24.01.2014 Views

Guía de Atención al Nacimiento y la Lactancia Materna para ...

Guía de Atención al Nacimiento y la Lactancia Materna para ...

Guía de Atención al Nacimiento y la Lactancia Materna para ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Guía <strong>de</strong> Actuación<br />

en el<br />

<strong>Nacimiento</strong><br />

y <strong>la</strong><br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

<strong>para</strong> profesion<strong>al</strong>es sanitarios


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

2


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Guía <strong>de</strong> Actuación<br />

en el <strong>Nacimiento</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

<strong>para</strong> profesion<strong>al</strong>es sanitarios<br />

Madrid 2011<br />

© Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y Centros <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong><br />

Atención Primaria<br />

Avda. De Córdoba s/n<br />

28041 Madrid<br />

Como nombrar este documento:<br />

Guía <strong>de</strong> Actuación en el <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> profesion<strong>al</strong>es<br />

sanitarios. Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y Centros <strong>de</strong><br />

S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Atención Primaria. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid. 2011<br />

Ésta Guía ha sido e<strong>la</strong>borada por el Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong>l Hospit<strong>al</strong> 12<br />

<strong>de</strong> Octubre y Centros <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Atención Primaria y subgrupos <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong><br />

ambos niveles asistenci<strong>al</strong>es <strong>para</strong> los distintos capítulos.<br />

3


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Coordinación<br />

- Agui<strong>la</strong>r Ortega, Juana Mª<br />

Coordinadora <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> Hospit<strong>al</strong> 12 Octubre.<br />

Consultora certificada IBCLC<br />

- Alba Romero, Concepción <strong>de</strong><br />

Neonatóloga, IBCLC<br />

- García López, Montserrat<br />

Subdirectora Enfermería Atención Primaria Área 11 S<strong>al</strong>ud<br />

- Pose Becerra, Clotil<strong>de</strong><br />

Subdirectora Hospit<strong>al</strong> 12 Octubre<br />

Coordinadora Comité <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> Área 11 S<strong>al</strong>ud<br />

Autores<br />

- Agui<strong>la</strong>r Ortega Juana Mª. _Enfermera, Consultora <strong>Lactancia</strong> IBCLC<br />

- Alba Romero Concepción <strong>de</strong>. _Neonatóloga. Consultora <strong>Lactancia</strong> IBCLC<br />

- Álvarez Barrientos Eva. _Enfermera p<strong>la</strong>nta maternidad, hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Álvarez García Ana Isabel. _Enfermera, Centro S<strong>al</strong>ud Ciudad <strong>de</strong> los Ángeles<br />

- Aragón Morante Cecilia. _Matrona Centro S<strong>al</strong>ud Guayaba<br />

- Belda Hofheinz Silvia. _Pediatra, REA/CIP Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Cobos Hinoj<strong>al</strong>, Dolores. _Enfermera, Cirugía Infantil Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- De <strong>la</strong> Fuente García Amparo. _Pediatra, Centro S<strong>al</strong>ud San Andrés<br />

- Fernán<strong>de</strong>z López, Mª Carmen._Pediatra, Centro S<strong>al</strong>ud San Martín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vega<br />

- García López, Montserrat. _Enfermera, Subdirectora Enfermería A. Primaria<br />

- García Pagán, Remedios. _Enfermera, Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- García Rebol<strong>la</strong>r, Carmen._Pediatra, Centro S<strong>al</strong>ud Las C<strong>al</strong>esas<br />

- Gerbeau Bettina. _Monitora Grupos Apoyo (LLL), Consultora IBCLC<br />

- Jardón Huete, C<strong>la</strong>ra. _Matrona, Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- López Martínez Ana. _Matrona, Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- López René, Remedios. _Matrona, Centro S<strong>al</strong>ud Legazpi<br />

- Lucas Martínez, Concepción._Matrona, Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Magaz Pi<strong>la</strong>r Patricia. _Auxiliar Enfermería neonatología, hospit<strong>al</strong> 12 Octubre<br />

- Merinero Lobo Mª Carmen. _Enfermera p<strong>la</strong>nta maternidad, hospit<strong>al</strong> 12 Octubre<br />

- Montañez Quero Mª Dolores. _Ginecóloga, hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Muñoz Delgado, Félix._Enfermero. Centro S<strong>al</strong>ud San Andrés<br />

- Olivares López Teresa. _Matrona, Centro S<strong>al</strong>ud Orcasitas<br />

- Olmos Díaz, Ana Isabel. _Enfermera, Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Padil<strong>la</strong> Esteban, Mª Luisa._Pediatra, Centro S<strong>al</strong>ud Orcasur<br />

- P<strong>al</strong>omino Sánchez, Laura. _Auxiliar <strong>de</strong> Enfermería, Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Pérez Gran<strong>de</strong>, Mª Carmen. _Neonatóloga, Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Pose Becerra Clotil<strong>de</strong>. _Enfermera, Supervisora Área M.I. Hospit<strong>al</strong> 12 Octubre<br />

- Prados Quemada Soledad. _Matrona, Hospit<strong>al</strong> 12 Octubre<br />

- Rasero Barragán, Josefa. _ Auxiliar <strong>de</strong> Enfermería, Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Rincón Parra Cristina. _Enfermera p<strong>la</strong>nta pediatría, hospit<strong>al</strong> 12 Octubre<br />

- Rosado López Asunción. _Médico familia, Centro S<strong>al</strong>ud San Andrés<br />

- Sánchez Álvaro Azucena. _Matrona, Centro S<strong>al</strong>ud Imperi<strong>al</strong><br />

- Sánchez Pablo Mª Rosario. _Enfermera, Centro S<strong>al</strong>ud Orcasitas<br />

- Trenado Dean, Rosario. _Auxiliar Enfermería Maternidad Hospit<strong>al</strong> 12 Octubre<br />

- Yustas Luengo, Ana. _Matrona, Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

4


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Apoyo técnico y metodológico<br />

- Domínguez Bidagor, Julia<br />

Unidad <strong>de</strong> C<strong>al</strong>idad.<br />

Área 11 Atención Primaria<br />

- Durá Jiménez, Mª José<br />

Supervisora Área C<strong>al</strong>idad<br />

Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Ruiz López, Pedro<br />

Coordinador Unidad <strong>de</strong> C<strong>al</strong>idad<br />

Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

Revisores expertos<br />

- Baeza Fontán, Carme<strong>la</strong><br />

Médico <strong>de</strong> Familia, IBCLC<br />

- P<strong>al</strong>lás Alonso, Carmen Rosa<br />

Jefe <strong>de</strong> Servicio <strong>de</strong> Neonatología <strong>de</strong>l Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

Miembro <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> AEP<br />

Revisión interna<br />

- <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fuente García, Amparo<br />

Pediatra Centro S<strong>al</strong>ud San Andrés<br />

- Gerbeau, Bettina<br />

Monitora Grupos Apoyo (LLL), Consultora IBCLC<br />

Centros, servicios y unida<strong>de</strong>s participantes<br />

- Dirección Atención Primaria y Especi<strong>al</strong>izada<br />

- Unidad <strong>de</strong> C<strong>al</strong>idad Atención Primaria y Especi<strong>al</strong>izada<br />

- Centro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud San Andrés<br />

- Centro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Ciudad <strong>de</strong> los Ángeles<br />

- Centro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Gener<strong>al</strong> Ricardos<br />

- Centro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Guayaba<br />

- Centro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Imperi<strong>al</strong><br />

- Centro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Legazpi<br />

- Centro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Orcasitas<br />

- Centro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Orcasur<br />

- Centro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud San Martín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vega<br />

- Servicio <strong>de</strong> Neonatología. Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Servicio <strong>de</strong> Ginecología. Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Maternidad. Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Unidad <strong>de</strong> Paritorio y educación Matern<strong>al</strong>. Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Unidad <strong>de</strong> Reanimación Obstétrico Ginecológica. Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre<br />

- Consultas <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Familia <strong>de</strong> Atención Primaria<br />

- Consultas <strong>de</strong> Pediatría <strong>de</strong> Atención Primaria<br />

- Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Control Prenat<strong>al</strong><br />

5


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Usuarios a los que va dirigido<br />

- Auxiliares <strong>de</strong> Enfermería<br />

- Enfermeras<br />

- Matronas<br />

- Médicos <strong>de</strong> Familia<br />

- Pediatras<br />

- Médicos Especi<strong>al</strong>istas<br />

- Obstetras y ginecólogos<br />

- Trabajadores Soci<strong>al</strong>es<br />

Pob<strong>la</strong>ción diana<br />

Mujeres embarazadas, puérperas, criaturas y familias.<br />

6


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Índice<br />

Página<br />

Introducción 9<br />

Objetivos Gener<strong>al</strong> y Específicos 15<br />

Evi<strong>de</strong>ncia Científica 17<br />

Referencias Bibliográficas Gener<strong>al</strong>es 18<br />

Capítulo 1. Atención Prenat<strong>al</strong> 21<br />

1.1 Introducción 23<br />

1.2 Objetivos 24<br />

1.3 P<strong>la</strong>n asistenci<strong>al</strong> 25<br />

1.4 Referencias bibliográficas 29<br />

1.5 Anexos 31<br />

Capítulo 2. Parto y Puerperio inmediato 41<br />

2.1 Introducción 43<br />

2.2 Objetivos 43<br />

2.3 P<strong>la</strong>n asistenci<strong>al</strong> 45<br />

2.4 Referencias bibliográficas 57<br />

2.5 Anexos 59<br />

Capítulo 3. Atención Postnat<strong>al</strong>. 1ª Visita a consulta Atención Primaria.<br />

Seguimiento en Atención Primaria a partir <strong>de</strong>l mes <strong>de</strong> vida.<br />

Asistencia en Atención Primaria. 117<br />

3.1 Introducción 119<br />

3.2 Objetivos 119<br />

3.3 P<strong>la</strong>n asistenci<strong>al</strong> 121<br />

3.4 Referencias bibliográficas 130<br />

3.5 Anexos 135<br />

Algoritmo <strong>de</strong> actuación 149<br />

Criterios <strong>de</strong> Ev<strong>al</strong>uación e indicadores <strong>de</strong> C<strong>al</strong>idad 150<br />

Definición <strong>de</strong> Conceptos 151<br />

Lista <strong>de</strong> abreviaturas 152<br />

Apéndices 155<br />

I. Norma <strong>de</strong> política Institucion<strong>al</strong> sobre <strong>la</strong>ctancia. 157<br />

II. Legis<strong>la</strong>ción y <strong>Lactancia</strong>. 161<br />

III. Trabajo y <strong>Lactancia</strong> 165<br />

IV. Grupos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia y consultoras en <strong>la</strong>ctancia. 169<br />

V. Código Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> Sucedáneos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna. 171<br />

7


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

8


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Introducción<br />

La <strong>la</strong>ctancia materna es <strong>la</strong> mejor forma <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentar a niños y niñas en <strong>la</strong>s<br />

primeras etapas <strong>de</strong> su vida, incluidos los prematuros, gemelos y niños enfermos,<br />

s<strong>al</strong>vo rarísimas excepciones y no tiene sustituto 1, (OMS/UNICEF), presentando<br />

innumerables ventajas a corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>para</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud física y emocion<strong>al</strong><br />

tanto <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante como <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre. Esta es una afirmación unánime, <strong>de</strong> ámbito<br />

glob<strong>al</strong>, av<strong>al</strong>ada por <strong>la</strong> comunidad científica mundi<strong>al</strong> 2, 3 .<br />

El amamantamiento exclusivo los primeros seis meses, complementado <strong>de</strong><br />

forma gradu<strong>al</strong> con otros <strong>al</strong>imentos hasta el año y como complemento hasta los<br />

dos años <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l niño/a o hasta que <strong>la</strong> madre y el hijo/a quieran, aporta<br />

nutrientes, anticuerpos y sustancias biológicamente activas, que favorecen el<br />

crecimiento y el <strong>de</strong>sarrollo inmunológico <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante. Así mismo se ha<br />

<strong>de</strong>mostrado que disminuye el riesgo <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer enfermeda<strong>de</strong>s agudas y<br />

crónicas y favorece el <strong>de</strong>sarrollo cognitivo durante <strong>la</strong> infancia, prolongándose<br />

dichos beneficios en <strong>la</strong> edad adulta 2,4 .<br />

La <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> (en a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte LM) también es beneficiosa <strong>para</strong> <strong>la</strong> madre,<br />

favoreciendo <strong>la</strong> contracción uterina, disminuyendo el sangrado tras el parto,<br />

inhibiendo <strong>la</strong> ovu<strong>la</strong>ción y como consecuencia como anticonceptivo, así mismo<br />

disminuye el riesgo <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer cáncer <strong>de</strong> útero y mama 4,5 .<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista psicológico <strong>la</strong> LM, favorece el establecimiento <strong>de</strong>l<br />

vínculo afectivo madre/hijo. El contacto piel con piel propiciado por el<br />

amamantamiento, proporciona <strong>al</strong> niño/a sentimientos <strong>de</strong> seguridad y c<strong>al</strong>or 6 .<br />

La sociedad también se beneficia <strong>de</strong> esta forma <strong>de</strong> crianza. El amamantamiento<br />

natur<strong>al</strong> es una fuente <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación económica y ecológica y disminuye el<br />

gasto sanitario, por una menor frecuentación <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes a los servicios <strong>de</strong><br />

s<strong>al</strong>ud y un menor absentismo <strong>la</strong>bor<strong>al</strong> <strong>de</strong> los progenitores por enfermedad <strong>de</strong> su<br />

hijo 7,8 .<br />

A pesar <strong>de</strong> éstas evi<strong>de</strong>ncias, según <strong>la</strong> OMS, existe una baja tasa <strong>de</strong> LM y un<br />

abandono temprano <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

La <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> es compatible con <strong>la</strong> sociedad mo<strong>de</strong>rna e industri<strong>al</strong>izada.<br />

Para ello es necesario que se promueva una sensibilización soci<strong>al</strong> a<strong>de</strong>cuada a<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres y los niños y el apoyo necesario. La transmisión<br />

<strong>de</strong>l amamantamiento como una experiencia positiva también contribuye a <strong>la</strong><br />

recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>, creando patrones <strong>de</strong> conducta<br />

intergeneracion<strong>al</strong>es.<br />

Conscientes <strong>de</strong> ello, diversas asociaciones <strong>de</strong>dican sus esfuerzos y recursos a<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>fensa, apoyo y ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>, así como instituciones públicas<br />

creando leyes y adaptando reg<strong>la</strong>mentaciones vigentes.<br />

En 1981 <strong>la</strong> OMS aprueba el l<strong>la</strong>mado Código Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

Comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> Sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Leche <strong>Materna</strong> 9 , el cu<strong>al</strong> prohíbe <strong>la</strong><br />

publicidad <strong>de</strong> sucedáneos, donaciones <strong>de</strong> muestras a madres o embarazadas,<br />

imágenes y fotos <strong>de</strong> bebés que i<strong>de</strong><strong>al</strong>icen <strong>la</strong> leche artifici<strong>al</strong>, entre otros. El<br />

gobierno español se adhirió 12 años más tar<strong>de</strong> a éste código por medio <strong>de</strong>l RD<br />

1408/92 en BOE 13.01.93.<br />

A fin<strong>al</strong>es <strong>de</strong>l siglo XX, OMS y UNICEF, conscientes <strong>de</strong>l grave problema <strong>de</strong><br />

S<strong>al</strong>ud Pública que suponía el progresivo abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

materna a nivel mundi<strong>al</strong>, e<strong>la</strong>boran un documento sobre “Protección, Promoción y<br />

9


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> Natur<strong>al</strong>. La función especi<strong>al</strong> <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

maternidad” 10 . Este documento contiene los “Diez pasos hacia una feliz <strong>la</strong>ctancia<br />

natur<strong>al</strong>” que engloban <strong>la</strong>s acciones que <strong>de</strong>ben llevarse a cabo <strong>para</strong> apoyar <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el período prenat<strong>al</strong>, continuando en el neonat<strong>al</strong> inmediato en <strong>la</strong>s<br />

maternida<strong>de</strong>s, y tras el <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria a través <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> atención<br />

primaria y los grupos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> LM. En Florencia, en 1990, <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong><br />

Innocenti 6 adoptada en <strong>la</strong> reunión conjunta OMS-UNICEF 11 y aprobada por <strong>la</strong><br />

Asamblea Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud en 1991 12 , hace un l<strong>la</strong>mamiento a los gobiernos<br />

<strong>de</strong> todo el mundo <strong>para</strong> su apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna.<br />

En <strong>la</strong> actu<strong>al</strong>idad, <strong>la</strong> Protección, Promoción y Apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> LM es una prioridad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud Pública en toda Europa 7.<br />

Los 10 Pasos hacia una Feliz <strong>Lactancia</strong> Natur<strong>al</strong>, resume <strong>la</strong>s acciones<br />

necesarias <strong>para</strong> apoyar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia en <strong>la</strong>s maternida<strong>de</strong>s:<br />

1. Disponer <strong>de</strong> una política por escrito re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> que sistemáticamente se<br />

ponga en conocimiento <strong>de</strong> todo el person<strong>al</strong> <strong>de</strong> atención <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud<br />

2. Capacitar a todo el person<strong>al</strong> <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud en <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas necesarias <strong>para</strong> aplicar esta política.<br />

3. Informar a todas <strong>la</strong>s embarazadas sobre los beneficios y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

4. Ayudar a <strong>la</strong>s madres a iniciar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia en <strong>la</strong> media hora siguiente <strong>al</strong> parto.<br />

5. Mostrar a <strong>la</strong>s madres como amamantar y cómo mantener <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia incluso si <strong>de</strong>ben<br />

se<strong>para</strong>rse <strong>de</strong> sus hijos.<br />

6. No dar a los Recién Nacidos más que <strong>la</strong> leche materna, sin ningún otro <strong>al</strong>imento o bebida,<br />

s<strong>al</strong>vo que esté médicamente indicado.<br />

7. Alojamiento conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres y los niños durante <strong>la</strong>s 24 horas <strong>de</strong>l día.<br />

8. Fomentar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> cada vez que se solicite.<br />

9. No dar tetinas o chupetes a los <strong>la</strong>ctantes <strong>al</strong>imentados <strong>al</strong> pecho.<br />

10. Fomentar el establecimiento <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> y procurar que <strong>la</strong>s<br />

madres tengan acceso a ellos a su s<strong>al</strong>ida <strong>de</strong>l hospit<strong>al</strong> o clínica.<br />

En España el Comité Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa Hospit<strong>al</strong> Amigo <strong>de</strong> los Niños<br />

(IHAN), se creó en 1995, siendo su misión fundament<strong>al</strong>, <strong>la</strong> promoción<br />

institucion<strong>al</strong>. En Septiembre <strong>de</strong> 2009 éste organismo pasa a <strong>de</strong>nominarse<br />

“Iniciativa <strong>para</strong> <strong>la</strong> Humanización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asistencia <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong><br />

<strong>Lactancia</strong>” 13.<br />

La 55 Asamblea <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS, (mayo <strong>de</strong> 2002), aprueba <strong>la</strong> Estrategia Mundi<strong>al</strong><br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> Alimentación <strong>de</strong>l Lactante y <strong>de</strong>l Niño Pequeño (EMALNP) 14 ,<br />

marcando <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> actuación que los países <strong>de</strong>ben seguir <strong>para</strong> mejorar el<br />

estado <strong>de</strong> nutrición, crecimiento y supervivencia <strong>de</strong> los niños, dirigidas<br />

fundament<strong>al</strong>mente a mejorar los índices <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia materna.<br />

En 2004, se presenta el Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea sobre <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia en Europa. Protección, promoción y apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna<br />

en Europa: P<strong>la</strong>n estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> acción 7 , documento que adapta <strong>la</strong><br />

EMALNP a <strong>la</strong> re<strong>al</strong>idad en Europa y propone acciones e intervenciones<br />

específicas que han <strong>de</strong>mostrado su eficacia.<br />

En 2005 se celebra el 15º Aniversario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Innocenti 15, y se<br />

emite un comunicado reconociendo un notable progreso en <strong>la</strong>s prácticas<br />

mundi<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante y niño pequeño, pero reconoce que <strong>la</strong>s<br />

10


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

prácticas <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación ina<strong>de</strong>cuadas continúan representando <strong>la</strong> princip<strong>al</strong><br />

amenaza <strong>para</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud y supervivencia infantil.<br />

En nuestro país, con <strong>la</strong> actu<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cartera <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong>l Sistema<br />

Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud (SNS) (RD.1030/2006 <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> septiembre), se incluye en el<br />

Anexo <strong>de</strong> Atención Primaria, <strong>la</strong> Educación Matern<strong>al</strong>, incluyendo el fomento <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> (Anexo II. 6.3.3.) y en el <strong>de</strong> Atención Especi<strong>al</strong>izada, <strong>la</strong><br />

coordinación con Atención Primaria (Anexo III. 5.3.6.)<br />

Tras <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> 2006, UNICEF y OMS dieron luz ver<strong>de</strong> a <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> los<br />

objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> IHAN y se refrendaron iniciativas que ya habían <strong>de</strong>mostrado su<br />

utilidad en <strong>la</strong> práctica.<br />

La más relevante es <strong>la</strong> Iniciativa Centros <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Amigos <strong>de</strong> los Niños 30<br />

(ICSAN), que ya está completamente imp<strong>la</strong>ntada y operativa en el Reino Unido,<br />

Canadá y Austr<strong>al</strong>ia, y en proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo en <strong>al</strong>gunos países <strong>de</strong> América<br />

<strong>de</strong>l Sur. En España un grupo <strong>de</strong> expertos con representación <strong>de</strong> todos los<br />

estamentos profesion<strong>al</strong>es trabaja sobre un proyecto en fase muy avanzada. En<br />

el caso <strong>de</strong> los Centros <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> España, han sido ellos los que han insistido<br />

<strong>de</strong> forma repetida ante <strong>la</strong> IHAN en los últimos años <strong>para</strong> que se pusiera en<br />

marcha el proyecto <strong>de</strong> acreditación en atención primaria.<br />

Los pasos propuestos <strong>para</strong> seguir en Atención Primaria son 7 y surgen <strong>de</strong> los 10<br />

pasos <strong>para</strong> una <strong>la</strong>ctancia exitosa, base <strong>de</strong> <strong>la</strong> IHAN y son:<br />

1. Tener una política <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia materna escrita comunicada <strong>de</strong> forma rutinaria a todo el<br />

person<strong>al</strong> trabajando en el centro (empleado o voluntario).<br />

2. Formar todo el person<strong>al</strong> <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud en conocimientos y herramientas necesarios <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r<br />

llevar a cabo esa política <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

3. Informar a <strong>la</strong>s embarazadas y sus familias <strong>de</strong> los beneficios y el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

materna.<br />

4. Apoyar a <strong>la</strong>s madres en el establecimiento y logro <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia materna exclusiva los<br />

primeros 6 meses <strong>de</strong> vida.<br />

5. Animar a mantener <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna mas <strong>al</strong>lá <strong>de</strong> los 6 meses con <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>imentación complementaria a<strong>de</strong>cuada.<br />

6. Proporcionar una atmósfera receptiva a <strong>la</strong>s familias que amamantan.<br />

7. Promover <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración entre el person<strong>al</strong> sanitario, grupos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia y <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

Estas directrices y recomendaciones <strong>de</strong>scritas <strong>de</strong> ámbito mundi<strong>al</strong> se completan<br />

en España con <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> Parto Norm<strong>al</strong> en el Sistema<br />

Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud 16 , aprobado en Octubre <strong>de</strong> 2007 por el Pleno <strong>de</strong>l Consejo<br />

Interterritori<strong>al</strong> <strong>de</strong>l Sistema Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. En este documento <strong>de</strong> consenso<br />

entre personas e instituciones y coordinado por el Observatorio <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Mujer <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Gener<strong>al</strong> Agencia <strong>de</strong> C<strong>al</strong>idad <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y<br />

Consumo, se p<strong>la</strong>ntea como objetivo mejorar los aspectos <strong>de</strong> c<strong>al</strong>i<strong>de</strong>z,<br />

participación y protagonismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres en el proceso <strong>de</strong>l parto, e incluye<br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> buenas prácticas basadas en <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia científica existente y en el<br />

análisis <strong>de</strong> experiencias innovadoras re<strong>la</strong>cionadas también, con <strong>la</strong> crianza<br />

natur<strong>al</strong>.<br />

11


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

En Madrid, en 2007, se publica y establece como consecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación<br />

el año anterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cartera <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong>l SNS ya mencionada, <strong>la</strong> Cartera <strong>de</strong><br />

Servicios Estandarizados, con tres servicios específicos que citan explícitamente<br />

<strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>, tanto <strong>para</strong> el fomento, promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, como <strong>la</strong><br />

necesaria v<strong>al</strong>oración funcion<strong>al</strong> en <strong>la</strong> pre<strong>para</strong>ción <strong>al</strong> parto y cuidados en el<br />

puerperio (Servicios 301, 302 y 303), así como <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> organizar grupos<br />

educativos a través <strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> EpS con Grupos (504)Y esto se mantiene en<br />

<strong>la</strong> revisión <strong>de</strong>l año 2009.<br />

Las prestaciones <strong>de</strong>finidas en <strong>la</strong> Cartera <strong>de</strong> Servicios Estandarizadas son <strong>de</strong>l<br />

equipo, con una participación multidisciplinar por parte <strong>de</strong> todos sus integrantes.<br />

Se entien<strong>de</strong> por servicio enfermero <strong>la</strong> atención prestada a los ciudadanos con el<br />

objeto <strong>de</strong> potenciar su autocuidado o <strong>de</strong> solucionar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rivadas<br />

<strong>de</strong> una <strong>al</strong>teración <strong>de</strong>l mismo, en el que <strong>la</strong> enfermera actúa como profesion<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

referencia.<br />

Estos servicios <strong>de</strong> enfermería se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ran a través <strong>de</strong> intervenciones<br />

enfermeras, <strong>la</strong>s cu<strong>al</strong>es a su vez, incluirán una serie <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s en función <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> un juicio clínico (diagnóstico médico o <strong>de</strong> enfermería), ó en <strong>la</strong><br />

búsqueda <strong>de</strong>l mismo. Activida<strong>de</strong>s t<strong>al</strong>es como: manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción y/o apoyo<br />

a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna; manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación<br />

complementaria. La re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> diagnósticos enfermeros sobre <strong>Lactancia</strong><br />

materna eficaz, Conductas generadoras <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud<br />

Así mismo, en esta etapa <strong>de</strong> vulnerabilidad, es relevante el trabajo sobre: el<br />

fomento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna; <strong>la</strong> mujer durante el postparto; educación <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

maternidad / paternidad; cuidados <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante / recién nacido; madres<br />

adolescentes; masaje infantil; recuperación <strong>de</strong>l suelo pélvico, etc.<br />

En 2008, <strong>la</strong> OMS, publica un nuevo documento en el que se exponen los<br />

múltiples beneficios y como <strong>la</strong> ayuda a <strong>la</strong>s madres pue<strong>de</strong> aumentar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

materna en todo el mundo y los riesgos que supone el uso <strong>de</strong> otro tipo <strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>imentación durante los seis primeros meses <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l niño. En éste<br />

documento se recogen 10 datos con recomendaciones y justificaciones que<br />

av<strong>al</strong>an ésta práctica 4.<br />

En Abril <strong>de</strong> 2009 <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Madrid y UNICEF firman en el Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong><br />

Octubre, un convenio <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>para</strong> promocionar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna en<br />

<strong>la</strong> Comunidad 17.<br />

En Mayo <strong>de</strong> este mismo año, el Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Política Soci<strong>al</strong>, publica<br />

un documento <strong>de</strong> Atención Hospit<strong>al</strong>aria <strong>al</strong> Parto, con estándares y<br />

recomendaciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>s maternida<strong>de</strong>s hospit<strong>al</strong>arias, entre <strong>la</strong>s que se<br />

encuentran <strong>la</strong> coordinación entre niveles asistenci<strong>al</strong>es, con <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> un<br />

Comité Multidisciplinar, disponer <strong>de</strong> Guías y protocolos, entre otros 18.<br />

En <strong>la</strong> Maternidad <strong>de</strong>l Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre se atien<strong>de</strong> en <strong>la</strong> actu<strong>al</strong>idad<br />

<strong>al</strong>re<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 6000 partos <strong>al</strong> año. Los profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong>l Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y<br />

Centros <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Atención Primaria <strong>de</strong>l Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud, siendo<br />

conocedores <strong>de</strong> los beneficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> y consi<strong>de</strong>rándo<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

Actividad Preventiva Estrel<strong>la</strong> y a muy bajo coste, creen una obligación unirse a <strong>la</strong><br />

iniciativa <strong>para</strong> <strong>la</strong> Humanización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asistencia <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong><br />

(IHAN), como elemento básico <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud y Cuidados <strong>de</strong>l binomio<br />

madre/hijo y cumplimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> Normativa vigente en <strong>la</strong> materia.<br />

12


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Estas iniciativas incluyen <strong>la</strong> observación <strong>de</strong>l <strong>al</strong> Código <strong>de</strong> Comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong><br />

Sucedáneos <strong>de</strong> Leche <strong>Materna</strong>.<br />

Por ello en Abril <strong>de</strong> 2006 se crea el Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong>l Área 11 <strong>de</strong><br />

S<strong>al</strong>ud, formado por un equipo multidisciplinar <strong>de</strong> profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> Atención<br />

Primaria y <strong>de</strong>l Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre, con el fin <strong>de</strong> unir esfuerzos y coordinar<br />

intervenciones que contribuyan a <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

natur<strong>al</strong>.<br />

Diseñar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un programa <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia en un área sanitaria,<br />

no es sencillo. Exige crear equipos multidisciplinares que redacten protocolos,<br />

establezcan procedimientos, fijen controles <strong>de</strong> c<strong>al</strong>idad, ev<strong>al</strong>úen el proceso y<br />

garanticen <strong>la</strong> continuidad. Re<strong>al</strong>izar todo este proceso sin una guía, <strong>al</strong>arga los<br />

tiempos y consume recursos materi<strong>al</strong>es y humanos.<br />

Como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones prioritarias se consi<strong>de</strong>ró <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> ésta Guía<br />

<strong>para</strong> facilitar y coordinar el trabajo <strong>de</strong> todos los profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong>l Área en lo<br />

re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>, siguiendo <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> IHAN e ICSAN.<br />

En esta Guía se establecen estándares <strong>de</strong> buenas prácticas, <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong><br />

eficacia, <strong>la</strong> eficiencia y <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones clínicas y ayudar a que los<br />

profesion<strong>al</strong>es disminuyan <strong>la</strong> variabilidad, no justificada, en su práctica y<br />

facilitando <strong>la</strong>s mejores <strong>de</strong>cisiones que contribuyan a promover, proteger y ayudar<br />

a <strong>la</strong>s madres y familias en lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> crianza. Estas recomendaciones<br />

forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estrategia Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Sexu<strong>al</strong> y Reproductiva<br />

presentada por el Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Política Soci<strong>al</strong> en octubre <strong>de</strong> 2010<br />

que en <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Reproductiva <strong>de</strong> dicha estrategia establece como<br />

objetivo gener<strong>al</strong> «Ofrecer una atención glob<strong>al</strong>, continuada, integr<strong>al</strong> y <strong>de</strong> c<strong>al</strong>idad<br />

