Agenda de Innovación Agraria para la Cadena del Arroz en Chile - Fia
Agenda de Innovación Agraria para la Cadena del Arroz en Chile - Fia
Agenda de Innovación Agraria para la Cadena del Arroz en Chile - Fia
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 1<br />
<strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong><br />
Comisión Nacional <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong><br />
Coordina: Oficina <strong>de</strong> Estudios y Políticas <strong>Agraria</strong>s (ODEPA)<br />
Subcomisión <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong><br />
Coordina: Fundación <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> (FIA)<br />
Secretaría Técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Ag<strong>en</strong>da</strong>, Diseño <strong>de</strong> Metodología y Producción<br />
Unidad <strong>de</strong> Desarrollo Estratégico<br />
FUNDACIÓN PARA LA INNOVACIÓN AGRARIA (FIA)<br />
Registro <strong>de</strong> Propiedad Intelectual Nº 182924<br />
ISBN Nº 978–956–328–016–6<br />
300 ejemp<strong>la</strong>res<br />
Metodología y edición <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos<br />
Unidad <strong>de</strong> Desarrollo Estratégico <strong>de</strong> FIA<br />
Edición <strong>de</strong> textos<br />
Gise<strong>la</strong> González Enei<br />
Diseño gráfico<br />
Osvaldo Aguiló<br />
Impresión<br />
C&S Impr<strong>en</strong>ta<br />
Se autoriza <strong>la</strong> reproducción parcial <strong>de</strong> <strong>la</strong> información aquí cont<strong>en</strong>ida, siempre y cuando se cite<br />
esta publicación como fu<strong>en</strong>te.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 2 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
Cont<strong>en</strong>idos<br />
Pres<strong>en</strong>tación 5<br />
I Antece<strong>de</strong>ntes g<strong>en</strong>erales 7<br />
II Factores limitantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l arroz 12<br />
1 Limitantes <strong>en</strong> el ámbito productivo 13<br />
1.1 Oferta limitada <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arroz 13<br />
1.2 Insufici<strong>en</strong>te cantidad <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada y falta<br />
<strong>de</strong> alternativas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to 13<br />
1.3 Falta mejorar el manejo productivo <strong>de</strong>l cultivo 13<br />
1.4 Falta <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes y fertilizantes<br />
durante el cultivo 14<br />
1.5 Desconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s implicancias ambi<strong>en</strong>tales asociadas al cultivo 14<br />
1.6 Ina<strong>de</strong>cuado uso y manejo <strong>de</strong>l recurso hídrico 14<br />
2 Limitantes <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión 15<br />
2.1 Insufici<strong>en</strong>te capacitación y perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos humanos<br />
que apoyan <strong>la</strong> gestión predial y empresarial <strong>de</strong> los productores 16<br />
2.2 Escaso uso <strong>de</strong> información <strong>para</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones productivas<br />
y comerciales 16<br />
2.3 Defici<strong>en</strong>te gestión asociativa <strong>de</strong>l sector 16<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 3 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
3 Limitantes <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comercialización 17<br />
3.1 Limitado acceso a <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> acondicionami<strong>en</strong>to<br />
y almac<strong>en</strong>aje, por parte <strong>de</strong> los productores 17<br />
3.2 Desconocimi<strong>en</strong>to o escasa socialización <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> calidad 18<br />
3.3 Falta <strong>de</strong> acceso oportuno a mecanización productiva e industrial 18<br />
3.4 Falta diversificar el mercado 18<br />
3.5 Fragilidad financiera <strong>de</strong> los productores 19<br />
3.6 Vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los precios <strong>en</strong> el mercado 19<br />
III Lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acción 20<br />
1 Lineami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el ámbito productivo 21<br />
1.1 Ampliar y mejorar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arroz 21<br />
1.2 Inc<strong>en</strong>tivar y promover el uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada 21<br />
1.3 Promover el mejorami<strong>en</strong>to productivo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación<br />
y <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia tecnológica 22<br />
1.4 Promover <strong>la</strong> investigación y validación <strong>de</strong> tecnologías <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />
optimización <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes y fertilizantes 23<br />
1.5 Propiciar <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l cultivo 24<br />
2 Lineami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión 26<br />
2.1 Mejorar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los recursos humanos que apoyan <strong>la</strong><br />
gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na arrocera, mediante <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias 26<br />
2.2 Optimizar el proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones 26<br />
2.3 Promover <strong>la</strong> gestión comercial asociativa <strong>en</strong> el sector 27<br />
2.4 Fortalecer los procesos <strong>de</strong> asociatividad formal <strong>en</strong> el sector 28<br />
3 Lineami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comercialización 29<br />
3.1 Promover el acceso a infraestructura <strong>de</strong> acondicionami<strong>en</strong>to y almac<strong>en</strong>aje 29<br />
3.2 Avanzar <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> calidad y <strong>en</strong> su<br />
mejorami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na 29<br />
3.3 Promover <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> mecanización y el acceso oportuno a éstas 30<br />
3.4 Promover <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong>l arroz 30<br />
3.5 Promover <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to 31<br />
3.6 Promover iniciativas que permitan mitigar <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los precios 32<br />
IV Matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> innovación agraria <strong>para</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l arroz 33<br />
V Integrantes e invitados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Subcomisión <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong><br />
que participaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> esta ag<strong>en</strong>da 40<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 4 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
Pres<strong>en</strong>tación<br />
El país se ha propuesto llegar a ser una Pot<strong>en</strong>cia<br />
Agroalim<strong>en</strong>taria. Esta <strong>de</strong>cisión estratégica, que involucra<br />
a todo el sector agroproductor nacional,<br />
exige un r<strong>en</strong>ovado esfuerzo <strong>para</strong> ser competitivos<br />
al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ofrecer mejores o nuevos<br />
productos y servicios a un mercado global, <strong>en</strong><br />
continua evolución.<br />
Junto a <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s y compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
personas, <strong>la</strong> innovación es hoy un factor fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>para</strong> transitar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> v<strong>en</strong>tajas naturales<br />
y com<strong>para</strong>tivas, a v<strong>en</strong>tajas competitivas<br />
y adquiridas por <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> nuevos conocimi<strong>en</strong>tos.<br />
En <strong>la</strong> agricultura <strong>la</strong> innovación se<br />
expresa <strong>en</strong> mejores prácticas y transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>tos.<br />
En este contexto, <strong>la</strong> Fundación <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>Innovación</strong><br />
<strong>Agraria</strong> (FIA) promueve y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> el sector<br />
silvoagropecuario nacional una cultura <strong>de</strong> innovación,<br />
que permita fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s<br />
y el empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, personas<br />
y empresas, contribuy<strong>en</strong>do al increm<strong>en</strong>to<br />
sistemático <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad sectorial y, al<br />
mismo tiempo, promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l<br />
patrimonio natural <strong>de</strong>l país.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias <strong>en</strong> que participa FIA<br />
<strong>para</strong> contribuir a <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong>l objetivo<br />
país inicialm<strong>en</strong>te seña<strong>la</strong>do, es <strong>la</strong> Comisión<br />
Nacional <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong>, <strong>de</strong> carácter público–privado<br />
perman<strong>en</strong>te, a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Estudios<br />
y Políticas <strong>Agraria</strong>s (ODEPA), <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual están<br />
repres<strong>en</strong>tados todos los es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
<strong>de</strong>l arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>. Esta Comisión es presidida por<br />
el Ministro <strong>de</strong> Agricultura y busca cons<strong>en</strong>suar <strong>la</strong>s<br />
estrategias <strong>de</strong> corto, mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>finidas<br />
<strong>para</strong> el <strong>de</strong>sarrollo competitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
La Comisión consi<strong>de</strong>ró oportuno constituir un<br />
grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> innovación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l arroz, a fin <strong>de</strong> retomar los esfuerzos<br />
realizados por FIA durante el año 2006 con re<strong>la</strong>ción<br />
a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> requerimi<strong>en</strong>tos, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación y articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los actores y<br />
acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na 1 .<br />
A FIA se le <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dó <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong><br />
coordinar <strong>la</strong> Subcomisión <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>de</strong>l<br />
1 <strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong>. Requerimi<strong>en</strong>tos y<br />
acciones <strong>de</strong> innovación <strong>para</strong> un conjunto <strong>de</strong> 15 ca<strong>de</strong>nas<br />
productivas y temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 5 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
<strong>Arroz</strong>, con el mandato <strong>de</strong> actualizar y dar a<br />
conocer periódicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>Innovación</strong><br />
<strong>Agraria</strong> <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
Esta <strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> es un instrum<strong>en</strong>to programático<br />
<strong>de</strong> carácter dinámico, que requiere una<br />
actualización periódica. Está compuesta por<br />
líneas estratégicas y propuestas <strong>de</strong> acción <strong>para</strong><br />
el mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que permitan al sector<br />
arrocero impulsar y coordinar iniciativas, programas<br />
y proyectos ori<strong>en</strong>tados a incorporar innovación<br />
<strong>en</strong> los procesos productivos, <strong>de</strong> gestión y/o<br />
<strong>de</strong> comercialización, con el objetivo <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar<br />
<strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> esta ca<strong>de</strong>na productiva.<br />
Para el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta tarea, FIA aplicó<br />
una metodología validada, específica y participativa,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> cual co<strong>la</strong>boraron todos los integrantes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Subcomisión <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong>, así<br />
como otros actores relevantes <strong>de</strong>l sector, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> perspectiva particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> sus distintas áreas <strong>de</strong><br />
trabajo y experi<strong>en</strong>cia.<br />
Esta <strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> está estructurada <strong>en</strong> dos partes:<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> primera se <strong>en</strong>tregan antece<strong>de</strong>ntes<br />
g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l sector, tanto nacionales como<br />
internacionales, y se diagnostica una serie <strong>de</strong><br />
factores limitantes que impi<strong>de</strong>n o dificultan el<br />
mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los distintos procesos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na, que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser abordados <strong>en</strong> el corto y<br />
mediano p<strong>la</strong>zo.<br />
La segunda parte propone y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un<br />
conjunto <strong>de</strong> lineami<strong>en</strong>tos estratégicos <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />
innovación y formu<strong>la</strong> propuestas <strong>de</strong> acciones<br />
concretas que se requiere empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Aunque<br />
algunas <strong>de</strong> estas propuestas pudies<strong>en</strong> resultar<br />
más propias <strong>de</strong> un marco g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> política<br />
agríco<strong>la</strong>, y otras aparecer como activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
fom<strong>en</strong>to productivo excedi<strong>en</strong>do o distanciándose<br />
<strong>de</strong>l ámbito específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación,<br />
<strong>en</strong> su conjunto conforman un cuerpo coher<strong>en</strong>te<br />
que permitirá avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
limitaciones actuales que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l<br />
arroz <strong>en</strong> el país.<br />
Con esta <strong>Ag<strong>en</strong>da</strong>, el Ministerio <strong>de</strong> Agricultura,<br />
a través <strong>de</strong> FIA, pone a disposición <strong>de</strong>l<br />
sector arrocero un instrum<strong>en</strong>to que permitirá<br />
coordinar, articu<strong>la</strong>r y focalizar los recursos <strong>para</strong><br />
innovación <strong>en</strong> aquellos requerimi<strong>en</strong>tos cons<strong>en</strong>suados<br />
y validados.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, FIA expresa su reconocimi<strong>en</strong>to y<br />
agra<strong>de</strong>ce a todas <strong>la</strong>s personas e instituciones que<br />
participaron <strong>en</strong> este proceso comparti<strong>en</strong>do su<br />
visión y aportando su experi<strong>en</strong>cia.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 6 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
I Antece<strong>de</strong>ntes g<strong>en</strong>erales<br />
El arroz (Oryza sativa) es uno <strong>de</strong> los cereales más<br />
utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l ser humano y<br />
constituye el elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> base <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong><br />
más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mundial, es <strong>de</strong>cir,<br />
<strong>para</strong> cerca <strong>de</strong> 3.400 millones <strong>de</strong> personas, que se<br />
ubican principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Asia, África y Oceanía.<br />
Su importancia radica <strong>en</strong> que es muy <strong>en</strong>ergético<br />
y digerible, bajo <strong>en</strong> grasas y rico <strong>en</strong> almidón, vitamina<br />
B, calcio, fósforo, potasio y magnesio; a<strong>de</strong>más,<br />
es un bu<strong>en</strong> acompañante <strong>de</strong> cualquier p<strong>la</strong>to<br />
y admite muchas variantes y pre<strong>para</strong>ciones.<br />
Por otro <strong>la</strong>do, diversas civilizaciones le han otorgado<br />
una importancia histórica, dándole un lugar<br />
privilegiado o c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> sus culturas. Durante<br />
miles <strong>de</strong> años, presiones naturales como sequías,<br />
inundaciones, cambios bióticos e interv<strong>en</strong>ción<br />
humana <strong>en</strong> <strong>la</strong> domesticación y posterior mejorami<strong>en</strong>to<br />
g<strong>en</strong>ético, contribuyeron a estructurar una<br />
<strong>en</strong>orme diversidad <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s y ecosistemas<br />
don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r.<br />
Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />
mundial han propiciando el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevas<br />
