05.06.2013 Views

Aníbal, máscaras y anamorfosis en el Cuaderno italiano de Goya.1

Aníbal, máscaras y anamorfosis en el Cuaderno italiano de Goya.1

Aníbal, máscaras y anamorfosis en el Cuaderno italiano de Goya.1

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Santiago ALCOLEA BLANCH<br />

s.alcolea@amatller.com<br />

<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya. 1<br />

Instituto Amatller <strong>de</strong> Arte Hispánico<br />

Barc<strong>el</strong>ona, 1998.<br />

www.amatller.com/digipubl/GoyaAnibalAnamorfosis.pdf


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 1 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.<br />

La aparición pública d<strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> ha aportado un precioso material que arroja nueva<br />

luz sobre la personalidad <strong>de</strong> Goya. Se trata <strong>de</strong> un taccuino <strong>de</strong> apuntes <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se recog<strong>en</strong><br />

multitud <strong>de</strong> estudios, esbozos y anotaciones <strong>de</strong> muy diversa índole, utilizado <strong>en</strong> un principio con<br />

un cierto ord<strong>en</strong> y luego <strong>de</strong> forma totalm<strong>en</strong>te anárquica, intercalando croquis, saltando páginas,<br />

añadi<strong>en</strong>do textos o dibujos sobre trabajos anteriores y, a<strong>de</strong>más, con emborronami<strong>en</strong>tos<br />

accid<strong>en</strong>tales y con aportaciones ulteriores <strong>de</strong> manos distintas a la <strong>de</strong> Goya, conformándose así<br />

una amalgama <strong>de</strong> información acumulativa cuya precisa estratificación cronológica resulta <strong>de</strong><br />

compleja interpretación. Por su datación g<strong>en</strong>érica <strong>en</strong> las décadas <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta, es<br />

<strong>de</strong>cir la fase final <strong>de</strong> la formación y los inicios <strong>de</strong> la carrera profesional <strong>de</strong> Goya, <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong><br />

<strong>italiano</strong> vi<strong>en</strong>e a complem<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> amplio catálogo <strong>de</strong> dibujos creados para combatir <strong>el</strong><br />

aislami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> la sor<strong>de</strong>ra absoluta que pa<strong>de</strong>ció como secu<strong>el</strong>a irreversible <strong>de</strong> la grave<br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1792.<br />

Pero a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>ar tan importante laguna <strong>en</strong> la obra d<strong>el</strong> pintor aragonés, <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong><br />

constituye algo así como una v<strong>en</strong>tana abierta a la génesis creativa, gracias a la cual se nos<br />

rev<strong>el</strong>an los mecanismos más íntimos d<strong>el</strong> artista. Es como si asistiéramos a la afloración <strong>de</strong> las<br />

i<strong>de</strong>as primig<strong>en</strong>ias y a su paulatina articulación <strong>en</strong> formas más concretas, todo <strong>el</strong>lo <strong>de</strong> una manera<br />

natural y sin pret<strong>en</strong>siones altivas, <strong>en</strong>tremezclándose con <strong>el</strong> discurrir <strong>de</strong> la vida cotidiana y<br />

familiar.<br />

El estudio porm<strong>en</strong>orizado d<strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido es tarea que no se pue<strong>de</strong><br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r individualm<strong>en</strong>te ni tampoco <strong>en</strong> <strong>el</strong> espacio disponible <strong>en</strong> esta ocasión. Si me atrevo, <strong>en</strong><br />

cambio, a hacer algunas aportaciones al respecto <strong>de</strong> dos grupos concretos <strong>de</strong> dibujos. Uno <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>los, muy compacto, está integrado por cinco estudios preparatorios para la composición <strong>de</strong><br />

<strong>Aníbal</strong> contemplando Italia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Alpes (pp. 37, 41, 42, 43 y 45). El segundo grupo,<br />

compuesto por tres rápidos apuntes (pp. 92, 93 y 163), rev<strong>el</strong>a un curioso experim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Goya<br />

que, por lo que conocemos, no tuvo mayores consecu<strong>en</strong>cias.<br />

* * *<br />

La pintura que Goya pres<strong>en</strong>tara al concurso <strong>de</strong> la Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Parma <strong>de</strong> 1771 era, hasta hace unos<br />

pocos años, una obra fantasma y mítica a la vez d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> catálogo d<strong>el</strong> artista. Los sucesivos<br />

<strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> boceto 2 (fig. 2), d<strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> 3 (fig. 1) y, por último, <strong>de</strong> la obra<br />

<strong>de</strong>finitiva 4 (fig. 10), han permitido reconstruir con bastante exactitud la evolución <strong>de</strong> las i<strong>de</strong>as d<strong>el</strong><br />

artista a lo largo d<strong>el</strong> proceso creativo 5 y constituy<strong>en</strong> una <strong>de</strong> las más brillantes y significativas<br />

aportaciones <strong>de</strong> los últimos tiempos al conocimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> pintor aragonés. De acuerdo con las bases<br />

d<strong>el</strong> concurso, publicadas <strong>el</strong> 29 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1770 6 , los participantes <strong>de</strong>bían pintar un cuadro con la<br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> ... Annibale vincitore, che rimiro la prima volta dalle Alpi l'Italia ... y se aña<strong>de</strong><br />

que ... Vorrebbesi attegiato Annibale in tal guisa, che alzandosi la visera d<strong>el</strong>l'<strong>el</strong>metto e<br />

volg<strong>en</strong>dosi ad un g<strong>en</strong>io, che lo pr<strong>en</strong><strong>de</strong> per la mano, acc<strong>en</strong>nasse da lungi le b<strong>el</strong>le campagne d<strong>el</strong>la<br />

soggetta Italia, e dagli occhi e da tutto il volto l'interna gioia gli trap<strong>el</strong>asse, e la nobile fiducia<br />

d<strong>el</strong>le vicine vittorie ... 7 Goya, que ya había sufrido con anterioridad la experi<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> fracaso <strong>en</strong><br />

pruebas académicas, int<strong>en</strong>tó, <strong>en</strong> esta ocasión, ceñirse con la máxima exactitud posible al programa<br />

iconográfico señalado.<br />

Si damos por bu<strong>en</strong>a la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> que <strong>el</strong> jov<strong>en</strong> aragonés realizó los apuntes d<strong>el</strong> <strong>Aníbal</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> forma ord<strong>en</strong>ada, t<strong>en</strong>dremos que Goya planteó inicialm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> la página 37, <strong>el</strong><br />

esquema g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la composición <strong>en</strong> formato vertical (fig. 1), incluy<strong>en</strong>do ya los principales


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 2 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

fig. 1 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 37 - <strong>Aníbal</strong><br />

contemplando Italia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Alpes<br />

(apunte).<br />

fig. 2 José Arias. La construcción d<strong>el</strong> pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

Alcántara <strong>en</strong> Toledo. 1766<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la misma: <strong>el</strong> caudillo norteafricano <strong>en</strong> <strong>el</strong>egante contaposto y con una mano a la altura<br />

<strong>de</strong> la cabeza, <strong>el</strong> g<strong>en</strong>io a su espalda, <strong>el</strong> jinete portaestandarte y la personificación <strong>de</strong> las fu<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> río<br />

Po <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> figura humana con cabeza <strong>de</strong> toro que vierte una jarra <strong>de</strong> agua, así como vagas<br />

insinuaciones d<strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> ejército, <strong>de</strong> los riscos alpinos y <strong>de</strong> formaciones nubosas. La figura <strong>de</strong><br />