<strong>al</strong> proceso reproductivo en el Sistema Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud, basada en el mejor<br />

conocimiento disponible, centrada en <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y circunstancias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas usuarias, y orientada a promover una vivencia humana, íntima y<br />

satisfactoria <strong>para</strong> <strong>la</strong>s mujeres, sus parejas, bebés y familia» don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más se<br />

tratan como aspectos transvers<strong>al</strong>es necesarios <strong>para</strong> completar una atención <strong>de</strong><br />

c<strong>al</strong>idad, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>la</strong><br />

coordinación institucion<strong>al</strong> y <strong>la</strong> investigación, innovación y buenas prácticas 33 .<br />

Para <strong>la</strong> ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> ésta GPC, se han tenido en cuenta los<br />

criterios <strong>de</strong>l instrumento AGREE, <strong>la</strong> herramienta más aceptada<br />

internacion<strong>al</strong>mente.<br />

13


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

14


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Objetivos<br />

Gener<strong>al</strong><br />

Incrementar <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> inicio y mantenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> LM promoviendo,<br />

protegiendo y dando apoyo a <strong>la</strong> LM <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito <strong>de</strong> Atención Primaria y<br />

Especi<strong>al</strong>izada.<br />

Específicos<br />

- Establecer recomendaciones estandarizadas y basadas en <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia,<br />

que tengan por objeto <strong>la</strong> promoción, protección y apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia en<br />

ambos niveles asistenci<strong>al</strong>es.<br />

- Favorecer el acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s embarazadas a los servicio <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.<br />

- Informar y capacitar a <strong>la</strong>s embarazadas en torno a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna<br />

<strong>para</strong> que <strong>de</strong> esta forma puedan tomar una <strong>de</strong>cisión informada en lo<br />

re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante.<br />

- A<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong>s prácticas sanitarias a <strong>la</strong>s recomendaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> Humanización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asistencia <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> e<br />

Iniciativa Centros <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Amigos <strong>de</strong> los niños.<br />

- Mejorar los can<strong>al</strong>es <strong>de</strong> comunicación entre Atención Primaria y Atención<br />

Especi<strong>al</strong>izada.<br />

- Facilitar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el hospit<strong>al</strong> <strong>la</strong> accesibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias a los Centros <strong>de</strong><br />

S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> manera ágil, sobre todo ante situaciones <strong>de</strong> riesgo o <strong>la</strong>ctancia<br />

materna ineficaz.<br />

- Mejorar <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> atención percibida tanto <strong>de</strong> los Profesion<strong>al</strong>es<br />

como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias.<br />

15


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

16


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Evi<strong>de</strong>ncia científica<br />

Las pruebas que apoyan <strong>la</strong>s intervenciones <strong>de</strong> esta guía proce<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l<br />

conocimiento disponible actu<strong>al</strong>mente. Los estudios en <strong>la</strong>ctancia materna tienen<br />

una limitación ética lo que hace que apenas puedan diseñarse ensayos clínicos<br />

<strong>para</strong> ev<strong>al</strong>uar el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Se entien<strong>de</strong> que no es ético <strong>al</strong>eatorizar a los<br />

niños y sus madres <strong>para</strong> que unos se amamanten y otros no. Esto hace que en<br />

<strong>al</strong>gunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones que se recomienda <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia no sea <strong>la</strong><br />

mejor ni tampoco tenga <strong>la</strong> mayor fuerza <strong>de</strong> recomendación, pero hoy por hoy no<br />

pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> otra manera. Aun así <strong>al</strong>gunos autores han encontrado soluciones<br />

muy ingeniosas <strong>para</strong> evitar el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>eatorización <strong>de</strong> madres y otros,<br />

en niños que están ingresados y que no tienen leche <strong>de</strong> su madre <strong>al</strong>eatorizan<br />

<strong>para</strong> que reciban fórmu<strong>la</strong> o leche humana donada, así que cada vez, a pesar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s limitaciones, se dispone <strong>de</strong> mejores pruebas <strong>de</strong>l riesgo que supone no<br />

amamantar.<br />

Métodos <strong>para</strong> an<strong>al</strong>izar <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />

La c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>para</strong> cada estándar se ha <strong>de</strong>finido utilizando el mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> U.S. Preventive Services Task Force 34 , otorgada en otras<br />

guías o revisiones. Sólo en los casos <strong>de</strong> citas ais<strong>la</strong>das, en puntos no<br />

contemp<strong>la</strong>dos o actu<strong>al</strong>izados en <strong>la</strong> presente guía, sobre <strong>la</strong>s guías utilizadas<br />

como base <strong>para</strong> su e<strong>la</strong>boración se an<strong>al</strong>izó <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia mediante revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma, se consi<strong>de</strong>ró el prestigio y los métodos <strong>de</strong>l grupo que había e<strong>la</strong>borado el<br />

documento.<br />

Los criterios <strong>de</strong> ev<strong>al</strong>uación <strong>para</strong> an<strong>al</strong>izar el tipo <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncia propuestos por <strong>la</strong><br />

Internation<strong>al</strong> Lactation Consultant Association - Profession<strong>al</strong> Association.<br />

(Asociación Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Consultores <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong>-Asociación Profesion<strong>al</strong>)<br />

son:<br />

I Evi<strong>de</strong>ncia obtenida <strong>de</strong> <strong>al</strong> menos un ensayo clínico <strong>al</strong>eatorio contro<strong>la</strong>do y bien<br />

diseñado.<br />

II-1 Evi<strong>de</strong>ncia obtenida <strong>de</strong> ensayos contro<strong>la</strong>dos, bien organizados, no <strong>al</strong>eatorios.<br />

II-2 Evi<strong>de</strong>ncia obtenida <strong>de</strong> estudios an<strong>al</strong>íticos, cohortes o caso-control, bien<br />

diseñados, preferiblemente <strong>de</strong> más <strong>de</strong> un centro o programa <strong>de</strong> investigación.<br />

II-3 Evi<strong>de</strong>ncia obtenida <strong>de</strong> múltiples series tempor<strong>al</strong>es con o sin grupo control.<br />

Resultados “dramáticos” obtenidos en estudios no contro<strong>la</strong>dos (como el<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l tratamiento con penicilina en los 40) podrían<br />

ser consi<strong>de</strong>rados como este tipo <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncia.<br />

III Opiniones basadas en <strong>la</strong> experiencia clínica <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s en <strong>la</strong> materia,<br />

estudios <strong>de</strong>scriptivos y series <strong>de</strong> casos clínicos o informes <strong>de</strong> comités <strong>de</strong><br />

expertos.<br />

Las referencias bibliográficas específicas <strong>para</strong> cada intervención aparecen en<br />

el documento, entre paréntesis y en rojo, junto con los criterios <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncia o <strong>la</strong><br />

fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> recomendación.<br />

Métodos <strong>de</strong> revisión<br />

Todos <strong>la</strong>s guías fueron revisadas por el equipo que ha e<strong>la</strong>borado esta guía<br />

individu<strong>al</strong>mente primero por cada unos <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> trabajo y el<br />

resultado fin<strong>al</strong> es fruto <strong>de</strong>l consenso. Para <strong>la</strong> ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guías<br />

seleccionadas se utilizó los criterios <strong>de</strong> instrumento AGREE.<br />

17


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Referencias bibliográficas gener<strong>al</strong>es<br />

1. Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (ONU) Convención sobre los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l niño.<br />

Nueva York:ONU; 1989. Disponible en:<br />

http://www.unhchr.ch/spanish/htm/menu3/b/k2crc_sp.htm<br />

2. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (OMS). División <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud y Desarrollo <strong>de</strong>l Niño.<br />

Pruebas científicas <strong>de</strong> los 10 pasos hacia una feliz <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>. Ginebra: OMS;<br />

1998. Disponible en:<br />

http://www.who.int/reproductive-he<strong>al</strong>th/docs/<strong>la</strong>ctancia_natur<strong>al</strong>.pdf<br />

3. Bernardo L. Horta ... [et <strong>al</strong>.]. Evi<strong>de</strong>nce on the long-term effects of breastfeeding Evi<strong>de</strong>nce<br />

on the long-term effects of breastfeeding : systematic review and meta-an<strong>al</strong>yses<br />

.Disponible en:<br />

http://whqlibdoc.who.int/publications/2007/9789241595230_eng.pdf<br />

4. OMS. Informe <strong>de</strong> 10 datos sobre <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna; 2008. Disponible en :<br />

http://www.who.int/features/factfiles/breastfeeding/es/in<strong>de</strong>x.html<br />

5. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Estrategia Atención <strong>al</strong> Parto Norm<strong>al</strong> en el Sistema<br />

Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud; 2007. Disponible en:<br />

http://www.msc.es/organizacion/sns/p<strong>la</strong>nC<strong>al</strong>idadSNS/pdf/equidad/estrategiaPartoEnero2<br />

008.pdf<br />

6. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (OMS). Método madre canguro. Guía práctica.<br />

Ginebra: OMS; 2004. Disponible en:<br />

http://www.who.int/reproductive-he<strong>al</strong>th/publications/kmc/kmc_sp.pdf<br />

7. Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea sobre <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> en Europa.<br />

Protección, promoción y apoyo <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> en Europa: P<strong>la</strong>n estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> acción.<br />

Comisión Europea, Dirección Pública <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud y control <strong>de</strong> Riesgos, Luxemburgo; 2004.<br />

Disponible en:<br />

http://europa.eu.int/comm/he<strong>al</strong>th/ph_projects/2002/promotion/promotion_2002_18_en.ht<br />

m<br />

8. P<strong>al</strong>lás Alonso CR. Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>. Recomendación. En<br />

Recomendaciones PrevInfad/PAPPS (en línea). Actu<strong>al</strong>izado diciembre <strong>de</strong> 2006.<br />

(consultado 30-08-2009). Disponible en PrevInfad/ PAPPS; 2006. Disponible en:<br />

http://www.aepap.org/previnfad//rec_<strong>la</strong>ctancia.htm<br />

9. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (OMS).Código Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong><br />

sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna. Ginebra; 1981).Disponible en:<br />

http://www.ihan.es/publicacones/articulos/NLDP.pdf.<br />

10. Dec<strong>la</strong>ración conjunta OMS-UNICEF. Protección, Promoción y Apoyo a <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong><br />

Natur<strong>al</strong>: <strong>la</strong> función especi<strong>al</strong> <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> maternidad.Ginebra; 1989. Disponible en:<br />

http://whqlibdoc.who.int/publications/9241561300.pdf.<br />

11. OMS/UNICEF. Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Innocenti sobre <strong>la</strong> Protección, Promoción y Apoyo a <strong>la</strong><br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>. Florencia:WHO; 1990. Disponible en: http://www.unicef.org<br />

12. WORLD HEALTH ORGANIZATION. Indicators for assessing breastfeeding. Disponible<br />

en:http://www.emro.who.int/CAH/pdf/bf_indicators.pdf<br />

13. IHAN España. Pagina Web <strong>de</strong> <strong>la</strong> IHAN en España. Disponible en:<br />

http://www.ihan.es/in<strong>de</strong>x17.asp<br />

14. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (OMS). Estrategia Mundi<strong>al</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong>l<br />

<strong>la</strong>ctante y el niño pequeño. 55ª Asamblea Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud A55/15.<br />

Ginebra:WHO;2002. Disponible en:<br />

http://www.who.int/nutrition/publications/gs_infant_feeding_text_spa.pdf<br />

15. OMS/UNICEF. Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Innocenti sobre <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante y el niño<br />

pequeño. Florencia; 2005. Disponible en:<br />

http://www.unicef.org/spanish/nutrition/in<strong>de</strong>x_breastfeeding.html<br />

16. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Estrategia <strong>de</strong> atención <strong>al</strong> parto norm<strong>al</strong> en el Sistema<br />

Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud;2007. Disponible en:<br />

http://www.msc.es/organizacion/sns/p<strong>la</strong>nC<strong>al</strong>idadSNS/pdf/equidad/estrategiaPartoEnero2<br />

008.pdf<br />

17. Acuerdo Co<strong>la</strong>boración UNICEF y Comunidad <strong>de</strong> Madrid; 2009. Disponible en:<br />

http://www.madrid.org<br />

18. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Política Soci<strong>al</strong>. Atención Hospit<strong>al</strong>aria <strong>al</strong> Parto. estándares y<br />

recomendaciones <strong>para</strong> Maternida<strong>de</strong>s Hospit<strong>al</strong>arias; 2009. Disponible en:<br />

http://www.msc.es/oganizacion/sns/p<strong>la</strong>nC<strong>al</strong>idadSNS/docs/AHP.pdf<br />

18


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

19. Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong><br />

práctica. Ed. Panamericana; 2008<br />

20. Aguayo M<strong>al</strong>donado J., et <strong>al</strong>. <strong>Lactancia</strong> materna en And<strong>al</strong>ucía. Consejería <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud.<br />

Sevil<strong>la</strong>; 2005<br />

21. Guía <strong>de</strong> Cuidados <strong>de</strong>l Recién Nacido en <strong>la</strong> Maternidad. Hospit<strong>al</strong> Universitario 12 <strong>de</strong><br />

Octubre; 2008. Descargable en:<br />

http://www.madrid.org/cs/Satellite?cid=1142398954308&<strong>la</strong>nguage=es&pagename=Hospi<br />

t<strong>al</strong>12Octubre%2FPage%2FH12O_contenidoFin<strong>al</strong><br />

22. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> C<strong>al</strong>idad <strong>para</strong> el Sistema Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud;<br />

2007. Disponible en:<br />

http://www.msc.es/organizacion/sns/p<strong>la</strong>nC<strong>al</strong>idadSNS/pnc<strong>al</strong>idad.htm<br />

23. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Encuesta Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud en España 2006.<br />

Instituto Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Estadística; 2008. Disponible en:<br />

http://www.msc.es/estadEstudios/estadisticas/encuestaNacion<strong>al</strong>/encuestaNac2006/estilo<br />

sVidaPorcentaje.pdf<br />

24. Liga <strong>de</strong> <strong>la</strong> Leche. Disponible en:<br />

http://www.l<strong>al</strong>echeleague.org<br />

25. Instituto Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad Soci<strong>al</strong> y Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación<br />

Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. Orientaciones <strong>para</strong> <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong>l Riesgo Labor<strong>al</strong> durante <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>; 2008<br />

26. Grupo <strong>de</strong> trabajo sobre GPC. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Guías <strong>de</strong> Prácticas Clínicas en el Sistema<br />

Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Manu<strong>al</strong> metodológico. Madrid: P<strong>la</strong>n Nacion<strong>al</strong> <strong>para</strong> el SNS <strong>de</strong>l MSC.<br />

Instituto Aragonés <strong>de</strong> Ciencias <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud- I+CS; 2007. Guías <strong>de</strong> Práctica Clínica en el<br />

SNS: I+ CS. Nº 2006/01<br />

27. <strong>Lactancia</strong> materna. Guía práctica <strong>para</strong> su manejo. Disponible en:<br />

http://www.encolombia.com/<strong>la</strong>ctancia_guia2.htm<br />

28. OMS. Cuantificación <strong>de</strong> los beneficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna: reseñas <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia;<br />

2002. Disponible en: http://www.paho.org/spanish/ad/fah/bob-main.htm<br />

29. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Política Soci<strong>al</strong>. Maternidad Hospit<strong>al</strong>aria. Estándares y<br />

Recomendaciones. Informes, Estándares e Investigaciones; 2009. Disponible en:<br />

http://www.msc.es/organizacion/sns/p<strong>la</strong>nC<strong>al</strong>idadSNS/docs/AHP.pdf<br />

30. The Breastfeeding Committee for Canada: Baby- Friendly Initiative in Community<br />

He<strong>al</strong>th Services: A Canadian Implementation Gui<strong>de</strong>. http:<br />

//www.breastfeedingcanada.ca/pdf/webdoc50.pdf.<br />

31. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Política Soci<strong>al</strong>. Implementación <strong>de</strong> Guías <strong>de</strong> Práctica Clínica.<br />

Manu<strong>al</strong> Metodológico. 2009. Disponible en:<br />

http://www.guias<strong>al</strong>ud.es/emanu<strong>al</strong>es/implementacion/in<strong>de</strong>x.html<br />

32. Castiñeira Pérez, C; Rico Iturrioz, R.; Como ev<strong>al</strong>uar una GPC. Guías clínicas. 2009. 9<br />

supl. 1:4. Disponible en: http://www.fisterra.com/guias2/FMC/ev<strong>al</strong>uar.asp<br />

33. Estrategia Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Sexu<strong>al</strong> y Reproductiva. SANIDAD 2009 Ministerio <strong>de</strong><br />

Sanidad y Política Soci<strong>al</strong> Borrador disponible en<br />

http://www.profesion<strong>al</strong>esetica.org/wp-content/uploads/2010/02/Estrategia-Nacion<strong>al</strong><strong>de</strong>-S<strong>al</strong>ud-Sexu<strong>al</strong>-y-Reproductiva-11112009.pdf<br />

34. Fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> recomendación. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Canadian Task Force<br />

http://www.ctfphc.org/<br />

19


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

20


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Capítulo 1<br />

Atención Prenat<strong>al</strong><br />

AUTORES:<br />

Agui<strong>la</strong>r Ortega Juana Mª *; Aragón Morante Cecilia **; López René Remedios **;<br />

Olivares López Teresa **; Prados Quemada Soledad **; Rosado López Asunción<br />

***; Sánchez Álvaro Azucena **, Gerbeau Bettina****;<br />

* Enfermera. ** Matrona. *** Médico <strong>de</strong> Familia. **** Consultora Certificada en <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

(IBCLC), Monitora grupo <strong>de</strong> apoyo (LLL)<br />

ÁMBITO DE ACTUACIÓN: GESTACIÓN<br />

PROFESIONALES IMPLICADOS: Directores, Jefaturas, Coordinadores,<br />

Responsables, Supervisoras, Matronas, Obstetras, Pediatras, Enfermera/o<br />

pediatría, Médicos <strong>de</strong> familia, Enfermeras/os <strong>de</strong> familia, Trabajadores soci<strong>al</strong>es,<br />

Médicos especi<strong>al</strong>istas y Person<strong>al</strong> <strong>de</strong> Enfermería que atien<strong>de</strong>n a gestantes en<br />

Centros <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Atención Primaria.<br />

21


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

22


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

1.1 Introducción<br />

Las estrategias propuestas en esta guía <strong>para</strong> promover y promocionar <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna durante el embarazo, se basan en <strong>la</strong> Estrategia Mundi<strong>al</strong> <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> Alimentación <strong>de</strong>l Lactante y <strong>de</strong>l Niño Pequeño (EMALNP), aceptada por todos<br />

los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS en <strong>la</strong> 55ª Asamblea Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (AMS) en<br />

Mayo <strong>de</strong> 2002. Así mismo <strong>la</strong>s intervenciones recomendadas, basadas en <strong>la</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncia científica, redundan en <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad asistenci<strong>al</strong> que los<br />

servicios sanitarios ofrecen a los usuarios.<br />

El control y seguimiento <strong>de</strong>l embarazo, según los Principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />

Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (OMS) acerca <strong>de</strong>l cuidado perinat<strong>al</strong> <strong>de</strong>be ser<br />

multidisciplinario. Es necesaria <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> profesion<strong>al</strong>es como matronas,<br />

pediatras, obstetras, enfermeras, médicos <strong>de</strong> familia y trabajadores soci<strong>al</strong>es.<br />

En base a estas recomendaciones, los profesion<strong>al</strong>es sanitarios <strong>de</strong>l Área 11 <strong>de</strong><br />

s<strong>al</strong>ud que atien<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> mujer, mostraran interés por fomentar y apoyar <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>.<br />

Ofrecerán información a<strong>de</strong>cuada y oportuna, resp<strong>al</strong>dada por evi<strong>de</strong>ncias<br />

científicas, tanto en controles rutinarios como durante el seguimiento <strong>de</strong>l<br />

embarazo, estimu<strong>la</strong>ndo a participar en <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones acerca <strong>de</strong> su cuidado e<br />

incluyendo a sus familiares o acompañantes, ya sea en Atención Primaria o<br />

Especi<strong>al</strong>izada.<br />

Es especi<strong>al</strong>mente importante <strong>la</strong> captación temprana y el fomento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

entre <strong>la</strong>s madres jóvenes, primí<strong>para</strong>s y madres con nivel socio cultur<strong>al</strong> bajo<br />

porque son <strong>la</strong>s que precisan más apoyo. La Cartera <strong>de</strong> Servicios<br />

Estandarizados 1 , <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Madrid, es un marco idóneo <strong>para</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r este aspecto en los centros <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong>l Área, junto con el Programa<br />

<strong>de</strong> Activida<strong>de</strong>s Preventivas y <strong>de</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (PAPPS).<br />

Todas <strong>la</strong>s intervenciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud, se harán <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>al</strong> respeto a<br />

los <strong>de</strong>rechos individu<strong>al</strong>es No se discriminará a <strong>la</strong>s mujeres que <strong>de</strong>cidan no<br />

amamantar. Algunos temas se pue<strong>de</strong>n discutir con un grupo <strong>de</strong> madres en una<br />

c<strong>la</strong>se prenat<strong>al</strong> o en una sesión <strong>de</strong> educación en s<strong>al</strong>ud pero hay otros que<br />

requieren una atención individu<strong>al</strong>izada como por ejemplo <strong>la</strong> pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong><br />

fórmu<strong>la</strong>s artifici<strong>al</strong>es.<br />

1 Servicios: 101-Promoción en <strong>la</strong> Infancia <strong>de</strong> hábitos S<strong>al</strong>udable (CBA 1) / 301- Atención a <strong>la</strong> Mujer<br />

Embarazada (CBA 6) / 302- Pre<strong>para</strong>ción <strong>para</strong> el Parto y <strong>la</strong> Maternidad (CBA 3) / 303- Visita Puerper<strong>al</strong> (CBA<br />

2 y CBA 5)<br />

23


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

1.2 Objetivos<br />

1.2.1 Objetivo Gener<strong>al</strong><br />

Proporcionar atención, formación e información prenat<strong>al</strong> a todas <strong>la</strong>s<br />

mujeres sobre gestación, parto, puerperio <strong>la</strong>ctancia y crianza, fomentando<br />

<strong>la</strong> participación familiar en estos procesos.<br />

1.2.2 Objetivos Específicos<br />

1.2.2.1 Establecer estrategias <strong>para</strong> <strong>la</strong> captación temprana <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestante<br />

<strong>al</strong> programa <strong>de</strong> control prenat<strong>al</strong>, <strong>para</strong> su mejor <strong>de</strong>sarrollo y control.<br />

1.2.2.2 Coordinar y establecer líneas homogéneas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

proceso educativo sobre <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> con <strong>la</strong>s mujeres gestantes, sus<br />

familias, y el Equipo <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud (Atención Primaria y Atención Hospit<strong>al</strong>aria),<br />

<strong>para</strong> favorecer el autocuidado.<br />

24


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

1.3 P<strong>la</strong>n asistenci<strong>al</strong><br />

De acuerdo con los objetivos establecidos, se proponen <strong>la</strong>s líneas estratégicas<br />

consi<strong>de</strong>radas más efectivas, <strong>la</strong>s intervenciones más factibles en nuestro medio,<br />

junto con una indicación <strong>de</strong> los posibles responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

Se incluyen evi<strong>de</strong>ncias y referencias bibliográficas <strong>de</strong> cada intervención.<br />

OBJETIVO 1.2.2.1 Establecer estrategias <strong>para</strong> <strong>la</strong> captación temprana <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestante <strong>al</strong> programa <strong>de</strong><br />

control prenat<strong>al</strong>, <strong>para</strong> su mejor <strong>de</strong>sarrollo y control.<br />

Estrategias Intervenciones Responsables<br />

recomendados<br />

1. Promover <strong>la</strong><br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

tanto, en <strong>la</strong>s<br />

revisiones<br />

periódicas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mujer como en <strong>la</strong>s<br />

Pregestacion<strong>al</strong>es,<br />

sobre todo en grupos<br />

<strong>de</strong> riesgo (padres<br />

adolescentes,<br />

primí<strong>para</strong>s, mujeres<br />

<strong>de</strong> nivel socioeconómico<br />

bajo y<br />

gestantes con<br />

patología asociada)<br />

1. Aprovechar <strong>la</strong> comunicación<br />

<strong>de</strong>l diagnóstico <strong>de</strong> embarazo <strong>para</strong><br />

aproximarnos a <strong>la</strong>s expectativas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> embarazada respecto a <strong>la</strong><br />

LM y hacer recomendación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma.<br />

2. Comprobar y registrar en <strong>la</strong><br />

historia clínica antece<strong>de</strong>ntes,<br />

hábitos, preocupaciones, dudas.<br />

3. Derivar a <strong>la</strong> embarazada<br />

a <strong>la</strong> consulta obstétrica en<br />

cuanto se confirme el diagnóstico<br />

<strong>de</strong> embarazo.<br />

4. Derivar a <strong>la</strong> embarazada<br />

antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> 12 semana <strong>al</strong><br />

programa <strong>de</strong> control prenat<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> su centro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.<br />

5. Aprovechar <strong>la</strong> exploración <strong>de</strong><br />

mamas <strong>para</strong> v<strong>al</strong>orar <strong>la</strong><br />

oportunidad <strong>de</strong> comentar con <strong>la</strong><br />

mujer, <strong>la</strong> posibilidad futura <strong>de</strong> LM.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

enfermeras/os <strong>de</strong><br />

familia.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

enfermeras/o <strong>de</strong><br />

familia.<br />

Evi<strong>de</strong>ncia o<br />

Fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

recomendación y<br />

Referencias 1<br />

III (3)<br />

III (3)<br />

III (3)<br />

III (3)<br />

III (6)<br />

III (4)<br />

II-3 (7)<br />

2. Registrar en <strong>la</strong><br />

historia clínica <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

educativas<br />

re<strong>al</strong>izadas con <strong>la</strong>s<br />

mujeres y sus familias<br />

1. En cada consulta <strong>de</strong>finir con<br />

c<strong>la</strong>ridad los temas manejados<br />

en cada control.<br />

Cada profesion<strong>al</strong> que<br />

re<strong>al</strong>iza <strong>la</strong> intervención:<br />

obstetras, médicos <strong>de</strong><br />

familia, enfermeras/os<br />

<strong>de</strong> familia y pediatría<br />

pediatras, matronas.<br />

III (3)<br />

(1) Evi<strong>de</strong>ncia otorgada en otras guías, grupos <strong>de</strong> expertos o autores.<br />

25


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

OBJETIVOS 1.2.2.2 Coordinar y establecer líneas homogéneas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proceso educativo<br />

sobre <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> con <strong>la</strong>s mujeres gestantes, sus familias, y el Equipo <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud (Atención Primaria y<br />

Atención Hospit<strong>al</strong>aria), <strong>para</strong> favorecer el autocuidado.<br />

Estrategias Intervenciones Responsables<br />

recomendados<br />

1. Dar a conocer <strong>al</strong><br />

person<strong>al</strong> <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud<br />

implicado en <strong>la</strong><br />

atención a <strong>la</strong><br />

embarazada y su<br />

familia <strong>la</strong>s<br />

recomendaciones<br />

sobre atención e<br />

información sobre<br />

<strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong><br />

2. Ofrecer a <strong>la</strong><br />

embarazada y su<br />

familia, información<br />

a<strong>de</strong>cuada y<br />

actu<strong>al</strong>izada sobre los<br />

beneficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> LM, y<br />

<strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s<br />

necesarias <strong>para</strong> su<br />

mejor práctica, <strong>de</strong><br />

acuerdo a <strong>la</strong>s<br />

Recomendaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> OMS, <strong>de</strong> forma or<strong>al</strong><br />

y escrita, tanto<br />

individu<strong>al</strong>mente como<br />

en grupo<br />

1. Difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> diferente<br />

documentación disponible 1 .<br />

2. Desarrollo <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong><br />

Formación Continuada en<br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> los<br />

profesion<strong>al</strong>es.<br />

1. Establecer que en <strong>la</strong><br />

Formación sobre LM en <strong>la</strong>s<br />

c<strong>la</strong>ses prenat<strong>al</strong>es, <strong>de</strong> <strong>al</strong> menos<br />

<strong>de</strong> 3 horas <strong>de</strong> duración, con<br />

información teórico-práctica,<br />

incluirá contenidos sobre:<br />

* Hábitos s<strong>al</strong>udables en <strong>la</strong> mujer<br />

embarazada y puérpera.<br />

* Cambios físicos y psíquicos<br />

durante el embarazo y puerperio.<br />

* Proceso <strong>de</strong> parto y recursos <strong>de</strong>l<br />

área (tipos <strong>de</strong> tratamiento <strong>de</strong>l<br />

dolor).<br />

Programa <strong>de</strong> norm<strong>al</strong>ización <strong>de</strong>l<br />

parto Pautas <strong>para</strong> <strong>la</strong> protección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia en <strong>la</strong> maternidad.<br />

* Recursos <strong>para</strong> <strong>al</strong>iviar molestias<br />

en el embarazo, parto, puerperio<br />

y <strong>la</strong>ctancia.<br />

* I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong><br />

preocupaciones.<br />

* Recomendación <strong>de</strong> LM.<br />

* Beneficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> LM <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

madre el niño y <strong>la</strong> sociedad.<br />

* Riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación<br />

infantil con fórmu<strong>la</strong>s artifici<strong>al</strong>es.<br />

* Cómo iniciar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

* Técnicas <strong>para</strong> superar <strong>la</strong><br />

presión soci<strong>al</strong> hacia el no<br />

amamantamiento.<br />

* Información sobre grupos <strong>de</strong><br />

apoyo y consultores en LM.<br />

Direcciones médicas <strong>de</strong><br />

Atención Primaria y<br />

Atención Especi<strong>al</strong>izada<br />

(en a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte AP y AE)<br />

Dirección<br />

<strong>de</strong> AP y AE<br />

Jefaturas,<br />

Coordinadores y<br />

responsables.<br />

Obstetra, médico <strong>de</strong><br />

familia, enfermera <strong>de</strong><br />

familia y pediatría<br />

pediatra, matrona,<br />

médico y<br />

enfermeras/os<br />

especi<strong>al</strong>istas.<br />

Evi<strong>de</strong>ncia o<br />

Fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

recomendación y<br />

Referencias 1<br />

III (6)<br />

III (4)<br />

II-3 (4)<br />

II-2 (2)<br />

III (6)<br />

III (9)<br />

I (4)<br />

II-2 (7)<br />

II-2 (2)<br />

I (10)<br />

2. Recomendar a <strong>la</strong> gestante<br />

que evite el tratamiento<br />

antenat<strong>al</strong> <strong>de</strong> los pezones<br />

invertidos o no protráctiles, con<br />

escudos <strong>para</strong> el pecho o<br />

ejercicios <strong>de</strong> Horman.<br />

Obstetra, médico <strong>de</strong><br />

familia, enfermera <strong>de</strong><br />

familia y pediatría<br />

pediatra, matrona,<br />

médico y enfermeras<br />

especi<strong>al</strong>istas.<br />

III (2)<br />

III (6)<br />

(1) Evi<strong>de</strong>ncia otorgada en otras guías, grupos <strong>de</strong> expertos o autores.<br />