varieda<strong>de</strong>s, con el objetivo <strong>de</strong> mejorar su r<strong>en</strong>di-<br />
mi<strong>en</strong>to, valor nutricional, minimizar <strong>la</strong>s pérdidas<br />
<strong>de</strong> postcosecha y obt<strong>en</strong>er mayor resist<strong>en</strong>cia a<br />
sequías, p<strong>la</strong>gas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
Se estima que exist<strong>en</strong> más <strong>de</strong> 7.000 varieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> arroz <strong>en</strong> el mundo, <strong>la</strong> mayoría con propieda<strong>de</strong>s<br />
nutritivas simi<strong>la</strong>res, salvo el arroz silvestre <strong>de</strong><br />
India, que conti<strong>en</strong>e una mayor cantidad <strong>de</strong> fibra<br />
y potasio. Las variaciones están <strong>en</strong> su sabor, olor,<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> amilosa y temperatura <strong>de</strong> ge<strong>la</strong>tinización,<br />
factores que <strong>de</strong>terminan su calidad culinaria<br />
e industrial. En este s<strong>en</strong>tido, existe una c<strong>la</strong>ra<br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los dos principales tipos <strong>de</strong> arroz<br />
que se consum<strong>en</strong> <strong>en</strong> el mundo, los <strong>de</strong>nominados<br />
índica, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> tropical, y los japónica, producidos<br />
<strong>en</strong> zonas frías.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista socioeconómico es muy<br />
importante, dada <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie cultivada<br />
a esca<strong>la</strong> mundial y el número <strong>de</strong> personas<br />
que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> su cosecha. Es así, que el arroz<br />
correspon<strong>de</strong> al segundo cultivo más sembrado,<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l trigo, con 157 millones <strong>de</strong> hectáreas<br />
que produc<strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 435 millones <strong>de</strong> tone<strong>la</strong>das<br />
<strong>de</strong> grano e<strong>la</strong>borado.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 7 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
El ecosistema <strong>de</strong> arroz <strong>de</strong> regadío, repres<strong>en</strong>ta casi<br />
<strong>la</strong>s tres cuartas partes <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
mundial, don<strong>de</strong> muchos agricultores han alcanzado<br />
una gran productividad <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> utilización<br />
<strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>rnas y a los avances tecnológicos<br />
<strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>l cultivo.<br />
Este cereal, <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, correspon<strong>de</strong><br />
a un cultivo int<strong>en</strong>sivo practicado <strong>en</strong> pequeñas<br />
explotaciones, salvo <strong>en</strong> Estados Unidos, Australia,<br />
sur <strong>de</strong> Europa y algunos países <strong>de</strong> América<br />
<strong>de</strong>l Sur. Por ejemplo, el tamaño promedio <strong>de</strong> una<br />
explotación <strong>de</strong> arroz <strong>en</strong> China, Indonesia y <strong>en</strong> el<br />
<strong>de</strong>lta <strong>de</strong>l Río Rojo <strong>en</strong> Vietnam, es <strong>de</strong> media hectárea.<br />
Un típico agricultor <strong>de</strong> Asia siembra arroz<br />
principalm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
su familia y, por lo tanto, los exce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> comercialización<br />
son pequeños.<br />
La variación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones climáticas es<br />
responsable <strong>de</strong> importantes fluctuaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
producción <strong>de</strong>l cereal y <strong>de</strong> los reman<strong>en</strong>tes comercializables.<br />
La relevancia que ti<strong>en</strong>e el mercado<br />
asiático <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta mundial, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fluctuaciones<br />
seña<strong>la</strong>das, es <strong>la</strong> principal causante <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> inestabilidad <strong>de</strong> precios que se registra <strong>en</strong> los<br />
mercados internacionales.<br />
En los mercados internos asiáticos, un importante<br />
objetivo político es lograr <strong>la</strong> autosufici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
producción y mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> los precios<br />
<strong>para</strong> los consumidores internos, ya que este<br />
cereal es apreciado como una mercancía estratégica,<br />
por ser el elem<strong>en</strong>to más importante <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
dieta <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más pobre, y por su relevancia<br />
como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> empleo e ingresos.<br />
Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda mundial <strong>de</strong> arroz e<strong>la</strong>borado,<br />
<strong>la</strong>s proyecciones a mayo <strong>de</strong> 2009 realizadas<br />
por el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Agricultura <strong>de</strong><br />
Estados Unidos 2 <strong>para</strong> <strong>la</strong> temporada 2009/2010,<br />
indican que alcanzará 443 millones <strong>de</strong> tone<strong>la</strong>das,<br />
2 World Agricultural Supply and Demand Estimates<br />
(WASDE). United States Departm<strong>en</strong>t of Agriculture<br />
(USDA). Mayo 2009.<br />
lo que repres<strong>en</strong>ta un consumo promedio anual<br />
<strong>de</strong> 54 kilos per cápita. Sin embargo, <strong>en</strong> el comercio<br />
mundial se proyectan transacciones <strong>de</strong> 29,7<br />
millones <strong>de</strong> tone<strong>la</strong>das, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l<br />
producto se consume <strong>en</strong> los mismos países productores<br />
y sólo el 7% <strong>de</strong> los exce<strong>de</strong>ntes se transa<br />
<strong>en</strong> los mercados externos.<br />
Sin perjuicio <strong>de</strong> lo anterior, proyecciones realizadas<br />
por IFPRI (International Food Policy Research<br />
Institute) indican que <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> arroz aum<strong>en</strong>tará<br />
<strong>en</strong> un 1,1% durante los próximos tres<br />
<strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios, lo que correspon<strong>de</strong> sólo a una fracción<br />
<strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to real <strong>de</strong>l consumo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas tres<br />
décadas, que fue <strong>de</strong> 2,4%.<br />
La competitividad <strong>de</strong>l cultivo <strong>de</strong>l arroz <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />
<strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales, <strong>de</strong>l mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
prácticas culturales, <strong>la</strong>s cuales permit<strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tar<br />
<strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> los insumos y reducir los<br />
costos <strong>de</strong> producción, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te<br />
utilización <strong>de</strong> capital <strong>para</strong> sustituir mano <strong>de</strong> obra<br />
por <strong>la</strong> mecanización <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad.<br />
El crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> arroz está <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> tierra, mano <strong>de</strong><br />
obra y agua, así como también <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to<br />
económico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
los países <strong>de</strong> ingresos medios y altos <strong>de</strong> Asia y<br />
América Latina.<br />
La <strong>de</strong>manda pue<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar sustancialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
Asia occi<strong>de</strong>ntal y <strong>en</strong> África subsahariana, <strong>de</strong>bido<br />
al crecimi<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional y al aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el<br />
consumo per cápita. Se estima que <strong>en</strong> un futuro<br />
cercano estas regiones serán los principales mercados<br />
<strong>para</strong> el arroz, junto con Indonesia, Filipinas,<br />
Ma<strong>la</strong>sia y Singapur <strong>en</strong> el su<strong>de</strong>ste <strong>de</strong> Asia.<br />
También se prevé que el mercado mundial <strong>de</strong>l<br />
arroz seguirá segm<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme<br />
importancia <strong>de</strong>l cereal como alim<strong>en</strong>to básico y<br />
a su interés político y cultural. Los gran<strong>de</strong>s países<br />
consumidores <strong>de</strong> arroz seguirán protegi<strong>en</strong>do a<br />
sus sectores productivos y g<strong>en</strong>erando políticas <strong>de</strong><br />
bi<strong>en</strong>estar <strong>para</strong> los consumidores.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 8 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los precios <strong>en</strong> el mercado mundial<br />
estará <strong>de</strong>terminada por el valor re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
moneda <strong>de</strong> los principales países exportadores<br />
<strong>de</strong> arroz y por <strong>la</strong> internalización <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
<strong>de</strong> costos <strong>de</strong> los nuevos avances tecnológicos<br />
<strong>de</strong>l cultivo.<br />
La ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l arroz <strong>en</strong> chile<br />
El cultivo <strong>de</strong>l arroz <strong>en</strong> el país repres<strong>en</strong>ta un<br />
sector <strong>de</strong> alta importancia social y económica,<br />
caracterizado por una oferta primaria atomizada<br />
y una <strong>de</strong>manda industrial conc<strong>en</strong>trada.<br />
La superficie sembrada y <strong>la</strong> producción promedio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas tres temporadas fue <strong>de</strong> 22.500<br />
hectáreas y 130 mil tone<strong>la</strong>das respectivam<strong>en</strong>te;<br />
el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to fue <strong>de</strong> 54 qq/ha y, según el último<br />
C<strong>en</strong>so Agropecuario (2007), habrían alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong> 1.500 productores, <strong>de</strong> los cuales una importante<br />
proporción correspon<strong>de</strong> al segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
pequeños productores empresariales, qui<strong>en</strong>es<br />
pres<strong>en</strong>tan una gran heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> sus sistemas<br />
tecnológicos productivos, sin embargo,<br />
compart<strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el acceso al capital <strong>de</strong><br />
trabajo y presiones <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> cosecha.<br />
El tamaño <strong>de</strong> un pequeño productor arrocero<br />
fluctúa <strong>en</strong>tre 8 y 10 hectáreas y <strong>la</strong> media nacional<br />
es <strong>de</strong> 14, lo que constituye una importante<br />
restricción <strong>para</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong><br />
comercialización efici<strong>en</strong>tes, que se inici<strong>en</strong> con <strong>la</strong><br />
adquisición <strong>de</strong> insumos y termin<strong>en</strong> con <strong>la</strong> liquidación<br />
<strong>de</strong> exce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> comercialización fuera <strong>de</strong>l<br />
proceso <strong>de</strong> cosecha.<br />
La producción <strong>de</strong> los pequeños productores empresariales<br />
es baja. Problemas <strong>de</strong> gestión predial<br />
asociados a <strong>la</strong> calidad y manejo <strong>de</strong> suelos, al manejo<br />
hídrico, a <strong>la</strong> aplicación racional y efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
fertilizantes y p<strong>la</strong>guicidas y al acceso oportuno a<br />
maquinaria <strong>de</strong> cosecha, at<strong>en</strong>tan contra un increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l cultivo.<br />
La evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> estas limitantes se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
baja participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción nacional que<br />
pres<strong>en</strong>ta el segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña agricultura<br />
empresarial, ya que alcanza sólo el 37% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
oferta interna. Cabe seña<strong>la</strong>r que dicho segm<strong>en</strong>to<br />
agrupa el 75% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s productivas.<br />
A lo anterior se <strong>de</strong>be sumar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> dinamismo<br />
productivo registrada durante <strong>la</strong>s últimas décadas,<br />
producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> inestabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l<br />
cultivo. Como consecu<strong>en</strong>cia, actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> superficie<br />
sembrada con este cereal no supera el<br />
4% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> cultivos anuales<br />
<strong>en</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
La producción arrocera se conc<strong>en</strong>tra mayoritariam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong>l Maule, don<strong>de</strong> se g<strong>en</strong>era<br />
el 78% <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción nacional. Otro foco<br />
importante <strong>de</strong> oferta correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s comunas<br />
<strong>de</strong> San Carlos y Ñiquén, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong>l Biobío,<br />
<strong>la</strong>s que aportan el 16% <strong>de</strong>l total nacional.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 9 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
Un elem<strong>en</strong>to distintivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta arrocera nacional<br />
es el acotado número <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s que<br />
actualm<strong>en</strong>te se comercializan <strong>en</strong> el mercado interno;<br />
todas pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a subespecies japónicas,<br />
ya que <strong>la</strong>s condiciones climáticas <strong>de</strong>l país no son<br />
apropiadas <strong>para</strong> producir varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l tipo índica.<br />
Cerca <strong>de</strong>l 85% <strong>de</strong>l arroz comercializado <strong>en</strong><br />
<strong>Chile</strong> correspon<strong>de</strong> al arroz Diamante INIA 3 , con<br />
más <strong>de</strong> dos décadas li<strong>de</strong>rando <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> el<br />
mercado nacional. También se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar<br />
<strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s Oro y Bril<strong>la</strong>nte INIA, <strong>de</strong> grano <strong>la</strong>rgo<br />
ancho, y Ámbar INIA, variedad glutinosa.<br />
Con estas particu<strong>la</strong>res condiciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />
se estructura <strong>la</strong> oferta, y consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> fuerte<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l sector procesador altam<strong>en</strong>te<br />
conc<strong>en</strong>trado, los productores arroceros pres<strong>en</strong>tan<br />
serias dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er precios<br />
<strong>de</strong> compra que r<strong>en</strong>tabilic<strong>en</strong> su actividad y que<br />
a<strong>de</strong>más sean consist<strong>en</strong>tes con el costo alternativo<br />
<strong>de</strong> importación.<br />
Lo seña<strong>la</strong>do anteriorm<strong>en</strong>te y el hecho que <strong>la</strong><br />
producción doméstica no se exporta, <strong>de</strong>terminan<br />
que <strong>la</strong> comercialización interna <strong>de</strong> arroz<br />
opere, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, como un mercado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es<br />
no transables.<br />
La <strong>de</strong>manda nacional <strong>de</strong> arroz e<strong>la</strong>borado se<br />
estima <strong>en</strong> 200.000 tone<strong>la</strong>das, que se abastece<br />
<strong>en</strong> un 40% <strong>de</strong> arroz nacional (80.000 t); el<br />
resto (60%) correspon<strong>de</strong> a arroz importado<br />
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina y,<br />
<strong>en</strong> m<strong>en</strong>or proporción, <strong>de</strong> Tai<strong>la</strong>ndia, Paraguay, India<br />
e Italia, <strong>en</strong>tre otros.<br />
El molinado <strong>de</strong> arroz nacional, y su respectiva<br />
comercialización como arroz e<strong>la</strong>borado, es<br />
realizado por alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 10 empresas, lo que<br />
<strong>de</strong>fine un mercado oligopsónico <strong>para</strong> este producto.<br />
Esta situación se <strong>de</strong>fine porque dos empresas<br />
