descargar libro electrónico - Dirección General de Culturas Populares
descargar libro electrónico - Dirección General de Culturas Populares
descargar libro electrónico - Dirección General de Culturas Populares
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
José Benítez<br />
y<br />
el arte huichol<br />
La semilla <strong>de</strong>l mundo
José Benítez<br />
y<br />
el arte huichol<br />
La semilla <strong>de</strong>l mundo<br />
Gabriel Pacheco Salvador<br />
José Luis Iturrioz Leza
Portada: La semilla <strong>de</strong>l mundo<br />
Mural <strong>de</strong> José Benítez ubicado en la estación <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong><br />
Transporte Eléctrico <strong>de</strong> Guadalajara, consi<strong>de</strong>rado el mural<br />
wixarika hecho en estambre más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> América.<br />
Agra<strong>de</strong>cimientos<br />
Secretaría <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Jalisco<br />
Comisión Nacional para el Desarrollo <strong>de</strong> los Pueblos Indígenas<br />
Primera edición, 2003<br />
Producción: CONSEJO NACIONAL PARA LA CULTURA Y LAS ARTES<br />
<strong>Dirección</strong> <strong>General</strong> <strong>de</strong> <strong>Culturas</strong> <strong>Populares</strong> e Indígenas<br />
Coordinación <strong>de</strong> la edición: Teresa Blanco Moreno<br />
Diseño <strong>de</strong> portada e interiores: Elsa Mendoza García<br />
D.R. © 2003 <strong>Dirección</strong> <strong>General</strong> <strong>de</strong> <strong>Culturas</strong> <strong>Populares</strong> e Indígenas<br />
Av. Revolución 1877, 6º piso<br />
San Ángel, C.P. 01000<br />
México, D.F.<br />
ISBN 970-35-0478-7<br />
Impreso y hecho en México
Índice<br />
Presentación .....................................<br />
Introducción ...................................<br />
Entrevista con José Benítez ................<br />
Gabriel Pacheco Salvador<br />
José Benítez mati tikuxatati ...............<br />
Gabriel Pacheco Salvador<br />
La semilla <strong>de</strong>l mundo ........................<br />
Gabriel Pacheco Salvador<br />
? Imiakame .....................................<br />
Gabriel Pacheco Salvador<br />
Nierika: visión, conciencia y símbolo ....<br />
José Luis Iturrioz Leza<br />
Nierika: nieriya, ? iyari, ? aitsiwame .......<br />
Gabriel Pacheco Salvador<br />
“La semilla <strong>de</strong>l mundo”<br />
Mural <strong>de</strong> José Benítez .......................<br />
9<br />
11<br />
14<br />
15<br />
34<br />
35<br />
40<br />
41<br />
49
Presentación<br />
L a experiencia estética <strong>de</strong> los pueblos indígenas está<br />
impregnada <strong>de</strong> sueños y realida<strong>de</strong>s. En ella resalta vigorosamente<br />
su cosmogonía por medio <strong>de</strong> diversas formas <strong>de</strong> expresión<br />
artística que <strong>de</strong>sbordan colores, imágenes, sonidos, luces y<br />
sombras que nos enseñan a mirar su riqueza espiritual y su<br />
visión <strong>de</strong>l mundo transformada en arte y manifestación política<br />
y cultural.<br />
El presente texto tiene como propósito mostrar el arte<br />
indígena contemporáneo. Numerosas expresiones artísticas se<br />
conservan y <strong>de</strong>sarrollan en las comunida<strong>de</strong>s, don<strong>de</strong> las técnicas<br />
tradicionales se mezclan con nuevos elementos que dan<br />
origen a propuestas culturales diversas, complejas y dinámicas,<br />
que abren nuevas perspectivas a la creación artística. Las<br />
culturas indígenas son inmensamente creativas, se nutren <strong>de</strong><br />
su pasado vigoroso y <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad para abrir nuevos<br />
cauces a sus expresiones estéticas. Sus creadores, con<br />
sutileza y precisión, han sabido combinar los patrones estéticos<br />
<strong>de</strong> sus culturas con las propuestas que llegan <strong>de</strong>l exterior.<br />
El arte indígena constituye un icono que afirma la personalidad<br />
<strong>de</strong> cada pueblo y reivindica su dignidad; como<br />
expresión <strong>de</strong> sus sentimientos nos acerca al conocimiento <strong>de</strong>l<br />
conjunto <strong>de</strong> culturas que interactúan en los diferentes rincones<br />
<strong>de</strong> la geografía nacional.<br />
Esperamos que este texto contribuya al reconocimiento<br />
9
<strong>de</strong> las expresiones artísticas <strong>de</strong> los pueblos indígenas y sus<br />
creadores, y se valoren sus aportaciones a la vida nacional<br />
como pueblos con culturas vigentes que son parte <strong>de</strong> nuestra<br />
existencia.<br />
10<br />
Soc. Griselda Galicia García<br />
Directora <strong>General</strong> <strong>de</strong> <strong>Culturas</strong> <strong>Populares</strong><br />
e Indígenas <strong>de</strong>l CONACULTA.
Introducción<br />
L a magia y la tradición que ro<strong>de</strong>a al mundo huichol se<br />
localiza al norte <strong>de</strong> Jalisco, en la Sierra Madre Occi<strong>de</strong>ntal, en<br />
un intrincado laberinto <strong>de</strong> sierras.<br />
Este pueblo se llama a sí mismo wixarika, y gracias a su<br />
localización geográfica ha conservado su fuerte resistencia a<br />
la influencia <strong>de</strong> grupos externos.<br />
Su forma <strong>de</strong> expresión artística refleja sus sentimientos<br />
religiosos y se manifiesta en una gran variedad <strong>de</strong> objetos<br />
rituales tradicionales, en los diseños <strong>de</strong> su ropa y en la elaboración<br />
<strong>de</strong> instrumentos musicales.<br />
Los cuadros <strong>de</strong> estambre son otro tipo <strong>de</strong> expresión artística<br />
que elaboran con tablas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra cubierta con cera.<br />
Con la finalidad <strong>de</strong> dar cabida a todas las manifestaciones<br />
artísticas <strong>de</strong> nuestro pueblo, y dignificar la cultura<br />
wixarika entre los jaliscienses, la estación Juárez <strong>de</strong>l Sistema<br />
<strong>de</strong> Transporte Eléctrico Urbano <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> Guadalajara es<br />
el recinto don<strong>de</strong> permanece expuesto el Mural Huichol más<br />
gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>l mundo en su tipo.<br />
La difusión <strong>de</strong> la tradición huichola y el respeto hacia las<br />
costumbres <strong>de</strong> este pueblo, es una labor que el gobierno <strong>de</strong><br />
Jalisco comparte con los jaliscienses.<br />
11
En la Secretaría <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> Jalisco estamos convencidos<br />
<strong>de</strong> la necesidad <strong>de</strong> acercar el arte a las personas.<br />
Llevar la cultura a las manos <strong>de</strong> los ciudadanos es un esfuerzo<br />
que vale la pena, ya que con ello contribuimos a la formación<br />
<strong>de</strong> nuevos públicos que, como todos sabemos, renovarán el<br />
escenario <strong>de</strong> la cultura y las artes.<br />
El mural “La semilla <strong>de</strong>l mundo” es un claro ejemplo <strong>de</strong><br />
que fomentar el respeto, el aprecio y la promoción <strong>de</strong> las<br />
expresiones culturales populares e indígenas, permite fortalecernos<br />
y reconocernos como mexicanos, ya que estas<br />
manifestaciones constituyen la raíz más profunda <strong>de</strong> nuestra<br />
i<strong>de</strong>ntidad.<br />
Como habitantes <strong>de</strong> esta tierra, nos po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar<br />
afortunados por contar con ricas culturas étnicas que han perdurado<br />
a pesar <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad y los nuevos tiempos.<br />
Los huicholes son parte <strong>de</strong> nuestro acervo y orgullo <strong>de</strong> la<br />
historia <strong>de</strong> nuestro estado. Nuestra labor como autorida<strong>de</strong>s<br />
culturales incluye políticas <strong>de</strong> difusión, preservación y respeto<br />
a las costumbres y expresiones artísticas <strong>de</strong> los huicholes, un<br />
esfuerzo que le da a Jalisco una historia viva.<br />
Esta obra, <strong>de</strong> más <strong>de</strong> treinta metros cuadrados <strong>de</strong> superficie,<br />
es admirada diariamente por más <strong>de</strong> cinco mil personas que<br />
transitan hacia sus lugares <strong>de</strong> trabajo o vivienda mediante el<br />
uso <strong>de</strong> este sistema <strong>de</strong> transporte.<br />
El proceso creativo <strong>de</strong> “La semilla <strong>de</strong>l mundo” atrajo la<br />
atención <strong>de</strong> los jaliscienses <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> su elaboración a<br />
cargo <strong>de</strong> un marakame huichol: José Benítez Sánchez, quien<br />
plasmó la particular visión <strong>de</strong>l mundo y sus orígenes según la<br />
cultura wixarika.<br />
Como jaliscienses, nos enorgullece contar con esta cultura<br />
étnica que ha perdurado a pesar <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad y los nuevos<br />
tiempos.<br />
12
Los huicholes son parte <strong>de</strong> nuestro acervo y orgullo <strong>de</strong><br />
nuestra historia. Por eso tenemos la responsabilidad <strong>de</strong> compartir<br />
