de</strong> olvidar- tenía los<br />

botones perfectamente cosidos, como si fuera costurera <strong>de</strong> profesión<br />

o madre acostumbrada a remendar <strong>la</strong>s ropas <strong>de</strong> sus hijos.<br />

La gallega era muy hábil y tenía experiencia <strong>de</strong> su vida y su<br />

militancia y para a<strong>la</strong>rgar esas pocas horas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l “Pañol”<br />

que <strong>la</strong> alejaban <strong>de</strong> <strong>la</strong> `Capucha´ y <strong>de</strong>l olor <strong>de</strong>l recinto, podía<br />

tener <strong>la</strong> paciencia <strong>de</strong> Penélope para remendar y <strong>de</strong>sremendar<br />

toda <strong>la</strong> ropa que fuera necesaria.<br />

Despreciaba a los marineros, que <strong>la</strong> habían torturado brutalmente,<br />

pero prestaba atención a lo que <strong>de</strong>cían en esas char<strong>la</strong>s,<br />

a veces incomprensibles, don<strong>de</strong> daban pautas <strong>de</strong> por qué estábamos<br />

en esas condiciones.<br />

Según <strong>la</strong> Gallega, eran muy “occi<strong>de</strong>ntales y cristianos” y daban<br />

importancia a <strong>la</strong> familia como núcleo fundamental. Y <strong>de</strong>cidió<br />

seguirles <strong>la</strong> corriente y nos propuso su táctica. Debíamos reforzar<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> nuestra casa, familia, estudio y trabajo, en caso<br />

<strong>de</strong> que nos llevasen a esas char<strong>la</strong>s en el sótano.<br />

Semanas más tar<strong>de</strong> otra pareja, mi compañero y yo somos llevados<br />

durante algunas horas al día a una oficina en el Sector 4,<br />

el sótano don<strong>de</strong> había libertad para bañarse, conversar sin<br />

capucha, sin ca<strong>de</strong>nas y sin grilletes en los pies. En ese sector<br />

los guardias, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comidas, nos traían naranjas, que<br />

por i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Pau<strong>la</strong>, siempre muy solidaria, no comíamos. Las<br />

guardábamos celosamente hasta el momento <strong>de</strong> volver a <strong>la</strong>


“Capucha”, escondidas entre <strong>la</strong> ropa. Cuando llegaba alguna<br />

guardia más benigna, sacábamos <strong>la</strong>s naranjas <strong>de</strong>l escondite y<br />

haciéndo<strong>la</strong>s rodar por el suelo <strong>de</strong> cemento, cada uno <strong>de</strong> los<br />

secuestrados amante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frutas recibía su naranja, como si<br />

fuera el manjar <strong>de</strong> los dioses.<br />

A los pocos días todo el grupo Vil<strong>la</strong>flor -como les l<strong>la</strong>mábamosinició<br />

el mismo itinerario. Eran cinco, <strong>la</strong> gallega, su cuñada<br />

Josefina, el esposo Pepe Hassan, Pisco, un amigo y el gordo<br />

Ramón, un compañero.<br />

A veces <strong>de</strong>jábamos mensajes escritos porque en nuestra turno<br />

podía ser anterior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> ellos o viceversa. Pero esa osadía nos<br />

costó muy cara, sufrimos amenazas y maltratos.<br />

Creíamos, ingenuamente, que era parte <strong>de</strong>l famoso “proceso <strong>de</strong><br />

recuperación” <strong>de</strong> los marineros y que, a lo mejor, todos íbamos<br />

a pasar por ese sistema como una manera <strong>de</strong> observarnos, contro<strong>la</strong>rnos<br />

o algo así, como paso previo a <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> libertad.<br />

En ese período Pau<strong>la</strong> es llevada a su casa materna para visitar<br />

a su hija pequeña, Paulina, y en esos momentos también estaba<br />

presente <strong>la</strong> Gallega. Con mucha habilidad y cariño cosió<br />

una hermosa muñeca <strong>de</strong> trapo, con el cuerpo <strong>de</strong> te<strong>la</strong> y un vestido<br />

primoroso para que Pau<strong>la</strong> se presentase ante a sus hijas<br />

con un regalo que superase el cautiverio y el horror y los transformase<br />

en cariño y ternura.<br />

Meses más tar<strong>de</strong> <strong>la</strong> continuidad prosigue y nos llevan como a<br />

una especie <strong>de</strong> ceremonia a otra <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia, a <strong>la</strong> opuesta a <strong>la</strong><br />

capucha, <strong>de</strong> nombre “Pecera”.<br />

Eran oficinas con un vidrio en <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s y puerta que permitía<br />

ver a <strong>la</strong>s personas que estaban en su interior.<br />

Nos correspondió <strong>la</strong> primera oficina a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> <strong>la</strong> entrada;<br />

otros secuestrados más antiguos y <strong>de</strong>sconocidos para nosotros<br />

<strong>de</strong>salojaron <strong>de</strong> muy buena gana a un co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> los marineros<br />

que ya <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> estar en “Pecera”.<br />

Los cambios eran importantes porque ya no estábamos vigi<strong>la</strong>dos<br />

por los guardias excepto fuera en <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> entrada; <strong>la</strong>s<br />

mujeres teníamos un dormitorio con camas para nosotros y<br />

sólo <strong>de</strong>bíamos pedir permiso para ir al baño, momento en el<br />

que <strong>de</strong>bíamos colocarnos una venda negra en los ojos.<br />

Podíamos preparar café o fumar con más libertad, los oficiales<br />

no estaban en “Pecera” durante días o semanas y si lo hacían<br />

era pocos minutos. Esta experiencia fue muy fuerte, pero<br />

logramos insertarnos como grupo con el resto <strong>de</strong> los secuestrados<br />

más antiguos que eran ocho personas.<br />

Algunas semanas <strong>de</strong>spués tenemos <strong>la</strong> alegría <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación<br />

<strong>de</strong>l grupo Vil<strong>la</strong>flor también en “Pecera”. Debíamos<br />

Mulleres da emigración<br />

227


228 Mulleres da emigración<br />

recoger los diarios que nos acercaba un guardia <strong>de</strong> madrugada,<br />

separar <strong>la</strong>s jóvenes para el archivo <strong>de</strong> “Pecera”, que otros<br />

compañeros recortaban y pegaban en carpetas. Nuestro trabajo<br />

consistía en seleccionar un artículo <strong>de</strong> un tema previamente<br />

<strong>de</strong>signado en el grupo <strong>de</strong> prensa, y resumir el contenido <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> noticia, escribirlo a máquina y entregarlo para <strong>la</strong> fotocopia<br />

<strong>de</strong> ese pequeño resumen diario <strong>de</strong> noticias.<br />

Durante <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comer, <strong>la</strong> Gallega era<br />

<strong>la</strong> encargada <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> gimnasia.<br />

Nos sentábamos frente a el<strong>la</strong> y como en <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> educación<br />

física <strong>de</strong> <strong>la</strong> secundaria hacíamos los ejercicios en medio <strong>de</strong><br />

conversaciones, bur<strong>la</strong>s y risas <strong>de</strong> todo el grupo.<br />

Finalmente, una noche un oficial encargado <strong>de</strong> “Pecera” l<strong>la</strong>ma<br />

a mi grupo porque “vamos a salir en libertad”. Yo estaba preparando<br />

el mate y no quería <strong>de</strong>jar <strong>la</strong> tarea. Una secuestrada<br />

antigua me sacó <strong>la</strong> “pava” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos y me or<strong>de</strong>nó ir a buscar<br />

mis pertenencias.<br />

Todos nos mirábamos entre sorprendidos, alegres, tristes y casi<br />

no había comentarios. Es que en otras épocas, y en <strong>la</strong> nuestra<br />

también, esas salidas podían significar <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> libertad, o<br />

el tras<strong>la</strong>do y <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición.<br />

Todos los compañeros se pusieron en fi<strong>la</strong> en el corredor <strong>de</strong><br />

“Pecera”, sin que nadie hab<strong>la</strong>ra y con nuestras escasas y valiosas<br />

pertenencias fuimos saludando a todos y cada uno, con besos<br />

y con los ojos con lágrimas. Las pa<strong>la</strong>bras eran <strong>de</strong> alegría mezc<strong>la</strong>das<br />

con tristeza, porque nosotros marchábamos pero el resto<br />

quedaba. Solo recuerdo que a cada uno, con el beso le <strong>de</strong>seé<br />

suerte. Al mes nos or<strong>de</strong>naron volver porque estábamos contro<strong>la</strong>dos<br />

<strong>de</strong> manera telefónica y quizás con seguimiento. Nos <strong>de</strong>volvieron<br />

los documentos, nos hicieron algunas preguntas, nos<br />

hicieron recomendaciones pero sólo recuerdo que al oficial que<br />

estaba a cargo le pedimos ver a los otros compañeros, a los <strong>de</strong><br />

Capucha y Pecera. Sólo nos permitieron con un guardia y tabiques<br />

en los ojos, subir a Pecera; íbamos contentos y emocionados<br />

<strong>de</strong> volver a verlos y <strong>de</strong>jarles cigarros y chucherías.<br />

Pero cuando entramos en el sector Pecera estaba casi <strong>de</strong>sierto. La<br />

imagen hoy aún golpea y daña muy fuerte. ¿Dón<strong>de</strong> estaban los<br />

que faltaban? No pu<strong>de</strong> imaginar que estuvieran en sus casas.<br />

Los pocos compañeros que estaban allí nos respondieron que, a<br />

los pocos días <strong>de</strong> irnos nosotros, los habían <strong>de</strong>vuelto a Capucha<br />

con <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas en <strong>la</strong>s manos y los grilletes en los pies.<br />

Es que corría el mes <strong>de</strong> febrero y en ese período los oficiales<br />

hacían reuniones don<strong>de</strong> se votaba el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> cada uno<br />

<strong>de</strong> los secuestrados.


Nuestro grupo fue liberado. El grupo Vil<strong>la</strong>flor había retornado<br />

a Capucha. Alguien nos comentó en nuestro estupor y amargura<br />

que <strong>la</strong> Gallega se “encapuchó” y no quiso hab<strong>la</strong>r con nadie.<br />

Sabíamos, por experiencia personal, que cuando el <strong>de</strong>sánimo<br />

ataca <strong>la</strong> capucha era un refugio perverso pero íntimo para llorar<br />

y <strong>de</strong>sahogar toda <strong>la</strong> angustia. La Gallega no captó, tras ese<br />

día, ningún cigarro <strong>de</strong> los guardias ni <strong>la</strong> voz falsa <strong>de</strong>l sosiego<br />

<strong>de</strong> ningún marinero.<br />

No po<strong>de</strong>mos imaginar lo que sintió o pensó y sufrió, pero sí<br />

po<strong>de</strong>mos imaginar y estar convencidos <strong>de</strong> que le sobraba dignidad<br />

y fortaleza.<br />

Po<strong>de</strong>mos imaginar y asegurar que, si hubo momentos para<br />

comunicarse con su grupo y con los secuestrados que habían<br />

permanecido siempre en Capucha, lo hizo con su voz y su presencia.<br />

Era menuda y <strong>de</strong> apariencia frágil, pero los meses compartidos<br />

en cautiverio nos <strong>de</strong>mostraron lo contrario.<br />

La Gallega logró vencer a los marineros con esa costumbre que<br />

tenía <strong>de</strong> armar <strong>la</strong>s historias y <strong>la</strong>s tácticas <strong>de</strong> comportamiento.<br />

La Gallega y su grupo pudieron vencer <strong>la</strong> soberbia y <strong>la</strong> crueldad<br />

sin límites <strong>de</strong> los marineros <strong>de</strong> <strong>la</strong> ESMA, incluso estando<br />

<strong>de</strong>saparecida. Y porque está <strong>de</strong>saparecida los seguirá venciendo<br />

en cada gesto cotidiano <strong>de</strong> sus hijas y en cada gesto <strong>de</strong> lucha<br />

<strong>de</strong> sus compañeros <strong>de</strong> cautiverio y <strong>de</strong> militancia.<br />

En aquel grupo <strong>de</strong> ser humanos que se <strong>de</strong>batían en cada minuto<br />

entre <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> muerte algunos lograron salvar sus vidas,<br />

entre ellos: Víctor Basterra, Norma Cozzí (Pau<strong>la</strong>), Héctor<br />

Pichini (Tata), Osvaldo Barros (Anteojito), Susana Leiracha<br />

(Kuki). Otros <strong>de</strong> los compañeros fueron asesinados, entre<br />

ellos: Elsa Martínez “La Gallega”, Josefina Vil<strong>la</strong>flor, Enrique<br />

Arditti (Gordo Ramón), José Anzorena (Pepe), Tía Irene, José<br />

Hassan (Pepe), Fernando Brodsky (Nando), Carlos Chiaravalle<br />

(Viejo Diego), Ricardo Sáenz (El Topo).<br />

En <strong>la</strong> actualidad sus hijas Elsa y Laura siguen el camino <strong>de</strong> sus<br />

padres y participan activamente en los movimientos que<br />

luchan por <strong>la</strong> Memoria y <strong>la</strong> Justicia.<br />

En 1998 se realizó en Gondomar, su Ayuntamiento natal, un<br />

homenaje a Elsa Martínez Mesejo. En una p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> esa vil<strong>la</strong><br />

gallega una p<strong>la</strong>ca recuerda <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> Elsa y <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s Madres <strong>de</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Mayo.<br />

Mulleres da emigración<br />

229


Mecha Ortiz<br />

BOS AIRES 1905 /BOS AIRES 1987


MECHA ORTIZ<br />

Seus pais foron Vicente Vare<strong>la</strong> Nimo e Josefa Domínguez<br />

Castro, ambos oriúndos <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Bugallido, parroquia<br />

que se localiza ao norte do municipio <strong>de</strong> Negreira, na provincia<br />

da Coruña. Aque<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a campesiña quedaba na meta<strong>de</strong> do<br />

camiño que ía <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong> ata Fisterra. Moitos<br />

dos peregrinos que chegaban á Terra Santa galega, logo se tras<strong>la</strong>daban<br />

ata o lugar que se dicía que era a fin do mundo.<br />

Ao pouco <strong>de</strong> casar, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar rumbo a Bos Aires. Nesta<br />

cida<strong>de</strong> naceron os seus fillos Mecha, José e Amanda.<br />

Mecha Ortiz naceu en Bos Aires o 24 <strong>de</strong> setembro <strong>de</strong> 1905. O<br />

seu verda<strong>de</strong>iro nome era María Merce<strong>de</strong>s Vare<strong>la</strong> Domínguez.<br />

Segundo o escritor Arturo Cuadrado, Mecha voltou xunto á<br />

súa familia a Galicia e residiu durante catro anos en<br />

Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>.<br />

Mecha casou moi nova con Julián Ortiz, un produtor agropecuario<br />

co que tivo un fillo, Julián. Este Julián Ortiz estaba<br />

emparentado con Ortiz, quen tomou a presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Arxentina<br />

en 1938. Pero a adversida<strong>de</strong> marcou a súa vida cando o seu<br />

esposo, a raíz dun acci<strong>de</strong>nte ao caer dun cabalo, quedou totalmente<br />

impedido con danos irreversibles na medu<strong>la</strong> e o cerebro.<br />

Mecha tras<strong>la</strong>douse a Bos Aires e traballou como empregada<br />

pública, pero <strong>de</strong>cidiu retomar unha vocación postergada.<br />

Ingresou no Conservatorio <strong>de</strong> Música e Dec<strong>la</strong>mación. Comeza<br />

entón a trabal<strong>la</strong>r no mundo do cine pero garda celosamente o<br />

segredo da súa vida persoal.<br />

Fabricou un personaxe e non permitiu que nada nin ninguén<br />

interferira no seu drama doméstico. Co seu esposo internado<br />

en diferentes establecementos, xamais houbo outro home na<br />

súa vida. Adicouse por enteiro a coidalo e a dar vida á muller<br />

case distante que pouco a pouco foi gañando un lugar na pantal<strong>la</strong><br />

nacional. Mentres tanto, o seu irmán José Vare<strong>la</strong> foi<br />

Mulleres da emigración<br />

233


Mecha Ortiz.<br />

234<br />

Mulleres da emigración<br />

director <strong>de</strong> teatro e a súa irmá Amanda actriz como e<strong>la</strong>. Outra<br />

estre<strong>la</strong> arxentina que quedou na memoria <strong>de</strong> Hollywood.<br />

Amanda, tralos seus gran<strong>de</strong>s amores, o famoso pianista José Iturbe<br />

e a súa carreira <strong>de</strong> actriz, chega e radica en Hollywood por moitos<br />

anos. Mentres estuda baixo contrato nos estudos MGM trabal<strong>la</strong> en<br />

varias pelícu<strong>la</strong>s, unha <strong>de</strong><strong>la</strong>s El hermano <strong>de</strong>l Falcón xunto a George<br />

San<strong>de</strong>rs. No conservatorio dos Estudos MGM realizou un excelente<br />

traballo teatral en Tovarich <strong>de</strong> Jacques <strong>de</strong> Val, dirixida por Mark<br />

Ranhar, que logo Greta Garbo interpretou no cine.<br />

En Bos Aires, Amanda será lembrada po<strong>la</strong>s suás tempadas da<br />

época <strong>de</strong> ouro do teatro arxentino. No Gran Teatro O<strong>de</strong>ón, traballou<br />

baixo a dirección do Dr. Enrique Sussini e xunto a actores<br />

da sona <strong>de</strong> Miguel Faust Rocha, Iris Marga, Guillermo<br />

Bataglia, Dora Peyrano, Neda Francis e moitos máis.<br />

Trabal<strong>la</strong>ron xuntas en varias obras como Baile en el Savoy. No<br />

cine, xunto a Pedro Quartucci en La tía <strong>de</strong> Carlos e El otro soy yo.<br />

Ambas irmás foron comparadas xustamente con Greta Garbo<br />

polo estilo enigmático á hora <strong>de</strong> interpretar, o seu talento e o<br />

seu atractivo físico.<br />

Xunto a Enrique <strong>de</strong> Rosas, Mecha iniciou a súa carreira e logo<br />

traballou con Florencio Parravicini. Debutou no teatro en<br />

1929. Tivo a súa consagración teatral na tempada <strong>de</strong> 1938 con<br />

Mujeres, <strong>de</strong> C<strong>la</strong>ire Booth, no Teatro Smart.<br />

Na foto: Iván Grondona, Nora Massi, Francisco <strong>de</strong> Pau<strong>la</strong>, Marta González, Gabrie<strong>la</strong> Gili e a gran<strong>de</strong><br />

actriz Mecha Ortiz.


