10.06.2013 Views

descargar libro electrónico - Dirección General de Culturas Populares

descargar libro electrónico - Dirección General de Culturas Populares

descargar libro electrónico - Dirección General de Culturas Populares

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

José Benítez<br />

y<br />

el arte huichol<br />

La semilla <strong>de</strong>l mundo


José Benítez<br />

y<br />

el arte huichol<br />

La semilla <strong>de</strong>l mundo<br />

Gabriel Pacheco Salvador<br />

José Luis Iturrioz Leza


Portada: La semilla <strong>de</strong>l mundo<br />

Mural <strong>de</strong> José Benítez ubicado en la estación <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong><br />

Transporte Eléctrico <strong>de</strong> Guadalajara, consi<strong>de</strong>rado el mural<br />

wixarika hecho en estambre más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> América.<br />

Agra<strong>de</strong>cimientos<br />

Secretaría <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Jalisco<br />

Comisión Nacional para el Desarrollo <strong>de</strong> los Pueblos Indígenas<br />

Primera edición, 2003<br />

Producción: CONSEJO NACIONAL PARA LA CULTURA Y LAS ARTES<br />

<strong>Dirección</strong> <strong>General</strong> <strong>de</strong> <strong>Culturas</strong> <strong>Populares</strong> e Indígenas<br />

Coordinación <strong>de</strong> la edición: Teresa Blanco Moreno<br />

Diseño <strong>de</strong> portada e interiores: Elsa Mendoza García<br />

D.R. © 2003 <strong>Dirección</strong> <strong>General</strong> <strong>de</strong> <strong>Culturas</strong> <strong>Populares</strong> e Indígenas<br />

Av. Revolución 1877, 6º piso<br />

San Ángel, C.P. 01000<br />

México, D.F.<br />

ISBN 970-35-0478-7<br />

Impreso y hecho en México


Índice<br />

Presentación .....................................<br />

Introducción ...................................<br />

Entrevista con José Benítez ................<br />

Gabriel Pacheco Salvador<br />

José Benítez mati tikuxatati ...............<br />

Gabriel Pacheco Salvador<br />

La semilla <strong>de</strong>l mundo ........................<br />

Gabriel Pacheco Salvador<br />

? Imiakame .....................................<br />

Gabriel Pacheco Salvador<br />

Nierika: visión, conciencia y símbolo ....<br />

José Luis Iturrioz Leza<br />

Nierika: nieriya, ? iyari, ? aitsiwame .......<br />

Gabriel Pacheco Salvador<br />

“La semilla <strong>de</strong>l mundo”<br />

Mural <strong>de</strong> José Benítez .......................<br />

9<br />

11<br />

14<br />

15<br />

34<br />

35<br />

40<br />

41<br />

49


Presentación<br />

L a experiencia estética <strong>de</strong> los pueblos indígenas está<br />

impregnada <strong>de</strong> sueños y realida<strong>de</strong>s. En ella resalta vigorosamente<br />

su cosmogonía por medio <strong>de</strong> diversas formas <strong>de</strong> expresión<br />

artística que <strong>de</strong>sbordan colores, imágenes, sonidos, luces y<br />

sombras que nos enseñan a mirar su riqueza espiritual y su<br />

visión <strong>de</strong>l mundo transformada en arte y manifestación política<br />

y cultural.<br />

El presente texto tiene como propósito mostrar el arte<br />

indígena contemporáneo. Numerosas expresiones artísticas se<br />

conservan y <strong>de</strong>sarrollan en las comunida<strong>de</strong>s, don<strong>de</strong> las técnicas<br />

tradicionales se mezclan con nuevos elementos que dan<br />

origen a propuestas culturales diversas, complejas y dinámicas,<br />

que abren nuevas perspectivas a la creación artística. Las<br />

culturas indígenas son inmensamente creativas, se nutren <strong>de</strong><br />

su pasado vigoroso y <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad para abrir nuevos<br />

cauces a sus expresiones estéticas. Sus creadores, con<br />

sutileza y precisión, han sabido combinar los patrones estéticos<br />

<strong>de</strong> sus culturas con las propuestas que llegan <strong>de</strong>l exterior.<br />

El arte indígena constituye un icono que afirma la personalidad<br />

<strong>de</strong> cada pueblo y reivindica su dignidad; como<br />

expresión <strong>de</strong> sus sentimientos nos acerca al conocimiento <strong>de</strong>l<br />

conjunto <strong>de</strong> culturas que interactúan en los diferentes rincones<br />

<strong>de</strong> la geografía nacional.<br />

Esperamos que este texto contribuya al reconocimiento<br />

9


<strong>de</strong> las expresiones artísticas <strong>de</strong> los pueblos indígenas y sus<br />

creadores, y se valoren sus aportaciones a la vida nacional<br />

como pueblos con culturas vigentes que son parte <strong>de</strong> nuestra<br />

existencia.<br />

10<br />

Soc. Griselda Galicia García<br />

Directora <strong>General</strong> <strong>de</strong> <strong>Culturas</strong> <strong>Populares</strong><br />

e Indígenas <strong>de</strong>l CONACULTA.


Introducción<br />

L a magia y la tradición que ro<strong>de</strong>a al mundo huichol se<br />

localiza al norte <strong>de</strong> Jalisco, en la Sierra Madre Occi<strong>de</strong>ntal, en<br />

un intrincado laberinto <strong>de</strong> sierras.<br />

Este pueblo se llama a sí mismo wixarika, y gracias a su<br />

localización geográfica ha conservado su fuerte resistencia a<br />

la influencia <strong>de</strong> grupos externos.<br />

Su forma <strong>de</strong> expresión artística refleja sus sentimientos<br />

religiosos y se manifiesta en una gran variedad <strong>de</strong> objetos<br />

rituales tradicionales, en los diseños <strong>de</strong> su ropa y en la elaboración<br />

<strong>de</strong> instrumentos musicales.<br />

Los cuadros <strong>de</strong> estambre son otro tipo <strong>de</strong> expresión artística<br />

que elaboran con tablas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra cubierta con cera.<br />

Con la finalidad <strong>de</strong> dar cabida a todas las manifestaciones<br />

artísticas <strong>de</strong> nuestro pueblo, y dignificar la cultura<br />

wixarika entre los jaliscienses, la estación Juárez <strong>de</strong>l Sistema<br />

<strong>de</strong> Transporte Eléctrico Urbano <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> Guadalajara es<br />

el recinto don<strong>de</strong> permanece expuesto el Mural Huichol más<br />

gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>l mundo en su tipo.<br />

La difusión <strong>de</strong> la tradición huichola y el respeto hacia las<br />

costumbres <strong>de</strong> este pueblo, es una labor que el gobierno <strong>de</strong><br />

Jalisco comparte con los jaliscienses.<br />

11


En la Secretaría <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> Jalisco estamos convencidos<br />

<strong>de</strong> la necesidad <strong>de</strong> acercar el arte a las personas.<br />

Llevar la cultura a las manos <strong>de</strong> los ciudadanos es un esfuerzo<br />

que vale la pena, ya que con ello contribuimos a la formación<br />

<strong>de</strong> nuevos públicos que, como todos sabemos, renovarán el<br />

escenario <strong>de</strong> la cultura y las artes.<br />

El mural “La semilla <strong>de</strong>l mundo” es un claro ejemplo <strong>de</strong><br />

que fomentar el respeto, el aprecio y la promoción <strong>de</strong> las<br />

expresiones culturales populares e indígenas, permite fortalecernos<br />

y reconocernos como mexicanos, ya que estas<br />

manifestaciones constituyen la raíz más profunda <strong>de</strong> nuestra<br />

i<strong>de</strong>ntidad.<br />

Como habitantes <strong>de</strong> esta tierra, nos po<strong>de</strong>mos consi<strong>de</strong>rar<br />

afortunados por contar con ricas culturas étnicas que han perdurado<br />

a pesar <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad y los nuevos tiempos.<br />

Los huicholes son parte <strong>de</strong> nuestro acervo y orgullo <strong>de</strong> la<br />

historia <strong>de</strong> nuestro estado. Nuestra labor como autorida<strong>de</strong>s<br />

culturales incluye políticas <strong>de</strong> difusión, preservación y respeto<br />

a las costumbres y expresiones artísticas <strong>de</strong> los huicholes, un<br />

esfuerzo que le da a Jalisco una historia viva.<br />

Esta obra, <strong>de</strong> más <strong>de</strong> treinta metros cuadrados <strong>de</strong> superficie,<br />

es admirada diariamente por más <strong>de</strong> cinco mil personas que<br />

transitan hacia sus lugares <strong>de</strong> trabajo o vivienda mediante el<br />

uso <strong>de</strong> este sistema <strong>de</strong> transporte.<br />

El proceso creativo <strong>de</strong> “La semilla <strong>de</strong>l mundo” atrajo la<br />

atención <strong>de</strong> los jaliscienses <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> su elaboración a<br />

cargo <strong>de</strong> un marakame huichol: José Benítez Sánchez, quien<br />

plasmó la particular visión <strong>de</strong>l mundo y sus orígenes según la<br />

cultura wixarika.<br />

Como jaliscienses, nos enorgullece contar con esta cultura<br />

étnica que ha perdurado a pesar <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad y los nuevos<br />

tiempos.<br />

12


Los huicholes son parte <strong>de</strong> nuestro acervo y orgullo <strong>de</strong><br />

nuestra historia. Por eso tenemos la responsabilidad <strong>de</strong> compartir<br />

con todos uste<strong>de</strong>s las tradiciones y costumbres <strong>de</strong> este<br />

grupo <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> Jalisco que nos recuerda lo que somos y<br />

enaltece nuestro valor como habitantes <strong>de</strong> la tierra <strong>de</strong>l peyote<br />

y <strong>de</strong>l venado.<br />

Sofía González Luna<br />

Secretaria <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> Jalisco<br />

13


14<br />

entrevista con<br />

José Benítez<br />

? Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador<br />

José Benítez es mara ? akame y artesano wixarika (huichol).<br />

Nació en la localidad <strong>de</strong> Santa Gertrudis, comunidad <strong>de</strong><br />