<strong>Aníbal</strong>, situada <strong>en</strong> <strong>el</strong> eje c<strong>en</strong>tral y con la cabeza <strong>en</strong> la conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos diagonales claram<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>finidas por diversos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos compositivos, pres<strong>en</strong>ta una notoria e innegable coincid<strong>en</strong>cia con <strong>el</strong><br />

personaje <strong>de</strong> Trajano <strong>en</strong> un r<strong>el</strong>ieve que ti<strong>en</strong>e por tema La construcción d<strong>el</strong> pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Alcántara <strong>en</strong><br />

Toledo (fig. 2), obra <strong>de</strong> José Arias 8 . Que nuestro pintor vio la obra <strong>de</strong> Arias no ofrece <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or<br />

asomo <strong>de</strong> duda, ya que <strong>el</strong> escultor obtuvo por <strong>el</strong>la <strong>el</strong> primer premio <strong>de</strong> la segunda clase d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su<br />

disciplina <strong>en</strong> <strong>el</strong> concurso convocado por la Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> San Fernando <strong>de</strong> Madrid <strong>en</strong> 1766, concurso<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> que también participó Goya <strong>en</strong> la modalidad <strong>de</strong> pintura. A la vista <strong>de</strong> tales coincid<strong>en</strong>cias, no<br />

resulta <strong>de</strong>scab<strong>el</strong>lado suponer que Goya hubiera tomado apuntes d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>de</strong> Arias y que los<br />

utilizara unos años más tar<strong>de</strong> como punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> la composición que estaba preparando.<br />

A la realización <strong>de</strong> este primer esquema g<strong>en</strong>eral trazado a sanguina <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> (fig. 1)<br />

pudo seguir la ejecución d<strong>el</strong> boceto pintado al óleo (fig. 3). En él se adoptan las líneas fundam<strong>en</strong>tales<br />

establecidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> paso anterior adaptándolas a una disposición apaisada, aunque sin respon<strong>de</strong>r a la<br />

proporción indicada <strong>en</strong> las bases d<strong>el</strong> concurso (4 x 6 palmos, es <strong>de</strong>cir unos 88 x 132 cm). Se van<br />

<strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do con mayor precisión algunos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos, como <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> caballería que inicia <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so hacia la llanura, a la <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> cuadro, o la tropa más alejada y a contraluz, <strong>en</strong> <strong>el</strong> lado<br />

izquierdo. A la vez <strong>el</strong> artista va perfilando los <strong>de</strong>talles d<strong>el</strong> grupo c<strong>en</strong>tral: <strong>el</strong> gesto d<strong>el</strong> jinete, que ha<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido su montura para inclinarse hacia su jefe, <strong>Aníbal</strong>, que se alza <strong>el</strong> y<strong>el</strong>mo <strong>de</strong> cimera aun<br />

imprecisa, y <strong>el</strong> g<strong>en</strong>io, con pequeñas alas <strong>de</strong> mariposa, que señala hacia abajo a la <strong>de</strong>recha como si<br />

mostrara las tierras italianas. El cont<strong>en</strong>ido alegórico <strong>de</strong> la obra se <strong>en</strong>riquece con la aparición <strong>de</strong> los<br />

trofeos <strong>de</strong> guerra a los pies d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral cartaginés, a los cuales parece también apuntar <strong>el</strong> g<strong>en</strong>io,<br />

anuncio <strong>de</strong> las inmin<strong>en</strong>tes victorias referidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> texto <strong>de</strong> las bases d<strong>el</strong> concurso.


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 3 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

fig. 3 <strong>Aníbal</strong> contemplando Italia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Alpes (boceto)<br />

Entretanto, Goya continuaba p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> los <strong>de</strong>talles d<strong>el</strong> <strong>Aníbal</strong> y así, <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, tras<br />

un salto <strong>de</strong> tres páginas <strong>en</strong> las que explora un par <strong>de</strong> temas totalm<strong>en</strong>te distintos 9 , <strong>en</strong>contramos<br />

algunas notas sin duda r<strong>el</strong>acionadas con la composición que nos ocupa. En la página 41 realizó dos<br />

apuntes <strong>de</strong> cabezas <strong>de</strong> bóvidos, buscando la disposición que necesitaba para la personificación d<strong>el</strong><br />

río Po, si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> segundo <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, <strong>el</strong> inferior, <strong>el</strong> que más se aproxima a la configuración utilizada <strong>en</strong><br />

la obra final, tanto por <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista como por la forma <strong>de</strong> los cuernos. Al otro lado <strong>de</strong> la misma<br />

hoja, <strong>en</strong> la página 42, <strong>en</strong>contramos un estudio <strong>de</strong> armadura clásica, que <strong>de</strong>muestra <strong>el</strong> interés d<strong>el</strong><br />

artista <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> concretar los porm<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> su obra.<br />

fig. 4 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 41 (<strong>de</strong>talle) - apuntes <strong>de</strong><br />

cabezas <strong>de</strong> bóvidos<br />

fig. 5 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 41 (<strong>de</strong>talle) - apunte <strong>de</strong><br />

armadura


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 4 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

Pero no eran sólo cuestiones <strong>de</strong> <strong>de</strong>talles las que inquietaban a nuestro artista. Hay razones para<br />

p<strong>en</strong>sar que estaba especialm<strong>en</strong>te preocupado por ajustar con la mayor precisión <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> su<br />

obra a lo especificado <strong>en</strong> las bases d<strong>el</strong> concurso. Cabe suponer que advertiría <strong>en</strong> su boceto una serie<br />

<strong>de</strong> incongru<strong>en</strong>cias respecto al texto publicado, si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>be señalarse que la principal contradicción<br />

estaba implícita <strong>en</strong> <strong>el</strong> propio redactado <strong>de</strong> dicho texto ya que se pret<strong>en</strong>día que los concursantes<br />

repres<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> la expresión <strong>de</strong> gozo interno que emanaba d<strong>el</strong> rostro <strong>de</strong> <strong>Aníbal</strong> por la visión <strong>de</strong> las<br />

campiñas italianas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo alto <strong>de</strong> los Alpes y, a la vez, mostrar esas mismas campiñas que,<br />

lógicam<strong>en</strong>te, quedarían a espaldas <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> estuviera contemplando la cara d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral cartaginés 10 .<br />