26


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

3. Recomendar a <strong>la</strong><br />

embarazada que evite <strong>la</strong><br />

extracción antenat<strong>al</strong> <strong>de</strong> c<strong>al</strong>ostro<br />

antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 35 semanas <strong>de</strong><br />

gestación, masajes y <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> cremas y otros<br />

productos en <strong>la</strong> mama durante el<br />

embarazo. No <strong>de</strong>saconsejar el<br />

amamantamiento <strong>de</strong> otro hijo<br />

mayor durante un nuevo<br />

embarazo excepto, en<br />

situaciones <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> parto<br />

prematuro.<br />

Obstetra, médico <strong>de</strong><br />

familia, enfermera <strong>de</strong><br />

familia y pediatría<br />

pediatra, matrona,<br />

médico y enfermeras<br />

especi<strong>al</strong>istas.<br />

III (2)<br />

III (6)<br />

Estas dos intervenciones se llevarán<br />

a cabo durante <strong>la</strong> atención a <strong>la</strong><br />

Embarazada en <strong>la</strong>s distintas consultas <strong>de</strong>l<br />

programa <strong>de</strong> control prenat<strong>al</strong> y en otras<br />

que tengan lugar durante este período,<br />

re<strong>la</strong>cionadas o no con <strong>la</strong> gestación.<br />

3. Ofrecer a <strong>la</strong> madre<br />

gestante y su familia<br />

refuerzos positivos,<br />

verb<strong>al</strong>es y escritos,<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong><br />

amamantar y<br />

oportunidad <strong>de</strong> apoyo<br />

continuado por parte<br />

<strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es<br />

sanitarios implicados<br />

4. Eliminar prácticas<br />

no respetuosas con<br />

el código <strong>de</strong><br />

comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong><br />

sucedáneos <strong>de</strong><br />

leche materna<br />

1. Disponer <strong>de</strong> mensajes<br />

consensuados <strong>para</strong> ofrecer el<br />

refuerzo necesario a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

<strong>de</strong> amamantar, ya sea <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> haber recibido formación<br />

específica o con hojas <strong>de</strong><br />

recomendaciones.<br />

Esta intervención se llevará a cabo<br />

durante <strong>la</strong> atención a <strong>la</strong> embarazada en<br />

<strong>la</strong>s distintas consultas y sin olvidar incluir<br />

<strong>al</strong> padre, cuando acuda a <strong>la</strong>s mismas.<br />

Obstetra, médico <strong>de</strong><br />

familia, enfermera <strong>de</strong><br />

familia y pediatría<br />

pediatra y matrona,<br />

médicos y enfermeras<br />

especi<strong>al</strong>istas,<br />

trabajadores<br />

soci<strong>al</strong>es.<br />

III (7)<br />

I (10)<br />

1. No entregar a <strong>la</strong>s usuarias <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, materi<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> marcas<br />

comerci<strong>al</strong>es.<br />

Eliminar publicidad directa o<br />

indirecta en todos los espacios<br />

<strong>de</strong> espera y consulta.<br />

Direcciónes,<br />

coordinadores,<br />

responsables,<br />

obstetras, médicos <strong>de</strong><br />

familia, enfermería <strong>de</strong><br />

familia y pediatría,<br />

matronas,<br />

especi<strong>al</strong>istas,<br />

trabajadores soci<strong>al</strong>es.<br />

III (6)<br />

I, III (7)<br />

5. Proveer a <strong>la</strong>s<br />

madres <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia<br />

clínica <strong>de</strong> su<br />

embarazo<br />

1. Entregar a <strong>la</strong>s gestantes copia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> HªCª y pedirles que guar<strong>de</strong>n<br />

este documento <strong>para</strong> que esté<br />

disponible siempre que se<br />

necesite en <strong>la</strong> atención que<br />

reciban en los distintos Servicios<br />

y/o Centro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud.<br />

Obstetra, médico <strong>de</strong><br />

familia, enfermera <strong>de</strong><br />

familia y pediatría,<br />

pediatra y matrona.<br />

II-3 (7)<br />

III (3)<br />

6. Brindar<br />

orientación a <strong>la</strong>s<br />

gestante y sus<br />

familias, sobre<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

infancia y <strong>de</strong>rechos<br />

reproductivos,<br />

incluyendo legis<strong>la</strong>ción<br />

<strong>la</strong>bor<strong>al</strong> sobre gestación y<br />

puerperio, permisos por<br />

maternidad, paternidad y<br />

<strong>la</strong>ctancia<br />

1. Entregar <strong>la</strong> información<br />

disponible.<br />

(Ver Anexo 5.3)<br />

Esta intervención se llevará<br />

a cabo durante <strong>la</strong>s consultas<br />

programadas o a <strong>de</strong>manda <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mujer gestante.<br />

Obstetra, médico <strong>de</strong><br />

familia, enfermera <strong>de</strong><br />

familia y pediatría<br />

pediatra y matrona,<br />

trabajador soci<strong>al</strong>.<br />

III (9)<br />

27


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

7. Facilitar <strong>la</strong><br />

participación y el<br />

apoyo <strong>de</strong>l padre o <strong>de</strong><br />

una persona<br />

significativa <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

mujer en los procesos<br />

<strong>de</strong> gestación, parto y<br />

puerperio<br />

1. Proponer, sin restricciones, <strong>la</strong><br />

entrada <strong>de</strong>l padre o<br />

acompañante durante <strong>la</strong> atención<br />

a <strong>la</strong> embarazada en <strong>la</strong>s distintas<br />

consultas.<br />

Obstetras, médicos <strong>de</strong><br />

familia, enfermeras <strong>de</strong><br />

familia y pediatría,<br />

pediatra y matronas,<br />

médico y enfermeras<br />

especi<strong>al</strong>ista.<br />

II-2, II-3, I (7)<br />

IIII, II-1, II-3,<br />

III, (2)<br />

8. Aportar<br />

información sobre<br />

grupos loc<strong>al</strong>es <strong>de</strong><br />

ayuda madre a<br />

madre y<br />

consultores en<br />

<strong>la</strong>ctancia<br />

1. Entregar <strong>la</strong> información<br />

disponible.<br />

Esta intervención se llevará a cabo<br />

durante <strong>la</strong> atención individu<strong>al</strong> o<br />

grup<strong>al</strong> a <strong>la</strong> embarazada.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

enfermeras <strong>de</strong> familia y<br />

pediatría pediatra y<br />

matronas, trabajadores<br />

soci<strong>al</strong>es.<br />

I (4)<br />

II-2 (2)<br />

28


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

1.4 Referencias Bibliográficas<br />

1. World He<strong>al</strong>th Organization. Glob<strong>al</strong> Strategy for Infant and Young Child<br />

Feeding.World He<strong>al</strong>th Organization, Geneva, 2003.<br />

http://www.who.int/child-adolescent-he<strong>al</strong>th/New_Publications/NUTRITION/gs_iycf.pdf<br />

2. Guía <strong>de</strong> Practica Clínica Basada en <strong>la</strong> Evi<strong>de</strong>ncia <strong>para</strong> el Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

Pediatría Atención Primaria Área 09 -H. Dr. Peset V<strong>al</strong>encia.<br />

www.aeped.es/<strong>la</strong>ctanciamaterna/in<strong>de</strong>x.htm<br />

3. Principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (OMS) acerca <strong>de</strong>l cuidado<br />

perinat<strong>al</strong>: guía esenci<strong>al</strong> <strong>para</strong> el cuidado antenat<strong>al</strong>, perinat<strong>al</strong> y postparto. Ch<strong>al</strong>mers B, Mangiaterra<br />

V, Porter R. WHO principles of perinat<strong>al</strong> care: the essenti<strong>al</strong> antenat<strong>al</strong>, perinat<strong>al</strong>, and postpartum<br />

care course. Birth 2001; 28: 202-207.<br />

4. Registered Nurses Association of Ontario (RNAO). Breastfeeding best practice gui<strong>de</strong>lines for<br />

nurses. Toronto (ON): Registered Nurses Association of Ontario (RNAO); 2003 Sep. [175<br />

references] y Registered Nurses Association of Ontario (RNAO) y Breastfeeding best practice<br />

gui<strong>de</strong>lines for nurses: supplement. Toronto (ON): Registered Nurses Association of Ontario<br />

RNAO); 2007 Mar. 15 p. [49 references]<br />

5. La <strong>la</strong>ctancia materna. Una guía <strong>para</strong> <strong>la</strong> profesión médica. Ruth A. Lawrence. Mosby-Elsevier,<br />

2007.<br />

6. Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE sobre <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> en Europa. Protección, promoción y<br />

apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> en Europa: p<strong>la</strong>n estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> acción. Comisión Europea, Dirección<br />

Pública <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud y Control <strong>de</strong> Riesgos, Luxemburgo, 2004.<br />

(http://europa.eu.int/comm/he<strong>al</strong>th/ph_projects/2002/promotion/promotion_2002_l8_en.htm)<br />

7. Clinic<strong>al</strong> Gui<strong>de</strong>lines for the Establishment of Exclusive Breastfeeding June 2005<br />

INTERNATIONAL LACTATION CONSULTANT ASSOCIATION.<br />

8. Hernán<strong>de</strong>z MT, Aguayo J y Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> AEP. La <strong>la</strong>ctancia materna: cómo<br />

promover y apoyar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna en <strong>la</strong> práctica pediátrica. Recomendaciones <strong>de</strong>l Comité<br />

<strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> AEP. An Pediatr. 2005; 63: 340-356. (#) 12. American Aca<strong>de</strong>my of Pediatrics.<br />

Breastfeeding and the use of human.<br />

9. P<strong>al</strong>lás Alonso, CR. Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna. Recomendación. En<br />

Recomendaciones PrevInfad / PAPPS [en línea]. Actu<strong>al</strong>izado diciembre <strong>de</strong> 2006. Disponible en<br />

http://www.aepap.org/previnfad/rec_<strong>la</strong>ctancia.htm<br />

10. P<strong>al</strong>lás Alonso, CR. Prevención prenat<strong>al</strong>. Visita prenat<strong>al</strong>. En Recomendaciones PrevInfad /<br />

PAPPS [en línea]. Actu<strong>al</strong>izado octubre <strong>de</strong> 2005. Disponible en:<br />

http://www.aepap.org/previnfad/prenat<strong>al</strong>.htm<br />

11. Grupo PrevInfad / PAPPS Infancia y Adolescencia. Guía <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s preventivas por<br />

grupos <strong>de</strong> edad. En Recomendaciones PrevInfad / PAPPS [en línea]. Actu<strong>al</strong>izado julio <strong>de</strong> 2007.<br />

Disponible en: http://www.aepap.org/previnfad/activida<strong>de</strong>s.htm<br />

29


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

30


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

1.5 ANEXOS<br />

1.5.1 P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> formación a madres gestantes.<br />

1.5.2 Información a usuarios sobre apoyo sanitario <strong>al</strong> nacimiento y <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

1.5.3 Información a usuarios sobre Gestiones Paternidad-Maternidad 2010.<br />

31


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

32


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 1.5.1<br />

P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> formación a madres gestantes.<br />

Información y Educación en <strong>Lactancia</strong> Natur<strong>al</strong> a<br />

Gestantes (Documento Matronas)<br />

1. Introducción<br />

Las matronas proporcionan a los padres información completa y actu<strong>al</strong>izada <strong>de</strong><br />

los beneficios y técnicas <strong>de</strong>l amamantamiento. Para ello se re<strong>al</strong>izan cursos<br />

teórico-prácticos individu<strong>al</strong>es y grup<strong>al</strong>es, <strong>de</strong> forma estructurada y con una<br />

duración mínima <strong>de</strong> tres o cuatro horas.<br />

Las matronas <strong>de</strong>ben <strong>de</strong> estar formadas en <strong>la</strong>ctancia materna y habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

comunicación como <strong>la</strong> empatía y <strong>la</strong> escucha activa, trabajando el área cognitiva,<br />

<strong>de</strong>scriptiva y psicomotriz.<br />

La Educación Matern<strong>al</strong> tiene como objetivos:<br />

<br />

<br />

<br />

Informar<br />

Reforzar<br />

Apoyar<br />

La matrona ofrecerá a <strong>la</strong> mujer y su familia herramientas <strong>para</strong> que sea capaz <strong>de</strong><br />

c<strong>la</strong>sificar <strong>la</strong> información que recibe sobre <strong>la</strong> maternidad y <strong>la</strong> crianza, tanto por<br />

parte <strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es sanitarios como <strong>de</strong> su entorno, (internet, familia,<br />

medios <strong>de</strong> comunicación…) <strong>de</strong> modo que el<strong>la</strong> sea <strong>la</strong> artífice <strong>de</strong> una <strong>de</strong>cisión<br />

responsable e informada, adaptada a sus circunstancias y contexto person<strong>al</strong>.<br />

La matrona ofrecerá refuerzos verb<strong>al</strong>es positivos, incluso cuando su <strong>de</strong>cisión<br />

parezca no correspon<strong>de</strong>r con los mo<strong>de</strong>los i<strong>de</strong><strong>al</strong>es y dando i<strong>de</strong>as prácticas <strong>para</strong><br />

iniciar y mantener <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia por el tiempo que <strong>la</strong>s madres y sus hijos <strong>de</strong>seen.<br />

La información que se proporciona a los padres <strong>de</strong>be ser re<strong>al</strong>ista y<br />

<strong>de</strong>sdramatizadora insistiendo en que <strong>la</strong> crianza es un aprendizaje amplio y<br />

continuo que requiere tiempo, práctica y apoyo. Durante este periodo <strong>de</strong> tiempo,<br />

el aprendizaje teórico durante <strong>la</strong> gestación, pue<strong>de</strong> ayudar a reconocer los ritmos<br />

y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l niño y <strong>la</strong> práctica facilitará <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s.<br />

2. Información a Nivel Individu<strong>al</strong><br />

La información a nivel individu<strong>al</strong> se re<strong>al</strong>iza durante toda <strong>la</strong> gestación y <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

distintos ámbitos:<br />

<br />

<br />

<br />

En <strong>la</strong> consulta prenat<strong>al</strong> (captación)<br />

Visitas sucesivas<br />

Visitas puerper<strong>al</strong>es<br />

1. En <strong>la</strong> consulta prenat<strong>al</strong>. Suele re<strong>al</strong>izarse antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> semana 12.<br />

Según <strong>al</strong>gunos estudios, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres ya tienen <strong>de</strong>cidido <strong>la</strong> forma<br />

<strong>de</strong> <strong>al</strong>imentar a sus hijos. La v<strong>al</strong>oración a re<strong>al</strong>izar es:<br />

33


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Anamnesis. (Intención <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctar).<br />

Observación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mamas (cambios).<br />

V<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoconfianza (miedos, mitos, dudas, experiencias<br />

anteriores etc...).<br />

V<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> recursos y apoyos familiares y soci<strong>al</strong>es.<br />

Actuación:<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

2. En visitas sucesivas<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Refuerzos positivos.<br />

Recomendar <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>.<br />

Información pertinente.<br />

Derivación <strong>al</strong> Programa <strong>de</strong> Educación Matern<strong>al</strong><br />

Ofrecer recursos y apoyo.<br />

Ofrecer refuerzos positivos.<br />

Observar cambios en <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> <strong>la</strong> mama.<br />

o Hiperpigmentación areo<strong>la</strong>.<br />

o Glándu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Montgómery.<br />

o Secreción <strong>de</strong> c<strong>al</strong>ostro.<br />

Recomendaciones<br />

o Ducha diaria.<br />

o Utilizar fibras natur<strong>al</strong>es en contacto con <strong>la</strong> piel.<br />

o Se aconsejará evitar tratamiento antenat<strong>al</strong> <strong>de</strong> los pezones.<br />

o No expresión <strong>de</strong> c<strong>al</strong>ostro ni masaje <strong>de</strong> pezón.<br />

o No aplicación <strong>de</strong> cremas.<br />

Escuchar dudas y miedos y ofrecer información y apoyo.<br />

3. En <strong>la</strong>s visitas puerper<strong>al</strong>es<br />

- Consulta a <strong>de</strong>manda<br />

- Consulta telefónica<br />

- Consulta programada<br />

En estas consultas v<strong>al</strong>orar:<br />

<br />

<br />

<br />

Percepción y sentimientos matern<strong>al</strong>es.<br />

Tomas:<br />

* Frecuencia, duración, posición, enganche, transferencia.<br />

* Observación <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma.<br />

Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> mama<br />

Dolor: Pue<strong>de</strong>n aparecer pequeñas molestias <strong>al</strong> inicio <strong>de</strong> cada toma.<br />

Dolor producido por posición incorrecta o agarre ina<strong>de</strong>cuado.<br />

Si el dolor persiste, ev<strong>al</strong>uar y consi<strong>de</strong>rar otras causas.<br />

Congestión mamaria (ingurgitación, pue<strong>de</strong> ocurrir entre <strong>la</strong>s 48-72<br />

horas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l parto).<br />

* La inf<strong>la</strong>mación disminuye con el amamantamiento precoz, frecuente y a<br />

<strong>de</strong>manda.<br />

* Se pue<strong>de</strong>n utilizar:<br />

- frío loc<strong>al</strong> (entre tomas),<br />

- an<strong>al</strong>gésicos y antiinf<strong>la</strong>matorios.<br />

- c<strong>al</strong>or loc<strong>al</strong> antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma.<br />

* Extracción: manu<strong>al</strong> o con sac<strong>al</strong>eches.<br />

34


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

<br />

<br />

<br />

Curva pon<strong>de</strong>r<strong>al</strong> con los estándares <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes<br />

amamantados<br />

Eliminación <strong>de</strong>l niño: numero <strong>de</strong> <strong>de</strong>posiciones y micciones.<br />

Recursos <strong>de</strong> apoyo soci<strong>al</strong> y comunitario.<br />

3. Información a Nivel Grup<strong>al</strong><br />

Invitar a padres, familiares o personas significativas <strong>para</strong> <strong>la</strong>s mujeres a<br />

participar en <strong>la</strong>s sesiones.<br />

Se re<strong>al</strong>iza:<br />

Antes <strong>de</strong>l tercer trimestre <strong>de</strong> gestación.<br />

En los cursos <strong>de</strong> Educación Matern<strong>al</strong> a partir <strong>de</strong>l sexto o séptimo mes.<br />

3.1 Información teórico práctica antes <strong>de</strong>l tercer trimestre<br />

<br />

<br />

Cambios en <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> <strong>la</strong> mama<br />

o Hiperpigmentación areo<strong>la</strong><br />

o Glándu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Montgómery<br />

o Secreción <strong>de</strong> c<strong>al</strong>ostro<br />

Hábitos higiénicos<br />

o Ducha diaria<br />

o Utilizar fibras natur<strong>al</strong>es en contacto con <strong>la</strong> piel<br />

o Se aconseja evitar tratamientos antenat<strong>al</strong>es <strong>de</strong> los pezones<br />

o No expresión <strong>de</strong> c<strong>al</strong>ostro ni masaje <strong>de</strong> pezón<br />

o No aplicación <strong>de</strong> cremas<br />

3.2 Información en los cursos <strong>de</strong> Educación Matern<strong>al</strong><br />

Los padres recibirán información teórica-práctica con soporte audiovisu<strong>al</strong> sobre:<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia (piel con piel inmediatamente <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> nacer,<br />

autoenganche, vínculo)<br />

Fisiología <strong>de</strong> <strong>la</strong> mama<br />

Influencia hormon<strong>al</strong><br />

Secreción láctea, Reflejo <strong>de</strong> eyección y succión<br />

Composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche (c<strong>al</strong>ostro, leche intermedia, leche madura)<br />

Cambio gradu<strong>al</strong> durante <strong>la</strong> toma <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> leche inici<strong>al</strong> a <strong>la</strong> fin<strong>al</strong><br />

Demanda y vaciado<br />

Prevención problemas en <strong>la</strong> mama<br />

- Grietas Pezones<br />

- Ingurgitación mamaria<br />

- Mastitis<br />

Vaciado<br />

- Manu<strong>al</strong> y mecánico (extractores)<br />

Técnica <strong>de</strong> colocación (Materi<strong>al</strong> didáctico disponible)<br />

Una colocación a<strong>de</strong>cuada favorece:<br />

- Postura materna cómoda<br />

- Succión a<strong>de</strong>cuada<br />

- Vaciamiento<br />

- Previene aparición <strong>de</strong> grietas<br />

Fármacos y <strong>la</strong>ctancia<br />

Anticoncepción y <strong>la</strong>ctancia<br />

35


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

<br />

<br />

<br />

Beneficios y ventajas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna <strong>para</strong> <strong>la</strong> madre y el niño, y<br />

riesgos <strong>de</strong> los sucedáneos <strong>de</strong> leche materna<br />

Para <strong>la</strong> madre:<br />

- Involución uterina<br />

- Protección cáncer <strong>de</strong> mama y ovario<br />

- Protección frente a <strong>la</strong> osteoporosis<br />

- Gratificación emocion<strong>al</strong><br />

- Economicos etc.<br />

- Mejor proceso <strong>de</strong> Vincu<strong>la</strong>ción<br />

Para el bebe:<br />

- Mejor Apego<br />

- Digestibilidad<br />

- Ayuda <strong>al</strong> sistema inmunitario<br />

- Prevención <strong>de</strong> enfermeda<strong>de</strong>s infecciosas, autoinmunes,<br />

tumor<strong>al</strong>es, etc.<br />

Alimentación<br />

- Dieta variada y equilibrada.<br />

- Hidratación.<br />

- Suplementos vitamínicos a <strong>la</strong> madre en el periodo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

4. Información en Grupo Puerper<strong>al</strong><br />

Reforzar los conceptos aprendidos en el periodo prenat<strong>al</strong> haciendo hincapié en<br />

anticipar pautas que puedan interferir en el mantenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

materna<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Las sesiones educativas post-nat<strong>al</strong>es se re<strong>al</strong>izan en grupos abiertos o<br />

cerrados.<br />

Se proporciona lugar <strong>de</strong> encuentro en el que re<strong>al</strong>izar t<strong>al</strong>leres <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

con otras madres que ya han tenido esa experiencia y suelen ser los<br />

mejores agentes <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.<br />

Incluimos a <strong>la</strong> pareja y familia en <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s educativas.<br />

Reforzamos los conocimientos aprendidos en c<strong>la</strong>ses participativas.<br />

Se apoyan con materi<strong>al</strong> audiovisu<strong>al</strong>.<br />

Se entrega materi<strong>al</strong> escrito.<br />

Deshacemos mitos y m<strong>al</strong>entendidos.<br />

Ayudamos a los padres a establecer expectativas re<strong>al</strong>istas.<br />

Proporcionamos apoyo a continuar con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia tras <strong>la</strong> incorporación <strong>al</strong><br />

mercado <strong>la</strong>bor<strong>al</strong>.<br />

Se pone en contacto a <strong>la</strong>s madres con <strong>al</strong>gún grupo <strong>de</strong> apoyo loc<strong>al</strong>,<br />

facilitando direcciones y otros recursos.<br />

NO ESTA PERMITIDA <strong>la</strong> publicidad y distribución gratuita <strong>de</strong> sucedáneos<br />

<strong>para</strong> los <strong>la</strong>ctantes.<br />

36


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 1.5.2<br />

Información a usuarios sobre apoyo sanitario <strong>al</strong> nacimiento y<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

La <strong>la</strong>ctancia es el mejor camino <strong>para</strong> ayudar a tu hijo/a<br />

Conocemos los beneficios <strong>para</strong> tu s<strong>al</strong>ud y <strong>la</strong> <strong>de</strong> tu hijo/a.<br />

Por eso queremos apoyarte en tu <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> amamantar<br />

BENEFICIOS DE LA LACTANCIA MATERNA<br />

La leche materna es el mejor <strong>al</strong>imento que una madre pue<strong>de</strong> ofrecer a su hijo<br />

recién nacido y contiene todo lo que el niño necesita durante los primeros meses <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vida. Protege <strong>al</strong> niño frente a muchas enfermeda<strong>de</strong>s t<strong>al</strong>es como catarros,<br />

bronquiolitis, neumonía, diarreas, otitis, meningitis, infecciones <strong>de</strong> orina, enterocolitis<br />

necrotizante o síndrome <strong>de</strong> muerte súbita <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante, mientras el bebé está<br />

siendo amamantado; pero también le protege <strong>de</strong> enfermeda<strong>de</strong>s futuras como<br />

asma, <strong>al</strong>ergia, obesidad, enfermeda<strong>de</strong>s inmunitarias como <strong>la</strong> diabetes, <strong>la</strong><br />

enfermedad <strong>de</strong> Crohn o <strong>la</strong> colitis ulcerosa y arterioesclerosis o infarto <strong>de</strong> miocardio<br />

en <strong>la</strong> edad adulta y favorece el <strong>de</strong>sarrollo intelectu<strong>al</strong>.<br />

Los beneficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna también se extien<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> madre. Las<br />

mujeres que amamantan pier<strong>de</strong>n el peso ganado durante el embarazo más<br />

rápidamente y es más difícil que pa<strong>de</strong>zcan anemia tras el parto, también tienen<br />

menos riesgo <strong>de</strong> hipertensión y <strong>de</strong>presión postparto. La osteoporosis y los cánceres<br />

<strong>de</strong> mama y <strong>de</strong> ovario son menos frecuentes en aquel<strong>la</strong>s mujeres que amamantaron<br />

a sus hijos.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> leche materna es un <strong>al</strong>imento ecológico puesto que no necesita<br />

fabricarse, envasarse ni transportarse con lo que se ahorra energía y se evita<br />

contaminación <strong>de</strong>l medio ambiente. Y también es económica <strong>para</strong> <strong>la</strong> familia, pues<br />

pue<strong>de</strong> ahorrar cerca <strong>de</strong> 600 € en <strong>al</strong>imentación en un año.<br />

Por todo ello, <strong>la</strong> OMS, <strong>la</strong> ASOCIACIÓN ESPAÑOLA DE PEDIATRÍA y los<br />

profesion<strong>al</strong>es sanitarios recomendamos <strong>al</strong>imentación exclusiva <strong>al</strong> pecho<br />

durante los primeros 6 meses <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l niño y continuar el amamantamiento<br />

junto con <strong>la</strong>s comidas complementarias a<strong>de</strong>cuadas hasta los 2 años <strong>de</strong> edad o más.<br />

RECOMENDACIONES PARA LA LACTANCIA MATERNA<br />

Durante el embarazo, podrás comentar tus i<strong>de</strong>as sobre el amamantamiento y el<br />

cuidado <strong>de</strong> tu hijo. Durante el tercer trimestre te informaremos más ampliamente <strong>de</strong><br />

este tema. Aquí te a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntamos <strong>al</strong>gunos aspectos <strong>de</strong> cómo te proponemos que<br />

sea:<br />

Tras el parto te facilitaremos tener a tu hijo/a piel con piel lo antes posible y<br />

durante todo el tiempo que <strong>de</strong>sees.<br />

37


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

• Casi todos los bebés maman durante <strong>la</strong> primera hora <strong>de</strong> vida si se les<br />

<strong>de</strong>ja tranquilos y se favorece el contacto directo con su madre. El<br />

profesion<strong>al</strong> sanitario que te atienda te ayudará en esta primera toma, si lo<br />

precisas.<br />

• Si hay problemas que obliguen a se<strong>para</strong>rte <strong>de</strong> tu hijo/a, se pue<strong>de</strong> extraer <strong>la</strong><br />

leche <strong>de</strong> forma manu<strong>al</strong> o con sac<strong>al</strong>eches en <strong>la</strong>s primeras 6 horas tras el<br />

parto, <strong>para</strong> <strong>al</strong>imentarle.<br />

La mayoría <strong>de</strong> los bebés no precisan otro <strong>al</strong>imento que <strong>la</strong> leche <strong>de</strong> su madre<br />

en los primeros 6 meses <strong>de</strong> vida. Si por <strong>al</strong>guna razón tu bebé necesita otro<br />

<strong>al</strong>imento en estos meses, el médico te explicará <strong>la</strong>s razones <strong>para</strong> hacerlo.<br />

Os recomendamos que estéis lo más cerca posibles <strong>de</strong> vuestro hijo/a <strong>para</strong><br />

facilitar su <strong>al</strong>imentación y crianza. Te proporcionaremos información sobre el<br />

“colecho” y <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> tu hijo/a. Durante el ingreso hospit<strong>al</strong>ario, se intentará<br />

que permanezcáis siempre juntos.<br />

• Limitar <strong>la</strong>s visitas en el hospit<strong>al</strong> te permitirá estar más tranqui<strong>la</strong> y que<br />

puedas <strong>de</strong>dicar más tiempo a amamantar a tu hijo. Esto es c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> el<br />

éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

Para ayudar <strong>al</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l cerebro <strong>de</strong>l recién nacido, <strong>la</strong> madre <strong>de</strong>be tomar un<br />

complemento vitamínico con YODO (<strong>de</strong> 250 a 300 microgramos <strong>al</strong> día) durante<br />

TODA <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna.<br />

Te animamos a que le ofrezcas el pecho tantas veces y tanto tiempo como tu<br />

bebe <strong>de</strong>see, así te aseguras que está recibiendo suficiente <strong>al</strong>imento. Alimént<strong>al</strong>e en<br />

cu<strong>al</strong>quier sitio que lo pida o cuando percibas movimientos <strong>de</strong> lengua, muecas o<br />

chupeteo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano pues indican que está pre<strong>para</strong>do <strong>para</strong> ser amamantado; no<br />

esperes a que llore <strong>para</strong> ofrecerle el pecho. Te informaremos sobre cómo<br />

amamantar <strong>de</strong> noche y cómo <strong>al</strong>macenar <strong>la</strong> leche <strong>al</strong> regresar <strong>al</strong> trabajo o cuando sea<br />

imprescindible se<strong>para</strong>se <strong>de</strong>l niño/a.<br />

Recomendamos no usar chupetes, pezoneras o biberón durante <strong>la</strong>s primeras<br />

semanas <strong>de</strong> vida. Espera hasta que el niño mame fácilmente <strong>de</strong>l pecho y tengas<br />

establecida <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche.<br />

Te indicaremos como introducir otros <strong>al</strong>imentos complementarios tras <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />

pecho, a partir <strong>de</strong> los 6 meses <strong>de</strong> vida.<br />

Te facilitaremos una lista <strong>de</strong> contactos <strong>de</strong> Grupos <strong>de</strong> Ayuda a <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> Madre a<br />

