24.07.2013 Views

un nuevo enfoque para avanzar en la interpretacion de la realidad ...

un nuevo enfoque para avanzar en la interpretacion de la realidad ...

un nuevo enfoque para avanzar en la interpretacion de la realidad ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

UN NUEVO ENFOQUE PARA AVANZAR EN LA<br />

INTERPRETACION DE LA REALIDAD LATINOAMERICANA<br />

Dra. María E. Gudiño <strong>de</strong> Muñoz 1<br />

Hoy existe <strong>un</strong> rep<strong>la</strong>nteo global <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes disciplinas <strong>en</strong> busca <strong>de</strong><br />

alternativas que contribuyan al crecimi<strong>en</strong>to económico y <strong>de</strong>sarrollo social. Pero, cómo<br />

hacerlo?.<br />

Después <strong>de</strong> mucho tiempo se ha llegado a <strong>la</strong> conclusión, que <strong>en</strong> América Latina existe<br />

<strong>un</strong>a falta <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los <strong>para</strong>digmas y mo<strong>de</strong>los utilizados <strong>para</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

problemática actual. No se han logrado introducir con éxito los instrum<strong>en</strong>tos buscados<br />

<strong>para</strong> garantizar políticas efici<strong>en</strong>tes.<br />

Esto exige <strong>un</strong> esfuerzo mayor. Hay que rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong>s metodologías aplicadas, analizar <strong>la</strong>s<br />

corri<strong>en</strong>tes teóricas actuales y empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los "propios", que ayud<strong>en</strong> a<br />

evaluar <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong>l impacto que <strong>la</strong> política económica ejerce sobre el territorio y <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>a exist<strong>en</strong>te <strong>para</strong> operar <strong>un</strong>a transformación estructural y social.<br />

Cada lugar es único, con <strong>un</strong>a forma <strong>de</strong> organización resultante <strong>de</strong> <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong><br />

interacciones establecidas <strong>en</strong> él, por lo tanto no se pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>eralizar pero sí <strong>de</strong>finir <strong>un</strong><br />

conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> normas, principios, pautas o procedimi<strong>en</strong>tos que permitan ori<strong>en</strong>tar el análisis<br />

e interpretar <strong>la</strong> <strong>realidad</strong> <strong>en</strong> toda su complejidad.<br />

Por mucho tiempo este tipo <strong>de</strong> estudios se realizó <strong>de</strong>ductivam<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> países muy distintos a los nuestros. Pero los cambios operados <strong>en</strong> el<br />

sistema territorial son tan viol<strong>en</strong>tos y dinámicos que solo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inducción es posible llegar a <strong>de</strong>scubrir los verda<strong>de</strong>ros móviles que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual<br />

organización.<br />

La c<strong>la</strong>ve está <strong>en</strong> <strong>de</strong>scubrir d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l sistema los procesos que g<strong>en</strong>eran los problemas<br />

(<strong>en</strong>tropía negativa) y aquellos que son importantes <strong>de</strong> rescatar <strong>para</strong> operar <strong>un</strong>a<br />

transformación estructural (<strong>en</strong>tropía positiva o sinérgica).<br />

Una vía <strong>para</strong> id<strong>en</strong>tificarlos, como se ha podido comprobar, es a través <strong>de</strong> los circuitos<br />

económicos, que se constituy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong> medio idóneo <strong>para</strong> comprobar el nivel <strong>de</strong><br />

interre<strong>la</strong>ción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el territorio, <strong>la</strong> estructura sociopolítica, y económica como<br />

compon<strong>en</strong>tes sustantivos <strong>de</strong> <strong>un</strong>a misma <strong>realidad</strong> que respon<strong>de</strong> a <strong>un</strong>a forma <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to propia <strong>de</strong>l estilo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo vig<strong>en</strong>te.<br />

1 * Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación y Formación <strong>para</strong> el Ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to Territorial<br />

(C.I.F.O.T.), Investigadora <strong>de</strong>l CONICET, Profesora Titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> cátedra Geografía<br />

Económica Gral., , Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Geografía, Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras, Universidad<br />