con todos uste<strong>de</strong>s las tradiciones y costumbres <strong>de</strong> este<br />
grupo <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> Jalisco que nos recuerda lo que somos y<br />
enaltece nuestro valor como habitantes <strong>de</strong> la tierra <strong>de</strong>l peyote<br />
y <strong>de</strong>l venado.<br />
Sofía González Luna<br />
Secretaria <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Jalisco<br />
13
14<br />
entrevista con<br />
José Benítez<br />
? Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador<br />
José Benítez es mara ? akame y artesano wixarika (huichol).<br />
Nació en la localidad <strong>de</strong> Santa Gertrudis, comunidad <strong>de</strong><br />
Wautia (San Sebastián Teponahuaxtlán, municipio <strong>de</strong><br />
Mezquitic, Jalisco). A los tres años <strong>de</strong> edad su familia emigró<br />
a Nayarit don<strong>de</strong> ahora resi<strong>de</strong> en la comunidad <strong>de</strong> Zitakwa,<br />
municipio <strong>de</strong> Tepic. Se llama Yukaiye por parte <strong>de</strong> los ancestros<br />
huicholes. Des<strong>de</strong> niño se inició en los conocimientos<br />
tradicionales <strong>de</strong> sus antepasados guiados por su padre.<br />
Para ser buen mara ? akame tuvo que invertir 25 años <strong>de</strong><br />
aprendizaje. Con mucha <strong>de</strong>voción y entrega, iba y venía <strong>de</strong><br />
su comunidad a Wirikuta; así pasaron 13 años sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ir<br />
allá. Iba cada año sólo con la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> conocer y enten<strong>de</strong>rse<br />
con Nuestros Ancestros y Nuestras Madres.<br />
En Wirikuta comía peyote. Por la tar<strong>de</strong>, en el momento<br />
álgido <strong>de</strong> la ceremonia, todos los peregrinos comían. Por la<br />
noche sentía cosas raras: “todo lo que sentía, lo que veía, lo<br />
que llegaba a hacerme Nuestra Madre Hikuri. Y cada que ella<br />
me encontraba me sentía portando un morral. Dentro <strong>de</strong> mí<br />
sentía que algo parecido a una víbora fría se internaba en mí,<br />
recorría mi cuerpo <strong>de</strong> abajo hacia arriba hasta llegar a mi<br />
cabeza. Mientras tanto a Nuestro Hermano Mayor (que es el<br />
peyote) lo oía silbar hasta que llegaba a mí, justo cuando<br />
estaba bajo los efectos <strong>de</strong>l peyote. Esto me sucedía allá en<br />
el lugar <strong>de</strong>l peyote cuando yo intentaba asimilar lo que veía<br />
y sentía con él. Al regreso a casa los peyoteros teníamos que
José Benítez<br />
mati tikuxatati<br />
? Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador<br />
Yukaiye mara ? akame titi ? uxa ? utiwame wixarika<br />
katinitewaka. Wana Wautia Mekitsata Jalisco kwieyaritsie<br />
kanikiekametini. Haika witari hexeiyati Nayarit<br />
kwieyaritsie pita kaneyani. Hiki Zitakua kanekakani<br />
Tepiki munitsipiuyaritsie. Kakaiyarixi wahetsie miemeki<br />
Yukaiye katiniutamatiwa. Yeme wixarika ke mitiumie ya<br />
ke mewatiyixime, miki nai katinanukuweiya nunutsiyari<br />
pai ti. Yuyeu ? ikitsikaya kananukuweiya.<br />
15
dar inicio a la caza <strong>de</strong>l venado. Durante la noche los lloridos<br />
<strong>de</strong>l venado me llevaban a encontrarme con el verda<strong>de</strong>ro<br />
venado anunciado en el canto”.<br />
En el mundo todo es posible. Alguna vez Benítez pensó:<br />
“¿A poco comiendo peyote uno logra ver y escuchar a las<br />
divinida<strong>de</strong>s? Será posible que el hikuri sea venado y maíz a<br />
la vez. Todas las emociones que siento al ver y escuchar<br />
¿podrían pintarse alguna vez?”. Sintiendo y escuchando todas<br />
estas emociones, se entregaba al cumplimiento anunciado<br />
por los ancestros. Cada que cazaba un venado se quedaba<br />
viéndolo fijamente pensando en todas las relaciones posibles<br />
que se hacen entre venado y hombre.<br />
Actuando <strong>de</strong> esta manera sintió que ya se encontraba<br />
con la sabiduría. Él mismo se sentía diferente. Ya no se sentía<br />
como cuando recién quería iniciarse en el conocimiento.<br />
Así que era otra persona. Se veía con los ancestros <strong>de</strong> su<br />
casa, que eran los que lo requerían más; todo esto ocurría a<br />
través <strong>de</strong> sus sueños, cada que quería llegar a su casa era<br />
interrumpido por los ruidos <strong>de</strong> carrera <strong>de</strong> animales. Luego<br />
venía la reflexión: “¿Por qué me ocurrirá esto?” “A cambio <strong>de</strong><br />
la reflexión veía a la altura <strong>de</strong> sus ojos algo tembloroso parecido<br />
a una telaraña, pero luminosa. Cuando aún era niño su<br />
padre le <strong>de</strong>cía: “No pienses en <strong>de</strong>sperdiciar tu vida, mañana<br />
o pasado tú vas a ser un sabio, ahora los represento a todos<br />
en este palo que estoy labrando”. Eran palabras <strong>de</strong> aliento<br />
con las que procedía a dibujarlos en la ma<strong>de</strong>ra labrada.<br />
Decoraba con hilo <strong>de</strong> lana la jícara sagrada y la flecha votiva.<br />
En ese tiempo no había estambre, sólo hilo <strong>de</strong> lana. Su<br />
papá hilaba lana con colores blanco y negro y con ellos dibujaba<br />
a toda su familia en la ma<strong>de</strong>ra labrada <strong>de</strong> ? iarixa.<br />
Ofrendaba en Teekata y por el rumbo <strong>de</strong> Teupa, así como en<br />
los lugares don<strong>de</strong> le requerían ofrendas. Una vez que Benítez<br />
vio y vivió <strong>de</strong> cerca estas experiencias, se animó a elaborar<br />
un cuadro diciéndose: “Creo que también yo puedo hacer un<br />
dibujo”, así pensaba constantemente.<br />
Como dice Benítez, solemos encontrarnos con un<br />
cuadro que contiene peyotes, águilas volando, o simple-<br />
16
Mara ? akame mayaniki xei tewiyari heimana<br />
? auxuwi witari kaniuyurieni. Yu ? iyariki Pariyatsie<br />
kaniyanekaitini. Me tsi tamamata heimana ? atahaika<br />
witari yaneti kanayani. Xapa ? utawewiwati Wirikuta<br />
kanituanekaitini. Mitimaiweniki ? etsiwa<br />
reu ? utiwati tsiyeyeume muwa pai kanituanekaitini.<br />
Takakáima Tatetéima ke memuyitika miwamaiweniki<br />
kaniyianekaitini ? anuyeneikakaku.<br />
Híkuri tuutúri temite ? iteriwa Wirikuta<br />
kanetikwa ? akaitini. Taikai miti ? ewatinitsie ? aku<br />
memitekumikiexianitsie ? ana kaneitikwa ? akaitini. ? Ana ri<br />
tikariki yiki katineikuyuruwakaitini: “ke nemitinemaani,<br />
ke nemitinierekai, Tatei Híkuri ke minetsiutayuruwakai,<br />
kitsiuri wa ? ati nepiranatatikikai, ? ana<br />
nemutaxexeiyariwakai. Netaita mititiyeikakai ku<br />
pai ti ? aneti tihaititi; miya yianeti nemu ? utsie pai<br />
muneikakai. Tamaatsi ta muwa muyeika, ? aku híkuri<br />
mayeika, miki wa ? ati metamaixiwa xeu, xeu, xeu;<br />
nehetsie pai miye ? ani ? ari ri ne nehikurixiekaku.<br />
Nai ri hikurixiyapa neraka ? ikixiame miya<br />
nemitinekuhiaweni. Nekie neminuani temitetiweiya<br />
hikuritamete. Tikariki maxa ke mitikutsuakani<br />
minetsitaxeiya ? iweiyaripa.”<br />
Kauka ? aixia tineyiwetika ? ipai ? i ta waniu Benítez<br />
katiniyutihiawetiyani: “kari ? aku pitiyiwetika tiutikwame<br />
mipai mitiuniere, mipai mitiu ? ena; kari híkuri titi maxa<br />
payeika, híkuri titi ? ikú payeika. Ke nemitinema ke<br />
nemiti ? ena, kari nemitiuta ? utiwani pikayiwe”. Mipai<br />
tiye ? enarimeti katinaye ? atiwakaitini. Kepauka<br />
mititaweiya maxa mikaxeiya mipai xeikia waniu<br />
ra ? eriwati nenukaxeiyakamiki.<br />
Miya ri yianeti wa ? ati timaiweti nayani, xeimieme<br />
? axa tiniuyumaani. Matiari tixai katimateti, ke<br />
nemireu ? eriekai, mipai waniu ri mikareu ? eriekai. Mana ri<br />
mitiyetia miyutixeimatiya, yukie kakaiyarixi ke<br />
memite ? uwetika, muwa metakwekwewiwakai. Peru tsi<br />
yukutá pai kaneta ? axekaitini, maye ? aximenitsie kuranari<br />
17
mente alguien captándolas con su muwieri, también piedras<br />
amontonadas o una mujer sentada que asoma medio cuerpo,<br />
u otra cosa más llamativa. También pue<strong>de</strong> aparecer Haitsi<br />
Kipuri como símbolo <strong>de</strong>l lenguaje saliendo <strong>de</strong> la boca <strong>de</strong><br />
alguien en forma <strong>de</strong> niebla. Según Benítez el mismo Haitsi<br />
Kipuri cuando se acerca a uno se transforma en mujer que<br />
luce un bonito atuendo con un extraordinario bordado; así es<br />
como se capta en el cuadro. Otras veces aparecen flores <strong>de</strong><br />
lirio en lo alto en forma <strong>de</strong> gotas <strong>de</strong> rocío, así son apreciadas<br />
por Benítez. Al momento que él fija la vista sobre ellas logra<br />
captar el aroma <strong>de</strong>l lirio a mucha distancia. “Tú, rocío, que<br />
floreces bonito, ¿no podría yo dibujarte tal cual eres?”, pensaba.<br />
En otros cuadros se refleja un rocío naciendo o cayendo<br />
en cascadas. Eso mismo es lo que se suele dibujar, incluso<br />
bebiéndoselo con las manos. Así fue como Benítez se iba<br />
transformando poco a poco en un conocedor <strong>de</strong> su cultura; en<br />
más <strong>de</strong> una ocasión oyó que le <strong>de</strong>cían: “¡Mira!, tú no estás así<br />
nomás por nomás”. Era cuando él tenía hinchada una pierna<br />
en la que sentía tener tres piedras luminosas como si estuvieran<br />
encendidas.<br />
Con todas estas andanzas pudo entonces preguntar y ser<br />