son <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> fijar los precios <strong>de</strong><br />
comercialización durante el período <strong>de</strong> cosecha.<br />
3 Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Agropecuarias.<br />
La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre ofer<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong>mandantes se<br />
caracteriza por un férreo y directo nexo <strong>en</strong>tre<br />
productores e industriales, que compromete<br />
<strong>en</strong>tre un 60 y 70% <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción. Este tipo<br />
<strong>de</strong> interre<strong>la</strong>ción, que pudiese ser consi<strong>de</strong>rada<br />
como un virtuoso programa <strong>de</strong> proveedores, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> práctica no siempre funciona a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> virtud <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sequilibrio exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> negociación <strong>de</strong> ambas partes, originado, principalm<strong>en</strong>te,<br />
por <strong>la</strong> asimetría <strong>de</strong> <strong>la</strong> información con<br />
que cu<strong>en</strong>tan.<br />
Por otra parte, existe un canal <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta a<br />
pequeños po<strong>de</strong>res <strong>de</strong> compra intermediarios,<br />
qui<strong>en</strong>es prestan servicios <strong>de</strong> maqui<strong>la</strong> y posteriorm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tregan el producto a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />
industrias; abarca <strong>en</strong>tre un 20 y 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
producción.<br />
Un elem<strong>en</strong>to que <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción antes<br />
seña<strong>la</strong>da correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> acondicionami<strong>en</strong>to<br />
y almac<strong>en</strong>aje disponible <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria<br />
<strong>de</strong> secado, así como <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to<br />
y guarda, que evi<strong>de</strong>ncia un nivel <strong>de</strong> uso cercano<br />
al 70%. Esta situación <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta especificidad<br />
<strong>de</strong> los activos <strong>de</strong> este sector, ya que <strong>la</strong><br />
infraestructura <strong>de</strong> los molinos arroceros carece<br />
<strong>de</strong> uso alternativo, lo que los hace fuertem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
producción doméstica, <strong>para</strong> efectos <strong>de</strong> amortizar<br />
sus costos fijos.<br />
Del volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong> arroz disponible <strong>en</strong>tre los<br />
mayoristas, el 80% se <strong>de</strong>stina a consumo <strong>de</strong> hogares<br />
y familias, y el 20% restante correspon<strong>de</strong> a<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> los “consumidores institucionales”,<br />
repres<strong>en</strong>tada básicam<strong>en</strong>te por los requerimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Salud y <strong>de</strong> otras instituciones<br />
<strong>de</strong>l sector público.<br />
Durante los últimos años se han realizado<br />
esfuerzos por <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un canal <strong>de</strong> exportación<br />
<strong>de</strong> arroz, que <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales no<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 10 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
han logrado concretar negocios perman<strong>en</strong>tes a<br />
una esca<strong>la</strong> relevante. Estos esfuerzos se han conc<strong>en</strong>trado<br />
<strong>en</strong> promover <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong> arroz<br />
Diamante INIA, variedad <strong>de</strong> grano <strong>la</strong>rgo y ancho,<br />
<strong>de</strong>bido a que ti<strong>en</strong>e un sobreprecio <strong>de</strong> 40% <strong>en</strong> los<br />
mercados externos.<br />
La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un mercado interno <strong>de</strong>ficitario<br />
obliga a utilizar el costo alternativo <strong>de</strong> importación<br />
<strong>de</strong>l arroz e<strong>la</strong>borado como un indicador relevante,<br />
tanto <strong>para</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l negocio industrial<br />
como <strong>de</strong>l productivo. Ello provoca continuas<br />
controversias <strong>en</strong>tre productores e industriales,<br />
qui<strong>en</strong>es año tras año, a principios <strong>de</strong> marzo, se<br />
reún<strong>en</strong> a <strong>de</strong>batir este punto.<br />
Aunque se ha avanzado <strong>en</strong> este tema, aún no<br />
se g<strong>en</strong>era cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> com<strong>para</strong>ción económica<br />
<strong>en</strong>tre el arroz nacional y el producto importado<br />
<strong>de</strong> distintas características varietales, físicas<br />
y comerciales.<br />
La comercialización <strong>de</strong>l arroz <strong>en</strong> el país está regu<strong>la</strong>da<br />
por <strong>la</strong> Norma Chil<strong>en</strong>a Oficial (NCh 2033 <strong>de</strong><br />
2003) 4 , que sólo se utiliza <strong>de</strong> manera refer<strong>en</strong>cial<br />
por los ag<strong>en</strong>tes que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> el proceso.<br />
Cabe seña<strong>la</strong>r que existe un amplio <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> esta norma <strong>en</strong>tre el segm<strong>en</strong>to productor,<br />
e incluso el industrial.<br />
Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> industria está perfeccionando sus<br />
hábitos <strong>de</strong> compra, ya que <strong>en</strong>trega <strong>la</strong> información<br />
necesaria <strong>para</strong> establecer una refer<strong>en</strong>cia semanal<br />
<strong>de</strong>l costo alternativo <strong>de</strong> importación, <strong>la</strong> cual se<br />
difun<strong>de</strong> a <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na por <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Estudios y<br />
Políticas <strong>Agraria</strong>s (ODEPA), <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2009.<br />
Este indicador ha sido utilizado como refer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> un precio base o piso, sobre el cual se aplican<br />
bonificaciones por el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to industrial, volum<strong>en</strong><br />
y antigüedad <strong>de</strong>l proveedor, <strong>en</strong>tre otros, lo<br />
cual constituye un importante avance <strong>en</strong> <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> comercialización <strong>de</strong>l<br />
arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
4 INN. 2003. <strong>Arroz</strong> con cáscara (arroz paddy). Requisitos.<br />
Norma Chil<strong>en</strong>a Oficial, NCh 2033.Of 2003. 6 p. Instituto<br />
Nacional <strong>de</strong> Normalización (INN), Santiago, <strong>Chile</strong>.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 11 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
II Factores limitantes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l arroz<br />
La producción <strong>de</strong> arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra limitada<br />
por una serie <strong>de</strong> factores que restring<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r procesos <strong>de</strong> innovación<br />
<strong>en</strong> el rubro. Esta situación impi<strong>de</strong> que el<br />
cultivo se inserte <strong>de</strong> manera competitiva y sust<strong>en</strong>table<br />
<strong>en</strong> el mercado interno y que incursione<br />
<strong>en</strong> el externo. Las limitantes se conc<strong>en</strong>tran, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> gestión, y <strong>de</strong>l mercado y <strong>la</strong> comercialización.<br />
Principales limitantes <strong>para</strong> <strong>la</strong> producción:<br />
• Oferta limitada <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arroz.<br />
• Insufici<strong>en</strong>te cantidad <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada y<br />
falta <strong>de</strong> alternativas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to.<br />
• Falta mejorar el manejo productivo <strong>de</strong>l<br />
cultivo.<br />
• Falta <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong><br />
nutri<strong>en</strong>tes y fertilizantes durante el cultivo.<br />
• Desconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s implicancias ambi<strong>en</strong>tales<br />
asociadas al cultivo.<br />
• Ina<strong>de</strong>cuado uso y manejo <strong>de</strong>l recurso hídrico.<br />
Limitantes más importantes que afectan <strong>la</strong> gestión<br />
<strong>de</strong>l rubro:<br />
• Insufici<strong>en</strong>te capacitación y perfeccionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los recursos humanos que apoyan<br />
<strong>la</strong> gestión predial y empresarial <strong>de</strong> los<br />
productores.<br />
• Escaso uso <strong>de</strong> información <strong>para</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cisiones productivas y comerciales.<br />
• Defici<strong>en</strong>te gestión asociativa <strong>de</strong>l sector.<br />
Factores limitantes <strong>de</strong>l mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comercialización:<br />
• Limitado acceso a <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong><br />
acondicionami<strong>en</strong>to y almac<strong>en</strong>aje, por parte<br />
<strong>de</strong> los productores.<br />
• Desconocimi<strong>en</strong>to o escasa socialización <strong>de</strong>l<br />
concepto <strong>de</strong> calidad.<br />
• Falta <strong>de</strong> acceso oportuno a mecanización<br />
productiva e industrial.<br />
• Falta diversificar el mercado.<br />
• Fragilidad financiera <strong>de</strong> los productores.<br />
• Vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los precios <strong>en</strong> el mercado.<br />
A continuación se analiza cada uno <strong>de</strong> estos factores<br />
limitantes, <strong>en</strong> los tres ámbitos seña<strong>la</strong>dos.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 12 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
1 Limitantes <strong>en</strong> el<br />
ámbito productivo<br />
1.1 Oferta limitada <strong>de</strong><br />
varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arroz<br />
1.2 Insufici<strong>en</strong>te cantidad<br />
<strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada<br />
y falta <strong>de</strong> alternativas<br />
<strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to<br />
1.3 Falta mejorar el<br />
manejo productivo<br />
<strong>de</strong>l cultivo<br />
Se re<strong>la</strong>cionan, principalm<strong>en</strong>te, con problemas <strong>de</strong> productividad;<br />
a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> producción y los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos se afectan consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />
cuando exist<strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> factores<br />
críticos <strong>para</strong> <strong>la</strong> producción.<br />
En el mercado nacional exist<strong>en</strong> pocas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arroz disponibles<br />
<strong>para</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l cultivo; <strong>la</strong>s más utilizadas son Diamante<br />
INIA y Oro. Esta limitante restringe, <strong>de</strong> manera importante,<br />
<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> incorporar nuevos productos al mercado <strong>para</strong><br />
respon<strong>de</strong>r tanto a <strong>la</strong> actual diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda interna,<br />
como a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> incursionar <strong>en</strong> nichos <strong>de</strong> mercados internacionales.<br />
Durante <strong>la</strong>s últimas dos temporadas, <strong>la</strong> dirig<strong>en</strong>cia gremial productiva<br />
ha manifestado reiteradam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> escasez <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada<br />
y <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> acce<strong>de</strong>r a el<strong>la</strong>. A<strong>de</strong>más, algunos ag<strong>en</strong>tes<br />
comercializadores <strong>de</strong> insumos han ofertado “semil<strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificada”,<br />
que correspon<strong>de</strong> a un producto <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or calidad, produci<strong>en</strong>do<br />
confusión <strong>en</strong> el mercado.<br />
La escasez <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada se <strong>de</strong>be a que prácticam<strong>en</strong>te<br />
existe sólo una <strong>en</strong>tidad proveedora (INIA). Sin perjuicio <strong>de</strong> lo<br />
anterior, algunas empresas molineras nacionales han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />
iniciativas <strong>de</strong> multiplicación <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s propias, a fin <strong>de</strong> proveer a<br />
sus cli<strong>en</strong>tes y, <strong>de</strong> este modo, asegurar su abastecimi<strong>en</strong>to.<br />
La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes consultadas pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al segm<strong>en</strong>to<br />
productivo, seña<strong>la</strong>n que existe un problema <strong>de</strong> cantidad y calidad<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia y aplicación <strong>de</strong> los paquetes tecnológicos diseñados<br />
<strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er una mejor productividad <strong>de</strong>l cultivo. Pare<br />
haber pocas recetas <strong>para</strong> realida<strong>de</strong>s productivas muy difer<strong>en</strong>tes,<br />
<strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> diversidad exist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos disponibles <strong>para</strong><br />
producir arroz.<br />
Prácticas como: pre<strong>para</strong>ción y nive<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> suelos, fertilización,<br />
selección a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad, uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada, manejo<br />
a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>l riego, control <strong>de</strong> malezas y <strong>la</strong>bores a<strong>de</strong>cuadas<br />
<strong>de</strong> cosecha, son algunos <strong>de</strong> los puntos críticos necesarios <strong>de</strong><br />
abordar y que marcan <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre un productor efici<strong>en</strong>te y<br />
r<strong>en</strong>table y otro que no les.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 13 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
1.4 Falta <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> incorporación<br />
<strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes y<br />
fertilizantes durante<br />
el cultivo<br />
1.5 Desconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s implicancias<br />
ambi<strong>en</strong>tales<br />
asociadas al cultivo<br />
1.6 Ina<strong>de</strong>cuado uso y<br />
manejo <strong>de</strong>l recurso<br />
hídrico<br />
A los productores arroceros les preocupa el uso efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />
fertilizantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> arroz, dado el impacto que pres<strong>en</strong>tan<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> costos g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l cultivo.<br />
Sin embargo, <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales se observa <strong>en</strong>tre los pequeños<br />
productores un importante grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to respecto<br />
<strong>de</strong> los niveles requeridos <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> los distintos estados<br />
f<strong>en</strong>ológicos <strong>de</strong>l arroz. Este <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to produce situaciones<br />
<strong>de</strong> uso excesivo, extemporáneo e ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> fertilizantes, lo<br />
cual no sólo perjudica <strong>la</strong> productividad y r<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l cultivo,<br />
sino a<strong>de</strong>más, produce un efecto significativo <strong>en</strong> el <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los<br />
recursos hídricos y edáficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona arrocera.<br />
Co<strong>la</strong>teralm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> información respecto <strong>de</strong>l correcto uso<br />
y asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>gas y/o <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />
tales como el manchado y <strong>la</strong> pudrición <strong>de</strong>l tallo, <strong>en</strong>tre<br />
otros problemas pres<strong>en</strong>tes actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los arrozales.<br />
La sociedad progresivam<strong>en</strong>te ha adquirido consci<strong>en</strong>cia respecto<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>terioro ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> sus consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />
vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Cada vez son más los consumidores que<br />
<strong>de</strong>mandan productos que no g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> daños a <strong>la</strong> salud y que sus<br />
procesos productivos minimic<strong>en</strong> o elimin<strong>en</strong> los impactos negativos<br />
ambi<strong>en</strong>tales y sociales.<br />
Esta situación obliga a los productores a asumir posiciones más<br />
amigables con el ambi<strong>en</strong>te, reconvirti<strong>en</strong>do sus procesos <strong>de</strong> producción<br />
e integrando a su <strong>la</strong>bor <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los recursos<br />
naturales. Cabe seña<strong>la</strong>r que los arrozales produc<strong>en</strong> gran cantidad<br />
<strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro, como óxido nitroso y metano<br />
que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global; también se produce amoníaco,<br />
causante <strong>de</strong> lluvias ácidas y cooperador <strong>de</strong> <strong>la</strong> eutrofización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas.<br />
La totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> se realiza bajo<br />
riego, con inundación perman<strong>en</strong>te y variación <strong>de</strong> los volúm<strong>en</strong>es<br />
<strong>de</strong> agua <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes etapas f<strong>en</strong>ológicas <strong>de</strong>l cultivo.<br />
Cabe <strong>de</strong>stacar que el agua está directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con el<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cultivo, e influye <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> factores productivos<br />
como: número <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas por hectárea, número <strong>de</strong> panícu<strong>la</strong>s<br />
por hectárea, número <strong>de</strong> granos por panícu<strong>la</strong> y calidad <strong>de</strong> los<br />
granos, <strong>en</strong>tre otros. El agua también es muy importante <strong>en</strong> el<br />
control <strong>de</strong> malezas, principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> gramíneas, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 14 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
2 Limitantes <strong>en</strong><br />
el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
gestión<br />
<strong>de</strong>stacan el hualcacho y el arroz rojo. A<strong>de</strong>más, el agua pres<strong>en</strong>ta<br />
un efecto tampón contra <strong>la</strong>s bajas temperaturas <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa<br />
reproductiva <strong>de</strong>l cultivo. Por estas razones es importante hacer<br />
un a<strong>de</strong>cuado y efici<strong>en</strong>te manejo <strong>de</strong> este recurso, ya que cuando<br />
escasea se evi<strong>de</strong>ncian problemas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta y<br />
bajos r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos, lo que se traduce <strong>en</strong> pérdidas económicas<br />
<strong>para</strong> los productores.<br />
Los cambios climáticos observados <strong>en</strong> los últimos años <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región<br />
<strong>de</strong>l Maule han aum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> restricciones<br />
hídricas, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>shielos o bi<strong>en</strong>, por <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ores reservas <strong>de</strong> agua acumu<strong>la</strong>das <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> Cordillera <strong>de</strong> Los An<strong>de</strong>s.<br />
La capacidad <strong>de</strong> gestión es un factor transversal a todo el proceso<br />
productivo y aunque este aspecto es muy importante <strong>para</strong> el<br />
bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad productiva, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral los productores<br />
arroceros no lo toman <strong>en</strong> especial consi<strong>de</strong>ración.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, todos qui<strong>en</strong>es se involucran <strong>en</strong> una actividad productiva<br />
realizan una gestión, aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los<br />
casos no se hace <strong>en</strong> forma consci<strong>en</strong>te. Una gestión ina<strong>de</strong>cuada<br />
afectará todo el conjunto organizativo y económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción,<br />
y provocará <strong>de</strong>sajustes <strong>en</strong> aspectos como <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, el<br />
manejo técnico <strong>de</strong>l cultivo, <strong>la</strong> comercialización y el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong><br />
los recursos humanos.<br />
La baja calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los productores se <strong>de</strong>be, básicam<strong>en</strong>te,<br />
a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> dicho ámbito y a <strong>la</strong> poca<br />
consci<strong>en</strong>cia respecto <strong>de</strong> lo importante que resulta el tema. La falta<br />
<strong>de</strong> asociatividad, por otra parte, se <strong>de</strong>be <strong>en</strong> gran medida al individualismo<br />
con que trabajan los productores y al <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios que pue<strong>de</strong>n obt<strong>en</strong>er a través <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 15 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
2.1 Insufici<strong>en</strong>te<br />
capacitación y<br />
perfeccionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los recursos<br />
humanos que apoyan<br />
<strong>la</strong> gestión predial y<br />
empresarial <strong>de</strong> los<br />
productores<br />
2.2 Escaso uso <strong>de</strong><br />
información <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />
toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />
productivas y<br />
comerciales<br />
2.3 Defici<strong>en</strong>te gestión<br />
asociativa <strong>de</strong>l sector<br />
A continuación se <strong>de</strong>scribe cada uno <strong>de</strong> los factores limitantes<br />
i<strong>de</strong>ntificados <strong>en</strong> este ámbito.<br />
Las opiniones recabadas reve<strong>la</strong>n una insatisfacción con re<strong>la</strong>ción al<br />
número <strong>de</strong> técnicos y profesionales idóneos que puedan apoyar<br />
efectivam<strong>en</strong>te a los productores, especialm<strong>en</strong>te a los pequeños.<br />
Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se observan programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia ejecutados<br />
con l<strong>en</strong>guaje técnico, que no respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong>l<br />
agricultor que recibe <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia. En otros casos, los programas<br />
se <strong>en</strong>focan exclusivam<strong>en</strong>te a temas productivos y excluy<strong>en</strong> temas<br />
como postcosecha, comercialización y mercado, que son <strong>de</strong>terminantes<br />
<strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er una a<strong>de</strong>cuada r<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l cultivo.<br />
Las situaciones <strong>de</strong>scritas inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> una baja asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los<br />
conocimi<strong>en</strong>tos traspasados a los agricultores y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> una<br />
baja aplicación <strong>de</strong> los ajustes y/o innovaciones recom<strong>en</strong>dadas, lo<br />
que repercute directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y r<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong><br />
los predios.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayores <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s advertidas <strong>en</strong> el segm<strong>en</strong>to productivo<br />
es <strong>la</strong> escasa información que se utiliza <strong>para</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones<br />
productivas y comerciales. Existe un importante <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> tecnologías productivas, costos <strong>de</strong> producción y<br />
comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mercados.<br />
A<strong>de</strong>más, también hay un problema <strong>en</strong> el medio que provee <strong>la</strong><br />
información, ya que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas rurales no siempre exist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
tecnologías <strong>de</strong> información a<strong>de</strong>cuadas.<br />
La cultura <strong>de</strong>l productor arrocero es marcadam<strong>en</strong>te individualista;<br />
ello se explica por numerosas razones como: <strong>de</strong>sconfianza <strong>en</strong>tre<br />
los productores, ma<strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> negocios asociativos y <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> asociarse, <strong>en</strong>tre otras.<br />
La falta <strong>de</strong> asociatividad impi<strong>de</strong> que los productores accedan<br />
a economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong> <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> insumos,<br />
arri<strong>en</strong>do <strong>de</strong> maquinarias y negociación <strong>de</strong> mayores volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />
producto, lo que se traduce <strong>en</strong> una pérdida <strong>de</strong> competitividad <strong>de</strong>l<br />
segm<strong>en</strong>to productivo ante <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er m<strong>en</strong>ores<br />
costos <strong>de</strong> producción y <strong>de</strong> realizar una mejor comercialización<br />
<strong>de</strong>l producto.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 16 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
3 Limitantes <strong>en</strong> el<br />
ámbito <strong>de</strong>l<br />
mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comercialización<br />
3.1 Limitado acceso a <strong>la</strong><br />
infraestructura <strong>de</strong><br />
acondicionami<strong>en</strong>to y<br />
almac<strong>en</strong>aje, por parte<br />
<strong>de</strong> los productores<br />
Actualm<strong>en</strong>te existe sólo una iniciativa <strong>de</strong> interre<strong>la</strong>ción productivo–industrial,<br />
que se consi<strong>de</strong>ra un programa <strong>de</strong> agricultura <strong>de</strong><br />
contrato, lo cual es insufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> un sector que aspira a ser<br />
competitivo y a mejorar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones comerciales al interior <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
El mercado y <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong>l arroz son aspectos relevantes<br />
<strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> este cereal <strong>en</strong> el país. A<br />
continuación se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>n los factores necesarios <strong>de</strong> abordar <strong>para</strong><br />
mejorar <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong> todos los actores <strong>de</strong> esta ca<strong>de</strong>na.<br />
Estudios realizados por instituciones <strong>de</strong> investigación seña<strong>la</strong>n que<br />
existe sufici<strong>en</strong>te infraestructura <strong>de</strong> secado y almac<strong>en</strong>aje <strong>para</strong> acopiar<br />
los volúm<strong>en</strong>es actuales <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> arroz <strong>en</strong> el país. No<br />
obstante, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> estas insta<strong>la</strong>ciones pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a industriales<br />
molineros y procesadores intermediarios. Esta situación<br />
impacta negativam<strong>en</strong>te el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> negociación <strong>de</strong> los productores,<br />
ya que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> comercializar su producto inmediatam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha, período <strong>en</strong> el cual hay una mayor oferta<br />
y precios bajos; por lo tanto, al no poseer esta infraestructura,<br />
los productores no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> rezagar <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>para</strong><br />
esperar mejores condiciones comerciales.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, el limitado acceso a infraestructura <strong>de</strong> acondicionami<strong>en</strong>to<br />
y almac<strong>en</strong>aje dificulta <strong>la</strong> alternativa <strong>de</strong> realizar una<br />
comercialización asociativa <strong>de</strong>l cereal.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 17 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
3.2 Desconocimi<strong>en</strong>to o<br />
escasa socialización<br />
<strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong><br />
calidad<br />
3.3 Falta <strong>de</strong> acceso<br />
oportuno a<br />
mecanización<br />
productiva e<br />
industrial<br />
3.4 Falta diversificar el<br />
mercado<br />
Actualm<strong>en</strong>te, el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l arroz es incipi<strong>en</strong>te <strong>para</strong> el<br />
sector productivo nacional, <strong>de</strong>bido al <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables<br />
que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un producto <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad<br />
comercial e industrial y al escaso reconocimi<strong>en</strong>to económico<br />
que ha realizado <strong>la</strong> industria <strong>para</strong> los productos que pres<strong>en</strong>tan<br />
una calidad superior.<br />
Por otra parte, los consumidores nacionales <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a<br />
calidad intrínseca <strong>de</strong>l arroz nacional, lo que dificulta <strong>la</strong> posibilidad<br />
que pagu<strong>en</strong> un precio mayor, tal cual lo hac<strong>en</strong> los mercados internacionales<br />
por el arroz tipo japónica.<br />
Uno <strong>de</strong> los problemas más importantes que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los<br />
productores arroceros, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los pequeños, es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
acceso oportuno a tecnologías <strong>de</strong> mecanización <strong>en</strong> los procesos<br />
<strong>de</strong> producción, cosecha e industrialización.<br />
Dado su limitado capital <strong>de</strong> trabajo, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los productores<br />
no cu<strong>en</strong>ta con acceso a tecnologías mecanizadas <strong>de</strong><br />
pre<strong>para</strong>ción y nive<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> suelos y <strong>de</strong> siembra, ya sea propia o<br />
arr<strong>en</strong>dada, <strong>para</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estas <strong>la</strong>bores.<br />
Los pequeños productores no acce<strong>de</strong>n oportunam<strong>en</strong>te a maquinaria<br />
<strong>de</strong> cosecha y <strong>en</strong> muchos casos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> esperar que éstas<br />
hayan terminado <strong>de</strong> otorgar sus servicios a empresarios <strong>de</strong> mayor<br />
esca<strong>la</strong>. Ello los <strong>de</strong>ja <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja <strong>para</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar situaciones climáticas<br />
complejas durante el período <strong>de</strong> cosecha, lo que afecta <strong>la</strong><br />
producción, provocando un m<strong>en</strong>oscabo <strong>en</strong> los ingresos.<br />
Actualm<strong>en</strong>te los productores arroceros <strong>de</strong>b<strong>en</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>r su producto<br />
a los industriales que comercializan arroz e<strong>la</strong>borado <strong>en</strong> el<br />
país, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada a otros mercados <strong>de</strong>mandantes.<br />
Esta situación limita el acceso a un mayor precio, <strong>de</strong>bido a<br />
que el mercado interno no paga un precio equival<strong>en</strong>te al que<br />
t<strong>en</strong>dría un producto <strong>de</strong> simi<strong>la</strong>res características <strong>en</strong> el mercado<br />
internacional.<br />
Aunque se han realizado numerosos esfuerzos <strong>para</strong> promover <strong>la</strong><br />
exportación <strong>de</strong> arroz chil<strong>en</strong>o, <strong>en</strong> términos g<strong>en</strong>erales no han mostrado<br />
el resultado esperado, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> establecer<br />
un mercado perman<strong>en</strong>te y a una esca<strong>la</strong> empresarial que<br />
r<strong>en</strong>tabilice <strong>la</strong> nueva actividad. La capacidad <strong>de</strong> acondicionami<strong>en</strong>to,<br />
almac<strong>en</strong>aje y moli<strong>en</strong>da <strong>de</strong> arroz son factores c<strong>la</strong>ves <strong>para</strong> el éxito<br />