Nacional <strong>de</strong> Cuyo, M<strong>en</strong>doza, Rca. Arg<strong>en</strong>tina.<br />

1


Tema complejo, <strong>de</strong> análisis multivariado, <strong>de</strong> escasos anteced<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el país y <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

<strong>la</strong>tinoamericana, que pue<strong>de</strong> ser estudiado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes p<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> vista, a<strong>un</strong>que siempre<br />

ha t<strong>en</strong>ido <strong>un</strong>a connotación emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te económica.<br />

Se lo ha consi<strong>de</strong>rado como <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>un</strong> bi<strong>en</strong>, como <strong>un</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

lugares <strong>de</strong> producción al mercado y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este al consumo, sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el espacio<br />

real bajo estudio, sin interesar cómo esos flujos se manifiestan a nivel territorial, qué tipo<br />

<strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones establec<strong>en</strong> y cuáles son los procesos causales que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> su actual<br />

f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to.<br />

Este <strong>nuevo</strong> <strong><strong>en</strong>foque</strong> exige confrontar <strong>la</strong>s teorías económicas con <strong>la</strong> evolución que sufre <strong>la</strong><br />

teoría espacial y <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia que han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación regional y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

aplicadas <strong>en</strong> América Latina. El propósito es rescatar los conceptos teórico-metodológicos<br />

que se consi<strong>de</strong>ran más valiosos <strong>para</strong> <strong>de</strong>scubrir <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización espacial, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> Geografía.<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría espacial y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> Economía<br />

Aproximadam<strong>en</strong>te 20 años <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> explicitación y sistematización <strong>de</strong> teorías y<br />

métodos <strong>en</strong> América Latina, han estado dominados por tres corri<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> teoría<br />

económica espacial (neoclásica), <strong>la</strong> macroeconomía regional <strong>de</strong> verti<strong>en</strong>te keynesiana y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> los polos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Las tres <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or o <strong>en</strong> mayor medida part<strong>en</strong> <strong>de</strong>l supuesto que<br />

los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os económicos se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong> contexto que pue<strong>de</strong> ser id<strong>en</strong>tificado<br />

como <strong>un</strong> espacio i<strong>de</strong>al, geométrico, más especificam<strong>en</strong>te euclidiano.<br />

Para esta concepción <strong>la</strong> sociedad está dividida <strong>en</strong> productores y consumidores. No abarcan<br />

toda <strong>la</strong> <strong>realidad</strong>, niegan <strong>la</strong>s verda<strong>de</strong>ras contradicciones y conflictos, sin embargo han<br />

influído po<strong>de</strong>rosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas tradicionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional.<br />

Estos conceptos han estado pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> dos formas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to que prevalescieron y<br />

prevalec<strong>en</strong> hasta hoy <strong>en</strong> América Latina: el adaptativo y el <strong>de</strong>sarrollista.<br />

El adaptativo sosti<strong>en</strong>e que <strong>en</strong> el <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>la</strong>s fuerzas competitivas <strong>de</strong>l mercado crean <strong>un</strong>a<br />

organización que conducirá posteriorm<strong>en</strong>te al crecimi<strong>en</strong>to económico y que asegurará <strong>un</strong>a<br />

distribución espacial a<strong>de</strong>cuada al empleo.<br />

El <strong>de</strong>sarrollista, ti<strong>en</strong>e como propósito interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico<br />

y evolución espacial, contro<strong>la</strong>r el proceso y dirigir los cambios hacia <strong>un</strong>a estructura<br />

espacial más a<strong>de</strong>cuada.<br />

La refutación a estas teorías y formas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to se inicia <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los<br />

set<strong>en</strong>ta. Se <strong>de</strong>secha el espacialismo y se comi<strong>en</strong>za a prestar más at<strong>en</strong>ción a los procesos<br />

sociales. Aparec<strong>en</strong> dos corri<strong>en</strong>tes que resum<strong>en</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias actuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

regional: <strong>la</strong> contestataria que afirma que <strong>la</strong>s configuraciones espaciales son producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones sociales y <strong>la</strong> alternativa, que <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za el interés hacia los actores <strong>de</strong>l proceso.<br />