respondido en sus sueños: “¿Por qué te pasa eso?”, le<br />
dijeron. “No te pasa esto sólo por nomás, tú estás pidiendo<br />
dos caminos a seguir: para tener el don <strong>de</strong>l conocimiento,<br />
para hacer dibujos en los cuadros, pero a<strong>de</strong>más quieres ser<br />
mara ? akame; como verás, ya todo está completo. Ahora:<br />
¿por qué no has mandado hacer tu Pariya, o por qué no has<br />
respondido a tu hauri? Estás así porque las jícaras que hablan<br />
no <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> perseguirte. Y para que ya no sigas con ese mal<br />
haz tu propio nierika”, así oyó que le <strong>de</strong>cían en sus sueños.<br />
Hasta entonces pudo elaborar un nierika pequeño que luego<br />
llevó a Wirikuta. Enseguida elaboró y llevó a Haramaratsie<br />
un tepari <strong>de</strong> piedra <strong>de</strong> cantera labrada y con un grabado <strong>de</strong><br />
Nuestro Hermano Mayor.<br />
“Ahora sí ejecuta tu sueño”, le dijeron. Entonces,<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> elaborar y llevar todas las ofrendas inició con la<br />
ceremonia por toda una noche; esto sucedió una vez que<br />
llevó las ofrendas a los lugares sagrados que le señalaron, es<br />
18
xeikia mi ? enieni: tirara tirara tirara mitiutaineni. Kwitiwa<br />
waniu: “titayari ri miya minetiyuriene” mitiyuhiawe.<br />
Hixiena waniu xeikia yiyiakati mitiuyemaare witsari pai<br />
ti ? aneti, peru taatikaiti. Matiari papayatikai waniu:<br />
“ ? uxa ? a warie pepika ? au ? ayehiaka ? eki petimaiweti<br />
pepayani, ne xika ? uxa ? atini ? atsi ne ? uyini,<br />
penetsiku ? eriwati pepayani; ? iki ne neuxei kiye<br />
nemitsatsetsie nekanixeti ? utiwani” ? ipai tiwakuhiaweti<br />
hetsiena miwati ? utiwakai yunaime. Xukuri ? iirí<br />
mititiwewiyani kiyemuxaki ranuku ? utikaime. ? Ana<br />
wita mikatixuawekai xeikia kiyemuxa mixuawekai; miki<br />
? itawitame yiwime tuxameki miwatiwewieni kiye<br />
? iarixatsie. Teekata Teupa mitiukuhane<br />
miyetuatiyeikakai, kewa tsi memetakwewiyarieni.<br />
Miya ri Benítez tiniereti ? uxa kanaye ? erietiyani: “kauka<br />
neyiwe ne ta nemitiuta ? utiani”<br />
tiniuyutihiawetiyani waniu.<br />
Yuri tsi Benítez kaniutaineni, heiwa me ti ? uxatsie<br />
híkuri minikateni, werika mana tiuyewieka, xewiti<br />
muwieriki tikwewieka ya tini tetexi mikateni, ? ukaratsi<br />
mana rakukani ke tsieti miti ? aneni. Ya tini Haitsi Kipuri<br />
mikateeni tateta titi mayeneikani, ? aku haiwitiri pai<br />
? aneneti kanaye ? ukamiki ? uxatsie. Ya Benítez mutaine pai,<br />
Haitsi Kipuri wana hura ? akumieti ? ukaratsi pai miyini:<br />
chileuku ? uti chileuxuti chileuniiti mayani, miki tsiere<br />
kanikuhekikiareni ? uxatsie. Heiwa ta tseiye mana<br />
kanihekiakamiki, wa pai me ? aitsikari pai ? aneneti<br />
miniuyeteni mitikunenierekai Benítez. Kepauka<br />
matsi kwi mixeiyani yeme chimi ? aneni tewa pai mi ? iaka.<br />
? Ana waniu: “ ? aitsikari miya pemitiuxuturi mipai<br />
nematiku ? ikenikeyu kari pikatiyiwe” mitiyukuhiaweni.<br />
Heiwa me haitsi ? uxatsie minitineikani mexika<br />
minikakikani, miki ? ikiyaya titi wanui kaniyurienemiki,<br />
heiwa yumamatsie ? ikwewieme kanitiharimiki pai ti. Miya<br />
yianeti waniu wa ? ati kaneuweni. Me tsi hakewa<br />
meyianekai ? ipai waniu miretahiawarie: “neuxei tsi ? eki<br />
yaki pemika ? ane”. ? Anatsie ta waniu ? ikaya kanihaakaitini<br />
me tsi waniu teka pai ti ? aneneme haikame taatikaime<br />
teurieyatsie kaneyeteekaitini katiniyumaani.<br />
19
<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> llevar peyotes, flechas, jícaras <strong>de</strong>coradas<br />
o dibujadas. Como dije antes, también llevó un pequeño<br />
nierika a Wirikuta. Al momento <strong>de</strong> llevar las ofrendas sintió<br />
escuchar algo: “¡Mira! Tú estás tratando con tus Bisabuelos,<br />
con tus Madres, con Abuelo Fuego, con Nuestro Padre Sol y<br />
con todos los que tienen que ver con tu Madre ? Imiakame.<br />
Bueno, si es eso lo que anhelas, y si es lo que siempre<br />
soñaste hacer, empieza a hacer tus cuadros, sólo que por<br />
cinco años irás <strong>de</strong> cacería, al mismo tiempo sacrificarás una<br />
res. Al término <strong>de</strong> este periodo fijarás otro para que ahí<br />
hagas una ceremonia final. Hasta no cumplir con estas<br />
encomiendas podrás ven<strong>de</strong>r tu trabajo”. Así fue como le iban<br />
diciendo a Benítez en sus sueños.<br />
Fue así como empezó a entregarse al arte <strong>de</strong>l dibujo<br />
en ma<strong>de</strong>ra a base <strong>de</strong> estambre y cera. El primer trabajo lo<br />
hizo en una tabla que medía 60 x 60 cms, en la que sólo<br />
dibujó un venado solitario, pero gordo y panzón. Fueron<br />
los <strong>de</strong>l INI quienes le compraron su primer cuadro. En ese<br />
tiempo Benítez tenía sus propios conocimientos adquiridos<br />
<strong>de</strong> la sabiduría <strong>de</strong>l mara ? akame, él mismo se convirtió en<br />
mara ? akame. Como él dice, la habilidad artística no sólo<br />
se origina <strong>de</strong> la carrera <strong>de</strong> mara ? akame, sino también <strong>de</strong>l<br />
aprendizaje <strong>de</strong>l kutsarai, <strong>de</strong> Nuestro Hermano Mayor, <strong>de</strong><br />
Nuestro Abuelo Fuego, o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mucho más atrás: todo<br />
tiene su origen en el nacimiento <strong>de</strong> Nuestra Madre<br />
? Imiakame. Luego le fueron pidiendo más cuadros y los iba<br />
haciendo. Aunque, como dice él, todo se lo <strong>de</strong>be también<br />
a su padre, quien dibujaba a toda su familia en una ma<strong>de</strong>ra<br />
labrada por él mismo, <strong>de</strong>stinada a las divinida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
Wirikuta. Al mismo tiempo pensaba: “Si me propusiera<br />
hacer un cuadro podría conseguirlo”. Según Benítez no<br />
logra aún hacer dibujos como lo hacen otros artistas contemporáneos,<br />
es <strong>de</strong>cir, no dibuja a hombres en plena ceremonia,<br />
sino a sus bisabuelos, sus ancestros y <strong>de</strong>más. Hasta<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> terminar con las divinida<strong>de</strong>s pasará a las costumbres<br />
actuales <strong>de</strong> los wixaritari: <strong>de</strong>scribir cómo son las<br />
danzas, cómo son las fiestas <strong>de</strong>l esquite o cómo es la danza<br />
<strong>de</strong>l peyote; esto es lo que aún no logra <strong>de</strong>sarrollar en su<br />
trabajo. Tal vez, terminando este cuadro <strong>de</strong> ? Imiakame<br />
20
Yuheinitsita pai ti miya tikuyeikati<br />
kaneyuta ? iwauritiani: “¿titayari miya peti ? ane?<br />
? akimana tsi pemika ? ane, ? eki hutame pemitiyeweiya:<br />
pemitimaiweniki, pemiti ? utiaweniki pemitiwawa, meta<br />
mara ? akatsiyaki tsiere pemitiwawa. Kami tsi ? iki maye ? axe<br />
ri, kami titayari ? eki ? apariya pekatita ? aitawe, titayari<br />
hauri pekatita ? eiyawe. Xukurite naiti mitiutiniuka<br />
mematsikuweiyatiwekaku pekani ? aneni. Neuxei<br />
mipai tsi pemika ? aneniki ? anierika ke neutawewi”,<br />
tiniutahiarieni yuheinitsita. ? Ana ke nierika ya yeume<br />
? utawewieka kaneikutuatiyani Wirikukuta pai. Mana ta<br />
miraniere tepari niutamani, tenuxa tsatsaiyakametsie<br />
Yumaatsi ? uta ? ikeka, haramaratsie pai kaneikutuatiyani.<br />
“Hikirixia ya ? ane ke nayexeiyani”<br />
tiniutahiawarieni. ? Ana reutatuaxiaka<br />
kaniutapariyarieni, naime híkuri, ? iirí , xukuri,<br />
tiuti ? utiaxiaka kaneuyianeni. Nierika yayeume ? utanika<br />
Wirikuta pai kaneikutuatiyani. Muwa pai nai mirekutua,<br />
wa ? ati ri ? ana naniukakaitini: “neuxei tsi ? Atetéima,<br />
? Atuutsíma, ? Atewarí, ? Akaiye, ? Atei ? Imiakame<br />
pemiwayuriene. Hiki xeniu mipai xika<br />
peti ? akuhiaweni, ? a ? iyari pexikauyurieni, ? uxa<br />
xeniu pewewimiti xika peyianeni, mipai ke tineyurieneni;<br />
peru tsi ? auxuwi witari muwieri pemiwauneni, xuturi<br />
pemakumakani ? auxuwime witari. Miya ta peyime nuiwari<br />
pemayeitiani nuiwaripa pemutineni. Mipai ke ri peyime<br />
tsepa ke peti ? ahareruta” tiniutahiawarieni.<br />
Mana ri mitiyetia Benítez tiniutiwewietiyani.<br />
Matiari maxa kwinie ? akayeume, xeime ? ayeweme,<br />
kaniutawewieni (60 x 60). INI matiari<br />
meninanarieni. ? Ana ri naime ? iyari rakapiti<br />
niyianekaitini, me tsi mara ? akametsie pai naiti<br />
katinakuwetikani. Miki maine pai Kutsaraitsie<br />
makuwetika Tamaatsitsie makuwetika Tatewarítsie<br />
makuwetika, ya hiki pai Tatei ? Imiakame ke mitiuyuritsie<br />
pai kanakuwetikani. Tawari ta muti ? aitiarietiya<br />
nitiwewietiyani. Maine pai yeuyatana pai ti katiniuyini, tsi<br />
yeuya kiye titsatseweti mana kaniwakawewiwakaitini;<br />
21
pueda terminar ya con las historias <strong>de</strong> sus ancestros,<br />
aunque él lo duda mucho.<br />
Mucho tiempo atrás, Nuestra Madre ? Imiakame fue<br />
quien creó el mundo junto con Watakame, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> ellos<br />
aparecieron los común y corrientes creados por Kauyumarie,<br />
que fueron los que establecieron el segundo mundo; en tercer<br />
lugar Nuestra Madre Águila Joven creó otro mundo,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> no cesa <strong>de</strong> esperarnos a los hombres. Cuando<br />