El conflicto se hace pat<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> boceto, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> jefe está <strong>de</strong> cara al espectador, mi<strong>en</strong>tras que sus<br />

tropas inician <strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so marchando <strong>en</strong> dirección opuesta, hacia <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> la composición.<br />

fig. 6.- <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 43 - <strong>Aníbal</strong> contemplando Italia <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los Alpes (apunte).<br />

fig. 7.- <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 43 - <strong>Aníbal</strong> contemplando Italia <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los Alpes (apunte). Imag<strong>en</strong> digital modificada (<strong>el</strong>iminación <strong>de</strong><br />

transpar<strong>en</strong>cias y superposiciones - aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> contraste <strong>de</strong> los<br />

trazos a lápiz)<br />

© Instituto Amatller <strong>de</strong> Arte Hispánico - por la modificación<br />

digital.<br />

Los estudios <strong>de</strong> las páginas 43 y<br />

45 d<strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> serían<br />

la prueba <strong>de</strong> esa preocupación <strong>de</strong><br />

Goya, ya que <strong>en</strong> <strong>el</strong>los <strong>en</strong>saya una<br />

línea compositiva totalm<strong>en</strong>te<br />

distinta a la inicial. En <strong>el</strong> primero<br />

<strong>de</strong> <strong>el</strong>los (fig. 6) <strong>Aníbal</strong> adopta<br />

una <strong>de</strong>cidida actitud <strong>de</strong> marcha,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> g<strong>en</strong>io cambia <strong>de</strong><br />

posición, pasando al otro lado d<strong>el</strong><br />

héroe para tomarle <strong>el</strong> brazo<br />

izquierdo, ciñéndose así<br />

literalm<strong>en</strong>te a la indicación <strong>de</strong><br />

que <strong>el</strong> militar estuviera<br />

“volviéndose hacia un g<strong>en</strong>io, que<br />

le toma por la mano”, aunque por<br />

<strong>el</strong> camino se le quedó <strong>el</strong> gesto <strong>de</strong><br />

alzarse la visera d<strong>el</strong> y<strong>el</strong>mo. El<br />

artista trazó un croquis inicial a<br />

lápiz y luego lo resiguió a tinta,<br />

pero únicam<strong>en</strong>te la figura d<strong>el</strong><br />

caudillo cartaginés, quedando <strong>el</strong><br />

g<strong>en</strong>io con muy escaso contraste,<br />

hecho que podría indicar una<br />

insatisfacción <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado. La<br />

posterior adición <strong>de</strong> anotaciones a<br />

tinta y las transpar<strong>en</strong>cias que<br />

atraviesan <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

página sigui<strong>en</strong>te contribuy<strong>en</strong> a<br />

<strong>de</strong>sdibujar aun más a este<br />

personaje. El tratami<strong>en</strong>to informático<br />

d<strong>el</strong> apunte, consist<strong>en</strong>te,<br />

por un lado, <strong>en</strong> la <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong><br />

las anotaciones añadidas y las<br />

transpar<strong>en</strong>cias más marcadas y,<br />

por <strong>el</strong> otro, <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong><br />

contraste <strong>de</strong> los trazos que<br />

quedaron a lápiz, permit<strong>en</strong><br />

apreciar con mayor claridad cual<br />

era la i<strong>de</strong>a abandonada por Goya<br />

(fig. 7).


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 5 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

fig. 8 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 45 - <strong>Aníbal</strong> contemplando Italia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Alpes (apunte) / Mascherone.<br />

fig. 9 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 45 - <strong>Aníbal</strong> contemplando Italia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Alpes (apunte).<br />

Imag<strong>en</strong> digital modificada (<strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cias y superposiciones)<br />

© Instituto Amatller <strong>de</strong> Arte Hispánico - por la modificación digital.


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 6 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

El segundo <strong>de</strong> estos estudios, <strong>en</strong> la página 45, realizado a sanguina fue, por <strong>de</strong>sgracia, sacrificado<br />

por <strong>el</strong> propio artista al dibujar a tinta sobre él una máscara grotesca (fig. 8). Adivínase una<br />

re<strong>el</strong>aboración corregida d<strong>el</strong> croquis <strong>de</strong> la página anterior, recuperando para <strong>Aníbal</strong> <strong>el</strong> gesto <strong>de</strong><br />

alzarse la visera d<strong>el</strong> casco, si<strong>en</strong>do poco más lo que se <strong>de</strong>talla a través <strong>de</strong> los <strong>en</strong>érgicos trazos a<br />

pluma. Afortunadam<strong>en</strong>te, las técnicas informáticas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la imag<strong>en</strong> permit<strong>en</strong> <strong>el</strong>iminar la<br />

maraña <strong>de</strong> superposiciones y <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> tinta proced<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> reverso <strong>de</strong> la hoja, y <strong>de</strong>jar así<br />

al <strong>de</strong>scubierto los planteami<strong>en</strong>tos iniciales <strong>de</strong> Goya (fig. 9). Se aprecia, <strong>de</strong> este modo, la complejidad<br />

<strong>de</strong> la composición, equiparable <strong>en</strong> <strong>el</strong>lo y por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> estar realizada a sanguina 11 a la que hemos<br />

visto al inicio <strong>de</strong> la serie (fig. 1). La at<strong>en</strong>ción se c<strong>en</strong>tra aquí, coincidi<strong>en</strong>do con las bases d<strong>el</strong> concurso,<br />

<strong>en</strong> las figuras d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral y d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>io, <strong>de</strong>sisti<strong>en</strong>do únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> gesto <strong>de</strong> éste último <strong>de</strong> tomar al<br />

primero por la mano. Ha <strong>de</strong>saparecido <strong>el</strong> jinete, cuyo estandarte se insinúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremo izquierdo,<br />

equilibrándose con los vagos trazos <strong>de</strong> la <strong>de</strong>recha, que acaso correspondan a la int<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> pintor<br />

<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> caballería que inicia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so hacia la llanura. Muy conspicua es también<br />

la inclusión <strong>de</strong> una nueva figura, a todas luces alegórica pues aparece flotando <strong>en</strong> <strong>el</strong> aire,<br />

semirrecostada y portando un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to circular <strong>en</strong>tre las manos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ángulo superior izquierdo.<br />

También es preciso resaltar dos notables innovaciones que afectan a la figura d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>io: su<br />

indum<strong>en</strong>taria, consist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un ligero manto que le <strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve a medias <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> la corta túnica<br />

con mangas que viste <strong>en</strong> <strong>el</strong> boceto, y sus gran<strong>de</strong>s alas <strong>de</strong> ave, que d<strong>en</strong>otan un cambio radical<br />

respecto <strong>de</strong> las alas <strong>de</strong> mariposa <strong>de</strong> la pintura preparatoria.<br />

El planteami<strong>en</strong>to compositivo empr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> estos dos estudios d<strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> no prosperó,<br />

si<strong>en</strong>do finalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scartado para la obra <strong>de</strong>finitiva. En <strong>el</strong> cuadro que <strong>en</strong>vió a la Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong><br />

Parma, Goya retomó las líneas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>a inicialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrollada <strong>en</strong> <strong>el</strong> boceto, aunque<br />

re<strong>el</strong>aborándola con la incorporación <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los aciertos d<strong>el</strong> dibujo a sanguina posteriorm<strong>en</strong>te<br />

recubierto por los fuertes trazos a tinta <strong>de</strong> la máscara <strong>de</strong> la página 45. Destaca, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, la<br />

alegoría fem<strong>en</strong>ina que se dispone a coronar <strong>de</strong> laur<strong>el</strong> al héroe, eclipsando a los trofeos <strong>de</strong> guerra,<br />

semiocultos ahora tras las patas d<strong>el</strong> caballo, <strong>en</strong> su pap<strong>el</strong> como refer<strong>en</strong>cia a las futuras victorias <strong>de</strong><br />

<strong>Aníbal</strong> a que alud<strong>en</strong> las bases d<strong>el</strong> concurso. La rueda que sosti<strong>en</strong>e a su lado la figura c<strong>el</strong>estial podría<br />

ser interpretada como una premonición <strong>de</strong> la fortuna cambiante y d<strong>el</strong> trágico final <strong>de</strong> Cartago. Es<br />

fig. 10 <strong>Aníbal</strong> contemplando Italia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Alpes. Cudillero, Fundación S<strong>el</strong>gas-Fagal<strong>de</strong>.