2


La breve síntesis sobre <strong>la</strong> evolución que ha t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> teoría espacial y su incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación regional <strong>de</strong>muestra el esfuerzo realizado <strong>para</strong> alcanzar <strong>un</strong> conocimi<strong>en</strong>to más<br />

prof<strong>un</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes. Sin embargo, el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas espaciales se<br />

ha asociado más al análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> localización y economía espacial que al <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

espacial.<br />

Los factores sistémicos estudiados han sido <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> espacio, <strong>la</strong>s indivisibilida<strong>de</strong>s y<br />

economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>, los costos <strong>de</strong> transporte y com<strong>un</strong>icación, <strong>la</strong>s economías externas, <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>seconomías. Pero el espacio no es <strong>un</strong> concepto abstracto, sino que es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

trama <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones visibles o no establecidas <strong>en</strong> él, por lo que pue<strong>de</strong> ayudar a explicar<br />

alg<strong>un</strong>os problemas que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> región, al poseer elem<strong>en</strong>tos sinérgicos que pued<strong>en</strong><br />

contribuir al cambio.<br />

Este <strong><strong>en</strong>foque</strong> está d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> Geografía se d<strong>en</strong>omina f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>ológica o<br />

exist<strong>en</strong>cialista, que surge <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong>l set<strong>en</strong>ta, como <strong>un</strong>a reacción al espacialismo y el<br />

economicismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Geografía cuantitativa.<br />

Hoy se reconoce <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras históricas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

intertemporales, como también <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>ciadas que<br />

influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el accionar <strong>de</strong> los grupos sociales.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> reseña <strong>de</strong> "mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> organización espacial" <strong>de</strong>muestra el escaso conocimi<strong>en</strong>to<br />

que existe <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones espaciales, <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que<br />

se originan y <strong>de</strong> los mecanismos que subyac<strong>en</strong> <strong>en</strong> su evolución, temas <strong>en</strong> los cuales los<br />

circuitos geoeconómicos pued<strong>en</strong> ayudar a su interpretación.<br />

Principios rectores seleccionados<br />

No se adhiere a <strong>un</strong>a corri<strong>en</strong>te teórica <strong>de</strong>terminada, sino que se trata <strong>de</strong> rescatar <strong>de</strong> cada <strong>un</strong>a<br />

<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s aquellos conceptos básicos que se consi<strong>de</strong>ran importantes. Se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

convicción <strong>de</strong> que exist<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones recíprocas y <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>tre el<br />

crecimi<strong>en</strong>to económico, <strong>la</strong> organización sociopolítica y <strong>la</strong> evolución espacial que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong><br />

el todo: <strong>la</strong> Región. En consecu<strong>en</strong>cia:<br />

*Las configuraciones espaciales no pued<strong>en</strong> ser resultado <strong>de</strong>l f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras sociales. Son producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad con su medio con el<br />

cual forman <strong>un</strong> todo, por lo tanto también a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s "formas" se pued<strong>en</strong> llegar a <strong>de</strong>finir<br />

<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones implícitas.<br />

*Es <strong>la</strong> sociedad <strong>la</strong> que establece los valores <strong>de</strong> los objetos geográficos y el conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong><br />

normas que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>un</strong>a forma <strong>de</strong> organización <strong>de</strong>terminada. El espacio o territorio no<br />

<strong>de</strong>termina lo social pero sí influye <strong>en</strong> él. Las socieda<strong>de</strong>s son distintas <strong>de</strong> acuerdo a<br />

condicionantes históricas-culturales y ambi<strong>en</strong>tales.<br />

*No se acepta <strong>para</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones espaciales, ni el espacialismo puro,<br />

ni <strong>la</strong> teoría social pura. Ambos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran interre<strong>la</strong>cionados <strong>en</strong>tre sí.<br />

3


*A través <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los preconcebidos o <strong>la</strong> teoría económica espacial no pued<strong>en</strong> explicarse<br />

