19.05.2013 Views

El Libro Sexto de la Historia·de fray Bernardino de Sahagún que es ...

El Libro Sexto de la Historia·de fray Bernardino de Sahagún que es ...

El Libro Sexto de la Historia·de fray Bernardino de Sahagún que es ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Josefina Garcia Quintana EL BAÑO RITUAL ENTRE LOS NAHUAS<br />

SEGúN EL CóDICE FLORENTINO<br />

<strong>El</strong> <strong>Libro</strong> <strong>Sexto</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia·<strong>de</strong> <strong>fray</strong> <strong>Bernardino</strong> <strong>de</strong> <strong>Sahagún</strong> <strong>que</strong><br />

él intituló De <strong>la</strong> retórica y filosofía moral y teología <strong>de</strong> <strong>la</strong> gente<br />

mexicana, don<strong>de</strong> hay cosas muy curiosas, tocant<strong>es</strong> a los primor<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> su lengua, y cosas muy <strong>de</strong>licadas tocante a <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s moral<strong>es</strong>,t<br />

<strong>es</strong> una sección <strong>de</strong> contenido riquísimo y muy diverso, inter<strong>es</strong>ante<br />

por 10 <strong>que</strong> se refiere a <strong>la</strong> religión, a los asuntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> corte, a <strong>la</strong><br />

instrucción familiar, a ceremonias y a formas <strong>de</strong> lenguaje popu<strong>la</strong>r.<br />

R<strong>es</strong>pecto a <strong>la</strong> religión, <strong>es</strong>te libro mu<strong>es</strong>tra en forma muy directa<br />

el trato <strong>que</strong> los hombr<strong>es</strong> guardaban con sus divinida<strong>de</strong>s; <strong>es</strong><br />

una recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> oracion<strong>es</strong>, <strong>de</strong> discursos, a vec<strong>es</strong> altamente<br />

imprecatorios, <strong>que</strong> se dirigian a los dios<strong>es</strong> para pedir favor<strong>es</strong> o<br />

éxponer <strong>que</strong>jas en ocasión <strong>de</strong> diversos acontecimientos. Las arengas<br />

o discursos <strong>que</strong> se encuentran a continuación dan una i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> oratoria pa<strong>la</strong>ciega <strong>de</strong> los antiguos mexicanos, a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s exhortacion<strong>es</strong> <strong>de</strong> los principal<strong>es</strong> al rey recién electo o <strong>de</strong> éste<br />

a su pueblo; también son ilustrativos r<strong>es</strong>pecto al ceremonial cort<strong>es</strong>ano<br />

y, sobre todo, son un magnífico material para <strong>es</strong>tudiar <strong>la</strong><br />

moral, <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> conducta <strong>que</strong> regían tanto para el rey como<br />

para el pueblo en general. Es ésta una parte muy inter<strong>es</strong>ante<br />

<strong>de</strong>l <strong>Libro</strong> <strong>Sexto</strong>. No 10 <strong>es</strong> menos <strong>la</strong> siguiente, en <strong>la</strong> <strong>que</strong> <strong>es</strong> posible<br />

apreciar no sólo un precioso lenguaje, sino también <strong>la</strong> moral<br />

<strong>que</strong> los padr<strong>es</strong> inculcaban a sus hijos, por medio <strong>de</strong> pláticas<br />

-huehuet<strong>la</strong>tolli- en <strong>la</strong>s <strong>que</strong> los exhortaban a llevar una vida<br />

recta, haciéndol<strong>es</strong> ver <strong>la</strong>s ventajas <strong>de</strong> <strong>la</strong> humildad, el r<strong>es</strong>peto a<br />

los mayor<strong>es</strong>, <strong>la</strong> hon<strong>es</strong>tidad y <strong>la</strong>s formas a<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong> comportamiento<br />

exterior. Una parte muy consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong>l <strong>Libro</strong> <strong>Sexto</strong>,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el capítulo XXXIII hasta el capítulo XL, <strong>la</strong> <strong>de</strong>dica <strong>Sahagún</strong><br />

lFray <strong>Bernardino</strong> <strong>de</strong> <strong>Sahagún</strong>, Historia general <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> Nueva España,<br />

numeración, anotacion<strong>es</strong> y apéndic<strong>es</strong> <strong>de</strong> Ángel Maria Garibay K .• México, Editorial<br />

Porrúa, 1956,4 V., v. n, p. 51-256.