En 1936 filma a súa primeira<br />

pelícu<strong>la</strong> no papel da Rubia<br />

Mireya, xunto a Florencio<br />

Parravicini, Irma Córdoba e<br />

Santiago Arrieta, no clásico<br />

Los muchachos <strong>de</strong> antes no<br />

usaban gomina, dirixida por<br />

Manuel Romero. En 1938<br />

protagonizou xunto a Niní<br />

Marshall e Tito Lusiardo<br />

Mujeres que trabajan.<br />

Reencarnou o mesmo personaxe<br />

do seu <strong>de</strong>but cinematográfico<br />

anos <strong>de</strong>spois<br />

no filme La Rubia Mireya<br />

(1948), tamén dirixido por<br />

Manuel Romero.<br />

Participou en 35 pelícu<strong>la</strong>s, salientando en Margarita, Armando<br />

y su padre e Joven, viuda y estanciera. En 1943 Lumiton produciu,<br />

con dirección <strong>de</strong> Carlos Hugo Christensen, Safo, historia <strong>de</strong><br />

una pasión, con Roberto Esca<strong>la</strong>da, co que filmou El canto <strong>de</strong>l<br />

cisne, do mesmo director, po<strong>la</strong>s que obtivo o premio á mellor<br />

actriz. Protagonizou filmes como Cartas <strong>de</strong> amor, Pájaros <strong>de</strong><br />

cristal e Bendita seas e realizou papeis <strong>de</strong> apoio en pelícu<strong>la</strong>s<br />

como Deshonra, con Tita Merello, El abuelo, entre outras.<br />

Santiago Arrieta e<br />

Mecha Ortiz .<br />

Mulleres da emigración<br />

235


Mecha Ortiz e Tito Lusiardo.<br />

236 Mulleres da emigración<br />

Consagrouse nas décadas do 40 e 50, on<strong>de</strong> foi consi<strong>de</strong>rada a<br />

Greta Garbo arxentina.<br />

Destacou nos escenarios en obras como La señora Ana luce sus<br />

medal<strong>la</strong>s, Un tranvía l<strong>la</strong>mado Deseo, La cama, La esposa constante,<br />

etc. E traballou na televisión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finais dos 50 en ciclos<br />

como Estrellita, esa pobre campesina, Ro<strong>la</strong>ndo Rivas, taxista,<br />

Invitación a Jamaica, Aventura 77, Navidad en el año 2000, etc.<br />

En 1976 participou xunto a outros gran<strong>de</strong>s, como Arturo<br />

García Buhr, Mario Soffici e Narciso Ibáñez Menta en Los<br />

muchachos <strong>de</strong> antes no usaban arsénico. Das súas últimas aparicións<br />

no cine cómpre <strong>de</strong>stacar Boquitas pintadas e Piedra<br />

libre. En 1976 realizou a súa última intervención cinematográfica<br />

en Piedra libre, <strong>de</strong> Leopoldo Torre Nilsson. Despois participou<br />

en varios ciclos televisivos. Publicou as súas memorias<br />

co título <strong>de</strong> Mecha Ortiz por Mecha Ortiz.<br />

Tristemente, falece dunha hemiplexía aos 86 anos, o 20 <strong>de</strong><br />

outubro <strong>de</strong> 1987 en Bos Aires.


MECHA ORTIZ<br />

Sus padres fueron Vicente Vare<strong>la</strong> Nimo y Josefa Domínguez<br />

Castro, ambos oriundos <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Bugallido, parroquia que<br />

se localiza al norte <strong>de</strong>l municipio <strong>de</strong> Negreira, en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong><br />

A Coruña. Aquel<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a campesina quedaba en <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong>l camino<br />

que iba <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong> a Fisterra. Muchos <strong>de</strong> los<br />

peregrinos que llegaban a <strong>la</strong> Tierra Santa gallega, luego se tras<strong>la</strong>daban<br />

hasta el lugar que se <strong>de</strong>cía que era el fin <strong>de</strong>l mundo.<br />

Al poco <strong>de</strong> casarse, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n emigrar rumbo a Buenos Aires. En<br />

esta ciudad nacieron sus hijos Mecha, José y Amanda.<br />

Mecha Ortiz nació en Buenos Aires el 24 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong><br />

1905. Su verda<strong>de</strong>ro nombre era María Merce<strong>de</strong>s Vare<strong>la</strong><br />

Domínguez.<br />

Según el escritor Arturo Cuadrado, Mecha regresó junto a su<br />

familia a Galicia y residió durante cuatro años en Santiago <strong>de</strong><br />

Composte<strong>la</strong>.<br />

Mecha se casó muy joven con Julián Ortiz, un productor agropecuario<br />

con el que tuvo un hijo, Julián. Este Julián Ortiz estaba<br />

emparentado con Ortiz, quien tomó <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> Argentina<br />

en 1938. Pero <strong>la</strong> adversidad marcó su vida cuando su esposo, a<br />

raíz <strong>de</strong> un acci<strong>de</strong>nte al caer <strong>de</strong> un caballo, quedó totalmente<br />

impedido con daños irreversibles en <strong>la</strong> médu<strong>la</strong> y el cerebro.<br />

Mecha se tras<strong>la</strong>dó a Buenos Aires y trabajó como empleada<br />

pública, pero <strong>de</strong>cidió retomar una vocación postergada.<br />

Ingresó en el Conservatorio <strong>de</strong> Música y Dec<strong>la</strong>mación.<br />

Comienza entonces a trabajar en el mundo <strong>de</strong>l cine pero guarda<br />

celosamente el secreto <strong>de</strong> su vida personal.<br />

Fabricó un personaje y no permitió que nada ni nadie interfiriera<br />

en su drama hogareño. Con su esposo internado en diferentes<br />

establecimientos, jamás hubo otro hombre en su vida.<br />

Se <strong>de</strong>dicó por entero a cuidarlo y a dar vida a <strong>la</strong> mujer casi distante<br />

que poco a poco fue ganando un lugar en <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

237


238 Mulleres da emigración<br />

nacional. Mientras tanto, su hermano José Vare<strong>la</strong> fue director<br />

<strong>de</strong> teatro y su hermana Amanda actriz como el<strong>la</strong>. Otra estrel<strong>la</strong><br />

argentina que ha quedado en <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> Hollywood.<br />

Amanda, tras sus gran<strong>de</strong>s amores, el famoso pianista José Iturbe y<br />

su carrera <strong>de</strong> actriz, llega y se radica en Hollywood por muchos<br />

años. Mientras estudia bajo contrato en los estudios MGM trabaja<br />

en varias pelícu<strong>la</strong>s, una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s El hermano <strong>de</strong>l Falcón junto a<br />

George San<strong>de</strong>rs. En el conservatorio <strong>de</strong> los Estudios MGM realizó<br />

un excelente trabajo teatral en Tovarich <strong>de</strong> Jacques <strong>de</strong> Val, dirigida<br />

por Mark Ranhar, que luego Greta Garbo interpretó en cine.<br />

En Buenos Aires, Amanda será recordada por sus temporadas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> época <strong>de</strong> oro <strong>de</strong>l teatro argentino. En el Gran Teatro O<strong>de</strong>ón,<br />

trabajó bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l Dr. Enrique Sussini y junto a actores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Miguel Faust Rocha, Iris Marga, Guillermo<br />

Bataglia, Dora Peyrano, Neda Francis y muchos más.<br />

Trabajaron juntas en varias obras como Baile en el Savoy. En cine,<br />

junto a Pedro Quartucci en La tía <strong>de</strong> Carlos y El otro soy yo.<br />

Ambas hermanas fueron comparadas justamente con Greta<br />

Garbo por el estilo enigmático a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> interpretar, su talento<br />

y su atractivo físico.<br />

Junto a Enrique <strong>de</strong> Rosas, Mecha inició su carrera y luego trabajó<br />

con Florencio Parravicini. Debutó en el teatro en 1929.<br />

Tuvo su consagración teatral en <strong>la</strong> temporada <strong>de</strong> 1938 con<br />

Mujeres, <strong>de</strong> C<strong>la</strong>ire Booth, en el Teatro Smart.<br />

En 1936 filma su primera pelícu<strong>la</strong> en el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rubia Mireya,<br />

junto a Florencio Parravicini, Irma Córdoba y Santiago<br />

Arrieta, en el clásico Los muchachos <strong>de</strong> antes no usaban gomina,<br />

dirigida por Manuel Romero. En 1938 protagonizó junto a<br />

Niní Marshall y Tito Lusiardo Mujeres que trabajan.<br />

Reencarnó el mismo personaje <strong>de</strong> su <strong>de</strong>but cinematográfico<br />

años <strong>de</strong>spués en el filme La Rubia Mireya (1948), también<br />

dirigido por Manuel Romero.<br />

Participó en 35 pelícu<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>stacándose en Margarita, Armando<br />

y su padre y Joven, viuda y estanciera. En 1943 Lumiton produjo,<br />

con dirección <strong>de</strong> Carlos Hugo Christensen, Safo, historia<br />

<strong>de</strong> una pasión, con Roberto Esca<strong>la</strong>da, con quien filmó El canto<br />

<strong>de</strong>l cisne, <strong>de</strong>l mismo director, por <strong>la</strong>s que obtuvo el premio a <strong>la</strong><br />

mejor actriz. Protagonizó filmes como Cartas <strong>de</strong> amor, Pájaros<br />

<strong>de</strong> cristal y Bendita seas y realizó papeles <strong>de</strong> apoyo en pelícu<strong>la</strong>s<br />

como Deshonra, con Tita Merello, El abuelo, entre otras.<br />

Se consagró en <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong>l 40 y 50, don<strong>de</strong> fue consi<strong>de</strong>rada<br />

<strong>la</strong> Greta Garbo argentina.<br />

Se <strong>de</strong>stacó en los escenarios en obras como La señora Ana luce<br />

sus medal<strong>la</strong>s, Un tranvía l<strong>la</strong>mado Deseo, La cama, La esposa


constante, etc. Y trabajó en <strong>la</strong> televisión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los 50 en<br />

ciclos como Estrellita, esa pobre campesina, Ro<strong>la</strong>ndo Rivas, taxista,<br />

Invitación a Jamaica, Aventura 77, Navidad en el año 2000, etc.<br />

En 1976 participó junto a otros gran<strong>de</strong>s, como Arturo García<br />

Buhr, Mario Soffici y Narciso Ibáñez Menta en Los muchachos<br />

<strong>de</strong> antes no usaban arsénico. De sus últimas apariciones<br />

en el cine se <strong>de</strong>stacan Boquitas pintadas y Piedra libre. En<br />

1976 realizó su última intervención cinematográfica en Piedra<br />

libre, <strong>de</strong> Leopoldo Torre Nilsson. Después participó en varios<br />

ciclos televisivos. Publicó sus memorias con el título <strong>de</strong> Mecha<br />

Ortiz por Mecha Ortiz.<br />

Tristemente, fallece <strong>de</strong> una hemiplejía a los 86 años, el 20 <strong>de</strong><br />

octubre <strong>de</strong> 1987 en Buenos Aires.<br />

Mulleres da emigración<br />

239


Agustina Carolina Otero Iglesias<br />

PONTE DE VALGAS 1868 /NIZA 1965


CAROLINA OTERO IGLESIAS<br />

O 4 <strong>de</strong> novembro <strong>de</strong> 1868 nacía en Ponte <strong>de</strong> Valga,<br />

Pontevedra, unha nena a quen a súa nai lle poría <strong>de</strong> nome<br />

Agustina Carolina Otero Iglesias. A recén nada Carolina, que<br />

levaría os dous apelidos da súa nai, xa que o seu pai non a recoñecería,<br />

sería anos <strong>de</strong>spois a muller máis famosaa do mundo,<br />

pasándose a chamar artísticamente Carolina Otero e os seus<br />

admiradores lle dirán "A Bel<strong>la</strong> Otero".<br />

Carolina tiña nado nunha al<strong>de</strong>a chamada Ponte <strong>de</strong> Valga. A súa<br />

infancia será moi dura e triste po<strong>la</strong> pobreza daqueles anos, a<br />

pesar <strong>de</strong>lo, Carolina tiña unha alegría interior moi gran<strong>de</strong> e unha<br />

vocación artística innata. Os que a coñeceron na súa al<strong>de</strong>a, contan<br />

que cada vez que pasaba algún titiriteiro errante, e<strong>la</strong> intentaba<br />

imitar o seu espectáculo. En Valga a chamaban "A<br />

Cor<strong>de</strong>irana" mote este, que a Carolina a puña furiosa. Carolina<br />

por aqueles anos, era unha nena, que se foi criando como pudo.<br />

A fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> pai e o seu carácter forte, a levaría a enfrentarse con<br />

todo aquel que se metera con e<strong>la</strong>. Algunhas <strong>de</strong>sas veces, respostaba<br />

con gritos e escándalos. Des<strong>de</strong> nena, Carolina foi levada a<br />

un colexio, no que actuaba máis <strong>de</strong> criada, que <strong>de</strong> alumna.<br />

Parece ser, que o carácter incorrexible <strong>de</strong> Carolina, fai que<br />

unha <strong>de</strong>stacada persoalida<strong>de</strong> compostelán "moi preocupada <strong>de</strong><br />

ve<strong>la</strong>r po<strong>la</strong> pulcritu<strong>de</strong> e pureza das costumes" quiso que se fixera<br />

cargo <strong>de</strong><strong>la</strong>, unha mestra <strong>de</strong> Cesures. Intento este, que non<br />

chegou a prosperar. Carolina por aqueles tempos tiña 14 anos<br />

e xa se había enamorado, dun rapaz chamado Paco, o cal non<br />

tiña <strong>de</strong>masiada boa fama na al<strong>de</strong>a.<br />

Unha noite, coa complicida<strong>de</strong> dunha compañeira <strong>de</strong> colexio,<br />

conquire escaparse para xuntarse con Paco e ir a bai<strong>la</strong>r.<br />

Durante esa noite, Carolina se sentía feliz e ceibe, bailou apaisoadamente,<br />

como se tivera a necesida<strong>de</strong> <strong>de</strong> expresar todo o<br />

que levaba gardando <strong>de</strong>ntro durante tanto tempo. Conta a historia,<br />

que gustou tanto o seu baile, que o dono da sa<strong>la</strong>, regaloulle<br />

duas pesetas e lle propuso un contrato.<br />

Mulleres da emigración<br />

243


Carolina Otero posando.<br />

244 Mulleres da emigración<br />

Carolina e Paco frente ó éxito <strong>de</strong>sa noite, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n escaparse a<br />