Madre por si necesitas ayuda extra. Pue<strong>de</strong>s contactar también durante el embarazo<br />

si lo <strong>de</strong>seas.<br />

Si quieres más información pue<strong>de</strong>s consultar en <strong>la</strong> página web <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación<br />

Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría: http://www.aeped.es/<strong>la</strong>ctanciamaterna/in<strong>de</strong>x.htm.<br />

38


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

ANEXO 1.5.3<br />

Información sobre Gestiones Paternidad - Maternidad<br />

2010<br />

1. Inscripción en el REGISTRO CIVIL.<br />

En Madrid: c/ Pradillo 66. Metro: Alfonso XIII<br />

* P<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> Inscripción: Des<strong>de</strong> <strong>la</strong>s 24 horas <strong>de</strong>l nacimiento hasta los 8 días (hay<br />

excepciones).<br />

* Si los progenitores no están casados, <strong>de</strong>berá acudir <strong>la</strong> pareja y llevar:<br />

- Informe <strong>de</strong>l parto.<br />

- DNI origin<strong>al</strong> <strong>de</strong>l que presenta <strong>la</strong> documentación.<br />

- Fotocopia <strong>de</strong>l DNI <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y padre <strong>para</strong> comprobar datos.<br />

2. Con el Informe <strong>de</strong>l PARTO y TARJETA SANITARIA…<br />

Ir <strong>al</strong> Centro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud, previa cita con el médico, <strong>para</strong> baja <strong>de</strong> maternidad.<br />

Si ha estado con una baja <strong>la</strong>bor<strong>al</strong>, el médico cambia <strong>la</strong> baja <strong>la</strong>bor<strong>al</strong> por <strong>la</strong> <strong>de</strong> maternidad<br />

(La baja <strong>de</strong> maternidad son 16 semanas o 112 días parto único. Parto doble, 18<br />

semanas. No hay que recoger partes)<br />

Del informe <strong>de</strong> maternidad, os darán varias copias: <strong>para</strong> el trabajador, <strong>para</strong> <strong>la</strong> Empresa<br />

y <strong>para</strong> <strong>la</strong> Seguridad Soci<strong>al</strong>.<br />

3. INSTITUTO NACIONAL DE LA SEGURIDAD SOCIAL (INSS)<br />

Solicitud <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> <strong>la</strong> baja matern<strong>al</strong> e inscripción <strong>de</strong>l niño como beneficiario <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Seguridad Soci<strong>al</strong> (SS).<br />

Tf. Información INSS: 900 16 65 65<br />

Web: http://www.seg-soci<strong>al</strong>.es<br />

Llevar:<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Informe <strong>de</strong> maternidad.<br />

Origin<strong>al</strong> y fotocopia <strong>de</strong>l DNI<br />

Origin<strong>al</strong> y fotocopia Libro <strong>de</strong> Familia<br />

Cartil<strong>la</strong> afiliación a <strong>la</strong> Seguridad Soci<strong>al</strong> don<strong>de</strong> se vaya a incluir <strong>al</strong> recién nacido<br />

como beneficiario (origin<strong>al</strong> y fotocopia). No sirve <strong>la</strong> tarjeta sanitaria. Si no se<br />

encuentra, pedir un duplicado en Tesorería. Tf. 901. 50 20 50<br />

Nómina <strong>de</strong>l mes anterior <strong>al</strong> <strong>de</strong>l parto.<br />

Te darán impresos <strong>para</strong> rellenar (<strong>para</strong> <strong>la</strong> empresa y <strong>para</strong> el bebé)<br />

39


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

4. CENTRO DE SALUD <strong>para</strong> solicitar TARJETA SANITARA <strong>de</strong>l bebé y<br />

ASIGNACIÓN <strong>de</strong> PEDIATRA.<br />

Llevar:<br />

- Libro <strong>de</strong> Familia.<br />

- Cartulina que han dado en el INSS<br />

- Tarjeta Sanitaria <strong>de</strong>l Titu<strong>la</strong>r.<br />

Si durante <strong>la</strong> baja matern<strong>al</strong> hubiera que hospit<strong>al</strong>izar <strong>al</strong> bebé durante más <strong>de</strong> 7 días, se<br />

interrumpe el período <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso y se pue<strong>de</strong> <strong>al</strong>argar <strong>la</strong> baja por el tiempo que haya<br />

estado hospit<strong>al</strong>izado (máximo <strong>de</strong> 13 semanas). Para ello <strong>la</strong> madre tendría que solicitar<br />

a <strong>la</strong> SS <strong>la</strong> interrupción <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso, aportando un certificado <strong>de</strong>l hospit<strong>al</strong><br />

en el que se acredite <strong>la</strong> hospit<strong>al</strong>ización <strong>de</strong>l niño. En su caso, l<strong>la</strong>mar a <strong>la</strong> SS <strong>para</strong><br />

solicitar <strong>de</strong>t<strong>al</strong>les sobre cómo <strong>de</strong>be re<strong>al</strong>izarse dicho trámite.<br />

La legis<strong>la</strong>ción actu<strong>al</strong> establece que <strong>la</strong>s trabajadoras, por <strong>la</strong>ctancia <strong>de</strong> un hijo menor <strong>de</strong><br />

nueve meses, tendrán <strong>de</strong>recho a una hora <strong>de</strong> ausencia <strong>de</strong>l trabajo, pudiendo dividir<strong>la</strong><br />

en dos fracciones. Por voluntad propia, este <strong>de</strong>recho pue<strong>de</strong> ser sustituido por una<br />

reducción <strong>de</strong> su jornada <strong>de</strong> media hora o ACUMULARLO en JORNADAS<br />

COMPLETAS en los términos previstos EN LA NEGOCIACIÓN COLECTIVA o en<br />

el ACUERDO a que llegue con el EMPRESARIO.<br />

Pue<strong>de</strong>s disfrutar <strong>de</strong> 16 semanas <strong>de</strong> permiso <strong>de</strong> maternidad retribuidas, siempre que<br />

hayas cotizado <strong>al</strong> menos 180 días en los cinco años anteriores. Si el parto es geme<strong>la</strong>r,<br />

tienes <strong>de</strong>recho a 18 semanas, si tienes trillizos a 20 semanas, etc.<br />

Es obligatorio disfrutar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 6 semanas <strong>de</strong>l parto. Las otras 10 semanas se pue<strong>de</strong>n<br />

compartir con el padre <strong>de</strong> mantera <strong>al</strong>ternativa y simultánea, si ambos trabajan.<br />

También se pue<strong>de</strong> disfrutar <strong>de</strong> este <strong>de</strong>recho a tiempo parci<strong>al</strong>, incorporándose <strong>al</strong><br />

trabajo durante <strong>la</strong>s horas que el trabajador <strong>de</strong>cida. Si el bebé es prematuro o necesita<br />

ser hospit<strong>al</strong>izado <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l parto, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir si se disfruta <strong>de</strong>l <strong>la</strong> baja por<br />

maternidad a partir <strong>de</strong>l <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria <strong>de</strong>l bebé, s<strong>al</strong>vo <strong>la</strong>s 6 semanas obligatorias<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l parto. El trabajador elige cuando empieza a disfrutar <strong>de</strong> este <strong>de</strong>scanso y<br />

cuando se respete el periodo mínimo <strong>de</strong> 6 semanas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l parto.<br />

Otras páginas web:<br />

- Ministerio <strong>de</strong> Justicia. Trámites: http://www.mjusticia.es<br />

- Hacienda: http://www.aeat.es<br />

40


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Capítulo 2<br />

Parto y Puerperio Inmediato<br />

AUTORES:<br />

Agui<strong>la</strong>r Ortega, Juana Mª*; Álvarez Barrientos, Eva*; Alba Romero, Concepción<br />

<strong>de</strong>***; Belda Hofheinz, Silvia***; Cobos Hinoj<strong>al</strong>, Dolores*; García Pagán,<br />

Remedios*; Gerbeau, Bettina*****; Jardón Huete, C<strong>la</strong>ra**; Labajos Vicente,<br />

Jacinta****; Lucas Martínez, Concepción**; Magaz Pi<strong>la</strong>r, Patricia****;<br />

Montañez Quero, Mª Dolores***; Olmos Díaz, Ana Isabel*; P<strong>al</strong>omino Sánchez,<br />

Laura****; Pérez Gran<strong>de</strong>, Mª Carmen***; Pose Becerra, Clotil<strong>de</strong>*; Rasero<br />

Barragán, Josefa****; Rincón Parra, Cristina*; Trenado Dean, Rosario****;<br />

Yustas Luengo, Ana**.<br />

* Enfermera. ** Matrona. *** Médico. **** Auxiliar <strong>de</strong> Enfermería. ***** IBCLC, Monitora grupo <strong>de</strong><br />

apoyo (LLL).<br />

ÁMBITO DE ACTUACIÓN: PARTO Y PUERPERIO INMEDIATO<br />

PROFESIONALES IMPLICADOS: Directores, Jefaturas, Coordinadores, Responsables,<br />

Supervisores, Matronas, Obstetras, Neonatólogos, Pediatras, Enfermeras/os, Auxiliares <strong>de</strong><br />

enfermería, Trabajadores soci<strong>al</strong>es, Médicos especi<strong>al</strong>istas y Person<strong>al</strong> <strong>de</strong> Enfermería que atien<strong>de</strong>n<br />

a puérperas, madres <strong>la</strong>ctantes y niños <strong>la</strong>ctantes.<br />

41


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

42


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

2.1 Introducción<br />

Las prácticas hospit<strong>al</strong>arias <strong>de</strong> atención <strong>al</strong> parto y <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>de</strong>ben cumplir los<br />

estándares <strong>de</strong> c<strong>al</strong>idad actu<strong>al</strong>mente establecidos por el Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y<br />

Política soci<strong>al</strong>, <strong>la</strong>s directivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Sanidad y <strong>la</strong> IHAN. El fin <strong>de</strong><br />

estos cuidados es garantizar el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> madres e hijos a permanecer juntos<br />

siempre que sea posible y ser respetuosos con el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> crianza elegido.<br />

Es necesario que <strong>la</strong> atención ofrecida por los distintos servicios y profesion<strong>al</strong>es<br />

que atien<strong>de</strong>n a madres y a sus hijos sea coordinada y los mensajes coherentes y<br />

no contradictorios.<br />

Asimismo se <strong>de</strong>be garantizar que tanto <strong>la</strong> enfermedad <strong>de</strong>l niño como <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

madre no sea obstáculo <strong>para</strong> que <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna se suspenda. En <strong>la</strong><br />

política <strong>de</strong> apoyo, ayuda y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna, <strong>de</strong>l Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong><br />

Octubre y los centros <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud adscritos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Asistenci<strong>al</strong> Centro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comunidad <strong>de</strong> Madrid se tiene en cuenta <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ayudar a <strong>la</strong>s madres<br />

ingresadas y a los <strong>la</strong>ctantes ingresados.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia que se inicia durante <strong>la</strong> gestación en los centros <strong>de</strong><br />

Atención Primaria <strong>de</strong>be tener continuidad durante <strong>la</strong> asistencia hospit<strong>al</strong>aria,<br />

haciéndose necesario el establecimiento <strong>de</strong> can<strong>al</strong>es <strong>de</strong> comunicación <strong>al</strong><br />

ingreso y <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta que garanticen dicha continuidad durante el parto y el<br />

puerperio.<br />

2.2 Objetivos<br />

2.2.1 Gener<strong>al</strong><br />

Favorecer y apoyar el inicio y mantenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el parto y durante el ingreso <strong>de</strong> madre e hijo, facilitando <strong>la</strong><br />

continuidad asistenci<strong>al</strong> tras el <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria y sistematizando <strong>la</strong>s<br />

estrategias e intervenciones.<br />

2.2.2 Específicos<br />

2.2.2.1 Establecer intervenciones que promuevan <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna<br />

durante el ingreso en el Servicio <strong>de</strong> Expectantes y Paritorio<br />

garantizando <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y su familia en el<br />

proceso y respetando <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión informada sobre el tipo <strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>imentación que <strong>de</strong>sean dar a su hijo.<br />

2.2.2.2 Establecer intervenciones <strong>de</strong> ayuda a <strong>la</strong>s madres que <strong>de</strong>sean<br />

<strong>la</strong>ctar durante el ingreso en <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Obstetricia garantizando<br />

que <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria <strong>la</strong> madre dispone <strong>de</strong> información práctica y<br />

oportuna sobre <strong>la</strong>ctancia y extracción y conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche en<br />

caso necesario.<br />

2.2.2.3 Establecer <strong>la</strong>s intervenciones oportunas <strong>para</strong> apoyar y ayudar a<br />

madres <strong>la</strong>ctantes y a sus hijos en caso <strong>de</strong> se<strong>para</strong>ción durante un<br />

ingreso hospit<strong>al</strong>ario.<br />

43


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

44


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

2.3 P<strong>la</strong>n asistenci<strong>al</strong><br />

De acuerdo con los objetivos establecidos, se proponen <strong>la</strong>s líneas estratégicas<br />

consi<strong>de</strong>radas más efectivas, <strong>la</strong>s intervenciones más factibles en nuestro medio,<br />

junto con una indicación <strong>de</strong> los posibles responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

Se incluyen evi<strong>de</strong>ncias y referencias bibliográficas <strong>de</strong> cada intervención.<br />

OBJETIVO 2.2.2.1 Establecer intervenciones que promuevan <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna durante el ingreso en<br />

el Servicio <strong>de</strong> Expectantes y Paritorio garantizando <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y su familia en el<br />

proceso y respetando <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión informada sobre el tipo <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación que <strong>de</strong>sean dar a su hijo.<br />

Ámbito <strong>de</strong> actuación: Servicio <strong>de</strong> Expectantes y Paritorio<br />

Estrategias Intervenciones Responsables<br />

Recomendados<br />

1. Formar a los<br />

profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

s<strong>al</strong>ud implicados en <strong>la</strong><br />

atención a madres y a<br />

recién nacidos en<br />

<strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>.<br />

Difundir <strong>la</strong>s<br />

recomendaciones<br />

basadas en buenas<br />

prácticas.<br />

2. Aten<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

manera óptima el<br />

parto, consi<strong>de</strong>rando a<br />

<strong>la</strong> madre y su hijo<br />

como una unidad<br />

integr<strong>al</strong> durante el<br />

embarazo, el<br />

nacimiento y <strong>la</strong><br />

primera infancia<br />

3. Promover <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna<br />

informando a los<br />

usuarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma<br />

hospit<strong>al</strong>aria vigente<br />

1. Difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> diferente<br />

documentación disponible.<br />

2. Desarrollo <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong><br />

Formación Continuada en<br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> los<br />

profesion<strong>al</strong>es.<br />

1. Adoptar los 10 pasos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

iniciativa internacion<strong>al</strong> <strong>al</strong> parto<br />

madre/hijo <strong>para</strong> <strong>la</strong> optimización<br />

<strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> maternidad.<br />

1. Aprovechar <strong>la</strong> información<br />

gener<strong>al</strong> que se da a <strong>la</strong> familia a<br />

su ingreso en el área<br />

hospit<strong>al</strong>aria, tanto embarazo<br />

norm<strong>al</strong> como patológico,<br />

aunque no sea parto inmediato.<br />

2. Aprovechar <strong>la</strong> información<br />

gener<strong>al</strong> <strong>para</strong> aproximarnos a<br />

<strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

embarazada respecto a <strong>la</strong> LM y<br />

hacer recomendaciones<br />

3. Dar <strong>la</strong> información y apoyo<br />

emocion<strong>al</strong> individu<strong>al</strong>izado a <strong>la</strong><br />

gestante con atención a <strong>la</strong><br />

multicultur<strong>al</strong>idad (motivo <strong>de</strong><br />

ingreso, cultura, religión)<br />

4. Comprobar y registrar en <strong>la</strong><br />

historia clínica antece<strong>de</strong>ntes,<br />

hábitos, preocupaciones y dudas<br />

en re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia).<br />

Direcciones médicas<br />

Dirección <strong>de</strong><br />

enfermería ,<br />

coordinadores médicos,<br />

responsables <strong>de</strong><br />

enfermería,<br />

coordinadores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

Gerencia,<br />

responsables, person<strong>al</strong><br />

sanitario.<br />

Ginecólogos, matronas,<br />

neonatólogos,<br />

enfermería, consultores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

Evi<strong>de</strong>ncia o<br />

Fuerza<br />

Recomendación<br />

y Referencia 1<br />

III (6)<br />

III (4), (6), (9)<br />

II-3 (4)<br />

II-2 (2)<br />

III (4)<br />

(1) Evi<strong>de</strong>ncia otorgada en otras guías, grupos <strong>de</strong> expertos o autores.<br />

45


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

4. I<strong>de</strong>ntificar<br />

factores <strong>de</strong> riesgo<br />

materno/fet<strong>al</strong>es que<br />

pue<strong>de</strong>n afectar a <strong>la</strong><br />

LM<br />

5. I<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong><br />

medicación utilizada<br />

durante el ingreso<br />

(antes, durante y<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l parto)<br />

que pueda influir en <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia<br />

6. Informar <strong>de</strong> forma<br />

rápida, eficaz y<br />

oportuna sobre <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctar<br />

tras el parto aunque<br />

éste sea <strong>de</strong> riesgo y,<br />

los beneficios <strong>de</strong>l<br />

contacto precoz piel<br />

con piel.<br />

7. Ofrecer a <strong>la</strong> madre<br />

y a su familia<br />

refuerzos positivos,<br />

verb<strong>al</strong>es y escritos,<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong><br />

amamantar y apoyo<br />

continuado por parte<br />

<strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es<br />

sanitarios implicados.<br />

1. I<strong>de</strong>ntificar:<br />

- Situaciones que<br />

contraindiquen <strong>la</strong> LM<br />

<strong>de</strong>finitivamente (VIH, consumo <strong>de</strong><br />

drogas, inicio <strong>de</strong> tratamientos con<br />

quimioterapia tras el parto) o <strong>de</strong><br />

forma transitoria (lesiones<br />

herpéticas en pezón), otras.<br />

- Situaciones que dificulten <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia: parto prematuro,<br />

múltiple, diagnóstico intraútero <strong>de</strong><br />

m<strong>al</strong>formaciones cráneo-faci<strong>al</strong>es,<br />

neuro-muscu<strong>la</strong>res, etc.)<br />

2. Información sobre los<br />

riesgos <strong>de</strong> no dar LM en casos<br />

<strong>de</strong> f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión sobre el tipo<br />

<strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación o no <strong>de</strong>seo <strong>de</strong><br />

iniciar <strong>la</strong>ctancia materna.<br />

1. Revisión <strong>de</strong> medicación<br />

intraparto que pueda influir en <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

Consultar www.e-<strong>la</strong>ctancia.org<br />

1. Preguntar sobre <strong>la</strong><br />

<strong>al</strong>imentación elegida por los<br />

padres e informar a los padres<br />

sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l<br />

amamantamiento más aun en<br />

<strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> riesgo <strong>para</strong> el<br />

niño junto con <strong>la</strong> información<br />

sobre el estado <strong>de</strong>l niño y <strong>la</strong>s<br />

expectativas <strong>de</strong> parto.<br />

2. Ofrecer, según el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

madre, información escrita<br />

sobre beneficios <strong>de</strong> LM y<br />

métodos <strong>de</strong> extracción si lo<br />

requieren.<br />

3. Se explicarán los beneficios<br />

<strong>de</strong>l contacto piel con piel.<br />

4. Recomendado: registrar en <strong>la</strong><br />

historia clínica <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

educativas re<strong>al</strong>izadas.<br />

1. Resolver dudas sobre<br />

<strong>la</strong>ctancia: durante el pase <strong>de</strong><br />

visita establecer diálogo con <strong>la</strong><br />

paciente.<br />

2. Entregar folleto informativo<br />

<strong>al</strong> ingreso en expectantes.<br />

3. Colocar carteles<br />

informativos en <strong>la</strong>s<br />

habitaciones <strong>de</strong> expectantes.<br />

Registrar en <strong>la</strong> historia clínica<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s educativas<br />

re<strong>al</strong>izadas.<br />

Matronas, Obstetras. II-1 (12)<br />

III (5)<br />

III (13)<br />

Ginecólogos, Pediatras<br />

y anestesistas<br />

Obstétras, matronas,<br />

enfermeras, pediatras<br />

Obstétras, matronas,<br />

enfermeras, pediatras<br />

III (7), (13)<br />

I (10)<br />

II-3 (14)<br />

III (7)<br />

I (10)<br />

I (15), (16)<br />

46


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

8. V<strong>al</strong>orar<br />

información recibida<br />

por <strong>la</strong> madre en su<br />

centro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud sobre<br />

métodos <strong>de</strong> control<br />

<strong>de</strong>l dolor en el parto,<br />

beneficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche<br />

materna y beneficios<br />

<strong>de</strong>l contacto piel a piel<br />

con el recién nacido<br />

tras el parto vagin<strong>al</strong> o<br />

cesárea<br />

1. V<strong>al</strong>orar los conocimientos<br />

junto con el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intervención y complementarlos<br />

si se precisa, <strong>para</strong> facilitar <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>scritas.<br />

2. Facilitar información por<br />

escrito si lo <strong>de</strong>sean (PCP y<br />

control dolor), si el estado clínico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> madre lo permite.<br />

Esta intervención se llevará<br />

a cabo en <strong>la</strong> s<strong>al</strong>a <strong>de</strong><br />

paritorio, si el estado clínico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y el niño lo<br />

permiten.<br />

Matronas, ginecólogos II-3 (14)<br />

9. Tras el nacimiento,<br />

se facilitará el<br />

contacto piel con<br />

piel y el<br />

amamantamiento tan<br />

pronto como sea<br />

posible en <strong>la</strong>s dos<br />

primeras horas <strong>de</strong><br />

vida<br />

1. Proporcionar contacto<br />

continuado piel con piel durante<br />

<strong>al</strong> menos <strong>la</strong>s dos primeras horas<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l nacimiento o hasta<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera toma <strong>de</strong><br />

pecho (anexo 1)<br />

2. Advertir a <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> cu<strong>al</strong>es<br />

son<br />

<strong>la</strong>s señ<strong>al</strong>es <strong>de</strong> hambre que<br />

presenta el niño <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

primera toma en<br />

paritorio (búsqueda, chupeteo<br />

manos,<br />

movimientos <strong>de</strong> lengua).<br />

3. Observación <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />

toma.<br />

4. Retrasar cuidados rutinarios<br />

<strong>de</strong>l niño hasta <strong>al</strong> menos <strong>la</strong>s dos<br />

primeras horas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l<br />

nacimiento o hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

primera toma.<br />

5. Intentar que aunque el niño<br />

requiera ingreso o asistencia<br />

médica <strong>al</strong> nacer, sea visto y<br />

tocado por <strong>la</strong> madre tanto en <strong>la</strong><br />

s<strong>al</strong>a <strong>de</strong> parto como en el<br />

quirófano.<br />

6. Re<strong>al</strong>izar PcP madre/hijo/a<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el quirófano en <strong>la</strong>s<br />

cesáreas <strong>de</strong> bajo riesgo con<br />

acompañamiento (anexo 5.2).<br />

7. Facilitar el contacto PcP lo<br />

antes posible <strong>de</strong> niños sanos<br />

que por razones médicas<br />

maternas no puedan cohabitar<br />

con sus madres así como el<br />

amamantamiento si <strong>la</strong> madre lo<br />

<strong>de</strong>sea y no hay<br />

contraindicaciones médicas<br />

(anexo 5.3).<br />

Coordinadores,<br />

responsables médicos,<br />

<strong>de</strong> enfermería y<br />

matronas<br />

I (17)<br />

A (38)<br />

47


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

10. Crear un<br />

ambiente propicio e<br />

íntimo <strong>para</strong> facilitar <strong>la</strong><br />

transición <strong>de</strong>l niño a <strong>la</strong><br />

vida extrauterina, el<br />

establecimiento <strong>de</strong>l<br />

vínculo y <strong>la</strong> LM<br />

1. Reducir estímulos táctiles,<br />

visu<strong>al</strong>es y auditivos sobre el<br />

recién nacido.<br />

2. Crear un ambiente <strong>de</strong><br />

tranquilidad <strong>al</strong>re<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia que facilite <strong>la</strong> intimidad.<br />

Matronas, enfermeras<br />

neonat<strong>al</strong>es y resto <strong>de</strong>l<br />

person<strong>al</strong> que presencie<br />

el parto.<br />

II (18)<br />

OBJETIVO 2.2.2.2 Establecer intervenciones <strong>de</strong> ayuda a <strong>la</strong>s madres que <strong>de</strong>sean <strong>la</strong>ctar durante el ingreso<br />

en el Servicio <strong>de</strong> Obstetricia garantizando que <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria <strong>la</strong> madre dispone <strong>de</strong> información<br />

práctica y oportuna sobre <strong>la</strong>ctancia y extracción y conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche en caso necesario.<br />

Ámbito <strong>de</strong> actuación: P<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> Maternidad<br />

Estrategias Intervenciones Responsables<br />

Recomendados<br />

1. Todas <strong>la</strong>s madres<br />

recibirán ayuda en<br />

<strong>la</strong>ctancia siempre<br />

que <strong>la</strong> precisen,<br />

in<strong>de</strong>pendientemente<br />

<strong>de</strong>l área don<strong>de</strong> se<br />

encuentren.<br />

2. Eliminar prácticas<br />

contrarias <strong>al</strong> código<br />

<strong>de</strong> comerci<strong>al</strong>ización<br />

<strong>de</strong> sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

leche materna.<br />

3. Reforzar en <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nta <strong>la</strong><br />

información<br />

oportuna a los<br />

padres sobre:<br />

- <strong>Lactancia</strong> materna<br />

- Piel con Piel<br />

- Extracción manu<strong>al</strong><br />

4. Facilitar, en los<br />

primeros días <strong>de</strong> vida,<br />

una posición<br />

cómoda y eficaz <strong>al</strong><br />

pecho.<br />

(Una técnica a<strong>de</strong>cuada<br />

prolonga <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia).<br />

1. Difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> diferente<br />

documentación disponible.<br />

2. Desarrollo <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong><br />

Formación Continuada en<br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> los<br />

profesion<strong>al</strong>es.<br />

1. No entregar a <strong>la</strong>s usuarias <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, materi<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> marcas<br />

comerci<strong>al</strong>es.<br />

2. Eliminar publicidad directa o<br />

indirecta en todos los espacios <strong>de</strong><br />

espera y consulta.<br />

- Información individu<strong>al</strong> y<br />

grup<strong>al</strong> reforzada con folleto<br />

informativo y carteles informativos<br />

en p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> maternidad.<br />

- Registrar en <strong>la</strong> historia clínica<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s educativas<br />

re<strong>al</strong>izadas.<br />

Esta intervención se llevará<br />

a cabo a <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> los<br />

padres a <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong><br />

maternidad y durante el<br />

ingreso.<br />

1. Observar <strong>la</strong> postura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

madre y <strong>de</strong>l niño durante el<br />

amamantamiento:<br />

- boca abierta, <strong>la</strong>bios evertidos,<br />

barbil<strong>la</strong> y nariz tocando el pecho,<br />

enganche asimétrico.<br />

2. Ev<strong>al</strong>uar y corregir <strong>la</strong> posición<br />

si fuera necesario <strong>para</strong> prevenir<br />

problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia: grietas,<br />

ingurgitación, hipog<strong>al</strong>actia.<br />

- Las enfermeras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

maternidad observarán <strong>la</strong> primera<br />

toma en p<strong>la</strong>nta, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 6<br />

horas <strong>de</strong> vida y posteriormente<br />

una vez por turno hasta el <strong>al</strong>ta.<br />

(1) Evi<strong>de</strong>ncia otorgada en otras guías, grupos <strong>de</strong> expertos o autores.<br />

Direcciones y<br />

subdirecciones<br />

médicas y <strong>de</strong><br />

enfermería,<br />

Coordinadores<br />

médicos, responsables<br />

<strong>de</strong> enfermería,<br />

coordinadores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

Direcciones y<br />

subdirecciones<br />

médicas y <strong>de</strong><br />

enfermería<br />

Evi<strong>de</strong>ncia o<br />

Fuerza<br />

Recomendación<br />

y Referencia 1<br />

III (6<br />

III(4),(6),(9)<br />

II-3 (4)<br />

II-2 (2)<br />

Enfermería II-2 (19)<br />

Enfermería, médicos y<br />

consultoras en<br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

III (6), (7)<br />

I (7)<br />

48


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

3. Comprobar <strong>la</strong> transferencia<br />

<strong>de</strong> leche:<br />

- frecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tomas, número<br />

<strong>de</strong> pañ<strong>al</strong>es mojados, número y<br />

características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>posiciones, <strong>de</strong>glución audible,<br />

manos re<strong>la</strong>jadas.<br />

- En <strong>la</strong> madre: somnolencia,<br />

re<strong>la</strong>x, contracciones uterinas,<br />

goteo <strong>de</strong>l otro pecho.<br />

5. Asegurar el<br />

<strong>al</strong>ojamiento<br />

conjunto madre-hijo<br />

durante su estancia<br />

en <strong>la</strong> maternidad,<br />

junto con el<br />

acompañante si lo<br />

<strong>de</strong>sea<br />

6. Enseñar a <strong>la</strong>s<br />

madres a reconocer<br />

y respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s<br />

señ<strong>al</strong>es precoces <strong>de</strong><br />

hambre y animar<strong>la</strong> <strong>al</strong><br />

amamantamiento<br />

frecuente sin<br />

restricciones (<strong>al</strong><br />

menos 8 veces <strong>al</strong><br />

día).<br />

7. Enseñar <strong>la</strong><br />

extracción manu<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> leche materna a<br />