Wautia (San Sebastián Teponahuaxtlán, municipio <strong>de</strong><br />

Mezquitic, Jalisco). A los tres años <strong>de</strong> edad su familia emigró<br />

a Nayarit don<strong>de</strong> ahora resi<strong>de</strong> en la comunidad <strong>de</strong> Zitakwa,<br />

municipio <strong>de</strong> Tepic. Se llama Yukaiye por parte <strong>de</strong> los ancestros<br />

huicholes. Des<strong>de</strong> niño se inició en los conocimientos<br />

tradicionales <strong>de</strong> sus antepasados guiados por su padre.<br />

Para ser buen mara ? akame tuvo que invertir 25 años <strong>de</strong><br />

aprendizaje. Con mucha <strong>de</strong>voción y entrega, iba y venía <strong>de</strong><br />

su comunidad a Wirikuta; así pasaron 13 años sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ir<br />

allá. Iba cada año sólo con la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> conocer y enten<strong>de</strong>rse<br />

con Nuestros Ancestros y Nuestras Madres.<br />

En Wirikuta comía peyote. Por la tar<strong>de</strong>, en el momento<br />

álgido <strong>de</strong> la ceremonia, todos los peregrinos comían. Por la<br />

noche sentía cosas raras: “todo lo que sentía, lo que veía, lo<br />

que llegaba a hacerme Nuestra Madre Hikuri. Y cada que ella<br />

me encontraba me sentía portando un morral. Dentro <strong>de</strong> mí<br />

sentía que algo parecido a una víbora fría se internaba en mí,<br />

recorría mi cuerpo <strong>de</strong> abajo hacia arriba hasta llegar a mi<br />

cabeza. Mientras tanto a Nuestro Hermano Mayor (que es el<br />

peyote) lo oía silbar hasta que llegaba a mí, justo cuando<br />

estaba bajo los efectos <strong>de</strong>l peyote. Esto me sucedía allá en<br />

el lugar <strong>de</strong>l peyote cuando yo intentaba asimilar lo que veía<br />

y sentía con él. Al regreso a casa los peyoteros teníamos que


José Benítez<br />

mati tikuxatati<br />

? Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador<br />

Yukaiye mara ? akame titi ? uxa ? utiwame wixarika<br />

katinitewaka. Wana Wautia Mekitsata Jalisco kwieyaritsie<br />

kanikiekametini. Haika witari hexeiyati Nayarit<br />

kwieyaritsie pita kaneyani. Hiki Zitakua kanekakani<br />

Tepiki munitsipiuyaritsie. Kakaiyarixi wahetsie miemeki<br />

Yukaiye katiniutamatiwa. Yeme wixarika ke mitiumie ya<br />

ke mewatiyixime, miki nai katinanukuweiya nunutsiyari<br />

pai ti. Yuyeu ? ikitsikaya kananukuweiya.<br />

15


dar inicio a la caza <strong>de</strong>l venado. Durante la noche los lloridos<br />

<strong>de</strong>l venado me llevaban a encontrarme con el verda<strong>de</strong>ro<br />

venado anunciado en el canto”.<br />

En el mundo todo es posible. Alguna vez Benítez pensó:<br />

“¿A poco comiendo peyote uno logra ver y escuchar a las<br />

divinida<strong>de</strong>s? Será posible que el hikuri sea venado y maíz a<br />

la vez. Todas las emociones que siento al ver y escuchar<br />

¿podrían pintarse alguna vez?”. Sintiendo y escuchando todas<br />

estas emociones, se entregaba al cumplimiento anunciado<br />

por los ancestros. Cada que cazaba un venado se quedaba<br />

viéndolo fijamente pensando en todas las relaciones posibles<br />

que se hacen entre venado y hombre.<br />

Actuando <strong>de</strong> esta manera sintió que ya se encontraba<br />

con la sabiduría. Él mismo se sentía diferente. Ya no se sentía<br />

como cuando recién quería iniciarse en el conocimiento.<br />

Así que era otra persona. Se veía con los ancestros <strong>de</strong> su<br />

casa, que eran los que lo requerían más; todo esto ocurría a<br />

través <strong>de</strong> sus sueños, cada que quería llegar a su casa era<br />

interrumpido por los ruidos <strong>de</strong> carrera <strong>de</strong> animales. Luego<br />

venía la reflexión: “¿Por qué me ocurrirá esto?” “A cambio <strong>de</strong><br />

la reflexión veía a la altura <strong>de</strong> sus ojos algo tembloroso parecido<br />

a una telaraña, pero luminosa. Cuando aún era niño su<br />

padre le <strong>de</strong>cía: “No pienses en <strong>de</strong>sperdiciar tu vida, mañana<br />

o pasado tú vas a ser un sabio, ahora los represento a todos<br />

en este palo que estoy labrando”. Eran palabras <strong>de</strong> aliento<br />

con las que procedía a dibujarlos en la ma<strong>de</strong>ra labrada.<br />

Decoraba con hilo <strong>de</strong> lana la jícara sagrada y la flecha votiva.<br />

En ese tiempo no había estambre, sólo hilo <strong>de</strong> lana. Su<br />

papá hilaba lana con colores blanco y negro y con ellos dibujaba<br />

a toda su familia en la ma<strong>de</strong>ra labrada <strong>de</strong> ? iarixa.<br />

Ofrendaba en Teekata y por el rumbo <strong>de</strong> Teupa, así como en<br />

los lugares don<strong>de</strong> le requerían ofrendas. Una vez que Benítez<br />

vio y vivió <strong>de</strong> cerca estas experiencias, se animó a elaborar<br />

un cuadro diciéndose: “Creo que también yo puedo hacer un<br />

dibujo”, así pensaba constantemente.<br />

Como dice Benítez, solemos encontrarnos con un<br />

cuadro que contiene peyotes, águilas volando, o simple-<br />

16


Mara ? akame mayaniki xei tewiyari heimana<br />

? auxuwi witari kaniuyurieni. Yu ? iyariki Pariyatsie<br />

kaniyanekaitini. Me tsi tamamata heimana ? atahaika<br />

witari yaneti kanayani. Xapa ? utawewiwati Wirikuta<br />

kanituanekaitini. Mitimaiweniki ? etsiwa<br />

reu ? utiwati tsiyeyeume muwa pai kanituanekaitini.<br />

Takakáima Tatetéima ke memuyitika miwamaiweniki<br />

kaniyianekaitini ? anuyeneikakaku.<br />

Híkuri tuutúri temite ? iteriwa Wirikuta<br />

kanetikwa ? akaitini. Taikai miti ? ewatinitsie ? aku<br />

memitekumikiexianitsie ? ana kaneitikwa ? akaitini. ? Ana ri<br />

tikariki yiki katineikuyuruwakaitini: “ke nemitinemaani,<br />

ke nemitinierekai, Tatei Híkuri ke minetsiutayuruwakai,<br />

kitsiuri wa ? ati nepiranatatikikai, ? ana<br />

nemutaxexeiyariwakai. Netaita mititiyeikakai ku<br />

pai ti ? aneti tihaititi; miya yianeti nemu ? utsie pai<br />

muneikakai. Tamaatsi ta muwa muyeika, ? aku híkuri<br />

mayeika, miki wa ? ati metamaixiwa xeu, xeu, xeu;<br />

nehetsie pai miye ? ani ? ari ri ne nehikurixiekaku.<br />

Nai ri hikurixiyapa neraka ? ikixiame miya<br />

nemitinekuhiaweni. Nekie neminuani temitetiweiya<br />

hikuritamete. Tikariki maxa ke mitikutsuakani<br />

minetsitaxeiya ? iweiyaripa.”<br />

Kauka ? aixia tineyiwetika ? ipai ? i ta waniu Benítez<br />

katiniyutihiawetiyani: “kari ? aku pitiyiwetika tiutikwame<br />

mipai mitiuniere, mipai mitiu ? ena; kari híkuri titi maxa<br />

payeika, híkuri titi ? ikú payeika. Ke nemitinema ke<br />

nemiti ? ena, kari nemitiuta ? utiwani pikayiwe”. Mipai<br />

tiye ? enarimeti katinaye ? atiwakaitini. Kepauka<br />

mititaweiya maxa mikaxeiya mipai xeikia waniu<br />

ra ? eriwati nenukaxeiyakamiki.<br />

Miya ri yianeti wa ? ati timaiweti nayani, xeimieme<br />

? axa tiniuyumaani. Matiari tixai katimateti, ke<br />

nemireu ? eriekai, mipai waniu ri mikareu ? eriekai. Mana ri<br />

mitiyetia miyutixeimatiya, yukie kakaiyarixi ke<br />

memite ? uwetika, muwa metakwekwewiwakai. Peru tsi<br />

yukutá pai kaneta ? axekaitini, maye ? aximenitsie kuranari<br />

17


mente alguien captándolas con su muwieri, también piedras<br />

amontonadas o una mujer sentada que asoma medio cuerpo,<br />

u otra cosa más llamativa. También pue<strong>de</strong> aparecer Haitsi<br />

Kipuri como símbolo <strong>de</strong>l lenguaje saliendo <strong>de</strong> la boca <strong>de</strong><br />

alguien en forma <strong>de</strong> niebla. Según Benítez el mismo Haitsi<br />

Kipuri cuando se acerca a uno se transforma en mujer que<br />

luce un bonito atuendo con un extraordinario bordado; así es<br />

como se capta en el cuadro. Otras veces aparecen flores <strong>de</strong><br />

lirio en lo alto en forma <strong>de</strong> gotas <strong>de</strong> rocío, así son apreciadas<br />

por Benítez. Al momento que él fija la vista sobre ellas logra<br />

captar el aroma <strong>de</strong>l lirio a mucha distancia. “Tú, rocío, que<br />

floreces bonito, ¿no podría yo dibujarte tal cual eres?”, pensaba.<br />

En otros cuadros se refleja un rocío naciendo o cayendo<br />

en cascadas. Eso mismo es lo que se suele dibujar, incluso<br />

bebiéndoselo con las manos. Así fue como Benítez se iba<br />

transformando poco a poco en un conocedor <strong>de</strong> su cultura; en<br />

más <strong>de</strong> una ocasión oyó que le <strong>de</strong>cían: “¡Mira!, tú no estás así<br />

nomás por nomás”. Era cuando él tenía hinchada una pierna<br />

en la que sentía tener tres piedras luminosas como si estuvieran<br />

encendidas.<br />

Con todas estas andanzas pudo entonces preguntar y ser<br />

respondido en sus sueños: “¿Por qué te pasa eso?”, le<br />

dijeron. “No te pasa esto sólo por nomás, tú estás pidiendo<br />

dos caminos a seguir: para tener el don <strong>de</strong>l conocimiento,<br />

para hacer dibujos en los cuadros, pero a<strong>de</strong>más quieres ser<br />

mara ? akame; como verás, ya todo está completo. Ahora:<br />

¿por qué no has mandado hacer tu Pariya, o por qué no has<br />

respondido a tu hauri? Estás así porque las jícaras que hablan<br />

no <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> perseguirte. Y para que ya no sigas con ese mal<br />

haz tu propio nierika”, así oyó que le <strong>de</strong>cían en sus sueños.<br />

Hasta entonces pudo elaborar un nierika pequeño que luego<br />

llevó a Wirikuta. Enseguida elaboró y llevó a Haramaratsie<br />

un tepari <strong>de</strong> piedra <strong>de</strong> cantera labrada y con un grabado <strong>de</strong><br />