<strong>la</strong>s transformaciones producidas.<br />

*Lo importante <strong>de</strong> <strong>un</strong> área geográfica no es el ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos físicos, sino <strong>la</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> los procesos económicos y sociales que <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s,<br />

int<strong>en</strong>sidad y forma <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones visibles a través <strong>de</strong> <strong>un</strong>a mal<strong>la</strong> localizada <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s.<br />

*Los procesos temporales ayudan a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los inductivos que int<strong>en</strong>tan<br />

reconstruir y explicar <strong>la</strong> <strong>realidad</strong> tal como se pres<strong>en</strong>ta.<br />

*Si bi<strong>en</strong> no se pue<strong>de</strong> estudiar el todo, tampoco se pue<strong>de</strong> privilegiar <strong>un</strong>a parte o aspecto,<br />

porque así no se ti<strong>en</strong>e i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> complejidad e interacción.<br />

*La trama <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones visualizada a través <strong>de</strong> los flujos g<strong>en</strong>erados, pue<strong>de</strong> ayudar a<br />

interpretar <strong>la</strong> <strong>realidad</strong>, por eso se acepta <strong>un</strong>a visión sistémica cuyo eje f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal son los<br />

circuitos económicos.<br />

F<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición adoptada<br />

Los conceptos básicos <strong>en</strong><strong>un</strong>ciados <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>un</strong>a nueva manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>carar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong><br />

vista teórico-metodológico, el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización territorial. Su elección no ha sido<br />

por azar, sino que es producto <strong>de</strong> <strong>un</strong>a prof<strong>un</strong>da reflexión sobre los principios filosóficos,<br />

lógicos y racionales que guian <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> investigaciones .<br />

Siempre se buscó el nexo <strong>en</strong>tre el accionar <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes ag<strong>en</strong>tes o grupos sociales y <strong>la</strong>s<br />

formas <strong>de</strong> organización resultantes, evaluándose perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te los <strong>para</strong>digmas<br />

teóricos y los pasos metodológicos dados.<br />

A nivel microregional se trató <strong>de</strong> cotejar el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sujetos sociales <strong>en</strong><br />

distintos ámbitos, el rural y el urbano; como así también <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar los factores<br />

condicionantes que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> dichos espacios.<br />

Se llegó así a comprobar que <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> no solo <strong>de</strong>l<br />

tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación y tipo <strong>de</strong> cultivo, sino <strong>de</strong> su equilibrio interno y forma <strong>de</strong><br />

articu<strong>la</strong>ción con el sistema global, lo que indudablem<strong>en</strong>te influye <strong>en</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciada<br />

valorización <strong>de</strong>l espacio.<br />

El paso sigui<strong>en</strong>te fue prof<strong>un</strong>dizar <strong>en</strong> los mecanismos concretos que adopta <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l valor g<strong>en</strong>erado. Para ello se <strong>de</strong>terminó <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s<br />

productivas, los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> comercialización, y los <strong>de</strong> consumo, y <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> el uso <strong>de</strong>l suelo.<br />

Al <strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañar <strong>la</strong>s causas estructurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual organización <strong>de</strong>l espacio<br />

geoeconómico, se pudo <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong> proceso <strong>de</strong> transformación que no<br />

logra consolidarse <strong>de</strong>bido al apego a tradicionales técnicas <strong>de</strong> cultivo. En consecu<strong>en</strong>cia lo<br />

social actúa <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas territoriales .<br />

4


Con el propósito <strong>de</strong> establecer si <strong>la</strong>s pautas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to variaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, y <strong>en</strong><br />

f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> qué lo hacían, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron, j<strong>un</strong>to con otros especialistas, dos temas que se<br />

consi<strong>de</strong>ran f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong>l impacto que<br />

ocasionan: el <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> tierras y el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones industriales <strong>para</strong> establecerse <strong>en</strong><br />

<strong>un</strong> <strong>de</strong>terminado lugar.<br />

La conclusión fue que <strong>la</strong> industria ejerce <strong>un</strong>a marcada influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estructura productiva, como así también <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad y el campo. Su emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> maximizar <strong>la</strong>s ganancias, aprovechando todas <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas<br />

posibles. No se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s características que reúne el lugar, sino <strong>la</strong> distancia a los<br />

factores productivos.<br />

Una vez id<strong>en</strong>tificadas <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones establecidas a esca<strong>la</strong> local, se amplió el estudio a<br />

nivel regional. El propósito fue establecer si los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os observados, formaban parte<br />