<strong>la</strong>s todas <strong>la</strong>s madres<br />

<strong>para</strong> que puedan<br />

1. Facilitar con <strong>la</strong>s medidas<br />

disponibles su estancia en el<br />

hospit<strong>al</strong> y adaptar <strong>la</strong>s rutinas<br />

hospit<strong>al</strong>arias <strong>de</strong> manera que no<br />

se separe <strong>al</strong> niño/a <strong>de</strong> su madre<br />

o <strong>de</strong>l acompañante.<br />

1. Enseñar señ<strong>al</strong>es precoces:<br />

movimientos y sonidos <strong>de</strong><br />

succión, movimientos <strong>de</strong> manos,<br />

ojos abiertos, sonidos suaves,<br />

estado <strong>de</strong> <strong>al</strong>erta. El l<strong>la</strong>nto es una<br />

señ<strong>al</strong> tardía <strong>de</strong> hambre e<br />

interfiere con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

efectiva<br />

2. Mostrar a los progenitores<br />

conocerán <strong>la</strong>s ventajas <strong>de</strong>l<br />

amamantamiento sin<br />

restricciones:<br />

- Prevención <strong>de</strong> <strong>la</strong> congestión<br />

mamaria patológica.<br />

- Disminución <strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong><br />

hipog<strong>al</strong>actia<br />

- Disminución inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

ictericia.<br />

- Estabilización <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong><br />

glucemia.<br />

- Disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> perdida<br />

pon<strong>de</strong>r<strong>al</strong> inici<strong>al</strong> en el <strong>la</strong>ctante e<br />

incrementa <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> ganancia<br />

pon<strong>de</strong>r<strong>al</strong>.<br />

- Ayuda a <strong>la</strong> instauración precoz<br />

<strong>de</strong> producción <strong>de</strong> leche materna<br />

madura (<strong>la</strong>ctogénesis).<br />

- Aumenta <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna.<br />

Esta intervención se llevará a<br />

cabo durante <strong>la</strong> atención<br />

individu<strong>al</strong> y grup<strong>al</strong> en los<br />

t<strong>al</strong>leres <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>para</strong><br />

usuarios.<br />

1. Indicar extracción manu<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

c<strong>al</strong>ostro <strong>para</strong> iniciar<br />

suplementos si se precisa: si el<br />

bebe no mama a<strong>de</strong>cuadamente,<br />

existe se<strong>para</strong>ción madre/hijo o<br />

problemas maternos en <strong>la</strong>s<br />

Médicos y enfermeras<br />

II2 (20), (21)<br />

II-3 (22)<br />

Pediatras, obstetras,<br />

enfermeras,<br />

consultoras en<br />

<strong>la</strong>ctancia<br />

II-2 (23), (24)<br />

I (25<br />

Enfermería maternidad II-2 (26)<br />

III (27)<br />

49


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

utilizar<strong>la</strong> en caso <strong>de</strong><br />

necesidad.<br />

primeras 12 horas.<br />

2. Retener el <strong>al</strong>ta hasta<br />

solventar el problema.<br />

3. Explicar a <strong>la</strong> madre el uso <strong>de</strong><br />

sac<strong>al</strong>eches <strong>para</strong> estimu<strong>la</strong>ción<br />

láctea en el caso <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong>l<br />

niño. Se aconsejará su uso cada<br />

3 horas con <strong>de</strong>scanso nocturno<br />

máximo <strong>de</strong> 5 horas, facilitando el<br />

sac<strong>al</strong>eches en <strong>la</strong> habitación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

madre si está enferma o durante<br />

<strong>la</strong>s primeras noches.<br />

Neonatólogos y<br />

obstetras<br />

Enfermería maternidad<br />

8. No proporcionar<br />

chupetes ni tetinas a<br />

los neonatos durante<br />

el ingreso y se avisará<br />

a los padres <strong>de</strong> su<br />

interferencia con <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia<br />

1. Desaconsejar el uso <strong>de</strong><br />

chupetes y tetinas en el <strong>la</strong>ctante<br />

amamantado, especi<strong>al</strong>mente en<br />

<strong>la</strong>s primeras 6 semanas <strong>de</strong> vida.<br />

Pediatra, enfermería,<br />

consultores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

II-3 (28)<br />

I (29)<br />

9. Evitar los<br />

suplementos<br />

(suero, agua o<br />

fórmu<strong>la</strong>)<br />

excepto<br />

cuando estén<br />

médicamente<br />

indicados<br />

Proteger <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

leche mediante extracción<br />

manu<strong>al</strong> o con sac<strong>al</strong>eches<br />

si es necesario.<br />

1. No ofrecer suplementos<br />

profilácticamente.<br />

Requisitos <strong>para</strong> suplementar<br />

(anexo 7):<br />

- Ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma.<br />

- Información a los padres <strong>de</strong> los<br />

inconvenientes.<br />

- Or<strong>de</strong>n médica (contenido,<br />

volumen y forma <strong>de</strong><br />

administración)<br />

- Consentimiento verb<strong>al</strong> <strong>de</strong> los<br />

padres.<br />

2. Utilizar métodos <strong>de</strong><br />

suplementación que no<br />

comprometan <strong>la</strong> transición <strong>al</strong><br />

pecho y:<br />

- Utilizar el c<strong>al</strong>ostro o <strong>la</strong> leche <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> madre como primera opción.<br />

- Facilitar <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> leche<br />

a fin <strong>de</strong> mantener el estímulo<br />

<strong>para</strong> aumentar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

leche.<br />

- Explicar a <strong>la</strong> madre los<br />

beneficios <strong>de</strong> cu<strong>al</strong>quier cantidad<br />

<strong>de</strong> leche materna.<br />

3. Registrar en Historia Clínica,<br />

cuando se proporciona el<br />

suplemento y <strong>la</strong> indicación.<br />

Pediatras, enfermería,<br />

consultores <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

I (29)<br />

II-2 (30)<br />

10. Detectar los<br />

princip<strong>al</strong>es signos<br />

<strong>de</strong> amamantamiento<br />

ineficaz e intentar<br />

corregirlos (anexo 5.4)<br />

1. Reev<strong>al</strong>uar <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong><br />

amamantamiento, estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

extracción e ingesta <strong>de</strong> cu<strong>al</strong>quier<br />

cantidad <strong>de</strong> c<strong>al</strong>ostro.<br />

2. Mantener <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

leche con extracción manu<strong>al</strong> o<br />

sac<strong>al</strong>eches.<br />

3. V<strong>al</strong>orar posponer el <strong>al</strong>ta<br />

mientras no se observe<br />

<strong>al</strong>imentación eficaz.<br />

Pediatras, enfermería,<br />

consultoras en<br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

I (31)<br />

II-1 (32)<br />

50


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

11. I<strong>de</strong>ntificar<br />

factores <strong>de</strong> riesgo<br />

en <strong>la</strong> madre y<br />

el niño<br />

<strong>para</strong> ofrecer ayuda<br />

directa y<br />

sistemática<br />

durante su ingreso<br />

y <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta<br />

4. Remitir a <strong>la</strong> madre y <strong>al</strong> bebé a<br />

un profesion<strong>al</strong> con experiencia<br />

en <strong>la</strong>ctancia materna<br />

(consultoras en <strong>la</strong>ctancia) si hay<br />

signos <strong>de</strong> amamantamiento<br />

ineficaz.<br />

1. Los profesion<strong>al</strong>es<br />

conocerán e informarán a <strong>la</strong><br />

madre <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />

problemas que aparecen durante<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia o <strong>al</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma son superables y no<br />

<strong>de</strong>ben suponer el abandono<br />

<strong>de</strong>l amamantamiento.<br />

Factores <strong>de</strong> riesgo:<br />

Matern<strong>al</strong>es<br />

- M<strong>al</strong>a experiencia previa.<br />

- Pezón p<strong>la</strong>no o invertido.<br />

- Anom<strong>al</strong>ía en <strong>la</strong> anatomía <strong>de</strong>l<br />

pecho o cirugías previas.<br />

- Ingurgitación importante.<br />

- Grietas o dolor <strong>al</strong> mamar.<br />

- Complicaciones en el periparto<br />

(fiebre, retención, p<strong>la</strong>centaria…).<br />

- Obesidad o diabetes.<br />

- Parto intervenido (cesárea,<br />

fórceps, se<strong>para</strong>ción madre-hijo<br />

transitoria…).<br />

Criatura<br />

- Prematuro (34-36 semanas).<br />

- Bajo o elevado peso <strong>para</strong> <strong>la</strong> EG.<br />

- Se<strong>para</strong>ción madre-hijo <strong>de</strong> más<br />

<strong>de</strong> 24 horas.<br />

- Defectos faci<strong>al</strong>es o buc<strong>al</strong>es<br />

(hendidura p<strong>al</strong>atina, micrognatia,<br />

anquiloglosia…).<br />

- Problemas neurológicos<br />

- Ictericia no isoinmune.<br />

- Cu<strong>al</strong>quier signo <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

ineficaz en re<strong>la</strong>ción <strong>al</strong> peso,<br />

micciones y <strong>de</strong>posiciones.<br />

- Irritabilidad.<br />

- Uso <strong>de</strong> chupetes o biberones.<br />

- Suplementos a <strong>la</strong>s tomas.<br />

1. Contraindicaciones<br />

<strong>Materna</strong>s:<br />

• Positividad HIV.<br />

• Sustancias <strong>de</strong> abuso.<br />

• Tuberculosis (sólo hasta que el<br />

tratamiento se haya iniciado y <strong>la</strong><br />

madre <strong>de</strong>je <strong>de</strong> ser contagiosa).<br />

• Tratamiento con isótopos<br />

radiactivos (interrupción<br />

transitoria hasta que se elimine).<br />

• Varice<strong>la</strong> 5 días antes y 2<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l parto. Ais<strong>la</strong>miento<br />

pero pue<strong>de</strong> extraerse <strong>la</strong> leche<br />

<strong>para</strong> <strong>al</strong>imentar a su bebé,<br />

excepto si tiene lesiones en el<br />

pezón, en cuyo caso se ha <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sechar hasta que se curen.<br />

Pediatras,<br />

enfermeras/os<br />

Consultoras en<br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

III(5)<br />

12. I<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong>s<br />

contraindicaciones<br />

maternas y/o en el<br />

<strong>la</strong>ctante <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna y<br />

asegurarse <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

madre conoce y<br />

practica <strong>la</strong> manera<br />

más segura y<br />

a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>imentar <strong>al</strong> bebé<br />

Pediatras, Ginecólogos<br />

III(35)<br />

III (33)<br />

51


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

• lesiones activas herpéticas en<br />

el pezón hasta que se curen.<br />

Pue<strong>de</strong> amamantar <strong>de</strong>l sano<br />

• E. <strong>de</strong> Chagas: se contraindica<br />

sólo en fase aguda.<br />

2. Contraindicaciones por el<br />

<strong>la</strong>ctante:<br />

• G<strong>al</strong>actosemia.<br />

1. Ofrecer activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

educación en <strong>la</strong>ctancia materna<br />

a progenitores su familia, <strong>de</strong><br />

forma estructurada durante el<br />

ingreso obstétrico, t<strong>al</strong>leres <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia (anexo 6).<br />

2. Entregar materi<strong>al</strong> escrito<br />

a<strong>de</strong>cuado.<br />

3. Comprobar que los<br />

progenitores han recibido<br />

información or<strong>al</strong> y escrita sobre<br />

<strong>la</strong>ctancia y entien<strong>de</strong>n conceptos<br />

básicos:<br />

- cómo se produce <strong>la</strong> leche<br />

(cuanto más veces succione el<br />

bebé y vacíe <strong>la</strong> mama, más<br />

leche tendrá).<br />

- conveniencia <strong>de</strong> ofrecer el<br />

pecho muy a menudo los<br />

primeros días (<strong>al</strong> menos cada 3<br />

horas y siempre que el bebé lo<br />

pida) <strong>para</strong> estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> leche e iniciar<br />

pronto una ganancia <strong>de</strong> peso<br />

tras el nacimiento.<br />

- Amamantar <strong>de</strong> un pecho sin<br />

restricción <strong>de</strong> tiempo (suele ser<br />

unos 20 minutos), ofrecer el<br />

segundo pecho si <strong>de</strong>sea.<br />

- Amamantar hasta que el<br />

<strong>la</strong>ctante está satisfecho.<br />

13. Comprobar<br />

durante el ingreso,<br />

que los<br />

progenitores<br />

entien<strong>de</strong>n<br />

<strong>la</strong>s bases<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

<strong>de</strong> leche<br />

(oferta y <strong>de</strong>manda)<br />

Pediatras, enfermeras,<br />

matronas, consultores<br />

en <strong>la</strong>ctancia.<br />

III (34)<br />

I (7)<br />

III, (2)<br />

14. Ofrecer a <strong>la</strong><br />

madre dieta variada<br />

y no restringida<br />

(s<strong>al</strong>vo indicación<br />

médica)<br />

y se informará a <strong>la</strong><br />

madre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

recomendaciones<br />

dietéticas durante <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

15. Recomendar<br />

suplementos <strong>de</strong><br />

iodo.<br />

1. Aconsejar dieta variada con<br />

representación <strong>de</strong> todos los<br />

grupos <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentos.<br />

- Las restricciones dietéticas son<br />

raramente necesarias.<br />

2. Recomendar ingesta líquida<br />

suficiente: <strong>la</strong> madre <strong>de</strong>be beber<br />

<strong>para</strong> satisfacer <strong>la</strong> sed.<br />

3. Las dietas ligeramente<br />

hipoc<strong>al</strong>óricas <strong>para</strong> per<strong>de</strong>r peso,<br />

no están <strong>de</strong>saconsejadas pero<br />

<strong>de</strong>ben ser contro<strong>la</strong>das y<br />

ev<strong>al</strong>uadas por profesion<strong>al</strong>es<br />

sanitarios sobre todo los<br />

primeros meses.<br />

1. Informar a <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> que el<br />

iodo es fundament<strong>al</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud<br />

en <strong>la</strong> vida prenat<strong>al</strong> y primera<br />

infancia.<br />

2. Prescripción médica en el<br />

informe <strong>de</strong> <strong>al</strong>ta <strong>de</strong> maternidad.<br />

Obstetras, pediatras,<br />

enfermeras,<br />

consultores en<br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

Enfermeras/os,<br />

consultoras en<br />

<strong>la</strong>ctancia, pediatras,<br />

obstetras.<br />

Obstetras,<br />

neonatólogos.<br />

I (4)<br />

III (5)<br />

52


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

16. Comprobar,<br />

antes <strong>de</strong>l <strong>al</strong>ta,<br />

que los padres<br />

conocen<br />

<strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>spertar<br />

a un <strong>la</strong>ctante<br />

somnoliento<br />

17. Coordinar<br />

<strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> apoyo<br />

a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

<strong>de</strong> forma<br />

coherente y<br />

eficaz entre niveles<br />

asistenci<strong>al</strong>es.<br />

18. Brindar<br />

orientación a <strong>la</strong>s<br />

puérperas sobre<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

infancia y <strong>de</strong>rechos<br />

reproductivos,<br />

incluyendo legis<strong>la</strong>ción<br />

<strong>la</strong>bor<strong>al</strong> sobre<br />

gestación y puerperio,<br />

permiso por<br />

maternidad,<br />

paternidad y <strong>la</strong>ctancia.<br />

19. Aportar<br />

información sobre<br />

grupos loc<strong>al</strong>es <strong>de</strong><br />

ayuda madre a<br />

madre y consultores<br />

en <strong>la</strong>ctancia<br />

1. I<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> signos<br />

tempranos <strong>de</strong> hambre.<br />

2. Recomendar ofrecer con<br />

frecuencia el pecho hasta que se<br />

instaure <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche<br />

(<strong>al</strong> menos cada tres horas o con<br />

<strong>al</strong>guna señ<strong>al</strong> <strong>de</strong> estar listo <strong>para</strong><br />

mamar).<br />

3. Recomendar estimu<strong>la</strong>r <strong>al</strong><br />

bebé somnoliento: quitando<br />

mantas y ropa; cambiando el<br />

pañ<strong>al</strong>; poniéndole en contacto<br />

piel con piel con su madre o<br />

padre; masajeando esp<strong>al</strong>da,<br />

brazos o piernas; estimu<strong>la</strong>ndo el<br />

olfato con gotas <strong>de</strong> leche<br />

directamente <strong>de</strong>l pecho en su<br />

nariz y <strong>la</strong>bios.<br />

1. Coordinar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

maternidad <strong>la</strong> comunicación<br />

con profesion<strong>al</strong>es sanitarios <strong>de</strong><br />

Atención Primaria y recomendar<br />

cita <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad, <strong>para</strong><br />

seguimiento 48 h. <strong>de</strong>spués, (Hª<br />

Clínica Informatizada).<br />

2. Entregar informe <strong>de</strong><br />

enfermería <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta (aplicación<br />

Gace<strong>la</strong>) con el tipo <strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>imentación <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta y si existen<br />

factores <strong>de</strong> riesgo en caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna, <strong>para</strong> facilitar el<br />

seguimiento <strong>de</strong>l niño (factores <strong>de</strong><br />

riesgo en el bebé los <strong>de</strong>scritos en<br />

el punto 10).<br />

1. Entregar <strong>la</strong> información<br />

disponible.<br />

Esta intervención se llevará<br />

a cabo <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria.<br />

1. Entregar información<br />

actu<strong>al</strong>izada <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

maternidad.<br />

Pediatras, Enfermería,<br />

Consultoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

Direcciones y<br />

subdirecciones<br />

médicas y <strong>de</strong><br />

enfermería, enfermera<br />

coordinadora <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna,<br />

enfermería.<br />

III (34)<br />

III (9)<br />

Médicos y enfermeras III (9)<br />

Profesion<strong>al</strong>es sanitarios<br />

Encargados <strong>de</strong>l<br />

cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre.<br />

I (4)<br />

II-2 (2)<br />

20. Ofrecer apoyo e<br />

información sobre<br />

<strong>al</strong>imentación<br />

artifici<strong>al</strong>.<br />

1. Informar sobre <strong>al</strong>imentación<br />

artifici<strong>al</strong>, según protocolo, <strong>para</strong><br />

evitar riesgos añadidos a <strong>la</strong><br />

misma.<br />

Pediatras, person<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

enfermería,<br />

Consultoras en<br />

<strong>la</strong>ctancia<br />

III (I)<br />

53


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

en situaciones <strong>de</strong><br />

contraindicación <strong>de</strong><br />

LM y necesidad <strong>de</strong><br />

suplementos con<br />

fórmu<strong>la</strong> artifici<strong>al</strong> o por<br />

<strong>de</strong>cisión familiar<br />

(anexo 5.4)<br />

2. Reflejar <strong>la</strong> mejor manera <strong>de</strong><br />

administrar<strong>la</strong> <strong>para</strong> reforzar el<br />

vínculo parent<strong>al</strong>.<br />

3. Recomendado: registrar <strong>la</strong><br />

intervención en <strong>la</strong> historia<br />

clínica.<br />

Objetivo 2.2.2.3 Establecer <strong>la</strong>s intervenciones oportunas <strong>para</strong> apoyar y ayudar a madres <strong>la</strong>ctantes y a<br />

sus hijos en caso <strong>de</strong> se<strong>para</strong>ción durante un ingreso hospit<strong>al</strong>ario.<br />

Ámbito <strong>de</strong> actuación: P<strong>la</strong>ntas con madres y niños <strong>la</strong>ctantes<br />

Estrategias Intervenciones Responsables<br />

Evi<strong>de</strong>ncia o<br />

Fuerza<br />

recomendados<br />

Recomendación<br />

y<br />

Referencias 1<br />

1. Formación<br />

<strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es<br />

2. Dar a conocer <strong>al</strong><br />

person<strong>al</strong> <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud<br />

implicado en <strong>la</strong><br />

atención a madres y<br />

recién nacidos <strong>la</strong>s<br />

recomendaciones<br />

sobre atención e<br />

información sobre<br />

<strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong><br />

3. Promover que<br />

madre e hijo<br />

permanezcan juntos<br />

<strong>la</strong>s 24h <strong>de</strong>l día,<br />

cohabitación<br />

4. Mostrar a <strong>la</strong>s<br />

madres cómo<br />

amamantar<br />

y mantener<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

aún si <strong>la</strong> madre<br />

y el niño<br />

están se<strong>para</strong>dos.<br />

1. Difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> diferente<br />

documentación disponible (ver<br />

anexos).<br />

2. Desarrollo <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong><br />

Formación Continuada en<br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> los<br />

profesion<strong>al</strong>es.<br />

1. Exposición <strong>de</strong>l contenido <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política institucion<strong>al</strong> en un manu<strong>al</strong><br />

accesible <strong>para</strong> todo el person<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong>l servicio.<br />

1. Facilitar a <strong>la</strong>s madres un<br />

espacio confortable <strong>para</strong> que<br />

puedan estar con sus hijos el<br />

mayor tiempo posible mientras<br />

estos permanezcan ingresados.<br />

2. Adaptar los recursos y<br />

medios materi<strong>al</strong>es y person<strong>al</strong>es<br />

<strong>para</strong> facilitar esta cohabitación.<br />

1. Enseñar a <strong>la</strong> madre cómo<br />

amamantar <strong>al</strong> bebé a<strong>de</strong>cuándolo<br />

<strong>al</strong> tipo <strong>de</strong> patología que tenga.<br />

2. Orientar a <strong>la</strong> madre sobre<br />

extracción manu<strong>al</strong> y mecánica<br />

<strong>de</strong> leche materna y cuidados <strong>de</strong>l<br />

pecho, (anexo 5.6).<br />

3. Proporcionar los medios<br />

a<strong>de</strong>cuados <strong>para</strong> una correcta<br />

extracción y administración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

leche.<br />

4. Enseñar a <strong>la</strong> madre a<br />

administrar <strong>la</strong> leche extraída y<br />

facilitar los medios <strong>para</strong> ello.<br />

5. Explicar y facilitar<br />

<strong>al</strong>macenamiento (conge<strong>la</strong>ción y<br />

refrigeración).<br />

Dirección, subdirección<br />

médica y <strong>de</strong><br />

enfermería,<br />

coordinadores,<br />

responsables.<br />

Responsables médicos<br />

y <strong>de</strong> enfermería.<br />

Person<strong>al</strong> sanitario e<br />

instituciones<br />

hospit<strong>al</strong>arias.<br />

Enfermería, consultores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

III (6), (4), (9)<br />

II-3 (4)<br />

II-2 (2)<br />

III (6)<br />

III (6),(4), (9)<br />

II-3 (4)<br />

II-2 (2)<br />

II2 (20), (21)<br />

II-3 (22)<br />

II-2 (26)<br />

III (27)<br />

(1) Evi<strong>de</strong>ncia científica otorgada en otras guías, grupos <strong>de</strong> expertos o autores.<br />

54


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

5. Animar a <strong>la</strong> madre<br />

<strong>al</strong> amamantamiento<br />

sin restricciones<br />

6. Evitar los<br />

suplementos<br />

excepto cuando<br />

estén médicamente<br />

indicados.<br />

(Anexo 7)<br />

7. I<strong>de</strong>ntificar los<br />

factores <strong>de</strong> riesgo en<br />

el <strong>la</strong>ctante que<br />

influyan en el<br />

amamantamiento.<br />

8. Usar chupetes y<br />

tetinas durante el<br />

ingreso según<br />

protocolo <strong>de</strong><br />

Neonatología<br />

9. Apoyo<br />

a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

durante<br />

el ingreso y<br />

<strong>al</strong> <strong>al</strong>ta.<br />

6. Formar <strong>al</strong> person<strong>al</strong> sanitario<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción y<br />

administración <strong>de</strong> leche<br />

extraída y orientación a los<br />

padres ante el <strong>al</strong>ta a domicilio.<br />

1. Hospit<strong>al</strong> puertas abiertas.<br />

2. Favorecer <strong>la</strong> no limitación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> duración y frecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tomas.<br />

3. Evitar interrupciones durante<br />

<strong>la</strong>s tomas.<br />

1. Reflejar en <strong>la</strong> historia clínica<br />

<strong>de</strong>l niño <strong>la</strong> indicación <strong>para</strong><br />

suplementar, cantidad y método<br />

elegido. En el Servicio <strong>de</strong><br />

Neonatología se darán por sonda<br />

o con jeringa.<br />

2. Administrar suplementos en<br />

caso <strong>de</strong> petición paterna<br />

explicando a los padres los<br />

inconvenientes si los hubiera.<br />

3. Anotar en <strong>la</strong> historia clínica<br />

petición <strong>de</strong> los padres,<br />

información dada y <strong>de</strong>cisión<br />

posterior.<br />

4. Utilizar el biberón con el<br />

consentimiento <strong>de</strong> los padres.<br />

1. Padres y person<strong>al</strong> sanitario<br />

conocerán que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los problemas que aparecen<br />

durante <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia o <strong>al</strong> inicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma son susceptibles<br />

<strong>de</strong> tratamiento y mejora y no<br />

<strong>de</strong>ben conllevar el abandono <strong>de</strong>l<br />

amamantamiento.<br />

1. Utilizar chupetes sólo en<br />

casos <strong>de</strong> soporte respiratorio<br />

con CPAP, como método<br />

an<strong>al</strong>gésico o <strong>de</strong> confort o <strong>para</strong><br />

estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> succión no nutritiva,<br />

en caso <strong>de</strong> que no esté <strong>la</strong> madre.<br />

2. Advertir <strong>de</strong> los efectos<br />

negativos <strong>de</strong> su uso sobre <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia si se usa<br />

indiscriminadamente hasta que <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia esté bien establecida..<br />

3. Anotar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> los<br />

padres en <strong>la</strong> historia clínica.<br />

1. Supervisar <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia: observaciones <strong>de</strong><br />

tomas.<br />

2. Vigi<strong>la</strong>r signos <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

ineficaz <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar problemas<br />

y anticiparse a complicaciones.<br />

3. Proporcionar ayuda práctica<br />

y apoyo emocion<strong>al</strong>.<br />

4. Favorecer <strong>la</strong> privacidad <strong>de</strong><br />

madre/hijo.<br />

5. Desarrol<strong>la</strong>r programa pre<strong>al</strong>ta<br />

<strong>para</strong> favorecer <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

materna (anexo 5.7).<br />

Médicos y enfermería. II-2 (23), (24)<br />

I (25), (35)<br />

Profesion<strong>al</strong> médico y<br />

<strong>de</strong> enfermería.<br />

Médicos, enfermería,<br />

consultores en<br />

<strong>la</strong>ctancia<br />

Médicos, enfermería,<br />

consultoras en<br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

Person<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

enfermería,<br />

consultoras en<br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

Neonatólogos,<br />

ginecólogos,<br />

enfermeras/os,<br />

supervisores.<br />

I (29)<br />

II-2 (30)<br />

III(5)<br />

I (36)<br />

II-2 (23), (24)<br />

I (25)<br />

55


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

10. Aportar<br />

información sobre<br />

grupos loc<strong>al</strong>es <strong>de</strong><br />

ayuda madre a<br />

madre y consultores<br />

en <strong>la</strong>ctancia<br />

- Entregar <strong>la</strong> información<br />

disponible.<br />

Esta intervención se llevará<br />

a cabo <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria.<br />

Enfermería, consultoras<br />

en <strong>la</strong>ctancia.<br />

I (4)<br />

II-2 (2)<br />

56


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

2.4 Referencias bibliográficas<br />

1. World He<strong>al</strong>th Organization. Glob<strong>al</strong> Strategy for Infant and Young Child Feeding.World He<strong>al</strong>th<br />

Organization, Geneva, 2003.<br />

http://www.who.int/child-adolescent-he<strong>al</strong>th/New_Publications/NUTRITION/gs_iycf.pdf<br />

2. Guía <strong>de</strong> Practica Clínica Basada en <strong>la</strong> Evi<strong>de</strong>ncia <strong>para</strong> el Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

Pediatría Atención Primaria Área 09 -H. Dr. Peset V<strong>al</strong>encia.<br />

www.aeped.es/<strong>la</strong>ctanciamaterna/in<strong>de</strong>x.htm<br />

3. Principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (OMS) acerca <strong>de</strong>l cuidado perinat<strong>al</strong>: guía<br />

esenci<strong>al</strong> <strong>para</strong> el cuidado antenat<strong>al</strong>, perinat<strong>al</strong> y postparto. Ch<strong>al</strong>mers B, Mangiaterra V, Porter R.<br />

WHO principles of perinat<strong>al</strong> care: the essenti<strong>al</strong> antenat<strong>al</strong>, perinat<strong>al</strong>, and postpartum care course.<br />

Birth 2001; 28: 202-207.<br />

4. Registered Nurses Association of Ontario (RNAO). Breastfeeding best practice gui<strong>de</strong>lines for<br />

nurses. Toronto (ON): Registered Nurses Association of Ontario (RNAO); 2003 Sep. [175<br />

references] y Registered Nurses Association of Ontario (RNAO) y Breastfeeding best practice<br />

gui<strong>de</strong>lines for nurses: supplement. Toronto (ON): Registered Nurses Association of Ontario<br />

RNAO); 2007 Mar. 15 p. [49 references]<br />

5. La <strong>la</strong>ctancia materna. Una guía <strong>para</strong> <strong>la</strong> profesión médica. Ruth A. Lawrence. Mosby-Elsevier,<br />

2007.<br />

6. Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE sobre <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> en Europa. Protección, promoción y<br />

apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> en Europa: p<strong>la</strong>n estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> acción. Comisión Europea, Dirección<br />

Pública <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud y Control <strong>de</strong> Riesgos, Luxemburgo, 2004.<br />

(http://europa.eu.int/comm/he<strong>al</strong>th/ph_projects/2002/promotion/promotion_2002_l8_en.htm)<br />

7. Clinic<strong>al</strong> Gui<strong>de</strong>lines for the Establishment of Exclusive Breastfeeding June 2005<br />

INTERNATIONAL LACTATION CONSULTANT ASSOCIATION.<br />

8. Hernán<strong>de</strong>z MT, Aguayo J y Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> AEP. La <strong>la</strong>ctancia materna: cómo<br />

promover y apoyar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna en <strong>la</strong> práctica pediátrica. Recomendaciones <strong>de</strong>l Comité<br />

<strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> AEP. An Pediatr. 2005; 63: 340-356.<br />

9. P<strong>al</strong>lás Alonso, CR. Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna. Recomendación. En<br />

Recomendaciones PrevInfad / PAPPS [en línea]. Actu<strong>al</strong>izado diciembre <strong>de</strong> 2006. Disponible en<br />

http://www.aepap.org/previnfad/rec_<strong>la</strong>ctancia.htm<br />

10. P<strong>al</strong>lás Alonso, CR. Prevención prenat<strong>al</strong>. Visita prenat<strong>al</strong>. En Recomendaciones PrevInfad /<br />

PAPPS [en línea]. Actu<strong>al</strong>izado octubre <strong>de</strong> 2005. Disponible en:<br />

http://www.aepap.org/previnfad/prenat<strong>al</strong>.htm<br />

11. Grupo PrevInfad / PAPPS Infancia y Adolescencia. Guía <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s preventivas por<br />

grupos <strong>de</strong> edad. En Recomendaciones PrevInfad / PAPPS [en línea]. Actu<strong>al</strong>izado julio <strong>de</strong> 2007.<br />

Disponible en: http://www.aepap.org/previnfad/activida<strong>de</strong>s.htm<br />

