Didáctica de la música en Educación Primaria - Unir
Didáctica de la música en Educación Primaria - Unir
Didáctica de la música en Educación Primaria - Unir
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Primaria</strong>.<br />
ÍNDICE<br />
Asignatura 3<br />
Pres<strong>en</strong>tación 3<br />
Cont<strong>en</strong>idos 4<br />
Recursos 5<br />
Metodología 7<br />
Evaluación y calificación 8<br />
Ori<strong>en</strong>taciones para el estudio 9
Guía doc<strong>en</strong>te<br />
Asignatura<br />
<strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Primaria</strong><br />
<strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Primaria</strong><br />
D<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura <strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Primaria</strong><br />
Grado al que pert<strong>en</strong>ece Maestro <strong>en</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Primaria</strong><br />
Responsable <strong>de</strong>l Título <strong>de</strong> Grado<br />
José Fernando Cal<strong>de</strong>rero Hernán<strong>de</strong>z<br />
(Decano <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> <strong>Educación</strong>)<br />
Créditos ECTS 6<br />
Curso y cuatrimestre <strong>en</strong> el que se imparte Tercer curso, segundo cuatrimestre<br />
Carácter <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asignatura Básica<br />
Pres<strong>en</strong>tación<br />
La asignatura <strong>de</strong> <strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> está basada <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciación musical y <strong>de</strong><br />
su aplicación didáctica, tanto <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> infantil como <strong>de</strong> primaria.<br />
Muchos estudios reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>muestran los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> clásica para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
intelectual <strong>de</strong> los niños y para resolver difer<strong>en</strong>tes problemas <strong>de</strong> salud física y psicológica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
personas.<br />
En este curso profundizaremos <strong>en</strong> cont<strong>en</strong>idos teóricos y prácticos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje musical, <strong>de</strong> forma<br />
tradicional y pero también a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías. A continuación nos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>dremos<br />
<strong>en</strong> el atractivo mundo <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos esco<strong>la</strong>res. Y finalm<strong>en</strong>te profundizaremos <strong>en</strong> los temas<br />
más pedagógicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciación.<br />
La <strong>música</strong> es un valor educativo y didáctico que forma y transforma al ser humano, ya que<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> aportar conocimi<strong>en</strong>tos y habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong>s más importantes capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s personas si logramos captar su m<strong>en</strong>saje <strong>de</strong> humanismo y <strong>de</strong> belleza.<br />
En conclusión, con esta asignatura t<strong>en</strong>dréis unas herrami<strong>en</strong>tas muy necesarias <strong>en</strong> ese objetivo<br />
idílico pero posible <strong>de</strong> vivir y sobrevivir, y también <strong>de</strong> ayudar a madurar mejorando, ya que<br />
ofreceréis, primero a vosotros mismos y <strong>de</strong>spués a vuestros alumnos, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ser, cada<br />
día, un poco mejores y más felices.<br />
3
<strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Primaria</strong><br />
Cont<strong>en</strong>idos<br />
Tema 1. La <strong>música</strong> a través <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje musical y sus<br />
fundam<strong>en</strong>tos<br />
Música y <strong>música</strong> escrita<br />
Todos somos músicos<br />
El solfeo no es feo<br />
Teoría básica<br />
Tema 2. Nuevas tecnologías aplicadas a <strong>la</strong> <strong>música</strong><br />
Tecnología musical <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Ori<strong>en</strong>taciones<br />
Programa Finale (I): operaciones básicas<br />
Programa Finale (II): introducir y modificar datos<br />
Programa Finale (III): operaciones complem<strong>en</strong>tarias<br />
Recapitu<strong>la</strong>ción y conclusiones finales<br />
Tema 3. Instrum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>: <strong>la</strong> voz<br />
La voz como instrum<strong>en</strong>to<br />
El canto <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />
Tema 4. Instrum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>: el cuerpo y otros<br />
El cuerpo como instrum<strong>en</strong>to musical.<br />
Otros instrum<strong>en</strong>tos musicales<br />
Tema 5. Instrum<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>: pequeña percusión<br />
Introducción<br />
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> sonido <strong>de</strong>terminado<br />
Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> sonido in<strong>de</strong>terminado<br />
Tema 6. Teoría y práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciación musical<br />
Repaso a <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pedagogía musical<br />