<strong>de</strong> procesos mayores, o qué vincu<strong>la</strong>ciones se establecían <strong>en</strong>tre los distintos espacios que<br />

conforman <strong>un</strong>a región, y <strong>de</strong> éstos con el resto <strong>de</strong> sus regiones.<br />

Se llega a comprobar que el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los circuitos productivos, <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> el<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to actual <strong>de</strong>l sistema regional, don<strong>de</strong> no hay igual participación<br />

<strong>de</strong> todo el espacio. Estos ac<strong>en</strong>túan los <strong>de</strong>sequilibrios espaciales resultantes, si<strong>en</strong>do visible<br />

procesos como los <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración a nivel <strong>de</strong> los principales c<strong>en</strong>tros abastecedores,<br />

inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada espacio, interconexión <strong>en</strong>tre áreas difer<strong>en</strong>ciadas y<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> insumos, los que son resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />

propias <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo adoptado.<br />

Las modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ocupación han sido difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo impuestas <strong>en</strong> el país y <strong>en</strong> América Latina, dando lugar a <strong>un</strong>a organización<br />

territorial particu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones establecidas <strong>en</strong>tre el medio natural y el<br />

tipo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das.<br />

Avanzando <strong>un</strong> poco más <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática, se comi<strong>en</strong>za a prof<strong>un</strong>dizar <strong>en</strong> el tema<br />

medioambi<strong>en</strong>tal, ya que <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> organización territorial ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. El tema a investigar es <strong>la</strong> "informalidad",<br />

como parte <strong>de</strong> <strong>un</strong> mercado <strong>la</strong>boral no visible pero posible <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

expresión que surge <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción Sociedad-Naturaleza.<br />

En todos estas investigaciones se manifiestan formas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>ciadas,<br />

procesos que se visualizan <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización particu<strong>la</strong>r que adopta cada lugar, <strong>un</strong>a trama<br />

<strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones que es necesario interpretar a través <strong>de</strong>l tiempo...<br />

Conclusiones obt<strong>en</strong>idas<br />

Las consi<strong>de</strong>raciones realizadas han puesto <strong>de</strong> relieve que es necesario partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

observación y <strong>de</strong>jar que los hechos habl<strong>en</strong> por sí mismos, <strong>para</strong> <strong>de</strong>spués realizar <strong>un</strong>a<br />

infer<strong>en</strong>cia inductiva. Esto permitirá av<strong>en</strong>turar predicciones y aceptar riesgos f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tados<br />

<strong>en</strong> ciertos supuestos, pero que <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva contribuirán a <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

teoría todavía incompleta, al análisis más ajustado <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática p<strong>la</strong>nteada y a <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> propuestas más acertadas.<br />

5


Pero <strong>la</strong> inducción exige <strong>de</strong> metodologías que permitan captar <strong>la</strong> <strong>realidad</strong> <strong>en</strong> toda su<br />

complejidad. Una forma <strong>de</strong> hacerlo, como se ha m<strong>en</strong>cionado, es a través <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> los<br />

circuitos geoeconómicos porque ayudan a <strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los<br />

elem<strong>en</strong>tos estructurales y coy<strong>un</strong>turales, estáticos y dinámicos que id<strong>en</strong>tifican a <strong>un</strong> lugar y<br />

se visualizan <strong>en</strong> <strong>un</strong>a forma <strong>de</strong> organización territorial <strong>de</strong>terminada, que adopta<br />

condiciones medioambi<strong>en</strong>tales particu<strong>la</strong>res.<br />

.<br />

Esto pone <strong>de</strong> relieve <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ampliar el espectro, id<strong>en</strong>tificando ag<strong>en</strong>tes,<br />

activida<strong>de</strong>s, territorios y procesos con el propósito <strong>de</strong> observar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />

espontáneas <strong>para</strong> tratar <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> el sistema y <strong>para</strong> alterar su f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> pro<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>a imag<strong>en</strong> objetivo.<br />

