18.05.2013 Views

La sequía en la modelación de riesgo de incendios forestales en la ...

La sequía en la modelación de riesgo de incendios forestales en la ...

La sequía en la modelación de riesgo de incendios forestales en la ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

AMH<br />

XXII CONGRESO NACIONAL DE HIDRÁULICA<br />

ACAPULCO, GUERRERO, MÉXICO, NOVIEMBRE 2012<br />

LA SEQUÍA EN LA MODELACIÓN DE RIESGO DE INCENDIOS FORESTALES EN LA<br />

Introducción<br />

Como parte <strong>de</strong>l proceso natural <strong>de</strong> reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te,<br />

los inc<strong>en</strong>dios son importantes ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> limpieza <strong>de</strong> los<br />

ecosistemas <strong>forestales</strong>. No obstante, este proceso ha sido<br />

<strong>de</strong>sequilibrado por <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s humanas. Entonces, <strong>la</strong><br />

ocurr<strong>en</strong>cia y propagación <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s antrópicas como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones climatológicas<br />

<strong>de</strong> una región. Estas últimas, <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los<br />

periodos húmedos y secos, sino también <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

culturales <strong>en</strong>tre el hombre y el medio ambi<strong>en</strong>te (González,<br />

2003). Tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> lluvia m<strong>en</strong>sual a<br />

nivel nacional, los meses <strong>de</strong> marzo y abril son los más secos<br />

<strong>de</strong>l año. Esto provoca que durante esos meses los periodos <strong>de</strong><br />

<strong>sequía</strong> sean los más <strong>la</strong>rgos y que los combustibles naturales<br />

como los pastos y matorrales, sean más susceptibles a los<br />

inc<strong>en</strong>dios <strong>de</strong> alta severidad (CONAFOR, 2012).<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> FAO (2003), México se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el<br />

12°sitio por sus 33.5 millones <strong>de</strong> hectáreas <strong>de</strong> bosques<br />

(SEMARNAT, 2010). Tan sólo por <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>en</strong> el<br />

país, <strong>en</strong> el 2010 se afectaron 19.14 hectáreas <strong>en</strong> promedio al<br />

año, y el Estado <strong>de</strong> México ocupó el 14° lugar a nivel nacional<br />

con una tasa promedio anual <strong>de</strong> 2.82 hectáreas por ev<strong>en</strong>to<br />

(PROBOSQUE, 2010). Tanto a nivel mundial, como nacional<br />

y estatal, los recursos <strong>forestales</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran am<strong>en</strong>azados por<br />

los inc<strong>en</strong>dios. Durante <strong>la</strong> temporada <strong>de</strong> <strong>sequía</strong> <strong>de</strong>l 2006 a<br />

2009, <strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong> México se pres<strong>en</strong>taron 2,320 inc<strong>en</strong>dios<br />

con una afectación <strong>de</strong> 3,779.39 hectáreas, <strong>de</strong> los cuales, para<br />

<strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l río Lerma fue superior a 600 ev<strong>en</strong>tos con más <strong>de</strong><br />

2,500 hectáreas <strong>de</strong> afectación (PROBOSQUE, 2010). Aún<br />

cuando <strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong> México exist<strong>en</strong> programas para el<br />

combate y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios, <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> bosque<br />

continúan reflejándose <strong>en</strong> el cambio <strong>de</strong> paisaje <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad<br />

cada año. Asimismo, el recurso forestal <strong>en</strong> <strong>la</strong> región está<br />

sometido a presiones tanto económicas como sociales. Lo<br />

anterior provoca que <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> manejo y conservación se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja ante el continuo aprovechami<strong>en</strong>to y<br />

sobreexplotación <strong>de</strong> este recurso (Magaña, 2012).<br />

Por lo tanto, se requiere diseñar metodologías para alerta,<br />

mitigación y control <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> recursos <strong>forestales</strong> <strong>en</strong> el<br />

Estado <strong>de</strong> México, <strong>en</strong> específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l río Lerma.<br />

Esto pue<strong>de</strong> darse a través <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> alerta y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>forestales</strong>.<br />

El objetivo <strong>de</strong> este trabajo consiste <strong>en</strong> proponer un mo<strong>de</strong>lo<br />

dinámico a esca<strong>la</strong> diaria, para <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> por<br />

ignición <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios, mediante el ajuste <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo<br />

matemático <strong>de</strong> regresión logística aplicado a <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l río<br />

Lerma d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México. Para el<br />

procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es y su análisis estadístico, se utilizó<br />

CUENCA LERMA, ESTADO DE MÉXICO<br />

Vilchis-Francés, Aleida Yadira 1 , Díaz-Delgado, Carlos 2 ,Bâ, Khalidou Mamadou 3 , Gómez<br />

Albores, Miguel Ángel 4 , Magaña Lona, Dolores 5<br />

C<strong>en</strong>tro Interamericano <strong>de</strong> Recursos <strong>de</strong>l Agua, Universidad Autónoma <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México. Carretera Toluca-<br />

At<strong>la</strong>comulco km 14.5, Toluca, México.<br />

aleidavfrances@gmail.com, cdiazd@uaemex.mx, khalidou@uaemex.mx, qfbmiguel_ga@yahoo.com.mx,<br />

geodolores@yahoo.com.mx<br />

AMH<br />

el sistema Idrisi (Eastman, 2012). En este software se pres<strong>en</strong>ta<br />

un módulo <strong>de</strong> regresión logística, que facilitó <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s variables (fisiográficas, meteorológicas y <strong>de</strong> cargas <strong>de</strong><br />

combustible) que <strong>en</strong> combinación, fueron <strong>la</strong>s posibles<br />

precursoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios para los años 2006 a<br />

2009 <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca.<br />

Materiales y método<br />

1. Marco geográfico<br />

<strong>La</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te estudio<br />

correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l río Lerma, <strong>la</strong> cual se localiza <strong>en</strong> el<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México. <strong>La</strong> cu<strong>en</strong>ca se origina <strong>en</strong> el<br />

municipio <strong>de</strong> Almoloya <strong>de</strong>l Río y su <strong>de</strong>sembocadura estatal<br />

limita al noroeste con Querétaro y Michoacán (figura 1). <strong>La</strong><br />

cu<strong>en</strong>ca compr<strong>en</strong><strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te una superficie <strong>de</strong> 5,035<br />

km 2 y una longitud <strong>de</strong>l cauce <strong>de</strong> 177 km (GEM, 2010a). <strong>La</strong>s<br />

elevaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona fluctúan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 2,570 m <strong>en</strong> su<br />

nacimi<strong>en</strong>to hasta los 2,360 m <strong>en</strong> <strong>la</strong> salida (GEM, 2010a). Con<br />

una temperatura media <strong>de</strong> 13 °C pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> los climas <strong>de</strong><br />

temp<strong>la</strong>do lluvioso, temp<strong>la</strong>do lluvioso semifrío y frío, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región llueve al año 782 mm <strong>en</strong> promedio. Es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

regiones más pob<strong>la</strong>das <strong>de</strong>l territorio mexiqu<strong>en</strong>se, pues <strong>en</strong> ésta<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2.3 millones <strong>de</strong> habitantes (GEM,<br />

2010b).<br />

Figura 1. Localización <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l río Lerma <strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong><br />

México.


