La crisis de derechos humanos en la frontera sur de México*
La crisis de derechos humanos en la frontera sur de México*
La crisis de derechos humanos en la frontera sur de México*
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Hogar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Misericordia<br />
[p1] Resum<strong>en</strong><br />
[p2] Introducción<br />
Organizaciones signatarias<br />
Marco legal<br />
Contexto g<strong>en</strong>eral<br />
[p7] Vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>humanos</strong><br />
Responsabilidad estatal<br />
Det<strong>en</strong>ción ilegal<br />
Integridad personal<br />
Derecho a <strong>la</strong> vida<br />
Derecho a <strong>la</strong> propiedad<br />
Debido proceso y protección judicial<br />
<strong>La</strong> problemática específica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
estación migratoria siglo XXI <strong>en</strong><br />
Tapachu<strong>la</strong><br />
<strong>La</strong> problemática específica <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es<br />
<strong>La</strong> problemática específica <strong>de</strong> mujeres<br />
[p23] Recom<strong>en</strong>daciones al Estado<br />
Mexicano respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción ilegal y prolongada<br />
Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> discrecionalidad <strong>de</strong><br />
los ag<strong>en</strong>tes estatales<br />
Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma legis<strong>la</strong>tiva<br />
y otras medidas<br />
Respecto <strong>de</strong>l acceso a <strong>la</strong> justicia<br />
Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia consu<strong>la</strong>r<br />
Respecto <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción<br />
y sus condiciones<br />
Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> extorsión y el robo<br />
Respecto <strong>de</strong> los migrantes heridos<br />
[p27] Refer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong><br />
<strong>sur</strong> <strong>de</strong> México *<br />
RESUMEN<br />
Agosto <strong>de</strong> 2008<br />
“<strong>La</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> es muy<br />
distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong><br />
norte, aquí todos v<strong>en</strong><br />
y nadie hace nada…<br />
El <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México está<br />
todavía bastante<br />
abandonado…” 1 .<br />
El objetivo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to es pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> grave <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong><br />
que está actualm<strong>en</strong>te ocurri<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México. Específicam<strong>en</strong>te,<br />
se explicará cómo <strong>la</strong> práctica oficial y <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />
criminalización <strong>de</strong>l migrante y graves abusos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, lo cual causa numerosas vio<strong>la</strong>ciones<br />
diarias a los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>de</strong> los migrantes. Estas vio<strong>la</strong>ciones son diversas<br />
y f<strong>la</strong>grantes e implican afectaciones a los <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> vida, <strong>la</strong> integridad personal, <strong>la</strong><br />
libertad personal, <strong>la</strong> igualdad ante <strong>la</strong> ley, el <strong>de</strong>bido proceso y <strong>la</strong> protección judicial, <strong>en</strong>tre<br />
otros. Todo lo anterior contravi<strong>en</strong>e, <strong>de</strong> forma grave, los compromisos internacionales y<br />
nacionales asumidos por México <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong>.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> exponer <strong>la</strong>s principales vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>de</strong> este grupo<br />
vulnerable, se recomi<strong>en</strong>dan algunas medidas indisp<strong>en</strong>sables que el Estado mexicano<br />
<strong>de</strong>bería adoptar para respon<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada, a esta <strong>crisis</strong>. Dichas medidas,<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>das al final <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to, abordan importantes reformas legis<strong>la</strong>tivas,<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción ilegal, el acceso a <strong>la</strong> justicia, <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia consu<strong>la</strong>r, los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción<br />
y sus condiciones, los varios abusos <strong>de</strong> autoridad <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes estatales y <strong>la</strong> situación<br />
<strong>de</strong> los migrantes heridos.<br />
* Este informe es una versión ampliada <strong>de</strong>l informe pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2008 a <strong>la</strong><br />
Comisión Interamericana <strong>de</strong> Derechos Humanos (CIDH) y al Re<strong>la</strong>tor Especial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />
Unidas sobre los Derechos Humanos <strong>de</strong> los Migrantes, Jorge Bustamante.
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
<strong>La</strong>s vio<strong>la</strong>ciones a los<br />
<strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> son<br />
diversas y f<strong>la</strong>grantes<br />
e implican afectaciones<br />
a los <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> vida,<br />
<strong>la</strong> integridad personal, <strong>la</strong><br />
libertad personal, <strong>la</strong><br />
igualdad ante <strong>la</strong> ley, el<br />
<strong>de</strong>bido proceso y <strong>la</strong><br />
protección judicial, <strong>en</strong>tre<br />
otros.<br />
2<br />
INTRODUCCIÓN<br />
ORGANIZACIONES SIGNATARIAS<br />
<strong>La</strong>s organizaciones que participamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to<br />
contamos con una <strong>la</strong>rga trayectoria <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> grupos<br />
vulnerables. El C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Derechos Humanos Fray Matías <strong>de</strong> Córdova,<br />
fundado <strong>en</strong> el 1994, está <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa legal <strong>de</strong> los migrantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong><br />
<strong>sur</strong> <strong>de</strong> México y ti<strong>en</strong>e una ubicación estratégica al estar ubicado <strong>en</strong> Tapachu<strong>la</strong>,<br />
Chiapas, uno <strong>de</strong> los puntos más transitados <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> ruta migratoria <strong>de</strong>l hemisferio.<br />
Si bi<strong>en</strong> no se sabe exactam<strong>en</strong>te cuántos migrantes pasan por esta zona,<br />
según Naciones Unidas más <strong>de</strong> 150,000 migrantes indocum<strong>en</strong>tados son <strong>de</strong>portados<br />
cada año <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong> a sus países <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> 2 . Por su parte, el Hogar <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Misericordia juega un papel crucial <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, si<strong>en</strong>do uno <strong>de</strong> los únicos sitios<br />
<strong>de</strong> refugio para los migrantes perseguidos y empobrecidos que transitan <strong>la</strong> zona.<br />
Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Arriaga, <strong>la</strong> cabecera <strong>de</strong>l municipio que colinda con<br />
el estado <strong>de</strong> Oaxaca. Arriaga se ha trasformado <strong>en</strong> un paso importante <strong>de</strong>l flujo<br />
migratorio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 2005, cuando por el huracán Stan el tr<strong>en</strong> <strong>de</strong>jo <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>r<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> y Arriaga. El Hogar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia recibe <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces<br />
a un gran número <strong>de</strong> migrantes; <strong>en</strong> promedio 555 personas (500 hombres y 55<br />
mujeres) llegan m<strong>en</strong>sualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> muchos casos <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong>terioradas <strong>de</strong><br />
salud <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> viajar a pie gran<strong>de</strong>s tramos <strong>de</strong> los 300 kilómetros que separan<br />
Arriaga <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Fundación para el Debido Proceso Legal (DPLF por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong><br />
inglés) es una organización no gubernam<strong>en</strong>tal basada <strong>en</strong> Washington DC que fue<br />
fundada <strong>en</strong> 1996 por el profesor Thomas Buerg<strong>en</strong>thal, actualm<strong>en</strong>te juez <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte<br />
Internacional <strong>de</strong> Justicia. DPLF, a través <strong>de</strong> su programa “Acceso igualitario a <strong>la</strong><br />
justicia”, ha adquirido mucha experi<strong>en</strong>cia promovi<strong>en</strong>do el acceso a <strong>la</strong> justicia <strong>de</strong> grupos<br />
vulnerables <strong>en</strong> México y otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, junto con el<br />
C<strong>en</strong>tro Fray Matías, llevó a cabo un seminario internacional <strong>en</strong> Tapachu<strong>la</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
con los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los migrantes, el cual fue dirigido a fiscales estatales y fe<strong>de</strong>rales<br />
<strong>de</strong> México, así como a altas autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> migración <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. En el marco <strong>de</strong>l<br />
seminario expuso Jorge Bustamante, Re<strong>la</strong>tor Especial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre<br />
los Derechos Humanos <strong>de</strong> los Migrantes. Durante este ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alto nivel, se p<strong>la</strong>ntearon<br />
varias estrategias y marcos jurídicos para mejor proteger los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los<br />
migrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong>, los cuales serán pres<strong>en</strong>tados a continuación.<br />
MARCO LEGAL<br />
México ti<strong>en</strong>e una diversidad <strong>de</strong> compromisos internacionales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>humanos</strong> y <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> migrantes. El Estado ha ratificado, inter alía, los
sigui<strong>en</strong>tes importantes tratados multi<strong>la</strong>terales: el Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos<br />
Civiles y Políticos (<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vigor para México: 23 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1981), <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />
Americana sobre Derechos Humanos (24 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1981), <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />
contra <strong>la</strong> Tortura y otros Tratos o P<strong>en</strong>as Crueles, In<strong>humanos</strong> o Degradantes (26 <strong>de</strong><br />
junio <strong>de</strong> 1987), <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Interamericana para Prev<strong>en</strong>ir y Sancionar <strong>la</strong> Tortura<br />
(22 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1987), <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción sobre los Derechos <strong>de</strong>l Niño (21 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong><br />
1990), <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre <strong>la</strong> Protección <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> todos<br />
los Trabajadores Migratorios y <strong>de</strong> sus Familiares (1° <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003) y <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />
Interamericana para Prev<strong>en</strong>ir, Sancionar y Erradicar <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia contra <strong>la</strong><br />
Mujer, “Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Belem do Para” (12 diciembre <strong>de</strong> 1998).<br />
A<strong>de</strong>más, su normativa interna confiere una amplia protección a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción migrante.<br />
<strong>La</strong> Constitución Política vig<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> su artículo 2, inciso B, párrafo VIII, obliga a<br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s fe<strong>de</strong>rales, estatales, y municipales a llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte políticas sociales <strong>de</strong><br />
protección <strong>de</strong> los migrantes; el artículo 33 <strong>de</strong>l mismo instrum<strong>en</strong>to otorga a los extranjeros<br />
<strong>la</strong>s mismas garantías y <strong>de</strong>rechos que los disp<strong>en</strong>sados a los nacionales. A <strong>la</strong> vez, el<br />
artículo 133 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción insta al Instituto Nacional<br />
<strong>de</strong> Migración (INM), institución a cargo <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r y verificar el control migratorio, a<br />
ejercer dicho control y verificación con pl<strong>en</strong>o respeto a los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong>.<br />
En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s instituciones fe<strong>de</strong>rales pertin<strong>en</strong>tes, el Instituto Nacional <strong>de</strong> Migración<br />
fue fundado <strong>en</strong> 1993 y está supeditado a <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Gobernación.<br />
Otras instituciones re<strong>la</strong>cionadas al proceso migratorio a nivel fe<strong>de</strong>ral son: <strong>la</strong> Secretaría<br />
<strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores; <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Seguridad Pública, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong><br />
Policía Fe<strong>de</strong>ral Prev<strong>en</strong>tiva forma parte; y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Comisión Mexicana <strong>de</strong><br />
Ayuda a Refugiados, también <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Gobernación.<br />
El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o migratorio <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> ha t<strong>en</strong>ido un impacto que ha superado<br />
<strong>la</strong>s medidas adoptadas a nivel fe<strong>de</strong>ral para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlo. En este contexto, el Gobierno<br />
<strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Chiapas <strong>en</strong> 2001 creó <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> Coordinación <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones<br />
Internacionales, cuya misión es g<strong>en</strong>erar espacios políticos <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />
Chiapas y actores internacionales para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r conjuntam<strong>en</strong>te los efectos <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
migratorio 3 . Asimismo, <strong>en</strong> el año 2006 se creó <strong>la</strong> Policía Estatal Fronteriza,<br />
compuesta por 645 elem<strong>en</strong>tos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fiscalía <strong>de</strong>l Estado, <strong>la</strong> Secretaría<br />
<strong>de</strong> Seguridad Pública <strong>de</strong>l Estado y <strong>la</strong>s policías municipales <strong>de</strong> <strong>la</strong> región para increm<strong>en</strong>tar<br />
<strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. Tanto <strong>la</strong> Policía <strong>de</strong> Caminos <strong>de</strong>l Estado, <strong>la</strong> Policía<br />
Estatal Prev<strong>en</strong>tiva como <strong>la</strong> Policía Fronteriza Estatal están compr<strong>en</strong>didas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Seguridad Pública <strong>de</strong>l Estado 4 .<br />
CONTEXTO GENERAL<br />
<strong>La</strong> Re<strong>la</strong>toría <strong>de</strong> Trabajadores Migratorios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interamericana <strong>de</strong> Derechos<br />
Humanos afirmó <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su visita oficial a México <strong>en</strong> el 2002 que “dada su triple<br />
condición <strong>de</strong> país emisor, receptor y <strong>de</strong> tránsito <strong>de</strong> migrantes, así como por el <strong>en</strong>orme<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
El f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o migratorio<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> ha<br />
t<strong>en</strong>ido un impacto que<br />
ha superado <strong>la</strong>s medidas<br />
adoptadas a nivel fe<strong>de</strong>ral<br />
para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlo. En este<br />
contexto, el Gobierno <strong>de</strong>l<br />
Estado <strong>de</strong> Chiapas <strong>en</strong><br />
2001 creó <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong><br />
Coordinación <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones<br />
Internacionales…<br />
3
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
No cabe duda que el flujo<br />
migratorio se <strong>de</strong>be sobre<br />
todo a razones económicas.<br />
Un estudio reci<strong>en</strong>te<br />
realizado por el Grupo<br />
Regional <strong>de</strong> Organizaciones<br />
Protectoras <strong>de</strong> los<br />
Derechos Humanos <strong>de</strong> los<br />
Migrantes (GREDEMIG)<br />
concluye que <strong>la</strong> gran<br />
mayoría <strong>de</strong> migrantes<br />
cruza <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> por dicho<br />
motivo.<br />
4<br />
volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> personas involucrado, el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o migratorio ti<strong>en</strong>e una importancia significativa<br />
<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo político, social y económico <strong>de</strong> México y <strong>de</strong> <strong>la</strong> región” 5 .<br />
<strong>La</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México comparte con Guatema<strong>la</strong> y Belice aproximadam<strong>en</strong>te<br />
1200 kilómetros, <strong>de</strong> los cuales 970 limitan con Guatema<strong>la</strong>. En esta zona se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
ubicadas 29 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 52 estaciones migratorias que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> México 6 . Se<br />
estima que <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México hay más <strong>de</strong> 200 rutas para el tránsito ilegal<br />
<strong>de</strong> personas 7 .<br />
Los cruces indocum<strong>en</strong>tados o irregu<strong>la</strong>res están compuestos es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te por: a)<br />
los que se internan <strong>en</strong> territorio mexicano con el objetivo <strong>de</strong> llegar a los Estados<br />
Unidos, qui<strong>en</strong>es son <strong>en</strong> su inm<strong>en</strong>sa mayoría guatemaltecos, hondureños y salvadoreños;<br />
y b) los guatemaltecos que cruzan <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> para trabajar temporalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong> Chiapas y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida <strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong> Quintana Roo 8 . Por<br />
falta <strong>de</strong> recursos económicos muchos se quedan <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona fronteriza, don<strong>de</strong> existe<br />
para los migrantes un mercado <strong>la</strong>boral, temporal y tradicional, <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura, así<br />
como un mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> servicios 9 . Aunque <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l<br />
flujo indocum<strong>en</strong>tado prov<strong>en</strong>ga <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica, se nota <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> migrantes<br />
originarios <strong>de</strong> Cuba, <strong>de</strong> países <strong>de</strong> África (sobre todo Etiopía, Somalia y Eritrea) y<br />
<strong>de</strong> países <strong>de</strong>l medio ori<strong>en</strong>te (sobre todo Irak).<br />
No cabe duda que el flujo migratorio se <strong>de</strong>be sobre todo a razones económicas. Un<br />
estudio reci<strong>en</strong>te realizado por el Grupo Regional <strong>de</strong> Organizaciones Protectoras <strong>de</strong><br />
los Derechos Humanos <strong>de</strong> los Migrantes (GREDEMIG) concluye que <strong>la</strong> gran mayoría<br />
<strong>de</strong> migrantes cruza <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> por dicho motivo 10 . <strong>La</strong> necesidad económica<br />
<strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración se constata también <strong>en</strong> el importante flujo <strong>de</strong> remesas <strong>en</strong>viadas<br />
a los países c<strong>en</strong>troamericanos 11 .<br />
Tab<strong>la</strong> 1: Motivos <strong>de</strong> salida <strong>de</strong> los migrantes c<strong>en</strong>troamericanos, 2004. 12<br />
Motivo Guatema<strong>la</strong> Honduras Nicaragua El Salvador Total<br />
Económico 14 141 21 78 255<br />
Social 5 4 0 14 24<br />
Político 0 1 0 2 3<br />
Reunificación<br />
familiar<br />
2 6 0 0 8<br />
Sin dato 1 8 1 0 10<br />
Total 22 160 22 94 298<br />
Fu<strong>en</strong>te: GREDEMIG<br />
Según los datos compi<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los registros <strong>de</strong>l Hogar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia 13 ,<br />
albergue que hospeda y ayuda a los migrantes <strong>en</strong> tránsito <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Arriaga,<br />
Estado <strong>de</strong> Chiapas, los migrantes que acu<strong>de</strong>n a esta ciudad para viajar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahí <strong>en</strong><br />
el tr<strong>en</strong> hacia el norte, y que constituy<strong>en</strong> una muestra bastante fiel <strong>de</strong>l flujo migratorio,<br />
provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> su mayoría <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> estos mismos registros<br />
se refleja que los migrantes <strong>en</strong> tránsito por México son <strong>en</strong> su mayor parte jóv<strong>en</strong>es<br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> treinta años <strong>de</strong> edad (72%).