194 ESTUDIOS DE CULTURA NÁnUATL<br />

tens<strong>es</strong>. Este material fue recogido por el franciscano en el año<br />

<strong>de</strong> 1547. 17<br />

Para <strong>la</strong> traducción se siguió el criterio <strong>de</strong> uniformar los tiempos<br />

verbal<strong>es</strong> y corregir <strong>la</strong> puntuación <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s normas<br />

actual<strong>es</strong>, con el fin <strong>de</strong> <strong>que</strong> el r<strong>es</strong>ultado fuera una versión castel<strong>la</strong>na<br />

lo más correcta posible. Se tuvo cuidado, no obstante, <strong>de</strong><br />

conservar el <strong>es</strong>tilo <strong>de</strong>l idioma original.<br />

17Asi lo afirma una nota final <strong>de</strong>l <strong>Libro</strong> <strong>Sexto</strong> <strong>de</strong>l Códice Florentino, fol. 215 v.


Ic CEMPOALLI ON CAXTOLLI OCE CAPITULO, uncan mitoa in <strong>que</strong>nin<br />

tetahuan, tenanhuan quinnotzaya in tonalpouh<strong>que</strong>, in t<strong>la</strong>matinime,<br />

inic quitoaya in <strong>que</strong>nami itonal catea in ot<strong>la</strong>cat piltontli;<br />

quittaya in <strong>que</strong>nami tonalli ipan ot<strong>la</strong>cat.<br />

Auh in yehuantin, tonalpouh<strong>que</strong>, achto huel ic t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>nia in<br />

<strong>que</strong>nman huel ot<strong>la</strong>cat piltontli. In cuix ayamo huel yohualnepant<strong>la</strong>,<br />

ic itech quipoaya in tonalli i cemilhuit<strong>la</strong>poalli in oquiz;<br />

auh in t<strong>la</strong>oquiz yohualnepant<strong>la</strong> t<strong>la</strong>catia, itech quipoaya in tonalli<br />

i cemilhuit<strong>la</strong>poalli in hual<strong>la</strong>toquilia. Auh int<strong>la</strong> hue1 yohualli ixelihuian<br />

t<strong>la</strong>catia, necoc quipoaya in tonaIli. Auh mman quittaya<br />

in imamux, uncan quittaya in <strong>que</strong>nami imacehual piltontli, in<br />

cuix cualli, in cuix nozo amo, in yuh catea itoloca i cemilhuit<strong>la</strong>poalli<br />

in ipan ot<strong>la</strong>cat.<br />

Auh in icuac ot<strong>la</strong>cat piltzintli, niman quitonalpohuia, quinotza<br />

in tonalpouhqui. Quinonotza in inman oyecoc, in inman ot<strong>la</strong>lticpac<br />

quiz. Niman quitta, quizoa in itlil, in it<strong>la</strong>pal. In yehuatl,<br />

tonalpouhqui, quitta i cemilhuit<strong>la</strong>poalli; t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>ni: "¿ Cuix yohualtica<br />

in ot<strong>la</strong>cat, in oyecoc, cuix xelihui yohualli, cuix oonquiz in<br />

yohualli xe1ihui?"<br />

Int<strong>la</strong> cayemo aci yohualli xelihui, oc nepa cemilhuitl ipan pohui<br />

in ipan ot<strong>la</strong>cat, oc nepa tonalli itech pouhqui in it<strong>la</strong>catiliz.<br />