AMH<br />

2. Características <strong>de</strong> los inc<strong>en</strong>dios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca Lerma<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México<br />

Los inc<strong>en</strong>dios impactan significativam<strong>en</strong>te al medio ambi<strong>en</strong>te,<br />

tanto por <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> bosques como por el daño a <strong>la</strong> flora y<br />

fauna que <strong>en</strong> ellos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n (CENAPRED, 2007). Para el<br />

Estado <strong>de</strong> México, <strong>la</strong> media anual <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios es <strong>de</strong> 1,401<br />

ev<strong>en</strong>tos que repres<strong>en</strong>tan una afectación promedio <strong>de</strong> 2.82<br />

ha/ev<strong>en</strong>to. En <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca Lerma, el número <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios fue <strong>de</strong><br />

664 ev<strong>en</strong>tos durante los años 2006 a 2009 con afectación <strong>de</strong><br />

2,530 hectáreas (PROBOSQUE, 2010). En <strong>la</strong> región, <strong>la</strong><br />

temporada <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios está <strong>de</strong>finida <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero a junio. Para<br />

caracterizar los inc<strong>en</strong>dios <strong>forestales</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> análisis<br />

ocurridos <strong>en</strong> el período 2006 a 2009, se tomaron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

variables como: fecha, hora <strong>de</strong> ignición y causa <strong>de</strong> éstos, <strong>la</strong><br />

cobertura vegetal, el área afectada y <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> combustible<br />

asociada, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> su ubicación, el déficit acumu<strong>la</strong>do <strong>de</strong><br />

humedad (ANES) y los días con déficit <strong>de</strong> humedad (CNS).<br />

Distribución temporal: <strong>la</strong> temporada <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>forestales</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca Lerma <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>de</strong>finida <strong>en</strong> los primeros meses <strong>de</strong>l año, con énfasis <strong>en</strong> los<br />

meses <strong>de</strong> marzo y abril. El 75% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios ocurrió<br />

<strong>en</strong>tre los meses <strong>de</strong> marzo y abril, antecedidos por 19% <strong>en</strong> los<br />

dos primeros meses y por el 6% <strong>en</strong> los meses <strong>de</strong> mayo y junio<br />

(PROBOSQUE, 2010).<br />

Hora <strong>de</strong> ignición: los inc<strong>en</strong>dios se inician predominantem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 06:00 y <strong>la</strong>s 18:00 horas, <strong>en</strong>fatizándose <strong>en</strong> el horario<br />

<strong>de</strong> 12:00 a 15:00 horas, coincidi<strong>en</strong>do con <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> mayor<br />

inso<strong>la</strong>ción (PROBOSQUE, 2010). El comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

horario <strong>de</strong> inicio se aprecia homogéneo durante los cuatro<br />

años <strong>de</strong> información procesados <strong>en</strong> este estudio. Poco más <strong>de</strong>l<br />

43% <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos acontece <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s 12:00 y <strong>la</strong>s 15:00 horas<br />

(Magaña, 2012).<br />

Duración <strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>dio: <strong>de</strong>bido que <strong>la</strong>s brigadas para<br />

prev<strong>en</strong>ción y combate <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca Lerma,<br />

ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> inmediato el aviso <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dio, por lo que<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> estos ev<strong>en</strong>tos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre<br />

1 y 5 horas (PROBOSQUE, 2010). El 76% <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una duración g<strong>en</strong>eral hasta 5 horas.<br />

Amplitud <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>dio: los 664 inc<strong>en</strong>dios<br />

registrados <strong>en</strong> los bosques <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca Lerma <strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong><br />

México, impactaron 2,530 hectáreas <strong>en</strong>tre los años 2006 y<br />

2009 (PROBOSQUE, 2010). Se advierte un ligero aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

los inc<strong>en</strong>dios mayores a 4 hectáreas <strong>en</strong> el año 2009. No<br />

obstante, <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral son los ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> áreas<br />

m<strong>en</strong>ores a 4 hectáreas <strong>en</strong> el periodo 2006 a 2009. El 74% <strong>de</strong><br />

los inc<strong>en</strong>dios son iguales o m<strong>en</strong>ores a 4 hectáreas.<br />

Cobertura vegetal: el bosque <strong>de</strong> <strong>en</strong>cino es el más abundante<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca Lerma, por lo que resulta evid<strong>en</strong>te que esta<br />

especie sea <strong>la</strong> mayorm<strong>en</strong>te afectada por los inc<strong>en</strong>dios<br />

<strong>forestales</strong>. El 42% <strong>de</strong> los inc<strong>en</strong>dios perturban a los bosques <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>cino, seguidos los bosques <strong>de</strong> pino y oyamel con el 27% y<br />

25%, respectivam<strong>en</strong>te (PROBOSQUE, 2010).<br />

Combustible: <strong>de</strong> acuerdo con el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> combustible<br />

forestal <strong>de</strong> Estados Unidos y <strong>en</strong> concordancia con <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong> los bosques mexiqu<strong>en</strong>ses, se ti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong><br />

carga <strong>de</strong> combustible total, es <strong>de</strong>cir vivo y muerto para el<br />

pino, aile y cedro es <strong>de</strong> 29.68 ton/ha, para el palmar y <strong>la</strong> selva<br />

baja caducifolia le correspon<strong>de</strong> una carga <strong>de</strong> 12.34 ton/ha, y<br />

XXII CONGRESO NACIONAL DE HIDRÁULICA<br />

ACAPULCO, GUERRERO, MÉXICO, NOVIEMBRE 2012<br />

AMH<br />

para el <strong>en</strong>cino, oyamel, táscate y cuitaz una carga <strong>de</strong> 8.59<br />

ton/ha (PROBOSQUE, 2010).<br />

Causas que provocan inc<strong>en</strong>dios: respecto a <strong>la</strong>s causas<br />

registradas, PROBOSQUE (2010) reconoce 15 oríg<strong>en</strong>es:<br />

activida<strong>de</strong>s agropecuarias, activida<strong>de</strong>s <strong>forestales</strong>, otras<br />

activida<strong>de</strong>s productivas no agropecuarias y <strong>forestales</strong>, limpia<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> vía, fumadores, fogatas <strong>de</strong> paseantes, quema <strong>de</strong><br />

basureros, litigios, r<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s, obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> autorización para<br />

aprovechami<strong>en</strong>to forestal, cazadores furtivos, <strong>de</strong>scargas<br />

eléctricas, cultivos ilícitos, ferrocarril y no <strong>de</strong>terminada. <strong>La</strong>s<br />

prácticas agríco<strong>la</strong>s y pecuarias originan el 35% <strong>de</strong> los<br />

inc<strong>en</strong>dios, el 30% <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a causas no<br />