El Salvador 32,3%<br />
Otros 0,2%<br />
Nicaragua 5%<br />
41 a 60 años 7,6%<br />
31 a 40 años 20%<br />
Gráfico 1: Migración por nacionalidad, <strong>en</strong>ero-junio 2007<br />
México 0,3%<br />
Gráfico 2: Migración por edad, <strong>en</strong>ero-junio 2007<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
Guatema<strong>la</strong> 21%<br />
Honduras 37,2%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Hogar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia<br />
Más <strong>de</strong> 60 años 0,4%<br />
0 a 20 años 22%<br />
21 a 30 años 50%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Hogar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia<br />
Durante el año 2004 14 , se calcu<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas a territorio nacional por toda <strong>la</strong> <strong>frontera</strong><br />
<strong>de</strong> México con Guatema<strong>la</strong> y Belice fueron <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 1,830,000 internaciones,<br />
incluy<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tradas docum<strong>en</strong>tadas (78% <strong>de</strong>l total) e indocum<strong>en</strong>tadas (22%),<br />
sin tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a los migrantes irregu<strong>la</strong>res que lograron cruzar el territorio nacional<br />
e ingresar a los Estados Unidos. Así, durante dicho año, los cruces indocum<strong>en</strong>tados por<br />
<strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong>l país se estimaron <strong>en</strong> poco más <strong>de</strong> 400,000, <strong>en</strong>tre los que se <strong>de</strong>stacan<br />
204,113 asegurados por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s migratorias mexicanas 15 . En el año 2006, último<br />
año <strong>de</strong>l cual están disponibles los datos <strong>de</strong>l INM, 182,705 migrantes fueron asegurados<br />
y 179,345 <strong>de</strong>portados, <strong>de</strong> los cuales el 95% prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica. De esos 182,705<br />
migrantes asegurados durante su tránsito por México, 75% lo fueron <strong>en</strong> el <strong>sur</strong> <strong>de</strong>l país.<br />
Durante el año 2004,<br />
los cruces indocum<strong>en</strong>tados<br />
por <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong>l país<br />
se estimaron <strong>en</strong> poco más<br />
<strong>de</strong> 400,000, <strong>en</strong>tre los que<br />
se <strong>de</strong>stacan 204,113<br />
asegurados por <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s migratorias<br />
mexicanas.<br />
5
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
Des<strong>de</strong> el 2005, el flujo<br />
migratorio modificó sus<br />
rutas, sobre todo <strong>de</strong>bido a<br />
<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> transporte, como<br />
suce<strong>de</strong> con <strong>la</strong> susp<strong>en</strong>sión<br />
<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa ferroviaria<br />
Chiapas-Mayab.<br />
Actualm<strong>en</strong>te, al ingresar<br />
a México los migrantes<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> transitar más <strong>de</strong><br />
300 kilómetros para llegar<br />
a Arriaga, para abordar el<br />
tr<strong>en</strong> que los lleva al interior<br />
<strong>de</strong>l país.<br />
6<br />
Tab<strong>la</strong> 2: Número <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> México, según <strong>de</strong>legación regional, 2006.<br />
Estado Personas aseguradas Porc<strong>en</strong>taje<br />
Chiapas 90,601 49,6<br />
Tabasco 23,287 12,8<br />
Veracruz 17,122 9,4<br />
Oaxaca 5,534 3,0<br />
Total <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> 136,644 74,8<br />
Total asegurami<strong>en</strong>tos 182,705 100<br />
Datos: INM, síntesis gráfica.<br />
A<strong>de</strong>más, el número <strong>de</strong> migrantes que transitan por <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> es cada vez mayor.<br />
En el 2005, por ejemplo, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>portaciones a países c<strong>en</strong>troamericanos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
Chiapas increm<strong>en</strong>taron el 36% respecto <strong>de</strong>l año anterior <strong>de</strong> acuerdo con cifras oficiales<br />
16 . Según el cónsul hondureño <strong>en</strong> Tapachu<strong>la</strong>, el número <strong>de</strong> hondureños que<br />
solicitaron asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el mismo año también subió un 30% 17 respecto <strong>de</strong>l año<br />
anterior.<br />
Des<strong>de</strong> el 2005, el flujo migratorio modificó sus rutas, sobre todo <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><br />
transporte, como suce<strong>de</strong> con <strong>la</strong> susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa ferroviaria<br />
Chiapas-Mayab. Actualm<strong>en</strong>te, al ingresar a México los migrantes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> transitar<br />
más <strong>de</strong> 300 kilómetros para llegar a Arriaga, estado <strong>de</strong> Chiapas, lugar <strong>en</strong> el que<br />
toman el tr<strong>en</strong> que los lleva al interior <strong>de</strong>l país. Ya sea por este nueva vía <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada<br />
o por <strong>la</strong>s tradicionales, los migrantes son altam<strong>en</strong>te vulnerables a extraviarse,<br />
pero también a extorsiones, asaltos y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones arbitrarias, <strong>en</strong>tre otros abusos e<br />
ilícitos, por autorida<strong>de</strong>s fe<strong>de</strong>rales, estatales y municipales, así como por grupos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes.
VIOLACIONES A LOS DERECHOS<br />
HUMANOS<br />
RESPONSABILIDAD ESTATAL<br />
Los migrantes c<strong>en</strong>troamericanos <strong>en</strong> territorio mexicano, tanto los docum<strong>en</strong>tados<br />
como los indocum<strong>en</strong>tados, pres<strong>en</strong>tan un estado <strong>de</strong> in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión que<br />
propicia abusos a<strong>la</strong>rmantes y, <strong>de</strong> manera parale<strong>la</strong>, hace que los afectados no<br />
<strong>de</strong>nunci<strong>en</strong> <strong>la</strong>s vejaciones que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong>. Esta situación se vuelve aun más grave <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad 18 . <strong>La</strong> Re<strong>la</strong>toría <strong>de</strong> Trabajadores Migratorios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interamericana, su equival<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, y varios<br />
otros observadores han i<strong>de</strong>ntificado patrones <strong>de</strong> vio<strong>la</strong>ciones sufridas por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
migrante transitando por <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México: <strong>la</strong> extorsión, el robo, <strong>la</strong> agresión<br />
física, <strong>la</strong> intimidación, el abuso sexual, <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción ilegal, <strong>la</strong> discriminación, <strong>la</strong> falta<br />
<strong>de</strong> investigación y sanción, los procesos di<strong>la</strong>torios, <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong> migrantes correctam<strong>en</strong>te<br />
docum<strong>en</strong>tados, <strong>la</strong> negación <strong>de</strong>l acceso a autorida<strong>de</strong>s consu<strong>la</strong>res y <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>te<br />
at<strong>en</strong>ción médica, <strong>en</strong>tre muchas otras 19 . Hay que <strong>de</strong>stacar que funcionarios estatales,<br />
por acción o omisión, son responsables <strong>de</strong> un porc<strong>en</strong>taje importante <strong>de</strong> estos abusos.<br />
Los datos proporcionados por <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>de</strong><br />
México (CNDH) seña<strong>la</strong>n esta responsabilidad <strong>de</strong> forma contun<strong>de</strong>nte 20 . En el<br />
2006, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones emitidas por <strong>la</strong> CNDH <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
con “grupos sociales” 21 concernían a los migrantes no docum<strong>en</strong>tados, y una mayoría<br />
<strong>de</strong> esas recom<strong>en</strong>daciones fue hecha al Instituto Nacional <strong>de</strong> Migración (INM) 22 .<br />
En el 2007, el número más alto <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones hechas por <strong>la</strong> CNDH a autorida<strong>de</strong>s<br />
e instancias oficiales fue al INM (8/70) 23 .<br />
De <strong>en</strong>ero a diciembre <strong>de</strong>l 2007 se recibieron 448 quejas <strong>de</strong> migrantes a través <strong>de</strong>l<br />
Programa <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción a Migrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> CNDH. <strong>La</strong>s autorida<strong>de</strong>s más m<strong>en</strong>cionadas<br />
<strong>en</strong> dichas quejas como presuntas responsables <strong>de</strong> hechos vio<strong>la</strong>torios a los<br />
<strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> fueron:<br />
• el Instituto Nacional <strong>de</strong> Migración, con 311 <strong>de</strong>nuncias;<br />
• autorida<strong>de</strong>s municipales, con 86 <strong>de</strong>nuncias;<br />
• <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Exteriores, con 58 <strong>de</strong>nuncias;<br />
• <strong>la</strong> Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República (incluye <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Investigación),<br />
con 40 <strong>de</strong>nuncias;<br />
• <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Seguridad Pública (incluye <strong>la</strong> Policía Fe<strong>de</strong>ral Prev<strong>en</strong>tiva),<br />
con 30 <strong>de</strong>nuncias;<br />
• <strong>la</strong>s Secretarías <strong>de</strong> Seguridad Pública Estatales, con 28 <strong>de</strong>nuncias;<br />
• <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional, con 13 <strong>de</strong>nuncias,<br />
• <strong>la</strong> Comisión Mexicana <strong>de</strong> Ayuda a Refugiados, con 4 <strong>de</strong>nuncias.<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
Los migrantes<br />
c<strong>en</strong>troamericanos <strong>en</strong><br />
territorio mexicano, tanto<br />
los docum<strong>en</strong>tados como los<br />
indocum<strong>en</strong>tados, pres<strong>en</strong>tan<br />
un estado <strong>de</strong> in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión<br />
que propicia abusos<br />
a<strong>la</strong>rmantes y, <strong>de</strong> manera<br />
parale<strong>la</strong>, hace que los<br />
afectados no <strong>de</strong>nunci<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
vejaciones que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong>.<br />
7
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
En el 2005 el C<strong>en</strong>tro<br />
Fray Matías <strong>en</strong>trevistó<br />
a 38 migrantes <strong>en</strong> el<br />
Albergue Belén, una<br />
casa <strong>de</strong>l migrante<br />
localizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
Tapachu<strong>la</strong> y el 68% <strong>de</strong><br />
los <strong>en</strong>trevistados indicó<br />
haber sufrido extorsión,<br />
agresiones físicas y abusos<br />
psicológicos por parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s que les<br />
interceptaron.<br />
8<br />
A<strong>de</strong>más, cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Seguridad Pública Estatal más <strong>de</strong>nunciada<br />
fue <strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiapas, con 7 m<strong>en</strong>ciones.<br />
Asimismo, <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Procuraduría <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong><br />
(PDHG) <strong>en</strong> El Carm<strong>en</strong> reportó que el 25% <strong>de</strong> los migrantes que había <strong>en</strong>trevistado<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su <strong>de</strong>portación <strong>de</strong> México manifestó haber sido víctima <strong>de</strong> abusos 24 .<br />
El 26% <strong>de</strong> dichos abusos ocurrió <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> y el 74% <strong>en</strong> México. Los seña<strong>la</strong>dos<br />
como responsables <strong>de</strong> dichas vio<strong>la</strong>ciones son:<br />
• el Instituto Nacional <strong>de</strong> Migración: el 47% <strong>de</strong> los casos;<br />
• los coyotes: el 26%;<br />
• <strong>la</strong> Policía Fe<strong>de</strong>ral: el 15%;<br />
• <strong>la</strong>s maras: el 6%;<br />
• <strong>la</strong> Policía Judicial: el 6%,<br />
• <strong>la</strong> Policía Sectorial/Seguridad Pública <strong>de</strong>l Estado, <strong>la</strong> Policía Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Caminos<br />
(que forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía Fe<strong>de</strong>ral Prev<strong>en</strong>tiva <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999), <strong>la</strong> Policía<br />
Municipal o el Ejército: m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 6%.<br />
El Grupo Beta <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, <strong>en</strong>tidad fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia al migrante, da cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> 110 <strong>de</strong>nuncias <strong>en</strong> el 2003 y 35 <strong>de</strong>nuncias <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>ero y junio <strong>de</strong>l 2004 pres<strong>en</strong>tadas<br />
ante el Ministerio Público por extorsión, abuso <strong>de</strong> autoridad, golpes, <strong>de</strong>comiso<br />
<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos y vio<strong>la</strong>ción sexual, seña<strong>la</strong>ndo como autorida<strong>de</strong>s responsables a <strong>la</strong><br />
Policía Fe<strong>de</strong>ral Prev<strong>en</strong>tiva, <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Investigación y <strong>la</strong> Policía Sectorial/Seguridad<br />
Pública <strong>de</strong>l Estado.<br />
Asimismo, <strong>en</strong> el 2005 el C<strong>en</strong>tro Fray Matías <strong>en</strong>trevistó a 38 migrantes <strong>en</strong> el Albergue<br />
Belén, una casa <strong>de</strong>l migrante localizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong> y el 68%<br />
<strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados indicó haber sufrido extorsión, agresiones físicas y abusos psicológicos<br />
por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s que les interceptaron. Entre <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />
seña<strong>la</strong>das se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran el Ejército, <strong>la</strong> Policía Municipal, <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong><br />
Investigación, el INM, <strong>la</strong> Policía Sectorial y <strong>la</strong> Policía Fe<strong>de</strong>ral Prev<strong>en</strong>tiva 25 .<br />
Finalm<strong>en</strong>te, un estudio concluido <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> T<strong>en</strong>osique, <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> Tabasco,<br />
estableció que hay tres grupos principales responsables <strong>de</strong> los numerosos malos<br />
tratos hacia los migrantes que llegan a México <strong>de</strong>s<strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica, <strong>en</strong> este caso<br />
por <strong>la</strong> vía El Naranjo-El Ceibo-T<strong>en</strong>osique:<br />
• grupos criminales (bandas, pandil<strong>la</strong>s, polleros, etc.), responsables <strong>de</strong>l 47,5%<br />
<strong>de</strong> los abusos;<br />
• policías locales, responsables <strong>de</strong>l 15,2%; y<br />
• ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> migración, también responsables <strong>de</strong>l 15,2% 26 .