Lisboa. Carolina tiña 14 anos, pero parecía unha muller <strong>de</strong> 18,<br />

o seu corpo e a súa beleza comenzaba a ser sumamente chamativa,<br />

Nesta última cida<strong>de</strong>, trabal<strong>la</strong>rá como bai<strong>la</strong>rina, até que se<br />

tras<strong>la</strong>da a Barcelona na búsqueda <strong>de</strong> Paco quen a abandoara.<br />

Este sería o seu primeiro <strong>de</strong>sengano amoroso, a pesar <strong>de</strong>lo, o<br />

seu forte espíritu <strong>de</strong> loita, a anima a seguir adiante. En<br />

Barcelona trabal<strong>la</strong>rá no Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Cristal, posteriormente se<br />

marchará para Marsel<strong>la</strong> e logo a París.<br />

Carolina chegará a esta gran cida<strong>de</strong>, coa ilusión <strong>de</strong> estudiar<br />

baile e realizar os seus primeiros espectáculos. A súa beleza e<br />

estilo, rápidamente a consagraron en París, (que por aqueles<br />

anos era a capital cultural <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte) para logo consagrarse<br />

en todo o mundo. As súas actuacións, logo obtiveron un<br />

éxito rotundo, facendo as <strong>de</strong>licias dos seus asiduos admiradores<br />

<strong>de</strong> Folies Bergére, que atoparon nas súas actuacións, o<br />

máximo espectáculo <strong>de</strong> todos os tempos. Carolina Otero<br />

encarna o papel seductor <strong>de</strong> muller andaluza, a pesar <strong>de</strong> ser<br />

unha emigrante galega. Este estereotipo imposto <strong>de</strong> muller, a<br />

obrigará a ocultar a súa auténtica i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong> galega, asumindo<br />

durante toda a súa carreira, a imaxe <strong>de</strong> muller xitana. Dirá<br />

o historiador galego Alberto Vi<strong>la</strong>nova "Todos se rendiron a<br />

súa beleza <strong>de</strong>slumbrante, máis <strong>de</strong>slumbrante aínda que as


valiosas xol<strong>la</strong>s que adornaban a súa escultural figura,<br />

incluso os críticos máis esixentes e imp<strong>la</strong>cables se rendiron.<br />

O feroz Bonafoux que chegou a coñece<strong>la</strong> entón, chamoulle<br />

"a muller españo<strong>la</strong> máis gran<strong>de</strong> que vive no<br />

estranxeiro". Jules Blois dixo <strong>de</strong> Carolina: "E<strong>la</strong> <strong>de</strong>splegou<br />

unha gracia fatal, unha calor, unha beleza sensual e magnífica,<br />

unha violencia, unha insolencia que constitúen os<br />

dons formidables que Merimée e Bizet, Meilhac e<br />

Harlevy esixen da súa célebre feroína Carmen".<br />

Carolina Otero ou a "Bel<strong>la</strong> Otero" como se lle chamaba na<br />

súa época se convirtiu na muller sexsimbol <strong>de</strong> "La Belle<br />

Epoque" parisina. Corría o 1900, en París se realizaba a<br />

Exposición Universal. Estal<strong>la</strong>ba a guerra ruso-xaponesa.<br />

Freud publica o seu famoso libro "El análisis <strong>de</strong> los sueños".<br />

Isadora Duncan renovaba a danza. É o momento da<br />

"Época Azul" <strong>de</strong> Picasso. En Rusia se sublevan os mariñeiros<br />

do Potenkin e Lenin comenza a organizar a revolución<br />

proletaria. En España Pablo Iglesias se enfrenta no<br />

Par<strong>la</strong>mento á España oficial. Valle Inclán<br />

publica "Alma españo<strong>la</strong>". En A Coruña<br />

se homenaxea a Curros Enríquez e<br />

Murguía presi<strong>de</strong> a "Cueva Céltica", dándose<br />

os primeiros pasos do nacionalismo<br />

galego. Mentras en Bos Aires o Tango se<br />

adueñara dos arrabales e triunfaba o caricaturista<br />

galego Xosé María Cao, coa súa<br />

Revista "Caras y Caretas". Mentras todo<br />

isto sucedía no mundo, Carolina Otero<br />

triunfaba en todos os escenarios do<br />

espectáculo e do amor. Até as formas dos<br />

automóviles <strong>de</strong> entón, tratan <strong>de</strong> imitar os<br />

gran<strong>de</strong>s sombreiros <strong>de</strong> Carolina. A Bel<strong>la</strong><br />

Otero mentras tannto, xoga fortunas no<br />

Casino <strong>de</strong> Montecarlo, é a máis Raíña<br />

entre as Raíñas <strong>de</strong> París. Posúe unha<br />

enorme riqueza en xol<strong>la</strong>s, as súas dia<strong>de</strong>mas,<br />

pulseras e pendientes <strong>de</strong> per<strong>la</strong>s,<br />

esmeraldas, rubíes e zafiros, adornan o<br />

seu corpo. Chegou a ser da súa propieda<strong>de</strong>,<br />

o col<strong>la</strong>r da ex emperatriz Eugenia, o<br />

da emperatriz <strong>de</strong> Austria e o <strong>de</strong> diamantes<br />

<strong>de</strong> María Antonieta. A súa fortuna<br />

naqueles anos estaba calcu<strong>la</strong>da en<br />

16.000.000 <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.<br />

A paixón dos homes por e<strong>la</strong>, foi irresistible.<br />

Según conta nas súas memorias, que<br />

estando <strong>de</strong> xira por Rusia, ten que escapar<br />

Cartel <strong>de</strong> Carolina en París.<br />

Mulleres da emigración<br />

245


Carolina actuando con<br />

outra actriz da época.<br />

246 Mulleres da emigración<br />

por unha fiestra do salón, on<strong>de</strong> a pecha con chave, o gran duque<br />

Nicolás. Carolina terá que saltar caíndose na neve coa espalda<br />

<strong>de</strong>snuda, a 20 grados baixo cero, refuxiándose no Pa<strong>la</strong>cio do<br />

Príncipe Pedro, on<strong>de</strong> estivo tres meses con neumonía. Nas súas<br />

famosas memorias, chamará bruto, ó Gran Duque, que lle arrebatara<br />

o seu abrigo <strong>de</strong> cibelina. Un con<strong>de</strong> se suicida por e<strong>la</strong> e<br />

tamén o explorador Payen, diante do pabellón "Chinois du<br />

Bois", on<strong>de</strong> a coñecera. Un empresario norteamericano,<br />

Jurgens fará dun gran <strong>de</strong>sfalco no "Edén Musée" <strong>de</strong> Nova Iork<br />

para atoparse coa Bel<strong>la</strong> Otero en París. O Emperador Guillermo<br />

II escribe para e<strong>la</strong> unha pantomima, "La mo<strong>de</strong>lo", para o<br />

Wintergarten <strong>de</strong> Berlín. A acompaña o feo e o vello Barón <strong>de</strong><br />

Ollstre<strong>de</strong>r que se arruina en Montecarlo. Cean con e<strong>la</strong> a miúdo


Arísti<strong>de</strong>s Briand e o banqueiro Berguen.<br />

Eduardo VII <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra irá a Osten<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

incógnito para ve<strong>la</strong> danzar e lle enviará unha tarxeta<br />

coas Armas da coroa inglesa e <strong>de</strong>buxa para<br />

a cita un círculo que encerra duas agul<strong>la</strong>s <strong>de</strong> reloxo,<br />

que marcan as sete e cuarto.<br />

Según conta Carolina nas súas memorias, O<br />

Banqueiro Berguen lle ofrece 25.000 francos<br />

por pasar media hora na súa habitación. Carolina<br />

Otero acepta. Ás duas e media da madrugada, o<br />

banqueiro chega á luxosa casa, que Carolina<br />

Otero ten na Avenida Kléber. Carolina lle enseña<br />

as súas habitacións, fa<strong>la</strong>, lle mostra as estampas<br />

que <strong>de</strong>coran os muros e cando dan as tres, lle<br />

dí o banqueiro: "Meu querido, non os reteño<br />

máis, terminei o noso compromiso": Anécdotas como éstas se<br />

contaban po <strong>de</strong>cenas. "Le Fígaro" o gran periódico francés, nas<br />

súas páxinas <strong>de</strong>scribía minuciosamente os mo<strong>de</strong>los que vestía<br />

e o "Gil B<strong>la</strong>s" re<strong>la</strong>ta os duelos dos nobles e ricos que se baten<br />

e arruinan por e<strong>la</strong>. Poetas, pintores, políticos, toda unha xeración<br />

que se rin<strong>de</strong>, ante a beleza e seducción da Bel<strong>la</strong> Otero. Até<br />

Toulousse-Lautrec lle realiza unha obra en pastel que se conserva<br />

no Museo <strong>de</strong> Albi e o gran José Martí, que a coñece en<br />

Nova Iork, lle adica algúns versos.<br />

Des<strong>de</strong> París viaxou sucesivamente á Arxentina, Uruguai, Brasil,<br />

Estados Unidos, Ing<strong>la</strong>terra, Hungría, Austria, Rusia e Xapón.<br />

En 1906 chegou <strong>de</strong> xira por Bos Aires, presentándose no teatro<br />

Nacional Corrientes, coa pantomima lírica "Reve d' oinum,<br />

acompañada <strong>de</strong> Jacquienet o bai<strong>la</strong>rín Santos. As crónicas da<br />

época, re<strong>la</strong>tan o colosal éxito da Bel<strong>la</strong> Otero en Bos Aires.<br />

Carlos Alonso, o gran dibuxante galego lle adica unha serie <strong>de</strong><br />

dibuxos na famosa revista porteña P.B.T.. A outra revista <strong>de</strong><br />

moda por aqueles anos que dirixirá o outro gran dibuxante<br />

galego Xosé María Cao, lle <strong>de</strong>dicará distintas páxinas, para<br />

resaltar os perfiles artísticos, da nosa afamada Carolina.<br />

Carolina se hospedou no Hotel París, da Avenida <strong>de</strong> Maio. O<br />

vestíbulo do mesmo, se convirtiu nunha especie <strong>de</strong> "Clube <strong>de</strong><br />

Cabaleiros", xa que eran <strong>de</strong>cenas <strong>de</strong> homes da socieda<strong>de</strong><br />

arxentina, que se acercaban para ter a oportunida<strong>de</strong> <strong>de</strong> saludar<br />

ou agasal<strong>la</strong>r, "Bel<strong>la</strong> Otero".<br />

Conta unha simpática anécdota, que durante unha presentación<br />

no teatro, en medio dun público entusista e rendido ós seus<br />

pes, un paisano <strong>de</strong> Valga, que se atopaba na sa<strong>la</strong>, emocionado<br />

ante a súa paisana, exc<strong>la</strong>ma a viva voz, o apodo <strong>de</strong> Carolina "A<br />

Cor<strong>de</strong>irana". Días <strong>de</strong>spois, o periodista Lence, do Correo <strong>de</strong><br />

Galicia, redacta unha crónica on<strong>de</strong> lle recorda a Carolina, a súa<br />

Caricatura da época.<br />

Mulleres da emigración<br />

247


A Bel<strong>la</strong> Otero, en París<br />

en 1923, nos seus<br />

mellores tempos.<br />

248 Mulleres da emigración<br />

orixe e o seu povo natal. Contan que esta famosa crónica,<br />

moito fixo chorar a Carolina, xa que por cuestións profesionais<br />

ocultaba a súa orixe galega no máis profundo do seu ser.<br />

Ós 45 anos en pleno auxe artístico a Otero se retira profesionalmente<br />

a vivir plácidamente a Niza. Será recién nesta etapa<br />

on<strong>de</strong> comenzan a recoñecerlle o seu talento <strong>de</strong> actriz, séndolle<br />

solicitada en varias oportunida<strong>de</strong>s, para que actuara na Opera<br />

Cómica <strong>de</strong> París, negándose sistemáticamente a voltar ó teatro.<br />

Cando Carolina abandona para sempre o espectáculo e xa non<br />

necesita do seu "Falso andalucismo", din que volveu os seus<br />

ollos novamente a súa Galicia natal.


Conta nunha entrevista, o sacerdote galego Delgado Capeans,<br />

que nun casual viaxe en tren, po<strong>la</strong> Costa Azul, coinci<strong>de</strong> no<br />

mesmo vagón con Carolina. Esta xa vel<strong>la</strong>, ó enterarse <strong>de</strong> que<br />

o cura era paisano, lle suplicaba que lle fa<strong>la</strong>ra en galego. E<br />

entón o relixioso lle falou na súa língoa, "A Bel<strong>la</strong> Otero"- nos<br />

dí o interlocutor "me escoita con emoción; o seu corazón<br />

Carolina con traxe militar<br />

en París.<br />

Mulleres da emigración<br />

249


250 Mulleres da emigración<br />

rexuvenecía, a súa alma evocaba dulces recordos dos seus primeiros<br />

anos. Era a voz <strong>de</strong> dios que lle fa<strong>la</strong>ba nesta encrucil<strong>la</strong>da<br />

do camiño, dos seus ollos brotaron bágoas tan dulces como<br />

nunca l<strong>la</strong>s había <strong>de</strong>rramado. Pai, chegamos á estación on<strong>de</strong><br />

teño que <strong>de</strong>ixalo. ¡Que feliz me fixo ó escoitarlle fa<strong>la</strong>r na nosa<br />

língoa tan mimosa!. Deixeme que lle bique a man. Creo que<br />

na miña vida sacerdotal ninguén bicou a miña man cun bico<br />

tan queimante, como o que imprimiu a Bel<strong>la</strong> Otero".<br />

Carolina Otero fallece o 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1965, ós 96 anos <strong>de</strong><br />

ida<strong>de</strong>, sendo soterrada no cementerio do Este, en Niza.<br />

Centenares <strong>de</strong> artigos e incluso unha pelícu<strong>la</strong> francesa interpretada<br />

po<strong>la</strong> atriz mexicana María Félix, continuarán co mito<br />

<strong>de</strong> Carolina Otero, aque<strong>la</strong> nena galega que no seu povo a chamaban<br />

"A Cor<strong>de</strong>irana".<br />

O seu amor po<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a natal quedou escrito no seu testamento,<br />

<strong>de</strong>ixando todos os seus bens a favor dos máis necesitados <strong>de</strong><br />

Valga. A pesar das fortunas ganadas, no momento da súa morte<br />

tan só lle quedaba <strong>de</strong> capital 609 francos.<br />

Anos <strong>de</strong>spois o <strong>de</strong>stacado artista e<br />

escritor galego Luis Seoane, quen sentía<br />

po<strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Carolina Otero<br />

unha especial atración escribía nun<br />

fermoso artigo: "Para nós a Bel<strong>la</strong><br />

Otero, foi sempre un dos símbolos da<br />

gracia e beleza <strong>de</strong> Galicia..."