<strong>de</strong>terminadas, el 17% <strong>de</strong>bido a fogatas y el 11% por<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>forestales</strong> (Magaña, 2012).<br />

3. Metodología<br />

De manera gráfica, se repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> metodología g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

figura 2 como un diagrama <strong>de</strong> flujo. En <strong>la</strong> figura 2 se observa<br />

<strong>la</strong> manera como se involucra <strong>la</strong> variable explicativa, <strong>de</strong><br />

carácter dinámico-temporal (<strong>sequía</strong>), para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios. <strong>La</strong> metodología propuesta se<br />

divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> tres módulos: A) obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>sequía</strong>,<br />

B) id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> regiones homogéneas y C) construcción<br />

<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión logística. De manera g<strong>en</strong>eral, el<br />

proceso inicia con <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong> <strong>sequía</strong> a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> precipitación. Después se agrupa <strong>la</strong> superficie<br />

analizada por semejanza <strong>de</strong> características, tanto geográficas,<br />

topográficas, carga <strong>de</strong> combustible, inc<strong>en</strong>dios y suelos, así<br />

como <strong>la</strong> superficie afectada por inc<strong>en</strong>dios <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong><br />

análisis. Finalm<strong>en</strong>te se construye el mo<strong>de</strong>lo matemático <strong>de</strong><br />

regresión logística que mejor se ajuste a <strong>la</strong>s características <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región <strong>de</strong> estudio para obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> por<br />

inc<strong>en</strong>dios.<br />

3.1. Módulo A: Indicadores <strong>de</strong> <strong>sequía</strong><br />

Preparación <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> precipitación.<br />

Base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> estaciones climatológicas: para el análisis <strong>de</strong><br />

condiciones <strong>de</strong> <strong>sequía</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona, se toman <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />

estaciones climatológicas con datos diarios <strong>de</strong> precipitación.<br />

Dado que se estudia <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>sequía</strong> como precursor <strong>de</strong><br />

inc<strong>en</strong>dios <strong>forestales</strong>, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el periodo<br />

<strong>de</strong> estiaje <strong>en</strong> esta zona, compr<strong>en</strong>dido por los meses <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero a<br />

junio.<br />

Años completos con información: <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />

datos anterior, se consi<strong>de</strong>ran estaciones pluviométricas con<br />

años completos <strong>de</strong> lluvia diaria. Lo anterior se <strong>de</strong>be a que el<br />

indicador <strong>de</strong> precipitación efectiva <strong>en</strong> el cálculo <strong>de</strong> <strong>sequía</strong>,<br />

requiere <strong>de</strong> esta variable a nivel diario. Se prepara <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />

datos con precipitación diaria con un mínimo <strong>de</strong> 30 años <strong>de</strong><br />

registro.<br />

Estimación <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>sequía</strong> efectiva. Se utiliza el<br />

método <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> <strong>sequía</strong> efectiva propuesto por Byun y<br />

Wilhite (1999), el cual propone una serie <strong>de</strong> indicadores para<br />

caracterizar <strong>de</strong> manera más completa una <strong>sequía</strong>. Para ello se<br />

pres<strong>en</strong>ta el concepto <strong>de</strong> precipitación efectiva EP (Effective


AMH<br />

precipitation, por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés) como <strong>la</strong> reducción<br />

diaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> precipitación a través <strong>de</strong>l tiempo.<br />

Figura 2. Secu<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología para construcción<br />

<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo matemático <strong>de</strong> regresión logística para predicción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios.<br />

Duración <strong>de</strong> días anteriores y elección <strong>de</strong> ecuación para<br />

cálculo <strong>de</strong> precipitación efectiva: Byun y Wilhite propon<strong>en</strong><br />

que <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> días preced<strong>en</strong>tes para cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

precipitación efectiva (EP), pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> 15 ó 365 días. El<br />

valor <strong>de</strong> 365 pue<strong>de</strong> ser un valor repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> los recursos<br />

totales <strong>de</strong> agua disponible por ese periodo <strong>de</strong> tiempo.<br />

Asimismo, el valor <strong>de</strong> 15 pue<strong>de</strong> ser un dato repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong>l<br />

valor <strong>de</strong> los recursos totales <strong>de</strong> agua almac<strong>en</strong>ada <strong>en</strong> el suelo<br />

para un corto periodo. En este caso se utilizó un valor <strong>de</strong> 15<br />

días anteriores para cálculo <strong>de</strong> EP. Los autores sugier<strong>en</strong><br />

estimar el comportami<strong>en</strong>to temporal <strong>de</strong> EP (ecuación 1) como<br />

<strong>la</strong> suma <strong>de</strong> <strong>la</strong> precipitación <strong>de</strong> m días anteriores.<br />

∑<br />

∑<br />

……………………………………….(1)<br />

Don<strong>de</strong> es <strong>la</strong> precipitación efectiva diaria (mm), es <strong>la</strong><br />

precipitación <strong>de</strong> m días anteriores (mm) e es <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

suma <strong>de</strong> los días anteriores.<br />

Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> media <strong>de</strong> EP diaria: (MEP, Mean of EP por<br />

sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés), <strong>la</strong> cual muestra <strong>la</strong>s características<br />

climatológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> precipitación a nivel local<br />

o regional. <strong>La</strong> MEP se estima como el promedio <strong>de</strong> varios<br />

años atrás para el mismo período analizado.<br />

Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong> EP: el método <strong>de</strong> <strong>sequía</strong><br />

efectiva <strong>de</strong> Byun y Wilhite (1999), continúa con el cálculo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong> EP con respecto a MEP (ecuación 2), al cual<br />

se le d<strong>en</strong>omina <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong> EP (DEP, Desviation of EP por<br />

sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés).<br />

………………………………………....(2)<br />

Don<strong>de</strong> es <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong> EP respecto a MEP (mm),<br />

es <strong>la</strong> precipitación efectiva (mm) y es <strong>la</strong> media <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

precipitación efectiva (mm).<br />

XXII CONGRESO NACIONAL DE HIDRÁULICA<br />

ACAPULCO, GUERRERO, MÉXICO, NOVIEMBRE 2012<br />

AMH<br />

Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l valor estandarizado <strong>de</strong> EP: con DEP se estima<br />

el segundo indicador <strong>de</strong> <strong>sequía</strong> efectiva al que se le d<strong>en</strong>omina<br />

precipitación efectiva estandarizada (SEP, Standardized value<br />

of DEP por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong> inglés). SEP es el valor normalizado<br />