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 7 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

precisam<strong>en</strong>te la incorporación <strong>de</strong> este nuevo personaje, d<strong>el</strong> que no se observa la m<strong>en</strong>or indicación <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> boceto al óleo, junto con las otras dos difer<strong>en</strong>cias indicadas <strong>en</strong> la figura d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>io (su<br />

indum<strong>en</strong>taria y sus hermosas alas <strong>de</strong> ave), la base argum<strong>en</strong>tal que me induce a proponer para los dos<br />

últimos dibujos <strong>de</strong>dicados a <strong>Aníbal</strong> <strong>en</strong> las páginas 43 y 45 d<strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> (figs. 7 y 9) una<br />

posición cronológica intermedia <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> referido boceto (fig. 3) y la pintura final (fig. 10). De<br />

hecho, tal como se aprecia claram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la correspondi<strong>en</strong>te radiografía (fig. 11), Goya cambió las<br />

alas <strong>de</strong> mariposa d<strong>el</strong> g<strong>en</strong>io por otras <strong>de</strong> ave durante la realización <strong>de</strong> la obra <strong>de</strong>finitiva. También<br />

podría suponerse un débil reflejo d<strong>el</strong> marcado dinamismo <strong>de</strong> esos dos últimos dibujos la evid<strong>en</strong>te<br />

actitud <strong>de</strong> marcha que se observa <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo c<strong>en</strong>tral, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caballo y <strong>en</strong> <strong>el</strong> g<strong>en</strong>io, y<br />

que supone otro sutil cambio respecto al boceto.<br />

fig. 11 <strong>Aníbal</strong> contemplando Italia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Alpes (<strong>de</strong>talle <strong>en</strong> rayos-x)<br />

fig. 12 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 45 - Mascherone<br />

Como conclusión a los anteriores com<strong>en</strong>tarios<br />

acerca <strong>de</strong> la génesis d<strong>el</strong> <strong>Aníbal</strong>, sólo queda tratar<br />

<strong>de</strong> situar <strong>el</strong> dibujo que <strong>el</strong> propio Goya superpuso<br />

al estudio a sanguina <strong>de</strong> la página 45. Trazado<br />

directam<strong>en</strong>te a tinta con gran vigor y seguridad,<br />

sin <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or <strong>en</strong>caje previo a lápiz, repres<strong>en</strong>ta un<br />

mascarón <strong>de</strong> cuya boca mana un abundante<br />

chorro <strong>de</strong> agua (fig. 12). Ello permite suponer que<br />

pueda tratarse <strong>de</strong> un apunte tomado d<strong>el</strong> natural <strong>de</strong><br />

algún <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una fu<strong>en</strong>te. Que <strong>el</strong> pintor<br />

aragonés se interesó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus inicios por la<br />

escultura lo <strong>de</strong>muestra la ya m<strong>en</strong>cionada<br />

utilización que hizo d<strong>el</strong> r<strong>el</strong>ieve <strong>de</strong> José Arias<br />

como punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> la composición que nos<br />

ha ocupado <strong>en</strong> las páginas anteriores. En <strong>el</strong> propio<br />

<strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> po<strong>de</strong>mos ver diversas copias<br />

<strong>de</strong> esculturas romanas 12 e incluso, <strong>en</strong> la página<br />

27, <strong>en</strong>contramos una nota a lápiz <strong>de</strong> un niño<br />

cabalgando sobre un pez o un monstruo marino<br />

que arroja agua por la boca y por los orificios <strong>de</strong><br />

la nariz a una gran v<strong>en</strong>era soportada por un<br />

batracio, que correspon<strong>de</strong>rá también a una fu<strong>en</strong>te<br />

barroca.


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 8 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

Los mascheroni son tema<br />

frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las fu<strong>en</strong>tes romanas.<br />

Especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stacados fueron<br />

los que se labraron <strong>en</strong>torno a<br />

1575, bajo la dirección <strong>de</strong><br />

Giacomo D<strong>el</strong>la Porta, para s<strong>en</strong>das<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Piazza Navona y<br />

Piazza d<strong>el</strong> Popolo. La compleja<br />

historia <strong>de</strong> estos magníficos<br />

monum<strong>en</strong>tos 13 , <strong>en</strong> la que se<br />

mezclan traslados, recombinación<br />

<strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes, adiciones <strong>de</strong><br />

otras épocas, <strong>de</strong>terioro (tanto<br />

natural como provocado),<br />

restauraciones y pérdida o<br />

<strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> sus<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos, hace muy difícil su<br />

estudio. Las esculturas <strong>de</strong> la<br />

fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Piazza Navona fueron<br />

sustituidas <strong>en</strong> 1874 por copias<br />

muy libres <strong>de</strong> Luigi Amici y es la<br />

que actualm<strong>en</strong>te se conoce con <strong>el</strong><br />

nombre <strong>de</strong> Fontana d<strong>el</strong> Moro.<br />

Los originales, junto con un<br />

quinto mascherone con<br />

dragones y águila (fig. 12) al<br />

parecer <strong>de</strong> idéntico orig<strong>en</strong> pero<br />

<strong>de</strong> cronología ligeram<strong>en</strong>te<br />

posterior, ya d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> primer<br />

cuarto d<strong>el</strong> siglo XVII, fueron<br />

recolocados <strong>en</strong> los jardines <strong>de</strong><br />

Villa Borghese <strong>en</strong> 1909.<br />

A pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> fuerte <strong>de</strong>terioro<br />

sufrido por estos mármoles no<br />

permite gran<strong>de</strong>s precisiones, cabe<br />

establecer ciertas similitu<strong>de</strong>s<br />

formales <strong>en</strong>tre varios <strong>de</strong> <strong>el</strong>los y <strong>el</strong><br />

dibujo a tinta <strong>de</strong> Goya. Acaso <strong>el</strong><br />

que ofrezca mayor proximidad<br />

sea, justam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> quinto<br />

mascherone (fig. 14), al respecto<br />

d<strong>el</strong> cual es preciso hacer tres<br />

observaciones concretas: 1.- que<br />

<strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la fotografía<br />

no es <strong>el</strong> mismo que <strong>el</strong> d<strong>el</strong> apunte;<br />

2.- que <strong>en</strong> la <strong>en</strong>cía superior d<strong>el</strong><br />

personaje se aprecian claram<strong>en</strong>te<br />

dos protuberancias que pudieran<br />

ser los restos <strong>de</strong> dos colmillos y<br />

3.- que la nariz actual no es la<br />

original.<br />

fig. 13 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 45 - Mascherone<br />

fig. 14 Mascherone con dragones y águila (<strong>de</strong>talle). Roma, Villa<br />

Borghese.