Solo así se podrían diseñar nuevas políticas que responda a <strong>la</strong>s reales <strong>de</strong>mandas exist<strong>en</strong>tes<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales se t<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el dón<strong>de</strong> y el qui<strong>en</strong>es, única manera <strong>de</strong> lograr <strong>un</strong>a<br />

redistribución económica y social más equitativa.<br />

Este <strong><strong>en</strong>foque</strong> repres<strong>en</strong>ta <strong>un</strong> <strong>de</strong>safío, pero se estima que pue<strong>de</strong> contribuir al <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> los estudios espaciales y ayudar <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda constante <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

interpretación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a <strong>realidad</strong> caracterizada por su diversidad y heterog<strong>en</strong>eidad.<br />

6


Bibliografía<br />

Bray,S. "Consi<strong>de</strong>raciones sobre el método <strong>de</strong> interpretación f<strong>un</strong>cionalista <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Geografía", <strong>en</strong> Boletín Geografía Teorética, Río C<strong>la</strong>ro, Brasil, 10(20):33-43, 1980.<br />

Burton,I. "La revolución cuantitativa y <strong>la</strong> geografía Teorética", <strong>en</strong> Boletín <strong>de</strong> Geografía<br />

Teorética, 7(13):, 1977, p.73.<br />

Co<strong>la</strong>ntuono,M.y Saint-Lary,B. "Consi<strong>de</strong>raciones acerca <strong>de</strong> nuevas aproximaciones al<br />

análisis regional", <strong>en</strong> II Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> geógrafos <strong>de</strong> América Latina, vol.V, 1989.<br />

Coraggio, J.L."Las bases teóricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación regional <strong>en</strong> América Latina (<strong>un</strong><br />

<strong><strong>en</strong>foque</strong> crítico)", <strong>en</strong> Demografía y economía, México, Vol.XIV, No.2, 1980.<br />

Coraggio,J.L. "Territorios <strong>en</strong> transición. Crítica a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación regional <strong>en</strong> América<br />

Latina". Quito, Ciudad, 1987.<br />

De Mattos, C." Paradigmas, mo<strong>de</strong>los y estrategias <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>la</strong>tinoamericana <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación regional". Santiago <strong>de</strong> Chile, ILPES, Docum<strong>en</strong>to CPRD-D/88.<br />

Friedmann,J.y Weaver,C. "Territorio y f<strong>un</strong>ción". Madrid, Instituto <strong>de</strong> administración<br />

Local, 1981.<br />

Gudiño <strong>de</strong> Muñoz,M.E. "Propuesta <strong>para</strong> <strong>la</strong> reactivación <strong>de</strong>l espacio <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

embalse El Carrizal", beca <strong>de</strong> iniciación, CONICET, M<strong>en</strong>doza, 1981-1983.<br />

Gudiño <strong>de</strong> Muñoz, M.E. "El valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> variable agua <strong>en</strong> los proyectos <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

urbano-rural integrados", beca <strong>de</strong> perfeccionami<strong>en</strong>to, CONICET, M<strong>en</strong>doza, 1983-1985.<br />

Gudiño <strong>de</strong> Muñoz,M.E. "Revalorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía campesina:instrum<strong>en</strong>to activo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to territorial,<strong>en</strong> regiones áridas",<br />

beca <strong>de</strong> formación superior, CONICET, M<strong>en</strong>doza, 1985-1987.<br />

Gudiño <strong>de</strong> Muñoz,M.E. "El manejo <strong>de</strong>l agua <strong>en</strong> <strong>la</strong>s explotaciones agríco<strong>la</strong>s periurbanas<br />

(Oasis <strong>de</strong>l río M<strong>en</strong>doza-Arg<strong>en</strong>tina)", <strong>en</strong> Contribuciones Ci<strong>en</strong>tíficas, XLVII Semana <strong>de</strong><br />

Geografía, Sociedad <strong>de</strong> Estudios Geográficos, M<strong>en</strong>doza, 1985.<br />