El niño y <strong>la</strong> <strong>música</strong><br />
La iniciación musical<br />
Tema 7. <strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación musical<br />
El niño y <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />
Experi<strong>en</strong>cias musicales para los más pequeños<br />
4<br />
Guía doc<strong>en</strong>te
Recursos<br />
Los recursos que ti<strong>en</strong>es a tu disposición para esta asignatura<br />
son:<br />
Au<strong>la</strong> virtual<br />
Es imprescindible que para seguir <strong>la</strong> asignatura accedas al<br />
Au<strong>la</strong> virtual (<strong>en</strong> Internet). Una vez <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema, pue<strong>de</strong>s<br />
participar <strong>en</strong> los foros <strong>de</strong> discusión, asistir a <strong>la</strong>s sesiones <strong>de</strong> TV<br />
Digital, comunicarte con tus profesores, t<strong>en</strong>er acceso a los<br />
materiales <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura…<br />
Guía doc<strong>en</strong>te<br />
Guía doc<strong>en</strong>te<br />
La dirección <strong>de</strong> acceso al Au<strong>la</strong> virtual es:<br />
http://www.unir.net<br />
Es <strong>la</strong> guía que estás consultando <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos. Incluye <strong>la</strong><br />
información que necesitas para <strong>la</strong> mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
asignatura: recursos, metodología, evaluación, etc.<br />
5<br />
<strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Primaria</strong><br />
Recibirás tus c<strong>la</strong>ves<br />
personales <strong>de</strong> acceso al<br />
Au<strong>la</strong> virtual (Usuario y<br />
Contraseña) por correo<br />
electrónico. Pue<strong>de</strong>s<br />
preguntarnos cualquier<br />
duda <strong>en</strong> el teléfono<br />
913559799 (Servicio<br />
técnico).
<strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Primaria</strong><br />
Manuales recom<strong>en</strong>dados<br />
El solfeo no es feo. MUNT, N.<br />
Néstor Munt Quevedo. 2004<br />
ISBN: 978-84-609-0969-9<br />
Teoría musical y armonía mo<strong>de</strong>rna. –<br />
Vol. I-. HERRERA, E.<br />
Editorial: Antoni Bosch, editor<br />
(Barcelona). 2008.<br />
ISBN (Obra completa):<br />
84-85855-44-2<br />
ISBN: (Tomo I) 84-85855-31-0<br />
6<br />
Guía doc<strong>en</strong>te
Metodología<br />
Las activida<strong>de</strong>s formativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura se han<br />
e<strong>la</strong>borado con el objetivo <strong>de</strong> adaptar el proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje a<br />
<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes capacida<strong>de</strong>s, necesida<strong>de</strong>s e intereses <strong>de</strong> los<br />
alumnos.<br />
Las activida<strong>de</strong>s formativas <strong>de</strong> esta asignatura son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
Trabajos Se trata <strong>de</strong> 2 trabajos repartidos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />
cuatrimestre. En el Au<strong>la</strong> virtual <strong>en</strong>contrarás toda <strong>la</strong> información<br />
sobre cómo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rlos y cómo y cuándo <strong>en</strong>tregarlos.<br />
Participación <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos Son activida<strong>de</strong>s y ev<strong>en</strong>tos<br />
programados todas <strong>la</strong>s semanas <strong>de</strong>l cuatrimestre: sesiones<br />
pres<strong>en</strong>ciales virtuales, activida<strong>de</strong>s, foros <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate, test, etc.<br />
También pue<strong>de</strong>s <strong>en</strong>contrar <strong>la</strong> información necesaria para<br />
participar <strong>en</strong> los ev<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación semanal y <strong>en</strong> el<br />
Au<strong>la</strong> virtual.<br />
Prácticas Es un tipo <strong>de</strong> actividad muy concreto que consiste<br />
<strong>en</strong> analizar o simu<strong>la</strong>r casos prácticos reales.<br />
Estas activida<strong>de</strong>s formativas prácticas se completan, por<br />
supuesto, con estas otras:<br />
- Estudio personal<br />
- Tutorías<br />
- Exam<strong>en</strong> final pres<strong>en</strong>cial<br />
En el Au<strong>la</strong> virtual pue<strong>de</strong>s consultar <strong>la</strong> programación semanal.<br />
En el<strong>la</strong> te pres<strong>en</strong>tamos un reparto <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
asignatura a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s semanas <strong>de</strong>l cuatrimestre.<br />
Guía doc<strong>en</strong>te<br />
7<br />
<strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Primaria</strong><br />
Pue<strong>de</strong>s personalizar tu<br />
p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo<br />
seleccionando aquel tipo<br />
<strong>de</strong> actividad formativa<br />
que se ajuste mejor a tu<br />
perfil. El profesor‐tutor te<br />
ayudará y aconsejará <strong>en</strong><br />
el proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración<br />
<strong>de</strong> tu p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo. Y<br />
siempre estará disponible<br />
para ori<strong>en</strong>tarte durante el<br />
curso.
<strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Primaria</strong><br />
T<strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta…<br />
Si quieres pres<strong>en</strong>tarte<br />
sólo al exam<strong>en</strong> final,<br />
t<strong>en</strong>drás que obt<strong>en</strong>er una<br />
calificación <strong>de</strong> 5 puntos<br />
sobre 6 para aprobar <strong>la</strong><br />
asignatura.<br />
En <strong>la</strong> programación<br />
semanal <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura<br />
(disponible <strong>en</strong> el Au<strong>la</strong><br />
virtual), se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />
calificación máxima <strong>de</strong><br />
cada actividad o ev<strong>en</strong>to<br />
concreto puntuables.<br />
Evaluación y calificación<br />
El sistema <strong>de</strong> calificación se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong><br />
numérica:<br />
0 – 4, 9 Susp<strong>en</strong>so (SS)<br />
5,0 – 6,9 Aprobado (AP)<br />
7,0 – 8,9 Notable (NT)<br />
9,0 – 10 Sobresali<strong>en</strong>te (SB)<br />
La calificación se compone <strong>de</strong> dos partes principales:<br />
El exam<strong>en</strong> se realiza al final <strong>de</strong>l cuatrimestre y es <strong>de</strong><br />
carácter PRESENCIAL y OBLIGATORIO. Supone el<br />
60% <strong>de</strong> <strong>la</strong> calificación final (6 puntos sobre 10) y para que<br />
<strong>la</strong> nota obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> este exam<strong>en</strong> se sume a <strong>la</strong> nota final, es<br />
obligatorio APROBARLO (es <strong>de</strong>cir, obt<strong>en</strong>er 3 puntos <strong>de</strong> los<br />
6 totales <strong>de</strong>l exam<strong>en</strong>).<br />
La evaluación continua supone el 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong> calificación<br />
final (es <strong>de</strong>cir, 4 puntos <strong>de</strong> los 10 máximos). Este 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nota final se compone <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calificaciones obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
difer<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s formativas llevadas a cabo<br />
durante el cuatrimestre.<br />
T<strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s puntuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación continua es <strong>de</strong> 6 puntos. Así,<br />
pue<strong>de</strong>s hacer <strong>la</strong>s que prefieras hasta conseguir un máximo<br />
<strong>de</strong> 4 puntos (que es <strong>la</strong> calificación máxima que se pue<strong>de</strong><br />
obt<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación continua).<br />
8<br />
Guía doc<strong>en</strong>te
Ori<strong>en</strong>taciones para el estudio<br />
Obviam<strong>en</strong>te, al tratarse <strong>de</strong> formación online pue<strong>de</strong>s organizar<br />
tu tiempo <strong>de</strong> estudio como <strong>de</strong>sees, siempre y cuando vayas<br />
cumpli<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s fechas <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s, trabajos y<br />
exám<strong>en</strong>es. Nosotros, para ayudarte, te proponemos los<br />
sigui<strong>en</strong>tes pasos:<br />
Des<strong>de</strong> el Campus virtual podrás acce<strong>de</strong>r al Au<strong>la</strong> virtual<br />
1º<br />
<strong>de</strong> cada asignatura <strong>en</strong> <strong>la</strong> que estés matricu<strong>la</strong>do y,<br />
a<strong>de</strong>más, al Au<strong>la</strong> virtual <strong>de</strong> Lo que necesitas saber antes <strong>de</strong><br />
empezar. Aquí podrás consultar <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />
disponible, que te ayudará a recordar cómo se utilizan <strong>la</strong>s<br />
herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l Au<strong>la</strong> virtual y organizar tu p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo<br />
personal con tu profesor-tutor.<br />
Observa <strong>la</strong> programación semanal (<strong>en</strong> el Au<strong>la</strong><br />
2º<br />
virtual). Allí te indicamos qué parte <strong>de</strong>l temario <strong>de</strong>bes<br />
trabajar cada semana.<br />
Ya sabes qué trabajo ti<strong>en</strong>es que hacer durante <strong>la</strong><br />
3º<br />
semana. Acce<strong>de</strong> ahora a <strong>la</strong> sección Temas <strong>de</strong>l Au<strong>la</strong><br />
virtual. Allí <strong>en</strong>contrarás el material teórico y práctico <strong>de</strong>l tema<br />
correspondi<strong>en</strong>te a esa semana.<br />
Comi<strong>en</strong>za con <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s I<strong>de</strong>as c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l tema.<br />
4º<br />
Este resum<strong>en</strong> te ayudará a hacerte una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l<br />