<strong>de</strong> DEP respecto a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación estándar <strong>de</strong> EP (ecuación 3).<br />

…………………………..…………………..(3)<br />

Don<strong>de</strong> es <strong>la</strong> precipitación estandarizada <strong>de</strong> EP, es <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sviación <strong>de</strong> EP respecto a MEP (mm) y es <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sviación estándar <strong>de</strong> EP (mm).<br />

Id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> períodos secos: con el cálculo <strong>de</strong> SEP es<br />

posible <strong>de</strong>tectar con precisión el inicio, fin, duración y<br />

severidad <strong>de</strong> una <strong>sequía</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> análisis. <strong>La</strong> <strong>sequía</strong> se<br />

pres<strong>en</strong>ta como el déficit <strong>de</strong> humedad normalizado <strong>en</strong> cada una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estaciones <strong>de</strong> observación (valores negativos <strong>de</strong> SEP).<br />

Así, los valores negativos <strong>de</strong> SEP correspond<strong>en</strong> a períodos<br />

secos y los positivos a los períodos húmedos. Para el propósito<br />

<strong>de</strong> esta investigación, interesan so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los períodos secos<br />

(valores negativos <strong>de</strong> SEP).<br />

Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> CNS y ANES: el tercer y cuarto indicador <strong>de</strong><br />

<strong>sequía</strong> efectiva propuesto por Byun y Wilhite, se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> para<br />

conocer <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>sequía</strong>, expresada <strong>en</strong> términos <strong>de</strong>l<br />

déficit <strong>de</strong> precipitación. Entonces, a partir <strong>de</strong> SEP se obti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />

severidad <strong>de</strong>l déficit <strong>de</strong> humedad a nivel diario ANES<br />

(Accumu<strong>la</strong>tion of consecutive negative SEP por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong><br />

inglés) como <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> SEP negativos<br />

consecutivos <strong>en</strong> un período seco. Finalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> acuerdo con<br />

el número <strong>de</strong> días consecutivos con déficit <strong>de</strong> EP<br />

estandarizada <strong>en</strong> cada período seco, se obti<strong>en</strong>e el indicador<br />

CNS (Consecutive days of negative SEP, por sus sig<strong>la</strong>s <strong>en</strong><br />

inglés) con el cual se <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> cada período <strong>de</strong><br />

<strong>sequía</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> análisis. Para el objeto <strong>de</strong> este estudio, <strong>en</strong><br />

lo subsecu<strong>en</strong>te, se l<strong>la</strong>marán <strong>la</strong>s últimas variables como se<br />

indica a continuación:<br />

: é" # %#&'&(% ) * +&'* %<br />

, : í%- #). é" # * +&'* %<br />

3.2. Módulo B: Id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> zonas homogéneas<br />

Espacialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> información. Se toman <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

características <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios como <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> afectación, <strong>la</strong><br />

duración, <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> inicio y <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> combustible. También<br />

se consi<strong>de</strong>ran dos características <strong>de</strong> tipo geográfico como<br />

<strong>la</strong>titud y longitud. Asimismo, se analiza <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

variables <strong>de</strong> tipo climatológico CNS y ANES. Por último, se<br />

integran a estas variables, <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> suelos.<br />

<strong>La</strong> información <strong>de</strong> cada variable se interpo<strong>la</strong> para g<strong>en</strong>erar sus<br />

imág<strong>en</strong>es correspondi<strong>en</strong>tes a través <strong>de</strong>l software Idrisi<br />

(Eastman, 2012). En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 1 se muestran los tipos <strong>de</strong><br />

variables para id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> zonas homogéneas.


AMH<br />

Tab<strong>la</strong> 1. Variables para <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> zonas homogéneas<br />

TIPO DE<br />

VARIABLE<br />

VARIABLE<br />

Amplitud <strong>de</strong> afectación (ha)<br />

INCENDIOS<br />

Duración (hrs)<br />

Hora <strong>de</strong> inicio (hrs)<br />

Carga <strong>de</strong> combustible (Ton/ha)<br />

GEOGRÁFICA<br />

<strong>La</strong>titud (grados)<br />

Longitud (grados)<br />

CLIMATOLÓGICA<br />

CNS: días con déficit <strong>de</strong> humedad (días)<br />

ANES: déficit <strong>de</strong> humedad (mm)<br />

SUELOS Cobertura y tipo <strong>de</strong> suelos<br />

Id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> grupos para regiones homogéneas. Para <strong>la</strong>s<br />

variables <strong>de</strong> restricción se toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> carga <strong>de</strong><br />

combustible y el tipo <strong>de</strong> suelos. En <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> combustible, se<br />

consi<strong>de</strong>ran dos tipos (PROBOSQUE, 2010): 8.59 Ton/ha para<br />

el <strong>en</strong>cino, oyamel, táscate y cuitaz (carga <strong>de</strong> combustible 1) y<br />

29.68 Ton/ha para el pino, aile y cedro (carga <strong>de</strong> combustible<br />

3).<br />

A continuación se realiza análisis por compon<strong>en</strong>tes principales<br />

basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s matrices <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ciones y covarianzas, que el<br />

software Idrisi (Eastman, 2012) ti<strong>en</strong>e integrado (ecuaciones 4<br />

a 6), para id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> variables que más<br />

incid<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> grupos homogéneos<br />

(clústeres). Cabe recordar que el análisis <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes<br />

principales (ACP) es una técnica estadística <strong>de</strong> síntesis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información, o reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l número <strong>de</strong><br />

variables.<br />

∑<br />

5<br />

6 / 7 ∑<br />

6 0 7 ∑<br />

5<br />

5<br />

/0<br />

13 214 3<br />

/ 8<br />

59<br />

08 59<br />

……………………………………………….(4)<br />

………………………………………...….(5)<br />

……………………………………….……(6)<br />

Don<strong>de</strong> S es el producto normalizado <strong>de</strong> dos variables; N es el<br />

total <strong>de</strong> observaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables X e Y; 6 : ′ es <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sviación estándar <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable X; 6 ; ′ es <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación<br />

estándar <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable Y.<br />

Id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> regiones homogéneas. El proceso inicia con<br />

<strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l primer grupo con todas <strong>la</strong>s variables<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (amplitud, duración, inicio <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dio, <strong>la</strong>titud,<br />

longitud, CNS y ANES). A continuación se realiza el análisis<br />

<strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes principales <strong>en</strong> Idrisi (Eastman, 2012) para<br />

obt<strong>en</strong>er el nivel <strong>de</strong> significancia <strong>de</strong>l grupo. Después se elimina<br />