CAROLINA OTERO IGLESIAS<br />

El 4 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1868 nacía en Ponte <strong>de</strong> Valga,<br />

Pontevedra, una niña que su madre le pondría <strong>de</strong> nombre<br />

Agustina Carolina Otero Iglesias. La recién nacida Carolina,<br />

que llevaría los dos apellidos <strong>de</strong> su madre, ya que su padre no<br />

<strong>la</strong> reconocería, seria años <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> mujer mas famosa <strong>de</strong>l<br />

mundo, pasándose a l<strong>la</strong>mar artísticamente Carolina Otero y sus<br />

admiradores le dirán "La Bel<strong>la</strong> Otero".<br />

Carolina había nacido en una al<strong>de</strong>a l<strong>la</strong>mada Ponte <strong>de</strong> Valga.<br />

Su niñez será muy dura y triste por <strong>la</strong> pobreza <strong>de</strong> aquellos<br />

años, a pesar <strong>de</strong> ello, Carolina tenia una alegría interior muy<br />

gran<strong>de</strong> y una vocación artística innata. Quienes <strong>la</strong> conocieron<br />

en su al<strong>de</strong>a, cuentan que cada vez que pasaba algún titiritero<br />

errante, el<strong>la</strong> intentaba imitar su espectáculo. En Valga <strong>la</strong> l<strong>la</strong>maban<br />

"A Cor<strong>de</strong>irana" mote este, que a Carolina <strong>la</strong> ponía<br />

furiosa. Carolina por aquellos años, era una niña, que se fue<br />

criando como pudo. La falta <strong>de</strong> padre y su carácter fuerte, <strong>la</strong><br />

llevaría a enfrentarse con todo aquel que se metiera con el<strong>la</strong>.<br />

Algunas <strong>de</strong> esas veces, respondía con gritos y escándalos.<br />

Des<strong>de</strong> niña ,Carolina fue llevada a un colegio, en el que<br />

actuaba mas <strong>de</strong> criada, que <strong>de</strong> alumna.<br />

Parece ser, que el carácter incorregible <strong>de</strong> Carolina, hace que<br />

una <strong>de</strong>stacada personalidad Composte<strong>la</strong>na "muy preocupada<br />

<strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> pulcritud y pureza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costumbres" quiso que<br />

se hiciera cargo <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, una maestra <strong>de</strong> Cesures. Intento este,<br />

que no llego a prosperar. Carolina por aquellos tiempos tenia<br />

14 años y ya se había enamorado, <strong>de</strong> un rapaz l<strong>la</strong>mado Paco, el<br />

cual no tenia <strong>de</strong>masiada buena fama en <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a.<br />

Una noche, con <strong>la</strong> complicidad <strong>de</strong> una compañera <strong>de</strong> colegio,<br />

logra escaparse para juntarse con Paco e ir a bai<strong>la</strong>r.<br />

Durante esa noche, Carolina se sentía feliz y libre, bailo<br />

apasionadamente, como si tuviera <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> expresar<br />

todo lo que llevaba guardado a<strong>de</strong>ntro durante tanto tiempo.<br />

Mulleres da emigración<br />

251


252 Mulleres da emigración<br />

Cuenta <strong>la</strong> historia, que gusto tanto su baile, que el dueño <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sa<strong>la</strong>, le regalo dos pesetas y le propuso un contrato.<br />

Carolina y Paco frente al éxito <strong>de</strong> esa noche, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n escaparse<br />

a Lisboa. Carolina tenia 14 años, pero aprecia una mujer <strong>de</strong><br />

18, su cuerpo y su belleza comenzaba a ser sumamente l<strong>la</strong>mativa.<br />

En esta ultima ciudad ,trabajara como bai<strong>la</strong>rina, hasta que<br />

se tras<strong>la</strong>da a Barcelona en busca <strong>de</strong> Paco quien <strong>la</strong> había abandonado.<br />

Este seria su primer <strong>de</strong>sengaño amoroso, a pesar <strong>de</strong><br />

ello, su fuerte espíritu <strong>de</strong> lucha, <strong>la</strong> anima a seguir a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte. En<br />

Barcelona trabajara en el Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Cristal, posteriormente se<br />

marchara para Marsel<strong>la</strong> y luego para París.<br />

Carolina llegara a esta gran ciudad, con <strong>la</strong> ilusión <strong>de</strong> estudiar<br />

baile y realizar sus primeros espectáculos. Su belleza y su estilo,<br />

rápidamente <strong>la</strong> consagraran en París, (que por aquellos años<br />

era <strong>la</strong> capital cultural <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte) para luego consagrarse en<br />

todo el mundo. Sus actuaciones, pronto obtuvieron un éxito<br />

rotundo, haciendo <strong>la</strong>s <strong>de</strong>licias <strong>de</strong> sus asiduos admiradores <strong>de</strong><br />

Folies Bergére, que encontraron en sus actuaciones, el máximo<br />

espectáculo <strong>de</strong> todos los tiempos. Carolina Otero encarnara el<br />

papel seductor <strong>de</strong> mujer andaluza, a pesar <strong>de</strong> ser una emigrante<br />

gallega. Este estereotipo impuesto <strong>de</strong> mujer, <strong>la</strong> obligara a<br />

ocultar su autentica i<strong>de</strong>ntidad gallega, asumiendo durante toda<br />

su carrera, <strong>la</strong> imagen <strong>de</strong> mujer gitana.<br />

Dirá el historiador gallego Alberto Vi<strong>la</strong>nova "Todos se rindieron<br />

a su belleza <strong>de</strong>slumbrante, más <strong>de</strong>slumbrante aun que <strong>la</strong>s<br />

valiosas joyas que adornaba su escultural figura, incluso los<br />

críticos más exigentes e imp<strong>la</strong>cables se rindieron. El feroz<br />

Bonafoux que llegó a cocer<strong>la</strong> entonces, le l<strong>la</strong>mó "<strong>la</strong> mujer<br />

españo<strong>la</strong> más gran<strong>de</strong> que vive en el extranjero ". Jules Blois<br />

dijo <strong>de</strong> Carolina: "El<strong>la</strong> <strong>de</strong>splegó una gracia fatal, un calor, una<br />

belleza sensual y magnífica, una violencia, una insolencia que<br />

constituyen los dones formidables que Merimée y Bizet,<br />

Meilhac y Harlevy exigen <strong>de</strong> su célebre heroína Carmen."<br />

Carolina Otero o <strong>la</strong> "Bel<strong>la</strong> Otero como se <strong>la</strong> l<strong>la</strong>maba en su<br />

época se convirtió en <strong>la</strong> mujer sexsimbol <strong>de</strong> "La Belle Epoque"<br />

parisina. Corría el 1900, en París se realizaba <strong>la</strong> Exposición<br />

Universal. Estal<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> guerra ruso-japonesa. Freud publica su<br />

famoso libro "El análisis <strong>de</strong> los sueños". Isadora Duncan renovaba<br />

<strong>la</strong> danza. Es el momento <strong>de</strong> <strong>la</strong> "Epoca Azul" <strong>de</strong> Picasso.<br />

En Rusia se sublevan los marineros <strong>de</strong>l Potenkin y Lenin<br />

comienza a organizar <strong>la</strong> revolución proletaria. En España<br />

Pablo Iglesias se enfrenta en el par<strong>la</strong>mento a <strong>la</strong> España oficial.<br />

Valle Inc<strong>la</strong>n publica "Alma españo<strong>la</strong>". En <strong>la</strong> Coruña se homenajea<br />

a Curros Enríquez y Murguia presi<strong>de</strong> <strong>la</strong> "Cueva<br />

Céltica", dándose los primeros pasos <strong>de</strong>l nacionalismo gallego.<br />

Mientras en Buenos Aires el Tango se había adueñado <strong>de</strong> los


arrabales y triunfaba el caricaturista gallego Xosé María Cao,<br />

con su Revista "Caras y Caretas". Mientras todo esto sucedía<br />

en el mundo, Carolina Otero triunfaba en todos los escenarios<br />

<strong>de</strong>l espectáculo y <strong>de</strong>l amor. Hasta <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> los automóviles<br />

<strong>de</strong> entonces, tratan <strong>de</strong> imitar a los gran<strong>de</strong>s sombreros <strong>de</strong><br />

Carolina. La Bel<strong>la</strong> Otero mientras tanto, juega fortunas en el<br />

Casino <strong>de</strong> Montecarlo, es <strong>la</strong> más Reina entre <strong>la</strong>s Reinas <strong>de</strong><br />

París. Posee una enorme riqueza en joyas, sus dia<strong>de</strong>mas, pulseras<br />

y pendientes <strong>de</strong> per<strong>la</strong>s, esmeraldas, rubíes y zafiros, adornan<br />

su cuerpo. Llego a ser <strong>de</strong> su propiedad, el col<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> ex<br />

emperatriz Eugenia, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> emperatriz <strong>de</strong> Austria y el <strong>de</strong> diamantes<br />

<strong>de</strong> María Antonieta. Su fortuna en aquellos años era<br />

calcu<strong>la</strong>da en 16.000.000 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res.<br />

La pasión <strong>de</strong> los hombres por el<strong>la</strong>, fue irresistible. Según cuenta<br />

en sus memorias, que estando <strong>de</strong> gira por Rusia, tiene que<br />

escapar por una ventana <strong>de</strong>l salón, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> encierra con l<strong>la</strong>ve,<br />

el gran duque Nicolás. Carolina tendrá que saltar cayéndose en<br />

<strong>la</strong> nieve con <strong>la</strong> espalda <strong>de</strong>snuda, a 20 grados bajo cero, refugiándose<br />

en el Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong>l Príncipe Pedro, don<strong>de</strong> estuvo tres meses<br />

con neumonía. En sus famosas memorias, l<strong>la</strong>mara bruto, al Gran<br />

Duque, que le había arrebatado su abrigo <strong>de</strong> cibelina. Un Con<strong>de</strong><br />

se suicida por el<strong>la</strong> y también el explorador Payen, <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong>l<br />

pabellón "Chinois du Bois", don<strong>de</strong> <strong>la</strong> había conocido. Un<br />

empresario norteamericano, Jurgens hará un gran <strong>de</strong>falco en el<br />

"Edén Musée" <strong>de</strong> Nueva York para encontrarse con <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong><br />

Otero en París. El Emperador Guillermo II escribe para el<strong>la</strong> una<br />

pantomima, "La mo<strong>de</strong>lo", para el Wintergarten <strong>de</strong> Berlín. La<br />

acompaña el feo y viejo Barón <strong>de</strong> Ollstre<strong>de</strong>r que se arruina en<br />

Montecarlo. Cenan con el<strong>la</strong> a menudo Arísti<strong>de</strong>s Briand y el banquero<br />

Berguen. Eduardo VII <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra irá a Osten<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

incógnito para ver<strong>la</strong> danzar y le enviara una tarjeta con <strong>la</strong>s<br />

Armas <strong>de</strong> <strong>la</strong> corona inglesa y dibuja para <strong>la</strong> cita un circulo que<br />

encierra dos agujas <strong>de</strong> reloj, que marcan <strong>la</strong>s siete y cuarto.<br />

Según cuenta Carolina en sus memorias, el Banquero Berguen<br />

le ofrece 25.000 francos por pasar media hora en su habitación.<br />

Carolina Otero acepta. A <strong>la</strong>s dos y media <strong>de</strong> <strong>la</strong> madrugada, el<br />

banquero llega a <strong>la</strong> lujosa casa, que Carolina Otero tiene en <strong>la</strong><br />

Avenida Kléber. Carolina le enseña sus habitaciones, hab<strong>la</strong>, le<br />

muestra <strong>la</strong>s estampas que <strong>de</strong>coran los muros y cuando dan <strong>la</strong>s<br />

tres, le dice al banquero: "Mi querido, no os retengo más, he<br />

terminado nuestro compromiso". Anécdotas como estás se<br />

contaban por <strong>de</strong>cenas. "Le Fígaro" el gran periódico francés,<br />

en sus paginas <strong>de</strong>scribía minuciosamente los mo<strong>de</strong>los que vestía<br />

y el "Gil B<strong>la</strong>s" re<strong>la</strong>ta los duelos <strong>de</strong> los nobles y ricos que se<br />

baten y arruinan por el<strong>la</strong>. Poetas, pintores, políticos, toda una<br />

generación que se rin<strong>de</strong>, ante <strong>la</strong> belleza y seducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong><br />

Otero. Hasta Toulousse-Lautrec le realiza una obra en pastel<br />

Mulleres da emigración<br />

253


254 Mulleres da emigración<br />

que se conserva en el Museo <strong>de</strong> Albi y el gran José Martí, que<br />

<strong>la</strong> conoce en Nueva York, le <strong>de</strong>dica algunos versos.<br />

Des<strong>de</strong> París viajo sucesivamente a <strong>la</strong> Argentina, Uruguay, Brasil,<br />

Estados Unidos, Ing<strong>la</strong>terra, Hungría, Austria, Rusia y Japón.<br />

En 1906 llego <strong>de</strong> gira por Buenos Aires, presentándose en el teatro<br />

Nacional Corrientes, con <strong>la</strong> pantomima lírica "Reve<br />

d´oinum", acompañada <strong>de</strong> Jacquienet y el bai<strong>la</strong>rín Santos. Las<br />

crónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, re<strong>la</strong>tan el colosal éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong> Otero en<br />

Buenos Aires. Carlos Alonso, el gran dibujante gallego le <strong>de</strong>dica<br />

una serie <strong>de</strong> dibujos en <strong>la</strong> famosa revista porteña P.B.T. La otra<br />

revista <strong>de</strong> moda por aquellos años que dirigiera el otro gran dibujante<br />

gallego Xosé María Cao, le <strong>de</strong>dicara distintas paginas, para<br />

resaltar los perfiles artísticos, <strong>de</strong> nuestra afamada Carolina.<br />

Carolina se hospedo en el Hotel París, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Avenida <strong>de</strong> Mayo.<br />

El vestíbulo <strong>de</strong>l mismo, se convirtió en una especie <strong>de</strong> "Club<br />

<strong>de</strong> Caballeros", ya que eran <strong>de</strong>cenas los hombres <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

Argentina, que se acercaban para tener <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong><br />

saludar o agasajar, a <strong>la</strong> "bel<strong>la</strong> Otero".<br />

Cuenta una simpática anécdota, que durante una presentación en<br />

el teatro, en medio <strong>de</strong> un publico entusiasta y rendido a sus pies,<br />

un paisano <strong>de</strong> Valga, que se encontraba en <strong>la</strong> sa<strong>la</strong>, emocionado<br />

ante su paisana ,exc<strong>la</strong>ma a viva voz, el apodo <strong>de</strong> Carolina "A<br />

Cor<strong>de</strong>irana". Días <strong>de</strong>spués, el periodista Lence, <strong>de</strong>l Correo <strong>de</strong><br />

Galicia, redacta una crónica don<strong>de</strong> le recuerda a Carolina, su origen<br />

y su pueblo natal. Cuentan que esta famosa crónica, mucho<br />

hizo llorar a Carolina, ya que por cuestiones profesionales ocultaba<br />

su origen gallego en lo mas profundo <strong>de</strong> su ser.<br />

A los 45 años en pleno auge artístico <strong>la</strong> Otero se retira profesionalmente<br />

a vivir plácidamente a Niza. Será recién en esta etapa<br />

don<strong>de</strong> comienzan a reconocerle su talento <strong>de</strong> actriz, siéndole<br />

solicitada en varias oportunida<strong>de</strong>s, para que actuara en <strong>la</strong> Opera<br />

Cómica <strong>de</strong> París, negándose sistemáticamente a volver al teatro.<br />

Cuando Carolina abandona para siempre el espectáculo y ya<br />

no necesita <strong>de</strong> su "Falso andalucismo", dicen que volvió sus<br />

ojos nuevamente a su Galicia natal.<br />

Cuenta en una entrevista, el sacerdote gallego Delgado Capeans,<br />

que en un casual viaje en tren, por <strong>la</strong> Costa Azul, coinci<strong>de</strong> en el<br />

mismo vagón con Carolina. Esta ya anciana, al enterarse <strong>de</strong> que<br />

el cura era paisano, le suplicaba que le hable en gallego. Y<br />

entonces el religioso le hablo en su lengua, "La Bel<strong>la</strong> Otero"nos<br />

dice el interlocutor "me escucha con emoción; su corazón<br />

rejuvenecía, su alma evocaba dulces recuerdos <strong>de</strong> sus primeros<br />

años. Era <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> dios que le hab<strong>la</strong>ba en esta encrucijada <strong>de</strong>l<br />

camino, <strong>de</strong> sus ojos brotaron lágrimas tan dulces como nunca <strong>la</strong>s<br />

había <strong>de</strong>rramado. Padre, llegamos a <strong>la</strong> estación don<strong>de</strong> tengo que


<strong>de</strong>jarlo. ¡Que feliz me ha hecho al oírle hab<strong>la</strong>r en nuestra lengua<br />

tan mimosa! Déjeme que le bese <strong>la</strong> mano. Creo que en mi vida<br />

sacerdotal nadie ha besado mi mano con un beso tan quemante,<br />

como el que imprimió <strong>la</strong> Bel<strong>la</strong> Otero."<br />

Carolina Otero fallece el 12 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1965, a los 96 años <strong>de</strong><br />

edad, siendo enterrada en el cementerio <strong>de</strong>l Este, en Niza.<br />

Centenares <strong>de</strong> artículos e incluso una pelícu<strong>la</strong> francesa interpretada<br />

por <strong>la</strong> actriz mexicana María Félix, continuaran con el<br />

mito <strong>de</strong> Carolina Otero, aquel<strong>la</strong> niña gallega que en su pueblo<br />

le l<strong>la</strong>maban "A Cor<strong>de</strong>irana".<br />

Su amor por <strong>la</strong> al<strong>de</strong>a natal quedo escrito en su testamento<br />

<strong>de</strong>jando<br />

todos sus bienes a favor <strong>de</strong> los más necesitados <strong>de</strong> Valga. A<br />

pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fortunas ganadas en el momento <strong>de</strong> su muerte tan<br />

solo le quedaba <strong>de</strong> capital 609 francos.<br />

Años <strong>de</strong>spués el <strong>de</strong>stacado artista y escritor gallego Luis<br />

Seoane quien sentía por <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Carolina Otero una especial<br />

atracción escribía en un hermoso articulo: "Para nosotros<br />

<strong>la</strong> Bel<strong>la</strong> Otero, fue siempre uno <strong>de</strong> los símbolos <strong>de</strong> <strong>la</strong> gracia y<br />