Auh int<strong>la</strong> oquiz yohualli xelihui ot<strong>la</strong>cat pi1tzintli, ye nipa cernílhuitl<br />

itech pohui, yehuatl itech pohui in tonalli in ye hual<strong>la</strong>thui<br />

t<strong>la</strong>tqui tonalli. Auh int<strong>la</strong> hue1 yohualli xelihui, in mitoa yohualnepant<strong>la</strong><br />

t<strong>la</strong>cati piltzintli, ixquich quicui in yalhua tonalli, no<br />

ixquich quicui in ye hual<strong>la</strong>thui cemilhuitl tonalli. Auh int<strong>la</strong> t<strong>la</strong>t-


198 ESTUDIOS DE CULTURA NÁHUATL<br />

huinahuac t<strong>la</strong>cati anozo achi tonatiuh, anozo <strong>que</strong>nman a, huel<br />

inemac icemilhuitl in tonalli ihuan in it<strong>la</strong>tquicayo in unean t<strong>la</strong>toa.<br />

Niman quizoa, quitta imamux, in it<strong>la</strong>cuilol, in itlil, in it<strong>la</strong>pal.<br />

Quipoa, quicxitoca, quitta in tlein tonalli ipan ot<strong>la</strong>cat piltontli.<br />

Quitta in tlein uncan t<strong>la</strong>toa, in tlein it<strong>la</strong>tquicayo. In acazomo<br />

cualli tonalli, azo ye cualli in it<strong>la</strong>tquicayo; in uncan t<strong>la</strong>toa yehuatl<br />

quicualtilia.<br />

Niman quinonotza in pilhua<strong>que</strong>, in huehuet<strong>que</strong>, in i<strong>la</strong>mat<strong>que</strong>,<br />

quimilhuia: "Cualtzin in ipan omot<strong>la</strong>catili, pet<strong>la</strong>tiz, icpaliz, tecutiz,<br />

t<strong>la</strong>tocatiz, -anozo quitoa- mocuiltonoz, -anozo quitoaoquichtiz,<br />

cuauhtiz, ocelotiz, tiacauhtiz. Imac maniz in cuauhxicalli,<br />

in cuauhpiaztli. Cuauhpet<strong>la</strong>pan, ocelopet<strong>la</strong>pan, ic catlitiz,<br />

quit<strong>la</strong>maeaz in Tonatiuh, in T<strong>la</strong>ltecuhtli."<br />

Anozo quimilhuiz: "Amo cualcan in omecahui piltzintli, tecuantonalpan.<br />

Yece, cualtzin in uncan t<strong>la</strong>toa in it<strong>la</strong>tquicayo, ca<br />

quinanamiqui, ca quit<strong>la</strong>cualtilia, quicecehuia in tecuantonalli."<br />

Niman quit<strong>la</strong>lia in icuac maltiz. Quitoa: "Axcan nauhtopan<br />

in maltiz."<br />

Auh int<strong>la</strong>camo cualli tonalli, int<strong>la</strong> tecuantonalli ipan ot<strong>la</strong>cat,<br />

in ipan omecahui piltzintli, int<strong>la</strong>camo no cualli in uncan t<strong>la</strong>toa in<br />

ipan cemilhuitl, int<strong>la</strong>camo cualli in it<strong>la</strong>tquicayo, int<strong>la</strong>ca tle icualtica<br />

in cemilhuitl quiyoliuht<strong>la</strong>machtia in <strong>que</strong>nami yez piltzintli,<br />

quimilhuia: "Ca tecuantonalpan in omot<strong>la</strong>catili piltzintli, ca amo<br />

cualcan, auh ca zan niman atle icualtica, ca huel ohuican. Izca<br />

in ipan muchihuaz: "Teuhtli, t<strong>la</strong>zolli ilhuil yez; moochtequiliz;<br />

icnoyotl ilhuil, inemac yez. Nenya in motetezotinemiz t<strong>la</strong>lticpac;<br />