<strong>de</strong> un empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas características.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 18 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
3.5 Fragilidad financiera<br />
<strong>de</strong> los productores<br />
3.6 Vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los<br />
precios <strong>en</strong> el mercado<br />
Uno <strong>de</strong> los principales problemas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> afrontar los productores<br />
arroceros, es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> capital <strong>de</strong> trabajo <strong>para</strong> solv<strong>en</strong>tar los<br />
costos <strong>de</strong>l cultivo. Esta situación les impi<strong>de</strong> postergar <strong>la</strong> comercialización<br />
<strong>de</strong> su producto hasta un mom<strong>en</strong>to que pres<strong>en</strong>te mejores<br />
oportunida<strong>de</strong>s comerciales, dada <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> asumir los<br />
costos <strong>de</strong> cosecha. Ello se traduce <strong>en</strong> un círculo vicioso <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to,<br />
don<strong>de</strong> los agricultores se v<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> recurrir<br />
a <strong>la</strong> industria <strong>de</strong>mandante <strong>de</strong> arroz, <strong>para</strong> solv<strong>en</strong>tar sus costos.<br />
Para po<strong>de</strong>r pagar los costos <strong>de</strong> créditos <strong>de</strong>l sistema financiero<br />
formal, los productores también <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pre<strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> su producción a una industria <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, lo que limita <strong>la</strong>s<br />
alternativas <strong>de</strong> comercialización <strong>de</strong>l producto.<br />
El mercado nacional <strong>de</strong>l arroz pres<strong>en</strong>ta altos rangos <strong>de</strong> vo<strong>la</strong>tilidad<br />
<strong>en</strong> sus precios anuales, lo que imprime un alto riesgo a <strong>la</strong> actividad<br />
y <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva transforma el precio <strong>en</strong> un factor <strong>de</strong> incertidumbre<br />
a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> evaluar el negocio <strong>para</strong> <strong>la</strong> temporada sigui<strong>en</strong>te. Actualm<strong>en</strong>te<br />
los productores <strong>de</strong> arroz adoptan <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> siembra<br />
sin t<strong>en</strong>er alguna señal o indicio <strong>de</strong> precios <strong>para</strong> el mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cosecha.<br />
El criterio utilizado por <strong>la</strong> industria durante los últimos años, <strong>para</strong><br />
<strong>de</strong>terminar el precio <strong>en</strong> el mercado interno, ha sido establecer<br />
el costo alternativo <strong>de</strong>l arroz e<strong>la</strong>borado <strong>de</strong> grano <strong>la</strong>rgo fino. Esta<br />
situación, que parece ser razonable, g<strong>en</strong>era controversia <strong>en</strong>tre los<br />
difer<strong>en</strong>tes ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que dice<br />
re<strong>la</strong>ción con los criterios utilizados <strong>para</strong> su cálculo.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 19 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
III Lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acción<br />
A continuación se pres<strong>en</strong>tan los lineami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> acción que, a juicio <strong>de</strong> los participantes <strong>en</strong><br />
el diseño <strong>de</strong> esta ag<strong>en</strong>da, son los pertin<strong>en</strong>tes y<br />
prioritarios <strong>para</strong> abordar <strong>de</strong> manera exitosa el<br />
conjunto <strong>de</strong> factores limitantes <strong>de</strong>scritos anteriorm<strong>en</strong>te<br />
y mejorar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> este<br />
rubro <strong>en</strong> el país.<br />
La competitividad implica, necesariam<strong>en</strong>te, incorporar<br />
innovación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes líneas <strong>de</strong><br />
acción <strong>de</strong> los ámbitos productivo, <strong>de</strong> gestión, y<br />
<strong>de</strong> mercado y comercialización, como se seña<strong>la</strong><br />
a continuación.<br />
En el ámbito productivo:<br />
• Ampliar y mejorar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> arroz.<br />
• Inc<strong>en</strong>tivar y promover el uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong><br />
certificada.<br />
• Promover el mejorami<strong>en</strong>to productivo a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación y <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />
tecnológica.<br />
• Promover <strong>la</strong> investigación y validación <strong>de</strong><br />
tecnologías <strong>para</strong> <strong>la</strong> optimización <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong><br />
nutri<strong>en</strong>tes y fertilizantes.<br />
• Propiciar <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l cultivo <strong>de</strong><br />
arroz.<br />
En el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión:<br />
• Mejorar <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los recursos<br />
humanos que apoyan <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na arrocera, mediante <strong>la</strong> certificación<br />
<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias.<br />
• Optimizar el proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />
• Promover <strong>la</strong> gestión comercial asociativa <strong>en</strong><br />
el sector.<br />
• Fortalecer los procesos <strong>de</strong> asociatividad<br />
formal <strong>en</strong> el sector.<br />
En el ámbito <strong>de</strong>l mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comercialización:<br />
• Promover el acceso <strong>de</strong> los productores<br />
a infraestructura <strong>de</strong> acondicionami<strong>en</strong>to y<br />
almac<strong>en</strong>aje.<br />
• Avanzar <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l concepto<br />
<strong>de</strong> calidad y <strong>en</strong> su mejorami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na.<br />
• Promover <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> mecanización y<br />
el acceso oportuno a éstas.<br />
• Promover <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong>l mercado<br />
<strong>de</strong>l arroz.<br />
• Promover <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
financiami<strong>en</strong>to.<br />
• Promover iniciativas que permitan mitigar <strong>la</strong><br />
vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los precios.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 20 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
1 Lineami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el<br />
ámbito productivo<br />
1.1 Ampliar y mejorar <strong>la</strong><br />
oferta <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> arroz<br />
1.2 Inc<strong>en</strong>tivar y<br />
promover el uso <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> certificada<br />
Los actuales esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> globalización, que circunscrib<strong>en</strong> al mercado<br />
nacional <strong>de</strong>l arroz, impon<strong>en</strong> a <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na nacional el gran<br />
<strong>de</strong>safío <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l cultivo, a fin <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar<br />
los b<strong>en</strong>eficios económicos que obti<strong>en</strong><strong>en</strong> los agricultores<br />
<strong>de</strong>dicados a esta actividad y, <strong>de</strong> este modo, evitar <strong>la</strong> constante<br />
caída observada <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie sembrada con este cereal tan<br />
relevante <strong>para</strong> <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada nutrición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción nacional.<br />
Esta línea <strong>de</strong> acción busca fom<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> iniciativas<br />
<strong>de</strong> investigación cuyos objetivos sean crear, introducir y/o validar<br />
nuevas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arroz factibles <strong>de</strong> sembrar <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> y que<br />
repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> una alternativa <strong>de</strong> comercialización a los productos<br />
actualm<strong>en</strong>te ofertados.<br />
Acciones propuestas<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r (crear, introducir y validar) varieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el país,<br />
que permitan ampliar <strong>la</strong> oferta <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arroz buscando:<br />
– ciclo corto y precocidad<br />
– arroces especiales (aromáticos, glutinosos)<br />
– tolerancia al frío<br />
– calidad industrial y culinaria<br />
– efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o<br />
3 Avanzar <strong>en</strong> el proceso <strong>para</strong> ingresar como país al Fondo<br />
Latinoamericano <strong>de</strong> arroz <strong>de</strong> riego (FLAR). Cabe seña<strong>la</strong>r<br />
que <strong>Chile</strong> pert<strong>en</strong>ece al TRRC, (Temperate Rice Research<br />
Consortium), con ce<strong>de</strong> <strong>en</strong> Corea, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong>n<br />
obt<strong>en</strong>er los materiales más tolerantes al frío <strong>en</strong> el mundo y<br />
acce<strong>de</strong>r a tecnologías e investigación <strong>de</strong> punta <strong>en</strong> el tema.<br />
Promover el uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada, así como mejorar su disponibilidad,<br />
son aspectos fundam<strong>en</strong>tales <strong>para</strong> mejorar e increm<strong>en</strong>tar<br />
el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to productivo e industrial <strong>de</strong>l arroz paddy <strong>en</strong> el país.<br />
Acciones propuestas<br />
3 Realizar un levantami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> semil<strong>la</strong><br />
certificada y asociar<strong>la</strong>s a conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> multiplicación y<br />
distribución.<br />
3 Promover el uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada a través <strong>de</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia tecnológica y <strong>de</strong> instancias como char<strong>la</strong>s y<br />
seminarios.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 21 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
1.3 Promover el<br />
mejorami<strong>en</strong>to<br />
productivo a través<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación y<br />
<strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />
tecnológica<br />
3 Estudiar un mecanismo que permita facilitar <strong>la</strong> disponibilidad<br />
<strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong> el mercado.<br />
5 3 Promover el acceso <strong>de</strong> los privados al material C median-<br />
1<br />
te <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> un mecanismo <strong>de</strong> organización con los<br />
proveedores.<br />
3 Promover y mejorar <strong>la</strong> fiscalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> certificada.<br />
Tanto los procesos <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificación agríco<strong>la</strong> que ha experim<strong>en</strong>tado<br />
el país <strong>en</strong> los últimos años, como <strong>la</strong>s altas exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> competitividad<br />
que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir <strong>para</strong> sust<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> actividad <strong>en</strong><br />
el tiempo, obligan al sector arrocero a mejorar constante y perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
su productividad, <strong>para</strong> lo cual se <strong>de</strong>be introducir<br />
innovación <strong>en</strong> los procesos productivos y disponer <strong>de</strong> una transfer<strong>en</strong>cia<br />
tecnológica a<strong>de</strong>cuada y oportuna a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong>l sector.<br />
Acciones propuestas<br />
3 Implem<strong>en</strong>tar un sistema que evalúe el impacto y pertin<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica <strong>para</strong> el arroz, aplicados<br />
<strong>en</strong> el país.<br />
3 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />
Rice Check a un mayor número <strong>de</strong> productores y zonas productivas<br />
arroceras.<br />
3 Estudiar y validar técnica y económicam<strong>en</strong>te sistemas productivos<br />
sust<strong>en</strong>tables que incluyan <strong>la</strong> rotación <strong>de</strong> cultivos.<br />
3 Incorporar el concepto <strong>de</strong> diseño o sistematización predial<br />
<strong>en</strong> los predios arroceros, mediante iniciativas que permitan<br />
aplicar esta técnica <strong>de</strong> manera sust<strong>en</strong>table.<br />
3 Investigar sistemas <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cultivo y manejo<br />
<strong>de</strong>l agua, consi<strong>de</strong>rando :<br />
– validación <strong>para</strong> nuevas varieda<strong>de</strong>s,<br />
– medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura y altura <strong>de</strong> agua a través<br />
<strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong>l<br />
arrozal,<br />
– técnicas <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to.<br />
3 Optimizar el manejo <strong>de</strong>l agua intrapredial a través <strong>de</strong> un<br />
manual <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> BPA ori<strong>en</strong>tado al manejo <strong>de</strong><br />
este recurso.<br />
5 Semil<strong>la</strong> Certificada primera g<strong>en</strong>eración.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 22 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
1.4 Promover <strong>la</strong><br />
investigación y<br />
validación <strong>de</strong><br />
tecnologías <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />
optimización <strong>de</strong>l<br />
uso <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes y<br />
fertilizantes<br />
3 Investigar el control <strong>de</strong> malezas, priorizando:<br />
– resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s malezas<br />
– técnicas <strong>de</strong> aplicación<br />
– manejo integrado <strong>de</strong> malezas<br />
3 Investigar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>, priorizando:<br />
– problema <strong>de</strong>l manchado<br />
– pudrición <strong>de</strong>l tallo<br />
– problemas fungosos u otros <strong>en</strong> semil<strong>la</strong>s<br />
3 Promover <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia tecnológica<br />
<strong>en</strong> el cultivo <strong>de</strong>l arroz.<br />
Las experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> países <strong>de</strong> mayor cultura arrocera indican que<br />
el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong>l cultivo está directam<strong>en</strong>te<br />
asociado con <strong>la</strong> investigación y validación <strong>de</strong> tecnologías, lo cual<br />
ha permitido solucionar aspectos limitantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>l<br />
cereal, mejorando consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> cada<br />
uno <strong>de</strong> los factores involucrados <strong>en</strong> el cultivo.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> investigación y validación <strong>de</strong> tecnologías <strong>en</strong><br />
el uso <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes y fertilizantes es un elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> el<br />
mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> este factor, así como <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />
r<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l cultivo.<br />
Acciones propuestas<br />
3 Realizar un estudio que abor<strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los micro y<br />
macro elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l cultivo.<br />
3 Actualizar <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> fertilización <strong>de</strong> NPK <strong>en</strong><br />
consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones edafoclimáticas exist<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> cultivo.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 23 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
1.5 Propiciar <strong>la</strong><br />
sust<strong>en</strong>tabilidad<br />
<strong>de</strong>l cultivo<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r un programa <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión que capacite <strong>en</strong> metodologías<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> niveles <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta, <strong>en</strong> sus distintos estados f<strong>en</strong>ológicos.<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r líneas <strong>de</strong> fertilizantes naturales, asociaciones biológicas,<br />
rotaciones <strong>de</strong> cultivos o manejos que permitan mejorar<br />
el uso y efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los nutri<strong>en</strong>tes.<br />