<strong>la</strong> belleza <strong>de</strong> Galicia..."<br />

Mulleres da emigración<br />

255


Isabel Ríos Lazcano<br />

CURTIS 1907 /MADRID 1997


ISABEL RÍOS LAZCANO<br />

O 12 <strong>de</strong> xullo <strong>de</strong> 1907 naceu en Curtis, A Coruña, Isabel Ríos<br />

Lazcano. A súa casa fronte á estación <strong>de</strong> trens era o lugar que<br />

centralizaba toda a activida<strong>de</strong> do povo, que por certo naqueles<br />

anos, non pasaba <strong>de</strong> varias dúceas <strong>de</strong> familias. Por aque<strong>la</strong> estación<br />

<strong>de</strong> Curtis moitos eran os veraneantes que se acercaban<br />

durante todo o ano para disfrutar dun clima benigno que según<br />

os médicos era moi bo para os doentes <strong>de</strong> enfermida<strong>de</strong>s respiratorias.<br />

A tuberculose era un mal endémico e en Galicia a<br />

humida<strong>de</strong> e a má alimentación favorecía a súa propagación.<br />

Isabel cando cumple os 7 anos comenza os seus estudios primarios<br />

cunha mestra dunha al<strong>de</strong>a veciña, Pedrouzos. Cáseque<br />

5 quilómetros tiña que facer todos os días por camiños acci<strong>de</strong>ntados<br />

para recibir as primeiras ensinanzas dunha amiga da<br />

familia. A propia Isabel Ríos conta os seus anos <strong>de</strong> estudante<br />

no seu libro “Testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil”: A miña educación<br />

foi esmerada. Ós doce anos escribía lembranzas pero<br />

aprendín a fregar os p<strong>la</strong>tos, pren<strong>de</strong>r o lume soprando até que<br />

me mareaba, barrer, facer a cama, e prover a chimenea para<br />

toda a tempada <strong>de</strong> inverno...”<br />

Isabel a pesares das dificulta<strong>de</strong>s que había pra estudiar, realizou<br />

distintos intentos pra examinarse por libre en Perito<br />

Mercantil, até que se presenta a unhas oposicións pra Facenda,<br />

conquerindo unha p<strong>la</strong>za na sub<strong>de</strong>legación <strong>de</strong> Xixón. Antes <strong>de</strong><br />

partir ó seu <strong>de</strong>stino <strong>la</strong>boral, coñece a Calvelo quen se atopaba<br />

veraneando en Curtis. O xove veraneante estábase repondo dos<br />

cinco meses que pasara na guerra <strong>de</strong> África. Calvelo recentemente<br />

aprobara o último curso <strong>de</strong> medicina con matrícu<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

honor. Cóntanos Isabel: “ Calvelo rematou a súa carreira <strong>de</strong><br />

medicina dous meses máis tar<strong>de</strong> do <strong>de</strong>bido, a causa dunha<br />

folga dos estudantes contra a dictadura do xeneral Primo <strong>de</strong><br />

Rivera. O 29 <strong>de</strong> xuño <strong>de</strong> 1929 viu a Curtis e díxome: Pinti,<br />

¿casámonos e ímonos a Canarias?, -Bueno, casémonos!-, e o<br />

sete <strong>de</strong> xullo estábamos casados... alí estivemos dous felices<br />

Mulleres da emigración<br />

259


260 Mulleres da emigración<br />

anos vivindo en Los L<strong>la</strong>nos (il<strong>la</strong> <strong>de</strong> La Palma). O primeiro ano,<br />

Calvelo adicouse única e exclusivamente a súa profesión. O<br />

segundo, sendo proc<strong>la</strong>mada a República con gran entusiasmo<br />

en toda España, <strong>de</strong>spertouse na xente un gran interés po<strong>la</strong> política.<br />

Calvelo sacou tempo non sei <strong>de</strong> on<strong>de</strong>, pois o seu traballo<br />

profesional era enorme, e organizou o Partido Socialista e dous<br />

sindicatos <strong>de</strong> tabaqueiros...”<br />

En 1932 o matrimonio Calvelo Ríos tras<strong>la</strong>douse a Curtis para<br />

ter o primeiro fillo, ese mesmo ano a familia múdase a Madrid<br />

co obxetivo <strong>de</strong> irse posteriormente a Alemania para que o seu<br />

marido fixera o doctorado. Coa chegada <strong>de</strong> Hitler ó po<strong>de</strong>r,<br />

Calvelo e Isabel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n quedarse en Madrid on<strong>de</strong> o seu compañeiro<br />

trabal<strong>la</strong>ba como profesor adxunto na Cátedra <strong>de</strong><br />

Patoloxía do Profesor Roberto Novoa Santos. Calvelo xa fora<br />

un dos alumnos predilectos do afamado médico galego.<br />

Isabel Ríos igoal que o seu compañeiro comenza a ter simpatías<br />

polos partidos obreiros. O socialismo parecíalles a ambos algo<br />

in<strong>de</strong>finido. En 1934 afíliase ó Partido Comunista e aproveitando<br />

unha das tantas viaxes que realiza a Curtis, organizou a primeira<br />

célu<strong>la</strong>. “Pese ó meu entusiasmo e <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> entrar no partido<br />

-relátanos Isabel- nesa primeira reunión, quixen voltarme<br />

atrás, p<strong>la</strong>ntexei que non me atopaba preparada, que quería instruirme<br />

antes. Dixéronme que, precisamente, <strong>de</strong>ntro do Partido<br />

era on<strong>de</strong> podría facelo, pois o partido era a nosa esco<strong>la</strong>...”.<br />

Despois <strong>de</strong> trabal<strong>la</strong>r en Madrid, Isabel foi tras<strong>la</strong>dada a Lugo a<br />

on<strong>de</strong> ía todos os días <strong>de</strong>n<strong>de</strong> Curtis. A militancia <strong>de</strong> Isabel cada<br />

vez era máis comprometida. Con Calvelo lían a Marx e a<br />

Lenin. Cada día que pasaba medraba o seu compromiso e a súa<br />

formación partidaria. En Asturias esta<strong>la</strong>ra a revolución mineira<br />

e a <strong>de</strong>reita respostara con milleiros <strong>de</strong> presos e <strong>de</strong> mortos.<br />

En Galicia moitos republicanos foron a parar ás cárceres.<br />

Picallo, Cuadrado, Alvaro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas entre outros sufrirán o<br />

rigor das ca<strong>de</strong>as. Caste<strong>la</strong>o, Bóveda e outros tantos o <strong>de</strong>sterro.<br />

Isabel relátanos aqueles anos: “Des<strong>de</strong> o ano 1934 ó 1936 fixemos<br />

moito traballo <strong>de</strong> organización e propaganda, silencioso<br />

pero constante, e tratamos <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r. Preparamos as eleccións<br />

do 36 con verda<strong>de</strong>iro entusiasmo; íbamos polo campo a<br />

fa<strong>la</strong>r cos <strong>la</strong>bregos mentras eles facían as súas tarefas; o ambente<br />

xeral era o do sometimento, por diversas razóns, ó cacique<br />

todos <strong>de</strong>bíanlle algo: a asistencia médica, o asesoramento<br />

legal, etc, etc, pois médico, avogado, boticario, etc., pertecían<br />

á mesma familia. Todo isto pagáballo o <strong>la</strong>brego co seu voto e<br />

costaba traballo facerlle compren<strong>de</strong>r o caros que lle saían ditos<br />

servizos precisamente po<strong>la</strong> súa forma <strong>de</strong> pago...”.<br />

Durante a campaña electoral Isabel foi enconmendada polo<br />

partido para estar en A Coruña con “La Pasionaria”. Dolores


daba un mitin no Teatro Rosalía <strong>de</strong> Castro e un grupo <strong>de</strong> compañeiras<br />

tiña que acompaña<strong>la</strong>. Ese día <strong>de</strong>spois do acto que<br />

rematou con enfrentamentos cos anarquistas e moitos compañeiros<br />

con golpes na cara, Isabel e un grupo <strong>de</strong> camaradas <strong>de</strong><strong>la</strong><br />

comeron coa Pasionaria. Noutra xira dos lí<strong>de</strong>res comunistas<br />

coñece a F. C<strong>la</strong>udín o que fora enviado polo Comité Central<br />

para participar na campaña electoral. Co entusiasmo do avance<br />

da esquerda a célu<strong>la</strong> on<strong>de</strong> militaba Isabel foi reclutando ós<br />

obreiros da zona até chegar a ter 60 afiliados. Isabel Ríos foi<br />

nomeada secretaria da célu<strong>la</strong> comunista, durante o seu mandato<br />

organizou o Sindicato <strong>de</strong> Oficios Varios. Tanto o partido<br />

como o sindicato alugan un local conxunto on<strong>de</strong> principiarán a<br />

realizar unha activida<strong>de</strong> máis aberta.<br />

O propio marido <strong>de</strong> Isabel que seguía en Madrid como profesor,<br />

solicitou a afiliación ó Partido Comunista. A república<br />

<strong>de</strong>batíase nun intre <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>finicións. Era xullo <strong>de</strong> 1936<br />

e a Curtis chegaban os primeiros rumores <strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> estado.<br />

O 18 <strong>de</strong> xullo a noticia da sublevación vai tomando corpo.<br />

Isabel e os comunistas intentan organizar a resistencia. A confusión<br />

no bando leal é total, as esquerdas non tiñan ningún p<strong>la</strong>n<br />

conxunto en caso <strong>de</strong> golpe militar. Ninguén sabía que facer, os<br />

comunistas pedían armas e as autorida<strong>de</strong>s calma. Ós poucos<br />

días a garda civil e os fa<strong>la</strong>nxistas comenzaron a copar povo tras<br />

povo e a <strong>de</strong>ter ós militantes máis <strong>de</strong>stacados. O 5 <strong>de</strong> agosto a<br />

garda civil vai á caza da familia Cavelo-Ríos, éstos intentaron<br />

Isabel Ríos e Calvelo no<br />

patio do cárcere <strong>de</strong><br />

Santiago, estan os dous<br />

con<strong>de</strong>nados a morte, 25 <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cembro do ano 1936.<br />

Mulleres da emigración<br />

261


Presas en Saturrarán, grupo <strong>de</strong> teatro.<br />

262 Mulleres da emigración<br />

fuxir pero foilles imposibel. Tras<strong>la</strong>dáronos a Curtis e ó día<br />

seguinte foron levados á cárcere <strong>de</strong> Santiago. Ó chegar, os<br />

outros <strong>de</strong>tidos vanlles contando os horrores que estaban cometendo<br />

os fa<strong>la</strong>nxistas. Alí entéranse que fora fuxi<strong>la</strong>do Anxel<br />

Casal, Camilo Díaz e un sen fin <strong>de</strong> militantes <strong>de</strong> todos os partidos.<br />

Po<strong>la</strong>s noites conta Isabel que os carcereiros sacaban ós<br />

compañeiros para darlles o paseo e tiralos po<strong>la</strong>s cunetas, para<br />

que o povo escarmentara.<br />

Despois <strong>de</strong> varios meses, o 19 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro as autorida<strong>de</strong>s facciosas<br />

realizan unha farsa xudicial con<strong>de</strong>ando ó matrimonio á<br />

pena <strong>de</strong> morte.<br />

A noticia foi angustiante para ambos, po<strong>la</strong>s súas mentes pasaban<br />

os seus dous fillos. ¿Que ía a ser <strong>de</strong>les se foran fusi<strong>la</strong>dos?. A<br />

única esperanza que tiña o matrimonio era que os leais á república<br />

poi<strong>de</strong>ran ap<strong>la</strong>star en todo o Estado Español ós sediciosos.<br />

Isabel narra en forma dramática os seus últimos momentos<br />

xunto ó seu marido na cárcere: “Bueno, xa estamos con<strong>de</strong>ados<br />

a morte; ós cinco días, polo tanto o día do nadal cumplirase a<br />

sentencia; seremos fusi<strong>la</strong>dos. Calvelo dime que para salvarme<br />

simule un embarazo; él po<strong>de</strong>rá conquerir dous médicos que<br />

certifiquen, polo menos dúbidas, sobre o meu estado. Ante esto<br />

tería que suspen<strong>de</strong>rse a execución, e mentras tanto moitas cousas<br />

po<strong>de</strong>rían pasar, entre e<strong>la</strong>s as <strong>de</strong> gañar a guerra, etc.. Pero eu<br />

non quero <strong>de</strong> ningún xeito; paréceme unha inmoralida<strong>de</strong> votar<br />

man da faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> ter fillos para salvarme... ¡se me salvaba!<br />

Prefería morrer con Calvelo. Co do embarazo ap<strong>la</strong>zaríase o


cumprimento da sentencia e pasado o tempo, tería que morrer<br />

soa... ¡non, iría con él!...”<br />

Aque<strong>la</strong>s horas foron terribles, cada minuto parecía un século.<br />

Aque<strong>la</strong> tar<strong>de</strong> cóntanos Isabel: ”Despois da cea, antes <strong>de</strong> que<br />

me pechen na miña celda, pido permiso ó director para <strong>de</strong>spedirme<br />

dos outros con<strong>de</strong>ados a morte, pois Calvelo e eu fumos<br />

os primeiros en ser xuzgados <strong>de</strong>sa tanda, entén<strong>de</strong>se que seríamos<br />

os primeiros en ser executados. Despídome cun abrazo <strong>de</strong><br />

cada un dos meus compañeiros, que serían fusi<strong>la</strong>dos nos días<br />

seguintes; <strong>de</strong>címonos a<strong>de</strong>us, como se fora outro día calquera e<br />

non o último que íbamos a vivir, e dinme tal cantida<strong>de</strong> <strong>de</strong> cousas<br />

fermosas, que era como para crerse unha heroína; pero eu<br />

estaba máis alá <strong>de</strong> toda vanida<strong>de</strong>.<br />

Percibía a vida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unha gran altura e sentíame ceibe <strong>de</strong> calquera<br />

sentimento mezquino. Unha inmensa paz e un gran amor<br />

invadíame, unha serenida<strong>de</strong> intensa e profunda e unha dulzura<br />

inconmensurable que abarcaba a todos os seres da terra.<br />

Os meus fillos fóranse a tar<strong>de</strong> anterior a Ponferrada, para que<br />

non estiveran en Santiago o día da execución. Antes <strong>de</strong> irse<br />

viñeron á cárcere a <strong>de</strong>spedirse <strong>de</strong> nós, o meu fillo maior mirándome<br />

fixamente durante un rato díxome:<br />

-Mamá, non eres a mesma, non tes a mesma cara, esta <strong>de</strong> agora<br />

é máis doce-, a perspicacia dos rapaces é sorpren<strong>de</strong>nte...”<br />

O día 24 estaba todo listo para o fusi<strong>la</strong>mento pero as autorida<strong>de</strong>s<br />

postergárono para o 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro.<br />

O día 30 ambos con<strong>de</strong>ados aproveitan os últimos minutos das<br />

súas vidas para fa<strong>la</strong>r: “Durante as tres últimas horas da súa<br />

Cárcere <strong>de</strong> Saturrarán.<br />

Mulleres da emigración<br />

263


Isabel Ríos a primeira da<br />

<strong>de</strong>reita no <strong>de</strong>spacho do<br />

director do cárcere <strong>de</strong><br />

Saturrarán.<br />

Isabel na fi<strong>la</strong> superior a<br />

terceira no cárcere <strong>de</strong><br />

Saturrarán.<br />

264 Mulleres da emigración<br />

vida, char<strong>la</strong>mos das nosas cousas, da nosa vida en común, do<br />

noso amor, dos nosos problemas. Char<strong>la</strong>mos a través da miril<strong>la</strong><br />

cos compañeiros que seguirían o mesmo camiño en días<br />

sucesivos...”. Esa mesma noite cando a súa celda era pechada,<br />

os funcionarios da prisión comunícanlle que lle conmutaran a<br />

pena. Síguenos re<strong>la</strong>tando Isabel: “Toda a miña mágoa céntrase<br />

no feito <strong>de</strong> que Calvelo teña que morrer só, teña que enfrentar


o pelotón <strong>de</strong> execución sen min, pois xa nos fixéramos á i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> morrer xuntos. Ó amencer, antes <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>do, Manuel<br />

Calvelo ten unha breve <strong>de</strong>spedida <strong>de</strong> Isabel on<strong>de</strong> nos conta<br />