DETENCIÓN ILEGAL<br />
VIOLACIÓN DEL ARTÍCULO 9 DEL PACTO Y DEL ARTÍCULO 7 DE LA CONVENCIÓN AMERICANA<br />
<strong>La</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>de</strong> los migrantes por parte<br />
<strong>de</strong>l Estado ocurr<strong>en</strong> durante el proceso <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y expulsión.<br />
<strong>La</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones ocurre <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México: <strong>en</strong> los estados<br />
<strong>de</strong> Chiapas, Tabasco, Veracruz y <strong>en</strong> el Istmo <strong>de</strong> Tehuantepec 27 . No se realizan <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> línea fronteriza, sino <strong>en</strong> los numerosos ret<strong>en</strong>es que cruzan <strong>la</strong>s rutas <strong>de</strong> los y <strong>la</strong>s<br />
migrantes, o bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> operativos especiales. Otra ruta <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to es <strong>la</strong> que<br />
sigue el ferrocarril utilizado por los migrantes para viajar hacia el norte <strong>de</strong>l país 28 .<br />
Los operativos <strong>en</strong> territorio mexicano han increm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> nuevos<br />
programas financiados <strong>en</strong> parte por los Estados Unidos, tal como el “Programa<br />
<strong>de</strong> Repatriación Or<strong>de</strong>nada y Segura”, que buscan <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong><br />
migrantes <strong>en</strong> México, antes <strong>de</strong> que llegu<strong>en</strong> a <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> norte <strong>de</strong> México con los<br />
Estados Unidos.<br />
El abogado Ricardo <strong>La</strong>gunes Gasca <strong>de</strong>scribe los operativos realizados por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />
mexicanas:<br />
Se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n como una auténtica cacería <strong>de</strong> personas.... [S]e caracterizan<br />
por el uso excesivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong>splegado por los cuerpos policíacos<br />
y ag<strong>en</strong>tes migratorios… A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agresiones físicas, los servidores<br />
públicos que participan <strong>en</strong> los operativos, sin ningún tipo <strong>de</strong> ética ni capacitación<br />
<strong>en</strong> Derechos Humanos, agre<strong>de</strong>n verbal y psicológicam<strong>en</strong>te a los<br />
migrantes, lo cual se traduce <strong>en</strong> tratos in<strong>humanos</strong> que at<strong>en</strong>tan contra su<br />
<strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> vida y a su integridad personal 29 .<br />
Caso<br />
Operativo <strong>de</strong>l 30 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2008<br />
El 30 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2008, cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> <strong>La</strong>s Palmas, estado <strong>de</strong> Oaxaca, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> con<br />
Chiapas, se realizó por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s un operativo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong>l tr<strong>en</strong>. El operativo se <strong>de</strong>sarrolló<br />
con un alto nivel <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia hacia los migrantes que eran “cazados” por los elem<strong>en</strong>tos policíacos<br />
y militares. En el tr<strong>en</strong>, acompañaba a los migrantes y realizaba <strong>en</strong>trevistas un <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>humanos</strong> <strong>de</strong> nacionalidad mexicana que vive, con resi<strong>de</strong>ncia legal, <strong>en</strong> Estados Unidos. Antes <strong>de</strong> ser<br />
am<strong>en</strong>azado y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido, este <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor logró captar imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l operativo viol<strong>en</strong>to y escon<strong>de</strong>r <strong>la</strong> memoria<br />
<strong>de</strong> su cámara <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong>l tr<strong>en</strong>.<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
<strong>La</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>humanos</strong> <strong>de</strong> los migrantes<br />
no se realizan <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea<br />
fronteriza, sino <strong>en</strong> los<br />
numerosos ret<strong>en</strong>es que<br />
cruzan <strong>la</strong>s rutas <strong>de</strong> los y<br />
<strong>la</strong>s migrantes, o bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
operativos especiales. Otra<br />
ruta <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to es<br />
<strong>la</strong> que sigue el ferrocarril<br />
utilizado por los migrantes<br />
para viajar hacia el norte<br />
<strong>de</strong>l país.<br />
9
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
En los últimos años, <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones arbitrarias<br />
<strong>de</strong> migrantes—tanto<br />
docum<strong>en</strong>tados como<br />
indocum<strong>en</strong>tados—se han<br />
increm<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> forma<br />
expon<strong>en</strong>cial. De 2002<br />
al 2005 el número <strong>de</strong><br />
extranjeros <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos por<br />
el Instituto Nacional <strong>de</strong><br />
Migración subió 74%,<br />
a 240,269 personas.<br />
10<br />
Caso<br />
Operativo <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2005<br />
En horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2005 <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, se realizó un operativo “sorpresa”<br />
por elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s policías <strong>de</strong> Seguridad Pública <strong>de</strong>l Estado y Municipal. Se apostaron <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
cruceros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s calles aledañas a <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong>l ferrocarril para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er a migrantes que esperaban <strong>la</strong> salida<br />
<strong>de</strong>l tr<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa Chiapas-Mayab. Según versiones <strong>de</strong> testigos pres<strong>en</strong>ciales, el operativo se hizo con<br />
uso excesivo <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia. Los ag<strong>en</strong>tes “cazaban” literalm<strong>en</strong>te con armas <strong>de</strong> alto po<strong>de</strong>r a migrantes que<br />
corrían, a qui<strong>en</strong>es una vez daban alcance, los <strong>en</strong>cañonaban y <strong>de</strong>svestían, <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> tatuajes que los<br />
i<strong>de</strong>ntificaran como miembros <strong>de</strong> alguna “mara”, o los golpeaban por haber corrido.<br />
<strong>La</strong>s personas <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas— alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 900 según información proporcionada por el Grupo Beta— fueron<br />
llevadas a <strong>la</strong> Estación Migratoria <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>. Un conting<strong>en</strong>te <strong>de</strong> policías <strong>de</strong> Seguridad Pública <strong>de</strong>l Estado<br />
terminó <strong>la</strong>nzando gases <strong>la</strong>crimóg<strong>en</strong>os y golpeando a los que se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> el lugar. Según algunos<br />
testimonios recibidos por el C<strong>en</strong>tro Fray Matías, al m<strong>en</strong>os 50 personas fueron agredidas físicam<strong>en</strong>te con<br />
macanas <strong>la</strong>rgas, y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los migrantes se vieron afectados por los gases <strong>la</strong>crimóg<strong>en</strong>os. Dos mujeres<br />
resultaron intoxicadas y sufrieron <strong>de</strong>smayos, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s una mujer embarazada. Dos adolesc<strong>en</strong>tes<br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad, <strong>de</strong> 15 y 16 años, fueron golpeados por <strong>la</strong> policía y ja<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los pelos.<br />
En los últimos años, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones arbitrarias <strong>de</strong> migrantes—tanto docum<strong>en</strong>tados<br />
como indocum<strong>en</strong>tados—se han increm<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> forma expon<strong>en</strong>cial. De 2002<br />
al 2005 el número <strong>de</strong> extranjeros <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos por el Instituto Nacional <strong>de</strong> Migración<br />
subió 74%, a 240,269 personas 30 . A<strong>de</strong>más, numerosos ag<strong>en</strong>tes estatales, sin contar<br />
con <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida autorización ni <strong>la</strong> capacitación necesaria, realizan procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
verificación y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> migrantes 31 . Con frecu<strong>en</strong>cia se hac<strong>en</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones que<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> el aspecto físico, ac<strong>en</strong>to <strong>de</strong> voz, <strong>la</strong> actitud sospechosa o <strong>en</strong> un<br />
marcado nerviosismo <strong>de</strong>l sujeto, práctica que no ti<strong>en</strong>e sust<strong>en</strong>to legal pues es contraria<br />
al principio <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia 32 . <strong>La</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> dichas activida<strong>de</strong>s ilícitas son,<br />
inter alía, tratos in<strong>humanos</strong>, prolongada <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción arbitraria y separación familiar.<br />
Jóv<strong>en</strong>es migrantes, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, sufr<strong>en</strong> un alto grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones ilegales y trato<br />
discriminatorio si portan tatuajes o si se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran reunidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vía pública, ya que<br />
se presume que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a pandil<strong>la</strong>s (ver sección “H: <strong>La</strong> problemática particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />
los jóv<strong>en</strong>es”).<br />
Únicam<strong>en</strong>te el Instituto Nacional <strong>de</strong> Migración y <strong>la</strong> nuevam<strong>en</strong>te reestructurada Policía<br />
Fe<strong>de</strong>ral están facultados para llevar a cabo procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> verificación y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> migrantes. Esta facultad correspondía anteriorm<strong>en</strong>te sólo al INM y a <strong>la</strong><br />
Policía Fe<strong>de</strong>ral Prev<strong>en</strong>tiva (PFP), pero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma a <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Seguridad<br />
Pública <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> Seguridad, <strong>la</strong> PFP, <strong>la</strong><br />
Policía Fe<strong>de</strong>ral y <strong>la</strong> Policía Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Caminos se han integrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma corporación<br />
policíaca <strong>de</strong>nominada “Policía Fe<strong>de</strong>ral”.<br />
De acuerdo con el artículo 73 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción (LGP), co<strong>la</strong>boraciones<br />
con otras ag<strong>en</strong>cias están previstas únicam<strong>en</strong>te a solicitud <strong>de</strong>l propio INM para
actuar <strong>en</strong> casos concretos. Según <strong>la</strong> CNDH, <strong>de</strong> ninguna forma se pue<strong>de</strong> interpretar<br />
el referido artículo como una <strong>de</strong>legación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> verificación a<br />
otras autorida<strong>de</strong>s estatales 33 .<br />
Nacionalidad /<br />
Autoridad<br />
Tab<strong>la</strong> 3: Autoridad que intervi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong>l estatus migratorio<br />
Policía<br />
Fe<strong>de</strong>ral Migración<br />
Marzo – Junio 2004. 34<br />
Policía<br />
Municipal Ejército<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
Policía<br />
Judicial Otros S/D Total<br />
Guatemaltecos 4 10 0 2 5 1 0 22<br />
Hondureños 30 77 11 11 16 12 3 160<br />
Nicaragü<strong>en</strong>ses 4 12 2 1 1 2 0 22<br />
Salvadoreños 52 13 8 14 4 1 2 94<br />
Total 90 113 21 29 26 16 5 298<br />
Fu<strong>en</strong>te: GREDEMIG<br />
Asimismo, se <strong>de</strong>staca que <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cias privadas, <strong>de</strong> seguridad, lleva<br />
a un más difícil control <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y expulsión <strong>de</strong> migrantes y abre <strong>la</strong><br />
puerta a más abusos y acciones arbitrarias 35 .<br />
Por otra parte, cabe notar que <strong>en</strong> el 2007 se increm<strong>en</strong>tó el número <strong>de</strong> secuestros <strong>de</strong><br />
migrantes 36 . Si bi<strong>en</strong> los victimarios fueron <strong>en</strong> su mayoría personas particu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong><br />
respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s no ha sido sufici<strong>en</strong>te para prev<strong>en</strong>ir tales actos ilícitos y<br />
sancionar a los responsables.<br />
Caso<br />
Secuestro <strong>de</strong> ciudadanos cubanos, 11 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008<br />
El 11 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong>l 2008, 33 migrantes cubanos fueron “rescatados” (o secuestrados) <strong>de</strong> <strong>la</strong> custodia <strong>de</strong>l<br />
INM durante su tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Cancún a Tapachu<strong>la</strong>. Se <strong>de</strong>sconoce cuál fue el grupo armado responsable<br />
<strong>de</strong>l operativo pero se <strong>de</strong>nunció <strong>la</strong> colusión <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l INM <strong>en</strong> el secuestro <strong>de</strong> los migrantes bajo su<br />
cargo. El 24 <strong>de</strong> junio, el secretario <strong>de</strong> Gobernación, Juan Camilo Mouriño, anunció que Vic<strong>en</strong>te Pompilio<br />
Montesinos Pérez, <strong>de</strong>legado regional <strong>en</strong> Quintana Roo <strong>de</strong>l INM, y Jorge Luis T<strong>en</strong>orio, sub<strong>de</strong>legado <strong>en</strong><br />
Chetumal, fueron separados <strong>de</strong> sus cargos. Los cubanos fueron posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contrados, el 18 <strong>de</strong><br />
julio, <strong>en</strong> Estados Unidos.<br />
Convi<strong>en</strong>e concluir esta parte citando <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia bi<strong>en</strong> establecida <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corte<br />
Interamericana <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia: “nadie pue<strong>de</strong> verse privado <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad sino por <strong>la</strong>s<br />
causas, casos o circunstancias expresam<strong>en</strong>te tipificadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley, pero, a<strong>de</strong>más, con<br />
estricta sujeción a los procedimi<strong>en</strong>tos objetivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma”. Asimismo,<br />
“nadie pue<strong>de</strong> ser sometido a <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción por causas y métodos que—aun calificados<br />
<strong>de</strong> legales—puedan reputarse como incompatibles con el respeto a los <strong>de</strong>rechos<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l individuo por ser, <strong>en</strong>tre otras cosas, irrazonables, imprevisibles o<br />
faltos <strong>de</strong> proporcionalidad” 37 .<br />
<strong>La</strong> contratación <strong>de</strong><br />
ag<strong>en</strong>cias privadas <strong>de</strong><br />
seguridad, lleva a un más<br />
difícil control <strong>de</strong>l proceso<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y expulsión<br />
<strong>de</strong> migrantes y abre <strong>la</strong><br />
puerta a más abusos y<br />
acciones arbitrarias.<br />
11
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
Se conoce <strong>de</strong> un número<br />
dramático <strong>de</strong> migrantes<br />
lesionados, atropel<strong>la</strong>dos<br />
y amputados durante los<br />
operativos que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas<br />
férreas. Por ejemplo, cifras<br />
oficiales reportan 85<br />
muti<strong>la</strong>dos sólo <strong>en</strong> el 2004.<br />
12<br />
INTEGRIDAD PERSONAL<br />
VIOLACIÓN DEL ARTÍCULO 7 DEL PACTO Y DEL ARTÍCULO 5 DE LA CONVENCIÓN AMERICANA<br />
Tal como se señaló antes, durante el proceso <strong>de</strong> verificación, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y expulsión los<br />
migrantes frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sufr<strong>en</strong> todo tipo <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, tratos crueles y <strong>de</strong>gradantes,<br />
hostigami<strong>en</strong>tos y abusos sexuales por parte <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes estatales 38 . Dichos ag<strong>en</strong>tes son<br />
oficiales <strong>de</strong> migración, así como elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía y <strong>de</strong>l ejército.<br />
Desafortunadam<strong>en</strong>te existe muy poca docum<strong>en</strong>tación sobre abusos sexuales, tanto<br />
por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>de</strong>nuncia como por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> investigación estatal. Sin embargo,<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong>l estudio “Viol<strong>en</strong>cia y mujeres migrantes <strong>en</strong> México”, realizado<br />
por <strong>la</strong> organización Sin Fronteras <strong>en</strong> el 2004, 65 mujeres <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tro y Sur América 39<br />
reportaron haber sufrido abuso físico, psicológico y/o sexual por parte <strong>de</strong>:<br />
• <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s migratorias (23.3%);<br />
• <strong>la</strong> Policía Fe<strong>de</strong>ral Prev<strong>en</strong>tiva (10%);<br />
• <strong>la</strong> Policía Judicial 40 (10%);<br />
• <strong>la</strong>s Policías municipales (10%);<br />
• el Ejército (6.6%);<br />
• y el 33.3% dijeron no po<strong>de</strong>r i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> corporación a <strong>la</strong> cual pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong><br />
sus agresores 41 .<br />
Se conoce <strong>de</strong> un número dramático <strong>de</strong> migrantes lesionados, atropel<strong>la</strong>dos y amputados<br />
durante los operativos que ocurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas férreas. Por<br />
ejemplo, cifras oficiales reportan 85 muti<strong>la</strong>dos sólo <strong>en</strong> el 2004. 42. A<strong>de</strong>más hay reportes<br />
que el número <strong>de</strong> amputados subió el 50% <strong>en</strong> el 2004 respecto <strong>de</strong> 2005 43 . Estos<br />
operativos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas policíacas bajo <strong>la</strong>s ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong>l Instituto<br />
Nacional <strong>de</strong> Migración y también por otros grupos policíacos y por grupos <strong>de</strong><br />
seguridad privada re<strong>la</strong>cionados a <strong>la</strong>s empresas ferrocarrileras.<br />
El Albergue Jesús el Bu<strong>en</strong> Pastor <strong>de</strong>l Pobre y <strong>de</strong>l Migrante <strong>en</strong> Tapachu<strong>la</strong>, que se especializa<br />
<strong>en</strong> hospedar y apoyar a los migrantes lesionados, indica que se reportan hasta<br />
25 muti<strong>la</strong>ciones cada vez que el tr<strong>en</strong> pasa por <strong>la</strong> zona.<br />
Caso<br />
Operativo Chauite<br />
Un ejemplo reci<strong>en</strong>te ocurrió el 10 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2007 cerca <strong>de</strong> Chauite, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>en</strong>tre Chiapas y<br />
Oaxaca, don<strong>de</strong> policías fe<strong>de</strong>rales y personal <strong>de</strong>l INM interceptaron un ferrocarril <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea Chiapas-<br />
Mayab <strong>en</strong> el que viajaba medio mil<strong>la</strong>r <strong>de</strong> migrantes c<strong>en</strong>troamericanos. Más <strong>de</strong> ci<strong>en</strong> personas fueron<br />
<strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas y cuatro hospitalizadas. Los migrantes <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos reportaron haber sido golpeados por los<br />
policías, empujados bajo <strong>de</strong>l tr<strong>en</strong> e incluso algunos sufrieron amputaciones 44 .