Gudiño <strong>de</strong> Muñoz, M.E. "El circuito agrario periurbano. Oasis <strong>de</strong>l río M<strong>en</strong>doza,<br />

Rca.Arg<strong>en</strong>tina", <strong>en</strong> XI Congreso Nacional <strong>de</strong> Geografía y II Jornadas <strong>de</strong> Cartografía<br />

Temática, Universidad Católica <strong>de</strong> Val<strong>para</strong>íso, Val<strong>para</strong>íso, octubre, 1989.<br />

Gudiño <strong>de</strong> Muñoz, M.E. "Posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> expansión económica a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> valorización<br />

<strong>de</strong> <strong>nuevo</strong>s espacios <strong>de</strong>l territorio m<strong>en</strong>docino", <strong>en</strong> Contribuciones Ci<strong>en</strong>tíficas, Congreso<br />

Nacional <strong>de</strong> Geografía, L Semana <strong>de</strong> Geografía, Sociedad Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> Estudios<br />

Geográficos, Bu<strong>en</strong>os Aires, 1988, pp. 179-191, 5 fig.<br />

7


Gudiño <strong>de</strong> Muñoz, M.E. "Reflexiones sobre el sub<strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong>tinoamericano y su<br />

expresión territorial", <strong>en</strong> <strong>la</strong> "Confer<strong>en</strong>cia sobre Cuestiones Regionales y Movimi<strong>en</strong>tos<br />

Sociales <strong>en</strong> el Tercer M<strong>un</strong>do", Universidad <strong>de</strong> San Pablo, Brasil, Julio 1991, 20 pág., 2 fig.<br />

Gudiño <strong>de</strong> Muñoz,M.E. "Las re<strong>la</strong>ciones sociales <strong>de</strong> producción y <strong>la</strong>s configuraciónes<br />

espaciales que adoptan". M<strong>en</strong>doza, 1992.(mimeo).<br />

Gudiño <strong>de</strong> Muñoz, M. y Valpreda, C. "La incorporación <strong>de</strong> nuevas tierras urbanas <strong>en</strong><br />

zonas <strong>de</strong> oasis:el caso <strong>de</strong>l Gran M<strong>en</strong>doza", <strong>en</strong> Simposio Internacional sobre áreas<br />

escasam<strong>en</strong>te pob<strong>la</strong>das <strong>en</strong> América Latina: Problemas socioeconómicos y dinámica<br />

regional". Universidad Nacional <strong>de</strong>l Comahue, Neuquén, diciembre 1990.(Correspon<strong>de</strong><br />

el 50% <strong>de</strong> su e<strong>la</strong>boración).<br />

Gudiño <strong>de</strong> Muñoz, M. y Acquaviva <strong>de</strong> David,L. "La importancia <strong>de</strong>l factor locacional <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción, evaluación y puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> proyectos industriales", <strong>en</strong> <strong>la</strong> III<br />

Jornadas <strong>de</strong> Proyectos Industriales y I <strong>de</strong> Proyectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo . UNC, M<strong>en</strong>doza, Noviembre<br />

1990.(Correspon<strong>de</strong> el 50% <strong>de</strong> su e<strong>la</strong>boración).<br />

Hermans<strong>en</strong>,T. "La organización espacial y el <strong>de</strong>sarrollo económico. El alcance y <strong>la</strong> tarea<br />

<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to espacial", <strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>to CPRD- D/2, Programa <strong>de</strong> Capacitación,<br />

ILPES-CEPAL, Sgo.<strong>de</strong> Chile, 1977.<br />

Matus, C. "Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación situacional". Caracas, IVEPLAN, cap.III, 1984.<br />

Milton Santos. "Espacio y método". San Pablo, Nobel, 1988.<br />

Rofman,A. "Subsistemas espaciales y circuitos <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>ción regional", <strong>en</strong><br />

Rev.Interamericana <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación, vol.XVIII, No.70, SIAP, j<strong>un</strong>io, 1984.<br />

Seminario sobre <strong>la</strong> Cuestión Regional <strong>en</strong> América Latina. Conclusiones g<strong>en</strong>erales. México,<br />

SIAP, 1978.<br />

8

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!