yece, atletiz in tlein maltiz. Noce cochtoz, huetztoz, t<strong>la</strong>tziuhqui<br />

yez." Noce quimilhuia: "Mixitl, t<strong>la</strong>patl ilhuil itequiuh yez; uctli<br />

quimocuit<strong>la</strong>huiz." Noce quimilhuia: "Amo huecahuaz; zan achi<br />

tonatiuh quihualt<strong>la</strong>tiz. TIa xicmottilican: zan t<strong>la</strong>pantimani in tonatiuh,<br />

in uncan omot<strong>la</strong>catili."<br />

Niman quipepena in cualli tonalli; amo zan nauhyopantica in<br />

maltia; oc conchololtia; quittilia in cualtzin tonalli; in anozo<br />

cualtzin in uncan t<strong>la</strong>toa in it<strong>la</strong>tquicayo.<br />

Auh in tonalpouhqui in ilhuil, in imacehual, in inemac atli,


200 ESTUDIOS DE CULTURA NÁHUATL<br />

t<strong>la</strong>cua, quit<strong>la</strong>uhtia. Auh amo zan <strong>que</strong>xquich in quimaca, zan<br />

mantiuh in totolin auh cent<strong>la</strong>mamalli in t<strong>la</strong>cualli.<br />

INIC CEMPOALLI ON CAXTOLLI OMOME CAPITULO, uncan mitoa inic<br />

ont<strong>la</strong>mantli: inin nealtiliz pipiltotonti, auh in tlein muchihuaya<br />

inic tocamacoya piltontli, ihuan in <strong>que</strong>nin t<strong>la</strong>cualoya, necoanotzaloya.<br />

Auh in icuac maltia in piltzintli, niman quicencahuilia in ixquich<br />

monenequi. Quicencahuilia, quichihuilia chimaltontli, t<strong>la</strong>huitoltontli,<br />

mitotonti. Auh nahui in mitotonti quichihuilia. Quil<br />

ce t<strong>la</strong>pcopa pouhqui; quil ce cihuat<strong>la</strong>mpa pouhqui; quil ce<br />

huitzt<strong>la</strong>mpa pouhqui; quil ce mict<strong>la</strong>mpa pouhqui. Ihuan quichihuilia<br />

tzoal<strong>la</strong>xcalli chimalli muchihua. Mitl ipan tentiuh t<strong>la</strong>huitollo,<br />

ihuan cequi za zan tzoalli, ihuan t<strong>la</strong>cualli, molli, ihuan<br />

eheyo izquitl. Ihuan yecahui, imaxt<strong>la</strong>ton, itilmaton.<br />

Auh in icnot<strong>la</strong>ca, zan ixquich in t<strong>la</strong>huitolli, mitotonti, ihuan<br />

chimaltontli in quichihuilia, azo ihuan tamalli ihuan izquitzintli.<br />

Auh inda cihuatzintli maltiz, quicencahuilia in ixquich icihuat<strong>la</strong>tqui:<br />

in ma<strong>la</strong>catl, in tzotzopaztli, in tanatli, in tzahualcaxitl, in<br />

cuatzontli, ixiyotl, icueton, ihuipilton.<br />

Auh in ye yuhqui in omocencauh in ixquich monenequi, niman<br />

mocent<strong>la</strong>lia in ixquichtin tehuayul<strong>que</strong>, in huehuet<strong>que</strong>, in i<strong>la</strong>mat<strong>que</strong>,<br />

in mahuiztililoni. Niman connotza in toltecatl in imac t<strong>la</strong>catihuani,<br />

in ticit!. Oc yohuan in necent<strong>la</strong>lilo, auh in omomanaco<br />

tonatiuh in ye achiton, niman quit<strong>la</strong>ni yancuic caxitl in ticitl<br />

ihuan atl, niman ic conana in piltzintli, connapaloa. Niman ye<br />

ic t<strong>la</strong>napalolo in ixquich omocencauh; ithualnepant<strong>la</strong> conteca in<br />