El término sust<strong>en</strong>tabilidad implica satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
g<strong>en</strong>eraciones pres<strong>en</strong>tes, sin comprometer <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>l futuro <strong>para</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus propias necesida<strong>de</strong>s. Si se aplica este<br />
<strong>en</strong>foque al cultivo <strong>de</strong>l arroz, implica producir lo que el país requiere,<br />
sin dañar los recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción; es <strong>de</strong>cir, cosechar arroz<br />
<strong>de</strong> tal manera que no se reduzca <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> producir este<br />
cereal <strong>en</strong> el futuro.<br />
Para ello se requiere e<strong>la</strong>borar y divulgar pautas re<strong>la</strong>cionadas con<br />
<strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>be producir arroz, evitando m<strong>en</strong>oscabar<br />
los recursos requeridos <strong>para</strong> su producción. Adicionalm<strong>en</strong>te, es<br />
importante promover y validar tecnologías que permitan avanzar<br />
<strong>en</strong> los temas ambi<strong>en</strong>tales que serán relevantes <strong>en</strong> el corto y<br />
mediano p<strong>la</strong>zo, así como <strong>en</strong> mejorar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los recursos<br />
productivos utilizados por este cultivo.<br />
Acciones propuestas<br />
3 E<strong>la</strong>borar una guía o manual <strong>de</strong> manejo ambi<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> el<br />
cultivo <strong>de</strong> arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 24 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
3 Promover <strong>la</strong> solicitud <strong>de</strong> revisión <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Inc<strong>en</strong>tivos<br />
<strong>para</strong> <strong>la</strong> Recuperación <strong>de</strong> Suelos Degradados (SIRSD), aplicable<br />
a los productores <strong>de</strong> arroz consi<strong>de</strong>rando los sigui<strong>en</strong>tes<br />
aspectos:<br />
– Consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> sistematización <strong>de</strong>l diseño predial incluy<strong>en</strong>do<br />
un estudio topográfico que permita minimizar<br />
<strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> suelo, evitar su compactación y mejorar<br />
<strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> los nutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el perfil.<br />
– Continuar con el subsidio <strong>de</strong>l fósforo, dada <strong>la</strong> falta<br />
<strong>de</strong> este elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los suelos <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> producción<br />
arrocero.<br />
– Consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong>l potasio y <strong>de</strong> cal cada<br />
tres años.<br />
– Consi<strong>de</strong>rar alternativas al subso<strong>la</strong>do <strong>para</strong> resolver el<br />
problema <strong>de</strong> compactación <strong>de</strong> suelos arroceros.<br />
– Consi<strong>de</strong>rar tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> costos difer<strong>en</strong>ciadas según territorio<br />
y técnicas <strong>de</strong> manejo.<br />
– Evaluar <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cambiar el bono <strong>de</strong> un monto<br />
fijo a una forma que permita mejorar el impacto <strong>de</strong>l<br />
instrum<strong>en</strong>to.<br />
3 Realizar un estudio que permita optimizar el recurso hídrico<br />
extrapredial.<br />
3 Validar tecnologías <strong>para</strong> manejar el rastrojo <strong>de</strong>l cultivo <strong>de</strong>l<br />
arroz.<br />
3 Estudiar y validar métodos y tecnologías <strong>para</strong> evitar o minimizar<br />
<strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong> aguas <strong>de</strong> riego.<br />
3 Estudiar y validar tecnologías que permitan disminuir o evitar<br />
<strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> metano y óxido nitroso al ambi<strong>en</strong>te.<br />
3 Fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> técnicas más efici<strong>en</strong>tes y seguras<br />
<strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l recurso hídrico, por ejemplo, técnicas <strong>de</strong><br />
reutilización <strong>de</strong> aguas y otros.<br />
3 Crear una instancia <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Comisión<br />
Nacional <strong>de</strong> Riego (CNR), <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Aguas<br />
(DGA), <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Obras Hidráulicas (DOH) y <strong>la</strong> Comisión<br />
Nacional <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>para</strong> <strong>de</strong>finir acciones concretas que<br />
permitan agilizar y/o a<strong>de</strong>cuar los instrum<strong>en</strong>tos disponibles<br />
<strong>para</strong> los arroceros respecto <strong>de</strong>l recurso hídrico.<br />
3 Consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> posibilidad que <strong>la</strong> CNR establezca bonificaciones<br />
<strong>para</strong> pozos profundos, asociados específicam<strong>en</strong>te con el<br />
cultivo <strong>de</strong>l arroz.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 25 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
2 Lineami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />
el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
gestión<br />
2.1 Mejorar <strong>la</strong>s<br />
capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />
recursos humanos<br />
que apoyan <strong>la</strong> gestión<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na arrocera,<br />
mediante <strong>la</strong><br />
certificación <strong>de</strong><br />
compet<strong>en</strong>cias<br />
2.2 Optimizar el proceso<br />
<strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />
La gestión se concibe como el proceso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar, organizar,<br />
ejecutar y evaluar un negocio; <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar todos los factores<br />
involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción, incluy<strong>en</strong>do los recursos humanos,<br />
así como los aspectos tecnológicos y comerciales. Para una mejor<br />
gestión es muy importante consi<strong>de</strong>rar también <strong>la</strong> asociatividad,<br />
<strong>la</strong> cual, a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te conducida, brinda importantes b<strong>en</strong>eficios<br />
tecnológicos y económicos.<br />
Las personas que <strong>de</strong>sempeñan funciones <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación necesariam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er acceso continuo a formación y perfeccionami<strong>en</strong>to,<br />
a fin <strong>de</strong> ampliar sus perspectivas <strong>de</strong> análisis y t<strong>en</strong>er una<br />
visión más global <strong>en</strong> un mundo <strong>de</strong> constante cambio.<br />
En este contexto, los profesionales y técnicos requier<strong>en</strong> contar<br />
con instancias <strong>de</strong> formación y perfeccionami<strong>en</strong>to que les permitan<br />
estar actualizados <strong>en</strong> materias productivas y comerciales. A<strong>de</strong>más,<br />
es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te reforzar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> visitas y pasantías <strong>de</strong><br />
expertos internacionales que permitan ampliar los conocimi<strong>en</strong>tos<br />
internos y, <strong>de</strong> paso, adoptar innovaciones factibles <strong>de</strong> replicar <strong>en</strong><br />
el país.<br />
Acciones propuestas:<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r un diplomado <strong>en</strong> producción, comercio y transfer<strong>en</strong>cia<br />
tecnológica <strong>para</strong> profesionales que apoyan al sector<br />
arrocero.<br />
3 Construir un directorio actualizado <strong>de</strong> profesionales y técnicos<br />
que provean <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica y comercial al sector<br />
arrocero.<br />
3 Realizar una evaluación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia tecnológica <strong>en</strong> arroz disponible <strong>en</strong> el país.<br />
3 Estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> carreras técnicas asociadas a <strong>la</strong> producción<br />
y comercialización <strong>de</strong> cereales <strong>en</strong> el país.<br />
3 E<strong>la</strong>borar un programa <strong>de</strong> profesionalización <strong>para</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
arrocera que incluya <strong>la</strong>s acciones anteriores.<br />
La toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones efectiva implica que es posible hacer que<br />
<strong>la</strong>s cosas sucedan, <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar que éstas simplem<strong>en</strong>te ocurran<br />
por si so<strong>la</strong>s. Correspon<strong>de</strong> a un proceso que se requiere <strong>en</strong> cualquier<br />
actividad, situación o problema, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los más simples hasta<br />
los más complejos, y un productor no está ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ello.<br />
Al adoptar <strong>de</strong>cisiones el productor arrocero <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar<br />
una serie <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con su <strong>en</strong>torno económico,<br />
social, cultural y ambi<strong>en</strong>tal. Para ello necesita contar con una<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 26 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
2.3 Promover <strong>la</strong> gestión<br />
comercial asociativa<br />
<strong>en</strong> el sector<br />
herrami<strong>en</strong>ta básica: <strong>la</strong> información. En este contexto, es necesario<br />
reforzar <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y disponibilidad <strong>de</strong> información estratégica<br />
<strong>de</strong> mercado, climática y técnica <strong>para</strong> <strong>la</strong> producción y el procesami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> este cereal.<br />
Acciones propuestas:<br />
3 Diseñar y poner <strong>en</strong> marcha una p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> información<br />
<strong>para</strong> el rubro, con información técnica, <strong>de</strong> mercado, investigación<br />
y otros (www.arroz.cl).<br />
3 Diseñar un programa <strong>de</strong> talleres locales don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>tregu<strong>en</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>tos e información técnica y económica re<strong>la</strong>cionada<br />
con el cultivo <strong>de</strong>l arroz.<br />
3 Realizar un seminario anual que exponga innovaciones productivas,<br />
<strong>de</strong> gestión y comerciales re<strong>la</strong>cionadas con el cultivo<br />
y el mercado <strong>de</strong>l arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
Su objetivo es promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sistemas y/o estructuras<br />
<strong>de</strong> negocios que permitan una mejor inserción comercial <strong>de</strong> los<br />
agricultores a nivel empresarial y, a<strong>de</strong>más, que esta participación<br />
se traduzca <strong>en</strong> mayores y mejores b<strong>en</strong>eficios económicos.<br />
El factor común <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas propuestas es el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
alianzas estratégicas <strong>en</strong>tre productores, industria y Estado; se asume<br />
que correspon<strong>de</strong> a un <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to que se produce <strong>en</strong>tre<br />
dos o más actores sociales, qui<strong>en</strong>es mediante el diálogo y <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección<br />
<strong>de</strong> objetivos <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so, pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>finir un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción<br />
conjunto <strong>para</strong> lograr b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> mutua conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 27 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
2.4 Fortalecer los<br />
procesos <strong>de</strong><br />
asociatividad formal<br />
<strong>en</strong> el sector<br />
Acciones propuestas:<br />
3 Promover y apoyar empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos asociativos <strong>de</strong> índole<br />
comercial como consorcios, Proyectos Asociativos <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to<br />
(PROFO), Board, Programa <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> Proveedores<br />
(PDP).<br />
3 Promover <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura familiar<br />
campesina (AFC) arrocera a <strong>la</strong> Comercializadora <strong>de</strong> Trigo<br />
S.A. (COTRISA).<br />
3 Propiciar y apoyar iniciativas <strong>de</strong> agricultura <strong>de</strong> contrato <strong>en</strong> el<br />
sector arrocero.<br />
3 Promover <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos–industriales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ca<strong>de</strong>na interna <strong>de</strong>l arroz como el Programa <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong><br />
Territorial (PIT) y alianzas productivas.<br />
Un tema importante <strong>de</strong> abordar, dado que es una aspiración manifestada<br />
por diversos dirig<strong>en</strong>tes gremiales, es el fortalecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad gremial formal <strong>de</strong> los pequeños y medianos empresarios<br />
arroceros, <strong>de</strong> tal manera <strong>de</strong> mejorar los mecanismos <strong>de</strong><br />
negociación con sus contrapartes industriales.<br />
Esto es importante <strong>para</strong> el funcionami<strong>en</strong>to transpar<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l mercado<br />
<strong>de</strong>l arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>. Por lo que es necesario capacitar y reforzar<br />
<strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s, capacida<strong>de</strong>s y valores compartidos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dirig<strong>en</strong>cia que repres<strong>en</strong>ta los intereses <strong>de</strong> un amplio sector <strong>de</strong><br />
productores <strong>de</strong> arroz <strong>en</strong> el país.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 28 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
3 Lineami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />
el ámbito <strong>de</strong>l<br />
mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comercialización<br />
3.1 Promover el acceso<br />
a infraestructura <strong>de</strong><br />
acondicionami<strong>en</strong>to y<br />
almac<strong>en</strong>aje<br />
3.2 Avanzar <strong>en</strong> el<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
concepto <strong>de</strong> calidad y<br />
<strong>en</strong> su mejorami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
Acciones propuestas:<br />
3 Diseñar un programa específico <strong>de</strong> capacitación dirigido a<br />
fortalecer y capacitar <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l sector arrocero, <strong>en</strong> materias <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo, negociación y<br />
mercado.<br />
3 Promover <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos disponibles<br />
<strong>para</strong> apoyar <strong>la</strong> asociatividad gremial y <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación.<br />
Uno <strong>de</strong> los puntos más críticos y <strong>de</strong>mandados por parte <strong>de</strong>l<br />
segm<strong>en</strong>to productivo, correspon<strong>de</strong> al mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> comercialización y el acceso a los mercados.<br />
A continuación se pres<strong>en</strong>tan lineami<strong>en</strong>tos que, <strong>en</strong> conjunto,<br />
permitirán contribuir a mejorar dichos aspectos.<br />
Este aspecto es fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> comercialización<br />
<strong>de</strong> los productores <strong>de</strong> arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>; disponer <strong>de</strong><br />
infraestructura <strong>de</strong> acondicionami<strong>en</strong>to y almac<strong>en</strong>aje les permite<br />
<strong>de</strong>cidir <strong>en</strong> qué mom<strong>en</strong>to v<strong>en</strong><strong>de</strong>r y/o comercializar asociativam<strong>en</strong>te.<br />
Sin dudas ello contribuye a mejorar el precio recibido por el<br />
productor y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, sus ingresos.<br />
Acciones propuestas:<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r mecanismos y/o fortalecer iniciativas <strong>de</strong> construcción<br />
y/o implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>aje <strong>para</strong> el segm<strong>en</strong>to<br />
productivo <strong>de</strong> arroz.<br />
3 Fortalecer y apoyar mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> comercialización que <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong><br />
los productores arroceros.<br />
3 Evaluar <strong>la</strong> factibilidad técnica y económica <strong>para</strong> que COTRI-<br />