12. 54. Coutsoudis A, Pil<strong>la</strong>y K, Spooner E, Coovadia HM, Pembrey L, Newell ML. Morbidity in<br />

children born to women infected with human immuno<strong>de</strong>ficiency virus in South Africa: does mo<strong>de</strong><br />

of feeding matter? Acta Paediatr 2003;92(8):890-5.<br />

13. H<strong>al</strong>e T. Medications and Mothers’ Milk. ninth ed. Amarillo: Pharmasoft Publishing; 2004.<br />

14. Bertini G, Perugi S, Dani C, Pezzati M, Tronchin M,. Rub<strong>al</strong>telli FF. Matern<strong>al</strong> education and<br />

the inci<strong>de</strong>nce and duration of breast feeding: a prospective study.<br />

15. Chapman DJ, Damio G, Young S, Perez-Escamil<strong>la</strong> R. Effectiveness of breastfeeding peer<br />

counseling in a low-income, predominantly Latina popu<strong>la</strong>tion: a randomized controlled tri<strong>al</strong>. Arch<br />

Pediatr Adolesc Med 2004;158(9):897-902.<br />

16. Dennis CL. Breastfeeding initiation and duration: a 1990-2000 literature review. J Obstet<br />

Gynecol Neonat<strong>al</strong> Nurs 2002;31(1):12-32<br />

17. Moore ER, An<strong>de</strong>rson GC, Bergman N. Early skin-to-skin contact for mothers and their<br />

he<strong>al</strong>thy newborn infants. Cochrane Database of Systematic Reviews 2007, Issue 3. Art. No.:<br />

CD003519. DOI: 10.1002/14651858.CD003519.pub2.<br />

18. Nation<strong>al</strong> Col<strong>la</strong>borating Centre for Women's and Children's He<strong>al</strong>th. Caesarean section. NICE<br />

gui<strong>de</strong>line. London (UK): Nation<strong>al</strong> Institute for Clinic<strong>al</strong> Excellence (NICE); 2004.Apr.38p. (Clinic<strong>al</strong><br />

gui<strong>de</strong>line,.Nº 13).<br />

19. Guise JM, P<strong>al</strong>da V, Westhoff C, Chan BK, Helfand M, Lieu TA. The effectiveness of primary<br />

care-based interventions to promote breastfeeding: systematic evi<strong>de</strong>nce review and metaan<strong>al</strong>ysis<br />

for the US Preventive Services Task Force. Ann Fam Med 2003;1(2):70-8.<br />

20. Keefe MR. The impact of infant rooming-in on matern<strong>al</strong> sleep at night. J Obstet Gynecol<br />

Neonat<strong>al</strong> Nurs 1988;17(2):122-6.<br />

57


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

21. B<strong>la</strong>ir A, Cadwell K, Turner-Maffei C, Brimdyr K. The re<strong>la</strong>tionship between positioning, the<br />

breastfeeding dynamic, the <strong>la</strong>tching process and pain in breastfeeding mothers with sore nipples.<br />

Breastfeed Rev 2003;11(2):5-10.<br />

22. Quillin SI, Glenn LL. Interaction between feeding method and co-sleeping on matern<strong>al</strong>newborn<br />

sleep. J Obstet Gynecol Neonat<strong>al</strong> Nurs 2004;33(5): 580-8.<br />

23. Renfrew MJ, Lang S, Martin L, Woolridge MW. Feeding schedules in hospit<strong>al</strong>s for newborn<br />

infants. Cochrane Database Syst Rev 2000(2):CD000090.<br />

24. Renfrew MJ, Lang S, Woolridge MW. Early versus <strong>de</strong><strong>la</strong>yed initiation of breastfeeding.<br />

Cochrane Database Syst Rev 2000(2):CD000043.<br />

25. Maisels MJ, Vain N, Acquavita AM, <strong>de</strong> B<strong>la</strong>nco NV, Cohen A, DiGregorio J. The effect of<br />

breast-feeding frequency on serum bilirubin levels. Am J Obstet Gynecol 1994;170(3):880-3.<br />

26. Howard CR, Howard FM. Management of breastfeeding when the mother is ill. Clin Obstet<br />

Gynecol 2004;47(3):683-95.<br />

27. American Aca<strong>de</strong>my of Pediatrics Section on Breastfeeding. Breastfeeding and the use of<br />

human milk. Pediatrics 2005;115(2):496-506.<br />

28. Cernadas JM, Noceda G, Barrera L, Martinez AM,Garsd A. Matern<strong>al</strong> and perinat<strong>al</strong> factors<br />

influencing the duration of exclusive breastfeeding during the first 6 months of life. J Hum Lact<br />

2003;19(2):136-44.<br />

29. Kramer MS, Barr RG, Dagenais S, Yang H, Jones P, Ciofani L, et <strong>al</strong>. Pacifier use, early<br />

weaning, and cry/ fuss behavior: a randomized controlled tri<strong>al</strong>. JAMA 2001;286(3):322-6.<br />

30. <strong>de</strong> Rooy L, Hawdon J. Nutrition<strong>al</strong> factors that affect the postnat<strong>al</strong> metabolic adaptation of fullterm<br />

sm<strong>al</strong>l- and <strong>la</strong>rge-for-gestation<strong>al</strong>-age infants. Pediatrics 2002;109(3):E42.<br />

31. Kramer MS, Guo T, P<strong>la</strong>tt RW, Sevkovskaya Z, Dzikovich I, Collet JP, et <strong>al</strong>. Infant growth and<br />

he<strong>al</strong>th outcomes associated with 3 compared with 6 mo of exclusive breastfeeding. Am J Clin<br />

Nutr 2003;78(2):291-5.<br />

32. Rodriguez G, Ventura P, Samper MP, Moreno L, Sarria A, Perez-Gonz<strong>al</strong>ez JM. Changes in<br />

body composition during the initi<strong>al</strong> hours of life in breast-fed he<strong>al</strong>thy term newborns. Biol Neonate<br />

2000;77(1): 12-6.<br />

33. American Aca<strong>de</strong>my of Pediatics Committee on Infectious Disease. Transmission of infectious<br />

agents via human milk. In: LK P, editor. Red Book 2003 Report of the Committee on Infectious<br />

Diseases. Elk Grove Vil<strong>la</strong>ge: American Aca<strong>de</strong>my of Pediatrics; 2003.<br />

34. Brandt KA, Andrews CM, Kv<strong>al</strong>e J. Mother-infant interaction and breastfeeding outcome 6<br />

weeks after birth. J Obstet Gynecol Neonat<strong>al</strong> Nurs 1998;27(2): 169-74.<br />

35. A Levin. Humane Neonat<strong>al</strong> Care Initiative. Acta Paediatr 1999 88 (4): 353-355.<br />

36. Anand KJS. Consensus statement for the prevention and management of pain in the<br />

newborn. Arch Pediatr Adolesc Med. 2001; 155: 173-180.<br />

37. Cuidados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nacimiento. Recomendaciones basadas en pruebas y buenas prácticas.<br />

SANIDAD 2010. MINISTERIO DE SANIDAD Y POLÍTICA SOCIAL<br />

http://www.msc.es/organizacion/sns/p<strong>la</strong>nC<strong>al</strong>idadSNS/pdf/equidad/cuidadosDes<strong>de</strong><strong>Nacimiento</strong>.pdf<br />

58


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

2.5. ANEXOS<br />

2.5.1 Procedimiento Parto Mínimamente intervenido.<br />

2.5.2 Información sobre <strong>la</strong> atención <strong>al</strong> parto.<br />

2.5.3 Procedimiento Cesáreas con Acompañante Área Materno Infantil.<br />

2.5.4 Procedimiento Para Favorecer <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> y el Contacto<br />

Precoz entre <strong>la</strong> Madre y su Hijo en el Servicio <strong>de</strong> Reanimación<br />

Matern<strong>al</strong><br />

2.5.5 Protocolo <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia materna en maternidad.<br />

2.5.6 Extracción, conservación y conge<strong>la</strong>ción leche materna:<br />

- En p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> maternidad y pediatría<br />

- En neonatología.<br />

2.5.7 Procedimiento <strong>de</strong> t<strong>al</strong>leres sobre <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> madres y<br />

familia.<br />

2.5.8 Procedimiento <strong>de</strong> suplementación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

2.5.9 Recomendaciones sobre <strong>al</strong>imentación con fórmu<strong>la</strong>s artifici<strong>al</strong>es.<br />

59


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

60


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 2.5.1<br />

Procedimiento <strong>de</strong> Parto Mínimamente Intervenido.<br />

ELABORADO POR:<br />

Matronas: J Jiménez,<br />

M.Redondo, A. López , O.<br />

Arroyo, V. Depas<br />

Obstetra: I. Camaño.<br />

REVISADO POR:<br />

Supervisora matronas: P. López<br />

Jefe Servicio Obstetricia y<br />

Ginecología: J. M. Hernán<strong>de</strong>z<br />

Jefe Med. Perinat<strong>al</strong>: J. Gran<strong>de</strong>,<br />

A. Garcia Burguillo<br />

Neonatología: C. Alba<br />

APROBADO POR<br />

Jefaturas Médicas y<br />

<strong>de</strong> Enfermería<br />

(Obstetricia,<br />

Neonatología y<br />

Anestesiología)<br />

1. DEFINICIÓN<br />

Parto norm<strong>al</strong> es aquel trabajo <strong>de</strong> parto <strong>de</strong> una gestante sin factores <strong>de</strong> riesgo durante <strong>la</strong><br />

gestación, que se inicia <strong>de</strong> forma espontánea entre <strong>la</strong> 37-42 semana y que tras una<br />

evolución fisiológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación y el parto, termina con el nacimiento <strong>de</strong> un recién<br />

nacido norm<strong>al</strong> que se adapta <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>cuada a <strong>la</strong> vida extrauterina. El <strong>al</strong>umbramiento<br />

y el puerperio inmediato <strong>de</strong>ben, igu<strong>al</strong>mente, evolucionar <strong>de</strong> forma fisiológica.<br />

Es el único tipo <strong>de</strong> parto susceptible <strong>de</strong> ser atendido como un parto minimamente<br />

intervenido (PMI).<br />

Tanto Instituciones Internacion<strong>al</strong>es, como <strong>la</strong> SEGO y <strong>la</strong> FAME, recomiendan <strong>la</strong> atención<br />

<strong>al</strong> parto norm<strong>al</strong> como un parto <strong>de</strong> mínima intervención:<br />

Parto <strong>de</strong> mínima intervención (PMI): es aquel parto norm<strong>al</strong> que es asistido sin <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> procedimientos terapéuticos que <strong>al</strong>teren <strong>la</strong> fisiología <strong>de</strong>l mismo, siendo<br />

igu<strong>al</strong>mente importante <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l estado materno-fet<strong>al</strong>, así como <strong>la</strong><br />

asistencia psicológica a <strong>la</strong> parturienta y su familia. No implica más intervención que el<br />

apoyo integr<strong>al</strong> y respetuoso <strong>de</strong>l mismo (SEGO,2007).<br />

2. OBJETIVOS DEL PROTOCOLO:<br />

• Favorecer <strong>la</strong> asistencia <strong>al</strong> parto con el mínimo intervencionismo necesario <strong>para</strong><br />

garantizar <strong>la</strong> seguridad materno-fet<strong>al</strong>, sin renunciar a <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control y<br />

<strong>de</strong> rapi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> actuación que se ofrecen en <strong>la</strong> atención hospit<strong>al</strong>aria <strong>de</strong>l parto.<br />

• Ofrecer cuidados individu<strong>al</strong>izados basados en <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad familiar<br />

(madre-padre-hijo), respetando sus <strong>de</strong>cisiones y favoreciendo <strong>la</strong> comunicación entre<br />

<strong>la</strong> familia y los profesion<strong>al</strong>es.<br />

• Favorecer un clima <strong>de</strong> intimidad, respeto y confianza.<br />

• Fomentar <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y sus parejas en <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

• Impulsar <strong>la</strong> atención <strong>al</strong> parto en el hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre según nuestro p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

parto publicado en <strong>la</strong> web, ya que muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recomendaciones que <strong>al</strong>lí se<br />

incluyen son comunes a este protocolo.<br />

3. POBLACIÓN DIANA:<br />

• Gestaciones únicas, a término, con presentación en cefálica bien flexionada cuyo<br />

parto se haya iniciado <strong>de</strong> forma espontánea.<br />

• Mujeres sin antece<strong>de</strong>ntes médicos ni obstétricos <strong>de</strong> riesgo o anom<strong>al</strong>ías fet<strong>al</strong>es que a<br />

juicio <strong>de</strong>l equipo obstétrico hagan <strong>de</strong>saconsejable el PMI (ANEXO 1: se incluyen en<br />

este protocolo los grupos <strong>de</strong> bajo riesgo y riesgo medio).<br />

61


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

4. CONDICIONES:<br />

• En el momento en el que se presente cu<strong>al</strong>quier <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong> <strong>la</strong> norm<strong>al</strong>idad, el equipo<br />

obstétrico podrá, tras informar a <strong>la</strong> gestante, aplicar el tratamiento que consi<strong>de</strong>ren<br />

necesario. Como es lógico se evitarán <strong>la</strong>s intervenciones no estrictamente indicadas.<br />

• Si en <strong>al</strong>gún momento, <strong>la</strong> paciente solicita an<strong>al</strong>gesia region<strong>al</strong> se respetarán sus <strong>de</strong>seos<br />

y se intentará aten<strong>de</strong>r a esta petición si no hay condiciones médicas que <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>saconsejen. En este caso, dado que <strong>la</strong> evolución fisiológica <strong>de</strong>l parto se modifica,<br />

el parto no se consi<strong>de</strong>rará <strong>de</strong> mínima intervención.<br />

5. RECURSOS<br />

• Recursos Humanos: matrona y auxiliar.<br />

• Recursos Materi<strong>al</strong>es:<br />

S<strong>al</strong>a <strong>de</strong> di<strong>la</strong>tación con condiciones ambient<strong>al</strong>es que ayu<strong>de</strong>n a potenciar <strong>la</strong><br />

fisiología <strong>de</strong>l parto: intimidad, temperatura aproximada <strong>de</strong> 23º, luces indirectas, pare<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> color cálido y <strong>de</strong>coración acogedora, música suave, ausencia <strong>de</strong> ruidos.<br />

Cama. Sil<strong>la</strong> <strong>de</strong> parto. Monitor electrocardiotocográfico con telemetría. Pelota<br />

suiza. Cuerda colgante. Equipo <strong>de</strong> música, set instrument<strong>al</strong> <strong>de</strong> partos, materi<strong>al</strong> <strong>de</strong> higiene,<br />

espejo (tamaño folio).<br />

Aunque actu<strong>al</strong>mente no se dispone <strong>de</strong> duchas en el área <strong>de</strong> paritorio, el agua<br />

c<strong>al</strong>iente en bañera o ducha es útil <strong>para</strong> re<strong>la</strong>jar y <strong>al</strong>iviar el dolor. Por ahora se pue<strong>de</strong>n usar<br />

<strong>la</strong>s duchas <strong>de</strong> expectantes.<br />

• Formación: <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> este protocolo supone un cambio cultur<strong>al</strong> que implica a<br />

todos los profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> atención <strong>al</strong> parto, <strong>para</strong> lo que es imprescindible<br />

su implicación y sensibilización.<br />

• Información <strong>para</strong> <strong>la</strong>s gestantes mediante documento informativo que se explicará y<br />

entregará durante el embarazo en <strong>la</strong> consulta prenat<strong>al</strong> y en <strong>la</strong>s sesiones <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ción<br />

<strong>al</strong> parto.<br />

6. DESCRIPCIÓN DEL PROCESO:<br />

6.1. INGRESO<br />

En gener<strong>al</strong> se intentará evitar el ingreso <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s gestantes que no cump<strong>la</strong>n los<br />

criterios <strong>de</strong> fase activa <strong>de</strong>l parto (dinámica regu<strong>la</strong>r, borramiento > 80% y di<strong>la</strong>tación<br />

<strong>de</strong> 3-4cm).<br />

Se consi<strong>de</strong>ra fase <strong>la</strong>tente <strong>de</strong>l parto a aquel periodo <strong>de</strong> duración variable (nulí<strong>para</strong>s: 8-18<br />

horas; multí<strong>para</strong>s: 5-12 horas) en don<strong>de</strong> hay contracciones dolorosas y modificaciones<br />

cervic<strong>al</strong>es con di<strong>la</strong>tación menor <strong>de</strong> 3-4 cm. En estas condiciones se <strong>de</strong>be dar apoyo<br />

individu<strong>al</strong>izado a <strong>la</strong> gestante y recomendar no ingresar y volver a su domicilio.<br />

Si <strong>la</strong> paciente <strong>de</strong>manda ayuda o sus condiciones individu<strong>al</strong>es así lo hacen necesario, se<br />

podrá ingresar en expectantes, sin tener que iniciar un manejo activo (amniorrexis e<br />

infusión <strong>de</strong> Oxitocina), con controles materno-fet<strong>al</strong>es intermitentes.<br />

Se consi<strong>de</strong>ra fase <strong>la</strong>tente prolongada cuando dura igu<strong>al</strong> o más <strong>de</strong> 20 horas en <strong>la</strong> nulí<strong>para</strong><br />

y 14 horas o más en <strong>la</strong> multí<strong>para</strong>. En este caso aunque hay distintas opciones terapeuticas.<br />

Se recomienda el uso <strong>de</strong> Oxitocina con v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>al</strong>guna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

distintas técnicas <strong>para</strong> el <strong>al</strong>ivio <strong>de</strong>l dolor, incluida <strong>la</strong> an<strong>al</strong>gesia epidur<strong>al</strong>.<br />

62


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

La paciente podrá estar acompañada en todo momento por <strong>la</strong> persona que el<strong>la</strong> elija,<br />

incluida en <strong>la</strong> atención en urgencias.<br />

• Al ingreso se re<strong>al</strong>izará <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración clínica habitu<strong>al</strong>:<br />

Anamnesis con atención a antece<strong>de</strong>ntes obstétricos, factores <strong>de</strong> riesgo <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> macrosomía, factores <strong>de</strong> riesgo <strong>para</strong> <strong>la</strong> hemorragia puerper<strong>al</strong> y otras<br />

condiciones médicas que hagan <strong>de</strong>saconsejable el PMI.<br />

Comprobación y petición si fuera necesario <strong>de</strong> an<strong>al</strong>íticas (hemograma, P.<br />

Coagu<strong>la</strong>ción, serología, grupos sanguíneo, exudado vagino-rect<strong>al</strong>)<br />

V<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> ecografías re<strong>al</strong>izadas.<br />

Toma <strong>de</strong> constantes<br />

Exploración vagin<strong>al</strong><br />

Comprobación <strong>de</strong> Latido cardiaco fet<strong>al</strong><br />

Otros estudios que se consi<strong>de</strong>ren precisos.<br />

Recogida <strong>de</strong>l consentimiento informado <strong>para</strong> <strong>la</strong> atención <strong>al</strong> parto que se ha<br />

entregado durante <strong>la</strong> consulta prenat<strong>al</strong> o, si esto no ha sido posible,<br />

explicado y entregado en el momento. Si no tiene dicho documento, se le<br />

explicará y se le dará <strong>para</strong> que lo firme. Este consentimiento es <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

asistencia <strong>de</strong> todos los partos.<br />

• Si tras esta ev<strong>al</strong>uación, no hay contraindicación <strong>para</strong> <strong>la</strong> asistencia como PMI, y <strong>la</strong><br />

parturienta, tras ser informada, así lo <strong>de</strong>sea, se incluiría en el protocolo.<br />

Si <strong>la</strong> gestante aporta un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> parto propio o hace <strong>al</strong>guna petición especi<strong>al</strong> que no se<br />

encuentre reflejada en nuestro p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> parto se discutirá abiertamente y se informará <strong>de</strong>l<br />

beneficio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas que recomendamos. Para evitar esta situación, nuestro p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

parto se explicará a <strong>la</strong>s gestantes en <strong>la</strong>s char<strong>la</strong>s <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ción <strong>al</strong> parto y en <strong>la</strong> consulta<br />

prenat<strong>al</strong>.<br />

6.2. ASISTENCIA AL PERIODO DE DILATACIÓN<br />

Acompañante: La matrona responsable se presentará y aten<strong>de</strong>rá <strong>la</strong>s dudas y necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> parturienta y su acompañante. Se facilitará que durante el proceso esté siempre<br />

acompañada por sólo una persona, <strong>la</strong> que <strong>la</strong> gestante elija, procurando que ambos<br />

participen en el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l parto.<br />

Ropa: Se permitirá a <strong>la</strong> gestante el uso <strong>de</strong> ropa person<strong>al</strong> e interior que el<strong>la</strong> <strong>de</strong>see.<br />

Enema y rasurado: El enema y el rasurado se re<strong>al</strong>izarán sólo a <strong>de</strong>manda o en<br />

condiciones excepcion<strong>al</strong>es.<br />

Vía periférica: Se re<strong>al</strong>izará venoclisis, <strong>de</strong>jando <strong>la</strong> vía can<strong>al</strong>izada por si en <strong>al</strong>gún<br />

momento fuera preciso el tratamiento endovenoso.<br />

Tratamientos IV: en caso <strong>de</strong> necesitar tratamientos parenter<strong>al</strong>es, como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis<br />

<strong>de</strong>l Streptococo, se proce<strong>de</strong>rá según protocolo, tras informar a <strong>la</strong> gestante.<br />

Ingesta: Se permitirá <strong>la</strong> ingesta mo<strong>de</strong>rada <strong>de</strong> líquidos como bebidas isotónicas, agua,<br />

infusiones o zumo <strong>de</strong> manzana durante <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación. Se suspen<strong>de</strong>rá <strong>la</strong> ingesta si en <strong>al</strong>gún<br />

momento <strong>la</strong> evolución no es favorable y se prevé <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> intervención médica.<br />

63


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Micción: Se <strong>de</strong>be favorecer <strong>la</strong> micción espontánea. Sólo se re<strong>al</strong>izará el sondaje vesic<strong>al</strong> si<br />

fuera necesario.<br />

Constantes maternas: Control <strong>de</strong> temperatura y Tensión arteri<strong>al</strong> cada 4 horas o más<br />

frecuentemente si se consi<strong>de</strong>ra necesario.<br />

Posiciones maternas: Se <strong>de</strong>be facilitar que <strong>la</strong> parturienta se mueva y adopte <strong>la</strong> posición<br />

que reporte un mayor confort. (ANEXO 2)<br />

Vigi<strong>la</strong>ncia fet<strong>al</strong>: Se re<strong>al</strong>izará monitorización carditocográfica externa continua (dadas <strong>la</strong>s<br />

condiciones actu<strong>al</strong>es <strong>de</strong> nuestro área <strong>de</strong> paritorio, <strong>la</strong> auscultación intermitente no se<br />

consi<strong>de</strong>ra suficiente <strong>para</strong> garantizar <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada vigi<strong>la</strong>ncia fet<strong>al</strong>) (Anexo 3).<br />

Si en <strong>al</strong>gún momento se cumplen los requisitos señ<strong>al</strong>ados en el protocolo <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

monitorización interna, se explicará a <strong>la</strong> gestante y se llevará a cabo.<br />

Se podrán llevar a cabo ventanas sin RCTG (20 minutos/cada 2 horas) con un RCTG<br />

previo sin signos <strong>de</strong> <strong>al</strong>arma.<br />

Amniorrexis: No se re<strong>al</strong>izará amniorrexis <strong>de</strong> forma rutinaria.<br />

Registro <strong>de</strong> datos: Des<strong>de</strong> el momento en el que <strong>la</strong> mujer está en fase activa <strong>de</strong> parto, se<br />

rellenará el partograma <strong>para</strong> el seguimiento <strong>de</strong> su evolución. Se recomienda anotar todo<br />

aquello que se re<strong>al</strong>iza o se ofrece, así como aquello que <strong>la</strong> paciente solicita, todos los<br />

eventos que ocurren y los tratamientos aplicados.<br />

Exploraciones: El número <strong>de</strong> tactos ha <strong>de</strong> ser el mínimo que permita v<strong>al</strong>orar <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong>l parto, siendo recomendable cada 4 horas, aunque siempre se tendrán en cuenta <strong>la</strong>s<br />

características individu<strong>al</strong>es <strong>de</strong> cada caso. Para su re<strong>al</strong>ización no es necesario el uso <strong>de</strong><br />

Clorexhidina u otras soluciones químicas. Se pue<strong>de</strong> usar lubricantes.<br />

Se <strong>de</strong>be procurar un ambiente <strong>de</strong> intimidad y se preguntará si <strong>de</strong>sea o no que esté el<br />

acompañante durante <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración.<br />

Se informará a <strong>la</strong> paciente <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l parto.<br />

6.3 ALIVIO DEL DOLOR:<br />

La forma en que cada ser humano afronta el dolor es muy variable y está sujeto a muchos<br />

condicionantes: person<strong>al</strong>es, cultur<strong>al</strong>es, a <strong>la</strong>s expectativas que se tiene, miedos…pero <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parturientas requieren ayuda <strong>de</strong> un profesion<strong>al</strong>. Hay 2 formas <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r<br />

el manejo <strong>de</strong>l dolor en el parto: <strong>para</strong> unos no hay porque sufrir dolor si, en el siglo XXI,<br />

se pue<strong>de</strong> ofrecer an<strong>al</strong>gesia epidur<strong>al</strong>; <strong>para</strong> otros, el dolor forma parte <strong>de</strong>l proceso<br />

fisiológico que engloba el parto, es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> experiencia y no <strong>de</strong>sean asumir el riesgo<br />

que supone <strong>la</strong> an<strong>al</strong>gesia epidur<strong>al</strong>, ni interferir en <strong>la</strong> fisiología <strong>de</strong>l parto. Probablemente <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres se encuentran en un punto medio y es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l equipo<br />

obstétrico el respon<strong>de</strong>r y aten<strong>de</strong>r a sus necesida<strong>de</strong>s en todo momento y ofrecer todas <strong>la</strong>s<br />

posibilida<strong>de</strong>s a nuestro <strong>al</strong>cance.<br />

Se recomienda:<br />

• La atención uno-a –uno en un ambiente íntimo y tranquilo durante el periodo <strong>de</strong><br />

di<strong>la</strong>tación, ofreciendo apoyo psicológico constante y sólo <strong>de</strong>jando a so<strong>la</strong>s a <strong>la</strong><br />

parturienta por breves espacios <strong>de</strong> tiempo o a petición <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />

• Favorecer el rol <strong>de</strong>l acompañante como cuidador princip<strong>al</strong>.<br />

• Informar sobre los diferentes métodos disponibles <strong>para</strong> el <strong>al</strong>ivio <strong>de</strong>l dolor.<br />

64


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Se podrán usar:<br />

1) Música ambient<strong>al</strong>, elegida por <strong>la</strong> paciente y a un nivel a<strong>de</strong>cuado.<br />

2) Técnicas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación, <strong>de</strong> respiración o <strong>de</strong> masajes con ayuda <strong>de</strong> su acompañante:<br />

permiten una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tensión muscu<strong>la</strong>r, proporcionan tranquilidad y se<br />

percibe una sensación <strong>de</strong> mayor control por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer, lo que disminuye su<br />

ansiedad.<br />

3) Se animará a <strong>la</strong> parturienta a que <strong>de</strong>ambule o escoja <strong>la</strong> posición que reporte mayor<br />

confort.<br />

4) Pelotas <strong>de</strong> parto (Pelotas suizas): pue<strong>de</strong>n ayudar <strong>al</strong> <strong>al</strong>ivio <strong>de</strong>l dolor y a adquirir<br />

posiciones antiálgicas, <strong>al</strong> tiempo que favorecen los cambios <strong>de</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pelvis<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> mejor evolución <strong>de</strong>l <strong>de</strong>scenso <strong>de</strong> <strong>la</strong> presentación y, por tanto, <strong>de</strong>l parto.<br />

5) El agua c<strong>al</strong>iente es efectiva <strong>para</strong> el <strong>al</strong>ivio <strong>de</strong>l dolor. Se podrán usar <strong>la</strong>s duchas que hay<br />

en expectantes, si están disponibles. Se pue<strong>de</strong>n aplicar bolsas <strong>de</strong> agua c<strong>al</strong>iente,<br />

compresas o sacos c<strong>al</strong>ientes en <strong>la</strong>s zonas doloridas.<br />

6) An<strong>al</strong>gesia medicamentosa: se podrá pautar Do<strong>la</strong>ntina, advirtiendo que pue<strong>de</strong> provocar<br />

náuseas y somnolencia y posible adormecimiento <strong>de</strong>l bebé. Se recomienda pautar con<br />

antieméticos (H<strong>al</strong>operidol/Primperan) y siempre que se hayan agotado otras<br />

posibilida<strong>de</strong>s. No se administrarán cerca <strong>de</strong>l expulsivo, y si así hubiera sido, se<br />

informará <strong>al</strong> neonatólogo.<br />

7) Otros métodos <strong>para</strong> el <strong>al</strong>ivio <strong>de</strong>l dolor que actu<strong>al</strong>mente no están disponibles en<br />

nuestro centro pero que han <strong>de</strong>mostrado su efectividad son:<br />

-K<strong>al</strong>inox® (Entonox a 50%: 50/50 <strong>de</strong> oxígeno y óxido nitroso). La evi<strong>de</strong>ncia<br />

científica disponible asevera que es eficaz y seguro. El efecto an<strong>al</strong>gésico es mejor que el<br />

<strong>de</strong> los opioi<strong>de</strong>s y menor que el <strong>de</strong> <strong>la</strong> epidur<strong>al</strong>. Se <strong>de</strong>be advertir que pue<strong>de</strong> sentir nauseas y<br />

<strong>al</strong>go <strong>de</strong> mareo, pero <strong>al</strong> interrumpir su administración <strong>de</strong>saparecen los efectos<br />

secundarios. Se autoadministra por <strong>la</strong> paciente en el momento <strong>de</strong>l acmé <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

contracción <strong>para</strong> disminuir <strong>la</strong> sensación <strong>de</strong> dolor. Actu<strong>al</strong>mente su uso está muy<br />

extendido en Ing<strong>la</strong>terra, Suecia y otros países europeos; en España se usa en muchas<br />

maternida<strong>de</strong>s.<br />

-Las técnicas <strong>de</strong> acupuntura e hipnosis parecen ser también eficaces en el <strong>al</strong>ivio <strong>de</strong>l<br />

dolor y están exentas <strong>de</strong> efectos adversos.<br />

-Infiltración <strong>de</strong> suero intradérmico en el Triángulo <strong>de</strong> Michaelis,<br />

TENS(Transcutaneus electronic nerve stimu<strong>la</strong>tion), acupresión, osteopatía (T.<br />

sacrocrane<strong>al</strong>),flores <strong>de</strong> Bach, aromaterapia, etc.<br />

6.4. ANALGESIA REGIONAL (EPIDURAL-ESPINAL O COMBINADAS):<br />

Si en cu<strong>al</strong>quier momento, <strong>la</strong> gestante solicita an<strong>al</strong>gesia epidur<strong>al</strong> se avisará <strong>al</strong> Servicio <strong>de</strong><br />