<strong>la</strong> variable que pres<strong>en</strong>ta mayor corre<strong>la</strong>ción con otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

variables y vuelve a realizarse el análisis por compon<strong>en</strong>tes<br />

principales para id<strong>en</strong>tificar el nivel <strong>de</strong> significancia <strong>de</strong>l nuevo<br />

grupo. El proceso continúa hasta que se agotan <strong>la</strong>s<br />

combinaciones <strong>de</strong> variables. Al término <strong>de</strong>l ACP, se<br />

id<strong>en</strong>tifican aquel<strong>la</strong>s características que más influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

agrupación <strong>de</strong> variables por zonas homogéneas. Con estas<br />

variables, se utiliza el método <strong>de</strong> “clúster” <strong>en</strong> Idrisi (Eastman,<br />

2012) para obt<strong>en</strong>er espacialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s zonas con semejanza <strong>de</strong><br />

características.<br />

XXII CONGRESO NACIONAL DE HIDRÁULICA<br />

ACAPULCO, GUERRERO, MÉXICO, NOVIEMBRE 2012<br />

AMH<br />

3.3. Módulo C: Construcción <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión<br />

logística<br />

Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> variables:<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: se <strong>de</strong>termina como variable<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong> los inc<strong>en</strong>dios, ya que<br />

más <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos registrados <strong>en</strong> los años <strong>de</strong> 2006 a<br />

2009, tuvieron <strong>la</strong> característica <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> un área<br />

m<strong>en</strong>or a 4 hectáreas. Por lo tanto, <strong>la</strong> variable que pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

explicarse es <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>dio por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes: éstas son <strong>la</strong>s variables que ayudarán<br />

a explicar que el ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dio se pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un área<br />

m<strong>en</strong>or a 4 hectáreas. Estas variables son <strong>de</strong> tipo meteorológico<br />

(precipitación y velocidad <strong>de</strong>l vi<strong>en</strong>to) y <strong>de</strong> tipo fisiográfico<br />

(p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ras):<br />

Precipitación: ti<strong>en</strong>e repres<strong>en</strong>tatividad relevante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

boscosas al ser <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad cont<strong>en</strong>ida el suelo, <strong>en</strong><br />

el ambi<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> los combustibles. Este elem<strong>en</strong>to<br />

meteorológico intervi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong><br />

<strong>sequía</strong>, específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los días con déficit <strong>de</strong> humedad<br />

(CNS).<br />

Vi<strong>en</strong>to: <strong>la</strong> velocidad y dirección <strong>de</strong>l vi<strong>en</strong>to favorec<strong>en</strong> el<br />

cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los combustibles y <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> humedad <strong>de</strong><br />

éstos, lo que propicia llegar a temperatura <strong>de</strong> <strong>de</strong>shidratación<br />

con facilidad y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ar el proceso <strong>de</strong> combustión (Aya<strong>la</strong><br />

y Olcina, 2002).<br />

P<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: por naturaleza, los terr<strong>en</strong>os <strong>forestales</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> zonas montañosas. <strong>La</strong>s p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes suaves y abruptas<br />

<strong>de</strong>terminarán el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> propagación <strong>de</strong>l fuego. En<br />

los valles estrechos o vaguadas, el fuego transita con rapi<strong>de</strong>z y<br />

facilidad favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> ignición y<br />

combustión (Ruiz y Reyes, 2005).<br />

Ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra: es <strong>la</strong> responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />

inso<strong>la</strong>ción que recib<strong>en</strong> los combustibles. <strong>La</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras<br />

ori<strong>en</strong>tadas SW, S y SE (so<strong>la</strong>nas) serán <strong>la</strong>s que reciban mayor<br />

cantidad <strong>de</strong> calor, por lo que los registros <strong>de</strong> temperatura serán<br />

mayores y por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad <strong>de</strong> los combustibles será<br />

m<strong>en</strong>or (Ruiz y Reyes, 2005).<br />

Una vez obt<strong>en</strong>idas <strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables, con el<br />

software Idrisi (Eastman, 2012) se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />

imág<strong>en</strong>es <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas homogéneas ya id<strong>en</strong>tificadas<br />

(clústeres). Es <strong>de</strong>cir, se rec<strong>la</strong>sifican <strong>la</strong>s variables a través <strong>de</strong><br />

imág<strong>en</strong>es por cobertura, clúster, mes y año. Adicionalm<strong>en</strong>te,<br />

se agrupan los datos <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dio por bimestre y <strong>de</strong> acuerdo<br />

con el parámetro <strong>de</strong> afectación (m<strong>en</strong>or a 4 hectáreas).<br />

Una vez id<strong>en</strong>tificadas <strong>la</strong>s variables explicativas que darán<br />

respuesta a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, o no, <strong>de</strong> un inc<strong>en</strong>dio con área <strong>de</strong><br />

afectación m<strong>en</strong>or o igual a 4 hectáreas, se construye el mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> regresión logística multivariable para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> predicción <strong>de</strong> ignición <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios<br />

<strong>forestales</strong> causados por <strong>sequía</strong> meteorológica efectiva (<strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> los días con déficit <strong>de</strong> humedad -CNS-). El mo<strong>de</strong>lo<br />

se construye con <strong>la</strong>s variables in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes: CNS,


AMH<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ras y vi<strong>en</strong>to; y <strong>la</strong> variable<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te como <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>dio. Se<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja que Idrisi (Eastman, 2012) ti<strong>en</strong>e un módulo<br />

que realiza este tipo <strong>de</strong> regresión, observando al mismo<br />

tiempo su comportami<strong>en</strong>to espacial diario (don<strong>de</strong> se obti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

imág<strong>en</strong>es diarias <strong>de</strong> probabilidad <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

inc<strong>en</strong>dio). De igual forma, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Idrisi (Eastman, 2012) se<br />

realiza <strong>la</strong> programación <strong>de</strong> módulos para el id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong>s<br />

zonas con más alto peligro <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dio a nivel diario. Se<br />

construye un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión logística para cada una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s zonas homogéneas y para cada bimestre. <strong>La</strong> base <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión es <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s ecuaciones 7 y 8<br />

(Pacheco et al., 2009 y Del Hoyo, s/f):<br />

" <<br />

=> ?@ ……………………………………………....(7)<br />

< AB C A D C AEDE C ⋯ C AGDG ……………………….(8)<br />

En <strong>la</strong> cual A B es <strong>la</strong> constante <strong>de</strong> <strong>la</strong> regresión y A G el factor <strong>de</strong><br />

pon<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable D G. El resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> función " <<br />

será un valor para cada celda <strong>en</strong>tre 0 y 1 que estima <strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> ignición con afectación m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 4 hectáreas.<br />