SA otorgue al segm<strong>en</strong>to productivo <strong>de</strong> arroz, servicios <strong>de</strong><br />
almac<strong>en</strong>aje <strong>en</strong> silos bolsa.<br />
Es importante avanzar <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> calidad<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>, así como <strong>en</strong> los factores que<br />
<strong>la</strong> influy<strong>en</strong>, <strong>de</strong> manera <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er un producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejor calidad<br />
comercial e industrial posible, que sea valorado económicam<strong>en</strong>te<br />
por <strong>la</strong> industria.<br />
Así también es necesario promover el conocimi<strong>en</strong>to, por parte <strong>de</strong><br />
los consumidores, <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a calidad intrínseca <strong>de</strong>l arroz chil<strong>en</strong>o,<br />
lo que posibilitaría <strong>la</strong> disposición a pagar un mayor precio por<br />
éste, y/o <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> arroz chil<strong>en</strong>o por sobre el importado al<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> compra.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 29 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
3.3 Promover <strong>la</strong>s<br />
tecnologías <strong>de</strong><br />
mecanización y<br />
el acceso oportuno<br />
a éstas<br />
3.4 Promover <strong>la</strong><br />
diversificación <strong>de</strong>l<br />
mercado <strong>de</strong>l arroz<br />
Acciones propuestas:<br />
3 Sistematizar y/o estudiar com<strong>para</strong>tivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> calidad nutricional<br />
<strong>de</strong>l arroz nacional versus los importados, consi<strong>de</strong>rando<br />
principalm<strong>en</strong>te parámetros nutricionales, culinarios, comerciales<br />
y sanitarios (objetivo <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mercado).<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r un programa <strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s variables que<br />
inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un arroz <strong>de</strong> mejor calidad comercial<br />
e industrial; priorizar <strong>la</strong>s postcosecha, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />
secado y uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada.<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r iniciativas <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Normativa <strong>de</strong> Comercialización<br />
<strong>de</strong> arroz paddy <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> (NCh 2033.Of 2003).<br />
3 Promover el consumo interno <strong>de</strong> arroz, <strong>de</strong>stacando su calidad<br />
organoléptica y nutritiva.<br />
En relevante <strong>para</strong> <strong>la</strong> actividad productiva <strong>de</strong>l arroz, disponer oportunam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mecanización necesaria <strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos críticos<br />
<strong>de</strong>l cultivo. Por esta razón se reqiere contar con tecnologías <strong>de</strong><br />
mecanización a<strong>de</strong>cuadas y validadas técnica y económicam<strong>en</strong>te.<br />
Acciones propuestas:<br />
3 Facilitar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> acceso oportuno a<br />
maquinaria <strong>para</strong> procesos <strong>de</strong> producción, cosecha y transporte.<br />
3 Definir y validar el paquete tecnológico <strong>de</strong> mecanización<br />
<strong>para</strong> el proceso <strong>de</strong> producción, cosecha e industrialización<br />
<strong>de</strong>l arroz.<br />
Es fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad arrocera <strong>de</strong>l<br />
país, <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong>l mercado dado que abriría nuevas posibilida<strong>de</strong>s<br />
a los productores arroceros y contribuiría a transpar<strong>en</strong>tar<br />
el mercado.<br />
Numerosos estudios indican que esta es una actividad que se<br />
<strong>de</strong>be <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r con una visión <strong>de</strong> futuro, que finalm<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>eficiará<br />
a toda <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na.<br />
Acciones propuestas:<br />
3 Insistir <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> prospección <strong>de</strong> nuevos mercados<br />
nichos <strong>para</strong> <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong> arroz chil<strong>en</strong>o.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 30 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
3.5 Promover <strong>la</strong><br />
diversificación<br />
<strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
financiami<strong>en</strong>to<br />
3 Evaluar <strong>la</strong> factibilidad que COTRISA preste servicios <strong>de</strong> molinado<br />
y apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión comercial <strong>de</strong>l arroz hacia mercados<br />
institucionales o internacionales.<br />
Ofrecer un mayor número <strong>de</strong> alternativas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to a<br />
los pequeños y medianos productores <strong>de</strong> arroz, es un aspecto<br />
importante <strong>para</strong> sust<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> actividad arrocera y mejorar su competitividad.<br />
Ello, porque el financiami<strong>en</strong>to <strong>para</strong> capital <strong>de</strong> trabajo<br />
g<strong>en</strong>era una presión <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z <strong>en</strong> el productor <strong>para</strong> cumplir con<br />
los compromisos comerciales que, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, lo obliga a tomar<br />
<strong>de</strong>cisiones ina<strong>de</strong>cuadas <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> comercialización<br />
<strong>de</strong>l producto.<br />
Acciones propuestas:<br />
3 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s alternativas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> capitalización<br />
<strong>para</strong> productores arroceros, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> contratos <strong>de</strong><br />
abastecimi<strong>en</strong>to, o bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong>l pr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l producto.<br />
3 Estudiar <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> los productores<br />
arroceros con los repos con pacto <strong>de</strong> retrocompra<br />
que oferta <strong>la</strong> Bolsa <strong>de</strong> Productos.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 31 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
3.6 Promover iniciativas<br />
que permitan mitigar<br />
<strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los<br />
precios<br />
Este lineami<strong>en</strong>to se ori<strong>en</strong>ta a abordar <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los precios<br />
<strong>de</strong>l arroz a productor, <strong>de</strong> manera que t<strong>en</strong>ga un mayor marg<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
proyección <strong>de</strong> su negocio y pueda tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> inversión<br />
con un mayor grado <strong>de</strong> certidumbre.<br />
Acciones propuestas:<br />
3 Evaluar <strong>la</strong> factibilidad <strong>de</strong> replicar <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> un programa <strong>de</strong> simi<strong>la</strong>res<br />
características al SAACPA (Subprograma <strong>de</strong> Apoyos<br />
<strong>para</strong> <strong>la</strong> Adquisición <strong>de</strong> Coberturas <strong>de</strong> Precios Agropecuarios)<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría, Desarrollo<br />
Rural, Pesca y Alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> México.<br />
3 Diseñar un mecanismo que permita cons<strong>en</strong>suar <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l costo <strong>de</strong> importación repres<strong>en</strong>tativo,<br />
que pon<strong>de</strong>re proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones, calidad<br />
<strong>de</strong>l producto e índice <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong> arroz paddy <strong>en</strong><br />
e<strong>la</strong>borado.<br />
3 Estudiar <strong>la</strong> factibilidad <strong>de</strong> utilizar servicios <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong><br />
riesgos <strong>para</strong> cubrir o gestionar el riesgo <strong>de</strong> precios. Exist<strong>en</strong><br />
diversas alternativas: algunos diseñados <strong>para</strong> fijar el precio<br />
futuro <strong>de</strong> materias primas (contratos a p<strong>la</strong>zo, swaps, futuros),<br />
y otros <strong>para</strong> garantizar un precio mínimo o máximo mediante<br />
el pago <strong>de</strong> una prima (opciones).<br />
3 Redactar un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to o norma que regule <strong>la</strong> estandarización,<br />
acreditación y certificación <strong>de</strong> los protocolos <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> comercialización.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 32 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
IV Matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />
innovación agraria <strong>para</strong><br />
<strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l arroz<br />
Oferta limitada <strong>de</strong><br />
varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arroz<br />
Insufici<strong>en</strong>te cantidad<br />
<strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada<br />
y falta <strong>de</strong> alternativas<br />
<strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to<br />
Ampliar y mejorar <strong>la</strong><br />
oferta <strong>de</strong> varieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> arroz<br />
Inc<strong>en</strong>tivar y<br />
promover el uso <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> certificada<br />
Ámbito Productivo<br />
Limitante Lineami<strong>en</strong>to Acciones<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r (crear, introducir y validar) varieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> el país, que permitan ampliar <strong>la</strong> oferta <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> arroz buscando:<br />
– ciclo corto y precocidad<br />
– arroces especiales (aromáticos, glutinosos)<br />
– tolerancia al frío<br />
– calidad industrial y culinaria<br />
– efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l nitróg<strong>en</strong>o<br />
3 Avanzar <strong>en</strong> el proceso <strong>para</strong> ingresar como país al<br />
Fondo Latinoamericano <strong>de</strong> arroz <strong>de</strong> riego (FLAR).<br />
3 Realizar un levantami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> certificada y asociar<strong>la</strong>s a conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong><br />
multiplicación y distribución.<br />
3 Promover el uso <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada a través <strong>de</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia tecnológica y <strong>de</strong> instancias como<br />
char<strong>la</strong>s y seminarios.<br />
3 Estudiar un mecanismo que permita facilitar <strong>la</strong><br />
disponibilidad <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada <strong>de</strong> calidad <strong>en</strong><br />
el mercado.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 33<br />
<strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong><br />
(Continúa)
Limitante Lineami<strong>en</strong>to Acciones<br />
3 Promover el acceso <strong>de</strong> los privados al material<br />
C1 mediante <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> un mecanismo <strong>de</strong><br />
organización con los proveedores.<br />
3 Promover y mejorar <strong>la</strong> fiscalización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comercialización <strong>de</strong> semil<strong>la</strong> certificada.<br />
Falta mejorar el<br />
manejo productivo<br />
<strong>de</strong>l cultivo<br />
Falta <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación<br />
<strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes y<br />
fertilizantes durante<br />
el cultivo<br />
Promover el<br />
mejorami<strong>en</strong>to<br />
productivo a través<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación<br />
y <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />
tecnológica<br />
Promover <strong>la</strong><br />
investigación y<br />
validación <strong>de</strong><br />
tecnologías <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />
optimización <strong>de</strong>l<br />
uso <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes y<br />
fertilizantes<br />
Ámbito Productivo<br />
3 Implem<strong>en</strong>tar un sistema que evalúe el impacto y<br />
pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia técnica<br />
<strong>para</strong> el arroz, aplicados <strong>en</strong> el país.<br />
3 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia Rice Check a un mayor número <strong>de</strong><br />
productores y zonas productivas arroceras.<br />
3 Estudiar y validar técnica y económicam<strong>en</strong>te<br />
sistemas productivos sust<strong>en</strong>tables que incluyan <strong>la</strong><br />
rotación <strong>de</strong> cultivos.<br />
3 Incorporar el concepto <strong>de</strong> diseño o<br />
sistematización predial <strong>en</strong> los predios arroceros,<br />
mediante iniciativas que permitan aplicar esta<br />
técnica <strong>de</strong> manera sust<strong>en</strong>table.<br />
3 Investigar sistemas <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cultivo y<br />
manejo <strong>de</strong>l agua, consi<strong>de</strong>rando :<br />
– validación <strong>para</strong> nuevas varieda<strong>de</strong>s,<br />
– medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura y altura <strong>de</strong> agua a<br />
través <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
temperatura <strong>de</strong>l agua <strong>de</strong>l arrozal,<br />
– técnicas <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to.<br />
3 Optimizar el manejo <strong>de</strong>l agua intrapredial a través<br />
<strong>de</strong> un manual <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> BPA<br />
ori<strong>en</strong>tado al manejo <strong>de</strong> este recurso.<br />
3 Investigar el control <strong>de</strong> malezas, priorizando:<br />
– resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s malezas<br />
– técnicas <strong>de</strong> aplicación<br />
– manejo integrado <strong>de</strong> malezas<br />
3 Investigar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>,<br />
priorizando:<br />
– problema <strong>de</strong>l manchado<br />
– pudrición <strong>de</strong>l tallo<br />
– problemas fungosos u otros <strong>en</strong> semil<strong>la</strong>s<br />
3 Promover <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> Grupos <strong>de</strong><br />
Transfer<strong>en</strong>cia Tecnológica <strong>en</strong> el cultivo <strong>de</strong>l arroz<br />
3 Realizar un estudio que abor<strong>de</strong> <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />
los micro y macro elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l cultivo.<br />
3 Actualizar <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> fertilización<br />
<strong>de</strong> NPK <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />
edafoclimáticas exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> cultivo.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 34<br />
<strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong><br />
(Continúa)
Limitante Lineami<strong>en</strong>to Acciones<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r un programa <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión que<br />
capacite <strong>en</strong> metodologías <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong><br />
niveles <strong>de</strong> nitróg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, <strong>en</strong> sus distintos<br />
estados f<strong>en</strong>ológicos.<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r líneas <strong>de</strong> fertilizantes naturales,<br />
asociaciones biológicas, rotaciones <strong>de</strong> cultivos<br />
o manejos que permitan mejorar el uso y<br />
efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los nutri<strong>en</strong>tes.<br />
Desconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s implicancias<br />
ambi<strong>en</strong>tales<br />
asociadas al cultivo<br />
Ina<strong>de</strong>cuado uso y<br />
manejo <strong>de</strong>l recurso<br />
hídrico<br />
Propiciar <strong>la</strong><br />
sust<strong>en</strong>tabilidad<br />
<strong>de</strong>l cultivo<br />
Ámbito Productivo<br />
3 E<strong>la</strong>borar una guía o manual <strong>de</strong> manejo ambi<strong>en</strong>tal<br />
<strong>para</strong> el cultivo <strong>de</strong> arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
3 Promover <strong>la</strong> solicitud <strong>de</strong> revisión <strong>de</strong>l Programa<br />
<strong>de</strong> Inc<strong>en</strong>tivos <strong>para</strong> <strong>la</strong> Recuperación <strong>de</strong> Suelos<br />
Degradados (SIRSD), aplicable a los productores<br />
<strong>de</strong> arroz consi<strong>de</strong>rando los sigui<strong>en</strong>tes aspectos:<br />
– Consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> sistematización <strong>de</strong>l diseño<br />
predial incluy<strong>en</strong>do un estudio topográfico que<br />
permita minimizar <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> suelo, evitar<br />
su compactación y mejorar <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />
los nutri<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el perfil.<br />
– Continuar con el subsidio <strong>de</strong>l fósforo, dada <strong>la</strong><br />
falta <strong>de</strong> este elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los suelos <strong>de</strong>l<br />
sistema <strong>de</strong> producción arrocero.<br />
– Consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong>l potasio y <strong>de</strong><br />
cal cada tres años.<br />
– Consi<strong>de</strong>rar alternativas al subso<strong>la</strong>do <strong>para</strong><br />
resolver el problema <strong>de</strong> compactación <strong>de</strong><br />
suelos arroceros.<br />
– Consi<strong>de</strong>rar tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> costos difer<strong>en</strong>ciadas<br />
según territorio y técnicas <strong>de</strong> manejo.<br />
– Evaluar <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cambiar el bono<br />
<strong>de</strong> un monto fijo a una forma que permita<br />
mejorar el impacto <strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to.<br />
3 Realizar un estudio que permita optimizar el<br />
recurso hídrico extrapredial.<br />
3 Validar tecnologías <strong>para</strong> manejar el rastrojo <strong>de</strong>l<br />
cultivo <strong>de</strong>l arroz.<br />
3 Estudiar y validar métodos y tecnologías <strong>para</strong><br />
evitar o minimizar <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong> aguas<br />
<strong>de</strong> riego.<br />
3 Estudiar y validar tecnologías que permitan<br />
disminuir o evitar <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> metano y<br />
óxido nitroso al ambi<strong>en</strong>te.<br />
3 Fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> técnicas más<br />
efici<strong>en</strong>tes y seguras <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l recurso hídrico,<br />
por ejemplo, técnicas <strong>de</strong> reutilización <strong>de</strong> aguas y<br />
otros.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 35<br />
<strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong><br />
(Continúa)
Ámbito Productivo<br />
Limitante Lineami<strong>en</strong>to Acciones<br />
3 Crear una instancia <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />
Comisión Nacional <strong>de</strong> Riego (CNR), <strong>la</strong><br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Aguas (DGA), <strong>la</strong><br />
Dirección <strong>de</strong> Obras Hidráulicas (DOH) y <strong>la</strong><br />
Comisión Nacional <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>para</strong> <strong>de</strong>finir<br />
acciones concretas que permitan agilizar y/o<br />
a<strong>de</strong>cuar los instrum<strong>en</strong>tos disponibles <strong>para</strong> los<br />
arroceros respecto <strong>de</strong>l recurso hídrico.<br />
3 Consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> posibilidad que <strong>la</strong> CNR establezca<br />
bonificaciones <strong>para</strong> pozos profundos, asociados<br />
específicam<strong>en</strong>te con el cultivo <strong>de</strong>l arroz.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 36<br />
<strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
Insufici<strong>en</strong>te<br />
capacitación y<br />
perfeccionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los recursos<br />
humanos que apoyan<br />
<strong>la</strong> gestión predial y<br />
empresarial <strong>de</strong> los<br />
productores<br />
Escaso uso <strong>de</strong><br />
información <strong>para</strong><br />
<strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cisiones<br />
productivas y<br />
comerciales<br />
Defici<strong>en</strong>te gestión<br />
asociativa <strong>de</strong>l sector<br />
Mejorar <strong>la</strong>s<br />
capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />
recursos humanos<br />
que apoyan <strong>la</strong><br />
gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
arrocera, mediante<br />
<strong>la</strong> certificación <strong>de</strong><br />
compet<strong>en</strong>cias<br />
Optimizar el<br />
proceso <strong>de</strong> toma<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />
Promover <strong>la</strong> gestión<br />
comercial asociativa<br />
<strong>en</strong> el sector<br />
Fortalecer los<br />
procesos <strong>de</strong><br />
asociatividad formal<br />
<strong>en</strong> el sector<br />
Ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gestión<br />
Limitante Lineami<strong>en</strong>to Acciones<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r un diplomado <strong>en</strong> producción,<br />
comercio y transfer<strong>en</strong>cia tecnológica <strong>para</strong><br />
profesionales que apoyan al sector arrocero.<br />
3 Construir un directorio actualizado <strong>de</strong><br />
profesionales y técnicos que provean <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
técnica y comercial al sector arrocero.<br />
3 Realizar una evaluación <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia tecnológica <strong>en</strong> arroz<br />
disponible <strong>en</strong> el país.<br />
3 Estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> carreras técnicas<br />
asociadas a <strong>la</strong> producción y comercialización <strong>de</strong><br />
cereales <strong>en</strong> el país.<br />
3 E<strong>la</strong>borar un programa <strong>de</strong> profesionalización<br />
<strong>para</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na arrocera que incluya <strong>la</strong>s acciones<br />
anteriores.<br />
3 Diseñar y poner <strong>en</strong> marcha una p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong><br />
información <strong>para</strong> el rubro, con información<br />
técnica, <strong>de</strong> mercado, investigación y otros<br />
(www.arroz.cl).<br />
3 Diseñar un programa <strong>de</strong> talleres locales don<strong>de</strong> se<br />
<strong>en</strong>tregu<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos e información técnica y<br />
económica re<strong>la</strong>cionada con el cultivo <strong>de</strong>l arroz.<br />
3 Realizar un seminario anual que exponga<br />
innovaciones productivas, <strong>de</strong> gestión y<br />
comerciales re<strong>la</strong>cionadas con el cultivo y el<br />
mercado <strong>de</strong>l arroz <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
3 Promover y apoyar empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos asociativos<br />
<strong>de</strong> índole comercial como consorcios, Proyectos<br />
Asociativos <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to (PROFO), Board,<br />
Programa <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> Proveedores (PDP).<br />
3 Promover <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura<br />
familiar campesina (AFC) arrocera a <strong>la</strong><br />
Comercializadora <strong>de</strong> Trigo S.A. (COTRISA).<br />
3 Propiciar y apoyar iniciativas <strong>de</strong> agricultura <strong>de</strong><br />
contrato <strong>en</strong> el sector arrocero.<br />
3 Promover <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos productivos–<br />
industriales <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na interna <strong>de</strong>l arroz como<br />
el Programa <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> Territorial (PIT) y<br />
alianzas productivas.<br />
3 Diseñar un programa específico <strong>de</strong> capacitación<br />
dirigido a fortalecer y capacitar <strong>la</strong>s organizaciones<br />
<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sector arrocero, <strong>en</strong><br />
materias <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo, negociación y mercado.<br />
3 Promover <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos<br />
disponibles <strong>para</strong> apoyar <strong>la</strong> asociatividad gremial y<br />
<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 37<br />
<strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>
Limitado acceso a<br />
<strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong><br />
acondicionami<strong>en</strong>to y<br />
almac<strong>en</strong>aje,<br />
por parte <strong>de</strong> los<br />
productores<br />
Desconocimi<strong>en</strong>to o<br />
escasa socialización<br />
<strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong><br />
calidad<br />
Falta <strong>de</strong> acceso<br />
oportuno a<br />
mecanización<br />
productiva e industrial<br />
Falta diversificar el<br />
mercado<br />
Fragilidad financiera<br />
<strong>de</strong> los productores<br />
Ámbito <strong>de</strong>l Mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comercialización<br />
Limitante Lineami<strong>en</strong>to Acciones<br />
Promover el acceso<br />
a infraestructura <strong>de</strong><br />
acondicionami<strong>en</strong>to y<br />
almac<strong>en</strong>aje<br />
Avanzar <strong>en</strong> el<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
concepto <strong>de</strong> calidad<br />
y <strong>en</strong> su mejorami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
Promover <strong>la</strong>s tecnologías<br />
<strong>de</strong> mecanización<br />
y el acceso<br />
oportuno a éstas<br />
Promover <strong>la</strong><br />
diversificación <strong>de</strong>l<br />
mercado <strong>de</strong>l arroz<br />
Promover <strong>la</strong><br />
diversificación <strong>de</strong><br />
fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
financiami<strong>en</strong>to<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r mecanismos y/o fortalecer iniciativas<br />
<strong>de</strong> construcción y/o implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
almac<strong>en</strong>aje <strong>para</strong> el segm<strong>en</strong>to productivo <strong>de</strong> arroz.<br />
3 Fortalecer y apoyar mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> comercialización<br />
que <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> los productores arroceros.<br />
3 Evaluar <strong>la</strong> factibilidad técnica y económica <strong>para</strong><br />
que COTRISA otorgue al segm<strong>en</strong>to productivo<br />
<strong>de</strong> arroz, servicios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>aje <strong>en</strong> silos bolsa.<br />
3 Sistematizar y/o estudiar com<strong>para</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> calidad nutricional <strong>de</strong>l arroz nacional versus<br />
los importados, consi<strong>de</strong>rando principalm<strong>en</strong>te<br />
parámetros nutricionales, culinarios, comerciales y<br />
sanitarios (objetivo <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mercado).<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r un programa <strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
variables que inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un arroz<br />
<strong>de</strong> mejor calidad comercial e industrial; priorizar<br />
<strong>la</strong>s postcosecha, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, secado y uso <strong>de</strong><br />
semil<strong>la</strong> certificada.<br />
3 Desarrol<strong>la</strong>r iniciativas <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Normativa<br />
<strong>de</strong> Comercialización <strong>de</strong> arroz paddy <strong>en</strong> <strong>Chile</strong><br />
(NCh 2033.Of 2003).<br />
3 Promover el consumo interno <strong>de</strong> arroz,<br />
<strong>de</strong>stacando su calidad organoléptica y nutritiva.<br />
3 Facilitar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> acceso<br />
oportuno a maquinaria <strong>para</strong> procesos <strong>de</strong><br />
producción, cosecha y transporte.<br />
3 Definir y validar el paquete tecnológico <strong>de</strong><br />
mecanización <strong>para</strong> el proceso <strong>de</strong> producción,<br />
cosecha e industrialización <strong>de</strong>l arroz.<br />
3 Insistir <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> prospección <strong>de</strong><br />
nuevos mercados nichos <strong>para</strong> <strong>la</strong> exportación <strong>de</strong><br />
arroz chil<strong>en</strong>o.<br />
3 Evaluar <strong>la</strong> factibilidad que COTRISA preste<br />
servicios <strong>de</strong> molinado y apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión<br />
comercial <strong>de</strong>l arroz hacia mercados institucionales<br />
o internacionales.<br />
3 Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s alternativas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong><br />
capitalización <strong>para</strong> productores arroceros, <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> contratos <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to, o bi<strong>en</strong>,<br />
<strong>de</strong>l pr<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l producto.<br />
3 Estudiar <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> los productores arroceros con los repos con<br />
pacto <strong>de</strong> retrocompra que oferta <strong>la</strong> Bolsa <strong>de</strong><br />
Productos.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 38<br />
<strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong><br />
(Continúa)
Vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong><br />
los precios <strong>en</strong> el<br />
mercado<br />
Ámbito <strong>de</strong>l Mercado y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comercialización<br />
Limitante Lineami<strong>en</strong>to Acciones<br />
Promover iniciativas<br />
que permitan mitigar<br />
<strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los<br />
precios<br />
3 Evaluar <strong>la</strong> factibilidad <strong>de</strong> replicar <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> un<br />
programa <strong>de</strong> simi<strong>la</strong>res características al SAACPA<br />
(Subprograma <strong>de</strong> Apoyos <strong>para</strong> <strong>la</strong> Adquisición<br />
<strong>de</strong> Coberturas <strong>de</strong> Precios Agropecuarios) <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Secretaría <strong>de</strong> Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría, Desarrollo<br />
Rural, Pesca y Alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> México.<br />
3 Diseñar un mecanismo que permita cons<strong>en</strong>suar<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l costo <strong>de</strong><br />
importación repres<strong>en</strong>tativo, que pon<strong>de</strong>re<br />
proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones, calidad <strong>de</strong>l<br />
producto e índice <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong> arroz<br />
paddy <strong>en</strong> e<strong>la</strong>borado.<br />
3 Estudiar <strong>la</strong> factibilidad <strong>de</strong> utilizar servicios <strong>de</strong><br />
gestión <strong>de</strong> riesgos <strong>para</strong> cubrir o gestionar el<br />
riesgo <strong>de</strong> precios. Exist<strong>en</strong> diversas alternativas:<br />
algunos diseñados <strong>para</strong> fijar el precio futuro <strong>de</strong><br />
materias primas (contratos a p<strong>la</strong>zo, swaps,<br />
futuros), y otros <strong>para</strong> garantizar un precio<br />
mínimo o máximo mediante el pago <strong>de</strong> una<br />
prima (opciones).<br />
3 Redactar un reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to o norma que regule <strong>la</strong><br />
estandarización, acreditación y certificación <strong>de</strong> los<br />
protocolos <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
comercialización.<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 39 39<br />
<strong>para</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> <strong>Chile</strong>
V Integrantes e invitados<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Subcomisión <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong><br />
<strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> que participaron <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> esta ag<strong>en</strong>da<br />
Nombre Empresa / Institución Repres<strong>en</strong>tante Entidad<br />
Alfredo Mariño Arav<strong>en</strong>a<br />
Carlos Cisternas Vidal<br />
Ernesto Eguiluz Rodríguez<br />
Jeannette Danty Larraín<br />
Kar<strong>la</strong> Cor<strong>de</strong>ro Lara<br />
Mª Soledad Hidalgo Guerra<br />
Mario Concha Urra<br />
Rodrigo Acevedo Vergara<br />
Santiago Hernaiz Lagos<br />
Walter Maldonado H<strong>en</strong>ríquez<br />
C<strong>la</strong>udia Fernán<strong>de</strong>z Araya<br />
Guillermo Sepúlveda Orb<strong>en</strong>es<br />
Mauricio Toro Torres<br />
Ricardo Is<strong>la</strong> Marco<br />
INDAP<br />
Consultor<br />
Asociación <strong>de</strong> productores San Carlos Ñiquén<br />
ODEPA<br />
INIA<br />
FIA<br />
Agricultor, repres<strong>en</strong>tante pequeños productores<br />
Fundación <strong>Chile</strong><br />
INIA<br />
COTRISA<br />
FIA<br />
CEGE Maule Sur S.A.<br />
Fundación <strong>Chile</strong><br />
Subdirector <strong>de</strong> FIA<br />
<strong>Ag<strong>en</strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>Innovación</strong> <strong>Agraria</strong> 40 <strong>para</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong>l <strong>Arroz</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong><br />
Subcomisión <strong>de</strong><br />
<strong>Innovación</strong><br />
Invitados