ixquich omocencauh.<br />

Auh inic caltia: ye Tonatiuh ica<strong>la</strong>quiampa itzticac in ticitl; niman<br />

uncan caltia in ticitl, in pi1tzintli, quilhuia: "Cuauhtli, ocelotl,<br />

tiacauh, telpuchtli, noxocoyouh, otimaxitico in t<strong>la</strong>lticpac,<br />

omitzalmihuali in monan, in mota in Ometecuhtli, in Omecihuatl.<br />

Otipitzaloc, otimamalihuac in muchan, in Omeyocan, in chi-


204 ESTUDIOS DE CULTURA N.ÜIUATL<br />

quichtin, in amilhuicapipilti, in ilhuicac anmonoltito<strong>que</strong>, ca izcatqui<br />

in macehualli. Quenami amihiyo ma xicmomaquilican, ma<br />

itech ximihiyotican, inic nemiz t<strong>la</strong>lticpac." Inic nappa coniyahua<br />

in ilhuicac. Quinotza, quitzatzilia in Tonatiuh. Quitoa: "Tonan,<br />

tota Tonatiuh, T<strong>la</strong>ltecuhtli, izcatqui in macehualli, in mozacuan,<br />

in mo<strong>que</strong>chol. In Cuauhtli, in Ocelotl, mohuic noconitoa, mohuic<br />

nocompoa, mohuic noconiyahua, in tehuatl in titonametl, in<br />

tixippilli, in ticuauhtli, in tocelotl, in huel tinexehuac, in huel ticuicuilihuic,<br />

in toquichtli, in titiacauh, ca maxcatzin, ca mot<strong>la</strong>tquitzin,<br />

ca motechtzinco pouhqui, ca ic oyocoloc; in mitzatlitiz,<br />

in mitzt<strong>la</strong>cualtiz, in mitzt<strong>la</strong>macaz; umpa pouhqui in tehuatenpan,<br />

in t<strong>la</strong>chinoltenpan, in ixt<strong>la</strong>huatl, iitic inepant<strong>la</strong>."<br />

Niman cacocui in chimalli, in t<strong>la</strong>huitolli, in t<strong>la</strong>cochtli. Quitoa:<br />

"Izcatqui in yohualli i olinca, in ichihualoca in, in tehuehuelli, in<br />

chimalli, in t<strong>la</strong>cocht1i, in pitzahuac, in t<strong>la</strong>nololli in mahuiltiloca,<br />

in moyohuiloca. Ma xicmoyocolili in tlein, ticmoyocolilia in<br />

<strong>que</strong>nami iilhuil, imacehual inemac. Cuix huel motechtzinco aciz;<br />

cuix huel ompa yaz; cuix matitiuh in muchan, in ahuialoyan, in<br />

huel<strong>la</strong>machoya, in ompa paqui, ahuiya, huel<strong>la</strong>mati in cuauhtin,<br />

in ocelo, in tiacahuan, in yaomic<strong>que</strong>. In mitzahuiltinemi, i mitzoyohuitinemi.<br />

¿Cuix huel intech aciz motolinia in macehualli?<br />

Ma xicualmocnoittili, T<strong>la</strong>catl, T<strong>la</strong>toani."<br />

Auh in ixquichcauh, caltia piltzintli. Ocopilli t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>ticac; amo<br />

cehui. Auh niman oncan quitocamaca, oncan quimaca in it<strong>la</strong>lticpactoca,<br />

in azo icultzin; quitocamamaz, quitonalehuaz. Oncan<br />

ic quinotza, ic quitzatzitia in ticitl: inda Yaotl, oquicht<strong>la</strong>toa in<br />

ticitl, quilhuia: "Yaotle, Yaotle, xoconcui in mochimal, xoconcui<br />

in t<strong>la</strong>cochtli, in tehuehuelli, in yahuiltiloca Tonatiuh." Niman<br />

quit<strong>la</strong>lpilia, ic contzitzquia in maxt<strong>la</strong>tl.