morimos nos dirigimos directo a don<strong>de</strong> está Nuestra Madre<br />
Águila Joven, que no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> vigilarnos.<br />
A raíz <strong>de</strong> todos estos conocimientos Benítez ha sabido<br />
transmitir su trabajo, que se reconoce en el extranjero. Ahora<br />
él sabe cómo respon<strong>de</strong>r al Abuelo Fuego, él se entrega al<br />
cumplimiento sagrado y lo ejerce junto con su familia.<br />
Encabeza las distintas ceremonias <strong>de</strong>l año. Hay días en que es<br />
llamado a hacer una fiesta y otro día otra, y así sucesivamente.<br />
Toda esta historia es difícilmente terminable, como dice<br />
Benítez: el canto <strong>de</strong> Nuestro Abuelo Fuego es muy profundo.<br />
Existe toda una historia <strong>de</strong> cómo Kauyumarie contesta a sus<br />
Madres, a sus Bisabuelas. Como sabemos, Kauyumarie es un<br />
portavoz, que viene a ser el portavoz <strong>de</strong> los tsaurixikate.<br />
Pues todo lo que Kauyumarie logra escuchar o preguntar a sus<br />
Bisabuelas, lo comunica a los tsaurixikate. Éstos a su vez lo<br />
transmiten a las familias <strong>de</strong> la fiesta. Este mismo<br />
conocimiento es el que pregona Benítez en sus cuadros.<br />
Como bien dijimos al principio, todo este conocimiento se<br />
origina en la carrera <strong>de</strong> mara ? akame. Cuando aún no se es<br />
tsaurixika, difícilmente se enten<strong>de</strong>rá con Nuestro Abuelo<br />
Fuego o compren<strong>de</strong>rá las palabras <strong>de</strong> Nuestras Bisabuelas.<br />
Para él quedará todo oculto sin posibilidad <strong>de</strong> saber el porqué<br />
<strong>de</strong>l Viento, <strong>de</strong> la Lluvia, o por qué el Sol nos alumbra, mucho<br />
menos sabrá compren<strong>de</strong>r las palabras <strong>de</strong> Nuestra Madre<br />
Yurienaka, Nuestra Madre Maíz. Si no se sabe gran cosa difícilmente<br />
se hará un cuadro <strong>de</strong> calidad. Sólo el que escucha y<br />
sabe interpretar los mensajes podrá hacer un buen trabajo.<br />
Esto que Benítez llama semilla, viene a ser todo lo que nos<br />
ofrecen Nuestras Bisabuelas.<br />
24
miya ? ane tari kanituanekaitini Wirikuta pai. Mana ta<br />
? atimieti: “ne ta ? uxa nexika ? utawewieni<br />
nemiyiwekaxiani”, tiniu ? erieni. Takwe kuta yeme<br />
hipati wahepai kuxi tiu ? utiwaka, ? akuxi teiteri<br />
kapiwa ? utiane, miki tati kuxi yutsuutsima Yukakáima<br />
kaniwa ? utianeni. Xika ke ri waniu warayenini<br />
nitayuamiki wixaritari ke temite ? uhu hepaista timieme:<br />
kepai temite ? uneixime kepai temite ? uxarikirime, ya Tetéi<br />
temuneixime mipai kuxi waniu kapitiyuriene. Xiari ke<br />
waniu ? iki ? uxa “’Imiakame” miya yeume mi ? aitiarie<br />
tanime kaniwarayenimiki.<br />
Hikia meukahane, Tatei ? Imiakame xeniu<br />
mitiukatsutia, Watakame yunaiti memite ? uyuri.<br />
? Ena ke ta memiye ? axia ? Irimaritsixi. Kauyumarie<br />
memiteyurie, tatsi ri hutarieka kiekari memutama.<br />
Hairiekatsie ta Tatei Werika ? iimari manakawe mitiuyuri.<br />
? Iki ya tatitakwewieti miya mireukuwe, temitakukuwe<br />
hepana temutineika; Tatei Werika ? iimari mana makawe,<br />
miya tareukukwewieti.<br />
Mana pai rakuwetikaikaku hiki Benítez ? utiarikaya<br />
tewa pai kaniyumaika. Hiki Yutewarí mi ? eiyawe yukie<br />
yutiiriyama warewenati kaneyeikani. ? Ixiarari<br />
metiwewiwa ? uxa ? a wa ? uwitikiexime warie<br />
wa ? uwitikiexime kane ? itiarieneni.<br />
? Iki niuki miya manuyine kapa mineyunirinia,<br />
Benítez maine pai, Tatewarí niukieya kananutewani. Tsi<br />
Kauyumarie Yutetéima Yutuutsíma ke mitiwaku ? eiya ke<br />
mitiwaku ? iwawiya kananiereni. Kauyumarie miwaniukame<br />
miwa’iyari, miya tiniketi tsaurixikate waniukame nihikitini.<br />
Tsi yutsuutsíma ke mitiwaku ? eniwa ke mitiwaku’eiya mipai<br />
tsaurixikate katiniwakuhiaweni, ? iki tari mi ? ane tiirí mipai<br />
katiniwakuhiaweni. ? Ipai ? i Benítez ? iyarieya kuyinekaku<br />
miya katiniu ? utiwani. Peru tsieti mara ? akametsiyatsie pai<br />
ti rakuwietikaikaku miya ? iyarieya kani ? aneni. Xika kuxi<br />
katsaurixikatini kemitiwayaki Tatewarí Tatuutsíma ke<br />
memutiyuane kapiwa ? enieka, hepaistana xeikia<br />
katina ? awiekamiki. Titayari mitiuku ? eeka, titayari<br />
25
Benítez consi<strong>de</strong>ra que aún no <strong>de</strong>scribe gran<strong>de</strong>s historias<br />
en sus primeros trabajos. Pues en los primeros cuadros no<br />
sabía compren<strong>de</strong>r aún el significado <strong>de</strong> la flecha, o para qué<br />
sirven las flores, o el porqué <strong>de</strong> la existencia <strong>de</strong> las piedras<br />
o el significado <strong>de</strong> un águila. Ahora pareciera contar con<br />
todos los conocimientos <strong>de</strong> su cultura, que así lo refleja en<br />
sus cantos chamánicos. Todo lo que se propone hacer lo realiza<br />
siempre bajo planes i<strong>de</strong>ados por él mismo.<br />
Cuando tuvo la oportunidad <strong>de</strong> ir a Suecia, se llevó<br />
todos sus cuadros que había expuesto en el Museo <strong>de</strong> Arte<br />
Mo<strong>de</strong>rno en México. A su regreso a México contaba ya con<br />
reconocimiento como artista.<br />
Comenta Benítez que la cera que su padre empleaba<br />
para dibujar en tabla a su familia, era producida por unas<br />
abejas <strong>de</strong> la sierra llamadas wawemete, taxawikatsixi, tsiurixi,<br />
wirikixi. De los panales <strong>de</strong> estos tipos <strong>de</strong> abejas se<br />
extraía la cera original.<br />
El material que emplea Benítez como base es el triplay.<br />
Sobre él coloca la cera, pero ya no es la cera original, sino<br />
una cera ya muy mejorada. Comenta Benítez que antes<br />
empleaba el “estambre <strong>de</strong>l indio”, lana teñida que duraba<br />
mucho y que se pegaba bien en la cera. Ahora sólo se emplea<br />
el “acrílico”, “diamante” o “cristal”. Los colores que concuerdan<br />
con el dibujo i<strong>de</strong>ado son los que siempre elige para<br />
su trabajo; cuando emplea colores que no van con su dibujo<br />
i<strong>de</strong>al entonces baja <strong>de</strong> colorido y finalmente es un mal trabajo.<br />
Primero i<strong>de</strong>aliza una escena o una historia diciéndose:<br />
“Este cuadro tiene que quedar así, y los dibujos quedarán<br />
así, o las patas <strong>de</strong> este otro color así, las piedras quedarán<br />
<strong>de</strong> este color”; así planea su trabajo.<br />
Según Benítez, el color amarillo viene a ser el dibujo <strong>de</strong><br />
Nuestras Bisabuelas. Por allá en Pariyatsie es don<strong>de</strong> abunda<br />
este color. Es una raíz con la que los wixaritari se pintan el<br />
rostro. El color amarillo se origina <strong>de</strong>l dibujo sagrado <strong>de</strong><br />
Wirikuta, luego se relaciona con Nuestro Abuelo Fuego, es<br />
<strong>de</strong>cir, con las llamas que vienen a ser las plumas <strong>de</strong> él<br />
26
mitiukawiwiye ya titayari Takaiye ? atineikati mitihekiariwie<br />
kapitimaika. Ya Tatei Yurienaka, Taniwetsika kepai titi<br />
memutaine, xika karakumaika tixai ? uxa kapitiutawewieni.<br />
? Enati hirixia tiniutawewimiki.<br />
? Iki Tatuutsíma memiteyexata, ? Imiari xeniu<br />
Benítez mimamateke, titi kanihikitini.<br />
Matiari waniu ? uxa mutiwewi waika mika ? utiniukani pai<br />
katinimaika. ? Ana kemiwayaki timaikaitika ? iirí ke<br />
mi ? ayumieme, tuuturi titaki mitimieme titayari tetexi<br />
mitiukutetika; ya werikaxi titayari memiteu ? uwa, miki<br />
mikaheti ? eniewekai. Hiki ke ri ? iyarieya mutaxewire pai<br />
kani ? aneni, me tsi tunuwati kanayani ri.<br />
Ke mitiyuhiawe ya ke miti ? erieni mipai xeikia<br />
tiniuwewietiyeikani ? uxatsie.<br />
Meripai Benítez Suecia heyeikakaku pinieya Mekiku,<br />
Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno mitiyepikai kanekutikietiyani. ? Ana<br />
pai titi ri mewanua waika matiwati nayani .<br />
Benítez kaniutaineni matiari pai waniu papayatikai<br />
xirikaki kiyetsie kaniwarayewestiwakaitini,<br />
? aku wawemete, taxawikatsixi, tsiurixi,<br />
waxirikaki; ya wirikixi meutatuxati miki xietexi titi waniu<br />
meniyiakaitini. ? Iki waxirika ? ayewiriwati<br />
kaniwaruti ? utiwakaitini kiyetsie.<br />
Hiki ke ta triplay tinaweti hetsiena<br />
katiniuti ? utiwani. Xirika tsiere tsi kaniyurieneni<br />
titi, peru yeme yuri xirika kuta hikitika, herie mieme<br />
xeikia kaniyurieneni. Meripai ? aku waniu estambre <strong>de</strong>l<br />
indio titewati kanixuawekaitini Benítez kaniutaineni,<br />
muxa ? uayematikaiti titi waniu nihikitikaitini, kwinie<br />
titeriweti xirikatsie, ? aixia tiweriweti. Hiki ri acrílico<br />
diamante cristal mekaniyurieka. Wita ke ? aneneti<br />
? uxayatsie mitinakeni, ya ke ? aneti ? aixia mirekemaka,<br />
miki nanuyewaumiki. Xika karekemakameki tiutawewieni<br />
naiti ? uxa kananukanuatiyeikani. Yuxaita meri waniu<br />
mipai mitiyuhiawe: “ ? iki ? uxa ? ipai mitayini, ? iya ta ? ipai<br />
nemiyurieni; ? ikateya ? ipai mi ? aneneni, tetexi ? ipai<br />
27
(muwierieya), y como dice él mismo viene a ser Nuestro<br />
Padre Sol o Nuestro Creador que aparece en forma <strong>de</strong> víbora<br />
todas las mañanas. Pero antes <strong>de</strong> todo esto se toma en cuenta<br />
a Nuestra Madre Kipuri en Haramaratsie, <strong>de</strong>spués aparecen<br />