Anestesiología, siempre que <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>l parto lo hagan posible.<br />

Se recomienda <strong>la</strong> an<strong>al</strong>gesia con <strong>la</strong> menor dosis posible que permita el control <strong>de</strong>l dolor,<br />

con el fin <strong>de</strong> producir el mínimo bloqueo motor y permitir que <strong>la</strong> parturienta <strong>de</strong>ambule o<br />

adopta distintas posturas.<br />

Se <strong>de</strong>be explicar a <strong>la</strong> gestante que es un método eficaz <strong>para</strong> el <strong>al</strong>ivio <strong>de</strong>l dolor, se pue<strong>de</strong><br />

asociar con una prolongación <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda fase <strong>de</strong>l parto y que, por tanto, hay más<br />

probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> parto instrument<strong>al</strong>, pero no <strong>de</strong> cesárea, ni <strong>de</strong> aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> duración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera fase <strong>de</strong>l parto. Precisa <strong>de</strong> sueroterapia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> monitorización permanente <strong>de</strong><br />

constantes. No se recomienda <strong>la</strong> discontinuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> an<strong>al</strong>gesia hasta fin<strong>al</strong>izado el tercer<br />

estadio.<br />

Los efectos adversos más frecuentes asociados a esta técnica son <strong>la</strong> hipotensión, el prurito<br />

y <strong>la</strong> cef<strong>al</strong>ea. Otros efectos a corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo son infrecuentes.<br />

65


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

En este caso ya no se consi<strong>de</strong>raría un Parto <strong>de</strong> Mínima Intervención ya que <strong>la</strong><br />

an<strong>al</strong>gesia epidur<strong>al</strong> <strong>al</strong>tera <strong>la</strong> fisiología <strong>de</strong>l parto y exige una mayor monitorización, pero <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas que se recomiendan en este protocolo son aplicables.<br />

6.5. NO PROGRESIÓN DEL PARTO<br />

Sospecha <strong>de</strong> progresión ina<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>l parto:<br />

• Retardo <strong>de</strong> di<strong>la</strong>tación: < 2 cm en 4 horas.<br />

• Detención <strong>de</strong> di<strong>la</strong>tación: No progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación en 4 horas.<br />

En ambos casos (ANEXO 4):<br />

• Si <strong>la</strong> bolsa estaba íntegra, previa explicación a <strong>la</strong> parturienta, se proce<strong>de</strong>rá a <strong>la</strong><br />

amniorrexis. A continuación se hará una nueva v<strong>al</strong>oración en 1-2 horas. Si no<br />

hubiera habido progresión o esta es < 1 cm: tras informar a <strong>la</strong> mujer se iniciará<br />

infusión con bomba <strong>de</strong> Oxitocina.<br />

• Si <strong>la</strong> bolsa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aguas está rota, se explicará a <strong>la</strong> mujer que está indicada <strong>la</strong><br />

administración <strong>de</strong> Oxitocina mediante bomba <strong>de</strong> infusión y se proce<strong>de</strong>rá a ello.<br />

• Se recomienda ir aumentando <strong>la</strong> dosis <strong>de</strong> Oxitocina cada 30 minutos, hasta tener<br />

4-5 contracciones/10 minutos.<br />

• Si no hay inci<strong>de</strong>ncias que obliguen a hacerlo antes, a <strong>la</strong>s 2-4 horas <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

infusión <strong>de</strong> Oxitocina se <strong>de</strong>be hacer una v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l parto.<br />

• Si <strong>la</strong> progresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación ha sido inferior a los 2cm/2-4 horas, tras <strong>la</strong><br />

v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> otros parámetros, como <strong>la</strong> <strong>al</strong>tura, flexión y rotación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

presentación, y <strong>la</strong>s características maternas, se v<strong>al</strong>orará <strong>la</strong> indicación y re<strong>al</strong>ización<br />

<strong>de</strong> una cesárea NO PROGRESIÓN DE PARTO.<br />

En caso <strong>de</strong> precisar <strong>de</strong> amniorrexis y/o Oxitocina, se ofrecerá an<strong>al</strong>gesia epidur<strong>al</strong> a <strong>la</strong><br />

parturienta.<br />

6.6. CONSULTAR AL MÉDICO:<br />

Según <strong>la</strong> ley Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Profesiones sanitarias (LOPS,2003) y El Nuevo Estatuto<br />

Marco, <strong>la</strong> matrona es el profesion<strong>al</strong> indicado <strong>para</strong> <strong>la</strong> atención <strong>al</strong> parto norm<strong>al</strong> y<br />

responsabilizará <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar en <strong>la</strong> madre y/o niño signos indicadores <strong>de</strong> anom<strong>al</strong>ías que<br />

precisen <strong>la</strong> intervención <strong>de</strong> un médico y, en su caso, momento en el que asistirá a éste.<br />

La matrona <strong>de</strong>berá consultar con el médico:<br />

• Tinción meconi<strong>al</strong> <strong>de</strong>l líquido amniótico, fiebre materna, hemorragia actu<strong>al</strong>.<br />

• Tensión arteri<strong>al</strong> sistólica ≥ 140 mm Hg y/o diastólica ≥ 90 mm Hg.<br />

• Dudas sobre <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>tido cardíaco fet<strong>al</strong>.<br />

• Registro cardiotocográfico no tranquilizador.<br />

• Sospecha <strong>de</strong> progresión ina<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong>l parto.<br />

• Presencia <strong>de</strong> otra patología materna y fet<strong>al</strong>.<br />

• Siempre que lo crea necesario.<br />

7. ASISTENCIA AL EXPULSIVO<br />

Siempre que <strong>la</strong>s condiciones maternas y fet<strong>al</strong>es lo permitan, <strong>la</strong> actitud durante este punto<br />

<strong>de</strong>l parto será expectante. Se esperará a que <strong>la</strong> mujer sienta ganas <strong>de</strong> empujar. No hay<br />

evi<strong>de</strong>ncia científica que justifique <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> iniciar los pujos antes <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mujer<br />

note <strong>la</strong> sensación imperiosa <strong>de</strong> empujar o antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos horas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scenso pasivo.<br />

66


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Se recomienda que los pujos sean espontáneos y no dirigidos, ya que son más eficaces<br />

(gener<strong>al</strong>mente espiratorios, cortos y con glotis abierta).<br />

Al inicio <strong>de</strong>l expulsivo se le <strong>de</strong>be preguntar a <strong>la</strong> mujer si <strong>de</strong>sea miccionar y/o v<strong>al</strong>orar <strong>la</strong><br />

existencia <strong>de</strong> globo vesic<strong>al</strong>. Lo hará <strong>de</strong> forma espontánea preferiblemente, evitando en lo<br />

posible el sondaje vesic<strong>al</strong>.<br />

Se v<strong>al</strong>orará <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> dar a luz en <strong>la</strong> misma di<strong>la</strong>tación o en el paritorio,<br />

manteniendo <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> asepsia. En este sentido no hay evi<strong>de</strong>ncia científica que<br />

obligue a que el acompañante <strong>de</strong>ba usar bata/gorro y mascaril<strong>la</strong>. Sí se <strong>de</strong>ben retirar<br />

anillos, pulsera, relojes, etc y mantener una buena higiene <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos. Se usarán<br />

campos estériles y se tendrá disponible el instrument<strong>al</strong>. Según <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

parturienta, se usarán paños estériles con <strong>la</strong> frecuencia a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> mantener el espacio<br />

asistenci<strong>al</strong> lo más limpio posible.<br />

Se mantendrá un ambiente cómodo e íntimo, con <strong>la</strong> mínima luz indispensable y a ser<br />

posible con música si <strong>la</strong> paciente lo <strong>de</strong>sea y sin ruido ambient<strong>al</strong>.<br />

Se informará <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas posiciones <strong>para</strong> el expulsivo (Sims o <strong>de</strong>cúbito <strong>la</strong>ter<strong>al</strong>,<br />

litotomía, cunclil<strong>la</strong>s, cuadripedia, etc.) y se favorecerá que <strong>la</strong>s mujeres adopten <strong>la</strong><br />

posición que les resulta más cómoda.<br />

En este periodo, el riesgo <strong>de</strong> acidosis es más elevado y se <strong>de</strong>be continuar con <strong>la</strong><br />

monitorización continua <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecuencia cardiaca fet<strong>al</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica uterina.<br />

Se <strong>de</strong>be v<strong>al</strong>orar durante el expulsivo <strong>la</strong> duración y el progreso. Se consi<strong>de</strong>ra norm<strong>al</strong> una<br />

duración en nulí<strong>para</strong>s <strong>de</strong> 2 horas y <strong>de</strong> 1 hora en multí<strong>para</strong>s, siempre que exista un<br />

progreso continuo en el <strong>de</strong>scenso <strong>de</strong> <strong>la</strong> presentación (con epidur<strong>al</strong>: 1 hora más) y el<br />

estado <strong>de</strong>l niño sea bueno. La f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> progreso y <strong>de</strong>tención <strong>de</strong>l <strong>de</strong>scenso implican m<strong>al</strong><br />

pronóstico y se <strong>de</strong>be extremar <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia fet<strong>al</strong>, avisar <strong>al</strong> médico y rep<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> actitud<br />

obstétrica.<br />

No se re<strong>al</strong>izará rasurado <strong>de</strong> forma rutinaria y si se precisa practicar, se informará a <strong>la</strong><br />

parturienta y tras su consentimiento, se re<strong>al</strong>izará afectando a <strong>la</strong> mínima zona necesaria.<br />

La episiotomía no se hará <strong>de</strong> forma rutinaria, más bien se re<strong>al</strong>izará con carácter<br />

restrictivo, limitándose sólo a los casos a los casos en los que a criterio <strong>de</strong> quien asiste el<br />

parto, <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>re estrictamente necesaria.<br />

En <strong>la</strong> expulsión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza fet<strong>al</strong>, <strong>para</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l periné, hay dos opciones<br />

posibles: una activa protegiendo el periné, otra expectante, con <strong>la</strong>s manos pre<strong>para</strong>das sin<br />

tocar, esperando <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ida espontánea <strong>de</strong> los hombros. Ambas son igu<strong>al</strong>mente válidas. No<br />

obstante hay que evitar <strong>la</strong> expulsión incontro<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza y los hombros, <strong>para</strong> lo cu<strong>al</strong><br />

se instruirá a <strong>la</strong> mujer y se le indicará el momento en que no tiene que pujar.<br />

Para facilitar <strong>la</strong> distensión perine<strong>al</strong> y el <strong>de</strong>sprendimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza se pue<strong>de</strong>n usar<br />

compresas c<strong>al</strong>ientes o sustancias lubricantes, aunque no hay evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> su eficacia. Se<br />

<strong>de</strong>be evitar el masaje continuo <strong>de</strong> vulva y periné.<br />

Siempre que sea posible, se recomienda el c<strong>la</strong>mpaje tardío <strong>de</strong>l cordón umbilic<strong>al</strong> ya que<br />

favorece el paso <strong>de</strong> sangre <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>centa <strong>al</strong> neonato, en los que disminuye el riesgo <strong>de</strong><br />

anemia y el <strong>de</strong> hemorragia ventricu<strong>la</strong>r sin aumentar <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> hiperbilirrubunemia<br />

grave.<br />

67


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Se recogerá muestra <strong>de</strong> sangre <strong>de</strong> cordón antes <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umbramiento si es posible, <strong>para</strong><br />

estudio <strong>de</strong>l Rh y <strong>de</strong>l Ph.<br />

Tras el nacimiento, el bebé se colocará en contacto piel con piel sobre <strong>la</strong> madre,<br />

ayudándose <strong>de</strong> una to<strong>al</strong><strong>la</strong> prec<strong>al</strong>entada y estimu<strong>la</strong>ndo <strong>al</strong> acompañante a que ayu<strong>de</strong> a secar<br />

<strong>al</strong> bebé y a darle c<strong>al</strong>or. Dado los efectos positivos en <strong>la</strong> adaptación a <strong>la</strong> vida extrauterina<br />

<strong>para</strong> el recién nacido, en <strong>la</strong> instauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna y en <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción afectiva<br />

entre el niño y sus padres, se <strong>de</strong>be promocionar sistemáticamente el contacto precoz<br />

madre-hijo en el posparto inmediato.<br />

Re<strong>al</strong>izar el contacto piel con piel el mayor tiempo posible y sin interrupciones. Lo<br />

i<strong>de</strong><strong>al</strong> sería hasta que <strong>la</strong> madre y el niño suban a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maternidad, iniciándose<br />

durante este tiempo <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna.<br />

Si se presenta <strong>al</strong>gún caso en el que <strong>la</strong> madre no esté en condiciones <strong>de</strong> re<strong>al</strong>izar el<br />

contacto piel con piel o no lo <strong>de</strong>see, se le ofertará <strong>al</strong> padre o acompañante <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> re<strong>al</strong>izarlo.<br />

Durante este primer contacto, <strong>la</strong> matrona o <strong>la</strong> enfermera <strong>de</strong> neonatos vigi<strong>la</strong>rá el estado <strong>de</strong>l<br />

bebé y su adaptación <strong>al</strong> medio y advertirá <strong>de</strong> cu<strong>al</strong>quier <strong>al</strong>teración que hiciera necesario<br />

pasar <strong>al</strong> recién nacido a <strong>la</strong> cuna <strong>de</strong> reanimación. A<strong>de</strong>más se re<strong>al</strong>izará <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong>l test<br />

<strong>de</strong> Apgar.<br />

Los cuidados que se re<strong>al</strong>izan <strong>al</strong> neonato, se explicarán a los padres y se proporcionarán en<br />

<strong>la</strong> misma s<strong>al</strong>a y con <strong>la</strong> mínima se<strong>para</strong>ción. Para el peso <strong>de</strong>l niño se disponen <strong>de</strong> báscu<strong>la</strong>s<br />

móviles.<br />

8. ASISTENCIA AL TERCER ESTADIO (ALUMBRAMIENTO)<br />

El manejo activo <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umbramiento pue<strong>de</strong> prevenir hasta el 60% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hemorragias y<br />

es una intervención basada en evi<strong>de</strong>ncias científicas. Reduce <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> transfusión,<br />

<strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> anemia severa postparto y <strong>la</strong> duración <strong>de</strong>l tercer periodo <strong>de</strong>l parto. Beneficios<br />

que se explicarán a <strong>la</strong> madre previamente y s<strong>al</strong>vo que esté en contra <strong>de</strong> esta técnica, se<br />

llevará a cabo según el protocolo.<br />

Cuanto mayor es <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> esta fase <strong>de</strong>l parto, mayor es el riesgo <strong>de</strong> hemorragia.<br />

Se consi<strong>de</strong>ra retención p<strong>la</strong>centaria cuando este periodo es mayor <strong>de</strong> 30 minutos. En este<br />

caso avisará <strong>al</strong> obstetra <strong>para</strong> v<strong>al</strong>orar intervención y posible re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> <strong>al</strong>umbramiento<br />

manu<strong>al</strong> en paritorio o quirófano. Se <strong>de</strong>be l<strong>la</strong>mar a anestesia <strong>para</strong> v<strong>al</strong>orar sedación o<br />

refuerzo <strong>de</strong> <strong>la</strong> an<strong>al</strong>gesia que ya se tenga. No hay evi<strong>de</strong>ncia científica suficiente <strong>para</strong><br />

recomendar el uso profiláctico <strong>de</strong> antibióticos en estos casos. Es recomendable el uso <strong>de</strong>l<br />

ecógrafo si hay dificulta<strong>de</strong>s. Para evitar el <strong>al</strong>umbramiento manu<strong>al</strong> o facilitarlo en caso <strong>de</strong><br />

dificultad, se pue<strong>de</strong> administrar Nitroglicerina IV <strong>para</strong> favorecer <strong>la</strong> re<strong>la</strong>jación uterina y el<br />

acceso a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>centa retenida.<br />

Tras revisar y comprobar su integridad, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>centa se tratará como un producto biológico.<br />

Tras todo ello, se proce<strong>de</strong>rá a <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong>l periné <strong>para</strong> v<strong>al</strong>orar <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> sutura.<br />

En los casos necesarios se aplicará anestesia loc<strong>al</strong> y se tendrán en cuenta <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> asepsia. Se colocará a <strong>la</strong> mujer en <strong>la</strong> cama <strong>de</strong> partos en posición <strong>de</strong> litotomía.<br />

Una vez concluido el parto, <strong>la</strong> madre permanecerá en el área durante <strong>la</strong>s primeras 2 horas.<br />

Durante este periodo se contro<strong>la</strong>rá el estado gener<strong>al</strong>, <strong>la</strong>s constantes maternas, el globo <strong>de</strong><br />

seguridad y <strong>la</strong>s pérdidas hemáticas. Una vez pasado este tiempo, antes <strong>de</strong> subir a p<strong>la</strong>nta,<br />

68


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

se retirará <strong>la</strong> vía, s<strong>al</strong>vo que estén presente <strong>al</strong>guna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones señ<strong>al</strong>adas en el<br />

protocolo <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> vía periférica (fiebre, macrosomía, parto precipitado, etc) y se<br />

pautará <strong>la</strong> an<strong>al</strong>gesia postparto.<br />

En condiciones norm<strong>al</strong>es, el tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se hará sin se<strong>para</strong>r a <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> su hijo y<br />

<strong>de</strong> su acompañante.<br />

9. DOCENCIA<br />

Dado que éste es un Hospit<strong>al</strong> Universitario, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor docente forma parte <strong>de</strong> nuestras<br />

obligaciones y esto no tiene que ser menos en el parto norm<strong>al</strong> ni en el PMI.<br />

10. OTRAS RECOMENDACIONES:<br />

Para mantener un ambiente íntimo, tranquilo y <strong>de</strong> máximo respeto, se recomienda<br />

consultar con <strong>la</strong> matrona responsable <strong>de</strong>l parto antes <strong>de</strong> entrar, l<strong>la</strong>mando a <strong>la</strong> puerta y<br />

presentándose todos los profesion<strong>al</strong>es que intervienen en el proceso. Se <strong>de</strong>ben evitar luces<br />

y ruidos fuertes, evitar conversaciones <strong>de</strong> otros temas a no ser que el<strong>la</strong> participe, respetar<br />

sus silencios y asegurar <strong>la</strong> intimidad, manteniendo <strong>la</strong>s puertas cerradas.<br />

11. DOCUMENTOS a cumplimentar:<br />

Se <strong>de</strong>berán cumplimentar los documentos pertenecientes a su historia, HP doctor y el<br />

formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong>l PMI. Se le entregará un formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> satisfacción <strong>para</strong> que<br />

<strong>la</strong> madre lo rellene y lo entregue en p<strong>la</strong>nta antes <strong>de</strong>l <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria.<br />

• Con el formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> ev<strong>al</strong>uación preten<strong>de</strong>mos conocer qué implicaciones clínicas<br />

conlleva el PMI, cuántos han precisado <strong>de</strong> intervención y cuántos han fin<strong>al</strong>izado con<br />

éxito. También se v<strong>al</strong>orarán <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong>l profesion<strong>al</strong><br />

responsable <strong>de</strong>l parto.<br />

• El cuestionario <strong>de</strong> satisfacción nos facilitará información <strong>para</strong> saber si hay una<br />

diferencia significativa en <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad percibida y en <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los padres entre<br />

el PMI y el resto <strong>de</strong> los partos que tienen lugar en nuestro centro (se dará a todos los<br />

partos).<br />

12. BIBLIOGRAFÍA:<br />

- FAME. Iniciativa <strong>al</strong> parto norm<strong>al</strong>: http.//www.fe<strong>de</strong>ración<br />

matronas.org/ipn/documentos/iniciativa-parto-norm<strong>al</strong>.<br />

- Recomendaciones sobre <strong>la</strong> asistencia <strong>al</strong> parto. www.prosego.com.<br />

- Guía Clínica NICE (Clinic<strong>al</strong> Gui<strong>de</strong>liene.Nation<strong>al</strong> Institute for Clinic<strong>al</strong><br />

Excellence.Intrapartum care; car of he<strong>al</strong>thy womem and their babies during<br />

childbirth.2007)<br />

- World He<strong>al</strong>th Organization. Pregnancy, Childbirth, Postpartum and Newborn<br />

care: a gui<strong>de</strong>line for essenti<strong>al</strong> practice. Geneva. 2006.<br />

- Management of norm<strong>al</strong> <strong>la</strong>bor and <strong>de</strong>livery. www.uptodate.com.<br />

- Pharmacologic<strong>al</strong> management of Pain during <strong>la</strong>bor and <strong>de</strong>livery.<br />

www.uptodate.com.<br />

- Management of third stage of <strong>la</strong>bor. www.uptodate.com<br />

- Estrategia <strong>de</strong> atención <strong>al</strong> parto norm<strong>al</strong> <strong>de</strong>l Sistema Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud. 2007.<br />

www.msc.es.<br />

- La iniciativa Internacion<strong>al</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> atención <strong>al</strong> parto madrebebé.10 pasos <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

optimización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> maternidad MadreBebé. www.IMBCI.org.<br />

69


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

ANEXOS<br />

1. Grupos <strong>de</strong> riesgo<br />

2. Posturas durante el parto<br />

3. V<strong>al</strong>oración <strong>de</strong>l RCTG<br />

4. Prolongación <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera fase <strong>de</strong>l parto<br />

5. Formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> ev<strong>al</strong>uación<br />

6. Cuestionario <strong>de</strong> satisfacción<br />

7. Folleto explicativo<br />

8. Anexo aparte: documento informativo-consentimiento informado.<br />

ANEXO 1<br />

C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> riesgo perinat<strong>al</strong><br />

• Riesgo bajo (Grupo 0):<br />

Gestaciones a <strong>la</strong>s que no ha sido posible <strong>de</strong>tectarles ningún factor <strong>de</strong> riesgo <strong>al</strong> inicio<br />

o durante <strong>la</strong> gestación.<br />

• Riesgo medio (grupo 1):<br />

Gestaciones que, por características físicas, hábitos, condiciones socioeconómicas,<br />

presentan un riesgo ligeramente elevado <strong>de</strong> patología.<br />

Estatura < 150cm<br />

Edad < 16 y > 35 años<br />

Anom<strong>al</strong>ías pélvicas<br />

Obesidad, IMC > 29<br />

Delga<strong>de</strong>z IMC < 20<br />

Incompatibilidad Rh (Rh negativo)<br />

Tabaquismo<br />

Condición socioeconómica baja<br />

Esterilidad previa<br />

Abortos <strong>de</strong> repetición<br />

Gran multí<strong>para</strong>, >3<br />

Riesgo <strong>de</strong> ITS<br />

Riesgo <strong>la</strong>bor<strong>al</strong><br />

Control <strong>de</strong>ficiente,


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

- Antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> muerte perinat<strong>al</strong><br />

- Antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> nacido con <strong>de</strong>fecto congénito<br />

- Hijo con lesión neurológica residu<strong>al</strong><br />

Sospecha <strong>de</strong> m<strong>al</strong>formación fet<strong>al</strong><br />

Cirugía uterina previa. Cesárea anterior.<br />

ITU recurrente o m<strong>al</strong> tratada<br />

Endocrinopatía<br />

Diabetes gestacion<strong>al</strong> en tratamiento con Insulina<br />

Obesidad mórbida, IMC >40<br />

Preec<strong>la</strong>mpsia leve<br />

Infección materna <strong>de</strong> transmisión perinat<strong>al</strong><br />

Embarazo prolongado<br />

Cardiopatía grado II<br />

Hidramnios/Oligoamnios<br />

Tumoración uterina/anexi<strong>al</strong><br />

Riesgo muy <strong>al</strong>to (grupo 3):<br />

Cu<strong>al</strong>quier factor <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> este grupo pue<strong>de</strong> aumentar significativamente <strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> complicaciones, con aumento importante en <strong>la</strong> mort<strong>al</strong>idad perinat<strong>al</strong>.<br />

Muerte perinat<strong>al</strong> recurrente<br />

M<strong>al</strong>formación fet<strong>al</strong> confirmada<br />

M<strong>al</strong>formación uterina<br />

Incompetencia cervic<strong>al</strong><br />

Hemorragia genit<strong>al</strong><br />

P<strong>la</strong>centa previa asintomático (diagnóstico ecográfico a partir SG 32)<br />

Rotura prematura <strong>de</strong> membranas<br />

Amenaza <strong>de</strong> parto prematuro<br />

Gestación múltiple<br />

Geme<strong>la</strong>r monocori<strong>al</strong><br />

Preec<strong>la</strong>mpsia grave<br />

CIR<br />

Isoinmunización<br />

Patología grave materna<br />

Cardiopatía grado III-IV<br />

Diabetes mellitus I-II<br />

Drogadicción/<strong>al</strong>coholismo<br />

PARTO DE ALTO RIESGO<br />

• Tinción meconi<strong>al</strong> <strong>de</strong> líquido amniótico<br />

• Alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCF<br />

FCF 160 l/m<br />

Desaceleraciones tras <strong>la</strong> contracción.<br />

Variabilidad disminuida<br />

• Fiebre materna, ≥38º una vez, ó ≥ 37,5ºC dos veces se<strong>para</strong>das por 2 horas<br />

• Hemorragia intraparto<br />

• Cesárea anterior<br />

• Parto pretermito<br />

71


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

ANEXO 2<br />

POSICIONES VENTAJAS INCONVENIENTES<br />

Vertic<strong>al</strong><br />

De pie<br />

Mayores diámetros pélvicos<br />

< Partos instrument<strong>al</strong>es<br />

< N.º <strong>de</strong> episiotomías<br />

< Dolor expulsivo<br />

< Patrones anorm<strong>al</strong>es en el FCF<br />

> Libertad <strong>de</strong> movimientos<br />

Ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong> gravedad<br />

Contracciones <strong>de</strong> mayor intensidad<br />

> Desgarros perine<strong>al</strong>es<br />

Sobrestimación <strong>de</strong>l sangrado<br />

Cuclil<strong>la</strong>s<br />

Sil<strong>la</strong> <strong>de</strong> partos<br />

Mismas ventajas que <strong>de</strong> pie<br />

Mismas ventajas que <strong>de</strong> pie<br />

Mismos inconvenientes que <strong>de</strong> pie<br />

En nulí<strong>para</strong>s: más traumas y mayor<br />

inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>sgarros grado III.<br />

Resultados perine<strong>al</strong>es más<br />

<strong>de</strong>sfavorables <strong>para</strong> <strong>la</strong>s nulí<strong>para</strong>s.<br />

Mismos inconvenientes que <strong>de</strong> pie<br />

4 apoyos (cuadrúpeda)<br />

Manos-pies<br />

Manos-rodil<strong>la</strong>s<br />

Decúbito <strong>la</strong>ter<strong>al</strong> (Sims)<br />

Semisentada<br />

Favorece <strong>la</strong> rotación fet<strong>al</strong> en<br />

presentaciones posteriores<br />

Favorece el <strong>de</strong>scenso fet<strong>al</strong><br />

Menores traumas perine<strong>al</strong>es<br />

Tasa más <strong>al</strong>ta <strong>de</strong> periné intacto<br />

Mejores resultados perine<strong>al</strong>es<br />

Previene el síndrome <strong>de</strong> compresión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vena cava<br />

Más libertad <strong>de</strong> movimientos<br />

Mayor intensidad y menor frecuencia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s contracciones<br />

Abre el estrecho pélvico<br />

Mejor <strong>para</strong> el dolor lumbar que <strong>la</strong><br />

posición <strong>de</strong> litotomía<br />

A<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> el uso <strong>de</strong> epidur<strong>al</strong><br />

Rechazo cultur<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer<br />

Uso parci<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> gravedad<br />

Litotomía<br />

A<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> partos instrument<strong>al</strong>es<br />

Comodidad <strong>de</strong>l profesion<strong>al</strong><br />

Facilidad <strong>para</strong> <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong>l<br />

RCTG<br />

Más episiotomías<br />

Menor libertad <strong>de</strong> movimientos<br />

Cierra el estrecho inferior<br />

(Tab<strong>la</strong> extraída <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong> <strong>la</strong> FAME “Iniciativa parto norm<strong>al</strong>. Documento <strong>de</strong> consenso”)<br />

72


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

ANEXO 3.<br />

Guía práctica y signos <strong>de</strong> <strong>al</strong>arma en <strong>la</strong> asistencia <strong>al</strong> parto.www.prosego.com.<br />

73


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

ANEXO 4: PROLONGACIÓN DE LA 1ª ETAPA DEL PARTO<br />

Retardo <strong>de</strong> di<strong>la</strong>tación:


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 2.5.2<br />

INFORMACIÓN SOBRE LA ATENCIÓN AL PARTO<br />

Los profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> este hospit<strong>al</strong> consi<strong>de</strong>ran a <strong>la</strong> mujer <strong>de</strong> parto una persona sana y<br />

como t<strong>al</strong> se le tratará. A<strong>de</strong>más, entien<strong>de</strong>n el parto como un proceso natur<strong>al</strong>, en el<br />

que entran en juego factores importantes como son los psicológicos, afectivos y<br />

soci<strong>al</strong>es.<br />

ATENCIÓN A LA MUJER EN EL PARTO<br />

Se aten<strong>de</strong>rá el proceso <strong>de</strong> parto teniendo en cuenta todos estos factores,<br />

optimizando los recursos disponibles e intentando minimizar los impactos <strong>de</strong> un<br />

hospit<strong>al</strong> asistenci<strong>al</strong> y con actividad docente (universitaria, pre y postgraduada),<br />

tratando <strong>de</strong> hacer<strong>la</strong> compatible con el parto que <strong>la</strong> mujer <strong>de</strong>searía.<br />

Si quiere, podrá estar acompañada <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> persona <strong>de</strong> su elección durante<br />

todo el proceso <strong>de</strong>l parto, en todos los casos en los que se <strong>de</strong>sarrolle con<br />

norm<strong>al</strong>idad. Se intentará proporcionar un ambiente a<strong>de</strong>cuado durante el parto, con<br />

un apoyo continuo y en un contexto lo mas respetuoso e íntimo posible.<br />

Se evitará <strong>la</strong> práctica rutinaria <strong>de</strong>: enema evacuador, rotura <strong>de</strong> membranas,<br />

sondaje vesic<strong>al</strong>, rasurado perine<strong>al</strong>, episiotomía, perfusión <strong>de</strong> oxitocina. Pero se harán<br />

éstas cuando estén indicadas, previa información a <strong>la</strong> mujer.<br />

Durante el parto y el posparto inmediato se can<strong>al</strong>izará una vía venosa, por si fuera<br />

necesaria una actuación urgente. Podrá <strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>r y adoptar <strong>la</strong>s posturas en <strong>la</strong>s que<br />

más cómoda esté cuando su estado y el <strong>de</strong>l bebé lo permitan. Se hará monitorización<br />