4. Validación <strong>de</strong>l método.<br />

Para comprobar <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong>l método propuesto a través<br />

<strong>de</strong> regresión logística multivariable, se efectuó su validación<br />

con los datos diarios para inc<strong>en</strong>dios correspondi<strong>en</strong>tes al año<br />

2009.<br />

Resultados<br />

Se utilizó <strong>la</strong> información diaria <strong>de</strong> lluvia <strong>de</strong> 87 estaciones<br />

climatológicas para el año 2006; 63 estaciones para el año<br />

2007; 97 para 2008 y 44 estaciones para 2009. Se<br />

id<strong>en</strong>tificaron 4 zonas homogéneas, d<strong>en</strong>ominadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te manera (figura 3): Cobertura1-Clúster1, Cobertura1-<br />

Clúster2, Cobertura3-Clúster1 y Cobertura3-Clúster2. Don<strong>de</strong>:<br />

cobertura1 correspon<strong>de</strong> al bosque <strong>de</strong> <strong>en</strong>cino y oyamel con<br />

8.59 Ton/ha <strong>de</strong> carga <strong>de</strong> combustible y cobertura3 al bosque<br />

<strong>de</strong> pino y mesófilo <strong>de</strong> montaña con 29.68 Ton/ha <strong>de</strong> carga <strong>de</strong><br />

combustible. Para los datos <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>to, se utilizó <strong>la</strong> información<br />

<strong>de</strong> velocidad máxima registrada <strong>en</strong> los observatorios<br />

sinópticos <strong>de</strong> Chapingo, México-DF, Morelia, Pachuca,<br />

Pueb<strong>la</strong>, Querétaro, T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>, Toluca y Tu<strong>la</strong>ncingo. Esta<br />

información se <strong>en</strong>contró disponible <strong>de</strong> forma m<strong>en</strong>sual<br />

(CONAGUA, 2012), por lo que se interpo<strong>la</strong>ron los datos <strong>de</strong><br />

los observatorios anteriores para construir imág<strong>en</strong>es<br />

m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> velocidad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> análisis.<br />

El mo<strong>de</strong>lo matemático <strong>de</strong> regresión logística para predicción<br />

<strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os 4 hectáreas, se integró por<br />

11 ecuaciones a nivel estatal, <strong>la</strong>s cuales correspond<strong>en</strong> al tipo<br />

<strong>de</strong> zona semejante y bimestre <strong>de</strong> análisis (<strong>en</strong>ero-febrero,<br />

marzo-abril y mayo-junio). En <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> 2 se muestra <strong>la</strong><br />

ecuación <strong>de</strong> predicción correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> análisis<br />

que también son válidas para <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>en</strong> estudio.<br />

XXII CONGRESO NACIONAL DE HIDRÁULICA<br />

ACAPULCO, GUERRERO, MÉXICO, NOVIEMBRE 2012<br />

Cobertura1-Clúster1<br />

Cobertura1-Clúster2<br />

Cobertura3-Clúster1 Cobertura3-Clúster2<br />

AMH<br />

Figura 3. Áreas semejantes con base <strong>en</strong> cobertura <strong>de</strong> suelo y carga<br />

<strong>de</strong> combustible.<br />

El mo<strong>de</strong>lo (integrado por <strong>la</strong>s 11 ecuaciones) mostró un<br />

excel<strong>en</strong>te comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> todos los<br />

clústeres y coberturas. <strong>La</strong> probabilidad <strong>de</strong> que se diera un<br />

inc<strong>en</strong>dio <strong>en</strong> un área m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 4 hectáreas para una fecha dada<br />

y un sitio específico fue <strong>de</strong> 90%. Lo que indica que <strong>la</strong><br />

efectividad <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> predicción fue muy alta. <strong>La</strong>s<br />

variables CNS (días con déficit <strong>de</strong> humedad), p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />

ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ras y vi<strong>en</strong>to, fueron sufici<strong>en</strong>tes para<br />

explicar <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>dio <strong>en</strong> el período<br />

analizado para el Estado <strong>de</strong> México. Se propusieron 4<br />

categorías <strong>de</strong> peligro <strong>de</strong> ignición <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>de</strong> acuerdo al<br />

porc<strong>en</strong>taje acumu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> probabilidad. <strong>La</strong> categoría<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> “BAJO” correspondió al 5% <strong>de</strong> los valores, <strong>la</strong><br />

categoría <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> “MODERADO” para el 15% acumu<strong>la</strong>do,<br />

“ALTO” y “MUY ALTO” para el 30% acumu<strong>la</strong>do y mayor al<br />

50% acumu<strong>la</strong>do respectivam<strong>en</strong>te.<br />

En <strong>la</strong> figura 4 se muestra <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

inc<strong>en</strong>dios para el periodo analizado (<strong>en</strong>ero a junio <strong>de</strong> los años<br />

2006 al 2008). En <strong>la</strong> figura 5 se observan los valores <strong>de</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios como predicción <strong>de</strong>l<br />

año 2009. En ambas figuras se aprecia que el peligro <strong>de</strong><br />

inc<strong>en</strong>dio como categoría “MUY ALTO” se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

zonas altas <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> análisis (parteaguas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca),<br />

que son <strong>la</strong>s mismas <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s zonas boscosas<br />

<strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong> Acambay, Zinacantepec, Jocotitlán,<br />

Ocoyoacac y Xa<strong>la</strong>t<strong>la</strong>co. Con <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> “ALTO” se<br />

pres<strong>en</strong>taron inc<strong>en</strong>dios <strong>en</strong> los municipios <strong>de</strong> Ixt<strong>la</strong>huaca,<br />

At<strong>la</strong>comulco, Jocotitlán y Joquicingo. Para <strong>riesgo</strong><br />

“MODERADO” <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Morelos. Finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

categoría <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> “BAJO” se pres<strong>en</strong>taron inc<strong>en</strong>dios<br />

mayorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el municipio <strong>de</strong> Lerma.