las flechas <strong>de</strong> Nuestro Padre Sol con sus plumas luminosas.<br />
Así es como el amarillo se toma <strong>de</strong> Nuestro Abuelo<br />
Fuego, pues Nuestros Bisabuelos fueron por sí mismos<br />
quienes crearon el color amarillo en Pariyatsie. Este color<br />
nace básicamente <strong>de</strong> tres elementos: Nuestro Abuelo Fuego,<br />
Nuestro Padre Sol y la raíz color amarillo. Otras veces los<br />
cuadros tien<strong>de</strong>n a sombrearse, porque se toma el color negro<br />
originado en la oscuridad <strong>de</strong> Tikarita; mientras que el gris<br />
correspon<strong>de</strong> al tiempo <strong>de</strong> secas, es <strong>de</strong>cir, cuando ya <strong>de</strong>jó <strong>de</strong><br />
llover y las hierbas están secas; el ver<strong>de</strong> correspon<strong>de</strong> al<br />
tiempo <strong>de</strong> lluvia, don<strong>de</strong> las hierbas están ver<strong>de</strong>s. Con todas<br />
estas combinaciones se logra un buen cuadro, dice Benítez.<br />
Todo lo que el artista i<strong>de</strong>alice, sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> lado los sentimientos<br />
y emociones, se reflejará en el cuadro. Por ejemplo,<br />
si en el contenido <strong>de</strong>l cuadro predomina lo sombreado<br />
no lucirá mucho para la vista, pero sí tendrá mucho significado<br />
simbólico. Porque se estaría narrando la historia correspondiente<br />
a Nuestras Bisabuelas que llegaron a ? Etirita. En<br />
cambio, cuando sale el sol, los hombres nos vemos claros y<br />
legibles al <strong>de</strong>scubierto: es lo que llega a reflejar el cuadro<br />
<strong>de</strong> Benítez cuando emplea colores vivos y fuertes. Hablando<br />
<strong>de</strong> clima, unas veces hace frío y otras veces calor; en el temporal<br />
una veces hay vegetación y otras veces apenas llueve<br />
para hume<strong>de</strong>cer la tierra; así es como se aprecian los dibujos<br />
o contenidos <strong>de</strong> los cuadros según Benítez. Todos estos<br />
elementos son los que inspiran a Benítez.<br />
El surgimiento <strong>de</strong> la vegetación fue obra <strong>de</strong> Nuestra<br />
Abuela Nakawé. Se llama ? Imiakame con el sentido más<br />
respetuoso. Todo lo que ahora existe en la tierra fue sembrado<br />
por ? Imiakame. Entonces germinó la vegetación<br />
comestible y no comestible, y todos los animales existentes<br />
que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los zorros, coyotes, leones, tejones, mapaches,<br />
ardillas, hasta aves como pericos, guacamayas; y<br />
algunos hasta entregaron su sabiduría como las águilas<br />
piwame, el milano o el águila real amarilla. Todos ellos<br />
28
nemitiyurieni”, tiyukuhiaweti waniu mipai ? aneeme<br />
kaniyutinanairiwani.<br />
? Ipai ? i ri ta katinikuxatani Benítez. Mitataxawi<br />
waniu Tatuutsíma wa ? uxa kanihikitini, huteiki Pariyatsie<br />
kaneuxuaweni, ? aku naaná titi kaniutataxareni, mikiki<br />
meniyu ? utiwani teiteri. ? Uxatsie pai ti kuyinekaku<br />
mitaxaiye kanihekiaka, kwitiwa ta Tatewarí muwierieya<br />
tataxawiti mewatineikatsie kaniutaneka. Benítez maine<br />
pai. Tayeu Tawewiekame titi kuu pai ? aneti manatiyeika;<br />
yuhuyeta Haramaratsie meri Tatei Haitsi Kipuri<br />
mikwewieni, mana ke ri Takaiye ? iiríya kitasawime<br />
? ukamuwieriti manatineika. Miya tiniketi ri, mitaxaiye<br />
Tatewarítsie pai ti yuku ? iketi nayeikani. Tsi Tatuutsíma<br />
Pariyatsie ? uxa mitaxaiye yikimana meka ? utawewieme<br />
meka ? itinuiwitiame. ? Iki yuhaikametsie niyuka ? ikeni<br />
mitaxaiye: Tatewarítsie, Takaiyetsie ? Uxatsie. Heiwa me<br />
ta miniuku ? etireni, miki miyiwi Tikarita mieme<br />
kanayeikani. ? Iya ta mikitaxie manuyeneximenitsie ? aku<br />
mitikuwaximenitsie kanimiemetini titi. Mitsiilaiye ta<br />
witarita, tsimitiu ? anenitsie mitiuyiranitsie, kanimiemetini.<br />
Miya tipaimemeki waniu ? uxa tsititemaikiti kanayewautseni.<br />
? Utiwame ke mitiyukuhiaweni ? uxatsie pai ti tsiere<br />
? iyarieya kanihekiakamiki, meriki tsi tita mana mitiyepika,<br />
xika haye ? etini, kakanayehekiakamiki. Miki xeniu ri,<br />
? Etirita memu ? axia Tatuutsíma memahekiarixi waxatakaku<br />
nikuyinemiki ? uxa. Kepauka kwi maxiire, hekia yeme ri<br />
teye ? uwati tekanakikani ? uxatsie. Tsi yeme<br />
tsikanaye ? anekamiki naiti kanayehekiakamiki. Heiwa me<br />
ti ta miniuhaitini, heiwa ta tiuxikani, heiwa reuwieka,<br />
heiwa mexika tiwiyeni ke ti mitineu ? aneni, mipai titi ta<br />
? uxatsie katinikuhekikiareni. Mipai waniu Benítez hiki<br />
tiku ? eriwati katiniu ? utiwani.<br />
? Iteirite mitiuhekiarixi ? Imiakame titi xeniu,<br />
Takutsi Nakawé, mitiuyuri. Hiki pai miemeki waniu<br />
? Imiakame mitiutamatiwaxi miki nai ? ena mitiuhekiataxi.<br />
? Ena ke tipaimeti mitixuawe mutiuta ? iwi, kiekari ke<br />
miyewa miya yeume ? Imiakame muta ? iwi. Naiti<br />
tikwaiwati mitiutinexia katikwaiwati mitiutinexia, naiti<br />
29
surgieron por ? Imiakame. Todas las divinida<strong>de</strong>s entregaron<br />
asimismo la sabiduría. Así se refleja por medio <strong>de</strong>l dibujo<br />
que expresa todo. Un hecho más cercano a nosotros es que<br />
? Imiakame viniendo por Hauxa Manaka, lugar don<strong>de</strong> se<br />
esparció la semilla y don<strong>de</strong> nació la jícara, la flecha, el maíz,<br />
las plumas mágicas, hizo aparecer el animal <strong>de</strong>l Sol, la persona,<br />
Tlacuache, quien <strong>de</strong>scubrió a Nuestro Abuelo Fuego.<br />
“Como dije antes, hablo así habiendo llevado una vida<br />
muy difícil, pues toda una pierna se me hinchó. A<strong>de</strong>más me<br />
pidieron que diera nacimiento a una jícara y una flecha, sin<br />
<strong>de</strong>jar <strong>de</strong> cazar al venado, el sacrificio <strong>de</strong> reses y <strong>de</strong> borregos,<br />
en fin todos los elementos que se requieren en las ceremonias.<br />
Ahora puedo <strong>de</strong>cir que ya me los gané y puedo ya<br />
dibujarlos en mis cuadros”.<br />
El cuadro que exhibe Benítez lleva el título <strong>de</strong> “La<br />
semilla <strong>de</strong>l mundo”. Fue ? Imiakame quien trayendo semilla<br />
<strong>de</strong>l más allá la sembró aquí en la tierra. Así surgieron los<br />
pueblos <strong>de</strong> hoy. Si ahora intentáramos narrar caso por caso<br />
no acabaríamos <strong>de</strong> contar pronto —dice Benítez—. No<br />
acabaríamos <strong>de</strong> contar el porqué <strong>de</strong>l significado <strong>de</strong> Nuestro<br />
Hermano Mayor, Nuestro Abuelo Fuego, Nuestro Padre Sol,<br />
Nuestra Madre Maíz, Nuestra Madre Haitsi Kipuri, Nuestra<br />
Madre ? Utianaka, en fin todo lo que está a nuestro alre<strong>de</strong>dor.<br />
O contar por ejemplo la historia <strong>de</strong> Timuxawi, que no es<br />
más que Watakame. O contar la historia <strong>de</strong> Nuestra<br />
Bisabuela Maxa Kwaxí, Nuestro Hermano Mayor Kauyumarie.<br />
No podríamos contar la historia <strong>de</strong> nuestros ancestros ni en<br />
cinco años, porque es algo muy profundo.<br />
“Mi abuelo se llamaba Xira Mu ? ú y vivió 105 años sin<br />
siquiera tener un cabello en la cabeza, con él me crié y<br />
aprendí todo lo que le preguntaba. Por las tar<strong>de</strong>s me contaba<br />
todo: “Mira, Nuestro Abuelo Fuego surgió así cuando yo era<br />
aún pequeño”. Como bien dice Benítez, un anciano sabe más<br />
que un joven. Él sabe cómo aparecieron Nuestras Bisabuelas<br />
o Nuestros Ancestros. Cómo ellos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> encontrar su<br />
centro se dirigieron a todos los puntos cardinales: norte, sur,<br />
oriente y poniente, para concluir en el centro. Es por eso que<br />
30
memiteu ? uwa memite ? uhekiarixi: kauxaitsi, yawixi,<br />
mayetsi, haitsirixi, meetari, tsimuakarixi, wikixi ke<br />
memitetewa perikutsixi, yuarixi; tsiere waniu yu ? iyari<br />
memuyuri werikaxi,<br />
piwametsixi, wiitse, kwixi mitaxaiye, naiti<br />
memitexuawe hiki ? ana meteniunexiani. Miki titi<br />
ri waniu yu ? iyari meniuyurieni. Me tsi hiki naiti ? uxatsie<br />
miya ? aneneti kanikayuyuipikeni. Mana ta ? atimieti<br />
? Imiakame Hauxa Manakaa, tatsi ri ? imiari miyutaxiritsie,<br />
xukuri, ? iirí, niwetsika, muwieri, Kaiye tewaya, yeuxu<br />
tewiyari, Tatewarí mutahekiataxi.<br />
“Xike nemaine pai haweri netiuwikweka<br />
nekanaineni. Ne ? ikatsie nemutahai, ? iirí, xukuri ke<br />
nemitiukwewiyarie, maxa nemutakwewiyarie turu<br />
nemutakwewiyarie muxa nemutakwewiyarie ke<br />
mireuyupaime; kami kauka newara ? iwaka neneuyi. Hiki<br />
neniwa ? utiaka tsi ri ? uxatsie”. Hiki Benítez ? uxa miwewie<br />
teiwariki “Semilla <strong>de</strong>l mundo” katiniteriwani,<br />
wixarikaki ta “Kiekari Wiyakame” mexika<br />
“ ? Imiakame”.<br />
? Imiakame tsiari<br />
waniu mitiuyuri<br />
? upai ? imiari<br />
matinetia ? ena ke ri<br />
waniu kanitaxirieni.<br />
Mipai katineuyukuwiyani<br />
? iki kiekari hetsiena<br />
temu ? uwa. Xexuime<br />
texikate ? uta ? axiya titayari<br />
mitixukuri yapauka<br />
tekapite ? ayenini, Tamaatsi,<br />
Tatewarí, Takaiye, Niwetsika, Tatei Haitsi Kipuri. ? Utianaka<br />
texikawaruta ? axiya ke yupaimeme memiwareuwiya ya<br />
Timuxawi Watakame titi ke memuyixia, Tatuutsí Maxa<br />
Kwaxí, Tamaatsi Kauyumarie ke yupaimeti hiki<br />