Nuestro Hermano Mayor.<br />

“Ahora sí ejecuta tu sueño”, le dijeron. Entonces,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> elaborar y llevar todas las ofrendas inició con la<br />

ceremonia por toda una noche; esto sucedió una vez que<br />

llevó las ofrendas a los lugares sagrados que le señalaron, es<br />

18


xeikia mi ? enieni: tirara tirara tirara mitiutaineni. Kwitiwa<br />

waniu: “titayari ri miya minetiyuriene” mitiyuhiawe.<br />

Hixiena waniu xeikia yiyiakati mitiuyemaare witsari pai<br />

ti ? aneti, peru taatikaiti. Matiari papayatikai waniu:<br />

“ ? uxa ? a warie pepika ? au ? ayehiaka ? eki petimaiweti<br />

pepayani, ne xika ? uxa ? atini ? atsi ne ? uyini,<br />

penetsiku ? eriwati pepayani; ? iki ne neuxei kiye<br />

nemitsatsetsie nekanixeti ? utiwani” ? ipai tiwakuhiaweti<br />

hetsiena miwati ? utiwakai yunaime. Xukuri ? iirí<br />

mititiwewiyani kiyemuxaki ranuku ? utikaime. ? Ana<br />

wita mikatixuawekai xeikia kiyemuxa mixuawekai; miki<br />

? itawitame yiwime tuxameki miwatiwewieni kiye<br />

? iarixatsie. Teekata Teupa mitiukuhane<br />

miyetuatiyeikakai, kewa tsi memetakwewiyarieni.<br />

Miya ri Benítez tiniereti ? uxa kanaye ? erietiyani: “kauka<br />

neyiwe ne ta nemitiuta ? utiani”<br />

tiniuyutihiawetiyani waniu.<br />

Yuri tsi Benítez kaniutaineni, heiwa me ti ? uxatsie<br />

híkuri minikateni, werika mana tiuyewieka, xewiti<br />

muwieriki tikwewieka ya tini tetexi mikateni, ? ukaratsi<br />

mana rakukani ke tsieti miti ? aneni. Ya tini Haitsi Kipuri<br />

mikateeni tateta titi mayeneikani, ? aku haiwitiri pai<br />

? aneneti kanaye ? ukamiki ? uxatsie. Ya Benítez mutaine pai,<br />

Haitsi Kipuri wana hura ? akumieti ? ukaratsi pai miyini:<br />

chileuku ? uti chileuxuti chileuniiti mayani, miki tsiere<br />

kanikuhekikiareni ? uxatsie. Heiwa ta tseiye mana<br />

kanihekiakamiki, wa pai me ? aitsikari pai ? aneneti<br />

miniuyeteni mitikunenierekai Benítez. Kepauka<br />

matsi kwi mixeiyani yeme chimi ? aneni tewa pai mi ? iaka.<br />

? Ana waniu: “ ? aitsikari miya pemitiuxuturi mipai<br />

nematiku ? ikenikeyu kari pikatiyiwe” mitiyukuhiaweni.<br />

Heiwa me haitsi ? uxatsie minitineikani mexika<br />

minikakikani, miki ? ikiyaya titi wanui kaniyurienemiki,<br />

heiwa yumamatsie ? ikwewieme kanitiharimiki pai ti. Miya<br />

yianeti waniu wa ? ati kaneuweni. Me tsi hakewa<br />

meyianekai ? ipai waniu miretahiawarie: “neuxei tsi ? eki<br />

yaki pemika ? ane”. ? Anatsie ta waniu ? ikaya kanihaakaitini<br />

me tsi waniu teka pai ti ? aneneme haikame taatikaime<br />

teurieyatsie kaneyeteekaitini katiniyumaani.<br />

19


<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> llevar peyotes, flechas, jícaras <strong>de</strong>coradas<br />

o dibujadas. Como dije antes, también llevó un pequeño<br />

nierika a Wirikuta. Al momento <strong>de</strong> llevar las ofrendas sintió<br />

escuchar algo: “¡Mira! Tú estás tratando con tus Bisabuelos,<br />

con tus Madres, con Abuelo Fuego, con Nuestro Padre Sol y<br />

con todos los que tienen que ver con tu Madre ? Imiakame.<br />

Bueno, si es eso lo que anhelas, y si es lo que siempre<br />

soñaste hacer, empieza a hacer tus cuadros, sólo que por<br />

cinco años irás <strong>de</strong> cacería, al mismo tiempo sacrificarás una<br />

res. Al término <strong>de</strong> este periodo fijarás otro para que ahí<br />

hagas una ceremonia final. Hasta no cumplir con estas<br />

encomiendas podrás ven<strong>de</strong>r tu trabajo”. Así fue como le iban<br />

diciendo a Benítez en sus sueños.<br />

Fue así como empezó a entregarse al arte <strong>de</strong>l dibujo<br />

en ma<strong>de</strong>ra a base <strong>de</strong> estambre y cera. El primer trabajo lo<br />

hizo en una tabla que medía 60 x 60 cms, en la que sólo<br />

dibujó un venado solitario, pero gordo y panzón. Fueron<br />

los <strong>de</strong>l INI quienes le compraron su primer cuadro. En ese<br />

tiempo Benítez tenía sus propios conocimientos adquiridos<br />

<strong>de</strong> la sabiduría <strong>de</strong>l mara ? akame, él mismo se convirtió en<br />

mara ? akame. Como él dice, la habilidad artística no sólo<br />

se origina <strong>de</strong> la carrera <strong>de</strong> mara ? akame, sino también <strong>de</strong>l<br />

aprendizaje <strong>de</strong>l kutsarai, <strong>de</strong> Nuestro Hermano Mayor, <strong>de</strong><br />

Nuestro Abuelo Fuego, o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mucho más atrás: todo<br />

tiene su origen en el nacimiento <strong>de</strong> Nuestra Madre<br />

? Imiakame. Luego le fueron pidiendo más cuadros y los iba<br />

haciendo. Aunque, como dice él, todo se lo <strong>de</strong>be también<br />

a su padre, quien dibujaba a toda su familia en una ma<strong>de</strong>ra<br />

labrada por él mismo, <strong>de</strong>stinada a las divinida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Wirikuta. Al mismo tiempo pensaba: “Si me propusiera<br />

hacer un cuadro podría conseguirlo”. Según Benítez no<br />

logra aún hacer dibujos como lo hacen otros artistas contemporáneos,<br />

es <strong>de</strong>cir, no dibuja a hombres en plena ceremonia,<br />

sino a sus bisabuelos, sus ancestros y <strong>de</strong>más. Hasta<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> terminar con las divinida<strong>de</strong>s pasará a las costumbres<br />

actuales <strong>de</strong> los wixaritari: <strong>de</strong>scribir cómo son las<br />

danzas, cómo son las fiestas <strong>de</strong>l esquite o cómo es la danza<br />

<strong>de</strong>l peyote; esto es lo que aún no logra <strong>de</strong>sarrollar en su<br />

trabajo. Tal vez, terminando este cuadro <strong>de</strong> ? Imiakame<br />

20


Yuheinitsita pai ti miya tikuyeikati<br />

kaneyuta ? iwauritiani: “¿titayari miya peti ? ane?<br />

? akimana tsi pemika ? ane, ? eki hutame pemitiyeweiya:<br />

pemitimaiweniki, pemiti ? utiaweniki pemitiwawa, meta<br />

mara ? akatsiyaki tsiere pemitiwawa. Kami tsi ? iki maye ? axe<br />

ri, kami titayari ? eki ? apariya pekatita ? aitawe, titayari<br />

hauri pekatita ? eiyawe. Xukurite naiti mitiutiniuka<br />

mematsikuweiyatiwekaku pekani ? aneni. Neuxei<br />

mipai tsi pemika ? aneniki ? anierika ke neutawewi”,<br />

tiniutahiarieni yuheinitsita. ? Ana ke nierika ya yeume<br />

? utawewieka kaneikutuatiyani Wirikukuta pai. Mana ta<br />

miraniere tepari niutamani, tenuxa tsatsaiyakametsie<br />

Yumaatsi ? uta ? ikeka, haramaratsie pai kaneikutuatiyani.<br />

“Hikirixia ya ? ane ke nayexeiyani”<br />

tiniutahiawarieni. ? Ana reutatuaxiaka<br />

kaniutapariyarieni, naime híkuri, ? iirí , xukuri,<br />

tiuti ? utiaxiaka kaneuyianeni. Nierika yayeume ? utanika<br />

Wirikuta pai kaneikutuatiyani. Muwa pai nai mirekutua,<br />

wa ? ati ri ? ana naniukakaitini: “neuxei tsi ? Atetéima,<br />

? Atuutsíma, ? Atewarí, ? Akaiye, ? Atei ? Imiakame<br />

pemiwayuriene. Hiki xeniu mipai xika<br />

peti ? akuhiaweni, ? a ? iyari pexikauyurieni, ? uxa<br />

xeniu pewewimiti xika peyianeni, mipai ke tineyurieneni;<br />

peru tsi ? auxuwi witari muwieri pemiwauneni, xuturi<br />

pemakumakani ? auxuwime witari. Miya ta peyime nuiwari<br />

pemayeitiani nuiwaripa pemutineni. Mipai ke ri peyime<br />

tsepa ke peti ? ahareruta” tiniutahiawarieni.<br />

Mana ri mitiyetia Benítez tiniutiwewietiyani.<br />

Matiari maxa kwinie ? akayeume, xeime ? ayeweme,<br />

kaniutawewieni (60 x 60). INI matiari<br />

meninanarieni. ? Ana ri naime ? iyari rakapiti<br />

niyianekaitini, me tsi mara ? akametsie pai naiti<br />

katinakuwetikani. Miki maine pai Kutsaraitsie<br />

makuwetika Tamaatsitsie makuwetika Tatewarítsie<br />

makuwetika, ya hiki pai Tatei ? Imiakame ke mitiuyuritsie<br />

pai kanakuwetikani. Tawari ta muti ? aitiarietiya<br />

nitiwewietiyani. Maine pai yeuyatana pai ti katiniuyini, tsi<br />

yeuya kiye titsatseweti mana kaniwakawewiwakaitini;<br />

21


pueda terminar ya con las historias <strong>de</strong> sus ancestros,<br />

aunque él lo duda mucho.<br />

Mucho tiempo atrás, Nuestra Madre ? Imiakame fue<br />

quien creó el mundo junto con Watakame, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> ellos<br />

aparecieron los común y corrientes creados por Kauyumarie,<br />

que fueron los que establecieron el segundo mundo; en tercer<br />

lugar Nuestra Madre Águila Joven creó otro mundo,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> no cesa <strong>de</strong> esperarnos a los hombres. Cuando<br />

morimos nos dirigimos directo a don<strong>de</strong> está Nuestra Madre<br />

Águila Joven, que no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> vigilarnos.<br />

A raíz <strong>de</strong> todos estos conocimientos Benítez ha sabido<br />

transmitir su trabajo, que se reconoce en el extranjero. Ahora<br />

él sabe cómo respon<strong>de</strong>r al Abuelo Fuego, él se entrega al<br />

cumplimiento sagrado y lo ejerce junto con su familia.<br />

Encabeza las distintas ceremonias <strong>de</strong>l año. Hay días en que es<br />

llamado a hacer una fiesta y otro día otra, y así sucesivamente.<br />

Toda esta historia es difícilmente terminable, como dice<br />

Benítez: el canto <strong>de</strong> Nuestro Abuelo Fuego es muy profundo.<br />

Existe toda una historia <strong>de</strong> cómo Kauyumarie contesta a sus<br />

Madres, a sus Bisabuelas. Como sabemos, Kauyumarie es un<br />

portavoz, que viene a ser el portavoz <strong>de</strong> los tsaurixikate.<br />

Pues todo lo que Kauyumarie logra escuchar o preguntar a sus<br />

Bisabuelas, lo comunica a los tsaurixikate. Éstos a su vez lo<br />

transmiten a las familias <strong>de</strong> la fiesta. Este mismo<br />

conocimiento es el que pregona Benítez en sus cuadros.<br />

Como bien dijimos al principio, todo este conocimiento se<br />

origina en la carrera <strong>de</strong> mara ? akame. Cuando aún no se es<br />

tsaurixika, difícilmente se enten<strong>de</strong>rá con Nuestro Abuelo<br />

Fuego o compren<strong>de</strong>rá las palabras <strong>de</strong> Nuestras Bisabuelas.<br />