AMH<br />

Tab<strong>la</strong> 2. Ecuaciones <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo matemático <strong>de</strong> regresión logística<br />

para predicción <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca Lerma (2006-2009)<br />

ZONA<br />

BIMESTRE<br />

ECUACIÓN<br />

Cobertura1-Clúster1<br />

1<br />

Enero-Febrero<br />

F(z)=(1+e -(27.3329-0.0057X1-0.0516X2+0.5452X3+0.7903X4_1-3.9316X4_2) ) -1<br />

Cobertura1-Clúster2<br />

2<br />

Enero-Febrero<br />

F(z)=(1+e -(1.1963-0.0046X1-0.0067X2+0.1363X3+0.2248X4_1-0.0287X4_2) ) -1<br />

Cobertura3-Clúster1<br />

3<br />

Enero-Febrero<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10<br />

11<br />

F(z)=(1+e -(4.286+0.0211X1-0.0283X2+0.6454X3+8.609X4_1-8.292X4_2) ) -1<br />

Cobertura3-Clúster2<br />

Enero-Febrero<br />

F(z)=(1+e -(9.4079+0.0009X1+0.0152X2-0.1887X3+4.8953X4_1-5.161X4_2) ) -1<br />

Cobertura1-Clúster1<br />

Marzo-Abril<br />

F(z)=(1+e -(4.4349+0.0023X1-0.0031X2-0.0993X3-2.1876X4_1+1.8167X4_2) ) -1<br />

Cobertura1-Clúster2<br />

Marzo-Abril<br />

F(z)=(1+e -(-0.736+0.0007X1-0.0078X2-0.0254X3-0.6016X4_1+0.8901X4_2) ) -1<br />

Cobertura3-Clúster1<br />

Marzo-Abril<br />

F(z)=(1+e -(3.9386-0.0005X1-0.0011X2+0.0697X3-0.6272X4_1+0.2868X4_2) ) -1<br />

Cobertura3-Clúster2<br />

Marzo-Abril<br />

F(z)=(1+e -(-9.2356+0.0012X1-0.0139X2-0.0853X3-2.1579X4_1+3.5455X4_2) ) -1<br />

Cobertura1-Clúster1<br />

Mayo-Junio<br />

F(z)=(1+e -(16.1694-0.0671X1-1.5263X2-1.5662X3+10.4298X4_1-8.2412X4_2) ) -1<br />

Cobertura1-Clúster2<br />

Mayo-Junio<br />

F(z)=(1+e -(3.8411+0.0029X1+0.1165X2-0.1751X3-0.7052X4_1+0.4657X4_2) ) -1<br />

Cobertura3-Clúster1<br />

Mayo-Junio<br />

F(z)=(1+e -(9.6045+0.0109X1-0.2205X2-0.9803X3-0.164X4_1-0.1104X4_2) ) -1<br />

X1: ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra (%); X2: días con déficit <strong>de</strong> humedad CNS<br />

(días); X3: p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra (%); X4_1: vi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l primer mes <strong>de</strong>l<br />

bimestre (m/s); X4_2: vi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l segundo mes <strong>de</strong>l bimestre (m/s);<br />

Figura 4. Probabilidad <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>: Enero - Junio 2006 al<br />

2008.<br />

XXII CONGRESO NACIONAL DE HIDRÁULICA<br />

ACAPULCO, GUERRERO, MÉXICO, NOVIEMBRE 2012<br />

AMH<br />

Figura 5. Probabilidad <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios: Enero – Junio<br />

Predicción para 2009.<br />

Conclusiones<br />

El mo<strong>de</strong>lo matemático <strong>de</strong> regresión logística para predicción<br />

<strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong> México, fue obt<strong>en</strong>ido a partir <strong>de</strong><br />

11 ecuaciones (3 bimestres <strong>de</strong> análisis <strong>en</strong> 4 zonas semejantes).<br />

Este mo<strong>de</strong>lo estuvo conformado por una variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

(amplitud <strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>dio) y por 4 variables explicativas <strong>de</strong> tipo<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (velocidad <strong>de</strong>l vi<strong>en</strong>to, ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ras,<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ras y <strong>sequía</strong>).<br />

De <strong>la</strong>s variables explicativas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo matemático <strong>de</strong><br />

regresión logística, sólo <strong>la</strong> <strong>sequía</strong> fue utilizada como una<br />

variable dinámica. <strong>La</strong> <strong>sequía</strong> se construyó a partir <strong>de</strong> datos<br />

diarios <strong>de</strong> precipitación. En específico, esta variable se tomó<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta como los días acumu<strong>la</strong>dos con déficit <strong>de</strong> humedad<br />

(CNS) <strong>de</strong> acuerdo al método <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> <strong>sequía</strong> efectiva<br />

propuesto por Byun y Wilhite (1999).<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> regresión logística fue un bu<strong>en</strong> método para<br />

predicción <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios 2009 <strong>en</strong> el Estado <strong>de</strong> México, ya que<br />

se obtuvo el 90% <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos con probabilidad <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia<br />

mayor a 0.70. Asimismo, <strong>la</strong>s variables: días con déficit <strong>de</strong><br />

humedad (CNS), p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ras y vi<strong>en</strong>to<br />

son sufici<strong>en</strong>tes para explicar <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>dio. Se<br />

propusieron 4 categorías <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios: bajo,<br />

mo<strong>de</strong>rado, alto y muy alto. Estas categorías estuvieron <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia acumu<strong>la</strong>das y<br />

respectivam<strong>en</strong>te correspondieron al 5%, 15%, 30% y mayor al<br />

50%. <strong>La</strong>s zonas <strong>de</strong> máximo <strong>riesgo</strong> (categoría “MUY ALTO”)<br />

<strong>de</strong> ignición <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios con amplitud m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 4 hectáreas se<br />

pres<strong>en</strong>taron mayorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los municipios <strong>de</strong> Acambay,<br />

Zinacantepec, Jocotitlán, Ocoyoacac y Xa<strong>la</strong>t<strong>la</strong>co. Los datos <strong>de</strong><br />

predicción <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios para 2009 tuvieron el mismo<br />

comportami<strong>en</strong>to que mostró el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

inc<strong>en</strong>dios para los años 2006 a 2008.<br />

Asimismo, <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> este trabajo se observaron algunas<br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> tipo climatológico por lo que<br />

es necesario que se realic<strong>en</strong> estudios <strong>de</strong> tipo estadístico para


AMH<br />

ubicación idónea <strong>de</strong> estaciones climatológicas para medición<br />

<strong>de</strong> humedad <strong>de</strong>l suelo, dirección y velocidad <strong>de</strong> vi<strong>en</strong>to. Esta<br />

información sería <strong>de</strong> gran utilidad <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> alerta<br />

contra inc<strong>en</strong>dios para reducir <strong>la</strong> afectación <strong>de</strong> los mismos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s zonas más vulnerables <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> análisis.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, este estudio pue<strong>de</strong> ser utilizado como una guía<br />

para mejorar los sistemas <strong>de</strong> alerta contra inc<strong>en</strong>dios ya<br />

insta<strong>la</strong>dos. De acuerdo a <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

inc<strong>en</strong>dios, es posible mejorar los tiempos <strong>de</strong> respuesta <strong>en</strong> el<br />

control <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios así como mejorar los protocolos <strong>de</strong><br />

respuesta y cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> suministro, al insta<strong>la</strong>r <strong>en</strong> zonas<br />

estratégicas los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> control y mando <strong>de</strong> brigadistas.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, esta investigación pue<strong>de</strong> auxiliar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neación estratégica<br />

para el control y mitigación <strong>de</strong> impactos ambi<strong>en</strong>tales y<br />

económicos por inc<strong>en</strong>dios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l río Lerma, Estado<br />

