Estudio comparativo de la dureza del agua en el estado Mérida y ...
Estudio comparativo de la dureza del agua en el estado Mérida y ...
Estudio comparativo de la dureza del agua en el estado Mérida y ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
40 Millán y col.<br />
1 Introducción<br />
La <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, a pesar <strong>de</strong> su importancia, es un<br />
concepto que muchas veces pasa por <strong>de</strong>sapercibido,<br />
ignorándose <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> química<br />
básica e inclusive <strong>de</strong> <strong>la</strong> química analítica <strong>en</strong> muchas<br />
escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería química.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> lo que es una visión más integral <strong>de</strong>l<br />
ing<strong>en</strong>iero actual, <strong>la</strong> Estructura Iberoamericana <strong>de</strong> Apoyo a<br />
<strong>la</strong> Enseñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ing<strong>en</strong>iería, EIBAEIL, ha incluido <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> sus propuestas un tema <strong>de</strong>dicado al estudio <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>,<br />
don<strong>de</strong> incluye <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> Dureza <strong>de</strong>l Agua y su<br />
<strong>de</strong>terminación (Agrifoglio, 1990).<br />
El pres<strong>en</strong>te trabajo ti<strong>en</strong>e como objetivo principal<br />
l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los estudiantes <strong>de</strong> nuestra institución<br />
acerca <strong>de</strong>l significado y aplicación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, a través <strong>de</strong> un estudio <strong>comparativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>agua</strong>s <strong>de</strong> consumo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>Mérida</strong> y otras localida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l país.<br />
2 Dureza <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />
La <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> está re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />
cationes metálicos, excepto metales alcalinos, que están<br />
pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> y que pue<strong>de</strong>n existir como carbonatos o<br />
bicarbonatos. Entre estos metales están <strong>el</strong> calcio, magnesio,<br />
hierro, bario, estroncio.<br />
Debido a que <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> iones calcio y<br />
magnesio es mucho mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más cationes, se<br />
asume que <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> está repres<strong>en</strong>tada por <strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estos iones, expresado como carbonato <strong>de</strong><br />
calcio, CaCO3. (Literat, 1975).<br />
2.1 C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Aguas según su Dureza Total<br />
Las <strong>agua</strong>s se pue<strong>de</strong>n c<strong>la</strong>sificar <strong>de</strong> acuerdo al valor <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total (Ca +2 + Mg +2 ) según lo indica <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1,<br />
(Siegert, 1998).<br />
Tab<strong>la</strong> 3.- C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s según <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total<br />
Tipo <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ppm CaCO 3<br />
Muy b<strong>la</strong>nda 0 – 15<br />
B<strong>la</strong>nda 16 – 75<br />
Semidura 76 – 150<br />
Dura 151 – 300<br />
Muy dura > 300<br />
3 Importancia Industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />
La importancia <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> para<br />
los ing<strong>en</strong>ieros químicos radica <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> es<br />
utilizada por un número variado <strong>de</strong> industrias como:<br />
embot<strong>el</strong><strong>la</strong>doras, cerveceras, <strong>de</strong>stilerías, industrias<br />
alim<strong>en</strong>ticias, p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> gas, refinerías, si<strong>de</strong>rúrgicas,<br />
industria <strong>de</strong>l pap<strong>el</strong>, p<strong>la</strong>ntas químicas, fábricas <strong>de</strong> cerámica,<br />
Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />
etc., <strong>en</strong> diversos procesos como: producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía,<br />
transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> calor, transporte <strong>de</strong> materias primas o<br />
<strong>de</strong>sechos, acción mecánica, fabricación <strong>de</strong> productos,<br />
<strong>la</strong>vado, baños industriales etc.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, para <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> uso industrial, <strong>el</strong><br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sales <strong>de</strong> calcio y <strong>de</strong> magnesio pres<strong>en</strong>ta una<br />
importancia particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>posición <strong>de</strong>l exceso <strong>de</strong><br />