Para él quedará todo oculto sin posibilidad <strong>de</strong> saber el porqué<br />

<strong>de</strong>l Viento, <strong>de</strong> la Lluvia, o por qué el Sol nos alumbra, mucho<br />

menos sabrá compren<strong>de</strong>r las palabras <strong>de</strong> Nuestra Madre<br />

Yurienaka, Nuestra Madre Maíz. Si no se sabe gran cosa difícilmente<br />

se hará un cuadro <strong>de</strong> calidad. Sólo el que escucha y<br />

sabe interpretar los mensajes podrá hacer un buen trabajo.<br />

Esto que Benítez llama semilla, viene a ser todo lo que nos<br />

ofrecen Nuestras Bisabuelas.<br />

24


miya ? ane tari kanituanekaitini Wirikuta pai. Mana ta<br />

? atimieti: “ne ta ? uxa nexika ? utawewieni<br />

nemiyiwekaxiani”, tiniu ? erieni. Takwe kuta yeme<br />

hipati wahepai kuxi tiu ? utiwaka, ? akuxi teiteri<br />

kapiwa ? utiane, miki tati kuxi yutsuutsima Yukakáima<br />

kaniwa ? utianeni. Xika ke ri waniu warayenini<br />

nitayuamiki wixaritari ke temite ? uhu hepaista timieme:<br />

kepai temite ? uneixime kepai temite ? uxarikirime, ya Tetéi<br />

temuneixime mipai kuxi waniu kapitiyuriene. Xiari ke<br />

waniu ? iki ? uxa “’Imiakame” miya yeume mi ? aitiarie<br />

tanime kaniwarayenimiki.<br />

Hikia meukahane, Tatei ? Imiakame xeniu<br />

mitiukatsutia, Watakame yunaiti memite ? uyuri.<br />

? Ena ke ta memiye ? axia ? Irimaritsixi. Kauyumarie<br />

memiteyurie, tatsi ri hutarieka kiekari memutama.<br />

Hairiekatsie ta Tatei Werika ? iimari manakawe mitiuyuri.<br />

? Iki ya tatitakwewieti miya mireukuwe, temitakukuwe<br />

hepana temutineika; Tatei Werika ? iimari mana makawe,<br />

miya tareukukwewieti.<br />

Mana pai rakuwetikaikaku hiki Benítez ? utiarikaya<br />

tewa pai kaniyumaika. Hiki Yutewarí mi ? eiyawe yukie<br />

yutiiriyama warewenati kaneyeikani. ? Ixiarari<br />

metiwewiwa ? uxa ? a wa ? uwitikiexime warie<br />

wa ? uwitikiexime kane ? itiarieneni.<br />

? Iki niuki miya manuyine kapa mineyunirinia,<br />

Benítez maine pai, Tatewarí niukieya kananutewani. Tsi<br />

Kauyumarie Yutetéima Yutuutsíma ke mitiwaku ? eiya ke<br />

mitiwaku ? iwawiya kananiereni. Kauyumarie miwaniukame<br />

miwa’iyari, miya tiniketi tsaurixikate waniukame nihikitini.<br />

Tsi yutsuutsíma ke mitiwaku ? eniwa ke mitiwaku’eiya mipai<br />

tsaurixikate katiniwakuhiaweni, ? iki tari mi ? ane tiirí mipai<br />

katiniwakuhiaweni. ? Ipai ? i Benítez ? iyarieya kuyinekaku<br />

miya katiniu ? utiwani. Peru tsieti mara ? akametsiyatsie pai<br />

ti rakuwietikaikaku miya ? iyarieya kani ? aneni. Xika kuxi<br />

katsaurixikatini kemitiwayaki Tatewarí Tatuutsíma ke<br />

memutiyuane kapiwa ? enieka, hepaistana xeikia<br />

katina ? awiekamiki. Titayari mitiuku ? eeka, titayari<br />

25


Benítez consi<strong>de</strong>ra que aún no <strong>de</strong>scribe gran<strong>de</strong>s historias<br />

en sus primeros trabajos. Pues en los primeros cuadros no<br />

sabía compren<strong>de</strong>r aún el significado <strong>de</strong> la flecha, o para qué<br />

sirven las flores, o el porqué <strong>de</strong> la existencia <strong>de</strong> las piedras<br />

o el significado <strong>de</strong> un águila. Ahora pareciera contar con<br />

todos los conocimientos <strong>de</strong> su cultura, que así lo refleja en<br />

sus cantos chamánicos. Todo lo que se propone hacer lo realiza<br />

siempre bajo planes i<strong>de</strong>ados por él mismo.<br />

Cuando tuvo la oportunidad <strong>de</strong> ir a Suecia, se llevó<br />

todos sus cuadros que había expuesto en el Museo <strong>de</strong> Arte<br />

Mo<strong>de</strong>rno en México. A su regreso a México contaba ya con<br />

reconocimiento como artista.<br />

Comenta Benítez que la cera que su padre empleaba<br />

para dibujar en tabla a su familia, era producida por unas<br />

abejas <strong>de</strong> la sierra llamadas wawemete, taxawikatsixi, tsiurixi,<br />

wirikixi. De los panales <strong>de</strong> estos tipos <strong>de</strong> abejas se<br />

extraía la cera original.<br />

El material que emplea Benítez como base es el triplay.<br />

Sobre él coloca la cera, pero ya no es la cera original, sino<br />

una cera ya muy mejorada. Comenta Benítez que antes<br />

empleaba el “estambre <strong>de</strong>l indio”, lana teñida que duraba<br />

mucho y que se pegaba bien en la cera. Ahora sólo se emplea<br />

el “acrílico”, “diamante” o “cristal”. Los colores que concuerdan<br />

con el dibujo i<strong>de</strong>ado son los que siempre elige para<br />

su trabajo; cuando emplea colores que no van con su dibujo<br />

i<strong>de</strong>al entonces baja <strong>de</strong> colorido y finalmente es un mal trabajo.<br />

Primero i<strong>de</strong>aliza una escena o una historia diciéndose:<br />

“Este cuadro tiene que quedar así, y los dibujos quedarán<br />

así, o las patas <strong>de</strong> este otro color así, las piedras quedarán<br />

<strong>de</strong> este color”; así planea su trabajo.<br />

Según Benítez, el color amarillo viene a ser el dibujo <strong>de</strong><br />

Nuestras Bisabuelas. Por allá en Pariyatsie es don<strong>de</strong> abunda<br />

este color. Es una raíz con la que los wixaritari se pintan el<br />

rostro. El color amarillo se origina <strong>de</strong>l dibujo sagrado <strong>de</strong><br />

Wirikuta, luego se relaciona con Nuestro Abuelo Fuego, es<br />

<strong>de</strong>cir, con las llamas que vienen a ser las plumas <strong>de</strong> él<br />

26


mitiukawiwiye ya titayari Takaiye ? atineikati mitihekiariwie<br />

kapitimaika. Ya Tatei Yurienaka, Taniwetsika kepai titi<br />

memutaine, xika karakumaika tixai ? uxa kapitiutawewieni.<br />

? Enati hirixia tiniutawewimiki.<br />

? Iki Tatuutsíma memiteyexata, ? Imiari xeniu<br />

Benítez mimamateke, titi kanihikitini.<br />

Matiari waniu ? uxa mutiwewi waika mika ? utiniukani pai<br />

katinimaika. ? Ana kemiwayaki timaikaitika ? iirí ke<br />

mi ? ayumieme, tuuturi titaki mitimieme titayari tetexi<br />

mitiukutetika; ya werikaxi titayari memiteu ? uwa, miki<br />

mikaheti ? eniewekai. Hiki ke ri ? iyarieya mutaxewire pai<br />

kani ? aneni, me tsi tunuwati kanayani ri.<br />

Ke mitiyuhiawe ya ke miti ? erieni mipai xeikia<br />

tiniuwewietiyeikani ? uxatsie.<br />

Meripai Benítez Suecia heyeikakaku pinieya Mekiku,<br />

Museo <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rno mitiyepikai kanekutikietiyani. ? Ana<br />

pai titi ri mewanua waika matiwati nayani .<br />

Benítez kaniutaineni matiari pai waniu papayatikai<br />

xirikaki kiyetsie kaniwarayewestiwakaitini,<br />

? aku wawemete, taxawikatsixi, tsiurixi,<br />

waxirikaki; ya wirikixi meutatuxati miki xietexi titi waniu<br />

meniyiakaitini. ? Iki waxirika ? ayewiriwati<br />

kaniwaruti ? utiwakaitini kiyetsie.<br />

Hiki ke ta triplay tinaweti hetsiena<br />

katiniuti ? utiwani. Xirika tsiere tsi kaniyurieneni<br />

titi, peru yeme yuri xirika kuta hikitika, herie mieme<br />

xeikia kaniyurieneni. Meripai ? aku waniu estambre <strong>de</strong>l<br />

indio titewati kanixuawekaitini Benítez kaniutaineni,<br />

muxa ? uayematikaiti titi waniu nihikitikaitini, kwinie<br />

titeriweti xirikatsie, ? aixia tiweriweti. Hiki ri acrílico<br />

diamante cristal mekaniyurieka. Wita ke ? aneneti<br />

? uxayatsie mitinakeni, ya ke ? aneti ? aixia mirekemaka,<br />

miki nanuyewaumiki. Xika karekemakameki tiutawewieni<br />

naiti ? uxa kananukanuatiyeikani. Yuxaita meri waniu<br />

mipai mitiyuhiawe: “ ? iki ? uxa ? ipai mitayini, ? iya ta ? ipai<br />

nemiyurieni; ? ikateya ? ipai mi ? aneneni, tetexi ? ipai<br />

27


(muwierieya), y como dice él mismo viene a ser Nuestro<br />

Padre Sol o Nuestro Creador que aparece en forma <strong>de</strong> víbora<br />

todas las mañanas. Pero antes <strong>de</strong> todo esto se toma en cuenta<br />

a Nuestra Madre Kipuri en Haramaratsie, <strong>de</strong>spués aparecen<br />

las flechas <strong>de</strong> Nuestro Padre Sol con sus plumas luminosas.<br />

Así es como el amarillo se toma <strong>de</strong> Nuestro Abuelo<br />

Fuego, pues Nuestros Bisabuelos fueron por sí mismos<br />

quienes crearon el color amarillo en Pariyatsie. Este color<br />

nace básicamente <strong>de</strong> tres elementos: Nuestro Abuelo Fuego,<br />

Nuestro Padre Sol y la raíz color amarillo. Otras veces los<br />

cuadros tien<strong>de</strong>n a sombrearse, porque se toma el color negro<br />

originado en la oscuridad <strong>de</strong> Tikarita; mientras que el gris<br />

correspon<strong>de</strong> al tiempo <strong>de</strong> secas, es <strong>de</strong>cir, cuando ya <strong>de</strong>jó <strong>de</strong><br />

llover y las hierbas están secas; el ver<strong>de</strong> correspon<strong>de</strong> al<br />

tiempo <strong>de</strong> lluvia, don<strong>de</strong> las hierbas están ver<strong>de</strong>s. Con todas<br />

estas combinaciones se logra un buen cuadro, dice Benítez.<br />

Todo lo que el artista i<strong>de</strong>alice, sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> lado los sentimientos<br />

y emociones, se reflejará en el cuadro. Por ejemplo,<br />

si en el contenido <strong>de</strong>l cuadro predomina lo sombreado<br />

no lucirá mucho para la vista, pero sí tendrá mucho significado<br />

simbólico. Porque se estaría narrando la historia correspondiente<br />

a Nuestras Bisabuelas que llegaron a ? Etirita. En<br />

cambio, cuando sale el sol, los hombres nos vemos claros y<br />

legibles al <strong>de</strong>scubierto: es lo que llega a reflejar el cuadro<br />