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 9 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

De hecho, aunque no fuera ésta la<br />

escultura copiada <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong><br />

<strong>italiano</strong>, resulta perfectam<strong>en</strong>te lógico<br />

mant<strong>en</strong>er la hipótesis <strong>de</strong> que <strong>el</strong><br />

aragonés reprodujera alguno <strong>de</strong> los<br />

mascheroni actualm<strong>en</strong>te perdidos. La<br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un gran jarrón (figs. 15 y<br />

17), fabricado <strong>de</strong> piedra artificial <strong>en</strong><br />

época r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te reci<strong>en</strong>te y<br />

<strong>de</strong>corado con cuatro mascarones<br />

repetidos muy próximos al que nos<br />

ocupa, hace p<strong>en</strong>sar que qui<strong>en</strong> realizó<br />

dicho jarrón pudo inspirarse <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mismo mod<strong>el</strong>o que nuestro pintor. En<br />

consecu<strong>en</strong>cia, si se <strong>de</strong>mostrara que <strong>el</strong><br />

apunte <strong>en</strong> cuestión fuese<br />

efectivam<strong>en</strong>te copia directa <strong>de</strong> un<br />

mascherone <strong>de</strong> una fu<strong>en</strong>te romana,<br />

resultaría obligado <strong>de</strong>ducir que <strong>el</strong><br />

jov<strong>en</strong> artista sacrificó <strong>el</strong> estudio<br />

subyac<strong>en</strong>te a sanguina durante su<br />

estancia <strong>en</strong> la capital italiana, es <strong>de</strong>cir<br />

coincidi<strong>en</strong>do, muy posiblem<strong>en</strong>te, con<br />

la ejecución d<strong>el</strong> cuadro final <strong>de</strong><br />

<strong>Aníbal</strong> contemplando Italia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

Alpes.<br />

* * *<br />

fig. 16 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 45 - Mascherone<br />

fig, 15 Jarrón. Roma, Villa Borghese.<br />

fig. 17 Jarrón (<strong>de</strong>talle). Roma, Villa Borghese.


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 10 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

El segundo grupo <strong>de</strong> dibujos d<strong>el</strong> que quiero ocuparme podríamos calificarlo <strong>de</strong> pequeño<br />

divertim<strong>en</strong>to, o <strong>de</strong> curiosidad experim<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong> una modalidad artística <strong>de</strong> la cual, según mi<br />

conocimi<strong>en</strong>to, no existía constancia que Goya hubiera cultivado: la <strong>anamorfosis</strong>. La primera<br />

sospecha <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido la <strong>de</strong>spertaron los trazos a lápiz que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> la página 93 d<strong>el</strong><br />

<strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>. Colocándola <strong>en</strong> posición horizontal con <strong>el</strong> cosido c<strong>en</strong>tral hacia abajo, se<br />

distingue <strong>en</strong> <strong>el</strong>la, con bastante claridad, la figura notablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>formada <strong>de</strong> un jov<strong>en</strong>, <strong>de</strong> medio<br />

cuerpo, con <strong>el</strong> p<strong>el</strong>o alborotado (fig. 18). Inmediatam<strong>en</strong>te procedí a digitalizar esa página y, por<br />

medio <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es, la distorsioné int<strong>en</strong>tando reproducir la<br />

perspectiva correspondi<strong>en</strong>te al ángulo <strong>de</strong> visión que se le ofrecería a qui<strong>en</strong> int<strong>en</strong>tase llevar a cabo<br />

un dibujo anamórfico. El resultado no fue particularm<strong>en</strong>te interesante, ya que <strong>el</strong> dibujo inicial no<br />

pasa <strong>de</strong> ser una tímida aproximación a este ejercicio <strong>de</strong> virtuosismo.<br />

Con la at<strong>en</strong>ción s<strong>en</strong>sibilizada <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> tema, observé que también <strong>en</strong><br />

la página 92, colocada igualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> horizontal y con <strong>el</strong> cosido<br />

hacia abajo, aparec<strong>en</strong> unos trazos<br />

a lápiz que podrían ser<br />

consi<strong>de</strong>rados como un nuevo<br />

int<strong>en</strong>to <strong>en</strong> esa misma línea (fig.<br />

19). Diríase que <strong>el</strong> artista se había<br />

dado cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que <strong>en</strong> la primera<br />

prueba había pecado <strong>de</strong><br />

in<strong>de</strong>cisión pues, <strong>en</strong> este caso, la<br />

int<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> dibujo ya no resulta<br />

evid<strong>en</strong>te con la mirada<br />

perp<strong>en</strong>dicular a la superficie d<strong>el</strong><br />

pap<strong>el</strong>, si<strong>en</strong>do necesario adoptar<br />

un ángulo <strong>de</strong> visión muy agudo<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> lado izquierdo para que<br />

comi<strong>en</strong>ce a insinuarse <strong>el</strong> efecto<br />

buscado por Goya. Sin embargo,<br />

tampoco aquí parece que<br />

consiguiera alcanzar <strong>el</strong> efecto<br />

<strong>de</strong>seado. A pesar <strong>de</strong> los diversos<br />

int<strong>en</strong>tos que efectué para ajustar<br />

la distorsión <strong>de</strong> la imag<strong>en</strong> a lo que<br />

pudo pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> artista, no he<br />

obt<strong>en</strong>ido nada que t<strong>en</strong>ga la<br />

sufici<strong>en</strong>te consist<strong>en</strong>cia como para<br />

reproducirlo <strong>en</strong> estas páginas. La<br />

causa <strong>de</strong> tal incapacidad pudiera<br />

estar, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

tamaño r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te reducido<br />

d<strong>el</strong> ejercicio. Este poco<br />

atrevimi<strong>en</strong>to a la hora <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a la página <strong>en</strong> toda su<br />

amplitud podría ser interpretada<br />

como una nueva muestra <strong>de</strong> la<br />

inseguridad d<strong>el</strong> pintor al pisar<br />

terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sconocido.<br />

fig. 18 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 93 (<strong>de</strong>talle)<br />

fig. 19 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 92 (<strong>de</strong>talle)


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 11 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

fig, 20 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 163<br />

La falta <strong>de</strong> firmeza y <strong>de</strong>cisión que se aprecia <strong>en</strong> los dos<br />

dibujos anteriores constituye un grave impedim<strong>en</strong>to a la<br />

hora <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r a id<strong>en</strong>tificarlos, <strong>de</strong> modo concluy<strong>en</strong>te,<br />

como <strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> anamorfismo. Ante la imposibilidad<br />

<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mayor contund<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>jé<br />

<strong>de</strong> darle vu<strong>el</strong>tas a la cuestión, hasta que, pasados<br />

algunos meses, <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> mis periódicos repasos al<br />

facsímil d<strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, se me <strong>de</strong>claró<br />

rep<strong>en</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> significado <strong>de</strong> los zigzagueantes<br />

trazos a lápiz <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido horizontal que ocupan la<br />

práctica totalidad <strong>de</strong> la página 163 (fig. 20). Sin per<strong>de</strong>r<br />

un mom<strong>en</strong>to la digitalicé y la modifiqué,<br />

distorsionándola <strong>en</strong> perspectiva (fig. 21), operación que<br />

permite apreciar la, a mi <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, indiscutible<br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una cabeza masculina con una<br />

profusa barba y <strong>el</strong> rostro ligeram<strong>en</strong>te levantado. Por<br />

<strong>de</strong>sgracia, <strong>el</strong> pequeño croquis y las diversas<br />

inscripciones superpuestas, así como las manchas <strong>de</strong><br />

tinta traspasada <strong>de</strong> la página sigui<strong>en</strong>te, dificultan<br />

consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te la correcta interpretación d<strong>el</strong> dibujo.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, retomé la imag<strong>en</strong> original y procedí a<br />

efectuar un retoque previo, a base <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminar todo<br />

aqu<strong>el</strong>lo que no correspondía a los trazos a lápiz d<strong>el</strong><br />

ejercicio anamórfico (fig. 22). Una vez <strong>de</strong>spejada d<strong>el</strong><br />

ruido y <strong>de</strong> los “parásitos” que la <strong>en</strong>mascaraban, repetí<br />

nuevam<strong>en</strong>te la operación <strong>de</strong> distorsionarla <strong>en</strong><br />

perspectiva y obtuve un resultado que me parece claro<br />

y perfectam<strong>en</strong>te reconocible (figs. 23 y 24).<br />

fig. 21 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 163.<br />

Imag<strong>en</strong> digital modificada<br />

(distorsionada <strong>en</strong> perspectiva)