Según <strong>la</strong> CNDH, <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero a octubre <strong>de</strong> 2005, 1,500 migrantes sufrieron lesiones<br />
graves al caer <strong>de</strong> tr<strong>en</strong>es, <strong>de</strong> los cuales una c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>a tuvieron que ser amputados. En<br />
unos casos, migrantes <strong>de</strong>nunciaron que <strong>la</strong> policía les había tirado <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> tr<strong>en</strong>es <strong>en</strong><br />
movimi<strong>en</strong>to, lesionándoles para evitar su huida 45 .<br />
En cuanto a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción 46 , algunos migrantes han reportado abusos<br />
verbales y físicos, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> cárceles comunes y hacinami<strong>en</strong>to, así como faltas importantes<br />
<strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e, agua potable, comida, at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud y medicam<strong>en</strong>tos 47 .<br />
Tab<strong>la</strong> 4: D<strong>en</strong>uncias respecto a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, 2004. 48<br />
D<strong>en</strong>uncia Veces <strong>de</strong>nunciada<br />
% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />
que lo <strong>de</strong>nuncian<br />
Det<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> cárceles comunes 128 43<br />
Falta <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación 132 44,3<br />
Falta <strong>de</strong> agua 117 39,3<br />
Falta <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e 156 52,3<br />
Falta <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción medica 80 26,8<br />
Hacinami<strong>en</strong>to 73 24,5<br />
Agresiones verbales 65 21,8<br />
Agresiones física 46 15,4<br />
Otras 7 2,3<br />
Total 804 100<br />
Fu<strong>en</strong>te: GREDEMIG<br />
De acuerdo con el informe especial <strong>de</strong> <strong>la</strong> CNDH sobre <strong>la</strong> materia, <strong>la</strong>s condiciones<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones migratorias ha mejorado, pero <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral persist<strong>en</strong> diversas insufici<strong>en</strong>cias:<br />
Concretam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s estaciones migratorias carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad insta<strong>la</strong>da<br />
necesaria para albergar <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> dignidad a los asegurados,<br />
al no contar con áreas específicas que permitan <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> hombres,<br />
mujeres, m<strong>en</strong>ores, familias, <strong>en</strong>fermos psiquiátricos e infectocontagiosos; <strong>de</strong><br />
igual manera, no guardan dichas insta<strong>la</strong>ciones el estado óptimo <strong>de</strong> servicio<br />
para el que están <strong>de</strong>stinadas y no se observan condiciones <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e,<br />
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción, iluminación y áreas <strong>de</strong> esparcimi<strong>en</strong>to ni al aire<br />
libre; asimismo, el servicio <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación llega a no ser proporcionado<br />
con <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida oportunidad, calidad y sufici<strong>en</strong>cia.<br />
A<strong>de</strong>más, muchas casetas migratorias tampoco cu<strong>en</strong>tan con personal fem<strong>en</strong>ino para<br />
<strong>la</strong> custodia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aseguradas 49 , ni con colchones y cobertores para todos los asegurados.<br />
En <strong>la</strong>s Casetas <strong>de</strong> Verificación Migratoria <strong>de</strong> Huehuetán y <strong>de</strong> El Hueyate, <strong>en</strong> el<br />
municipio <strong>de</strong> Huixt<strong>la</strong>, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Caseta <strong>de</strong> Echegaray, <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Pijijiapan, no<br />
cu<strong>en</strong>tan con servicio telefónico.<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
En cuanto a <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción,<br />
algunos migrantes han<br />
reportado abusos verbales<br />
y físicos, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>en</strong><br />
cárceles<br />
comunes y hacinami<strong>en</strong>to,<br />
así como faltas importantes<br />
<strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e, agua potable,<br />
comida, at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud<br />
y medicam<strong>en</strong>tos.<br />
13
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
Niveles cada vez mayor<br />
<strong>de</strong> pobreza, <strong>de</strong> VIH/SIDA<br />
y <strong>de</strong> trata <strong>de</strong> personas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> indican que<br />
<strong>la</strong> región está pasando<br />
por una <strong>crisis</strong> social <strong>de</strong><br />
dim<strong>en</strong>siones preocupantes.<br />
14<br />
DERECHO A LA VIDA<br />
VIOLACIÓN DEL ARTÍCULO 6 DEL PACTO Y DEL ARTÍCULO 4 DE LA CONVENCIÓN AMERICANA<br />
Es a<strong>la</strong>rmante <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y muertes ocurridos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> 50 . No exist<strong>en</strong> cifras oficiales sobre el número <strong>de</strong> muertos, aunque<br />
se ha estimado <strong>en</strong> 400 por año a partir <strong>de</strong>l 2005 51 . Durante el año 2004, el C<strong>en</strong>tro<br />
Fray Matías registró 64 muertes <strong>de</strong> migrantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona costera <strong>de</strong> Chiapas, principalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>bido a acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tr<strong>en</strong>. También, es difícil evaluar el número <strong>de</strong><br />
migrantes muertos a manos <strong>de</strong> asaltantes. Ante semejante falta <strong>de</strong> información, se<br />
percibe el poco interés que el costo humano <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración ha <strong>de</strong>spertado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s mexicanas y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s consu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> sus países <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> 52 .<br />
Asimismo, niveles cada vez mayor <strong>de</strong> pobreza, <strong>de</strong> VIH/SIDA y <strong>de</strong> trata <strong>de</strong> personas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> indican que <strong>la</strong> región está pasando por una <strong>crisis</strong> social <strong>de</strong><br />
dim<strong>en</strong>siones preocupantes 53 . Fr<strong>en</strong>te esta situación, el Estado mexicano ti<strong>en</strong>e que<br />
respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> una forma multidim<strong>en</strong>sional. Se recuerda que el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> vida,<br />
según <strong>la</strong> Corte Interamericana, compr<strong>en</strong><strong>de</strong> no sólo el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> todo ser humano<br />
<strong>de</strong> no ser privado <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida arbitrariam<strong>en</strong>te, sino también el <strong>de</strong>recho a que no se<br />
g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> condiciones que le impidan o dificult<strong>en</strong> el acceso a una exist<strong>en</strong>cia digna 54 .<br />
En este s<strong>en</strong>tido, el Estado ti<strong>en</strong>e el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> adoptar medidas positivas, concretas y<br />
ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a una vida digna, <strong>en</strong> especial cuando se trata<br />
<strong>de</strong> personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> vulnerabilidad y riesgo, tales como mujeres y jóv<strong>en</strong>es<br />
migrantes, cuya at<strong>en</strong>ción se vuelve prioritaria.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo al <strong>de</strong>recho a una vida digna, se ti<strong>en</strong>e también que consi<strong>de</strong>rar<br />
el <strong>de</strong>recho a una sepultura digna. Se ha <strong>de</strong>nunciado a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
estado <strong>de</strong> Chiapas por <strong>la</strong> sepultura <strong>en</strong> fosas comunes <strong>de</strong> cuerpos <strong>de</strong> migrantes no<br />
i<strong>de</strong>ntificados y no rec<strong>la</strong>mados. Para respon<strong>de</strong>r a este problema, el GREDEMIG<br />
ha apoyado <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> CARECE, organización <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong><br />
<strong>de</strong> El Salvador, <strong>de</strong> conformar una base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> los migrantes fallecidos<br />
para po<strong>de</strong>r permitir su i<strong>de</strong>ntificación. Esta necesidad nace <strong>de</strong>l hecho que muchos<br />
migrantes <strong>en</strong> tránsito ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poca comunicación con sus familiares y que esos últimos<br />
constatan tardíam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición o <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> sus pari<strong>en</strong>tes. Una base<br />
<strong>de</strong> datos con fotografías permitiría apoyar a los familiares que buscan resolver <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> los migrantes fallecidos y, <strong>en</strong> algunos casos, <strong>la</strong> repatriación <strong>de</strong> los<br />
cuerpos hacia sus lugares <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. <strong>La</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />
y <strong>la</strong> sepultura <strong>en</strong> fosas comunes sin i<strong>de</strong>ntificación queda como <strong>la</strong> última vio<strong>la</strong>ción a<br />
sus <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>de</strong> muchos migrantes que fallec<strong>en</strong> <strong>en</strong> México.
DERECHO A LA PROPIEDAD<br />
VIOLACIÓN DEL ARTÍCULO 21 DE LA CONVENCIÓN AMERICANA<br />
<strong>La</strong> vio<strong>la</strong>ción al <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad es una realidad diaria <strong>de</strong>l migrante <strong>en</strong><br />
tránsito hacia el norte. En muchos casos si los migrantes no llevan docum<strong>en</strong>tos<br />
que acredit<strong>en</strong> su legal estancia <strong>en</strong> el país, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s les exig<strong>en</strong> dinero para<br />
<strong>de</strong>jarlos pasar. Su negativa es correspondida con am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> cárcel o <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones<br />
prolongadas.<br />
De todos los migrantes <strong>en</strong>trevistados <strong>en</strong> el 2005 por el C<strong>en</strong>tro Fray Matías <strong>en</strong> el<br />
Albergue Belén <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, el 80% había sufrido extorsión y robo por parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s. Asimismo, se reportan robos y extorsiones por parte <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong>:<br />
• el ejército, acantonado <strong>en</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> <strong>de</strong>l río Suchiate <strong>en</strong> Ciudad Hidalgo y el<br />
retén militar perman<strong>en</strong>te que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> este municipio<br />
(<strong>en</strong> el 30% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias);<br />
• <strong>la</strong> Policía Municipal <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong> Ciudad Hidalgo, Cacahoatán y<br />
Tuxt<strong>la</strong> Chico, <strong>en</strong> Chiapas 55 ;<br />
• <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Investigación (AFI) <strong>en</strong> Ciudad Hidalgo y <strong>en</strong> el Pu<strong>en</strong>te<br />
Fronterizo <strong>de</strong> Talismán, Tuxt<strong>la</strong> Chico, Chiapas (el 10%);<br />
• el INM (el 30%); y,<br />
• <strong>la</strong> Policía Sectorial/Seguridad Pública <strong>de</strong>l Estado (el 10%) 56 .<br />
Con base <strong>en</strong> <strong>en</strong>trevistas <strong>de</strong> monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> realizadas<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación migratoria Siglo XXI <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proyecto “Migración<br />
y <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong>. Estudios exploratorios sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los migrantes <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong>”, el C<strong>en</strong>tro Fray Matías reporta que muchos casos <strong>de</strong> extorsión por<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s no se <strong>de</strong>nuncian por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los procesos<br />
migratorios. En su mayor parte, son mujeres <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>nuncian no compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
por qué están <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idas si han pagado el “impuesto <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada” para transitar por<br />
México. Cre<strong>en</strong> haber pagado un impuesto al haber sido víctimas <strong>de</strong> extorsión<br />
por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s. A<strong>de</strong>más, es importante <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> corrupción<br />
g<strong>en</strong>eralizada por parte <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s ha llevado a los migrantes a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s<br />
extorsiones como un gasto “normal”. Los migrantes sab<strong>en</strong> que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> traer dinero<br />
para pasar librem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s casetas migratorias.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, datos reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l registro <strong>de</strong>l Hogar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia permit<strong>en</strong><br />
conocer un poco más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones bajo <strong>la</strong>s cuales transitan los migrantes <strong>en</strong><br />
los 300 kilómetros que separan <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Arriaga <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> con Guatema<strong>la</strong>.<br />
Los datos evi<strong>de</strong>ncian que 50% <strong>de</strong> los migrantes que se internan <strong>en</strong> el Hogar <strong>de</strong>nuncian<br />
haber sido víctima <strong>de</strong> algún <strong>de</strong>lito, <strong>de</strong> los cuales el robo, tanto por <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes<br />
como por autorida<strong>de</strong>s, es el más común.<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
A<strong>de</strong>más, es importante<br />
<strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> corrupción<br />
g<strong>en</strong>eralizada por parte <strong>de</strong><br />
autorida<strong>de</strong>s ha llevado a<br />
los migrantes a consi<strong>de</strong>rar<br />
<strong>la</strong>s extorsiones como<br />
un gasto “normal”. Los<br />
migrantes sab<strong>en</strong> que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
traer dinero para pasar<br />
librem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s casetas<br />
migratorias.<br />
15
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
El lugar más <strong>de</strong>nunciado<br />
es <strong>La</strong> Arrocera, que se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el camino<br />
que se aleja <strong>de</strong> <strong>la</strong> carretera<br />
para pasar atrás <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
caseta migratoria <strong>de</strong><br />
Huixt<strong>la</strong>.<br />
16<br />
Porc<strong>en</strong>taje<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
7%<br />
3,5%<br />
10%<br />
■ Robo 94,08%<br />
■ Extorsión 0,38%<br />
■ Cobro excesivo <strong>de</strong> transporte 1,08%<br />
■ Más <strong>de</strong> 1 problema 1,97%<br />
■ Lesiones 0,19%<br />
■ Otro 2,29%<br />
Gráfi co 3: Delitos <strong>de</strong>nunciados, Enero-Junio 2007.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Hogar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia<br />
Los datos <strong>de</strong>l registro permit<strong>en</strong> también i<strong>de</strong>ntifi car, según <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias <strong>de</strong> los migrantes,<br />
los “focos rojos” don<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong> los <strong>de</strong>litos <strong>en</strong> el camino. El lugar más <strong>de</strong>nunciado<br />
es <strong>La</strong> Arrocera, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el camino que se aleja <strong>de</strong> <strong>la</strong> carretera para<br />
pasar atrás <strong>de</strong> <strong>la</strong> caseta migratoria <strong>de</strong> Huixt<strong>la</strong>. Este lugar es ampliam<strong>en</strong>te conocido<br />
por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s que se niegan a actuar para evitar esos <strong>de</strong>litos. Queda así<br />
impune <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes por omisión <strong>de</strong>l Estado.<br />
Gráfi co 4: Lugar don<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong> los problemas <strong>de</strong>nunciados, Enero-Junio 2007.<br />
28%<br />
10%<br />
8%<br />
4%<br />
3,5%<br />
3% 3%<br />
3%<br />
2% 2% 2%<br />
0,5% 0,5% 0,5% 0,5%<br />
Arriaga<br />
Huehetán<br />
Cd. Hidalgo<br />
Echegray<br />
Guatema<strong>la</strong><br />
Huixt<strong>la</strong><br />
<strong>La</strong> Arrocera<br />
Mapastepec<br />
Más <strong>de</strong> 1 lugar<br />
Obregón<br />
Tapachu<strong>la</strong><br />
Pijijiapan<br />
Tecún<br />
Tonalá<br />
Transportes<br />
Frontera<br />
No se sabe<br />
Huehet<strong>en</strong>ango<br />
Otro<br />
8%<br />
Fu<strong>en</strong>te: Hogar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia
DEBIDO PROCESO Y PROTECCIÓN JUDICIAL<br />
VIOLACIÓN DEL ARTÍCULO 14 DEL PACTO Y DE LOS ARTÍCULOS 8 Y 25 DE LA CONVENCIÓN<br />
AMERICANA<br />
<strong>La</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas públicas no autorizadas para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción migrante<br />
g<strong>en</strong>era numerosos abusos al <strong>de</strong>bido proceso legal, tales como vio<strong>la</strong>ciones al<br />
<strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> presunción <strong>de</strong> inoc<strong>en</strong>cia 57 . A<strong>de</strong>más, una vez iniciados procedimi<strong>en</strong>tos<br />
p<strong>en</strong>ales o administrativos contra los migrantes, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te son privados <strong>de</strong> una<br />
variedad <strong>de</strong> garantías judiciales:<br />
• el <strong>de</strong>recho a ser oído;<br />
• el <strong>de</strong>recho a ser repres<strong>en</strong>tado;<br />
• el <strong>de</strong>recho a recurrir <strong>de</strong>l fallo ante juez o tribunal superior;<br />
• el <strong>de</strong>recho a procedimi<strong>en</strong>tos individualizados <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> expulsiones colectivas;<br />
• el <strong>de</strong>recho a ser asistido por un traductor o intérprete;<br />
• el <strong>de</strong>recho a conocer <strong>la</strong>s acusaciones y t<strong>en</strong>er copia <strong>de</strong> su expedi<strong>en</strong>te;<br />
• el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong>l caso <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>zo razonable y, por otra<br />
parte, con el tiempo a<strong>de</strong>cuado para <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong><br />