<strong>de</strong> Benítez cuando emplea colores vivos y fuertes. Hablando<br />

<strong>de</strong> clima, unas veces hace frío y otras veces calor; en el temporal<br />

una veces hay vegetación y otras veces apenas llueve<br />

para hume<strong>de</strong>cer la tierra; así es como se aprecian los dibujos<br />

o contenidos <strong>de</strong> los cuadros según Benítez. Todos estos<br />

elementos son los que inspiran a Benítez.<br />

El surgimiento <strong>de</strong> la vegetación fue obra <strong>de</strong> Nuestra<br />

Abuela Nakawé. Se llama ? Imiakame con el sentido más<br />

respetuoso. Todo lo que ahora existe en la tierra fue sembrado<br />

por ? Imiakame. Entonces germinó la vegetación<br />

comestible y no comestible, y todos los animales existentes<br />

que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los zorros, coyotes, leones, tejones, mapaches,<br />

ardillas, hasta aves como pericos, guacamayas; y<br />

algunos hasta entregaron su sabiduría como las águilas<br />

piwame, el milano o el águila real amarilla. Todos ellos<br />

28


nemitiyurieni”, tiyukuhiaweti waniu mipai ? aneeme<br />

kaniyutinanairiwani.<br />

? Ipai ? i ri ta katinikuxatani Benítez. Mitataxawi<br />

waniu Tatuutsíma wa ? uxa kanihikitini, huteiki Pariyatsie<br />

kaneuxuaweni, ? aku naaná titi kaniutataxareni, mikiki<br />

meniyu ? utiwani teiteri. ? Uxatsie pai ti kuyinekaku<br />

mitaxaiye kanihekiaka, kwitiwa ta Tatewarí muwierieya<br />

tataxawiti mewatineikatsie kaniutaneka. Benítez maine<br />

pai. Tayeu Tawewiekame titi kuu pai ? aneti manatiyeika;<br />

yuhuyeta Haramaratsie meri Tatei Haitsi Kipuri<br />

mikwewieni, mana ke ri Takaiye ? iiríya kitasawime<br />

? ukamuwieriti manatineika. Miya tiniketi ri, mitaxaiye<br />

Tatewarítsie pai ti yuku ? iketi nayeikani. Tsi Tatuutsíma<br />

Pariyatsie ? uxa mitaxaiye yikimana meka ? utawewieme<br />

meka ? itinuiwitiame. ? Iki yuhaikametsie niyuka ? ikeni<br />

mitaxaiye: Tatewarítsie, Takaiyetsie ? Uxatsie. Heiwa me<br />

ta miniuku ? etireni, miki miyiwi Tikarita mieme<br />

kanayeikani. ? Iya ta mikitaxie manuyeneximenitsie ? aku<br />

mitikuwaximenitsie kanimiemetini titi. Mitsiilaiye ta<br />

witarita, tsimitiu ? anenitsie mitiuyiranitsie, kanimiemetini.<br />

Miya tipaimemeki waniu ? uxa tsititemaikiti kanayewautseni.<br />

? Utiwame ke mitiyukuhiaweni ? uxatsie pai ti tsiere<br />

? iyarieya kanihekiakamiki, meriki tsi tita mana mitiyepika,<br />

xika haye ? etini, kakanayehekiakamiki. Miki xeniu ri,<br />

? Etirita memu ? axia Tatuutsíma memahekiarixi waxatakaku<br />

nikuyinemiki ? uxa. Kepauka kwi maxiire, hekia yeme ri<br />

teye ? uwati tekanakikani ? uxatsie. Tsi yeme<br />

tsikanaye ? anekamiki naiti kanayehekiakamiki. Heiwa me<br />

ti ta miniuhaitini, heiwa ta tiuxikani, heiwa reuwieka,<br />

heiwa mexika tiwiyeni ke ti mitineu ? aneni, mipai titi ta<br />

? uxatsie katinikuhekikiareni. Mipai waniu Benítez hiki<br />

tiku ? eriwati katiniu ? utiwani.<br />

? Iteirite mitiuhekiarixi ? Imiakame titi xeniu,<br />

Takutsi Nakawé, mitiuyuri. Hiki pai miemeki waniu<br />

? Imiakame mitiutamatiwaxi miki nai ? ena mitiuhekiataxi.<br />

? Ena ke tipaimeti mitixuawe mutiuta ? iwi, kiekari ke<br />

miyewa miya yeume ? Imiakame muta ? iwi. Naiti<br />

tikwaiwati mitiutinexia katikwaiwati mitiutinexia, naiti<br />

29


surgieron por ? Imiakame. Todas las divinida<strong>de</strong>s entregaron<br />

asimismo la sabiduría. Así se refleja por medio <strong>de</strong>l dibujo<br />

que expresa todo. Un hecho más cercano a nosotros es que<br />

? Imiakame viniendo por Hauxa Manaka, lugar don<strong>de</strong> se<br />

esparció la semilla y don<strong>de</strong> nació la jícara, la flecha, el maíz,<br />

las plumas mágicas, hizo aparecer el animal <strong>de</strong>l Sol, la persona,<br />

Tlacuache, quien <strong>de</strong>scubrió a Nuestro Abuelo Fuego.<br />

“Como dije antes, hablo así habiendo llevado una vida<br />

muy difícil, pues toda una pierna se me hinchó. A<strong>de</strong>más me<br />

pidieron que diera nacimiento a una jícara y una flecha, sin<br />

<strong>de</strong>jar <strong>de</strong> cazar al venado, el sacrificio <strong>de</strong> reses y <strong>de</strong> borregos,<br />

en fin todos los elementos que se requieren en las ceremonias.<br />

Ahora puedo <strong>de</strong>cir que ya me los gané y puedo ya<br />

dibujarlos en mis cuadros”.<br />

El cuadro que exhibe Benítez lleva el título <strong>de</strong> “La<br />

semilla <strong>de</strong>l mundo”. Fue ? Imiakame quien trayendo semilla<br />

<strong>de</strong>l más allá la sembró aquí en la tierra. Así surgieron los<br />

pueblos <strong>de</strong> hoy. Si ahora intentáramos narrar caso por caso<br />

no acabaríamos <strong>de</strong> contar pronto —dice Benítez—. No<br />

acabaríamos <strong>de</strong> contar el porqué <strong>de</strong>l significado <strong>de</strong> Nuestro<br />

Hermano Mayor, Nuestro Abuelo Fuego, Nuestro Padre Sol,<br />

Nuestra Madre Maíz, Nuestra Madre Haitsi Kipuri, Nuestra<br />

Madre ? Utianaka, en fin todo lo que está a nuestro alre<strong>de</strong>dor.<br />

O contar por ejemplo la historia <strong>de</strong> Timuxawi, que no es<br />

más que Watakame. O contar la historia <strong>de</strong> Nuestra<br />

Bisabuela Maxa Kwaxí, Nuestro Hermano Mayor Kauyumarie.<br />

No podríamos contar la historia <strong>de</strong> nuestros ancestros ni en<br />

cinco años, porque es algo muy profundo.<br />

“Mi abuelo se llamaba Xira Mu ? ú y vivió 105 años sin<br />

siquiera tener un cabello en la cabeza, con él me crié y<br />

aprendí todo lo que le preguntaba. Por las tar<strong>de</strong>s me contaba<br />

todo: “Mira, Nuestro Abuelo Fuego surgió así cuando yo era<br />

aún pequeño”. Como bien dice Benítez, un anciano sabe más<br />

que un joven. Él sabe cómo aparecieron Nuestras Bisabuelas<br />

o Nuestros Ancestros. Cómo ellos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> encontrar su<br />

centro se dirigieron a todos los puntos cardinales: norte, sur,<br />

oriente y poniente, para concluir en el centro. Es por eso que<br />

30


memiteu ? uwa memite ? uhekiarixi: kauxaitsi, yawixi,<br />

mayetsi, haitsirixi, meetari, tsimuakarixi, wikixi ke<br />

memitetewa perikutsixi, yuarixi; tsiere waniu yu ? iyari<br />

memuyuri werikaxi,<br />

piwametsixi, wiitse, kwixi mitaxaiye, naiti<br />

memitexuawe hiki ? ana meteniunexiani. Miki titi<br />

ri waniu yu ? iyari meniuyurieni. Me tsi hiki naiti ? uxatsie<br />

miya ? aneneti kanikayuyuipikeni. Mana ta ? atimieti<br />

? Imiakame Hauxa Manakaa, tatsi ri ? imiari miyutaxiritsie,<br />

xukuri, ? iirí, niwetsika, muwieri, Kaiye tewaya, yeuxu<br />

tewiyari, Tatewarí mutahekiataxi.<br />

“Xike nemaine pai haweri netiuwikweka<br />

nekanaineni. Ne ? ikatsie nemutahai, ? iirí, xukuri ke<br />

nemitiukwewiyarie, maxa nemutakwewiyarie turu<br />

nemutakwewiyarie muxa nemutakwewiyarie ke<br />

mireuyupaime; kami kauka newara ? iwaka neneuyi. Hiki<br />

neniwa ? utiaka tsi ri ? uxatsie”. Hiki Benítez ? uxa miwewie<br />

teiwariki “Semilla <strong>de</strong>l mundo” katiniteriwani,<br />

wixarikaki ta “Kiekari Wiyakame” mexika<br />

“ ? Imiakame”.<br />

? Imiakame tsiari<br />

waniu mitiuyuri<br />

? upai ? imiari<br />

matinetia ? ena ke ri<br />

waniu kanitaxirieni.<br />

Mipai katineuyukuwiyani<br />

? iki kiekari hetsiena<br />

temu ? uwa. Xexuime<br />

texikate ? uta ? axiya titayari<br />

mitixukuri yapauka<br />

tekapite ? ayenini, Tamaatsi,<br />

Tatewarí, Takaiye, Niwetsika, Tatei Haitsi Kipuri. ? Utianaka<br />

texikawaruta ? axiya ke yupaimeme memiwareuwiya ya<br />

Timuxawi Watakame titi ke memuyixia, Tatuutsí Maxa<br />

Kwaxí, Tamaatsi Kauyumarie ke yupaimeti hiki<br />

memukuniniere, miki xika yuxexuime tewarutamaani ni<br />

? auxuwime witari tekapiwarayenini; ? ekananutewani matsi<br />

kuxi ? iki.<br />

31


ahora en Tateikie (San Andrés Cohamiata) moran los<br />

creadores <strong>de</strong> la tierra, así como en Tuapurie, en Wautia, en<br />