estas sales cuando <strong>el</strong> <strong>agua</strong> es cal<strong>en</strong>tada, lo que constituye un<br />
gran inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te para equipos como cal<strong>de</strong>ras,<br />
intercambiadores <strong>de</strong> calor, etc los cuales están <strong>en</strong> contacto<br />
con <strong>el</strong> <strong>agua</strong> cali<strong>en</strong>te.<br />
La <strong>de</strong>posición se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición térmica <strong>de</strong><br />
los bicarbonatos, con <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> carbonatos<br />
insolubles, e igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> sulfatos<br />
insolubles. Estas sales difícilm<strong>en</strong>te solubles se <strong>de</strong>positan<br />
sobre <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s y tubos <strong>de</strong> estos equipos formando costras<br />
que no conduc<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> calor. Esto trae como<br />
consecu<strong>en</strong>cia: baja <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to térmico, provoca<br />
sobrecal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y un mayor gasto <strong>de</strong> combustible,<br />
provoca fatiga <strong>de</strong>l metal y pue<strong>de</strong> provocar explosiones si <strong>la</strong><br />
costra se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> durante <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to.<br />
Por tal motivo, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong> un <strong>agua</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>be<br />
ser caracterizada antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir utilizar<strong>la</strong> <strong>en</strong> un proceso<br />
<strong>de</strong>terminado a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar si <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estas<br />
sales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es aceptables o si por <strong>el</strong><br />
contrario, hay que someter <strong>el</strong> <strong>agua</strong> a un proceso <strong>de</strong><br />
ab<strong>la</strong>ndami<strong>en</strong>to previo.<br />
3.1 Importancia hogareña<br />
La importancia hogareña <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> radica<br />
<strong>en</strong> varios aspectos importantes. Las <strong>agua</strong>s duras ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />
sabor poco agradable y mi<strong>en</strong>tras mayor sea <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />
sales disu<strong>el</strong>tas m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong>cuada es para <strong>el</strong> consumo.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, se forman <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> carbonatos y sulfatos<br />
insolubles <strong>en</strong> los ut<strong>en</strong>silios <strong>de</strong> cocina don<strong>de</strong> se hierve <strong>el</strong><br />
<strong>agua</strong>, impidi<strong>en</strong>do una bu<strong>en</strong>a cocción <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos y<br />
ocasionando un mayor gasto <strong>en</strong>ergético.<br />
El uso <strong>de</strong> <strong>agua</strong>s duras <strong>en</strong> cal<strong>en</strong>tadores <strong>el</strong>éctricos<br />
<strong>de</strong>posita costras <strong>de</strong> estos compuestos insolubles tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
pare<strong>de</strong>s internas <strong>de</strong>l cal<strong>en</strong>tador como <strong>en</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia,<br />
impidi<strong>en</strong>do una bu<strong>en</strong>a transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l calor e igualm<strong>en</strong>te<br />
ocasionando un mayor consumo <strong>el</strong>éctrico.<br />
Las <strong>agua</strong>s duras y muy duras no forman espuma con <strong>el</strong><br />
jabón, lo que obliga a un mayor consumo <strong>de</strong> éste.<br />
Igualm<strong>en</strong>te se forman sales insolubles que se <strong>de</strong>positan<br />
sobre los tejidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa, sobre <strong>la</strong> loza <strong>de</strong>l baño, creando<br />
manchas que son difíciles <strong>de</strong> sacar.<br />
Esto suce<strong>de</strong> <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> calcio <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za al sodio<br />
<strong>de</strong>l jabón, formando un jabón <strong>de</strong> calcio insoluble. Un jabón<br />
típico es <strong>el</strong> estearato <strong>de</strong> sodio, NaC18H35O2 (sal sódica <strong>de</strong>l<br />
ácido esteárico), <strong>el</strong> cual reacciona con <strong>el</strong> calcio <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>.<br />
Por medio <strong>de</strong> esta reacción se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sperdiciar<br />
cantida<strong>de</strong>s significativas <strong>de</strong> jabón (y <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te) ya que <strong>la</strong><br />
reacción prosigue hasta que todo <strong>el</strong> calcio y <strong>el</strong> magnesio se<br />
hayan agotado. Sólo <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> jabón recupera sus