memukuniniere, miki xika yuxexuime tewarutamaani ni<br />
? auxuwime witari tekapiwarayenini; ? ekananutewani matsi<br />
kuxi ? iki.<br />
31
ahora en Tateikie (San Andrés Cohamiata) moran los<br />
creadores <strong>de</strong> la tierra, así como en Tuapurie, en Wautia, en<br />
Tuxpan o en Xatsitsarie. Habiéndose originado así ahora<br />
moran en sus espacios. Lo mismo sucedió en ? Aitsarie y en<br />
Teekata, don<strong>de</strong> moran las ? Imiakate, Nuestras Bisabuelas,<br />
Nuestras Madres y Kipemete, que son los dueños <strong>de</strong> la<br />
sabiduría. Todas estas historias no se olvidan, perviven en la<br />
memoria <strong>de</strong> los chamanes. Así nos lo siguen leyendo los<br />
mara’akate en el tapete y el equipal sagrados a quienes<br />
habitamos la tierra, que somos para las divinida<strong>de</strong>s niños o<br />
ángeles envueltos en el xikuri.<br />
32
“Ne neteukaritikai Xira Mu ? u mititewakai 105<br />
witari mexeiyakai kipaya hawaiki tima mikareka ? uukai.<br />
Miki hetsia ne nemutawerixi, nemiku ? iwawiyakai: taikai<br />
mititixatatiyani ‘ ? ipai tsi mi ? ane Tatewarí ? ipai<br />
mireukuwie’, ? etsiwa tsieti ya neti ? aneti”. Benítez maine<br />
pai ? ukiratsi waniu matsi mitiuyemaate Tatuutsíma<br />
Takakáima ke memite ? unuiwaxi. Yuhixiapa waniu<br />
meyenuaxiaka Yutserieta, Yuyeeta, Yu ? utata,<br />
Yutsuutía muyunixi Hixiapa memekani. ? Aimieme waniu<br />
Tateikie kiekari wiyakate menitamakani. Tuapuritari,<br />
Wautiari memikaniere, mexika Tuxpan, Xatsitsarie<br />
memikaniere, miki miya meteukunuiwaxiaka<br />
memeukumarixia. Yaxeikia tsiere waniu ? Aitsarie,<br />
Teekata mitiuyi. Muwa waniu ? Imiakate, Tatuutsíma,<br />
Tatetéima, Kipemete memikaniere, ? ikitsika memikayetsa.<br />
? Iki takwe<br />
titimaiyarieka<br />
tsaurixika ? iyarieya kuxi mipai kanikuyuruwani.<br />
? Itari, ? uweni mipai tsiere<br />
kani tiyuaneni, hiki miya teteukuwiyati tame tiirí<br />
hakeri temixatsiwa, wawimari temixatsiwa ? ena<br />
kwiepa tekanitamakani.<br />
33
“Los que surgimos <strong>de</strong> Tsuutía nos quedaremos en<br />
Reu ? unaxi”. Ellos se protegieron y se ocultaron con su nierika.<br />
Ahí Tatei ? Imiakame (que es Takutsi Nakawé, con falda, estómago<br />
y cabeza) nos <strong>de</strong>jó todo diciéndonos: “Ahora todo está en<br />
sus manos, todo se lo <strong>de</strong>jo aquí: ya mi estómago se hizo jícara;<br />
mi pie se hizo maíz; mi pensamiento: la flecha; mis cuernos se<br />
hicieron instrumentos <strong>de</strong> oír; y mi cabeza se hizo mundo”.<br />
En Tsuutía nació el primer mundo, el segundo apareció<br />
en Hixiapa y el tercer mundo en Yeetá. Fueron Nuestra Abuela<br />
Nakawé, Watákame y Tixi ? iwa los que crearon al mundo. La<br />
Perra Negra a quien siempre consi<strong>de</strong>raron suya se transformaba<br />
en mujer. En Tsuutía vivían Nuestros Antepasados, Nuestras<br />
Bisabuelas, Nuestros Ancestros y Nuestra Madre Haramara. Allá<br />
mismo quedaron los templos <strong>de</strong> Nuestra Madre Lluvia, que es<br />
Nuestra Madre Haramara. Por Yeetá quedó la jícara sagrada <strong>de</strong><br />
? Utianaka, mientras Kauyumarie se transformó en aliento o<br />
respiración al ser intérprete <strong>de</strong> ellos. Ellos crearon su propia<br />
sabiduría, la trajeron acá para renovar la vida: para que la<br />
Jícara Sagrada, la Flecha Votiva (o sea Nuestras Bisabuelas y<br />
Nuestros Ancestros)<br />
tengan vida <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
sus moradas. Acudieron<br />
a Nuestro<br />
Hermano Mayor y lo<br />
trajeron al nuevo<br />
mundo, cargando su<br />
gran sabiduría.<br />
34<br />
La semilla <strong>de</strong>l mundo<br />
? Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador
? Imiakame<br />
? Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador<br />
“Tsuutía tematiyiraxi Reu ? unaxi teniyemanekakuni”.<br />
Yukimana ri Haikiteni meneuyunani nierikaki. Muwa ri<br />
Tatei ? Imiakame Takutsi Nakawé titi mana ? iwikai,<br />
ma ? ikakai, mirekahukakai, mirekamu ? ukai, mana nai<br />
tiniutatuani: “Tami tsi ri kexemi ? aneni, nai<br />
netiniukuhayewa nehuka xukuri matia niwetsika matia<br />
ne ? ika, ne ? iyari matia ? iirí, ne ? enakareme matia<br />
ne ? awate, nemu ? u matia kiekari”.<br />
Tatsuutía kiekari mutanuiwaxi Hixiapa<br />
metahekiarixi, Yeeta haika kiekariyari matia.<br />
Takutsi Nakawé, Watakame, Tixi ? iwa memite ? uyuri kiekari<br />
memutama. Tsiki meuyiwi yuniwe mexatati tewi ? ukaratsi<br />
mayeikakai. Tatsuutía pai Tatutúma, Tatuutsíma,<br />
Takakáima, Tatei Haramara memiyemanekai. Muwa Tatei<br />
Witari Tatei Haramara kiya matike. ? Uwa pita Yeeta<br />
? Utianaka wa ? aikutsi miyuhayewaxi, Kauyumarie wa ? iiyari<br />
waniukame matia. Miki yu ? iiyari memuyuri<br />
memenatituutiki kimana memiyuriniki: xukuri ? iirí, ya<br />
Tatuutsíma Takakáima memiteukuneniere memiteweniniki<br />
Tamaatsi memanatiwiti ? iyarieya memanatitui ? ena kwiepa<br />
memihayewaxi. Watakame Tsaurixika titi timaiweti<br />
meuyianekai kiekari mutama, tita miranatipiitiya muwa<br />
heuka ? enati matia.<br />
Kwiepa ri me ? u ? uwati ? Imiakame mutayi: “Neuxei,<br />
? atuukari tsi ri meuhura, takwe kuta ? uwa kiekari<br />
35
Watákame, quien es un verda<strong>de</strong>ro Tsaurixika sabio, dio origen<br />
a este mundo. Todo lo que trajo <strong>de</strong> Tsuutía se quedó para<br />
enten<strong>de</strong>rse con ellos acá.<br />
Ya andando en la tierra, ? Imiakame dijo: “Mira, tu<br />
vida ya casi se agota, aquí no nacerá el mundo, sino en<br />
Hekiaripa. ¡Vámonos <strong>de</strong> aquí!”. Entonces, Watákame se convirtió<br />
en la semilla. De acuerdo a sus propias medidas corporales,<br />
construyó su canoa. Fue en Hauxa Manaká don<strong>de</strong><br />
esparció la semilla y nació. Todo lo que echó en la canoa<br />
equivale a un respiro o un aliento. De ahí que un respiro <strong>de</strong><br />
Takutsi Nakawé se haya convertido en viento, y una vez convertida<br />
en viento pudo hacer uniones con todos, por medio<br />
<strong>de</strong>l jabalí. Los hizo respirar y hablar.<br />
En eso Tsaurixika dijo: “Ahora sí, ya apareció nuestro<br />
mundo. Ahora ya pue<strong>de</strong>n trabajar a su gusto. Ya estamos en<br />
la claridad”. Nuestra Bisabuela Cola <strong>de</strong> Venado dijo: “Si es<br />
así, que nuestro camino sea siempre así. Si logran enten<strong>de</strong>rme,<br />
lo harán por siempre”. En Tsuutía quedó la flecha<br />
sazona como instrumento <strong>de</strong> comunicación con Wirikuta, que<br />
finalmente quedó constituido en Pariyatsie. Allá surgió otra<br />
interrogante: “Ahora falta Nuestro Abuelo Fuego, Nuestra<br />
Flecha, Nuestra Jícara y falta que aparezca Nuestra Abuela”.<br />
36
tamareke, Hekiaripa pita kanitamarimiki,<br />
tekanitayeixiakuni”. Watakame muyi ? imiari<br />
niutawewieni yuku ? ininiatati yeyeixati nitanini kanuwa.<br />
Hauxa Manakaa mitiuta ? iwi mitiuhekiarixi. Kanuwatsie xei<br />
? iiyari xei ? itukariyari mitikapi: Takutsi ? iyaya ? eeka<br />
matia, ? eeka ? ayaka yunaime miwaruwiyastia, tuixu<br />
yeutanakaki yunaime miwaruti ? istia memutiniukaniki<br />
memuti ? iweniki.<br />
? Ana Tsaurixika niutayini: “Takiekari hikirixia<br />
nahekiare, neuxei xetene ? uximayaka tita xemiteuyehiwa<br />
hikirixia katinihekiaka: ? iirí, xukuri, niwetsika, muwieri,<br />
? iirí, nierika katinihekiaka”. Tatuutsí Maxa Kwaxí mutine:<br />
“kami tsi tahuye mipai pireuhaneni, xika xenetsihaka ? ike<br />
mipa xemikuyuruwani”. Tsuutía ? iirí xaureti mutake<br />
niukame matia Wirikuta muparetiya Pariyatsie matia.<br />
Muwa ta: “Ke tsi Tatewari meuyewetse, ta ? iirí, taxukuri,<br />
takutsi mahekiare meuyewetse”, meniutiyuani.<br />
Miya metehuti Haikitenie memiteuyepi<br />
Tawewiekame mana matinuiwaniki: “Neuxei ? ena ? i Hixiapa<br />
payani” memutiyua. Mana ? iirí memanuwaikaxi: Tsuutía,<br />
Tserieta, Yeeta, Ta ? utata tinakeme memuyuri. Haikiteni<br />
memahekiarixi kakaiyarixi. Miya me ? uyika Hixiapa<br />
memeuyunixi watepari menakine.<br />
Mana Tamaatsi<br />
mutake: “Ne ne ? iyari neniyetuamiki<br />
nexuriyaki<br />
kaniyumeiyakamiki<br />
Xapawiyeme”. Muta ? i naiti<br />
tinahekiare tita Tsuutía<br />
memitehatinetia.<br />
Hikuritamete meniuhekiare<br />
meniyeiketiweni kewa pai<br />
meyenuatika.<br />
Tatuutsí Maxa Kwaxí<br />
yuhauri ri nanuwaika.<br />
Meutanierixia naiti<br />
37
Entonces abrieron la puerta <strong>de</strong> Haikiteni para dar<br />
nacimiento a Nuestro Creador. Luego se dijeron: “Miren, aquí<br />
va a ser el mero Centro”. En ese mismo rato ofrendaron la<br />
flecha con las mismas medidas para Tsuutía, Tserieta, Yeetá,<br />
Ta ? utata. Fue así como en Haikitenie surgieron todos los<br />
Ancestros. Después se sumergieron en Hixiapa, convirtiéndose<br />
ellos mismos en Tepari.<br />
Aparece Nuestro Hermano Mayor diciendo: “Yo entregaré<br />
mi sabiduría: que con mi sangre sea ungido Xapawiyeme”.<br />
Al momento <strong>de</strong> respirar surgió todo lo que traía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Tsuutía.<br />
Así aparecieron los peyoteros que no <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> buscar sus huellas<br />
hasta don<strong>de</strong> fueron a quedar los ancestros.<br />
Por fin Nuestro Bisabuelo Cola <strong>de</strong> Venado pudo ofrendar<br />