Isabel que Calvelo só me pi<strong>de</strong> unha cousa, que adique toda a<br />

miña vida a loitar polo que él morre, é dicer, polo <strong>de</strong>reito <strong>de</strong><br />

todo ser humán a unha vida digna...”.<br />

O 31 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1936, poucas horas antes <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>da,<br />

as autorida<strong>de</strong>s conmútanlle a pena po<strong>la</strong> <strong>de</strong> reclusión perpetua,<br />

mentras que Manuel Calvelo era fusi<strong>la</strong>do ese mesmo día co<br />

orgullo <strong>de</strong> morrer por unha causa xusta.<br />

Isabel Ríos durante sete anos percorrerá distintas cárceres,<br />

Santiago, Saturrarán e Betanzos, sendo posta en liberda<strong>de</strong> condicional<br />

en 1943. A cárcere <strong>de</strong> Saturrarán no País Vasco foi o<br />

lugar elexido polos franquistas para levar ás mulleres políticas<br />

máis perigrosas. A maioría <strong>de</strong><strong>la</strong>s eran nacionalistas vascas e un<br />

grupo <strong>de</strong> mulleres galegas. Entre e<strong>la</strong>s a anarquista Joaquina<br />

Dorado, a comunista Flora <strong>de</strong> Dios Hernán<strong>de</strong>z e a fil<strong>la</strong> do <strong>de</strong>stacado<br />

pensador libertario Ricardo Mel<strong>la</strong>, que foi procesada<br />

polo simple feito <strong>de</strong> ser a súa fil<strong>la</strong>.<br />

“O 21 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1943 salgo en liberda<strong>de</strong>... É un día maravilloso,<br />

<strong>de</strong> primaveira, pero aínda que tivera chovido a mares a<br />

min pareceríame o día perfecto...”.<br />

Ó sair da ca<strong>de</strong>a, durante moito tempo, é sometida a un control<br />

moi estricto por parte da policía. Era constantemente seguida e<br />

observada po<strong>la</strong>s forzas <strong>de</strong> segurida<strong>de</strong>. A pesar <strong>de</strong>so, ó pouco<br />

tempo <strong>de</strong> chegar a Galiza púsoxe a co<strong>la</strong>borar novamente co<br />

Partido Comunista e coa guerril<strong>la</strong> que estaba organizada nos<br />

montes. É así como frecuenta ó mítico Benigno Andra<strong>de</strong><br />

“Foucel<strong>la</strong>s” e a Manuel Ponte, etc.<br />

“Todos os que saímos da ca<strong>de</strong>a -sina<strong>la</strong> Isabel- ansiamos<br />

sumarnos a calquera movimento <strong>de</strong> resistencia ó franquismo”.<br />

En 1946 trasládase a vivir á cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> A Coruña na rúa Riego<br />

<strong>de</strong> Auga. O acoso policial era incesante, Isabel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> marchar<br />

a Bos Aires on<strong>de</strong> ten familia para <strong>de</strong>ixar ós seus fillos a resgardo<br />

e e<strong>la</strong> voltar a Galicia para incorporarse á guerril<strong>la</strong>.<br />

O 18 <strong>de</strong> xullo embarcou cos seus fillos rumbo ó Río da P<strong>la</strong>ta.<br />

No seu <strong>de</strong>sexo estaba que os seus fillos poi<strong>de</strong>ran tras<strong>la</strong>darse<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> a Arxentina até a Unión Soviética para que poi<strong>de</strong>ran<br />

estudiar. Pero a realida<strong>de</strong> foi moi distinta, Isabel e os seus<br />

fillos tardaron moito tempo en atopar o vínculo co Partido<br />

Español e cando o realizaron non foi o esperado. A pesar <strong>de</strong>les<br />

reiniciou a súa militancia comunista no seo da emigración.<br />

Incorporouse á Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s Galegas participando<br />

na comisión feminina e a <strong>de</strong> cultura. Por aqueles anos a<br />

inci<strong>de</strong>ncia dos comunistas nesta asociación era moi gran<strong>de</strong>.<br />

Mulleres da emigración<br />

265


Isabel Ríos en Bos Aires,<br />

a primeira po<strong>la</strong> <strong>de</strong>reita,<br />

xunto a María Teresa<br />

León, María Rosa Oliver<br />

e a comisión feminina<br />

da Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

Socieda<strong>de</strong>s Galegas.<br />

Isabel entregándolle un<br />

obsequio a Santiago<br />

Álvarez en Bos Aires.<br />

266 Mulleres da emigración<br />

Intelectuais galeguistas da valía <strong>de</strong> Arturo Cuadrado, Ramón<br />

<strong>de</strong> Valenzue<strong>la</strong>, Eduardo B<strong>la</strong>nco Amor, Mariví Vil<strong>la</strong>ver<strong>de</strong> e<br />

Luis Seoane estaban <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>sa órbita política. Logo sumaríase<br />

Lorenzo Vare<strong>la</strong>, etc.<br />

Nos principios dos anos 60 cos cambios producidos en China,<br />

Isabel e un grupo <strong>de</strong> comunistas comenzan a ter diferencias<br />

i<strong>de</strong>olóxicas co partido que comandaba Carrillo. Nesta etapa<br />

política este dirixente comunista propiciara o <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mento<br />

da resistencia guerrilleira e fa<strong>la</strong>ba da Unión Nacional. Íase<br />

cultivando <strong>de</strong>ntro do partido os xermes que anos <strong>de</strong>spois <strong>de</strong>sembocarían<br />

no eurocomunismo.


As disi<strong>de</strong>ncias irán en aumento até que son expulsados por<br />

“fraccionistas”. Nese grupo <strong>de</strong> galegos estaban o hoxe <strong>de</strong>stacado<br />

xinecólogo pontevedrés Manuel Viñas, Leonardo Omero,<br />

Roberto Calvelo, Antonio Pérez e o actual presi<strong>de</strong>nte do CRE<br />

<strong>de</strong> Bos Aires, Francisco Lores. (Coa ida <strong>de</strong> Isabel <strong>de</strong> Bos Aires<br />

este grupo <strong>de</strong> pensamento maoísta funda o primeiro grupo da<br />

UPG baixo a dirección <strong>de</strong> Manuel Mera).<br />

Un dos compañeiros <strong>de</strong> militancia daqueles anos, “Paco” Lores,<br />

lembrará algunhas características <strong>de</strong><strong>la</strong>: “Isabel era unha muller<br />

con moita persoalida<strong>de</strong>, cunha importante formación política.<br />

Tanto a min como ós <strong>de</strong>mais compañeiros do grupo encantábanos<br />

escoitar as súas opinións. E<strong>la</strong> pensaba que era posibel seguir loitando<br />

a través da vía armada contra a dictadura <strong>de</strong> Franco. Sempre<br />

foi unha muller valente. Tanto a min como a Leonardo e Viñas que<br />

éramos máis xoves que e<strong>la</strong>, encantábanos cando nos contaba<br />

sobre a súa participación na guerril<strong>la</strong>. Coa súa morte se nos vai un<br />

pedazo da heroica historia <strong>de</strong> Galicia”.<br />

En 1966 <strong>de</strong>bido ó golpe militar <strong>de</strong> Onganía, o seu fillo trasládase<br />

a Chile e Isabel síguelle os pasos. Roberto Calvelo foi<br />

contratado polo Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>ste país. En 1971<br />

pasou a ser consultor da FAO.<br />

En 1973 outra vez ó exilio, o golpe <strong>de</strong> Pinochet a obriga a sair<br />

rápidamente <strong>de</strong>ste país e trasládase ó Perú. En 1975 o seu fillo<br />

Manolo a invita a pasar unhas vacacións<br />

ó Estado Español chegando uns<br />

días antes da morte <strong>de</strong> Franco. Esta<br />

visita pasaría a ser permanente xa que<br />

ó pouco <strong>de</strong> chegar conquire ser reintegrada<br />

ó seu posto <strong>la</strong>boral no Ministerio<br />

<strong>de</strong> Facenda e radícase en Madrid.<br />

“Non me levou á loita ambición<br />

algunha, mellor dito, levoume unha<br />

ambición inmensa, a <strong>de</strong> querer aportar<br />

o meu grao <strong>de</strong> area á trasformación<br />

dunha socieda<strong>de</strong> inxusta, <strong>de</strong>shumanizada,<br />

cruel, noutra máis xusta<br />

que abarcara a todos os seres e na que<br />

todos atoparan a posibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> vivir<br />

a nivel humano”.<br />

Isabel Ríos faleceu en Madrid o 17 <strong>de</strong><br />

xuño <strong>de</strong> 1997. A súa apaixoante historia<br />

énchenos <strong>de</strong> orgullo po<strong>la</strong> súa<br />

valentía e a súa confianza, nuns i<strong>de</strong>ais<br />

que querían cambiar o mundo.<br />

Mulleres da emigración<br />

Isabel en Curtis.<br />

267


ISABEL RÍOS LAZCANO<br />

El 12 <strong>de</strong> julo <strong>de</strong> 1907 nació en Curtis, A Coruña Isabel Ríos<br />

Lazcano. Su casa frente a <strong>la</strong> estación <strong>de</strong> trenes era el lugar que<br />

centralizaba toda <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l pueblo, que por cierto en aquellos<br />

años, no pasaba <strong>de</strong> varias docenas <strong>de</strong> familias. Por aquel<strong>la</strong><br />

estación <strong>de</strong> Curtis muchos eran los veraneantes que se acercaban<br />

durante todo el año para disfrutar <strong>de</strong> un clima benigno que según<br />

los médicos eran muy buenos para los pacientes <strong>de</strong> enfermeda<strong>de</strong>s<br />

respiratorias. La tuberculosis era un mal endémico y en Galicia <strong>la</strong><br />

humedad y <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> alimentación favorecía su propagación.<br />

Isabel cuando cumple los 7 años comienza sus estudios primarios<br />

con una maestra <strong>de</strong> una al<strong>de</strong>a vecina, Pedrouzos. Casi 5<br />

kilómetros tenía que hacer todos los días por caminos acci<strong>de</strong>ntados<br />

para recibir <strong>la</strong>s primeras enseñanzas <strong>de</strong> ua amiga <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia. La Propia Isabel Ríos cuenta sus años <strong>de</strong> estudiante en<br />

su libro "Testimonios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil": Mi educación fue<br />

esmerada. A los doce años escribía recuerdos pero aprendí a<br />

fregar los p<strong>la</strong>tos, encen<strong>de</strong>r el fuego <strong>de</strong> leña sop<strong>la</strong>ndo hasta que<br />

me mareaba, barrer, hacer <strong>la</strong> cama, y proveer <strong>la</strong> leñera para<br />

toda <strong>la</strong> temporada <strong>de</strong> invierno...."<br />

Isabel a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que había para estudiar realizó distintos<br />

intentos para examinarse por libre en Perito Mercantil, hasta<br />

que se presenta en una oposiciones para Hacienda, consiguiendo<br />

una p<strong>la</strong>za en <strong>la</strong> sub<strong>de</strong>legación <strong>de</strong> Gijón. Antes <strong>de</strong> partir a su <strong>de</strong>stino<br />

<strong>la</strong>boral, conoce a Calvelo quien se encontraba veraneando en<br />

Curtis. El joven veraneantes se estaba reponiendo <strong>de</strong> los cinco<br />

meses que había pasado en <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> Africa. Calvelo recientemente<br />

había aprobado el ultimo curso <strong>de</strong> medicina con matricu<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> honor. Nos cuenta Isabel:" Calvelo terminó su carrera <strong>de</strong> medicina<br />

dos meses más tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> lo <strong>de</strong>bido a causa <strong>de</strong> una huelga <strong>de</strong> los<br />

estudiantes contra <strong>la</strong> dictadura <strong>de</strong> general Primo <strong>de</strong> Rivera. El 29<br />

<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1929 vino a Curtis y me dijo: Pinti, ¿nos casamos y nos<br />

vamos a Canarias?, -bueno, casémonos!-, y el siete <strong>de</strong> julio estábamos<br />

casados.... allí estuvimos dos felices años viviendo en Los<br />

Mulleres da emigración<br />

269


270 Mulleres da emigración<br />

L<strong>la</strong>nos (Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Palma). El primer año, Calvelo se <strong>de</strong>dicó única<br />

y exclusivamente a su profesión. El segundo, habiendo sido proc<strong>la</strong>mada<br />

<strong>la</strong> República, con gran entusiasmo en toda España, se <strong>de</strong>spertó<br />

en <strong>la</strong> gente un gran interés por <strong>la</strong> política. Calvelo sacó tiempo<br />

no se <strong>de</strong> don<strong>de</strong>, pues su trabajo profesional era enorme, y organizó<br />

el Partido Socialista y dos sindicatos <strong>de</strong> tabaqueros..."<br />

En 1932 el matrimonio Calvelo Ríos se tras<strong>la</strong>do a Curtis para<br />

tener el primer hijo, ese mismo año <strong>la</strong> familia se tras<strong>la</strong>da a<br />

Madrid con el objetivo <strong>de</strong> tras<strong>la</strong>darse posteriormente a Alemania<br />

para que su marido hiciera el doctorado. Con <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> Hitler<br />

al po<strong>de</strong>r Calvelo e Isabel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n quedarse en Madrid don<strong>de</strong> su<br />

marido trabajaba como profesor ajunto en <strong>la</strong> Cátedra <strong>de</strong><br />

Patología <strong>de</strong>l Profesor Roberto Novoa Santos. Calvelo ya había<br />

sido uno <strong>de</strong> los alumnos predilectos <strong>de</strong>l afamado medico gallego.<br />

Isabel Ríos igual que su compañero comienza a tener simpatías por<br />

los partido obreros. El socialismo les parecía a ambos algo in<strong>de</strong>finido.<br />

En 1934 se afilia al Partido Comunista y aprovechando uno<br />

<strong>de</strong> los tantos viajes que realiza a Curtis, organizó <strong>la</strong> primer célu<strong>la</strong>.<br />

"Pese a mi entusiasmo y <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> entrar en el partido -nos re<strong>la</strong>ta<br />

Isabel- en esa primera reunión, quise volverme atrás; p<strong>la</strong>nteé que<br />

no me encontraba preparada, que quería prepararme antes.<br />

Me dijeron que, precisamente, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Partido era don<strong>de</strong><br />

podría hacerlo, pues el partido era nuestra escue<strong>la</strong>..."<br />

Después <strong>de</strong> trabajar en Madrid Isabel fue tras<strong>la</strong>dada a Lugo<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> iba todos los <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Curtis. La militancia <strong>de</strong> Isabel<br />

cada vez era más comprometida. Con Calvelo leían a Marx y a<br />

Lenin. Cada día que pasaba crecía su compromiso y su formación<br />

partidaria. en Asturias había estal<strong>la</strong>do <strong>la</strong> revolución minera<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha había respondido con mil<strong>la</strong>res <strong>de</strong> presos y <strong>de</strong> muertos.<br />

En Galicia muchos republicano fueron a parar a <strong>la</strong>s cárceles.<br />

Picallo, Cuadrado, Alvaro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Casas entre otros sufrirán el<br />

rigor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prisiones. Caste<strong>la</strong>o, Boveda y otros tantos el <strong>de</strong>stierro.<br />

Isabel nos re<strong>la</strong>ta aquellos años:" Des<strong>de</strong> el año 34 al 36 hicimos<br />

mucho trabajo <strong>de</strong> organización y propaganda, silencioso<br />

pero constante, y tratamos <strong>de</strong> apren<strong>de</strong>r. Preparamos <strong>la</strong>s elecciones<br />

<strong>de</strong>l 36 con verda<strong>de</strong>ro entusiasmo; íbamos por el campo a<br />

hab<strong>la</strong>r con verda<strong>de</strong>ro entusiasmo; íbamos por el campo a hab<strong>la</strong>r<br />

con los <strong>la</strong>bradores mientras ellos realizaban su trabajo; el<br />

ambiente general era el <strong>de</strong>l sometimiento, por diversas razones,<br />

al cacique todos le <strong>de</strong>bían algo: <strong>la</strong> asistencia médica, el asesoramiento<br />

legal, etc, etc, pues médico, abogado, boticario, etc., pertenecían<br />

a <strong>la</strong> misma familia. Todo esto lo pagaba el <strong>la</strong>brador con<br />

su voto y costaba trabajo hacerle compren<strong>de</strong>r lo caros que le<br />

salían dichos servicios precisamente por su forma <strong>de</strong> pago..."<br />

Durante <strong>la</strong> campaña electoral Isabel fue encomendada por el<br />

partido para estar en <strong>la</strong> Coruña con "La Pasionaria". Dolores


daba un mitin en el Teatro Rosalía <strong>de</strong> Castro y un grupo <strong>de</strong> compañeras<br />

tenía que acompañar<strong>la</strong>. Ese día <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l acto que<br />

termino con enfrentamientos con los anarquistas y muchos compañeros<br />

con golpes en <strong>la</strong> cara, Isabel y un grupo <strong>de</strong> camaradas<br />