EL BAÑO RITUAL 205<br />

vosotros morador<strong>es</strong> <strong>de</strong> los cielos, vosotros todos, vosotros príncip<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong>l cielo, <strong>que</strong> <strong>es</strong>táis extendidos en los cielos, he aquí al<br />

fi?erecido. Dignáos darle en alguna forma vu<strong>es</strong>tro aliento, <strong>que</strong><br />

para él sea vu<strong>es</strong>tro aliento, para <strong>que</strong> viva en <strong>la</strong> tierra." Por cuarta<br />

vez lo ofrecía en redondo, al cielo. L<strong>la</strong>maba, invocaba al Sol.<br />

Decía: "Nu<strong>es</strong>tra madre, nu<strong>es</strong>tro padre, Tonatíuh, Señor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tierra, he aquí al merecido, tu tzacurm,'· tu <strong>que</strong>chdli. 30 Águi<strong>la</strong>,<br />

Ocelote, hacia ti lo digo, hacia ti lo cuento, hacia ti lo ofrezco,<br />

tú <strong>que</strong> er<strong>es</strong> Rayo, tú <strong>que</strong> er<strong>es</strong> Príncipe <strong>de</strong> tur<strong>que</strong>sas, <strong>que</strong> er<strong>es</strong><br />

Águi<strong>la</strong>, <strong>que</strong> er<strong>es</strong> Ocelote,ll <strong>que</strong> <strong>es</strong>tás pardo, <strong>que</strong> <strong>es</strong>tás pintado,<br />

<strong>que</strong> er<strong>es</strong> varón, <strong>que</strong> er<strong>es</strong> capitán, por<strong>que</strong> <strong>es</strong> tu propiedad, <strong>es</strong> tu<br />

bien, por<strong>que</strong> a ti pertenece, <strong>que</strong> para <strong>es</strong>o fue creado; te dará <strong>de</strong><br />

beber, te dará comida, te servirá; pertenece al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l agua<br />

divina, al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoguera divina, al interior, al centro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

l<strong>la</strong>nura."32<br />

En seguida levantaba en alto el <strong>es</strong>cudo, el arco, los dardos.<br />

Decía: "He aquí <strong>es</strong>to con lo <strong>que</strong> se mueve <strong>la</strong> noche, éstos, sus<br />

instrumentos, el tehuehuelli,l3 el <strong>es</strong>cudo, los dardos ligeros, <strong>de</strong>lgados,<br />

<strong>es</strong>to con lo <strong>que</strong> se te regocija, <strong>es</strong>to con lo <strong>que</strong> se te grita. 34<br />

[D<strong>es</strong>eo] <strong>que</strong> tú le hagas algo, <strong>que</strong> tú te dign<strong>es</strong> hacerle alguna<br />

cosa <strong>que</strong> sea su don, el pr<strong>es</strong>ente <strong>de</strong> <strong>es</strong>te macehual. Tal vez pueda<br />

llegar a tu venerable <strong>la</strong>do; acaso pueda ir allá; quizá vaya a conocer<br />

tu casa, el lugar don<strong>de</strong> se <strong>es</strong>tá contento, el lugar don<strong>de</strong> se<br />

<strong>es</strong>tá alegre, don<strong>de</strong> ellos, los águi<strong>la</strong>s, los ocelot<strong>es</strong>, los capitan<strong>es</strong>,<br />

los muertos en <strong>la</strong> guerra gozan, <strong>es</strong>tán contentos, <strong>es</strong>tán felic<strong>es</strong>.<br />

<strong>El</strong>los viven alegrándote, ellos andan gritándote. ¿Acaso podrá<br />

<strong>es</strong>te pobre macehual llegar a su <strong>la</strong>do? Dígnate apiadarte <strong>de</strong> él,<br />