<strong>sur</strong>, los p<strong>la</strong>zos establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> LGP son frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te vio<strong>la</strong>dos, ya<br />
sea por di<strong>la</strong>ción in<strong>de</strong>bida o por un proceso acelerado, <strong>en</strong> contrav<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
dichos <strong>de</strong>rechos) 58 .<br />
De esta forma, se observa <strong>la</strong> falta g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l artículo 209 <strong>de</strong> <strong>la</strong> LGP<br />
que dispone lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
• <strong>la</strong> comunicación telefónica con <strong>la</strong> persona que se solicite,<br />
• <strong>la</strong> notificación a su repres<strong>en</strong>tante consu<strong>la</strong>r,<br />
• <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración mediante acta administrativa,<br />
• el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acusaciones <strong>en</strong> contra,<br />
• el acceso a una copia <strong>de</strong> su expedi<strong>en</strong>te,<br />
• <strong>la</strong> traducción,<br />
• un exam<strong>en</strong> médico, y<br />
• el <strong>de</strong>recho a ser visitado.<br />
Específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> notificación consu<strong>la</strong>r, el 86% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados <strong>de</strong><br />
un estudio <strong>de</strong> GREDEMIG <strong>de</strong>nunció que no se les notificó <strong>de</strong> su <strong>de</strong>recho a comunicarse<br />
con el consu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> su país. A<strong>de</strong>más, se ti<strong>en</strong>e que consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong> Estación<br />
Migratoria Siglo XXI está <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, una ciudad <strong>de</strong> mediano tamaño<br />
alejada <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Chiapas, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> que sólo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran oficinas consu<strong>la</strong>res<br />
<strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, El Salvador y Honduras. <strong>La</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras oficinas, aunque<br />
no impi<strong>de</strong> <strong>la</strong> notificación a sus repres<strong>en</strong>tantes consu<strong>la</strong>res, dificulta <strong>la</strong>s comunicaciones y<br />
<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los migrantes <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idos por el INM.<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
<strong>La</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
fuerzas públicas no<br />
autorizadas para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er<br />
a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción migrante<br />
g<strong>en</strong>era numerosos abusos<br />
al <strong>de</strong>bido proceso legal,<br />
tales como vio<strong>la</strong>ciones al<br />
<strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> presunción <strong>de</strong><br />
inoc<strong>en</strong>cia.<br />
17
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
Tal como afirmó <strong>la</strong><br />
Corte Interamericana<br />
<strong>de</strong> Derechos Humanos,<br />
correspon<strong>de</strong> al Estado<br />
reconocer <strong>la</strong> condición<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> los<br />
migrantes y adoptar<br />
medidas positivas al<br />
respecto para garantizar<br />
un <strong>de</strong>bido proceso legal.<br />
18<br />
Respecto al <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> justicia y a <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación legal, <strong>en</strong> los últimos años se ha<br />
restringido <strong>de</strong> forma notoria el acceso <strong>de</strong> abogados a <strong>la</strong>s estaciones migratorias. Por<br />
ejemplo, a varios <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Fray Matías y <strong>de</strong> Sin Fronteras se les han<br />
prohibido <strong>en</strong>trar a <strong>la</strong>s mismas 59 .<br />
Otra problemática grave y típica, que a <strong>la</strong> vez vio<strong>la</strong> el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
familia, ocurre con <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>te separación <strong>de</strong> familias, muchas veces <strong>de</strong> forma abrupta,<br />
durante los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>portación y expulsión. También se ha establecido <strong>la</strong><br />
modalidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>portar a los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad no acompañados, <strong>de</strong> forma colectiva<br />
y vía autorización consu<strong>la</strong>r. Esto ha implicado que <strong>en</strong> algunos casos al llegar sus familiares<br />
al consu<strong>la</strong>do los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad no sean <strong>en</strong>tregados a sus padres por haber<br />
sido <strong>de</strong>portados oficiosam<strong>en</strong>te 60.<br />
En conclusión, se <strong>de</strong>be <strong>en</strong>fatizar que el <strong>de</strong>bido proceso legal es un <strong>de</strong>recho que <strong>de</strong>be<br />
ser garantizado a toda persona, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su estatus migratorio. En<br />
este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> Corte Interamericana <strong>de</strong> Derechos Humanos ha indicado que el el<strong>en</strong>co<br />
<strong>de</strong> garantías mínimas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bido proceso legal se aplica <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>rechos y obligaciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n “civil, <strong>la</strong>boral, administrativo o <strong>de</strong> cualquier otro<br />
carácter” 61 . Esto reve<strong>la</strong> que el <strong>de</strong>bido proceso inci<strong>de</strong> sobre todos estos ór<strong>de</strong>nes y no<br />
sólo sobre el p<strong>en</strong>al.<br />
Tal como afirmó dicho Tribunal, correspon<strong>de</strong> al Estado reconocer <strong>la</strong> condición <strong>de</strong><br />
vulnerabilidad <strong>de</strong> los migrantes y adoptar medidas positivas al respecto para garantizar<br />
un <strong>de</strong>bido proceso legal. De tal manera, no basta con suministrar a los migrantes<br />
<strong>la</strong>s mismas garantías que gozan <strong>la</strong>s personas. Un bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> esta postura es <strong>la</strong><br />
circu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l 2006 emitida por el Comisionado <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Migración<br />
que permite a los migrantes indocum<strong>en</strong>tados que han sido victima <strong>de</strong> algún vio<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> regu<strong>la</strong>rizar su situación migratoria para po<strong>de</strong>r llevar a cabo<br />
el procedimi<strong>en</strong>to legal correspondi<strong>en</strong>te.<br />
LA PROBLEMÁTICA ESPECIFICA DE LA ESTACIÓN MIGRATORIA<br />
SIGLO XXI EN TAPACHULA<br />
Aunque se le i<strong>de</strong>ntifica como <strong>la</strong> estación migratoria más mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina,<br />
exist<strong>en</strong> graves <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación Migratoria<br />
Siglo XXI <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, Chiapas.<br />
Primero, aunque los migrantes asegurados t<strong>en</strong>gan el <strong>de</strong>recho a s<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>nuncia contra<br />
el INM y sus ag<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> este <strong>de</strong>recho y tampoco ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el tiempo para<br />
ejercerlo porque son <strong>de</strong>portados rápidam<strong>en</strong>te.<br />
También, <strong>en</strong> cuestiones re<strong>la</strong>tivas al respeto al <strong>de</strong>bido proceso legal, se reportan casos<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción ilegal a<strong>la</strong>rgada <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> solicitud <strong>de</strong> asilo <strong>en</strong> México.
Caso<br />
Jorge Luis Cruz Ar<strong>en</strong>cibia y Ya<strong>de</strong>li Espí Bermú<strong>de</strong>z, originarios <strong>de</strong> Cuba,<br />
solicitadores <strong>de</strong> asilo.<br />
El C<strong>en</strong>tro Fray Matías tuvo conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l caso <strong>de</strong>l señor Jorge Luis Cruz Ar<strong>en</strong>cibia y su esposa, <strong>la</strong><br />
señora Ya<strong>de</strong>li Espí Bermú<strong>de</strong>z, ambos <strong>de</strong> nacionalidad cubana. Estuvieron privados <strong>de</strong> su libertad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Estación Migratoria Siglo XXI durante más <strong>de</strong> 160 días, a pesar <strong>de</strong> haber pres<strong>en</strong>tado una solicitud <strong>de</strong><br />
otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> característica migratoria <strong>de</strong> no inmigrante refugiado a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
México y <strong>de</strong> no haber cometido <strong>de</strong>lito alguno.<br />
Hay otros reportes <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción prolongada <strong>de</strong> migrantes que han solicitado el refugio<br />
y según Human Rights Watch, <strong>la</strong> Comisión Mexicana <strong>de</strong> Ayuda a Refugiados<br />
no ha cumplido todavía sus promesas para reformar los procedimi<strong>en</strong>tos pertin<strong>en</strong>tes 62 .<br />
Esta <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción extremadam<strong>en</strong>te prolongada, <strong>en</strong> el referido caso y <strong>en</strong> cualquier otro,<br />
causa grave sufrimi<strong>en</strong>to moral y daños psíquicos.<br />
En cuestiones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias importantes<br />
es <strong>la</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica. En primer lugar, sólo hay dos turnos <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> un médico, por lo que <strong>la</strong> estación queda sin at<strong>en</strong>ción médica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 2:00pm a <strong>la</strong>s<br />
4:00pm y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 11:00pm a <strong>la</strong>s 7:00am. A<strong>de</strong>más, durante sus visitas <strong>de</strong> monitoreo, el<br />
C<strong>en</strong>tro Fray Matías constató graves problemas con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica que recib<strong>en</strong><br />
los migrantes asegurados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación Migratoria Siglo XXI, <strong>en</strong> vio<strong>la</strong>ción al artículo<br />
27 <strong>de</strong>l Acuerdo por el que se emit<strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas para el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
estaciones migratorias <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Migración. De estos problemas, los<br />
más graves <strong>de</strong> los cuales fue testigo repetitivam<strong>en</strong>te el C<strong>en</strong>tro Fray Matías son:<br />
• <strong>la</strong> revisión ina<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los migrantes a su internación a <strong>la</strong> estación;<br />
• <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos;<br />
• <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong>l turno matutino <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s 12:30 pm, aun cuando<br />
su turno termina a <strong>la</strong>s 2:00 pm;<br />
• <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> capacitación <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes migratorios <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> primeros<br />
auxilios;<br />
• <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica sin gestiones por parte <strong>de</strong> personal <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Fray<br />
Matías;<br />
• <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te a los paci<strong>en</strong>tes, el médico mirando más a su televisor<br />
que a los migrantes;<br />
• <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermería a<strong>de</strong>cuada para ofrecer un espacio <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso<br />
y at<strong>en</strong>ción a los paci<strong>en</strong>tes.<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
Hay otros reportes <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción prolongada<br />
<strong>de</strong> migrantes que han<br />
solicitado el refugio y<br />
según Human Rights<br />
Watch, <strong>la</strong> Comisión<br />
Mexicana <strong>de</strong> Ayuda a<br />
Refugiados no ha cumplido<br />
todavía sus promesas<br />
para reformar los<br />
procedimi<strong>en</strong>tos pertin<strong>en</strong>tes.<br />
19
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
El C<strong>en</strong>tro Fray Matías, <strong>en</strong><br />
sus visitas <strong>de</strong> monitoreo,<br />
comprobó <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> un<br />
traductor o intérprete<br />
para asegurar <strong>la</strong> gestión y<br />
at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los migrantes,<br />
imposibilitando <strong>la</strong><br />
comunicación <strong>de</strong> muchos<br />
migrantes con el personal<br />
<strong>de</strong>l INM, lo cual lleva a una<br />
grave situación <strong>de</strong> estrés y<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad.<br />
20<br />
Caso<br />
José Antonio (sin apellido) 63 , originario <strong>de</strong> Honduras, asegurado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Caseta Migratoria <strong>de</strong> T<strong>en</strong>osique, Tabasco, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación Migratoria<br />
Siglo XXI, Chiapas, que pa<strong>de</strong>ce <strong>de</strong> epilepsia.<br />
En custodia, tuvo un primer ataque <strong>de</strong> epilepsia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Caseta Migratoria <strong>de</strong> T<strong>en</strong>osique el día Domingo 11<br />
<strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2008, a aproximadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s 2:00am, y migrantes que lo acompañaban testificaron que los<br />
ag<strong>en</strong>tes lo negaron at<strong>en</strong>ción médica. En <strong>la</strong> noche <strong>de</strong>l lunes 12 <strong>de</strong> mayo al martes 13 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2008,<br />
durante su tras<strong>la</strong>do <strong>en</strong> autobús <strong>de</strong> T<strong>en</strong>osique a <strong>la</strong> Estación Migratoria Siglo XXI <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, sufrió tres<br />
ataques <strong>de</strong> epilepsia y los ag<strong>en</strong>tes le negaron agua contestando que solo llevaban refrescos.<br />
Al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su internación <strong>en</strong> <strong>la</strong> estación, manifestó a un ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l INM pa<strong>de</strong>cer <strong>de</strong> epilepsia y s<strong>en</strong>tirse<br />
mal <strong>de</strong> salud y pidió ser at<strong>en</strong>dido por el medico, sin que su solicitud sea at<strong>en</strong>dida. Finalm<strong>en</strong>te, sufrió otro<br />
ataque epiléptico aproximadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s 2:15pm <strong>de</strong>l día 13 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2008, <strong>de</strong>l cual el personal <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro<br />
Fray Matías fue testigo.<br />
Los oficiales <strong>de</strong> guardia no at<strong>en</strong>dieron al migrante y los mismos migrantes asegurados y personal <strong>de</strong>l<br />
C<strong>en</strong>tro Fray Matías fueron los que le ofrecieron apoyo. Después <strong>de</strong> 15 a 20 minutos, oficiales lo llevaron<br />
<strong>en</strong> una camil<strong>la</strong> al consultorio médico don<strong>de</strong> sólo estaba pres<strong>en</strong>te una <strong>en</strong>fermera que propuso <strong>de</strong>jarlo <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> camil<strong>la</strong> <strong>en</strong> el pasillo fr<strong>en</strong>te al consultorio, don<strong>de</strong> hay paso <strong>de</strong> muchas personas y ruido; finalm<strong>en</strong>te,<br />
por gestiones <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Fray Matías, fue llevado al área <strong>de</strong> guarda maletas don<strong>de</strong> hay aire<br />
acondicionado y más tranquilidad.<br />
Exist<strong>en</strong> también faltas importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> traductores al interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> estación.<br />
El C<strong>en</strong>tro Fray Matías, <strong>en</strong> sus visitas <strong>de</strong> monitoreo, comprobó <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> un<br />
traductor o intérprete para asegurar <strong>la</strong> gestión y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los migrantes, imposibilitando<br />
<strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong> muchos migrantes con el personal <strong>de</strong>l INM, lo cual lleva<br />
a una grave situación <strong>de</strong> estrés y <strong>de</strong> vulnerabilidad. Tal es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te el caso<br />
<strong>de</strong> los migrantes originarios <strong>de</strong> Irak, <strong>de</strong> Nepal y <strong>de</strong> diversos países <strong>de</strong> África. Esos<br />
últimos también sufr<strong>en</strong> discriminación importante <strong>en</strong> materia religiosa, por t<strong>en</strong>er<br />
restricciones alim<strong>en</strong>tarias 64 y por no po<strong>de</strong>r conocer qué conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> comida que se les<br />
provee. Esta situación ha llevado a algunos a no alim<strong>en</strong>tarse cuando no pue<strong>de</strong>n establecer<br />
c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> comida. <strong>La</strong> falta <strong>de</strong> esta at<strong>en</strong>ción constituye una<br />
f<strong>la</strong>grante vio<strong>la</strong>ción al artículo 22 <strong>de</strong>l Acuerdo por el que se emit<strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas para el<br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones migratorias <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Migración.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, durante sus visitas <strong>de</strong> monitoreo, el C<strong>en</strong>tro Fray Matías ha sido testigo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acceso al agua potable, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección <strong>de</strong>l recinto <strong>en</strong> que se<br />
aloja a los hombres. Se evi<strong>de</strong>ncia que <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> agua pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong><br />
los problemas <strong>de</strong> salud vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> <strong>de</strong>shidratación e inso<strong>la</strong>ción que sufr<strong>en</strong> los migrantes.<br />
También, se ha recibido muchas <strong>de</strong>nuncias re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> comida. Se informa<br />
especialm<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong>l 2008, más <strong>de</strong> 30 mujeres y niños pa<strong>de</strong>cieron<br />
problemas graves <strong>de</strong> diarrea vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> pésima condición <strong>de</strong> <strong>la</strong> comida y que por<br />
razones <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e, se susp<strong>en</strong>dió <strong>la</strong> preparación interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> comida y se empezó a<br />
servir comida llevada por parte <strong>de</strong> un contratista.