<strong>de</strong> el<strong>la</strong> comieron con <strong>la</strong> Pasionaria. En otra gira <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res<br />

comunistas conoce a F. C<strong>la</strong>udin quien fuera enviado por el<br />

Comité Central para participar <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña electoral. Con el<br />

entusiasmo <strong>de</strong>l avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda <strong>la</strong> célu<strong>la</strong> don<strong>de</strong> militaba<br />

Isabel fue reclutando a los obreros <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona hasta llegar a tener<br />

60 afiliados. Isabel Ríos fue nombrada secretaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> célu<strong>la</strong><br />

comunista, durante su mandato organizo el Sindicato <strong>de</strong> Oficios<br />

Varios. Tanto el partido cono el sindicato alqui<strong>la</strong>n un local conjunto<br />

don<strong>de</strong> comenzaran a realizar una actividad más abierta.<br />

El propio marido <strong>de</strong> Isabel que seguía en Madrid como profesor<br />

solicito <strong>la</strong> afiliación al Partido Comunista. La república se<br />

<strong>de</strong>batía en un momento <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>finiciones. Era julio <strong>de</strong>l<br />

36 y a Curtis llegaban los primeros rumores <strong>de</strong> golpe <strong>de</strong> estado.<br />

El 18 <strong>de</strong> julio <strong>la</strong> noticia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sublevación va tomando cuerpo.<br />

Isabel y los comunistas intentan organizar <strong>la</strong> resistencia. La confusión<br />

en el bando leal es total, <strong>la</strong>s izquierdas no tenían ningún<br />

p<strong>la</strong>n conjunto en caso <strong>de</strong> golpe militar. nadie sabia que hacer, los<br />

comunistas pedían armas y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s pedían calma. A los<br />

pocos días <strong>la</strong> guardia civil y los fa<strong>la</strong>ngistas comenzaron a copar<br />

pueblo tras pueblo y a <strong>de</strong>tener a los militantes más <strong>de</strong>stacados.<br />

El 5 <strong>de</strong> agosto <strong>la</strong> guardia civil va a <strong>la</strong> caza <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia Cavelo-<br />

Ríos, estos intentaron escapar pero les fue imposible. Los tras<strong>la</strong>daron<br />

a Curtis y al día siguiente fueron llevados a <strong>la</strong> cárcel <strong>de</strong><br />

Santiago. Al llegar los ortos presos les van contando los horrores<br />

que estaban cometiendo los fa<strong>la</strong>ngistas. Allí se enteran que<br />

había sido fusi<strong>la</strong>do Anxel Casal Camilo Díaz y un sin fin <strong>de</strong><br />

militantes <strong>de</strong> todos los partidos. Por <strong>la</strong>s noches cuenta Isabel los<br />

carceleros sacaban a los compañeros para darles el paseo y tirarlos<br />

por <strong>la</strong>s cunetas, para que el pueblo escarmentara.<br />

Después <strong>de</strong> varios meses el 19 <strong>de</strong> diciembre <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

facciosas realizan una farsa judicial con<strong>de</strong>nando al matrimonio<br />

a <strong>la</strong> pena <strong>de</strong> muerte.<br />

La noticia fue angustiante para ambos, por sus mentes pasaban<br />

sus dos hijos. Que iba <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> ellos si fueran fusi<strong>la</strong>dos. La única<br />

esperanza que tenía el matrimonio era que los leales a <strong>la</strong> república<br />

pudieran ap<strong>la</strong>star en todo el Estado Español a los sediciosos.<br />

Isabel narra en forma dramática sus últimos momentos junto a<br />

su marido en <strong>la</strong> cárcel: " Bueno, ya estamos con<strong>de</strong>nados a<br />

muerte; a los cinco días, por lo tanto el día <strong>de</strong> navidad se cumplirá<br />

<strong>la</strong> sentencia; seremos fusi<strong>la</strong>dos. Calvelo me dice que para<br />

salbarme simule un embarazo; él podrá conseguir dos médicos<br />

que certifiquen, por lo menos dudas, sobre mi estado. Ante esto<br />

Mulleres da emigración<br />

271


272 Mulleres da emigración<br />

tendría que suspen<strong>de</strong>rse <strong>la</strong> ejecución y mientras tanto muchas<br />

cosas podían pasar, entre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> <strong>de</strong> ganar <strong>la</strong> guerra, etc.. Pero<br />

yo no quiero <strong>de</strong> ninguna manera; me parece una inmoralidad<br />

echar <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> tener hijos para salvarme....¡si me salvaba!<br />

Prefería morir con Calvelo. Con lo <strong>de</strong>l embarazo se ap<strong>la</strong>zaría<br />

el cumplimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> sentencia y pasado el tiempo, tendría<br />

que morir so<strong>la</strong>...¡no, iría con él!..."<br />

Aquel<strong>la</strong>s horas fueron terribles, cada minuto parecía un siglo.<br />

Aquel<strong>la</strong> tar<strong>de</strong> nos cuenta Isabel:" Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> cena, antes <strong>de</strong><br />

que me encierren en mi celda, pido permiso al director para<br />

<strong>de</strong>spedirme <strong>de</strong> los otros con<strong>de</strong>nados a muerte, pues Calvelo y<br />

yo como fuimos los primeros en ser juzgados, <strong>de</strong> esa tanda, se<br />

entien<strong>de</strong> seriamos los primeros en ser ejecutados. Me <strong>de</strong>spido<br />

con un abrazo <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los compañeros, que serian fusi<strong>la</strong>dos<br />

en los días siguientes; nos <strong>de</strong>cimos adiós, como si fuera<br />

otro día cualquiera y no el último que íbamos a vivir, y me<br />

dicen tal cantidad <strong>de</strong> cosas hermosas que era como para creerse<br />

una heroína; pero yo estaba más allá <strong>de</strong> toda vanidad. Veía<br />

<strong>la</strong> vida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una gran altura y me sentía libre <strong>de</strong> cualquiera<br />

sentimiento mezquino. Una inmensa paz y un gran amor me<br />

invadía, una serenidad intensa y profunda y una dulzura inconmensurable<br />

que abarcaba a todos los seres <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.<br />

Mis hijos hijos se habían ido <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> anterior a Ponferrada,<br />

para que no estuvieran en Santiago el día <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución.<br />

Antes <strong>de</strong> irse vinieron a <strong>la</strong> cárcel a <strong>de</strong>spedirse <strong>de</strong> nosotros. mi<br />

hijo el mayor mirandome fijamente durante un rato me dijo: -<br />

Mama, no eres <strong>la</strong> misma, no tienes <strong>la</strong> misma cara, esta <strong>de</strong> ahora<br />

es más dulce-, <strong>la</strong> perspicacia <strong>de</strong> los chicos es sorpren<strong>de</strong>nte..."<br />

El día 24 estaba todo listo para el fusi<strong>la</strong>miento pero <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

lo postergaron para el 31 <strong>de</strong> diciembre.<br />

El día 30 ambos con<strong>de</strong>nados aprovechan los últimos minutos<br />

<strong>de</strong> sus vidas para hab<strong>la</strong>r :" Durante <strong>la</strong>s tres últimas horas<br />

<strong>de</strong> su vida, char<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> nuestras cosas, <strong>de</strong> nuestra vida en<br />

común, <strong>de</strong> nuestro amor, <strong>de</strong> nuestros problemas. Char<strong>la</strong>mos<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> miril<strong>la</strong> con los compañeros que seguirían su<br />

mismo camino en días sucesivos...". Esa misma noche cuando<br />

su celda era cerrada los funcionarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión le<br />

comunican que le habían conmutado <strong>la</strong> pena. Nos sigue re<strong>la</strong>tando<br />

Isabel: Toda mi angustia se centra en el hecho <strong>de</strong> que<br />

calvelo tenga que morir solo, tenga que enfrentar el pelotón<br />

<strong>de</strong> ejecución sin mi, pues ya nos habíamos hecho a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

morir juntos. Por <strong>la</strong> mañana antes <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>do Manuel<br />

Calvelo teien una breve <strong>de</strong>spedida <strong>de</strong> Isabel don<strong>de</strong> nos cuenta<br />

Isabel que "Calvelo sólo me pi<strong>de</strong> una cosa que <strong>de</strong>dique mi<br />

vida a luchar por lo que él muere, es <strong>de</strong>cir, por el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />

todo ser humano a una vida digna..."


El 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1936 pocas horas antes <strong>de</strong> ser fusi<strong>la</strong>da<br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s le conmutan <strong>la</strong> pena por <strong>la</strong> <strong>de</strong> reclusión perpetua,<br />

mientras que Manuel calvelo era fusi<strong>la</strong>do ese mismo día<br />

con el orgullo <strong>de</strong> morir por una causa justa.<br />

Isabel Ríos durante siete años recorrerá distintas cárceles,<br />

Santiago, Saturrarán y Betanzos, siendo puesta en libertad condicional<br />

en 1943. La cárcel <strong>de</strong> Saturrarán en el país vasco fue<br />

lugar elegido por los franquistas para llevar a <strong>la</strong>s mujeres políticas<br />

más peligrosas. La mayoría <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s eran nacionalistas<br />

vascas y un grupo <strong>de</strong> mujeres gallegas Entre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> anarquista<br />

Joaquina Dorado, <strong>la</strong> comunista Flora <strong>de</strong> Dios Fernan<strong>de</strong>z y <strong>la</strong><br />

hija <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stacado pensar libertario Ricardo Mel<strong>la</strong>, que fue<br />

procesada por el simple hecho <strong>de</strong> ser su hija.<br />

"El 21 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1943 salgo en libertad...Es un día maravilloso,<br />

<strong>de</strong> primavera, pero aunque hubiera llovido a mares a mí<br />

me parecería el día perfecto..."<br />

Al salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> prisión durante mucho tiempo es sometida a un<br />

control muy estricto por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía. Era constantemente<br />

seguida y observada por <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> seguridad. A pesar <strong>de</strong><br />

ello al poco <strong>de</strong> llegar a Galicia se puso a co<strong>la</strong>borar nuevamente<br />

con el Partido comunista y con <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> que estaba organizada<br />

en los montes. Es así como frecuenta al mítico Benigno<br />

Andra<strong>de</strong> "Foucel<strong>la</strong>s" y a Manuel Ponte etc.<br />

"Todos los que salimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cárcel -seña<strong>la</strong> Isabel- ansiamos<br />

sumarnos a cualquier movimiento <strong>de</strong> resistencia al franquismo".<br />

En 1946 se tras<strong>la</strong>da a vivir a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> A Coruña en <strong>la</strong> calle<br />

Riego <strong>de</strong> Agua. El acoso policial era incesante, Isabel <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />

machar a Buenos Aires don<strong>de</strong> tiene familia para <strong>de</strong>jar a sus hijos<br />

a resguardo y el<strong>la</strong> volver a Galicia para incorporarse a <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong>.<br />

El 18 <strong>de</strong> julio embarco con sus hijos rumbo al Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta. En<br />

su <strong>de</strong>seo estaba que sus hijos pudieran tras<strong>la</strong>darse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Argentina hasta <strong>la</strong> Unión Soviética para que pudieran estudiar.<br />

Pero <strong>la</strong> realidad fue muy distinta Isabel y sus hijos tardaron mucho<br />

tiempo en encontrar el vinculo con el Partido Español y cuando lo<br />

realizaron no fue los esperado. A pesar <strong>de</strong> ellos reinicio su militancia<br />

comunista en el seno <strong>de</strong> <strong>la</strong> emigración. Se incorporo a <strong>la</strong><br />

Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s Gallegas participando <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión<br />

femenina y <strong>la</strong> <strong>de</strong> cultura. Por aquellos años <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los<br />

comunistas en esta asociación era muy gran<strong>de</strong>. Intelectuales galleguistas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> valía <strong>de</strong> Arturo Cuadrado, Ramón <strong>de</strong> Valenzue<strong>la</strong>,<br />

Eduardo B<strong>la</strong>nco Amor, Marivi Vil<strong>la</strong>ver<strong>de</strong> y Luis Seoane estaban<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esa órbita política. Luego se sumaria Lorenzo Vare<strong>la</strong> etc.<br />

En los principios <strong>de</strong> los años 60 con los cambios producidos en<br />

China, Isabel y un grupo <strong>de</strong> comunistas comienzan a tener diferencias<br />

idiologicas con el partido que comandaba Carrillo. En<br />

Mulleres da emigración<br />

273


274 Mulleres da emigración<br />

esa etapa política este dirigente comunistas había propiciado el<br />

<strong>de</strong>smante<strong>la</strong>miento <strong>de</strong> <strong>la</strong> resistencia guerrillera y hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Unión Nacional. Se iba cultivando <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l partido los gérmenes<br />

que años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>sembocarían en el eurocomunismo.<br />

Las disi<strong>de</strong>ncias Irán en aumento hasta que son expulsados por<br />

"fraccionistas". En ese grupo <strong>de</strong> gallegos estaban el hoy <strong>de</strong>stacado<br />

ginecólogo pontevedrés Manuel Viñas, Leonardo omero,<br />

Roberto Calvelo, Antonio Pérez y el actual presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l CRE<br />

<strong>de</strong> Buenos Aires Francisco Lores. (Con <strong>la</strong> ida <strong>de</strong> Isabel <strong>de</strong><br />

Buenos Aires este grupo <strong>de</strong> pensamiento maoísta funda el primer<br />

grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UPG bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> Manuel Mera).<br />

Uno <strong>de</strong> sus compañeros <strong>de</strong> militancia <strong>de</strong> aquellos años, "Paco"<br />

Lores, recordara algunas características <strong>de</strong> el<strong>la</strong>: " Isabel era una<br />

mujer con mucha personalidad, era una mujer con una importante<br />

formación política. Tanto a mi como a los <strong>de</strong>más compañeros <strong>de</strong>l<br />

grupo nos encantaba escuchar sus opiniones. El<strong>la</strong> pensaba que era<br />

posible seguir luchando a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía armada contra <strong>la</strong> dictadura<br />

<strong>de</strong> Franco. Siempre fue una mujer valiente. Tanto a mi como<br />

a Leonardo y Viñas que eramos más jóvenes que el<strong>la</strong>, nos encantaba<br />

cuando nos contaba sobre su participación en <strong>la</strong> guerril<strong>la</strong>. Con<br />

su muerte se nos va un pedazo <strong>de</strong> <strong>la</strong> heroica historia <strong>de</strong> Galicia"<br />

En 1966 <strong>de</strong>bido al golpe militar <strong>de</strong> Ongania, su hijo se tras<strong>la</strong>da<br />

a chile e Isabel le sigue los pasos. Roberto calvelo fue contratado<br />

por el Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> este país. En 1971<br />

paso a ser consultor <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAO.<br />

En 1973 otra vez al exilio, el golpe <strong>de</strong> Pinochet <strong>la</strong> obliga a salir<br />

rápidamente <strong>de</strong> este país y se tras<strong>la</strong>da al Perú. En 1975 su hijo<br />

Manolo <strong>la</strong> invita a pasar unas vacaciones al Estado Español<br />

llegando unos días antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> Franco. Esta visita<br />

pasaría a ser permanente ya que al poco llegar consigue ser<br />

reintegrada a su puesto <strong>la</strong>boral en el Ministerio <strong>de</strong> Hacienda y<br />

se radica en Madrid.<br />

"No me llevó a <strong>la</strong> lucha ambición alguna, mejor dicho, me<br />

llevó una ambición inmensa, <strong>la</strong> <strong>de</strong> querer aportar mi granito <strong>de</strong><br />

arena a <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> una sociedad injusta, <strong>de</strong>shumanizada,<br />

cruel, en otra más justa que abarcara a todos los seres y<br />

en otra más justa que abarcara a todos los seres y en <strong>la</strong> que<br />

todos encontraran <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> vivir a nivel humano"<br />

Isabel Ríos falleció en Madrid el 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1997. Su apasionante<br />

historia nos llena <strong>de</strong> orgullo por su valentía y su confianza,<br />

en unos i<strong>de</strong>ales que querían cambiar el mundo.