la vela sagrada, y mirando a su alre<strong>de</strong>dor pudo ya ver al<br />
nuevo mundo. Dijo: “Ahora sólo nos queda permanecer<br />
sagrados: Nuestro Pariya, Nuestro Kutsarai, Nuestra Jícara,<br />
Nuestra Flecha, Nuestras Plumas Mágicas, Nuestro Maíz,<br />
Nuestro Nierika permanecerán muy sagrados. Ahora sólo<br />
pervivirá nuestra sabiduría. Si alguien nos llegara a imitar<br />
nos veríamos en Tunuarita”.<br />
38
tinixuawekaitini. “ ? Ipai xeikia ri temi ? aneni temaiweti<br />
? uwa temikaniereni, tapariya, takutsarai, taxukuri,<br />
ta ? iirí, tamuwieri, taniwetsika, tanierika miyumaiweni.<br />
Hiki tari xeikia ta ? iyari muyeikani. Xika neti ? ena xewiti<br />
tetsaka ? ike Tunuarita temihekiaka”.<br />
39
Las tablas <strong>de</strong> estambre se <strong>de</strong>sarrollan en la actualidad a<br />
partir principalmente <strong>de</strong>l objeto ritual llamado nierika,<br />
que sirve <strong>de</strong> significante a una red compleja <strong>de</strong> representaciones<br />
simbólicas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l discurso y <strong>de</strong> las prácticas<br />
religiosas tradicionales. El prece<strong>de</strong>nte histórico <strong>de</strong><br />
estas tablas son por tanto las sencillas tablitas que<br />
<strong>de</strong>scribía Lumholtz a principios <strong>de</strong>l siglo XX, sobre las<br />
cuales se pegan perlitas <strong>de</strong> chaquira y estambres <strong>de</strong> colores<br />
con cera <strong>de</strong> abeja. El ritual nierika que se sigue ofrendando<br />
hoy en los lugares sagrados sirve como vehículo <strong>de</strong><br />
comunicación <strong>de</strong>stinado a transmitir mensajes figurados a<br />
las divinida<strong>de</strong>s. Según la divinidad a la que vayan dirigidos<br />
los mensajes, varían los colores y los motivos.<br />
La palabra nierika significa “ver”, “estar <strong>de</strong>spierto”,<br />
“estar vivo”, “estar consciente”. De los antepasados que han<br />
adquirido la categoría <strong>de</strong> divinida<strong>de</strong>s, materializados en<br />
picachos o en los ojos <strong>de</strong> agua, se dice que miran, hacia<br />
abajo o al fondo, <strong>de</strong>pendiendo precisamente <strong>de</strong> su ubicación.<br />
Como seres sobrenaturales, no pue<strong>de</strong>n ser directamente<br />
vistos, pero el rostro <strong>de</strong> ellos, es <strong>de</strong>cir, el nierika,<br />
constituido por la visión y un conjunto <strong>de</strong> rasgos i<strong>de</strong>ntificativos,<br />
en suma sus i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s como fuerzas inmateriales que<br />
subyacen al mundo <strong>de</strong> las apariencias, se reflejan en las más<br />
diversas formaciones y procesos naturales. Los dioses miran,<br />
viven y dan vida a la naturaleza. La tierra es el nierika <strong>de</strong><br />
40<br />
Nierika:<br />
visión, conciencia y símbolo<br />
José Luis Iturrioz Leza
Nierika:<br />
nieriya, ? iyari, ? aitsiwame<br />
Traducción<br />
? Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador<br />
Hiki wixarika ? uxa miwewie nierika ? ikiyaya titi<br />
kanihikitini, mikitsie tatuutsíma wa ? iyari ke mi ? ane, ya<br />
kakaiyarita memukuwetika wa ? iyari, ? ewaripa ke<br />
memutiyuane kanihekiaka nierikatsie. Hikia meukahane<br />
xewiti Lumholtz titewati, tatsi ri XX tsikuruyaritsie<br />
kaneuyianeni, ? etsiwa neni ti ? anenemetsie ra ? utikaime<br />
katiniuhekiata xapatsie; kuka mexika witaki haye ? utikaime<br />
kanikuxatani, yuri xiete xirikaya ? ayewekame. Nierika<br />
tuiwame kakaiyarita tatuutsíma wa ? iyari ke mi ? ane ya ke<br />
mutaine mana tsiere kanihekiaka. Hakewa nierika<br />
mekwewarieka wita ya kuka mipai reunaketi<br />
kanaye ? urikemiki hetsiena.<br />
Nierika, nieriya mexika ? ayeniereti ya wikweti<br />
? uka ? iyariti kananuyineni. Hipati Tatuutsíma kawitsie<br />
hekiatsimeki memuku ? uixia haixa mukumanetikatsie, miki<br />
mehakaniniereti kwi tetiata pai meuka ? iyariti<br />
mekateneuku ? uka. Hipati ta ke memi ? anene<br />
temikawaxeiya memikayuhekiata, waniawari ke<br />
manuyine ya wa ? iyari ke meuku ? anene, miki naiti<br />
nierikatsie kanikaxewini. Mana wa ? ewari<br />
wanuiwari kanihekiaka; ke tewa yu ? iirí<br />
memu ? iniataxi ke reu ? atikaime memuyuri mipai<br />
reu ? atikaime yupariya memutake, wa ? iirí, waxukuri<br />
mutiniuxia hekiatsipa muyuhayewaxi. Tatei Yurienakatsie<br />
temu ? uwa, nierika titi tsiere katineukumakani, mana<br />
takipuri kanatiwieka mana tekaneukayuyuipikeni. Ha<br />
41
Nuestra Madre Yurienaka. El agua es el principio <strong>de</strong> la vida<br />
y el nierika en que se reflejan los rostros <strong>de</strong> las <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s<br />
madres. Un ojo <strong>de</strong> agua es un nierika que nos permite ver<br />
hasta el inframundo. El Sol es el nierika <strong>de</strong>l cosmos, el que<br />
ilumina y permite ver todas las cosas. El peyote es un nierika<br />
que nos abre la visión interior a los símbolos que permiten<br />
la comunicación con los dioses. La tierra sagrada <strong>de</strong><br />
Wirikuta es un gran nierika don<strong>de</strong> está escrita la historia<br />
<strong>de</strong>l antiguo mundo. El coamil es un nierika don<strong>de</strong> se reproduce,<br />
tanto en un sentido semiótico como material, la historia<br />
<strong>de</strong> la creación <strong>de</strong> los hombres <strong>de</strong> maíz. En el coamil<br />
vuelven a nacer los dioses en forma <strong>de</strong> maíz y por medio<br />
<strong>de</strong>l maíz la naturaleza se convierte en vida humana.<br />
Por extensión se llaman así otros objetos rituales<br />
que revelan aspectos <strong>de</strong>l mundo sobrenatural. El tepari<br />
(disco <strong>de</strong> roca que cubre el pozo sagrado don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>positan<br />
ofrendas) es el nierika que abre la visión al tiempo <strong>de</strong> los<br />
antepasados, representa a la tierra que cubre y tapa la<br />
visión <strong>de</strong>l inframundo, pero que al mismo tiempo lleva<br />
escritas encima, como el tepari, las huellas y señales que nos<br />
informan sobre el mismo. Nierika es el nama o escudo protector<br />
en forma <strong>de</strong> disco hecho <strong>de</strong><br />
carrizo y otate, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />
cual se teje una red<br />
con hilo <strong>de</strong> estambre<br />
u otro tipo <strong>de</strong><br />
filamentos. El<br />
? itari o tapete<br />
hecho <strong>de</strong> tela<br />
en que se<br />
envuelven los<br />
artículos <strong>de</strong>l<br />
chamán es un<br />
nierika don<strong>de</strong><br />
éste pue<strong>de</strong> leer<br />
y seguir los pasos<br />
<strong>de</strong> los antepasados<br />
que constituyen el<br />
tema <strong>de</strong> su canto.<br />
42
mukumane temika ? inewie hetsiena tekawiti xia temu ? uwa<br />
temutiniuka temita ? enie, Tatuutsíma Tatetéima<br />
memuku ? uixia yunierika tsiere memutahekiataxi hetsiena<br />
memutiniuka memiku ? ewa. Ha xeniu nierika titi mi ? ane<br />
kwi Tetiata pai meukaniere kanihikitini. Tawexikia miyuawi<br />
nierikaya titi mi ? ane, miki tatsi ? iwiyati tahixie katinikupiika<br />
hekiatsimeki temitexeiyaki mana xia hiki te ? ukuneti<br />
tekaniu ? uwani. Hikuri tsiere nierika titi mi ? ane, kimana<br />
Tatuutsíma ke memayepaime ke memutiyuane menihekiaka<br />
hetsiena. Wirikuta xeniu pariya meyemaarixi miki naiti<br />
nierika matia, muwa Tatetéima Tatuutsíma Takakáima ke<br />
memayepaime yukiekari meniunitiani, ? aimieme yupariya<br />
menayeitiani. Ya Watakame watsiya mutama nierika titi<br />
xeniu kaniuyurieni. Mana waniu te ? atiyirati temu ? uwaniki<br />
Tatetéima wahetsie te ? ukuneti temiwa ? eniekaki, tayeiyari<br />
ke mireuhane, ya Tatei Niwetsika ? ewarieya ke manutewa<br />
mihekiakaki watsiya nierikaya kaniuhekiare. Watsiyapa<br />
xeniu temixata Tatetéima mana memayetikare<br />
memayeyiyire witarita. ? Anuyeneximekaku ke ta ke<br />
mekanayehekikiareni Tatei Niwetsika mitanuiwatsie.<br />
Ke tipai wixarika mitikumauwa miki nierika ? ikiyaya<br />
titi ta kani ? aneni. Kepai hekiatsipa temikatewaxeiya<br />
mara ? akate xeikia temiwa ? enie, mana meteku ? eniwati<br />
mekani ? aneni. Tepari tsiere nierika titi tsiere kanihikitini,<br />
kakaiyarixi wa ? iyari waniawari meukamate kanihikitini.<br />
Tetiapa ke memayepaime matiari ke memite ? uwenixi<br />
mikitsie mekanihekiaka. Tatei Yurienaka heima<br />
muyemarixi titi kaneuyianeni, miya tiniketi ri heriepa<br />
wa ? ikiya muyuhayewaxi Tetiapatari waku ? eniwati<br />
kanayani. Nierika ta nama titi mi ? ane taheima nuakame,<br />
xikiraiyeti hakaki wewiyati mexika ? uta kiyeyariki<br />
wewiyati, wita tsipemeki yutaita mayetsaiya katinitewaka.<br />
? Itari ta ? ixuriki titi kanihikitini hetsiena mara ? akame<br />
pinieya mitiye ? eime ya mikitsie ? uyeniereti Tatuutsíma<br />
waketa manukuyeike yuniawarita katinitewaka.<br />
Tita temikatexeiya ya tita temikatemaiwe miki<br />
nierika mititewa hirixia katinimaika. ? Uxa nierikayaki<br />
hikuritamete mekaniyu ? utiwani, kimana<br />
43
Nierika es el conocimiento que transcien<strong>de</strong> la percepción<br />
superficial <strong>de</strong> las cosas. Los dibujos redondos que<br />