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 12 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

fig. 22 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 163 - Ensayo anamórfico. Imag<strong>en</strong> digital modificada (<strong>el</strong>iminación <strong>de</strong><br />

transpar<strong>en</strong>cias y superposiciones) © Instituto Amatller <strong>de</strong> Arte Hispánico - por la modificación digital.<br />

figs. 23 y 24 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 163 - Ensayo anamórfico. Imag<strong>en</strong> digital modificada (<strong>el</strong>iminación <strong>de</strong><br />

transpar<strong>en</strong>cias y superposiciones - distorsión <strong>en</strong> perspectiva)<br />

© Instituto Amatller <strong>de</strong> Arte Hispánico - por la modificación digital.


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 13 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

fig. 25 Hans Holbein. Los dos embajadores (<strong>de</strong>talle). Londres, National Gallery of Art.<br />

Consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que las<br />

modificaciones introducidas<br />

<strong>en</strong> la imag<strong>en</strong><br />

original podrían ser<br />

interpretadas como<br />

una manipulación<br />

subjetiva que g<strong>en</strong>erara<br />

efectos que nunca<br />

existieron <strong>en</strong> la<br />

int<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> artista y<br />

consci<strong>en</strong>te también<br />

d<strong>el</strong> efecto alucinóg<strong>en</strong>o<br />

que Goya pue<strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> la imaginación<br />

<strong>de</strong> ciertos<br />

investigadores <strong>de</strong> su<br />

obra, que llegan a<br />

<strong>de</strong>scubrir <strong>en</strong> sus<br />

cuadros multitud <strong>de</strong><br />

firmas microscópicas<br />

o también figuras<br />

“soterradas”, quise<br />

asegurarme <strong>de</strong> no<br />

haber caído <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

mismo error. Para <strong>el</strong>lo<br />

tomé una reconocida<br />

fig. 26 Hans Holbein. Los dos embajadores (<strong>de</strong>talle)<br />

Imag<strong>en</strong> digital modificada (distorsión <strong>en</strong> perspectiva)<br />

figura anamórfica, la calavera que aparece a los pies <strong>de</strong> Los dos embajadores <strong>de</strong> Hans Holbein,<br />

<strong>en</strong> la National Gallery <strong>de</strong> Londres (fig. 25), y me propuse restablecer sus proporciones,<br />

aplicando <strong>el</strong> mismo método que <strong>el</strong> utilizado con <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>. La imag<strong>en</strong> así obt<strong>en</strong>ida<br />

(fig. 26) me permitió comprobar que la fórmula <strong>de</strong> transformación aplicada para recuperar la<br />

figura no distorsionada era correcta.


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 14 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

fig. 27 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 10 - Sacerdote clásico<br />

fig. 28 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 10 (<strong>de</strong>talle)<br />

Asimismo, como complem<strong>en</strong>to a<br />

esta comprobación puram<strong>en</strong>te<br />

técnica, resulta posible pres<strong>en</strong>tar<br />

algunas coincid<strong>en</strong>cias formales<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> estudio anamórfico <strong>en</strong><br />

cuestión y otras obras no<br />

<strong>de</strong>formadas d<strong>el</strong> pintor. La<br />

persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> constantes<br />

estilísticas d<strong>el</strong> artista, incluso <strong>en</strong> un<br />

dibujo distorsionado como <strong>el</strong> <strong>de</strong> la<br />

página 163, constituye, a mi<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, una <strong>de</strong>mostración<br />

irrefutable <strong>de</strong>, por un lado, la<br />

int<strong>en</strong>cionalidad <strong>de</strong> ejecutar un<br />

<strong>en</strong>sayo anamórfico y, por otro lado,<br />

<strong>de</strong> la id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> Goya como<br />

<strong>el</strong> autor <strong>de</strong> dicho <strong>en</strong>sayo. En la<br />

página 10 d<strong>el</strong> propio <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong><br />

<strong>italiano</strong> <strong>en</strong>contramos la figura <strong>de</strong><br />

un sacerdote clásico (fig. 27), cuya<br />

cabeza (fig. 28) respon<strong>de</strong> al mismo<br />

concepto formal que <strong>el</strong> que<br />

po<strong>de</strong>mos observar <strong>en</strong> <strong>el</strong> dibujo que<br />

nos ocupa, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> lo<br />

refer<strong>en</strong>te al tratami<strong>en</strong>to dado a los<br />

ojos y la zona <strong>de</strong> la boca y d<strong>el</strong><br />

extremo inferior <strong>de</strong> la nariz.<br />

fig. 29 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 163 (<strong>de</strong>talle)<br />

Ensayo anamórfico


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 15 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

Un segundo paral<strong>el</strong>ismo formal lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>el</strong> san Pedro (fig. 30) pintado <strong>en</strong> 1781 <strong>en</strong> la<br />

cúpula Regina Martyrum, <strong>de</strong> la basílica d<strong>el</strong> Pilar <strong>de</strong> Zaragoza, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que, a pesar <strong>de</strong> las<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> medio pictórico y <strong>de</strong> tamaño, apreciamos notables coincid<strong>en</strong>cias, tanto <strong>en</strong> la<br />

actitud g<strong>en</strong>eral como <strong>en</strong> la realización <strong>de</strong> <strong>de</strong>talles.<br />

fig. 30 Zaragoza, basílica d<strong>el</strong> Pilar. Regina Martyrum -<br />

san Pedro<br />

fig. 31 <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong>, p. 163 (<strong>de</strong>talle)<br />

Ensayo anamórfico<br />

La lógica reacción a este hallazgo fue ver si había más ejemplos similares <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong><br />

proyección anamórfica <strong>en</strong> otras creaciones <strong>de</strong> Goya. Examiné primero aqu<strong>el</strong>las obras <strong>en</strong> las que<br />

aparec<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> pinturas, dibujos o grabados <strong>en</strong> perspectiva, como los retratos <strong>de</strong><br />

Agustín Cean Bermú<strong>de</strong>z 14 (grabado), <strong>de</strong> la marquesa <strong>de</strong> Villafranca 15 (pintura), <strong>de</strong> Evaristo<br />