cont<strong>en</strong>ido más importante <strong>de</strong>l tema y <strong>de</strong> cuáles son los aspectos<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> los que te t<strong>en</strong>drás que fijar al estudiar el<br />
material básico. Lee siempre el primer apartado, ¿Cómo<br />
estudiar este tema?, porque allí te especificamos qué<br />
material ti<strong>en</strong>es que estudiar. Consulta, a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s secciones <strong>de</strong>l<br />
tema que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> material complem<strong>en</strong>tario (Lo +<br />
recom<strong>en</strong>dado y + Información).<br />
Guía doc<strong>en</strong>te<br />
9<br />
<strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Primaria</strong><br />
En el Au<strong>la</strong> virtual <strong>de</strong> Lo<br />
que necesitas saber<br />
antes <strong>de</strong> empezar<br />
<strong>en</strong>contrarás siempre<br />
disponible <strong>la</strong><br />
docum<strong>en</strong>tación don<strong>de</strong> te<br />
explicamos cómo se<br />
estructuran los temas y<br />
qué podrás <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong><br />
cada una <strong>de</strong> sus<br />
secciones: I<strong>de</strong>as c<strong>la</strong>ve, Lo<br />
+ recom<strong>en</strong>dado, +<br />
Información, Activida<strong>de</strong>s<br />
y Test.
<strong>Didáctica</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>música</strong> <strong>en</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Primaria</strong><br />
Recuerda que <strong>en</strong> el Au<strong>la</strong><br />
virtual <strong>de</strong> Lo que<br />
necesitas saber antes <strong>de</strong><br />
empezar pue<strong>de</strong>s<br />
consultar el<br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
distintas herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong>l<br />
Au<strong>la</strong> virtual: Correo, Foro,<br />
Sesiones pres<strong>en</strong>ciales<br />
virtuales, Envío <strong>de</strong><br />
activida<strong>de</strong>s, etc.<br />
5º<br />
T<strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta estos consejos…<br />
Dedica tiempo al trabajo práctico (sección<br />
Activida<strong>de</strong>s y Test). En <strong>la</strong> programación semanal te<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>mos cuáles son <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes a cada<br />
semana y qué calificación máxima pue<strong>de</strong>s obt<strong>en</strong>er con cada<br />
una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s.<br />
Te recom<strong>en</strong>damos que participes <strong>en</strong> los ev<strong>en</strong>tos<br />
6º<br />
<strong>de</strong>l curso (sesiones pres<strong>en</strong>ciales virtuales, foros <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>bate…). Para conocer <strong>la</strong> fecha concreta <strong>de</strong> celebración <strong>de</strong> los<br />
ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>bes consultar <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> comunicación<br />
<strong>de</strong>l Au<strong>la</strong> vitual. Tu profesor y tu profesor-tutor te informarán <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s noveda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura.<br />
Sea cual sea tu p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudio, acce<strong>de</strong> periódicam<strong>en</strong>te al Au<strong>la</strong> Virtual,<br />
ya que <strong>de</strong> esta forma estarás al día <strong>de</strong> <strong>la</strong>s noveda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l curso y <strong>en</strong> contacto<br />
con tu profesor y con tu profesor tutor.<br />
Recuerda que no estás solo: consulta todas tus dudas con tu profesor-tutor<br />
utilizando el correo electrónico. Si asistes a <strong>la</strong>s sesiones pres<strong>en</strong>ciales virtuales<br />
también podrás preguntar al profesor sobre el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l tema. A<strong>de</strong>más,<br />
siempre pue<strong>de</strong>s consultar tus dudas sobre el temario <strong>en</strong> los foros que<br />
<strong>en</strong>contrarás <strong>en</strong> cada asignatura (Pregúntale al profesor).<br />
¡Participa! Siempre que te sea posible acce<strong>de</strong> a los foros <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate y asiste a<br />
<strong>la</strong>s sesiones pres<strong>en</strong>ciales virtuales. El intercambio <strong>de</strong> opiniones, materiales e<br />
i<strong>de</strong>as nos <strong>en</strong>riquece a todos.<br />
Y ¡recuerda!, estás estudiando con metodología on line: tu esfuerzo y<br />
constancia son imprescindibles para conseguir bu<strong>en</strong>os resultados. ¡No <strong>de</strong>jes<br />
todo para el último día!<br />
10<br />
Guía doc<strong>en</strong>te