A<strong>de</strong>más, faltan colchonetas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> estación (mujeres, hombres y jóv<strong>en</strong>es),<br />
lo que es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te grave para los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad que viajan solos y los<br />
niños internados <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> mujeres que ya viv<strong>en</strong> una situación <strong>de</strong> estrés particu<strong>la</strong>r<br />
y que no gozan <strong>de</strong> una situación digna, al t<strong>en</strong>er que dormir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s banquetas y <strong>en</strong> el<br />
suelo. <strong>La</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comida y <strong>de</strong> los dormitorios también ha llevado a <strong>de</strong>nuncias<br />
<strong>de</strong> discriminación hacia los migrantes c<strong>en</strong>troamericanos, <strong>en</strong> comparación con el trato<br />
que recib<strong>en</strong> los migrantes cubanos. Algunos han expresado que <strong>la</strong> causa principal es<br />
<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los migrantes cubanos <strong>de</strong> hacer pagos con el fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er mejores<br />
servicios. Los migrantes asegurados c<strong>en</strong>troamericanos también testifican que cuando<br />
acu<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s para <strong>de</strong>nunciar problemas con los migrantes asegurados<br />
cubanos, los oficiales les contestan que no quier<strong>en</strong> meterse y que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que arreg<strong>la</strong>r<br />
los problemas ellos mismos.<br />
LA PROBLEMÁTICA ESPECÍFICA DE LOS JÓVENES<br />
Los jóv<strong>en</strong>es migrantes, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, sufr<strong>en</strong> un alto grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones ilegales y trato<br />
discriminatorio. Son víctimas <strong>de</strong> abusos por parte <strong>de</strong> integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía Municipal,<br />
<strong>la</strong> Policía Estatal, <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Estatal <strong>de</strong> Investigaciones, los grupos especializados<br />
tales como el Grupo Acero y Grupo Antimara, y así como <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos fe<strong>de</strong>rales.<br />
México está modificando su legis<strong>la</strong>ción para respon<strong>de</strong>r a los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s maras,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> Chiapas, don<strong>de</strong> se ha incorporado como agravante a <strong>la</strong><br />
conducta típica <strong>de</strong> pandillerismo el hecho <strong>de</strong> “mostrar tatuajes” o el <strong>de</strong> “hacer señas<br />
con <strong>la</strong>s manos”. Así, los artículos 371 a 375 <strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong>al <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Chiapas,<br />
<strong>en</strong> el capítulo <strong>de</strong> “Delincu<strong>en</strong>cia Organizada, Asociación Delictuosa y Pandillerismo”,<br />
regu<strong>la</strong>n que aquellos grupos <strong>de</strong> dos o más personas que solicit<strong>en</strong> dinero o dádiva <strong>en</strong><br />
forma intimidatoria <strong>en</strong> vehículos <strong>de</strong>l transporte público, <strong>en</strong> <strong>la</strong> vía pública o <strong>en</strong> cualquier<br />
sitio abierto al público, serán sancionados con prisión <strong>de</strong> dos a tres años. <strong>La</strong><br />
p<strong>en</strong>a se increm<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> dos a cuatro años, <strong>en</strong> el supuesto <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s personas que llev<strong>en</strong><br />
a cabo <strong>la</strong> conducta antes m<strong>en</strong>cionada muestr<strong>en</strong> tatuajes, hagan señas con <strong>la</strong>s manos,<br />
port<strong>en</strong> objetos como ca<strong>de</strong>nas, piedras, palos o cualquier otro que pudiera dañar <strong>la</strong><br />
integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas 65 .<br />
A partir <strong>de</strong>l 2003, el Gobierno Fe<strong>de</strong>ral ha instaurado operativos anti-maras <strong>en</strong> algunas<br />
zonas <strong>de</strong>l país, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los estados <strong>de</strong> Chiapas, Veracruz, Estado <strong>de</strong><br />
México, Hidalgo, Oaxaca, Pueb<strong>la</strong>, San Luis Potosí, Tamaulipas, T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong> y Aguascali<strong>en</strong>tes.<br />
<strong>La</strong>s medidas para reprimir el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s maras se reflejan <strong>en</strong> prejuicio<br />
<strong>de</strong> los y <strong>la</strong>s migrantes, a qui<strong>en</strong>es se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong>e y somete a procedimi<strong>en</strong>tos p<strong>en</strong>ales por el<br />
hecho <strong>de</strong> llevar un tatuaje o t<strong>en</strong>er ciertos rasgos físicos. En particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> situación<br />
<strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes que están si<strong>en</strong>do sometidos a revisiones corporales exhaustivas<br />
que at<strong>en</strong>tan contra su dignidad e integridad personal. <strong>La</strong>s autorida<strong>de</strong>s especu<strong>la</strong>n y<br />
actúan a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> premisa <strong>de</strong> que casi todo extranjero jov<strong>en</strong>, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> c<strong>en</strong>troamericano<br />
y con tatuaje, es miembro <strong>de</strong> una pandil<strong>la</strong> 66 .<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
Adolesc<strong>en</strong>tes están si<strong>en</strong>do<br />
sometidos a revisiones<br />
corporales exhaustivas que<br />
at<strong>en</strong>tan contra su dignidad<br />
e integridad personal.<br />
<strong>La</strong>s autorida<strong>de</strong>s especu<strong>la</strong>n<br />
y actúan a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
premisa <strong>de</strong> que casi todo<br />
extranjero jov<strong>en</strong>, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>troamericano y con<br />
tatuaje, es miembro <strong>de</strong><br />
una pandil<strong>la</strong>.<br />
21
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
Hay que <strong>de</strong>stacar también<br />
<strong>la</strong>s pésimas condiciones <strong>de</strong><br />
vida que sufr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />
migrantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
Tapachu<strong>la</strong>, aunque existe<br />
legis<strong>la</strong>ción o reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos<br />
municipales que <strong>de</strong>berían<br />
proteger<strong>la</strong>s.<br />
22<br />
Aunque <strong>en</strong> el 2005 se había reconocido que “no se trata <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar, por <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
represión, una situación originada por <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> satisfactores materiales, educativos,<br />
sociales y culturales” 67 se constata que <strong>en</strong> México se ha elegido <strong>la</strong> línea dura y <strong>la</strong><br />
consolidación <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ciones anti-maras.<br />
<strong>La</strong>s maras son una manera <strong>de</strong> crear i<strong>de</strong>ntidad y práctica social para grupos <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es<br />
excluidos. Para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> integrar políticas inmediatas, <strong>de</strong><br />
corto p<strong>la</strong>zo, con políticas <strong>de</strong> solución estructurales que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> políticas<br />
educativas y <strong>de</strong> empleo para <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud. <strong>La</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> leyes y operaciones<br />
represivas no respon<strong>de</strong>n a ese <strong>en</strong>foque integral y más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica se han traducido<br />
<strong>en</strong> vio<strong>la</strong>ciones g<strong>en</strong>eralizadas a los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>de</strong> sectores juv<strong>en</strong>iles 68 .<br />
LA PROBLEMÁTICA ESPECÍFICA DE LAS MUJERES<br />
<strong>La</strong>s Comisiones <strong>de</strong> Equidad y Género y Derechos Humanos <strong>de</strong>l S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> <strong>la</strong> República<br />
reportaron <strong>en</strong> el informe <strong>de</strong> su visita a <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>en</strong> 2004 que según<br />
el Procurador <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, Sergio Morales Alvarado, <strong>en</strong><br />
dicha <strong>frontera</strong> el número <strong>de</strong> asesinatos <strong>de</strong> mujeres migrantes supera los registrados<br />
<strong>en</strong> Ciudad Juárez y Tijuana, pues sólo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero a mayo <strong>de</strong>l 2004 se habían registrado<br />
154 asesinatos 69 .<br />
A<strong>de</strong>más, los migrantes <strong>en</strong> tránsito viv<strong>en</strong> una situación <strong>de</strong> vulnerabilidad durante todo<br />
el camino y están particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong> ser vícitmas <strong>de</strong> trata y <strong>de</strong> explotación<br />
sexual<br />
Hay que <strong>de</strong>stacar también <strong>la</strong>s pésimas condiciones <strong>de</strong> vida que sufr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />
migrantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, aunque existe legis<strong>la</strong>ción o reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos municipales<br />
que <strong>de</strong>berían proteger<strong>la</strong>s. Por ejemplo, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> el ba<strong>sur</strong>ero<br />
municipal <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong> son consi<strong>de</strong>radas como un problema social y sanitario<br />
y, aunque el trabajo <strong>de</strong> los niños y niñas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres embarazadas está prohibido<br />
<strong>en</strong> lugares insalubres por reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to municipal, son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> municipal<br />
<strong>de</strong> trabajadores 70 . Asimismo, se nota que <strong>la</strong>s trabajadoras domesticas guatemaltecas,<br />
que compon<strong>en</strong> un porc<strong>en</strong>taje importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empleadas domesticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />
<strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser víctimas <strong>de</strong> <strong>de</strong>spido injustificado, <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rio<br />
y <strong>de</strong> jornadas <strong>de</strong> trabajo ext<strong>en</strong>sivas, recib<strong>en</strong> un sueldo inferior al sa<strong>la</strong>rio mínimo que<br />
establece <strong>la</strong> Ley Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong>l Trabajo. Mi<strong>en</strong>tras el<strong>la</strong>s recib<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 500 a 1000 pesos<br />
m<strong>en</strong>suales, el sa<strong>la</strong>rio mínimo por ley es <strong>de</strong> 1,485 pesos 71 .
RECOMENDACIONES AL ESTADO<br />
MEXICANO<br />
RESPECTO DE LA DETENCIÓN ILEGAL Y PROLONGADA<br />
El Estado <strong>de</strong>be girar instrucciones a los servidores públicos fe<strong>de</strong>rales y estatales,<br />
con el propósito <strong>de</strong> que se abst<strong>en</strong>gan <strong>de</strong> realizar acciones ilegales <strong>de</strong><br />
verificación migratoria <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> los extranjeros que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />
territorio nacional, y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, que <strong>de</strong> forma inmediata ces<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones<br />
<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> ello, sin perjuicio <strong>de</strong> prestar <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>bida al INM cuando<br />
sea expresam<strong>en</strong>te requerido por ley.<br />
El INM <strong>de</strong>be capacitar al personal <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> los migrantes para que <strong>en</strong> situaciones<br />
<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s verificaciones migratorias sean llevadas acabo <strong>de</strong> manera ilegal,<br />
notifiqu<strong>en</strong> inmediatam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te y se <strong>de</strong>slin<strong>de</strong>n <strong>de</strong> faltas administrativas<br />
que se hayan cometido. Asimismo, si <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s comet<strong>en</strong> actos<br />
tipificados como <strong>de</strong>litos <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> ley p<strong>en</strong>al <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> los extranjeros, se<br />
pres<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>nuncia correspondi<strong>en</strong>te ante el Ministerio Público.<br />
El INM <strong>de</strong>be adoptar medidas que garantic<strong>en</strong> que el período <strong>de</strong> privación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
libertad <strong>de</strong> los migrantes sea <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or duración posible. Asimismo, es necesario<br />
<strong>de</strong>terminar p<strong>la</strong>zos máximos <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> individuos cuya expulsión ha sido<br />
<strong>de</strong>cretada pero que, por situaciones tales como <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos, no ha<br />
sido posible llevar a cabo.<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
Entrega <strong>de</strong>l Informe al Re<strong>la</strong>tor<br />
Especial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />
sobre Derechos Humanos <strong>de</strong> los<br />
Migrantes, Jorge Bustamante.<br />
Tapachu<strong>la</strong>, México, 13 <strong>de</strong> marzo<br />
<strong>de</strong> 2008.<br />
Es necesario <strong>de</strong>terminar<br />
p<strong>la</strong>zos máximos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> individuos<br />
cuya expulsión ha sido<br />
<strong>de</strong>cretada pero que, por<br />
situaciones tales como <strong>la</strong><br />
car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos,<br />
no ha sido posible llevar<br />
a cabo.<br />
23
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
El Estado <strong>de</strong>be establecer<br />
un marco normativo que<br />
limite <strong>la</strong> discrecionalidad<br />
<strong>de</strong> los funcionarios y<br />
ag<strong>en</strong>tes, respetando<br />
el principio <strong>de</strong> no<br />
discriminación consagrado<br />
<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />
internacionales <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong><br />
ratificados por México.<br />
24<br />
RESPECTO DE LA DISCRECIONALIDAD DE LOS AGENTES ESTATALES<br />
El Estado <strong>de</strong>be establecer un marco normativo que limite <strong>la</strong> discrecionalidad <strong>de</strong><br />
los funcionarios y ag<strong>en</strong>tes, respetando el principio <strong>de</strong> no discriminación consagrado<br />
<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos internacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> ratificados por México.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>be capacitar a los ag<strong>en</strong>tes fe<strong>de</strong>rales y estatales sobre <strong>la</strong> aplicación<br />
concreta <strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> no discriminación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s a su cargo.<br />
Los ag<strong>en</strong>tes estatales, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los ag<strong>en</strong>tes migratorios, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recibir una formación<br />
a<strong>de</strong>cuada sobre <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong>. En g<strong>en</strong>eral, el Estado <strong>de</strong>be mejorar su<br />
proceso <strong>de</strong> reclutami<strong>en</strong>to para profesionalizar <strong>la</strong> función <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>te migratorio.<br />
RESPECTO DE LA REFORMA LEGISLATIVA Y OTRAS MEDIDAS<br />
En g<strong>en</strong>eral, el Estado <strong>de</strong>be iniciar un proceso <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción nacional<br />
y políticas públicas al Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos Civiles y Políticos, <strong>la</strong><br />
Conv<strong>en</strong>ción Americana sobre Derechos Humanos, <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción contra <strong>la</strong> Tortura,<br />
<strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Interamericana para Prev<strong>en</strong>ir y Sancionar <strong>la</strong> Tortura, <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />
sobre los Derechos <strong>de</strong>l Niño, <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre <strong>la</strong> Protección<br />
<strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> todos los Trabajadores Migratorios y <strong>de</strong> sus Familiares, y <strong>la</strong><br />
Conv<strong>en</strong>ción Interamericana para Prev<strong>en</strong>ir, Sancionar y Erradicar <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia contra<br />
<strong>la</strong> Mujer. Asimismo, se <strong>de</strong>be retirar <strong>la</strong>s reservas a los tratados internacionales<br />
que afectan a los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los migrantes, para que dichos tratados puedan ser<br />
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te implem<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> México.<br />
En particu<strong>la</strong>r:<br />
• No <strong>de</strong>be tipificarse como <strong>de</strong>lito el ingreso no autorizado al territorio nacional.<br />
• Se <strong>de</strong>be eliminar o reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar el artículo 37 <strong>de</strong> <strong>la</strong> LGP <strong>de</strong> manera que se<br />
garantice el principio <strong>de</strong> legalidad <strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos migratorios.<br />
• Se <strong>de</strong>be reformar el artículo 67 <strong>de</strong> <strong>la</strong> LGP <strong>de</strong> forma que no sea necesario<br />
acreditar <strong>la</strong> legal estancia para acudir ante <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s administrativas o<br />
judiciales para solicitar <strong>la</strong> protección correspondi<strong>en</strong>te.<br />
• Se <strong>de</strong>be incorporar <strong>en</strong> el artículo 20, apartado B, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Constitución Política<br />
<strong>de</strong> los Estados Unidos Mexicanos (Derechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Víctima u Of<strong>en</strong>dido) que<br />
el estatus migratorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> víctima no será un obstáculo para el acceso igualitario<br />
a <strong>la</strong> justicia.<br />
• Se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>rogar el <strong>de</strong>lito <strong>de</strong> pandillerismo, ya que este tipo p<strong>en</strong>al es utilizado<br />
arbitrariam<strong>en</strong>te por los cuerpos <strong>de</strong> seguridad pública y no se traduce <strong>en</strong> el<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong>lictivo. Por otro <strong>la</strong>do, afecta a muchas personas que<br />
son privadas <strong>de</strong> su libertad arbitrariam<strong>en</strong>te y bajo criterios discriminatorios.