<strong>de</strong> México.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

1.- Aya<strong>la</strong> C. F. J., Olcina C. J. (2002). Riesgos naturales.<br />

Editorial Ariel Ci<strong>en</strong>cia. ISBN: 84-344-8034-4. España.<br />

2.- Byun, H. R. y Wilhite, D. A. (1999). “Objective<br />

quantification of drought severity and duration”. Journal<br />

of climate. American Meteorological Society. September<br />

1999. Volume 12. pp. 2747-2756.CENAPRED. 2007.<br />

3.- CENAPRED (2007). Características e impacto<br />

socioeconómico <strong>de</strong> los principales <strong>de</strong>sastres ocurridos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> república mexicana <strong>en</strong> el año 2006. C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong><br />

Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Desastres. Serie: Impacto socioeconómico<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> México, Vol. 8. México.<br />

4.- CONAFOR (2012). Temporada <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios 2012, alerta<br />

ante <strong>sequía</strong>. Comisión Nacional Forestal (CONAFOR).<br />

[Disponible <strong>en</strong> línea]<br />

http://www.conafor.gob.mx/portal/in<strong>de</strong>x.php/compon<strong>en</strong>t/c<br />

ont<strong>en</strong>t/article/6/356 [Página consultada 13-agosto-2012].<br />

5.- CONAGUA (2012). Comisión Nacional <strong>de</strong>l Agua -<br />

Servicio Meteorológico Nacional. [Disponible <strong>en</strong> línea]<br />

http://smn.cna.gob.mx/in<strong>de</strong>x.php?option=com_cont<strong>en</strong>t&vi<br />

ew=article&id=29&Itemid=93. [Página consultada 16marzo-2012].<br />

6.- Del Hoyo, V. L. (s/f). “Empleo <strong>de</strong> regresión logística para<br />

<strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> humano <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios<br />

<strong>forestales</strong>”. El acceso a <strong>la</strong> información espacial y <strong>la</strong>s<br />

nuevas tecnologías geográficas. pp. 531-543.<br />

7.- Eastman, J. R. (2012). Idrisi Selva Manual. C<strong>la</strong>rk<br />

University. Sitio web: www.c<strong>la</strong>rk<strong>la</strong>bs.org<br />

8.- FAO (2003). Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong><br />

Agricultura y <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación. XII Congreso Forestal<br />

Mundial. Canadá. Disponible <strong>en</strong>:<br />

http://www.fao.org/forestry/5387/es/ [Página consultada<br />

diciembre 2011].<br />

9.- GEM (2010a). Diagnóstico ecosistémico Tomo III. Marco<br />

físico-biótico. Gobierno <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México (GEM),<br />

Secretaría <strong>de</strong>l Medio Ambi<strong>en</strong>te. P<strong>la</strong>n Maestro para <strong>la</strong><br />

restauración ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca alta <strong>de</strong>l río Lerma.<br />

229 pp. [Disponible <strong>en</strong> línea]<br />

XXII CONGRESO NACIONAL DE HIDRÁULICA<br />

ACAPULCO, GUERRERO, MÉXICO, NOVIEMBRE 2012<br />

AMH<br />

http://qacont<strong>en</strong>t.edomex.gob.mx/idc/groups/public/docum<br />

<strong>en</strong>ts/edomex_archivo/carl_pdf_tomo3f.pdf [página<br />

consultada 30-julio-2012].<br />

10.- GEM (2010b). Diagnóstico ecosistémico Tomo IV.<br />

Marco socioeconómico. Gobierno <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México<br />

(GEM), Secretaría <strong>de</strong>l Medio Ambi<strong>en</strong>te. P<strong>la</strong>n Maestro<br />

para <strong>la</strong> restauración ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca alta <strong>de</strong>l río<br />

Lerma. 238 pp. [Disponible <strong>en</strong> línea]<br />

http://qacont<strong>en</strong>t.edomex.gob.mx/idc/groups/public/docum<br />

<strong>en</strong>ts/edomex_archivo/carl_pdf_tomo4f.pdf [página<br />

consultada 30-julio-2012].<br />

11.- González (2003). “Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>en</strong><br />

coberturas vegetales, Región Andina. XII World Forestry<br />

Congress, 6 pp. Québec City, Canada.<br />

12.- INEGI (2012). Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística y<br />

Geografía. [Disponible <strong>en</strong> línea]<br />

http://www.inegi.org.mx/sistemas/mexicocifras/<strong>de</strong>fault.as<br />

px?e=15 [Página consultada 20-abril-2012].<br />

13.- Magaña L. D. (2012). Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> peligro <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dio<br />

forestal para el Estado <strong>de</strong> México mediante análisis<br />

espacio temporal <strong>de</strong>l indicador <strong>de</strong> precipitación efectiva.<br />

Tesis <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l Agua. C<strong>en</strong>tro<br />

Interamericano <strong>de</strong> Recursos <strong>de</strong>l Agua, Facultad <strong>de</strong><br />

Ing<strong>en</strong>iería, Universidad Autónoma <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México.<br />

México.<br />

14.- Pacheco, C. E., Aguado, I. y Nieto, H. (2009). “Análisis<br />

<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios <strong>forestales</strong> causados por rayo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> España p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r”. Revista internacional <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia y<br />

tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> información geográfica. GeoFocus Art.<br />

No. 9, pp. 232-249.<br />

15.- PROBOSQUE (2010). Protectora <strong>de</strong> Bosques <strong>de</strong>l Estado<br />

<strong>de</strong> México. Programa <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y combate <strong>de</strong><br />

inc<strong>en</strong>dios. México. [Disponible <strong>en</strong> línea]<br />

http://www.edomex.gob.mx/portal/page/portal/probosque/<br />

proteccion/inc<strong>en</strong>dios [Página consultada noviembre <strong>de</strong><br />

2010].<br />

16.- Ruiz S J. D., y Reyes P. F. J. (2005). Geografía física<br />

aplicada. Serie: Manuales. Universidad <strong>de</strong> Má<strong>la</strong>ga España.<br />

17.- SEMARNAT (2010). Inv<strong>en</strong>tarios <strong>forestales</strong> <strong>de</strong> México.<br />

México Secretaria <strong>de</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y recursos naturales.<br />

[Disponible <strong>en</strong> línea]<br />

http://dgeiawf.semarnat.gob.mx:8080/ibi_apps/WFServlet<br />

?IBIF_ex=D3_R_RFORESTA01_01&IBIC_user=dgeia_<br />

mce&IBIC_pass=dgeia_mce [Página consultada <strong>en</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 2010].

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!