Persona, Señor."<br />

y cuando todo había terminado, bañaba a <strong>la</strong> criatura. Hacía<br />

fuego con una tea; no <strong>la</strong> apagaba. Y en seguida allí le ponía<br />

nombre, allí le daba su nombre <strong>de</strong> <strong>es</strong>te mundo, quizá el <strong>de</strong> su<br />

abuelo; lo iba a cargar con el nombre, le iba a iniciar el <strong>de</strong>stino.<br />

En <strong>es</strong>ta forma <strong>la</strong> l<strong>la</strong>maba, así le <strong>de</strong>cía <strong>la</strong> médica: si [el nombre<br />

era] YáotV 5 como varón hab<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> médica, <strong>de</strong>cía: "Oh, Yáotl,<br />

oh, Y áotl, toma tu <strong>es</strong>cudo, toma los dardos, el tehuehuelli, lo<br />

<strong>que</strong> <strong>es</strong> instrumento para regocijar al Sol." En seguida le anudaba,<br />

le ataba el braguero.


208 ESTUDIOS DE CULTURA NÁHUATL<br />

nauhcampa quiyahua, niman conacocui, ilhuicac coniyahua. Niman<br />

concui in atI. Achtopa conpaloltia; niman iyelpan contIalilía;<br />

niman icuanepant<strong>la</strong> contequilia in atl. Quinotztinemi in piltontlí,<br />

in yehuatl, ticitl, quilhuitinemi: "Ma itech ximaxiti, ma<br />

xicmocelili in monantzin in Chalchiuhtli icue."<br />

In icuae quipaloltia atl in ticitl in piltontli, quilhuia: "Izcatqui<br />

in monantzin, in tocennan, in Chalchiuhtli icue. Xiemoeuili,<br />

xiemoeelili, ximocamachalolti. Izcatqui inic tinemiz, inie tiyoltinemiz<br />

t<strong>la</strong>ltiepae."<br />

In icuae iyelpan iyollopan quit<strong>la</strong>lilia atl in ticitl in piltontli,<br />

quilhuia: "Xiemocuili, xicmoeelili, izcatqui inie titzmoliniz, inie<br />

ticeliaz. In quixitiz, auh in quichipahuaz, auh in quitzmolínaltiz<br />

in t<strong>la</strong>zotli, in motocayotia t<strong>la</strong>zotli, yehuatl, in toyollo, oc cenca<br />

yehuatl in eltapaehtli."<br />

Auh in ieuae icuanepant<strong>la</strong> quitequilia atl, quilhuia: "Izeatqui<br />

in itztie, in eelic in Chalchiuhtlicue. In eemicac itztiea, in aic<br />

quitta, in aie iteeh aei in eoehiztehuitzoctli, in eoehizyayatli. Ma<br />

mot<strong>la</strong>n yauh; ma mitzmonahuatequili ma icuexaneo; ma lmacocheo<br />

mitzmaquilí inie titztinemiz t<strong>la</strong>ltiepac.<br />

Auh inie nohuian quipapaea, in imae, in icxic, muehi, quit<strong>la</strong>tollotia:<br />

in imae quil quipaquilia in ichtequiliztli; in nohuian, itIacapan,<br />

in i<strong>que</strong>xilco, quil quipaquilia in teuhtli, t<strong>la</strong>zolli. Quitotinemi:<br />

"¿Canin tiea inie otimot<strong>la</strong>loc noeonetzin? Izeatqui in tonan<br />

in Chalchiuhtli icue. Xiet<strong>la</strong>leahui, xatoeo, xipolihui." Inin<br />

ic quito a itIatoL In manozo it<strong>la</strong>t<strong>la</strong>t<strong>la</strong>uhtiliz amo nahuati; zan<br />

motenpepeyonitinemi; zan popoloeatinemi.<br />

In oquieencauh piltontli in tieitl, niman quitzotzomaquimiloa<br />

niman quiea<strong>la</strong>quia in onea omoeeneauh in cozulli. Niman oncan<br />