RESPECTO DEL ACCESO A LA JUSTICIA<br />
Se <strong>de</strong>be garantizar el acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales a todos los<br />
lugares <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to para que ofrezcan asist<strong>en</strong>cia legal a <strong>la</strong>s personas migrantes.<br />
El INM <strong>de</strong>be permitir <strong>de</strong> forma continua el acceso <strong>de</strong> dichas organizaciones<br />
y los organismos estatales e internacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> a <strong>la</strong>s estancias y<br />
estaciones migratorias para que <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> tareas <strong>de</strong> monitoreo, apoyo y asist<strong>en</strong>cia<br />
legal a los migrantes.<br />
Se <strong>de</strong>be adoptar <strong>la</strong>s medidas necesarias para que los migrantes puedan permanecer<br />
<strong>en</strong> territorio nacional a <strong>de</strong>nunciar vio<strong>la</strong>ciones sufridas a sus <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong>,<br />
sin ser expulsados y sin sufrir am<strong>en</strong>azas o agresiones físicas por parte <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />
estatales. Igualm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>be tomar todas <strong>la</strong>s medidas necesarias para proteger<br />
los <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> vida e integridad personal <strong>de</strong> los <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los<br />
migrantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong>.<br />
Se <strong>de</strong>be <strong>en</strong>tregar al migrante copia <strong>de</strong> todos los autos y docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos<br />
administrativos y judiciales correspondi<strong>en</strong>tes; asimismo, los repres<strong>en</strong>tantes<br />
legales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recibir copia <strong>de</strong> los expedi<strong>en</strong>tes. A<strong>de</strong>más, los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
realizarse conforme a lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> ley y los recursos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> resolverse con<br />
fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los hechos concretos y el <strong>de</strong>recho aplicable.<br />
Se <strong>de</strong>be crear una Def<strong>en</strong>soría <strong>de</strong> Oficio <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Ministerio Público <strong>en</strong> el Estado<br />
<strong>de</strong> Chiapas, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Tapachu<strong>la</strong> y el resto <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> costa, ya que los indiciados, especialm<strong>en</strong>te los migrantes, no cu<strong>en</strong>tan con una<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa a<strong>de</strong>cuada, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ministerio público <strong>de</strong>l fuero común.<br />
Es necesario que <strong>la</strong> persona que funja como <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong> oficio t<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> preparación<br />
jurídica, compromiso social y arraigados valores éticos, que le permitan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />
su función correctam<strong>en</strong>te.<br />
Se <strong>de</strong>be reconocer y legitimar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones civiles <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> a través <strong>de</strong> una campaña <strong>de</strong> difusión, para que <strong>la</strong> sociedad<br />
civil y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s estatales reconozcan <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor.<br />
RESPECTO DE LA ASISTENCIA CONSULAR<br />
El Estado <strong>de</strong>be capacitar a los funcionarios <strong>de</strong>l INM sobre <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a sobre Re<strong>la</strong>ciones Consu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia consu<strong>la</strong>r.<br />
En todos los casos, <strong>la</strong> persona que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>be ser informada sobre<br />
su <strong>de</strong>recho a solicitar asist<strong>en</strong>cia consu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> pedir que<br />
no se informe a su respectivo consu<strong>la</strong>do. En ese caso, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s no <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
informar al consu<strong>la</strong>do sobre su pres<strong>en</strong>cia, a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> que se emita una or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
expulsión <strong>en</strong> su contra y sea necesario solicitar al consu<strong>la</strong>do sus docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>ntificación y viaje.<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
En todos los casos,<br />
<strong>la</strong> persona que se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>be<br />
ser informada sobre<br />
su <strong>de</strong>recho a solicitar<br />
asist<strong>en</strong>cia consu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>be<br />
t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />
pedir que no se informe a<br />
su respectivo consu<strong>la</strong>do.<br />
25
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
El Estado <strong>de</strong>be brindar<br />
asist<strong>en</strong>cia a los migrantes<br />
<strong>en</strong>fermos y heridos y<br />
ofrecerles <strong>la</strong>s facilida<strong>de</strong>s<br />
necesarias para garantizar<br />
sus <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong><br />
y preservar su integridad<br />
personal.<br />
26<br />
RESPECTO DE LOS CENTROS DE DETENCIÓN Y SUS CONDICIONES<br />
El Estado <strong>de</strong>be ofrecer capacitación al personal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones migratorias <strong>de</strong><br />
manera que puedan garantizar <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas, así como <strong>la</strong> vida e integridad<br />
física y psíquica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas aseguradas. Es importante que se <strong>de</strong>termine<br />
que <strong>la</strong> fuerza utilizada <strong>de</strong>be ser proporcional a <strong>la</strong> situación y que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be<br />
consistir <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza necesaria para restablecer <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> estación migratoria.<br />
El INM <strong>de</strong>be dar cumplimi<strong>en</strong>to cabal, <strong>en</strong> todos y cada uno <strong>de</strong> sus extremos, a <strong>la</strong><br />
normatividad específica que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones migratorias contemp<strong>la</strong>da<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> el Acuerdo por el<br />
que se emit<strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas para el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones migratorias <strong>de</strong>l<br />
mismo Instituto, así como <strong>en</strong> los instrum<strong>en</strong>tos internacionales. Específicam<strong>en</strong>te el<br />
INM <strong>de</strong>be cumplir con <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos Civiles<br />
y Políticos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Americana sobre Derechos Humanos y <strong>de</strong>l Conjunto<br />
<strong>de</strong> Principios para <strong>la</strong> Protección <strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s Personas Sometidas a Cualquier<br />
Forma <strong>de</strong> Det<strong>en</strong>ción o Prisión. Entre <strong>la</strong>s medidas a adoptar <strong>de</strong>be incluirse p<strong>la</strong>nes<br />
<strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia para los casos <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>tos masivos, <strong>de</strong> tal forma que evit<strong>en</strong><br />
el hacinami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> sobrepob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia o baja calidad <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong><br />
aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> médicos g<strong>en</strong>erales o familiares <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones.<br />
El INM <strong>de</strong>be incorporar personal fem<strong>en</strong>ino <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te capacitado que pueda<br />
hacerse cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> custodia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres migrantes privadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad. El<br />
Estado <strong>de</strong>be ampliar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> medidas alternativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción para el<br />
migrante, como por ejemplo utilizar <strong>la</strong> custodia por terceras personas.<br />
RESPECTO DE LA EXTORSIÓN Y EL ROBO<br />
El Estado <strong>de</strong>be <strong>la</strong>nzar una campaña contra <strong>la</strong> extorsión y el abuso <strong>de</strong> migrantes indocum<strong>en</strong>tados.<br />
A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>be adoptar todas <strong>la</strong>s medidas necesarias para consolidar<br />
los mecanismos <strong>de</strong> control interno <strong>de</strong> funcionarios que participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión<br />
migratoria y una acción continua contra el combate a <strong>la</strong> corrupción, incluy<strong>en</strong>do<br />
contemp<strong>la</strong>r una p<strong>en</strong>alización efectiva <strong>de</strong> los funcionarios implicados.<br />
RESPECTO DE LOS MIGRANTES HERIDOS<br />
El Estado <strong>de</strong>be brindar asist<strong>en</strong>cia a los migrantes <strong>en</strong>fermos y heridos y ofrecerles<br />
<strong>la</strong>s facilida<strong>de</strong>s necesarias para garantizar sus <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> y preservar su integridad<br />
personal.
REFERENCIAS<br />
1 Entrevista <strong>de</strong> <strong>la</strong> BBC Mundo con el Padre A<strong>de</strong>mar Barilli, director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Casa <strong>de</strong>l Migrante<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>de</strong> Tecún Umán, Guatema<strong>la</strong>.<br />
2 Ver Daily Press Briefing by the Office of the Spokesman for the UN Secretary-G<strong>en</strong>eral, 5 <strong>de</strong><br />
Julio <strong>de</strong> 2003.<br />
3 Ver http://www.cri.chiapas.gob.mx/mapa.php<br />
4 Ver http://www.ssp.chiapas.gob.mx/<br />
5 Ver Informe <strong>de</strong> visita CIDH in loco a México, realizada <strong>en</strong>tre el 25 <strong>de</strong> julio y el 1º <strong>de</strong><br />
agosto <strong>de</strong>l año 2002.<br />
6 México cu<strong>en</strong>ta con 172 puntos <strong>de</strong> internación aérea, marítima y terrestre, <strong>de</strong> los cuales<br />
48 están ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>sur</strong> <strong>de</strong>l país. “Informe Alternativo sobre <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre <strong>la</strong> Protección <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> Todos los Trabajadores<br />
Migratorios y sus Familiares”, Foro Migraciones, pres<strong>en</strong>tado ante el Comité <strong>de</strong><br />
Derechos <strong>de</strong> los Trabajadores Migratorios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, México, Dic. 2005,<br />
p.19.<br />
7 Ver “México y su Frontera Sur”, Sin Fronteras I.A.P, 2005, p.5.<br />
8 Ver “Flujo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tradas <strong>de</strong> extranjeros por <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> terrestre <strong>de</strong> México registradas<br />
por el Instituto Nacional <strong>de</strong> Migración”, Ernesto Rodríguez, Martín Iñiguez, Jesús Gijón<br />
y Roselí V<strong>en</strong>egas, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Migratorios, Marzo <strong>de</strong> 2005.<br />
9 Ver “Vio<strong>la</strong>ciones a <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> migración”, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Derechos<br />
Humanos Fray Matías <strong>de</strong> Córdova A.C., Tapachu<strong>la</strong>, Chiapas, México, mayo<br />
2005.<br />
10 Ver “Informe sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>de</strong> migrantes c<strong>en</strong>troamericanos<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> México <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> “retorno digno, seguro y or<strong>de</strong>nado”;<br />
el informe compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el período marzo-junio 2004, GREDEMIG, Oct. 2004.<br />
11 <strong>La</strong>s remesas (<strong>en</strong> millones <strong>de</strong> US$) a Guatema<strong>la</strong>, $3,610; a El Salvador, $3,316; a Honduras,<br />
$2,359 y a Nicaragua, $950. Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo, http://www.<br />
iadb.org/mif/remittances/in<strong>de</strong>x.cfm.<br />
12 Ver “Informe sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>de</strong> migrantes c<strong>en</strong>troamericanos<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> México <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> ‘retorno digno, seguro y or<strong>de</strong>nado’”; el<br />
informe compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el período marzo – junio 2004, GREDEMIG, Oct. 2004.<br />
13 Datos compi<strong>la</strong>dos a partir <strong>de</strong> los registros <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong>l Hogar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia, <strong>en</strong>ero<br />
a junio 2007.<br />
14 Se refiere al año fiscal 2004.<br />
15 Ver CMW/C/MEX/Q/1/Add.1 (2006), Respuesta pres<strong>en</strong>tadas por escrito por el Gobierno<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> México a <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> cuestiones (CMW/C/MEX/Q/1) recibidas<br />
por el Comité para <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> todos los trabajadores migratorios<br />
y <strong>de</strong> sus familiares con ocasión <strong>de</strong>l exam<strong>en</strong> <strong>de</strong>l informe inicial <strong>de</strong> México (CMW/C/<br />
MEX/1).<br />
16 Ver “A Surge South of Mexico,” The Los Angeles Times 1 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2005.<br />
17 Ibid.<br />
18 “Recom<strong>en</strong>dación G<strong>en</strong>eral Número 13”, CNDH, México, 2005.<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
27
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
28<br />
19 Ver, inter alia, Informe <strong>de</strong> visita CIDH in loco a México, realizada <strong>en</strong>tre el 25 <strong>de</strong> julio y<br />
el 1º <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong>l año 2002; Informe pres<strong>en</strong>tado por <strong>la</strong> Re<strong>la</strong>tora Especial, Sra. Gabrie<strong>la</strong><br />
Rodríguez Pizarro, <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong> resolución 2002/62 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Derechos<br />
Humanos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas; C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Derechos Humanos “Fray Matías <strong>de</strong><br />
Córdova”, Informe Especial “Monitoreo <strong>de</strong> Det<strong>en</strong>ción a Migrantes y Condiciones <strong>de</strong><br />
Asegurami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación Migratoria <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, Chiapas,” septiembre <strong>de</strong> 2005;<br />
y el “Informe <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s” <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>de</strong> 2007.<br />
El Albergue Belén <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong> reportó que durante el primer semestre <strong>de</strong> 2004 había<br />
<strong>de</strong>tectado cerca <strong>de</strong> 2,000 vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>de</strong> los migrantes, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran: <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción irregu<strong>la</strong>r, tratos crueles, in<strong>humanos</strong> y <strong>de</strong>gradantes, cohecho<br />
pasivo, robo agravado, estafa, extorsiones, agresión y abuso por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />
fe<strong>de</strong>rales, estatales y municipales.<br />
20 “Informe <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s” <strong>de</strong> <strong>la</strong> CNDH <strong>de</strong> 2007.<br />
21 <strong>La</strong> CNDH utiliza <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura <strong>de</strong> “grupos sociales” para <strong>de</strong>finir a los grupos vulnerables<br />
como <strong>la</strong>s mujeres, los niños, los migrantes, etc.<br />
22 Ver CMW/C/MEX/Q/1/Add.1 (2006), “Respuesta pres<strong>en</strong>tadas por escrito por el<br />
Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> México a <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> cuestiones (CMW/C/MEX/Q/1)<br />
recibidas por el Comité para <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> todos los trabajadores<br />
migratorios y <strong>de</strong> sus familiares con ocasión <strong>de</strong>l exam<strong>en</strong> <strong>de</strong>l informe inicial <strong>de</strong> México<br />
(CMW/C/MEX/1)”.<br />
23 Ver <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones 1/07, 17/07, 25/07, 29/07, 35/07, 36/07, 63/07 y 64/07.<br />
A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s Recom<strong>en</strong>daciones G<strong>en</strong>erales No. 2 sobre <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones arbitrarias<br />
(2001), No. 10 sobre <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> tortura (2005) y No. 13 sobre <strong>la</strong> práctica<br />
<strong>de</strong> verificaciones migratorias ilegales (2006).<br />
24 Ver Entrevista <strong>de</strong> Sin Fronteras con una funcionaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> PDHG <strong>en</strong> El<br />
Carm<strong>en</strong>, Guatema<strong>la</strong>, citada <strong>en</strong> “México y su Frontera Sur”, Sin Fronteras I.A.P, 2005, p.<br />
30.<br />
25 Ver C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Derechos Humanos Fray Matías <strong>de</strong> Córdova, Informe Especial “Monitoreo<br />
<strong>de</strong> Det<strong>en</strong>ción a Migrantes y Condiciones <strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación Migratoria<br />
<strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, Chiapas,” septiembre <strong>de</strong> 2005.<br />
26 El 22,1% <strong>de</strong> los malos tratos incumbían a otros grupos. Ver Guzmán, Armando. “A<br />
Martínez Rodríguez, <strong>de</strong>l grupo beta, ‘lo mató <strong>la</strong> mafia,’ ” Proceso, 20 <strong>de</strong> diciembre 1999.<br />
27 Ver C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Derechos Humanos “Fray Matías <strong>de</strong> Córdova” Informe Especial “Monitoreo<br />
<strong>de</strong> Det<strong>en</strong>ción a Migrantes y Condiciones <strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación Migratoria<br />
<strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, Chiapas,” septiembre <strong>de</strong> 2005.<br />
28 Ver “Informe Alternativo sobre <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre <strong>la</strong><br />
Protección <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> Todos los Trabajadores Migratorios y sus Familiares”,<br />
Foro Migraciones, pres<strong>en</strong>tado ante el Comité <strong>de</strong> Derechos <strong>de</strong> los Trabajadores Migratorios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, México, Dic. 2005, p.19.<br />
29 <strong>La</strong>gunes Gasca, Ricardo A. “<strong>La</strong>s estrategias <strong>de</strong> litigio <strong>en</strong> el combate a <strong>la</strong> criminalización<br />
<strong>de</strong> los migrantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Frontera Sur <strong>de</strong> México”, <strong>en</strong> El Litigio Estratégico <strong>en</strong> México: <strong>la</strong><br />