Pérez <strong>de</strong> Castro 16 (dibujos) o <strong>de</strong> una artista <strong>de</strong>sconocida 17 (dibujo) o como <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer dibujo<br />

preparatorio para la estampa El sueño <strong>de</strong> la razón produce monstruos 18 , don<strong>de</strong> también vemos,<br />

apoyado <strong>en</strong> la silla <strong>en</strong> la que se si<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> soñador, un tablero <strong>de</strong> medio <strong>de</strong> lado sobre <strong>el</strong> que<br />

aparec<strong>en</strong> trazadas formas in<strong>de</strong>finidas. En unos casos resulta evid<strong>en</strong>te que la <strong>de</strong>formación <strong>de</strong><br />

obras bidim<strong>en</strong>sionales repres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> perspectiva sólo afecta a la forma d<strong>el</strong> soporte, mi<strong>en</strong>tras<br />

que lo repres<strong>en</strong>tado sobre éste, aparece sin notables <strong>de</strong>formaciones. En otros casos, <strong>en</strong> los que lo<br />

repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> “<strong>el</strong> cuadro d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> cuadro” no resulta id<strong>en</strong>tificable <strong>en</strong> una visualización<br />

normal, los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> restablecer su posible aspecto sin las <strong>de</strong>formaciones que les causa la<br />

perspectiva no resultaron <strong>en</strong> nada concreto.<br />

Otro grupo <strong>de</strong> obras <strong>en</strong> las que cabía esperar la posibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar algún tipo <strong>de</strong><br />

tratami<strong>en</strong>to anamórfico era <strong>en</strong> las gran<strong>de</strong>s composiciones murales, <strong>en</strong> las que <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista<br />

obligado d<strong>el</strong> espectador podría haber inducido al artista a introducir ciertas modificaciones con<br />

<strong>el</strong> fin <strong>de</strong> corregir las <strong>de</strong>formaciones que provocaría un ángulo <strong>de</strong> visión muy forzado. Descartada<br />

la bóveda d<strong>el</strong> Coreto d<strong>el</strong> Pilar <strong>de</strong> Zaragoza por su posición es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te paral<strong>el</strong>a al su<strong>el</strong>o,<br />

int<strong>en</strong>té hallar indicios <strong>de</strong> la utilización <strong>de</strong> estas técnicas <strong>en</strong> la cúpula Regina Martyrum <strong>de</strong> esa<br />

misma basílica y <strong>en</strong> las pinturas que <strong>de</strong>coran la ermita <strong>de</strong> San Antonio <strong>de</strong> la Florida, <strong>en</strong> Madrid.<br />

Pero tampoco <strong>en</strong> <strong>el</strong>las pu<strong>de</strong> apreciar nada concreto y <strong>de</strong>finido. Es tan sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong> boceto 19 para<br />

uno <strong>de</strong> los áng<strong>el</strong>es <strong>de</strong> la bóveda d<strong>el</strong> crucero <strong>de</strong> San Antonio <strong>de</strong> la Florida don<strong>de</strong> se hace evid<strong>en</strong>te<br />

un pronunciado alargami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> canon, <strong>de</strong> unas diez cabezas aproximadam<strong>en</strong>te, sin duda para


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” - p. 16 -<br />

____________________________________________________________________________________________________________________<br />

comp<strong>en</strong>sar un esperado ángulo <strong>de</strong> visión muy oblicuo. Paradójicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> la correspondi<strong>en</strong>te<br />

figura <strong>de</strong> la obra <strong>de</strong>finitiva <strong>el</strong> artista <strong>de</strong>scarta todo alargami<strong>en</strong>to y revierte un canon pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

normal, <strong>de</strong> algo más <strong>de</strong> siete cabezas.<br />

De <strong>el</strong>lo cabe <strong>de</strong>ducir que <strong>el</strong> ejercicio anamórfico d<strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> pudo ser únicam<strong>en</strong>te un<br />

divertim<strong>en</strong>to, una curiosidad pasajera d<strong>el</strong> artista. En realidad, <strong>el</strong> apunte <strong>en</strong> cuestión parece<br />

realizado <strong>de</strong> una forma intuitiva y espontánea, a base <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>er <strong>el</strong> taccuino con la mano<br />

izquierda a la altura <strong>de</strong> la cintura, con la página 163 <strong>en</strong> posición perp<strong>en</strong>dicular al vi<strong>en</strong>tre, y<br />

dibujar, mirando hacia abajo, directam<strong>en</strong>te sobre un pap<strong>el</strong> ori<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> un ángulo <strong>de</strong> visión muy<br />

agudo. El método empleado por Goya dista mucho <strong>de</strong> la actitud calculadora, ci<strong>en</strong>tífica<br />

podríamos <strong>de</strong>cir, necesaria para la realización <strong>de</strong> ejercicios <strong>de</strong> virtuosismo como <strong>el</strong> que realizara<br />

Hans Holbein <strong>en</strong> su conocida pintura <strong>de</strong> la pinacoteca londin<strong>en</strong>se.<br />

Santiago ALCOLEA BLANCH<br />

junio <strong>de</strong> 1998.


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” NOTAS<br />

NOTAS<br />

1 .- El material gráfico y las líneas fundam<strong>en</strong>tales d<strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te escrito fueron pres<strong>en</strong>tados por<br />

primera vez <strong>en</strong> una confer<strong>en</strong>cia titulada Images du Carnet itali<strong>en</strong> <strong>de</strong> Goya, pronunciada <strong>el</strong> 29 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong><br />

1996 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Musée Goya <strong>de</strong> Castres, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> un ciclo <strong>de</strong>dicado al pintor aragonés con motivo d<strong>el</strong><br />

dosci<strong>en</strong>tos cincu<strong>en</strong>ta aniversario <strong>de</strong> su nacimi<strong>en</strong>to.<br />

Todas las imág<strong>en</strong>es correspondi<strong>en</strong>tes al <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> fueron digitalizadas a partir d<strong>el</strong> facsímil d<strong>el</strong><br />

mismo publicado por <strong>el</strong> Museo Nacional d<strong>el</strong> Prado <strong>en</strong> 1994 (ISBN 84-604-9247-8), que es a qui<strong>en</strong><br />

pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> reproducción.<br />

El <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> Los dos embajadores, <strong>de</strong> Hans Holbein (fig. 25), fue digitalizado a partir <strong>de</strong> un póster <strong>de</strong> dicho<br />

cuadro publicado por la Nacional Gallery <strong>de</strong> Londres, a qui<strong>en</strong> correspond<strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> reproducción.<br />

Las imag<strong>en</strong> d<strong>el</strong> cuadro <strong>de</strong>finitivo <strong>de</strong> <strong>Aníbal</strong> contemplando Italia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Alpes (fig. 10) y d<strong>el</strong> <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> la<br />

radiografía (fig. 11) fueron digitalizadas d<strong>el</strong> Boletín d<strong>el</strong> Museo d<strong>el</strong> Prado (tomo XIV, nº 32, 1993, figs. pp.<br />

63 y 64) y sus <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> reproducción correspond<strong>en</strong> al Museo Nacional d<strong>el</strong> Prado y a la Fundación S<strong>el</strong>gas-<br />

Fagal<strong>de</strong>.<br />

2.- Pintura al óleo / t<strong>el</strong>a, 33 x 40,5 cm.<br />

José Manu<strong>el</strong> ARNAIZ y Rog<strong>el</strong>io BUENDIA: "Aportaciones al Goya jov<strong>en</strong>." Archivo Español <strong>de</strong> Arte, nº 226,<br />

1984 (pp. 172-176).<br />

3.- Julliet WILSON-BAREAU y Manu<strong>el</strong>a MENA MARQUÉS: Catálogo <strong>de</strong> la exposición Goya. El capricho y<br />

la inv<strong>en</strong>ción. Museo d<strong>el</strong> Prado; Madrid, 1993<br />

4.- Pintura al óleo / t<strong>el</strong>a, 88 x 133,5 cm. Cudillero (Asturias), Fundación S<strong>el</strong>gas-Fagal<strong>de</strong><br />

Jesús URREA,: "Goya <strong>en</strong> Italia. A propósito d<strong>el</strong> <strong>Aníbal</strong>." Boletín d<strong>el</strong> Museo d<strong>el</strong> Prado, tomo XIV, nº 32, 1993<br />