María Seoane Toimil<br />

OLEIROS 1952 /BOS AIRES 1977


MARIA SEOANE TOIMIL<br />

María Seoane Toimil naceu o 14 <strong>de</strong> <strong>de</strong>cembro <strong>de</strong> 1952<br />

nunha al<strong>de</strong>a chamada Oleiros, pertencente ao Municipio <strong>de</strong><br />

Silleda, provincia <strong>de</strong> Pontevedra. Os seus pais Manuel<br />

Seoane Tallón e Victorina Toimil Dobarro <strong>de</strong>dicábanse ao<br />

traballo rural, criaban galiñas, algunhas vacas e porcos. A<br />

familia Seoane Toimil tiña tres fillos: María, Inés e Antonio.<br />

Logo <strong>de</strong> nacer o seu último fillo, os pais <strong>de</strong> María <strong>de</strong>cidiron<br />

que ante a situación difícil po<strong>la</strong> que atravesaban naqueles<br />

momentos o mellor era emigrar. Na al<strong>de</strong>a a maioría marchaba<br />

cara a Bos Aires; alí os Seoane tiñan familiares e pensaban<br />

que todo ía ser máis doado.<br />

A súa irmá Inés comenta aspectos da súa vida familiar: "Os<br />

nosos pais, que eran <strong>la</strong>bregos, chegaron connosco a estas<br />

terras <strong>de</strong> América como tantos outros emigrantes, alentados<br />

polo <strong>de</strong>sexo <strong>de</strong> progresar e iluminados coa luz dunha nova<br />

vida. O buque no cal chegamos ao porto <strong>de</strong> Bos Aires chamábase<br />

Yapeyú. Corría o ano 1957 e María tiña 4 anos.<br />

Estudou no Colexio das Irmás Canossianas, na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Berisso (provincia <strong>de</strong> Bos Aires), un pobo <strong>de</strong> obreiros e <strong>de</strong><br />

inmigrantes que coñeceran a guerra, as loitas e a resistencia.<br />

Sempre foi unha alumna bril<strong>la</strong>nte, pero sobre todo, unha<br />

compañeira moi querida e unha amiga entrañábel para os<br />

seus. Alí licenciouse <strong>de</strong> mestra e axiña este oficio foina<br />

achegando a outras esco<strong>la</strong>s, outros barrios, outras realida<strong>de</strong>s<br />

e pobrezas". E continúa a re<strong>la</strong>tar: "Na Universida<strong>de</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta cursou a carreira <strong>de</strong> Psicoloxía e licenciouse<br />

moi nova, aos 22 anos. Era a década dos ´70 e na rúa<br />

e nas faculta<strong>de</strong>s respirábase o ar fresco que traía a ilusión<br />

dun mundo novo, máis xusto, máis digno...María (Maruxa,<br />

para nós) tamén quixo formar parte <strong>de</strong>ste convite do futuro.<br />

Traballou até o día do seu secuestro na empresa estatal<br />

Petroquímica General Mosconi, mais, asema<strong>de</strong>, tiña unha<br />

participación activa en traballos nos bairros marxinais. A<br />

Mulleres da emigración<br />

277


María na esco<strong>la</strong><br />

en Bos Aires.<br />

278 Mulleres da emigración<br />

súa sensibilida<strong>de</strong> fronte á pobreza e a exclusión social fixo<br />

que a súa pertenza política á agrupación Juventud Peronista,<br />

estivese sempre orientada cara á cuestión comunitaria".<br />

A Inés énchenselle os ollos <strong>de</strong> bágoas ao lembrar as aptitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> María: "Amaba ler (sempre o fixo <strong>de</strong> marabil<strong>la</strong>,.até<br />

parecía que nacera sabendo ler), gozaba coas obras <strong>de</strong><br />

Fe<strong>de</strong>rico García Lorca e Rosalía <strong>de</strong> Castro. Tamén lle gustaba<br />

a epistemoloxía, e apaixoáballe escoitar aos Beatles, Joan<br />

Baez e Joan Manuel Serrat.<br />

Encantáballe <strong>de</strong>partir coa súa familia e os seus amigos, ir ao<br />

cine co mozo, quería á vida e loitaba polo benestar <strong>de</strong> todos".<br />

A fin dos soños <strong>de</strong> María.


O 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1976 o xeneral Rafael Vi<strong>de</strong><strong>la</strong> á fronte das forzas<br />

armadas instaura unha sanguenta ditadura que pon en práctica<br />

un dos máis atroces gobernos <strong>de</strong> ultra<strong>de</strong>reita que asobal<strong>la</strong>ron<br />

Arxentina. A tortura máis sostificada e perversa, o secuestro<br />

<strong>de</strong> estudantes, obreiros e profisionais, sen distinción <strong>de</strong> sexo<br />

nin ida<strong>de</strong> foi o obxectivo dos militares. O botín <strong>de</strong> guerra incluía<br />

todo, até a apropiación <strong>de</strong> nenos nacidos en cativerio.<br />

"Secuestrárona - sina<strong>la</strong> Inés - o 12 <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1977 ás dúas<br />

da madrugada uns homes encarapuchados e armados vestidos<br />

<strong>de</strong> civil, levándo<strong>la</strong> a empurróns da nosa casa <strong>de</strong> Berisso. Tiña<br />

só 24 anos. A avoa Manue<strong>la</strong>, os nosos pais, Antonio e eu,<br />

fomos impotentes testemuñas <strong>de</strong>se horror. Foi vista por<br />

<strong>de</strong>rra<strong>de</strong>ira vez no campo ´La Cacha´ en agosto <strong>de</strong>se ano.<br />

Hoxe permanece <strong>de</strong>saparecida."<br />

O campo <strong>de</strong> concentración ´La Cacha´ estaba situado nas rúas<br />

195 entre 47 e 52 da localida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Olmos, Partido <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta.<br />

Funcionou nas antigas insta<strong>la</strong>cións <strong>de</strong> L.S. Radio Provincia emisora<br />

do goberno da Provincia <strong>de</strong> Bos Aires; a mesma atopábase<br />

ao carón das unida<strong>de</strong>s penitenciarías Nº 1 e 8, a uns 300 metros<br />

María Seoane cos seus amigos da Faculta<strong>de</strong> <strong>de</strong> Psicoloxía.<br />

Mulleres da emigración<br />

279


Acto político no ano 1973.<br />

280 Mulleres da emigración<br />

do Cárcere <strong>de</strong> Olmos, <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nte do Servizo Penitenciario<br />

Provincial (UPI) pertencente ao chamado ´circuíto Camps´.<br />

O sanguinario coronel Ramón Juan Camps, dono da vida e<br />

da morte dos secuestrados neste centro ilegal <strong>de</strong> <strong>de</strong>tención,<br />

sinalou nunha oportunida<strong>de</strong>: "Non <strong>de</strong>sapareceron persoas<br />

senón subversivos".<br />

Neste campo, como na maioría dos existentes baixo aque<strong>la</strong><br />

ditadura, leváronse a cabo aberrantes torturas. Unha das máis<br />

tristemente soadas foi a picana eléctrica que se aplicaba nas<br />

zonas sensíbeis do corpo espido da vítima, mentres esta permanecía<br />

atada sobre un colchón húmido ou sobre un elástico <strong>de</strong><br />

metal (<strong>de</strong>nominado "parril<strong>la</strong>"). Tamén lles propinaban puñadas<br />

e con obxectos coma paus ou bastóns, a<strong>de</strong>mais <strong>de</strong> patadas.<br />

Todo isto entre ameazas, insultos e tocamentos. Un dos tormentos<br />

predilectos era o ´submariño mol<strong>la</strong>do´, que consistía<br />

en introducir a cabeza da vítima nun bal<strong>de</strong> <strong>de</strong> auga, até provocar<br />

un comezo <strong>de</strong> asfixia, ou o ´submarino seco´ nese caso<br />

asfixia producíase con bolsas <strong>de</strong> nailon ou almofadas. Entre as<br />

torturas psicolóxicas, era común obrigar aos <strong>de</strong>tidos a escoitar<br />

os berros dos <strong>de</strong>mais torturados. Durante os interrogatorios, as


vexacións repetíanse varias veces e aplicábanse en forma combinada.<br />

Cando estes ramataban, os secuestrados era conducidos<br />

a cuartos pequenos, para dúas ou tres persoas, ou a salóns<br />

máis amplos, suxeitos a ganchos no piso, tirados sobre mantas<br />

ou colchorías, atados, encarapuchados e escoitando os gritos<br />

<strong>de</strong>sgarrados dos compañeiros <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>a.<br />

Inés e Antonio, embargados <strong>de</strong> tristeza po<strong>la</strong> lembranza <strong>de</strong><br />

María, finalizan dicindo: "Sempre a quixemos moito, hoxe<br />

todos estrañámo<strong>la</strong> tanto..."<br />

Manifestación<br />

Universitaria Peronista<br />

no ano 1973.<br />

Mulleres da emigración<br />

281


MARÍA SEOANE TOIMIL<br />

María Seoane Toimil nació el 14 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1952 en una<br />

al<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Galicia l<strong>la</strong>mada Oleiros, perteneciente al Municipio<br />

<strong>de</strong> Silleda. Sus padres Manuel Seoane Tallón y Victorina<br />

Toimil Dobarro se <strong>de</strong>dicaban al trabajo rural, criaban gallinas,<br />

algunas vacas y cerdos. La familia Seoane Toimil tenía tres<br />

hijos María, Inés y Antonio. Después <strong>de</strong> nacer su último hijo,<br />

los padres <strong>de</strong> María <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n que ante <strong>la</strong> situación dificil por <strong>la</strong><br />

que atravesaban en aquellos momentos lo mejor era emigrar.<br />

En aquel<strong>la</strong> al<strong>de</strong>a <strong>la</strong> mayoría marchaba para Buenos Aires, allí<br />

los Seoane tenían familiares y todo iba a ser más fácil.<br />

Su hermana, Inés Seoane, nos cuenta aspectos <strong>de</strong> su vida familiar:"<br />

Nuestro padres: Victoria y Manuel, <strong>la</strong>bradores, llegaron con<br />

nosotras a estas tierras <strong>de</strong> América, como tantos otros, alentados<br />

por el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> progresar, iluminados con <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> una nueva<br />

vida. El buque que nos trajo era enorme, se l<strong>la</strong>maba Yapeyú, el<br />

puerto era Buenos Aires y el año, 1957, María tenia 4 años.<br />

Estudió en el Colegio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Hermanas Canossianas, en <strong>la</strong> ciudad<br />

<strong>de</strong> Berisso, un pueblo <strong>de</strong> obreros y lleno <strong>de</strong> inmigrantes<br />

que habían conocido <strong>la</strong> guerra, <strong>la</strong>s luchas y <strong>la</strong> resistencia.<br />

Siempre fue una alumna bril<strong>la</strong>nte, pero sobre todo, una compañera<br />

muy querida y una amiga entrañable para los suyos. Allí<br />

se recibió <strong>de</strong> maestra y rápidamente este oficio <strong>la</strong> fue acercando<br />

a otras escue<strong>la</strong>s, a otros barrios, otras realida<strong>de</strong>s y pobrezas.<br />

En <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta estudio <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong><br />

Psicología y se gradúo teniendo 22 años. Eran los 70 y en <strong>la</strong><br />

calle y en <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s se respiraba el aire fresco que traía <strong>la</strong><br />

ilusión <strong>de</strong> un mundo nuevo, más justo, más digno...<br />

María, (Maruja, para nosotros) tampoco pudo distraerse frente<br />

a esta invitación <strong>de</strong>l futuro. Trabajó, hasta el día <strong>de</strong> su secuestro,<br />

en una empresa <strong>de</strong>l Estado: Petroquímica General<br />

Mosconi, pero al mismo tiempo tenía una participación activa<br />

en trabajos barriales. Su sensibilidad frente a <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong><br />

Mulleres da emigración<br />

283


284 Mulleres da emigración<br />

exclusión social hizo que su pertenencia política a <strong>la</strong> agrupación<br />

Juventud Peronista, estuviese siempre orientada hacia <strong>la</strong><br />

cuestión comunitaria.<br />

Amaba leer (siempre lo hizo <strong>de</strong> maravil<strong>la</strong>s...hasta parecía que<br />

había nacido sabiendo leer), le gustaba <strong>la</strong> epistemología, Los<br />

Beatles, Joan Báez, Fe<strong>de</strong>rico García Lorca, Rosalía <strong>de</strong> Castro,<br />

Serrat...conversar con nosotros, estar con sus amigos y ver cine<br />

con su novio...quería a <strong>la</strong> vida y luchaba por <strong>la</strong> vida para todos.<br />

O 24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1976 el general Vi<strong>de</strong><strong>la</strong> al frente <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />

armadas instaura una sangrienta dictadura que pone en<br />

practica uno <strong>de</strong> los más atroces gobiernos <strong>de</strong> ultra<strong>de</strong>recha. La<br />

tortura más sostificada y perversa, el secuestro <strong>de</strong> estudiantes,<br />

obreros, y profesionales, sin distinción <strong>de</strong> sexo o edad fue el<br />

objetivo <strong>de</strong> los militares. En el botín <strong>de</strong> guerra todo cabía,<br />

hasta los niños nacidos en cautiverio.<br />

" La secuestraron - seña<strong>la</strong> Inés Seoane - el 12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1977<br />

a <strong>la</strong>s 2.00 <strong>de</strong> <strong>la</strong> madrugada unos hombres encapuchados y armados,<br />

llevándose<strong>la</strong> a empujones <strong>de</strong> nuestra casa <strong>de</strong> Berisso. La<br />

abue<strong>la</strong> Manue<strong>la</strong>, nuestros papás y nosotros, fuimos impotentes<br />

testigos <strong>de</strong> ese horror. Fue vista en el campo "La Cacha" por última<br />

vez en agosto <strong>de</strong> ese año. Hoy permanece <strong>de</strong>saparecida."<br />

El campo <strong>de</strong> concentración "La Cacha" estaba ubicado en <strong>la</strong>s<br />

calles 195 entre 47 e 52 <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Olmos, Partido <strong>de</strong><br />

La P<strong>la</strong>ta. Funcionó en lo que fueran <strong>la</strong>s antiguas insta<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> L.S. Radio Provincia emisora <strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia<br />

<strong>de</strong> Buenos Aires., <strong>la</strong> misma se encontraba colindante con <strong>la</strong>s<br />

unida<strong>de</strong>s penitenciarias Nº 1 y 8, a unos 300 metros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Cárcel <strong>de</strong> Olmos, <strong>de</strong>pendiente <strong>de</strong>l Servicio Penitenciario<br />

Provincial (UPI) perteneciente al l<strong>la</strong>mado "circuito Camps",<br />

El sanguinario Coronel Ramón Juan Camps señalo en una<br />

oportunidad: " " No <strong>de</strong>saparecieron personas sino subversivos"<br />

En este campo como en <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los existentes bajo aquel<strong>la</strong><br />

dictadura se aplicaron <strong>la</strong>s más bestiales torturas. Se les aplicaba<br />

picana eléctrica, con <strong>la</strong> victima <strong>de</strong>snuda, sobre un colchón<br />

húmedo, o un elástico <strong>de</strong> metal (<strong>de</strong>nominado parril<strong>la</strong>),<br />

atados y sobre <strong>la</strong>s zonas más sensibles <strong>de</strong>l cuerpo. También les<br />

aplicaban golpes <strong>de</strong> puño y con objetos como palos o bastones<br />

y puntapiés.. Todo esto entre amenazas, insultos y manoseos.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s torturas predilectas era el Submarino mojado que<br />

consistía en introducir <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> victima en un bal<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

agua, hasta provocar un comienzo <strong>de</strong> asfixia, o seco: asfixia<br />

con bolsas <strong>de</strong> nylon o almohadones.. Entre <strong>la</strong>s torturas psicológicas,<br />

era común obligar a escuchar los gritos <strong>de</strong> los torturados.<br />

Las torturas se repetían varias veces y se aplicaban en<br />

forma combinada. Cuando finalizaban los interrogatorios, los


secuestrados era conducidos a habitaciones pequeñas, para dos<br />

o tres personas, o a salones más amplios, sujetos a ganchos en<br />

el piso, tirados sobre mantas o colchonetas, atados, encapuchados<br />

y escuchando los gritos <strong>de</strong> los prisioneros en <strong>la</strong> tortura.<br />

Sus hermanos concluyen su testimonio diciendo: "Siempre <strong>la</strong><br />

quisimos mucho, hoy todos <strong>la</strong> extrañamos tanto..." Inés y<br />

Antonio, sus hermanos.<br />

Mulleres da emigración<br />

285


Índice<br />

Alvajar, Amparo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17<br />

Arauxo, María . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31<br />

Arias, Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43<br />

Aurea, Con<strong>de</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63<br />

Casanova, Sofía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73<br />

Castel<strong>la</strong>nos Pan, P<strong>la</strong>ceres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89<br />

Castro, Inés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105<br />

Cornes, Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117<br />

Dorado, Joaquina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131<br />

Fidalgo, María <strong>de</strong>l Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143<br />

Garcés, Delia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155<br />

Goldar, Josefa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167<br />

Lamarque, Libertad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177<br />

Mallo, Maruja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191<br />

Martínez Mesejo, Elsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205<br />

Ortiz, Mecha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233<br />

Otero, Carolina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243<br />

Ríos Lazcano, Isabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259<br />

Seoane Toimil, María . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!