aplicación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> a nivel práctico, 2007, 24 páginas.<br />
30 Ver <strong>la</strong> página Web <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Migración, http://www.inami.gob.mx/.<br />
31 Ver Recom<strong>en</strong>dación G<strong>en</strong>eral 13 <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2006 emitida por <strong>la</strong> Comisión<br />
Nacional <strong>de</strong> los Derechos Humanos; y C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Derechos Humanos “Fray Matías <strong>de</strong>
Córdova” Informe Especial “Monitoreo <strong>de</strong> Det<strong>en</strong>ción a Migrantes y Condiciones <strong>de</strong><br />
Asegurami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación Migratoria <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, Chiapas,” septiembre <strong>de</strong> 2005.<br />
32 <strong>La</strong> CNDH, <strong>en</strong> su “Recom<strong>en</strong>dación G<strong>en</strong>eral Número 2”, emitida el 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2001,<br />
se pronunció <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido.<br />
33 Ver “Recom<strong>en</strong>dación G<strong>en</strong>eral Número 13”, CNDH, México, 2005.<br />
34 “Informe sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>de</strong> migrantes c<strong>en</strong>troamericanos<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> México <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> retorno digno, seguro y or<strong>de</strong>nado”: el<br />
informe compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el período marzo- junio 2004, GREDEMIG, Oct. 2004.<br />
35 Ver “Re<strong>la</strong>toría <strong>de</strong> Trabajadores Migratorios y Miembros <strong>de</strong> sus Familias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión<br />
Interamericana <strong>de</strong> Derechos Humanos”, CIDH, 2002, par.317.<br />
36 Ver “Informe <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s” <strong>de</strong> <strong>la</strong> CNDH <strong>de</strong> 2007.<br />
37 Cfr., inter alia, Corte IDH, Caso Bu<strong>la</strong>cio. S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 18 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2003. Serie<br />
C No. 100, párr. 125.<br />
38 Ver C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Derechos Humanos “Fray Matías <strong>de</strong> Córdova”, Informe Especial “Monitoreo<br />
<strong>de</strong> Det<strong>en</strong>ción a Migrantes y Condiciones <strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación Migratoria<br />
<strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, Chiapas,” septiembre <strong>de</strong> 2005. Nota <strong>de</strong> José Luis Soberanes,<br />
Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> CNDH al Diputado Omeheira López Reyna, 14 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006;<br />
Nota <strong>de</strong> José Luis Soberanes, Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> CNDH a <strong>la</strong> S<strong>en</strong>adora María Teresa Ortuna<br />
Gurza, 21 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006; Human Rights Watch, “Mexico’s National Human<br />
Rights Commission: A Critical Assessm<strong>en</strong>t”, Febrero 2008, p. 93. Recom<strong>en</strong>dación<br />
No. 64/2007 <strong>de</strong> <strong>la</strong> CNDH, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con 14 migrantes <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>; “A Risky Trip,”<br />
Newsweek, 1 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004.<br />
39 <strong>La</strong>s 65 mujeres fueron <strong>en</strong>trevistadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> estación migratoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México<br />
(74%) <strong>en</strong> un albergue <strong>de</strong> Río B<strong>la</strong>nco, Veracruz (20%) y <strong>en</strong> un local <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, Chiapas<br />
(6%).<br />
40 D<strong>en</strong>ominada “Ag<strong>en</strong>cia Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Investigación” <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 1º <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong>l 2001, que<br />
realiza el mismo papel que <strong>la</strong> antigua Policía Judicial.<br />
41 Ver “Informe Alternativo sobre <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre <strong>la</strong><br />
Protección <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> Todos los Trabajadores Migratorios y sus Familiares”,<br />
Foro Migraciones, pres<strong>en</strong>tado ante el Comité <strong>de</strong> Derechos <strong>de</strong> los Trabajadores Migratorios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, México, Dic. 2005, p.39.<br />
42 Ver http://www.inm.gob.mx/paginas/estadisticas/<strong>en</strong>edic04/beta.mht.<br />
43 Ver “A Surge South of Mexico,” The Los Angeles Times 1 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2005.<br />
44 Ver Duarte, Ro<strong>la</strong>ndo y Teresa Coello. “<strong>La</strong> Decisión <strong>de</strong> Marcharse. Los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />
migrantes <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> y Chiapas”, PCS, 2007, p.93.<br />
45 Ver http://www.globalpolitician.com/21503-mexico<br />
46 Sobre <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, también ver <strong>la</strong> sección “G. <strong>La</strong> problemática especifica<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Estación Migratoria Siglo XXI <strong>en</strong> Tapachu<strong>la</strong>”.<br />
47 Ver C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Derechos Humanos Fray Matías <strong>de</strong> Córdova, Informe Especial “Monitoreo<br />
<strong>de</strong> Det<strong>en</strong>ción a Migrantes y Condiciones <strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación Migratoria<br />
<strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, Chiapas,” septiembre <strong>de</strong> 2005; “Re<strong>la</strong>toría <strong>de</strong> Trabajadores Migratorios<br />
y Miembros <strong>de</strong> sus Familias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interamericana <strong>de</strong> Derechos Humanos”,<br />
CIDH, 2002, parr. 315, 340; “Informe Alternativo sobre <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción<br />
Internacional sobre <strong>la</strong> Protección <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> Todos los Trabajadores Migratorios<br />
y sus Familiares”, Foro Migraciones, pres<strong>en</strong>tado ante el Comité <strong>de</strong> Derechos <strong>de</strong> los<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
29
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
30<br />
Trabajadores Migratorios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, México, Dic. 2005, p.37-38.<br />
48 Los datos se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nuncias hechas por <strong>la</strong>s 298 personas <strong>en</strong>trevistadas <strong>en</strong> el con-<br />
texto <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong>l GREDEMIG <strong>de</strong> 2004. Cada persona podía seña<strong>la</strong>r más <strong>de</strong> una<br />
vio<strong>la</strong>ción a los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong>.<br />
49 Esta situación se nota particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estaciones don<strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia se subcontratada<br />
a ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> seguridad privadas. Ver “Re<strong>la</strong>toría <strong>de</strong> Trabajadores Migratorios<br />
y Miembros <strong>de</strong> sus Familias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interamericana <strong>de</strong> Derechos Humanos”,<br />
CIDH, 2002, par.319-320.<br />
50 Ver “Diagnóstico sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los Derechos Humanos <strong>en</strong> México”, Oficina <strong>de</strong>l<br />
Alto Comisionado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para los Derechos Humanos <strong>en</strong> México,<br />
México, 2003, p. 174.<br />
51 Según Jorge Santibáñez Romellón, Colegio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Frontera Norte, “Fronteras <strong>de</strong> dignidad”,<br />
BBC Mundo, http://www.bbc.co.uk/spanish/especiales/humanrights/<strong>frontera</strong>norte.shtml.<br />
52 Ver “Informe Alternativo sobre <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre <strong>la</strong><br />
Protección <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> Todos los Trabajadores Migratorios y sus Familiares”,<br />
Foro Migraciones, pres<strong>en</strong>tado ante el Comité <strong>de</strong> Derechos <strong>de</strong> los Trabajadores Migratorios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, México, Dic. 2005.<br />
53 Ver, inter alia, “A Risky Trip,” Newsweek, 1 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004.<br />
54 Cfr. Caso “Instituto <strong>de</strong> Reeducación <strong>de</strong>l M<strong>en</strong>or”, párr. 156; Caso <strong>de</strong> los Hermanos<br />
Gómez Paquiyauri, párr. 128; Caso Myrna Mack Chang, párr. 152, y Caso <strong>de</strong> los “Niños<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Calle” (Vil<strong>la</strong>gran Morales y otros), párr. 144.<br />
55 No se m<strong>en</strong>ciona <strong>en</strong> el Informe el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> quejas que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> Policía Municipal<br />
<strong>en</strong> Ciudad Hidalgo, <strong>en</strong> Cacahoatán y <strong>en</strong> Tuxt<strong>la</strong> Chico, <strong>en</strong> Chiapas.<br />
56 Ver “Informe Alternativo sobre <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre <strong>la</strong><br />
Protección <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> Todos los Trabajadores Migratorios y sus Familiares”,<br />
Foro Migraciones, Pres<strong>en</strong>tado ante el Comité <strong>de</strong> Derechos <strong>de</strong> los Trabajadores Migratorios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, México, Dic. 2005, p.44.<br />
57 Ver “Recom<strong>en</strong>dación G<strong>en</strong>eral Número 2”, CNDH, México, 2001.<br />
58 Ver C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Derechos Humanos “Fray Matías <strong>de</strong> Córdova” Informe Especial “Monitoreo<br />
<strong>de</strong> Det<strong>en</strong>ción a Migrantes y Condiciones <strong>de</strong> Asegurami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estación Migratoria<br />
<strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong>, Chiapas,” septiembre <strong>de</strong> 2005; C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Derechos Humanos “Fray<br />
Matías <strong>de</strong> Córdova”, “Inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Frontera Sur para promover cambios sustanciales<br />
<strong>en</strong> el ámbito público y transformar <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los migrantes,” 2005; “Re<strong>la</strong>toría <strong>de</strong><br />
Trabajadores Migratorios y Miembros <strong>de</strong> sus Familias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Interamericana<br />
<strong>de</strong> Derechos Humanos”, CIDH, 2002, par.237, 288, 296-299, 301-307 y 334; “Informe<br />
Alternativo sobre <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre <strong>la</strong> Protección <strong>de</strong> los<br />
Derechos <strong>de</strong> Todos los Trabajadores Migratorios y sus Familiares”, Foro Migraciones,<br />
pres<strong>en</strong>tado ante el Comité <strong>de</strong> Derechos <strong>de</strong> los Trabajadores Migratorios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />
Unidas, México, Dic. 2005, p.54.<br />
59 Entrevista con Fermina Rodríguez, directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Fray Matías. Se reporta, <strong>en</strong>tre<br />
otros, el caso <strong>de</strong>l abogado Ricardo <strong>La</strong>gunes Gasca a qui<strong>en</strong> se prohibió <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada por su<br />
apoyo a una pareja cubana pidi<strong>en</strong>do el estatuto <strong>de</strong> refugio.<br />
60 Ver Duarte, Ro<strong>la</strong>ndo y Teresa Coello. “<strong>La</strong> Decisión <strong>de</strong> Marcharse. Los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />
migrantes <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> y Chiapas”, PCS, 2007, p.93-94.
61 Cfr. Corte IDH. Caso Ba<strong>en</strong>a Ricardo y otros vs. Panamá. Fondo, Reparaciones y Costas.<br />
S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l 2 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2001. Serie C No. 7, párr 125.<br />
62 Ver Human Rights Watch, “Mexico’s National Human Rights Commission: A Critical<br />
Assessm<strong>en</strong>t”, Febrero 2008.<br />
63 Por <strong>la</strong> condición <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>en</strong>contraba el paci<strong>en</strong>te, no se pudo confirmar su apellido.<br />
64 Los migrantes prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> países <strong>de</strong> África pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> estación migratoria,<br />
qui<strong>en</strong>es provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> Eritrea, Somalia y Etiopia, son <strong>en</strong> su mayoría practicantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
religión musulmana, no com<strong>en</strong> carne <strong>de</strong> cerdo.<br />
65 Ver “<strong>La</strong>s estrategias <strong>de</strong> litigio <strong>en</strong> el combate a <strong>la</strong> criminalización <strong>de</strong> los migrantes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Frontera Sur <strong>de</strong> México”, Ricardo <strong>La</strong>gunes Gasca, 2007.<br />
66 Ver “Informe Alternativo sobre <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre <strong>la</strong><br />
Protección <strong>de</strong> los Derechos <strong>de</strong> Todos los Trabajadores Migratorios y sus Familiares”,<br />
Foro Migraciones, Pres<strong>en</strong>tado ante el Comité <strong>de</strong> Derechos <strong>de</strong> los Trabajadores Migratorios<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, México, Dic. 2005.<br />
67 “Los maras: ¿Problema <strong>de</strong> seguridad pública o nacional?”. J. Martín Iñiguez Ramos<br />
(Subdirector <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Migratorios <strong>de</strong>l INM), 2005.<br />
68 Ver “México y su Frontera Sur”, Sin Fronteras I.A.P, 2005, p.27.<br />
69 Ver “México y su Frontera Sur”, Sin Fronteras I.A.P, 2005, p.30.<br />
70 Ver Duarte, Ro<strong>la</strong>ndo y Teresa Coello. “<strong>La</strong> Decisión <strong>de</strong> Marcharse. Los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />
migrantes <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> y Chiapas”, PCS, 2007, p.90. Ver también Recom<strong>en</strong>dación<br />
025/2007 <strong>de</strong> <strong>la</strong> CNDH.<br />
71 Ver Duarte, Ro<strong>la</strong>ndo y Teresa Coello. “<strong>La</strong> Decisión <strong>de</strong> Marcharse. Los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />
migrantes <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> y Chiapas”, PCS, 2007, p.91.<br />
<strong>La</strong> <strong>crisis</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>sur</strong> <strong>de</strong> México<br />
31
Hogar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Misericordia<br />
Esta publicación fue realizada<br />
con el g<strong>en</strong>eroso apoyo <strong>de</strong><br />
The John Merck Fund<br />
<strong>La</strong> Fundación para el Debido Proceso Legal (DPLF) es <strong>la</strong> única organización privada sin<br />
fines <strong>de</strong> lucro, con se<strong>de</strong> <strong>en</strong> los Estados Unidos, que promueve <strong>la</strong> reforma y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización<br />
<strong>de</strong> los sistemas nacionales <strong>de</strong> justicia <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina, para asegurar que el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho<br />
y el respeto a los <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong> sean el sello fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> justicia<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas.<br />
El programa “Acceso igualitario a <strong>la</strong> justicia” ti<strong>en</strong>e como objetivo fundam<strong>en</strong>tal promover el<br />
acceso a <strong>la</strong> justicia <strong>de</strong> grupos vulnerables y personas marginadas <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina. Con esta<br />
finalidad, el programa lleva a cabo diversas iniciativas con pueblos indíg<strong>en</strong>as, personas privadas<br />
<strong>de</strong> libertad, mujeres víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zados y migrantes.<br />
1779 Massachusetts Ave., NW, Suite 510A<br />
Washington, DC20036<br />
Tel: 1 (202) 462-7701 • Fax: 1 (202) 462-7703<br />
info@dplf.org • www.dplf.org<br />
El C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Derechos Humanos “Fray Matías <strong>de</strong> Córdova” inició sus activida<strong>de</strong>s a mediados<br />
<strong>de</strong> 1994. Su misión es contribuir a <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>humanos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>sur</strong> fronteriza <strong>de</strong> México por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación,<br />
difusión y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa efectiva <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos <strong>humanos</strong>, facilitándole a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción el<br />
acceso a una at<strong>en</strong>ción integral <strong>en</strong> coordinación con otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas y privada afines.<br />
A<strong>de</strong>más promovemos, proponemos, participamos y apoyamos acciones políticas <strong>en</strong> alianza<br />
con otras instancias públicas y privadas para incidir <strong>en</strong> los tomadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión una mejor<br />
respuesta a <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los DDHH a nivel local, nacional y regional.<br />
Calle Seminarista S/N, Col. Seminarista C. P. 30780<br />
Tapachu<strong>la</strong>, Chiapas, México<br />
Tel/fax: 52 (962) 62 670 88<br />
fraymatias@hotmail.com • www.cdhfraymatias.org.mx<br />
El Hogar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia se fundó <strong>en</strong> el año 2004 por iniciativa <strong>de</strong>l Padre Heyman<br />
Vázquez y <strong>de</strong> su parroquia, con el propósito <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los migrantes c<strong>en</strong>troamericanos <strong>en</strong><br />
transito que pasan por <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Arriaga (ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>en</strong>tre Chiapas y Oaxaca)<br />
<strong>en</strong> su recorrido hacia los estados <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> México o hacia Estados Unidos. Des<strong>de</strong> el año<br />
2005, cuando el Huracán Stan daño <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> ferrocarril <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Tapachu<strong>la</strong> y<br />
Arriaga, el Hogar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misericordia se ha transformado <strong>en</strong> un lugar c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> refugio para<br />
los migrantes. Cotidianam<strong>en</strong>te son <strong>en</strong>tre 50 y 100 migrantes, hombres y mujeres, adultos y<br />
m<strong>en</strong>ores, que son recibidos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber sufrido graves vio<strong>la</strong>ciones a sus <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales<br />
por parte <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>tes y que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> muy mal estado <strong>de</strong><br />
salud, a qui<strong>en</strong>es se les brinda gratuitam<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cia, así como alim<strong>en</strong>tación y vestido.<br />
5a Av<strong>en</strong>ida Sur #1420, Col. P<strong>la</strong>ya Fina<br />
Arriaga, Chiapas, México<br />
Tel: 52 (966) 66 237 97<br />
Fax: 52 (966) 66 203 46<br />
hvazquez12@hotmail.com