conteea, oncah conaquia in eozulco. Quinotza in eozulli in ticitl,<br />

quilhuia: "In titoeennan, in tiyohualtieitl, in timaeoche, in tieuexane;<br />

ca omeeahui in piltzintli, ca oyoeoloe in topan, in Omeyocan,<br />

in ehieunauhnepanyoean; ca oquihualmihuali, in tonan, in


210 ESTUDIOS DE CULTURA NÁHUATL<br />

tota Ometecuhtli, Omecihuatl, in t<strong>la</strong>lticpac. In quihiyohuiz,<br />

in quiciahuiz; auh ca oc tehuatl motech hualcahui, oc tehuatl<br />

ticmotetzahuiliz, ca timacoche, ca ticuexane, auh manozo nelli<br />

quihualmihuali in tonan, in tota in Yohualtecuhtli, in Yacahuiztli,<br />

in Yamaniliztli."<br />

Niman tzatzi, in quitoa, inic quinotza cozulli, quilhuia: "Inantzin,<br />

ma xicualmanili, i<strong>la</strong>matzin, maca<strong>que</strong>n xicmuchihuili in piltzintli,<br />

ma xicyamanili." Niman ic conteca in cozulco in piltontli,<br />

in yehuatl ticitl.<br />

Auh oncan quicui<strong>que</strong> in pilhua<strong>que</strong> in icuac quincozulteca. In<br />

pilhua, muchipa quitoa: "Inantzin ma xicualmanili in piltzintli."<br />

Niman ic papacoa: atlihua, t<strong>la</strong>cualo, t<strong>la</strong>huano. Mitoa: "pil<strong>la</strong>huano",<br />

ihuan mitoa: "t<strong>la</strong>cozu<strong>la</strong>quilo".


EL BAÑO RITUAL<br />

211<br />

hacia acá, a <strong>la</strong> tierra, nu<strong>es</strong>tra madre, nu<strong>es</strong>tro padre Ometecuhtli,<br />

Omecíhuatl. Pa<strong>de</strong>cerá trabajos, tendrá fatigas; pero, en tanto <strong>que</strong><br />

a tu <strong>la</strong>do vino a <strong>que</strong>dar, te dignarás hacerle un portento, por<strong>que</strong><br />

tú er<strong>es</strong> dueña <strong>de</strong>l abrazo, tú tien<strong>es</strong> regazo, aun<strong>que</strong> <strong>es</strong> verdad<br />

<strong>que</strong> se dignaron enviar<strong>la</strong> hacia acá nu<strong>es</strong>tra madre, nu<strong>es</strong>tro padre<br />

y ohualtecuhtli, Yacahuiztli, Yamanaliztli."<br />

En seguida daba voc<strong>es</strong>, <strong>de</strong>cía, así l<strong>la</strong>maba a <strong>la</strong> cuna, <strong>de</strong>cía:<br />

"Venerable madre suya, dígnate recibir<strong>la</strong>; venerable anciana, no<br />

le hagas daño, ten en b<strong>la</strong>ndura a <strong>la</strong> criaturita." Luego <strong>la</strong> médica<br />

ponía a <strong>la</strong> criatura en <strong>la</strong> cuna.<br />

y allí tomaban los padr<strong>es</strong> [<strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong> <strong>la</strong> médica ]41 cuando<br />

<strong>la</strong> colocaban en <strong>la</strong> cuna. <strong>El</strong> padre siempre <strong>de</strong>cía [a <strong>la</strong> cuna]:<br />

"Venerable madre suya, dígnate recibir a <strong>la</strong> criatura."<br />

En seguida así se regocijaban: comían, bebían, se embriagaban.<br />

[Esto] se <strong>de</strong>cía: "son emborrachados los niños":2 y se <strong>de</strong>cía:<br />

"<strong>es</strong> entrado en <strong>la</strong> cuna".

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!