Tuxpan o en Xatsitsarie. Habiéndose originado así ahora<br />

moran en sus espacios. Lo mismo sucedió en ? Aitsarie y en<br />

Teekata, don<strong>de</strong> moran las ? Imiakate, Nuestras Bisabuelas,<br />

Nuestras Madres y Kipemete, que son los dueños <strong>de</strong> la<br />

sabiduría. Todas estas historias no se olvidan, perviven en la<br />

memoria <strong>de</strong> los chamanes. Así nos lo siguen leyendo los<br />

mara’akate en el tapete y el equipal sagrados a quienes<br />

habitamos la tierra, que somos para las divinida<strong>de</strong>s niños o<br />

ángeles envueltos en el xikuri.<br />

32


“Ne neteukaritikai Xira Mu ? u mititewakai 105<br />

witari mexeiyakai kipaya hawaiki tima mikareka ? uukai.<br />

Miki hetsia ne nemutawerixi, nemiku ? iwawiyakai: taikai<br />

mititixatatiyani ‘ ? ipai tsi mi ? ane Tatewarí ? ipai<br />

mireukuwie’, ? etsiwa tsieti ya neti ? aneti”. Benítez maine<br />

pai ? ukiratsi waniu matsi mitiuyemaate Tatuutsíma<br />

Takakáima ke memite ? unuiwaxi. Yuhixiapa waniu<br />

meyenuaxiaka Yutserieta, Yuyeeta, Yu ? utata,<br />

Yutsuutía muyunixi Hixiapa memekani. ? Aimieme waniu<br />

Tateikie kiekari wiyakate menitamakani. Tuapuritari,<br />

Wautiari memikaniere, mexika Tuxpan, Xatsitsarie<br />

memikaniere, miki miya meteukunuiwaxiaka<br />

memeukumarixia. Yaxeikia tsiere waniu ? Aitsarie,<br />

Teekata mitiuyi. Muwa waniu ? Imiakate, Tatuutsíma,<br />

Tatetéima, Kipemete memikaniere, ? ikitsika memikayetsa.<br />

? Iki takwe<br />

titimaiyarieka<br />

tsaurixika ? iyarieya kuxi mipai kanikuyuruwani.<br />

? Itari, ? uweni mipai tsiere<br />

kani tiyuaneni, hiki miya teteukuwiyati tame tiirí<br />

hakeri temixatsiwa, wawimari temixatsiwa ? ena<br />

kwiepa tekanitamakani.<br />

33


“Los que surgimos <strong>de</strong> Tsuutía nos quedaremos en<br />

Reu ? unaxi”. Ellos se protegieron y se ocultaron con su nierika.<br />

Ahí Tatei ? Imiakame (que es Takutsi Nakawé, con falda, estómago<br />

y cabeza) nos <strong>de</strong>jó todo diciéndonos: “Ahora todo está en<br />

sus manos, todo se lo <strong>de</strong>jo aquí: ya mi estómago se hizo jícara;<br />

mi pie se hizo maíz; mi pensamiento: la flecha; mis cuernos se<br />

hicieron instrumentos <strong>de</strong> oír; y mi cabeza se hizo mundo”.<br />

En Tsuutía nació el primer mundo, el segundo apareció<br />

en Hixiapa y el tercer mundo en Yeetá. Fueron Nuestra Abuela<br />

Nakawé, Watákame y Tixi ? iwa los que crearon al mundo. La<br />

Perra Negra a quien siempre consi<strong>de</strong>raron suya se transformaba<br />

en mujer. En Tsuutía vivían Nuestros Antepasados, Nuestras<br />

Bisabuelas, Nuestros Ancestros y Nuestra Madre Haramara. Allá<br />

mismo quedaron los templos <strong>de</strong> Nuestra Madre Lluvia, que es<br />

Nuestra Madre Haramara. Por Yeetá quedó la jícara sagrada <strong>de</strong><br />

? Utianaka, mientras Kauyumarie se transformó en aliento o<br />

respiración al ser intérprete <strong>de</strong> ellos. Ellos crearon su propia<br />

sabiduría, la trajeron acá para renovar la vida: para que la<br />

Jícara Sagrada, la Flecha Votiva (o sea Nuestras Bisabuelas y<br />

Nuestros Ancestros)<br />

tengan vida <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

sus moradas. Acudieron<br />

a Nuestro<br />

Hermano Mayor y lo<br />

trajeron al nuevo<br />

mundo, cargando su<br />

gran sabiduría.<br />

34<br />

La semilla <strong>de</strong>l mundo<br />

? Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador


? Imiakame<br />

? Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador<br />

“Tsuutía tematiyiraxi Reu ? unaxi teniyemanekakuni”.<br />

Yukimana ri Haikiteni meneuyunani nierikaki. Muwa ri<br />

Tatei ? Imiakame Takutsi Nakawé titi mana ? iwikai,<br />

ma ? ikakai, mirekahukakai, mirekamu ? ukai, mana nai<br />

tiniutatuani: “Tami tsi ri kexemi ? aneni, nai<br />

netiniukuhayewa nehuka xukuri matia niwetsika matia<br />

ne ? ika, ne ? iyari matia ? iirí, ne ? enakareme matia<br />

ne ? awate, nemu ? u matia kiekari”.<br />

Tatsuutía kiekari mutanuiwaxi Hixiapa<br />

metahekiarixi, Yeeta haika kiekariyari matia.<br />

Takutsi Nakawé, Watakame, Tixi ? iwa memite ? uyuri kiekari<br />

memutama. Tsiki meuyiwi yuniwe mexatati tewi ? ukaratsi<br />

mayeikakai. Tatsuutía pai Tatutúma, Tatuutsíma,<br />

Takakáima, Tatei Haramara memiyemanekai. Muwa Tatei<br />

Witari Tatei Haramara kiya matike. ? Uwa pita Yeeta<br />

? Utianaka wa ? aikutsi miyuhayewaxi, Kauyumarie wa ? iiyari<br />

waniukame matia. Miki yu ? iiyari memuyuri<br />

memenatituutiki kimana memiyuriniki: xukuri ? iirí, ya<br />

Tatuutsíma Takakáima memiteukuneniere memiteweniniki<br />

Tamaatsi memanatiwiti ? iyarieya memanatitui ? ena kwiepa<br />

memihayewaxi. Watakame Tsaurixika titi timaiweti<br />

meuyianekai kiekari mutama, tita miranatipiitiya muwa<br />

heuka ? enati matia.<br />

Kwiepa ri me ? u ? uwati ? Imiakame mutayi: “Neuxei,<br />

? atuukari tsi ri meuhura, takwe kuta ? uwa kiekari<br />

35


Watákame, quien es un verda<strong>de</strong>ro Tsaurixika sabio, dio origen<br />

a este mundo. Todo lo que trajo <strong>de</strong> Tsuutía se quedó para<br />

enten<strong>de</strong>rse con ellos acá.<br />

Ya andando en la tierra, ? Imiakame dijo: “Mira, tu<br />

vida ya casi se agota, aquí no nacerá el mundo, sino en<br />

Hekiaripa. ¡Vámonos <strong>de</strong> aquí!”. Entonces, Watákame se convirtió<br />

en la semilla. De acuerdo a sus propias medidas corporales,<br />

construyó su canoa. Fue en Hauxa Manaká don<strong>de</strong><br />

esparció la semilla y nació. Todo lo que echó en la canoa<br />

equivale a un respiro o un aliento. De ahí que un respiro <strong>de</strong><br />

Takutsi Nakawé se haya convertido en viento, y una vez convertida<br />

en viento pudo hacer uniones con todos, por medio<br />

<strong>de</strong>l jabalí. Los hizo respirar y hablar.<br />

En eso Tsaurixika dijo: “Ahora sí, ya apareció nuestro<br />

mundo. Ahora ya pue<strong>de</strong>n trabajar a su gusto. Ya estamos en<br />

la claridad”. Nuestra Bisabuela Cola <strong>de</strong> Venado dijo: “Si es<br />

así, que nuestro camino sea siempre así. Si logran enten<strong>de</strong>rme,<br />

lo harán por siempre”. En Tsuutía quedó la flecha<br />

sazona como instrumento <strong>de</strong> comunicación con Wirikuta, que<br />

finalmente quedó constituido en Pariyatsie. Allá surgió otra<br />

interrogante: “Ahora falta Nuestro Abuelo Fuego, Nuestra<br />

Flecha, Nuestra Jícara y falta que aparezca Nuestra Abuela”.<br />

36


tamareke, Hekiaripa pita kanitamarimiki,<br />

tekanitayeixiakuni”. Watakame muyi ? imiari<br />

niutawewieni yuku ? ininiatati yeyeixati nitanini kanuwa.<br />

Hauxa Manakaa mitiuta ? iwi mitiuhekiarixi. Kanuwatsie xei<br />

? iiyari xei ? itukariyari mitikapi: Takutsi ? iyaya ? eeka<br />

matia, ? eeka ? ayaka yunaime miwaruwiyastia, tuixu<br />

yeutanakaki yunaime miwaruti ? istia memutiniukaniki<br />

memuti ? iweniki.<br />

? Ana Tsaurixika niutayini: “Takiekari hikirixia<br />

nahekiare, neuxei xetene ? uximayaka tita xemiteuyehiwa<br />

hikirixia katinihekiaka: ? iirí, xukuri, niwetsika, muwieri,<br />

? iirí, nierika katinihekiaka”. Tatuutsí Maxa Kwaxí mutine:<br />

“kami tsi tahuye mipai pireuhaneni, xika xenetsihaka ? ike<br />

mipa xemikuyuruwani”. Tsuutía ? iirí xaureti mutake<br />

niukame matia Wirikuta muparetiya Pariyatsie matia.<br />

Muwa ta: “Ke tsi Tatewari meuyewetse, ta ? iirí, taxukuri,<br />

takutsi mahekiare meuyewetse”, meniutiyuani.<br />

Miya metehuti Haikitenie memiteuyepi<br />

Tawewiekame mana matinuiwaniki: “Neuxei ? ena ? i Hixiapa<br />

payani” memutiyua. Mana ? iirí memanuwaikaxi: Tsuutía,<br />

Tserieta, Yeeta, Ta ? utata tinakeme memuyuri. Haikiteni<br />

memahekiarixi kakaiyarixi. Miya me ? uyika Hixiapa<br />

memeuyunixi watepari menakine.<br />

Mana Tamaatsi<br />

mutake: “Ne ne ? iyari neniyetuamiki<br />

nexuriyaki<br />

kaniyumeiyakamiki<br />

Xapawiyeme”. Muta ? i naiti<br />

tinahekiare tita Tsuutía<br />

memitehatinetia.<br />

Hikuritamete meniuhekiare<br />

meniyeiketiweni kewa pai<br />

meyenuatika.<br />

Tatuutsí Maxa Kwaxí<br />

yuhauri ri nanuwaika.<br />

Meutanierixia naiti<br />

37


Entonces abrieron la puerta <strong>de</strong> Haikiteni para dar<br />

nacimiento a Nuestro Creador. Luego se dijeron: “Miren, aquí<br />

va a ser el mero Centro”. En ese mismo rato ofrendaron la<br />

flecha con las mismas medidas para Tsuutía, Tserieta, Yeetá,<br />

Ta ? utata. Fue así como en Haikitenie surgieron todos los<br />

Ancestros. Después se sumergieron en Hixiapa, convirtiéndose<br />

ellos mismos en Tepari.<br />

Aparece Nuestro Hermano Mayor diciendo: “Yo entregaré<br />

mi sabiduría: que con mi sangre sea ungido Xapawiyeme”.<br />

Al momento <strong>de</strong> respirar surgió todo lo que traía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Tsuutía.<br />