(pp. 59-66) y "El <strong>Aníbal</strong> <strong>de</strong> Goya re<strong>en</strong>contrado." <strong>en</strong> El cua<strong>de</strong>rno <strong>italiano</strong>. 1770-1786. Los oríg<strong>en</strong>es d<strong>el</strong> arte <strong>de</strong><br />

Goya. Museo d<strong>el</strong> Prado; Madrid, 1994 (pp. 41-52).<br />

5.- A su vez, la aparición d<strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> y <strong>de</strong> la composición <strong>de</strong>finitiva han v<strong>en</strong>ido a <strong>de</strong>mostrar con gran<br />

contund<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> acierto <strong>de</strong> los autores <strong>de</strong> la id<strong>en</strong>tificación inicial d<strong>el</strong> boceto, obligando a rectificar la opinión <strong>de</strong><br />

todos aqu<strong>el</strong>los que expresaron sus dudas al respecto, <strong>en</strong>tre los cuales <strong>de</strong>bo confesar que yo me <strong>en</strong>contraba.<br />

6.- Francisco Javier SÁNCHEZ CANTÓN: “La estancia <strong>de</strong> Goya <strong>en</strong> Italia.” Archivo Español <strong>de</strong> Arte, tomo VII;<br />

Madrid, 1931 (p. 182-184).<br />

7.- … <strong>Aníbal</strong> v<strong>en</strong>cedor que por primera vez contemplaba Italia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los Alpes … …Se <strong>de</strong>sea a <strong>Aníbal</strong> ataviado <strong>de</strong><br />

tal guisa que, alzándose la visera d<strong>el</strong> y<strong>el</strong>mo y volviéndose hacia un g<strong>en</strong>io que le tomaba <strong>de</strong> la mano, señalase <strong>de</strong><br />

lejos las b<strong>el</strong>las campiñas <strong>de</strong> la sometida Italia, y sus ojos y su rostro <strong>en</strong>tero reflejaran <strong>el</strong> gozo interior y la noble<br />

confianza <strong>en</strong> las victorias que se avecinaban.<br />

8.- B<strong>en</strong>ito NAVARRETE PRIETO: "El <strong>Aníbal</strong> <strong>de</strong> Goya y <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> José Arias." Archivo Español <strong>de</strong> Arte, nº<br />

265; Madrid, <strong>en</strong>ero-marzo 1994 (pp. 86-90).<br />

Enrique SERRANO FATIGATI: “Escultura <strong>en</strong> Madrid <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados d<strong>el</strong> siglo XVI hasta nuestros dias. VIII -<br />

Escultores premiados <strong>en</strong> los concursos <strong>de</strong> la Aca<strong>de</strong>mia.” Boletín <strong>de</strong> la Sociedad Española <strong>de</strong> Excursiones, año<br />

XVIII, 4º trimestre, 1 dic. 1910 (pp. 273-274).<br />

9.- Una composición no id<strong>en</strong>tificada a sanguina (p. 39) y una Sagrada familia a tinta (p. 40), ambas<br />

evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te anteriores a la anotación d<strong>el</strong> itinerario <strong>italiano</strong> (p.39), cuya tinta atraviesa con fuerza <strong>el</strong> pap<strong>el</strong>.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, convi<strong>en</strong>e observar que la tinta utilizada para la m<strong>en</strong>cionada Sagrada familia, al igual que la<br />

<strong>de</strong> otros apuntes realizados sin duda <strong>en</strong> Italia (por ejemplo pp. 41, 42, 43, 45), no ataca la cara contraria <strong>de</strong> la<br />

hoja sobre la que fueron trazados.<br />

10.- De hecho, Paolo Borroni, ganador d<strong>el</strong> concurso, repres<strong>en</strong>tó a <strong>Aníbal</strong> y al g<strong>en</strong>io <strong>de</strong> tres cuartos por la espalda.<br />

Ni él ni Goya aprovecharon la indicación <strong>de</strong> que <strong>Aníbal</strong> <strong>de</strong>bía estar volviéndose hacia <strong>el</strong> g<strong>en</strong>io que le<br />

acompañaba para evitar totalm<strong>en</strong>te la contradicción implícita <strong>en</strong> las bases d<strong>el</strong> concurso.<br />

11.- D<strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>en</strong> su conjunto podría <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que Goya utilizaba, <strong>en</strong> esta época, <strong>el</strong> lápiz y la<br />

tinta para los apuntes más rápidos y espontáneos, reservando la sanguina para trabajos <strong>el</strong>aborados con mayor<br />

cuidado y <strong>de</strong>t<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.<br />

12.- Un San Bartolomé <strong>de</strong> Pierre Le Gros (p.53), <strong>el</strong> Torso d<strong>el</strong> B<strong>el</strong>ve<strong>de</strong>re (pp. 54, 58, 59 y 61) y <strong>el</strong> Hércules<br />

Farnesio (pp.139, 141, 143 y 145)


Santiago Alcolea Blanch : “<strong>Aníbal</strong>, <strong>máscaras</strong> y <strong>anamorfosis</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Cua<strong>de</strong>rno</strong> <strong>italiano</strong> <strong>de</strong> Goya.” NOTAS<br />

13.- Alberta CAMPITELLI: “La Fontana <strong>de</strong>i Mascheroni e <strong>de</strong>i Tritoni.” Il Giardino d<strong>el</strong> Lago a Villa Borghese.<br />

Sculture romane dal Classico al Neoclassico. Comuna di Roma; Sovraint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>za Antichità e B<strong>el</strong>le Arti.<br />

Àrgos Edizioni; Roma, 1993 (pp. 97-120).<br />

En este punto, quisiera agra<strong>de</strong>cer a Ad<strong>el</strong>e Condor<strong>el</strong>li su inestimable ayuda <strong>en</strong> la localización <strong>de</strong> estas piezas<br />

y <strong>en</strong> la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> fotografías y bibliografía <strong>de</strong> las mismas.<br />

14.- Pintura al óleo sobre t<strong>el</strong>a, 122 x 88 cm. Madrid, marqués <strong>de</strong> Perinat (1928). José GUDIOL: Goya. 1746-<br />

1828. Ediciones Polígrafa; Barc<strong>el</strong>ona, 1980 (cat. nº 289).<br />

15.- Pintura al óleo sobre t<strong>el</strong>a, 195 x 126 cm. Madrid, Museo d<strong>el</strong> Prado (inv. nº 2448)<br />

16.- Pintura al óleo sobre t<strong>el</strong>a, 99 x 69 cm. Paris, Musée du Louvre.<br />

17.- Pintura al óleo sobre t<strong>el</strong>a, 95 x 69 cm. Paris, Simon Opp<strong>en</strong>heimer. José GUDIOL: Goya. 1746-1828.<br />

Ediciones Polígrafa; Barc<strong>el</strong>ona, 1980 (cat. nº 526).<br />

18.- Dibujo a pluma con tinta sepia y aguada sobre pap<strong>el</strong>; 23 x 15,5 cm. Madrid, Museo d<strong>el</strong> Prado (inv. nº 470)<br />

19.- Pintura al óleo sobre t<strong>el</strong>a, 38 x 13,5 cm. Colección privada. José GUDIOL: Goya. 1746-1828. Ediciones<br />

Polígrafa; Barc<strong>el</strong>ona, 1980 (cat. nº 366)

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!