se pintan en los carrillos con colores solares son un nierika<br />
que representa la luz <strong>de</strong>l sol y la comunicación visionaria<br />
<strong>de</strong>l chamán y <strong>de</strong> los participantes en las ceremonias. El<br />
rostro <strong>de</strong> los antepasados se refleja en el rostro <strong>de</strong> los peyoteros,<br />
como la historia <strong>de</strong> los antepasados se refleja y<br />
sigue viviendo en las costumbres <strong>de</strong> los huicholes. Los huicholes<br />
actuales son un reflejo <strong>de</strong> los antepasados. Su vida<br />
escenifica los actos <strong>de</strong> los antepasados fundadores en un<br />
drama <strong>de</strong>stinado a dar permanencia a la creación <strong>de</strong>l<br />
mundo y la generación <strong>de</strong> la vida, dando actualidad a la<br />
historia y profundidad histórica al presente. Entrelazados<br />
como en un juego <strong>de</strong> espejos, los humanos hacen las veces<br />
<strong>de</strong> los dioses, transcendiendo la condición humana, pero al<br />
mismo tiempo sembrando en la naturaleza las semillas que<br />
seguirán haciendo posible la materialización <strong>de</strong> los dioses<br />
y su reciclaje en la vida <strong>de</strong> los humanos.<br />
El arte hace visible lo invisible. Los artistas huicholes<br />
plasman su vivencia sobrenatural <strong>de</strong> la naturaleza<br />
en innumerables imágenes que se recombinan en los bordados,<br />
en los tejidos y en las tablas <strong>de</strong> chaquira o estambre<br />
como las palabras en composiciones textuales. Las<br />
tablas mo<strong>de</strong>rnas son una extensión artística <strong>de</strong>l símbolo<br />
religioso que viene a enriquecer también el campo referencial<br />
<strong>de</strong> la palabra nierika fuera <strong>de</strong>l dominio religioso,<br />
pero sin <strong>de</strong>sligarse <strong>de</strong>l mismo, ya que las experiencias<br />
religiosas siguen alimentando la sensibilidad artística <strong>de</strong><br />
los creadores e impregnando <strong>de</strong> significado sus obras. Si<br />
las representaciones simbólicas <strong>de</strong>l nierika tradicional<br />
44
Tawewiekame ? iyarieya mara ? akame yutiiriyama<br />
kaniwawenani ? ewaripa. Tatuutsíma Takakáima ke<br />
memi ? anene miki hikuritamete yunierikatsie<br />
mekaniwaraye ? utiwani, yeme tsi ? ixiarapa ke<br />
mitiutaine tayeiyari ke mireuhane, ta ? aikutsi ke<br />
mutiyuane, mipai yeme<br />
hikuritamete wa ? uxa katiniku ? urikeni wahixie.<br />
Wixaritari hiki temixuawe temitehayexeiya Tatuutsíma<br />
wanierika titi xia tekaneuyiaka. Meripai kiekatari ke<br />
memuyi ke memewatiyitiki, ya ? ewari ke rayekwiniyakame<br />
memutama, miki naime ? ikiyaya hiki tekaneuyurieka<br />
temumawarime. Miya tiniketi yeiyari heukatewati haheteti<br />
tahetsie kaniuyukuhayewa. Tixaiti xikiri yitsarie ? ukikati<br />
manuyutananakeni pai ri hiki tekani ? aneneni, yeme<br />
Tatuutsíma wahepai wa ? ati tekani ? aneneni, tsi tsepa<br />
yayinemete temi ? ane hekiatsipa wa ? iyari wawimari<br />
tetekumauwati tekaniwarayexeiyani; mipai xia ? utaineme<br />
? ikú tekaneututikani hetsiena te ? ukuneti.<br />
Hiki wixaritari ‘uxate memeuwewie tita<br />
memiteuyemate, ya yu ? iyarita pai ke<br />
memitekuniniere miki mete ? utiati, xuiya ? itsari ya ? uxa<br />
witaki kukaki mekaniwewieka; wa ? ati kwikaritsie tixaiti<br />
mikareuyewekani pai yeme mekateniyurieka<br />
yuwewiyatsie. Hiki ? uxa miyuwewie waika wixarika<br />
yeiyarieya ke mi ? ane miki kanikuxatani. Miya tiniketi<br />
nierika temixata xaitsie pai tari yuxeiyaniati kanayeikani,<br />
tsieti titi wixarika ? iyarieyatsie yemamatiwati ni ? anemiki,<br />
tsi ke tipai timaateti muyeikani, ya maiya ke reu ? atikaime<br />
xeikia mititauniyarieka miki mana katinikuhekikiatamiki;<br />
? aimieme hiki ? uxa waika rayepitikaiti kaniyutiwewiwani.<br />
Matiari waika rayepitikaiti kaniuyutiwewieni, hiki ? uxate<br />
wita tsi ? anenemeki mayewewiyatika, peru miya titi<br />
wixarika yeiyarieya kapanukaye ? a, mana tsiere<br />
kanihekiaka. Xeikia ri ? uxate tuiyari mayaniki wita<br />
tsi ? aye ? anenemeki mekatenayenitsani. Wahura ke ta ri<br />
ratimieti hipati tewewiwamete meniutinexiani. ? Aixia<br />
matsi yeme ? aye ? aneneme mekanihekiatani, kepai<br />
yu ? iyariki metetimamateti mekateniwewieka. Miki<br />
temiwakuxata José Benítez yeme wewiyaya<br />
45
tienen ya una dimensión artística, en las mo<strong>de</strong>rnas tablas<br />
<strong>de</strong> estambre la dimensión religiosa no <strong>de</strong>saparece, éstas<br />
son mucho más que un objeto <strong>de</strong>corativo fabricado para<br />
obtener recursos a cambio <strong>de</strong> satisfacer la curiosidad <strong>de</strong><br />
los extraños. En un tiempo relativamente breve, varias<br />
generaciones <strong>de</strong> artistas han venido perfeccionando las<br />
técnicas y diversificando los estilos. José Benítez es una<br />
<strong>de</strong> las figuras más relevantes <strong>de</strong> la primera generación <strong>de</strong><br />
gran<strong>de</strong>s artistas.<br />
Obras como ésta son una herramienta <strong>de</strong> comunicación<br />
en el pleno sentido <strong>de</strong> la palabra, don<strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios<br />
ya no son los dioses o los miembros <strong>de</strong> la propia<br />
cultura, sino las personas que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otras culturas <strong>de</strong>sean<br />
compren<strong>de</strong>r algo <strong>de</strong> las costumbres y las representaciones<br />
simbólicas colectivas <strong>de</strong>l pueblo wixarika. Un nierika es un<br />
espejo en que se reflejan aspectos <strong>de</strong> su cultura material y<br />
sobre todo religiosa, una ventana que nos permite asomarnos<br />
a otra realidad y a los procesos en que los huicholes<br />
la construyen, generando así su propia i<strong>de</strong>ntidad colectiva.<br />
El nierika se ha convertido así en una herramienta <strong>de</strong> comunicación<br />
intercultural. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, nos<br />
pue<strong>de</strong> recordar los frisos <strong>de</strong> pinturas en los templos cristianos<br />
o los murales <strong>de</strong> los edificios públicos, que representan<br />
escenas <strong>de</strong> textos sagrados, <strong>de</strong> la vida <strong>de</strong> los santos<br />
o <strong>de</strong> los héroes <strong>de</strong> la Revolución. Pero por medio <strong>de</strong> un<br />
nierika, los huicholes no tratan <strong>de</strong> convertirnos o <strong>de</strong> convencernos,<br />
sólo nos brindan la oportunidad <strong>de</strong> asomarnos a<br />
su mundo, <strong>de</strong> ver y compren<strong>de</strong>r aspectos <strong>de</strong> su cultura que<br />
<strong>de</strong> otra manera nos resultaría difícil <strong>de</strong>scubrir y apreciar.<br />
46
mukaheitia ya kwi tewa mimatiwa tekanixatani,<br />
? utimana ke ta ke ri hipati mekateniwewieka.<br />
? Iki ? uxa wewiya waika tsiere titi ta tikuxatati<br />
kanayeikani. Tsepa ? inaweme yeme kakaiyari kahiki ya<br />
tsepa kawixarika, wana pai meu ? uwati wixarika yeiyarieya<br />
tsiere memimaitiwe, memitehanupineniki tsiere<br />
katiniyianeni. Xike temaitika pai nierika xikiri pai<br />
yeme wa ? ati kanikuyineni, hetsiena wixarika yeiyarieya<br />
kanihekiaka. Hetana meuyeninieretsie yiki pita<br />
ti ? aneneme tixeiyati kanayeikani, wixarika ke<br />
yianeti miya ti ? ane mitiutama ti ? aneka, pita Tatuutsíma<br />
wa ? ikiya wa ? iyari tixeiyakaku miya katinikuyineni. Miya<br />
tiniketi nierika taniukame taniniereme tatsi ? iwiyame<br />
kanihikitini. Teiwari yeiyarieya tsiere xika<br />
te ? utamaani wa ? utiarika ? aixia rahekiati<br />
kanayeikani. Wawewiekame ke mi ? ane ya hikia ? ikiyaya ke<br />
mewatiyi, miki tsiere kanikuhekikiareni ? utiarikatsie. Ke<br />
meyiati ta miki yukiekari memuhekiataxi ya kuyaxá<br />
matiatsie ke memuyi, miki metekuxatati tsiere<br />
teyupanitsie mekateneu ? utiwani. Wixaritari takwe<br />
yunierika me ? anuxatatikikaka xeime tima<br />
mehetuikistiiyaka memimaiwetaniki, xeikia<br />
wixarika ? iyarieya mimatiwaniki katiniwewieka.<br />
Meriki xewiti teiwari mireutemawie, mireuhiwe ? erie<br />
yuhetsie tinanupinemiki.<br />
47
“La semilla <strong>de</strong>l mundo”<br />
Mural <strong>de</strong> José Benítez<br />
49
José Benítez y el arte huichol<br />
La semilla <strong>de</strong>l mundo<br />
—con un tiraje <strong>de</strong> 2000 ejemplares—<br />
lo terminó <strong>de</strong> imprimir la <strong>Dirección</strong><br />
<strong>General</strong> <strong>de</strong> <strong>Culturas</strong> <strong>Populares</strong> e Indígenas <strong>de</strong>l<br />
Consejo Nacional para la Cultura y las Artes<br />
en los talleres <strong>de</strong> Ediciones Corunda, S.A. <strong>de</strong> C.V.<br />
Oaxaca núm. 1 Esquina con Periférico Sur<br />
San Jerónimo Aculco, México, D.F. 10700<br />
tel. 5568•4701<br />
en el mes <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2003<br />
Cuidado <strong>de</strong> la edición:<br />
Subdirección <strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong> la<br />
<strong>Dirección</strong> <strong>General</strong> <strong>de</strong> <strong>Culturas</strong> <strong>Populares</strong> e Indígenas