Así aparecieron los peyoteros que no <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> buscar sus huellas<br />

hasta don<strong>de</strong> fueron a quedar los ancestros.<br />

Por fin Nuestro Bisabuelo Cola <strong>de</strong> Venado pudo ofrendar<br />

la vela sagrada, y mirando a su alre<strong>de</strong>dor pudo ya ver al<br />

nuevo mundo. Dijo: “Ahora sólo nos queda permanecer<br />

sagrados: Nuestro Pariya, Nuestro Kutsarai, Nuestra Jícara,<br />

Nuestra Flecha, Nuestras Plumas Mágicas, Nuestro Maíz,<br />

Nuestro Nierika permanecerán muy sagrados. Ahora sólo<br />

pervivirá nuestra sabiduría. Si alguien nos llegara a imitar<br />

nos veríamos en Tunuarita”.<br />

38


tinixuawekaitini. “ ? Ipai xeikia ri temi ? aneni temaiweti<br />

? uwa temikaniereni, tapariya, takutsarai, taxukuri,<br />

ta ? iirí, tamuwieri, taniwetsika, tanierika miyumaiweni.<br />

Hiki tari xeikia ta ? iyari muyeikani. Xika neti ? ena xewiti<br />

tetsaka ? ike Tunuarita temihekiaka”.<br />

39


Las tablas <strong>de</strong> estambre se <strong>de</strong>sarrollan en la actualidad a<br />

partir principalmente <strong>de</strong>l objeto ritual llamado nierika,<br />

que sirve <strong>de</strong> significante a una red compleja <strong>de</strong> representaciones<br />

simbólicas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l discurso y <strong>de</strong> las prácticas<br />

religiosas tradicionales. El prece<strong>de</strong>nte histórico <strong>de</strong><br />

estas tablas son por tanto las sencillas tablitas que<br />

<strong>de</strong>scribía Lumholtz a principios <strong>de</strong>l siglo XX, sobre las<br />

cuales se pegan perlitas <strong>de</strong> chaquira y estambres <strong>de</strong> colores<br />

con cera <strong>de</strong> abeja. El ritual nierika que se sigue ofrendando<br />

hoy en los lugares sagrados sirve como vehículo <strong>de</strong><br />

comunicación <strong>de</strong>stinado a transmitir mensajes figurados a<br />

las divinida<strong>de</strong>s. Según la divinidad a la que vayan dirigidos<br />

los mensajes, varían los colores y los motivos.<br />

La palabra nierika significa “ver”, “estar <strong>de</strong>spierto”,<br />

“estar vivo”, “estar consciente”. De los antepasados que han<br />

adquirido la categoría <strong>de</strong> divinida<strong>de</strong>s, materializados en<br />

picachos o en los ojos <strong>de</strong> agua, se dice que miran, hacia<br />

abajo o al fondo, <strong>de</strong>pendiendo precisamente <strong>de</strong> su ubicación.<br />

Como seres sobrenaturales, no pue<strong>de</strong>n ser directamente<br />

vistos, pero el rostro <strong>de</strong> ellos, es <strong>de</strong>cir, el nierika,<br />

constituido por la visión y un conjunto <strong>de</strong> rasgos i<strong>de</strong>ntificativos,<br />

en suma sus i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s como fuerzas inmateriales que<br />

subyacen al mundo <strong>de</strong> las apariencias, se reflejan en las más<br />

diversas formaciones y procesos naturales. Los dioses miran,<br />

viven y dan vida a la naturaleza. La tierra es el nierika <strong>de</strong><br />

40<br />

Nierika:<br />

visión, conciencia y símbolo<br />

José Luis Iturrioz Leza


Nierika:<br />

nieriya, ? iyari, ? aitsiwame<br />

Traducción<br />

? Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador<br />

Hiki wixarika ? uxa miwewie nierika ? ikiyaya titi<br />

kanihikitini, mikitsie tatuutsíma wa ? iyari ke mi ? ane, ya<br />

kakaiyarita memukuwetika wa ? iyari, ? ewaripa ke<br />

memutiyuane kanihekiaka nierikatsie. Hikia meukahane<br />

xewiti Lumholtz titewati, tatsi ri XX tsikuruyaritsie<br />

kaneuyianeni, ? etsiwa neni ti ? anenemetsie ra ? utikaime<br />

katiniuhekiata xapatsie; kuka mexika witaki haye ? utikaime<br />

kanikuxatani, yuri xiete xirikaya ? ayewekame. Nierika<br />

tuiwame kakaiyarita tatuutsíma wa ? iyari ke mi ? ane ya ke<br />

mutaine mana tsiere kanihekiaka. Hakewa nierika<br />

mekwewarieka wita ya kuka mipai reunaketi<br />

kanaye ? urikemiki hetsiena.<br />

Nierika, nieriya mexika ? ayeniereti ya wikweti<br />

? uka ? iyariti kananuyineni. Hipati Tatuutsíma kawitsie<br />

hekiatsimeki memuku ? uixia haixa mukumanetikatsie, miki<br />

mehakaniniereti kwi tetiata pai meuka ? iyariti<br />

mekateneuku ? uka. Hipati ta ke memi ? anene<br />

temikawaxeiya memikayuhekiata, waniawari ke<br />

manuyine ya wa ? iyari ke meuku ? anene, miki naiti<br />

nierikatsie kanikaxewini. Mana wa ? ewari<br />

wanuiwari kanihekiaka; ke tewa yu ? iirí<br />

memu ? iniataxi ke reu ? atikaime memuyuri mipai<br />

reu ? atikaime yupariya memutake, wa ? iirí, waxukuri<br />

mutiniuxia hekiatsipa muyuhayewaxi. Tatei Yurienakatsie<br />

temu ? uwa, nierika titi tsiere katineukumakani, mana<br />

takipuri kanatiwieka mana tekaneukayuyuipikeni. Ha<br />

41


Nuestra Madre Yurienaka. El agua es el principio <strong>de</strong> la vida<br />

y el nierika en que se reflejan los rostros <strong>de</strong> las <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s<br />

madres. Un ojo <strong>de</strong> agua es un nierika que nos permite ver<br />

hasta el inframundo. El Sol es el nierika <strong>de</strong>l cosmos, el que<br />

ilumina y permite ver todas las cosas. El peyote es un nierika<br />

que nos abre la visión interior a los símbolos que permiten<br />

la comunicación con los dioses. La tierra sagrada <strong>de</strong><br />

Wirikuta es un gran nierika don<strong>de</strong> está escrita la historia<br />

<strong>de</strong>l antiguo mundo. El coamil es un nierika don<strong>de</strong> se reproduce,<br />

tanto en un sentido semiótico como material, la historia<br />

<strong>de</strong> la creación <strong>de</strong> los hombres <strong>de</strong> maíz. En el coamil<br />

vuelven a nacer los dioses en forma <strong>de</strong> maíz y por medio<br />

<strong>de</strong>l maíz la naturaleza se convierte en vida humana.<br />

Por extensión se llaman así otros objetos rituales<br />

que revelan aspectos <strong>de</strong>l mundo sobrenatural. El tepari<br />

(disco <strong>de</strong> roca que cubre el pozo sagrado don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>positan<br />

ofrendas) es el nierika que abre la visión al tiempo <strong>de</strong> los<br />

antepasados, representa a la tierra que cubre y tapa la<br />

visión <strong>de</strong>l inframundo, pero que al mismo tiempo lleva<br />

escritas encima, como el tepari, las huellas y señales que nos<br />

informan sobre el mismo. Nierika es el nama o escudo protector<br />

en forma <strong>de</strong> disco hecho <strong>de</strong><br />

carrizo y otate, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

cual se teje una red<br />

con hilo <strong>de</strong> estambre<br />

u otro tipo <strong>de</strong><br />

filamentos. El<br />

? itari o tapete<br />

hecho <strong>de</strong> tela<br />

en que se<br />

envuelven los<br />

artículos <strong>de</strong>l<br />

chamán es un<br />

nierika don<strong>de</strong><br />

éste pue<strong>de</strong> leer<br />

y seguir los pasos<br />

<strong>de</strong> los antepasados<br />

que constituyen el<br />

tema <strong>de</strong> su canto.<br />

42


mukumane temika ? inewie hetsiena tekawiti xia temu ? uwa<br />

temutiniuka temita ? enie, Tatuutsíma Tatetéima<br />

memuku ? uixia yunierika tsiere memutahekiataxi hetsiena<br />

memutiniuka memiku ? ewa. Ha xeniu nierika titi mi ? ane<br />

kwi Tetiata pai meukaniere kanihikitini. Tawexikia miyuawi<br />

nierikaya titi mi ? ane, miki tatsi ? iwiyati tahixie katinikupiika<br />

hekiatsimeki temitexeiyaki mana xia hiki te ? ukuneti<br />

tekaniu ? uwani. Hikuri tsiere nierika titi mi ? ane, kimana<br />

Tatuutsíma ke memayepaime ke memutiyuane menihekiaka<br />

hetsiena. Wirikuta xeniu pariya meyemaarixi miki naiti<br />

nierika matia, muwa Tatetéima Tatuutsíma Takakáima ke<br />

memayepaime yukiekari meniunitiani, ? aimieme yupariya<br />

menayeitiani. Ya Watakame watsiya mutama nierika titi<br />

xeniu kaniuyurieni. Mana waniu te ? atiyirati temu ? uwaniki<br />

Tatetéima wahetsie te ? ukuneti temiwa ? eniekaki, tayeiyari<br />

ke mireuhane, ya Tatei Niwetsika ? ewarieya ke manutewa<br />

mihekiakaki watsiya nierikaya kaniuhekiare. Watsiyapa<br />

xeniu temixata Tatetéima mana memayetikare<br />

memayeyiyire witarita. ? Anuyeneximekaku ke ta ke<br />

mekanayehekikiareni Tatei Niwetsika mitanuiwatsie.<br />

Ke tipai wixarika mitikumauwa miki nierika ? ikiyaya<br />

titi ta kani ? aneni. Kepai hekiatsipa temikatewaxeiya<br />

mara ? akate xeikia temiwa ? enie, mana meteku ? eniwati<br />

mekani ? aneni. Tepari tsiere nierika titi tsiere kanihikitini,<br />

kakaiyarixi wa ? iyari waniawari meukamate kanihikitini.<br />

Tetiapa ke memayepaime matiari ke memite ? uwenixi<br />

mikitsie mekanihekiaka. Tatei Yurienaka heima<br />

muyemarixi titi kaneuyianeni, miya tiniketi ri heriepa<br />

wa ? ikiya muyuhayewaxi Tetiapatari waku ? eniwati<br />

kanayani. Nierika ta nama titi mi ? ane taheima nuakame,<br />

xikiraiyeti hakaki wewiyati mexika ? uta kiyeyariki<br />

wewiyati, wita tsipemeki yutaita mayetsaiya katinitewaka.<br />

? Itari ta ? ixuriki titi kanihikitini hetsiena mara ? akame<br />

pinieya mitiye ? eime ya mikitsie ? uyeniereti Tatuutsíma<br />

waketa manukuyeike yuniawarita katinitewaka.<br />

Tita temikatexeiya ya tita temikatemaiwe miki<br />

nierika mititewa hirixia katinimaika. ? Uxa nierikayaki<br />

hikuritamete mekaniyu ? utiwani, kimana<br />

43


Nierika es el conocimiento que transcien<strong>de</strong> la percepción<br />

superficial <strong>de</strong> las cosas. Los dibujos redondos que<br />

se pintan en los carrillos con colores solares son un nierika<br />

que representa la luz <strong>de</strong>l sol y la comunicación visionaria<br />

<strong>de</strong>l chamán y <strong>de</strong> los participantes en las ceremonias. El<br />

rostro <strong>de</strong> los antepasados se refleja en el rostro <strong>de</strong> los peyoteros,<br />

como la historia <strong>de</strong> los antepasados se refleja y<br />

sigue viviendo en las costumbres <strong>de</strong> los huicholes. Los huicholes<br />

actuales son un reflejo <strong>de</strong> los antepasados. Su vida<br />

escenifica los actos <strong>de</strong> los antepasados fundadores en un<br />

drama <strong>de</strong>stinado a dar permanencia a la creación <strong>de</strong>l<br />

mundo y la generación <strong>de</strong> la vida, dando actualidad a la<br />

historia y profundidad histórica al presente. Entrelazados<br />

como en un juego <strong>de</strong> espejos, los humanos hacen las veces<br />

<strong>de</strong> los dioses, transcendiendo la condición humana, pero al<br />

mismo tiempo sembrando en la naturaleza las semillas que<br />

seguirán haciendo posible la materialización <strong>de</strong> los dioses<br />

y su reciclaje en la vida <strong>de</strong> los humanos.<br />

El arte hace visible lo invisible. Los artistas huicholes<br />

plasman su vivencia sobrenatural <strong>de</strong> la naturaleza<br />

en innumerables imágenes que se recombinan en los bordados,<br />

en los tejidos y en las tablas <strong>de</strong> chaquira o estambre<br />

como las palabras en composiciones textuales. Las<br />

tablas mo<strong>de</strong>rnas son una extensión artística <strong>de</strong>l símbolo<br />

religioso que viene a enriquecer también el campo referencial<br />

<strong>de</strong> la palabra nierika fuera <strong>de</strong>l dominio religioso,<br />

pero sin <strong>de</strong>sligarse <strong>de</strong>l mismo, ya que las experiencias<br />

religiosas siguen alimentando la sensibilidad artística <strong>de</strong><br />

los creadores e impregnando <strong>de</strong> significado sus obras. Si<br />

las representaciones simbólicas <strong>de</strong>l nierika tradicional<br />

44


Tawewiekame ? iyarieya mara ? akame yutiiriyama<br />

kaniwawenani ? ewaripa. Tatuutsíma Takakáima ke<br />

memi ? anene miki hikuritamete yunierikatsie<br />

mekaniwaraye ? utiwani, yeme tsi ? ixiarapa ke<br />

mitiutaine tayeiyari ke mireuhane, ta ? aikutsi ke<br />

mutiyuane, mipai yeme<br />

hikuritamete wa ? uxa katiniku ? urikeni wahixie.<br />

Wixaritari hiki temixuawe temitehayexeiya Tatuutsíma<br />

wanierika titi xia tekaneuyiaka. Meripai kiekatari ke<br />

memuyi ke memewatiyitiki, ya ? ewari ke rayekwiniyakame<br />

memutama, miki naime ? ikiyaya hiki tekaneuyurieka<br />

temumawarime. Miya tiniketi yeiyari heukatewati haheteti<br />

tahetsie kaniuyukuhayewa. Tixaiti xikiri yitsarie ? ukikati<br />

manuyutananakeni pai ri hiki tekani ? aneneni, yeme<br />

Tatuutsíma wahepai wa ? ati tekani ? aneneni, tsi tsepa<br />

yayinemete temi ? ane hekiatsipa wa ? iyari wawimari<br />

tetekumauwati tekaniwarayexeiyani; mipai xia ? utaineme<br />

? ikú tekaneututikani hetsiena te ? ukuneti.<br />

Hiki wixaritari ‘uxate memeuwewie tita<br />

memiteuyemate, ya yu ? iyarita pai ke<br />

memitekuniniere miki mete ? utiati, xuiya ? itsari ya ? uxa<br />

witaki kukaki mekaniwewieka; wa ? ati kwikaritsie tixaiti<br />

mikareuyewekani pai yeme mekateniyurieka<br />

yuwewiyatsie. Hiki ? uxa miyuwewie waika wixarika<br />

yeiyarieya ke mi ? ane miki kanikuxatani. Miya tiniketi<br />

nierika temixata xaitsie pai tari yuxeiyaniati kanayeikani,<br />

tsieti titi wixarika ? iyarieyatsie yemamatiwati ni ? anemiki,<br />

tsi ke tipai timaateti muyeikani, ya maiya ke reu ? atikaime<br />

xeikia mititauniyarieka miki mana katinikuhekikiatamiki;<br />

? aimieme hiki ? uxa waika rayepitikaiti kaniyutiwewiwani.<br />

Matiari waika rayepitikaiti kaniuyutiwewieni, hiki ? uxate<br />

wita tsi ? anenemeki mayewewiyatika, peru miya titi<br />

wixarika yeiyarieya kapanukaye ? a, mana tsiere<br />

kanihekiaka. Xeikia ri ? uxate tuiyari mayaniki wita<br />

tsi ? aye ? anenemeki mekatenayenitsani. Wahura ke ta ri<br />

ratimieti hipati tewewiwamete meniutinexiani. ? Aixia<br />

matsi yeme ? aye ? aneneme mekanihekiatani, kepai<br />

yu ? iyariki metetimamateti mekateniwewieka. Miki<br />

temiwakuxata José Benítez yeme wewiyaya<br />

45


tienen ya una dimensión artística, en las mo<strong>de</strong>rnas tablas<br />

<strong>de</strong> estambre la dimensión religiosa no <strong>de</strong>saparece, éstas<br />

son mucho más que un objeto <strong>de</strong>corativo fabricado para<br />

obtener recursos a cambio <strong>de</strong> satisfacer la curiosidad <strong>de</strong><br />

los extraños. En un tiempo relativamente breve, varias<br />

generaciones <strong>de</strong> artistas han venido perfeccionando las<br />

técnicas y diversificando los estilos. José Benítez es una<br />

<strong>de</strong> las figuras más relevantes <strong>de</strong> la primera generación <strong>de</strong><br />

gran<strong>de</strong>s artistas.<br />

Obras como ésta son una herramienta <strong>de</strong> comunicación<br />

en el pleno sentido <strong>de</strong> la palabra, don<strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios<br />

ya no son los dioses o los miembros <strong>de</strong> la propia<br />

cultura, sino las personas que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otras culturas <strong>de</strong>sean<br />

compren<strong>de</strong>r algo <strong>de</strong> las costumbres y las representaciones<br />

simbólicas colectivas <strong>de</strong>l pueblo wixarika. Un nierika es un<br />

espejo en que se reflejan aspectos <strong>de</strong> su cultura material y<br />

sobre todo religiosa, una ventana que nos permite asomarnos<br />

a otra realidad y a los procesos en que los huicholes<br />

la construyen, generando así su propia i<strong>de</strong>ntidad colectiva.<br />

El nierika se ha convertido así en una herramienta <strong>de</strong> comunicación<br />

intercultural. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, nos<br />

pue<strong>de</strong> recordar los frisos <strong>de</strong> pinturas en los templos cristianos<br />

o los murales <strong>de</strong> los edificios públicos, que representan<br />

escenas <strong>de</strong> textos sagrados, <strong>de</strong> la vida <strong>de</strong> los santos<br />

o <strong>de</strong> los héroes <strong>de</strong> la Revolución. Pero por medio <strong>de</strong> un<br />

nierika, los huicholes no tratan <strong>de</strong> convertirnos o <strong>de</strong> convencernos,<br />

sólo nos brindan la oportunidad <strong>de</strong> asomarnos a<br />

su mundo, <strong>de</strong> ver y compren<strong>de</strong>r aspectos <strong>de</strong> su cultura que<br />

<strong>de</strong> otra manera nos resultaría difícil <strong>de</strong>scubrir y apreciar.<br />

46


mukaheitia ya kwi tewa mimatiwa tekanixatani,<br />

? utimana ke ta ke ri hipati mekateniwewieka.<br />

? Iki ? uxa wewiya waika tsiere titi ta tikuxatati<br />

kanayeikani. Tsepa ? inaweme yeme kakaiyari kahiki ya<br />

tsepa kawixarika, wana pai meu ? uwati wixarika yeiyarieya<br />

tsiere memimaitiwe, memitehanupineniki tsiere<br />

katiniyianeni. Xike temaitika pai nierika xikiri pai<br />

yeme wa ? ati kanikuyineni, hetsiena wixarika yeiyarieya<br />

kanihekiaka. Hetana meuyeninieretsie yiki pita<br />

ti ? aneneme tixeiyati kanayeikani, wixarika ke<br />

yianeti miya ti ? ane mitiutama ti ? aneka, pita Tatuutsíma<br />

wa ? ikiya wa ? iyari tixeiyakaku miya katinikuyineni. Miya<br />

tiniketi nierika taniukame taniniereme tatsi ? iwiyame<br />

kanihikitini. Teiwari yeiyarieya tsiere xika<br />

te ? utamaani wa ? utiarika ? aixia rahekiati<br />

kanayeikani. Wawewiekame ke mi ? ane ya hikia ? ikiyaya ke<br />

mewatiyi, miki tsiere kanikuhekikiareni ? utiarikatsie. Ke<br />

meyiati ta miki yukiekari memuhekiataxi ya kuyaxá<br />

matiatsie ke memuyi, miki metekuxatati tsiere<br />

teyupanitsie mekateneu ? utiwani. Wixaritari takwe<br />

yunierika me ? anuxatatikikaka xeime tima<br />

mehetuikistiiyaka memimaiwetaniki, xeikia<br />

wixarika ? iyarieya mimatiwaniki katiniwewieka.<br />

Meriki xewiti teiwari mireutemawie, mireuhiwe ? erie<br />

yuhetsie tinanupinemiki.<br />

47


“La semilla <strong>de</strong>l mundo”<br />

Mural <strong>de</strong> José Benítez<br />

49


José Benítez y el arte huichol<br />

La semilla <strong>de</strong>l mundo<br />

—con un tiraje <strong>de</strong> 2000 ejemplares—<br />

lo terminó <strong>de</strong> imprimir la <strong>Dirección</strong><br />

<strong>General</strong> <strong>de</strong> <strong>Culturas</strong> <strong>Populares</strong> e Indígenas <strong>de</strong>l<br />

Consejo Nacional para la Cultura y las Artes<br />

en los talleres <strong>de</strong> Ediciones Corunda, S.A. <strong>de</strong> C.V.<br />

Oaxaca núm. 1 Esquina con Periférico Sur<br />

San Jerónimo Aculco, México, D.F. 10700<br />

tel. 5568•4701<br />

en el mes <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2003<br />

Cuidado <strong>de</strong> la edición:<br />

Subdirección <strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong> la<br />

<strong>Dirección</strong> <strong>General</strong> <strong>de</strong> <strong>Culturas</strong> <strong>Populares</strong> e Indígenas

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!