<strong>de</strong> forma continua <strong>para</strong> <strong>la</strong> confirmación <strong>de</strong>l bienestar fet<strong>al</strong>. En los partos norm<strong>al</strong>es en<br />

mujeres sin factores <strong>de</strong> riesgo, sin anestesia epidur<strong>al</strong> y sin oxitocina, una vez<br />

comprobada <strong>la</strong> norm<strong>al</strong>idad <strong>de</strong>l bienestar fet<strong>al</strong> y en ausencia <strong>de</strong> signos <strong>de</strong><br />

complicación (fiebre, tinción <strong>de</strong>l líquido amniótico…), se podrán re<strong>al</strong>izar ventanas sin<br />

registro (10-20 minutos) <strong>para</strong> una ducha, masaje, etc.<br />

Se podrán beber líquidos (agua, bebidas isotónicas, zumo <strong>de</strong> manzana y c<strong>al</strong>do<br />

<strong>de</strong>sgrasado) <strong>de</strong> forma mo<strong>de</strong>rada durante <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación siempre que no se prevea <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> una intervención.<br />

Tras el nacimiento, el <strong>al</strong>umbramiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>centa se hará con una conducta activa<br />

(mediante oxitocina, tracción contro<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l cordón y masaje uterino) ya que esta<br />

medida disminuye <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> hemorragia, anemia y <strong>de</strong> transfusiones<br />

maternas postparto.<br />

75


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

ALIVIO DEL DOLOR<br />

La forma en que cada mujer afronta el dolor es muy variable, pero <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

parturientas requieren una ayuda, que nosotros ofrecemos. En gener<strong>al</strong>, hay dos<br />

formas <strong>de</strong> enfrentar el dolor:<br />

• Para <strong>al</strong>gunas mujeres, el parto es un proceso biológico natur<strong>al</strong> en el que dolor<br />

es una parte más <strong>de</strong>l mismo. No <strong>de</strong>sean que se <strong>al</strong>tere su evolución natur<strong>al</strong> si<br />

no es necesario, ni <strong>de</strong>sean, si es posible, asumir el posible riesgo asociado a<br />

<strong>la</strong> an<strong>al</strong>gesia epidur<strong>al</strong>. Para el <strong>al</strong>ivio <strong>de</strong>l dolor podrán usar técnicas <strong>de</strong><br />

re<strong>la</strong>jación, respiración y masajes con ayuda <strong>de</strong>l acompañante. Podrán traer<br />

música suave <strong>para</strong> favorecer <strong>la</strong> re<strong>la</strong>jación. El agua c<strong>al</strong>iente y el c<strong>al</strong>or loc<strong>al</strong> son<br />

también efectivos y se les procurará, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> nuestras posibilida<strong>de</strong>s. Se le<br />

animará a que camine o a que adopte <strong>la</strong> postura que le proporcione mayor<br />

confort. Las pelotas <strong>de</strong> parto pue<strong>de</strong>n<br />

ayudar <strong>al</strong> <strong>al</strong>ivio <strong>de</strong>l dolor y a favorecer<br />

los cambios <strong>de</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> pelvis<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> mejor evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

di<strong>la</strong>tación. A este parto lo l<strong>la</strong>mamos<br />

PARTO DE MÍNIMA<br />

INTERVENCIÓN. Si en cu<strong>al</strong>quier<br />

momento <strong>la</strong> mujer solicita <strong>la</strong> an<strong>al</strong>gesia<br />

epidur<strong>al</strong> se avisará <strong>al</strong> anestesiólogo<br />

quien v<strong>al</strong>orará <strong>la</strong> indicación según los<br />

antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre o el estado<br />

<strong>de</strong>l parto.<br />

• Otras mujeres no quieren tener dolor y <strong>de</strong>searán, <strong>de</strong> entrada, <strong>la</strong> an<strong>al</strong>gesia<br />

epidur<strong>al</strong>. La an<strong>al</strong>gesia epidur<strong>al</strong> es un método eficaz y seguro <strong>para</strong> el <strong>al</strong>ivio <strong>de</strong>l<br />

dolor en <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> ocasiones. Su aplicación conlleva administrar<br />

sueros por vía intravenosa, monitorización continua fet<strong>al</strong> y sondaje vesic<strong>al</strong><br />

intermitente. La madre permanecerá tumbada o sentada.<br />

La an<strong>al</strong>gesia epidur<strong>al</strong> se asocia a una prolongación <strong>de</strong>l último periodo <strong>de</strong>l<br />

parto (el expulsivo) y a una mayor probabilidad <strong>de</strong> parto instrument<strong>al</strong>, pero<br />

no a cesárea, prolongación <strong>de</strong> <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación, ni a efectos adversos <strong>para</strong> el<br />

recién nacido. Los efectos adversos leves como <strong>la</strong> hipotensión, <strong>la</strong> cef<strong>al</strong>ea y el<br />

prurito son poco frecuentes y tratables si aparecen; y <strong>la</strong>s complicaciones<br />

graves como convulsiones o consecuencias <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l paso <strong>de</strong>l anestésico<br />

a <strong>la</strong> sangre, son excepcion<strong>al</strong>es.<br />

La “w<strong>al</strong>king epidur<strong>al</strong>” es una variante que permite un control aceptable <strong>de</strong>l<br />

dolor conservando <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> mantenerse en pie, caminar y adoptar<br />

distintas posturas, sin necesidad <strong>de</strong> sondaje vesic<strong>al</strong>.<br />

En cu<strong>al</strong>quier caso, <strong>la</strong> madre previamente informada, es <strong>la</strong> que <strong>de</strong>be tomar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

<strong>de</strong> lo que quiere.<br />

ATENCIÓN AL RECIÉN NACIDO<br />

El recién nacido se mantendrá en contacto piel con piel con <strong>la</strong> madre tras el<br />

nacimiento, si el estado clínico <strong>de</strong>l bebé y <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre lo permiten. Así permanecerá<br />

durante <strong>al</strong> menos <strong>la</strong>s primeras 2 horas ya que esta<br />

medida favorece <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong>l bebé a <strong>la</strong> vida<br />

fuera <strong>de</strong>l útero, el vínculo afectivo entre <strong>la</strong> madre y<br />

el niño, y <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia. Durante este tiempo se le<br />

estimu<strong>la</strong>rá y ayudará <strong>para</strong> iniciar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

materna, ya que es <strong>la</strong> mejor <strong>al</strong>imentación <strong>para</strong> él y<br />

tiene beneficios probados <strong>para</strong> <strong>la</strong> madre y el niño.<br />

76


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

La ligadura <strong>de</strong>l cordón umbilic<strong>al</strong> se efectuará, si es posible, una vez que haya <strong>de</strong>jado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>tir, ya que esta medida disminuye <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> anemia <strong>de</strong>l bebé en sus<br />

primeros meses <strong>de</strong> vida, aunque aumenta ligeramente <strong>la</strong> probabilidad <strong>de</strong> ictericia<br />

leve. En caso <strong>de</strong> que <strong>de</strong>see donar <strong>la</strong> sangre <strong>de</strong> cordón umbilic<strong>al</strong> <strong>al</strong> banco público (lo<br />

pue<strong>de</strong> solicitar en <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación) o privado (siempre con autorización previa), <strong>la</strong><br />

ligadura <strong>de</strong>l cordón se hará inmediatamente tras el nacimiento <strong>de</strong>l bebé con el<br />

objetivo <strong>de</strong> recolectar <strong>la</strong> máxima cantidad posible <strong>de</strong> sangre <strong>de</strong>l cordón.<br />

Si se precisan maniobras <strong>de</strong> reanimación básicas <strong>de</strong>l bebé, se re<strong>al</strong>izarán en el área<br />

<strong>de</strong> atención <strong>al</strong> recién nacido situado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l paritorio. Si se precisaran maniobras<br />

<strong>de</strong> reanimación más profundas, se re<strong>al</strong>izarán en el área más a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> t<strong>al</strong> fin.<br />

Tras <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> contacto <strong>de</strong>l recién nacido con sus padres se proce<strong>de</strong>rá a su<br />

i<strong>de</strong>ntificación y v<strong>al</strong>oración. El niño/a permanecerá con sus padres en <strong>la</strong> maternidad,<br />

s<strong>al</strong>vo mejor criterio médico.<br />

En todos lo recién nacidos se recomienda:<br />

Prevención <strong>para</strong> <strong>la</strong> enfermedad hemorrágica con vitamina K intramuscu<strong>la</strong>r.<br />

Prevención <strong>de</strong> oft<strong>al</strong>mía neonat<strong>al</strong> con pomada <strong>de</strong> eritromicina.<br />

Prevención <strong>de</strong> hepatitis B con <strong>la</strong> vacuna.<br />

El examen pediátrico rutinario se re<strong>al</strong>izará en <strong>la</strong>s primeras 24 horas <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong>s<br />

pruebas <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> enfermeda<strong>de</strong>s metabólicas y <strong>al</strong>teraciones auditivas se<br />

re<strong>al</strong>izarán durante su ingreso, gener<strong>al</strong>mente a <strong>la</strong>s 48 horas. Los padres serán<br />

informados <strong>de</strong> cu<strong>al</strong>quier procedimiento diagnóstico-terapéutico que precise el recién<br />

nacido.<br />

OBSERVACIONES<br />

Las condiciones <strong>de</strong>scritas se mantendrán siempre y cuando no ocurran en el parto<br />

circunstancias patológicas que supongan un riesgo <strong>para</strong> el estado <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

madre o el feto.<br />

El equipo <strong>de</strong> profesion<strong>al</strong>es que atien<strong>de</strong> a <strong>la</strong> mujer en el parto será el que<br />

confirme o <strong>de</strong>scarte estas circunstancias y ofrezcan así una atención <strong>de</strong> c<strong>al</strong>idad,<br />

con el firme propósito <strong>de</strong> humanizar e individu<strong>al</strong>izar <strong>la</strong> atención <strong>al</strong> parto en un<br />

contexto <strong>de</strong> máxima seguridad, con el máximo respeto hacia <strong>la</strong> mujer y<br />

actuando siempre con el objetivo <strong>de</strong> tener una madre y un recién nacido sanos.<br />

POSIBLES PROCEDIMIENTOS A EMPLEAR, ASÍ COMO RIESGOS Y<br />

COMPLICACIONES DEL PARTO<br />

Existen una serie <strong>de</strong> procedimientos frecuentemente indicados por condicionantes<br />

maternos, fet<strong>al</strong>es o <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l parto, como <strong>la</strong> rotura <strong>de</strong> membranas, <strong>la</strong><br />

administración intravenosa <strong>de</strong> oxitocina, <strong>de</strong> an<strong>al</strong>gésicos o <strong>de</strong> antibióticos, así como <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> episiotomía (incisión quirúrgica <strong>de</strong>l periné <strong>para</strong> <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong>l can<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong>l parto) que le serán explicados cuando sea preciso utilizarlos, comprendiendo que<br />

aunque suelen ser seguros, pue<strong>de</strong>n tener sus efectos secundarios y complicaciones.<br />

Igu<strong>al</strong>mente le será explicada <strong>la</strong> eventu<strong>al</strong> necesidad <strong>de</strong> aplicar medios <strong>de</strong> extracción<br />

fet<strong>al</strong>. Las intervenciones obstétricas (parto instrument<strong>al</strong>: forceps o espátu<strong>la</strong>s; o<br />

cesárea) sólo se re<strong>al</strong>izarán con fin asistenci<strong>al</strong>, <strong>para</strong> preservar el estado <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

madre o el feto y se informará a<strong>de</strong>cuadamente a <strong>la</strong> mujer y a sus familiares. Si fuera<br />

necesario re<strong>al</strong>izar un parto instrument<strong>al</strong> o cesárea, el acompañante <strong>de</strong>berá esperar a<br />

que el facultativo encargado autorice o no su presencia.<br />

77


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Complicaciones y/o riesgos y fracasos: si bien el parto es un hecho biológico que<br />

pue<strong>de</strong> transcurrir sin dificulta<strong>de</strong>s, a veces se presentan complicaciones <strong>de</strong> forma<br />

inesperada y en ocasiones imprevisibles, que exigen <strong>la</strong> puesta en marcha <strong>de</strong><br />

tratamientos o procedimientos, transformándose el parto norm<strong>al</strong> en un parto<br />

anorm<strong>al</strong> o distócico.<br />

Las complicaciones más importantes son:<br />

• Riesgo <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong>l bienestar fet<strong>al</strong>.<br />

• Pro<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> cordón, que pone en grave peligro <strong>la</strong> vida fet<strong>al</strong>.<br />

• Infección materna o fet<strong>al</strong>.<br />

• Trastornos hemorrágicos y/o <strong>de</strong> coagu<strong>la</strong>ción que puedan llevar a hacer<br />

necesario una transfusión, intraparto o postparto.<br />

• Hematomas en a<strong>para</strong>to genit<strong>al</strong>.<br />

• Lesiones y <strong>de</strong>sgarros <strong>de</strong>l can<strong>al</strong> <strong>de</strong>l parto (cervic<strong>al</strong>es, vagin<strong>al</strong>es, vulvares,<br />

raramente <strong>de</strong> vejiga urinaria, <strong>de</strong> uretra, esfínter an<strong>al</strong> y recto, incluso rotura<br />

uterina, complicación muy rara pero muy grave).<br />

• F<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> progresión <strong>de</strong>l parto.<br />

• Dificulta<strong>de</strong>s en <strong>la</strong> extracción fet<strong>al</strong>, frecuentemente imprevisibles.<br />

• Riesgo mínimo <strong>de</strong> histerectomía (extirpación <strong>de</strong>l útero) postparto.<br />

• Shock obstétrico. Shock hipovolémico y/o embolia <strong>de</strong> líquido amniótico.<br />

• Existe un riesgo excepcion<strong>al</strong> <strong>de</strong> mort<strong>al</strong>idad materna y fet<strong>al</strong>.<br />

La aparición <strong>de</strong> <strong>al</strong>guna <strong>de</strong> estas complicaciones obliga a fin<strong>al</strong>izar o a acortar el parto,<br />

siendo necesaria <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> una intervención obstétrica (cesárea o parto<br />

instrument<strong>al</strong> vagin<strong>al</strong> <strong>de</strong>l feto). Estas intervenciones llevan implícitas, tanto por <strong>la</strong><br />

técnica como por <strong>la</strong> situación materno-fet<strong>al</strong>, <strong>al</strong>gunos riesgos que pue<strong>de</strong>n requerir<br />

tratamientos complementarios. Los riesgos más importantes son:<br />

• En el parto instrument<strong>al</strong>: hemorragia postparto, anemia, necesidad <strong>de</strong><br />

transfusión, episiotomía y riesgo <strong>de</strong> lesión <strong>de</strong>l can<strong>al</strong> <strong>de</strong>l parto. Aunque poco<br />

frecuente, el recién nacido pue<strong>de</strong> presentar <strong>al</strong>guna lesión por el instrumento<br />

usado, <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> veces, pasajera.<br />

• En <strong>la</strong> cesárea: hemorragia postparto, fiebre postparto, lesiones <strong>de</strong>l can<strong>al</strong><br />

vagin<strong>al</strong> y <strong>de</strong>l abdomen y complicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> herida quirúrgica. Aunque poco<br />

frecuente, el recién nacido pue<strong>de</strong> presenta <strong>al</strong>guna lesión por el bisturí y nacer<br />

bajo el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> anestesia gener<strong>al</strong> si fuera necesaria <strong>la</strong> misma.<br />

Las <strong>de</strong>cisiones médicas a tomar durante el discurso <strong>de</strong>l parto quedan a juicio <strong>de</strong>l<br />

equipo <strong>de</strong> profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> este hospit<strong>al</strong>, tanto en lo que respecta a su indicación<br />

como <strong>al</strong> tipo <strong>de</strong> procedimiento utilizado, si bien <strong>la</strong> mujer y su acompañante serán<br />

informados, s<strong>al</strong>vo que <strong>la</strong> urgencia o circunstancias excepcion<strong>al</strong>es no lo permitan.<br />

Anestesia: <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> anestesia, ya sea por indicación médica o sólo <strong>para</strong> el<br />

<strong>al</strong>ivio <strong>de</strong>l dolor, será <strong>de</strong>cidida por el anestesiólogo, conjuntamente con <strong>la</strong> mujer, <strong>la</strong><br />

matrona y el obstetra. A<strong>de</strong>más el anestesiólogo le informará <strong>para</strong> su consentimiento.<br />

Transfusiones: no se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scartar que en el transcurso <strong>de</strong>l parto o <strong>de</strong> <strong>al</strong>guna<br />

intervención pudiera requerirse <strong>la</strong> necesidad urgente <strong>de</strong> una transfusión sanguínea.<br />

78


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 2.5.3<br />

Procedimiento Cesáreas con Acompañante Área Materno<br />

Infantil<br />

ELABORADO POR:<br />

I. Camaño Gutiérrez<br />

REVISADO POR:<br />

Dr. Garcia Burguillo<br />

Dr. Gran<strong>de</strong><br />

Dr. J Hernán<strong>de</strong>z<br />

Dra. Alba<br />

D. Juan Granados<br />

APROBADO POR:<br />

Dr. Hernán<strong>de</strong>z<br />

Dra. P<strong>al</strong>lás<br />

Dra. Urbina<br />

Dirección médica<br />

Dirección <strong>de</strong> Enfermería<br />

Gerencia<br />

CESÁREA CON/SIN ACOMPAÑANTE<br />

“Todo recién nacido <strong>de</strong> cesárea, permanecerán junto a <strong>la</strong> madre, piel con piel, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

momento <strong>de</strong>l nacimiento o tras <strong>la</strong> estabilización <strong>de</strong>l niño o <strong>de</strong> su madre si cu<strong>al</strong>quiera <strong>de</strong><br />

ellos requiriesen <strong>al</strong>gún tipo <strong>de</strong> soporte, s<strong>al</strong>vo afección materna y/o fet<strong>al</strong> que lo hicieran<br />

<strong>de</strong>saconsejable”<br />

INTRODUCCIÓN<br />

El contacto piel con piel precoz entre <strong>la</strong> madre y el neonato en el parto incluye <strong>la</strong><br />

colocación <strong>de</strong>l neonato sobre <strong>la</strong> madre sin ropa inmediatamente tras su nacimiento<br />

cubriéndole por <strong>la</strong> esp<strong>al</strong>da con una to<strong>al</strong><strong>la</strong> c<strong>al</strong>iente.<br />

Según <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia científica disponible (Revisión Biblioteca Cochrane) esta medida<br />

fomenta:<br />

• El bienestar fisiológico y emocion<strong>al</strong> <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes y sus madres (menos l<strong>la</strong>nto en el<br />

niño, mejor recuperación <strong>de</strong>l estrés <strong>de</strong>l parto).<br />

• La estabilidad cardiorrespiratoria y disminución <strong>de</strong> los episodios <strong>de</strong> apnea.<br />

• La protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> termorregu<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sincronía térmica madre-hijo.<br />

• Mejora los niveles <strong>de</strong> glucemia <strong>de</strong>l bebé.<br />

• El efecto an<strong>al</strong>gésico <strong>para</strong> <strong>la</strong> madre y el niño.<br />

• El aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> oxitocina con el efecto positivo sobre <strong>la</strong> madre<br />

(disminuye el sangrado, mejor involución uterina, facilita <strong>la</strong> eyección <strong>de</strong> c<strong>al</strong>ostro).<br />

• Favorece el inicio y duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna.<br />

• Ayuda a <strong>la</strong>s madres a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y fort<strong>al</strong>ecer su confianza y <strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong> apego<br />

materno y establecimiento <strong>de</strong>l vínculo afectivo<br />

Por estos motivos, <strong>la</strong> OMS recomienda que se facilite el contacto piel con piel en todos<br />

los partos.<br />

En <strong>la</strong> cesárea, <strong>la</strong>s guías clínicas NICE (Nation<strong>al</strong> Institute for He<strong>al</strong>th and Clinic<strong>al</strong><br />

Excellence, Reino Unido) lo recomiendan, así como <strong>la</strong>s guías austr<strong>al</strong>ianas y canadienses.<br />

Creemos que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas ventajas, el contacto piel con piel mejorará <strong>la</strong> percepción<br />

<strong>de</strong>l parto mediante cesárea <strong>de</strong> nuestras pacientes ayudando a que esta forma <strong>de</strong><br />

nacimiento se viva como una experiencia más grata, ya que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los estudios<br />

señ<strong>al</strong>an que <strong>la</strong> cesárea es percibida como una experiencia menos satisfactoria,<br />

asociándose con más frecuencia a <strong>de</strong>presión postparto y a mayores dificulta<strong>de</strong>s durante <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

79


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

La presencia <strong>de</strong>l padre (o <strong>de</strong> un acompañante elegido por <strong>la</strong> madre) en el quirófano podría<br />

ayudar a <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong>l piel con piel y ayuda a <strong>la</strong> madre ofreciéndole apoyo<br />

emocion<strong>al</strong>.<br />

Entre otras medidas, <strong>la</strong>s guías <strong>para</strong> <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> cesáreas consultadas recomiendan<br />

una temperatura ambiente a<strong>de</strong>cuada (aproximadamente 24-25ºC), una cierta disminución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> luz ambient<strong>al</strong> (no en el campo quirúrgico) y <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> ruidos <strong>para</strong> que <strong>la</strong> madre<br />

pueda oír <strong>al</strong> recién nacido.<br />

OBJETIVO:<br />

1. Garantizar el contacto piel con piel en madres/padres con cesáreas <strong>de</strong>bido a los<br />

beneficios <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> esta intervención.<br />

2. Definir y unificar criterios <strong>de</strong> actuaciones <strong>de</strong> los diferentes Servicios <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

consecución <strong>de</strong> esta intervención.<br />

RESPONSABILIDADES:<br />

Son responsables <strong>de</strong> esta actuación y <strong>de</strong> su cumplimiento todo el person<strong>al</strong> implicado en el<br />

proceso (ginecólogos, anestesistas, neonatólogos, enfermeras, matronas, auxiliares y<br />

ce<strong>la</strong>dores), así como <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong>l centro.<br />

INDICACIONES:<br />

En principio, el contacto piel con piel se re<strong>al</strong>izará en todas <strong>la</strong>s cesáreas en <strong>la</strong>s que no<br />

haya <strong>al</strong>guna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siguientes contraindicaciones:<br />

1. Condiciones maternas que dificultan <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong>l piel con piel en <strong>la</strong> cesárea:<br />

• P<strong>la</strong>centa previa<br />

• Preec<strong>la</strong>mpsia m<strong>al</strong> contro<strong>la</strong>da<br />

• Anestesia gener<strong>al</strong><br />

2. Condiciones fet<strong>al</strong>es:<br />

• M<strong>al</strong>formaciones<br />

• Pérdida <strong>de</strong>l bienestar fet<strong>al</strong><br />

• Pretérmino por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 35 semanas<br />

• CIR con peso estimado por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 2 kilos<br />

• Gestaciones múltiples (en geme<strong>la</strong>res podría ser opcion<strong>al</strong> a juicio <strong>de</strong>l equipo<br />

médico)<br />

3. Condiciones en <strong>la</strong>s que el equipo médico no lo consi<strong>de</strong>re conveniente (anestesiólogo,<br />

ginecólogo o neonatólogo) por causa médica justificada.<br />

La cesárea con acompañante se re<strong>al</strong>izará cuando no se dé ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

contraindicaciones anteriores, y <strong>la</strong> madre con o sin el acompañante hayan sido<br />

correctamente informados y consientan en su re<strong>al</strong>ización.<br />

80


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

PLAN DE ACTUACIÓN:<br />

Preingreso:<br />

Durante <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ción <strong>al</strong> parto se les explicará a todas <strong>la</strong>s gestantes los<br />

beneficios <strong>de</strong>l piel con piel y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> su re<strong>al</strong>ización tanto en el parto vagin<strong>al</strong><br />

como en <strong>la</strong> cesárea, siempre que no haya contraindicaciones.<br />

El médico que programe <strong>la</strong> cesárea ofrecerá <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> re<strong>al</strong>izar <strong>la</strong> cesárea con<br />

acompañante y explicará y entregará el folleto informativo en consulta. Al programar <strong>la</strong><br />

cesárea <strong>de</strong>be especificarse en el libro <strong>de</strong> partos <strong>al</strong> igu<strong>al</strong> que <strong>la</strong> edad gestacion<strong>al</strong> y los<br />

preoperatorios.<br />

Si por circunstancias excepcion<strong>al</strong>es esto no se ha hecho en consulta, lo podrá hacer<br />

también el médico que re<strong>al</strong>iza el ingreso, tras explicar el procedimiento y dar el folleto<br />

informativo <strong>al</strong> acompañante.<br />

En el momento <strong>de</strong>l ingreso:<br />

La paciente ingresará en el área <strong>de</strong> Expectantes acompañada en todo momento por su<br />

acompañante si se trata <strong>de</strong> una cesárea programada o no existe contraindicación médica<br />

<strong>para</strong> hacerlo (fracaso <strong>de</strong> inducción, <strong>de</strong>sproporción u otras patologías que no entrañen<br />

intervenciones añadidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> madre o el niño).<br />

La auxiliar <strong>de</strong> Expectantes dará pijama ver<strong>de</strong>, c<strong>al</strong>zas, gorro y mascaril<strong>la</strong>.<br />

Si ingresara en p<strong>la</strong>nta, <strong>la</strong> auxiliar <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta le dará el equipo.<br />

VÍA <strong>de</strong> COMUNICACIÓN con el resto <strong>de</strong> los PARTICIPANTES:<br />

GINECÓLOGO<br />

ANESTESIA<br />

REA<br />

MATRONA<br />

ENFERMERA<br />

DE<br />

NEONATOS<br />

NEONATÓLOGO<br />

QUIRÓFANO<br />

En <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible, el quirófano estará a 24ºC, con un bajo nivel <strong>de</strong> luz ambient<strong>al</strong><br />

y con el mínimo ruido posible.<br />

Durante <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> anestesia si es con padre/acompañante, éste permanecerá en el<br />

área prequirúrgica (pasillo, a <strong>la</strong> <strong>al</strong>tura <strong>de</strong>l quirófano <strong>de</strong> cesáreas) hasta que se haya<br />

re<strong>al</strong>izado <strong>la</strong> punción: <strong>la</strong> auxiliar <strong>de</strong> quirófano le avisará cuando se haya fin<strong>al</strong>izado.<br />

El padre/acompañante permanecerá sentado <strong>al</strong> <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre.<br />

Se intentará poner el pulsioxímetro en el pie. Los electródos <strong>para</strong> el EKG en el dorso<br />

materno. Se intentará <strong>de</strong>jar un brazo libre <strong>de</strong> vía periférica y coger 2 vías periféricas.<br />

81


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Extracción <strong>de</strong>l feto:<br />

Si está en cefálica, el campo se podrá bajar tras <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza, <strong>para</strong> que <strong>la</strong><br />

madre vea el nacimiento, a petición <strong>de</strong>l cirujano.<br />

Si no hay complicaciones, se intentará re<strong>al</strong>izar el c<strong>la</strong>mpaje tardío <strong>de</strong>l cordón (hasta que<br />

<strong>de</strong>je <strong>de</strong> <strong>la</strong>tir ó 3 minutos, siempre que sea posible), ya que disminuye el riesgo <strong>de</strong> anemia<br />

en el neonato. Durante este tiempo <strong>la</strong> matrona o el ginecólogo secarán suavemente <strong>al</strong> niño<br />

<strong>para</strong> que no se enfríe (usar compresas ver<strong>de</strong>s, nunca b<strong>la</strong>ncas sin contraste).<br />

El cirujano ofrecerá el niño a <strong>la</strong> matrona. La matrona lo recibirá con guantes estériles y<br />

paño estéril y prec<strong>al</strong>entado y se lo ce<strong>de</strong>rá a <strong>la</strong> madre, colocándolo en su hemiabdomen<br />

superior o en el tórax en posición oblicua o en <strong>la</strong> que consi<strong>de</strong>re más cómoda. Otra opción<br />

igu<strong>al</strong>mente válida es que el mismo cirujano coloque <strong>al</strong> neonato encima <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, pero<br />

siempre vigi<strong>la</strong>ndo que no se <strong>de</strong>scui<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> asepsia. Si no se pue<strong>de</strong> hacer el<br />

piel con piel con <strong>la</strong> madre, se invitará <strong>al</strong> padre a cogerlo y a re<strong>al</strong>izar el contacto piel con<br />

piel.<br />

Al recién nacido se le mantendrá seco con to<strong>al</strong><strong>la</strong>s c<strong>al</strong>iente y se animará <strong>al</strong> acompañante<br />

<strong>para</strong> que le seque y ayu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> madre (to<strong>al</strong><strong>la</strong>s <strong>para</strong> secar y el gorro <strong>al</strong> fin<strong>al</strong>). Durante este<br />

tiempo, el neonatólogo y enfermera <strong>de</strong> neonatos estarán presentes y ev<strong>al</strong>uarán si el estado<br />

<strong>de</strong>l niño permite continuar el piel con piel. Si se consi<strong>de</strong>ra que el estado es óptimo una<br />

vez fin<strong>al</strong>izado el test <strong>de</strong> Apgar y comprobado el buen estado <strong>de</strong>l niño (aproximadamente<br />

20 minutos), será <strong>la</strong> enfermera <strong>de</strong> neonatología( <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Transición), <strong>la</strong> que continúe<br />

con <strong>la</strong> observación y cuidados <strong>de</strong>l niño, hasta <strong>la</strong> fin<strong>al</strong>ización <strong>de</strong>l acto quirúrgico, siempre<br />

que <strong>la</strong> actividad asistenci<strong>al</strong> lo permita, en caso <strong>de</strong> que no se pueda supervisar los<br />

progresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y el niño, el recién nacido será puesto piel con piel con el<br />

padre/acompañante si se encuentra en el procedimiento y serán llevados a <strong>la</strong> s<strong>al</strong>a <strong>de</strong><br />

transición hasta que <strong>la</strong> madre sea tras<strong>la</strong>dada <strong>al</strong> Servicio <strong>de</strong> Reanimación <strong>de</strong> madres,<br />

don<strong>de</strong> permanecerán juntos si el estado clínico <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y el niño lo permiten.<br />

Así mismo, el anestesista y el cirujano podrán <strong>de</strong>terminar en cu<strong>al</strong>quier momento que el<br />

estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre esté comprometido y que el padre/acompañante o el neonato sean<br />

tras<strong>la</strong>dados fuera <strong>de</strong>l quirófano. En ese caso <strong>la</strong> auxiliar o enfermera acompañará <strong>al</strong><br />

padre/acompañante y <strong>al</strong> recién nacido a Transición hasta que se resuelva <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia.<br />

Allí el padre podrá mantener si <strong>de</strong>sea contacto PCP con su hijo.<br />

POSTPARTO<br />

Una vez terminada <strong>la</strong> cesárea se pasará a <strong>la</strong> madre con su hijo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mesa <strong>de</strong>l quirófano a<br />

<strong>la</strong> cama con apoyo <strong>de</strong> los ce<strong>la</strong>dores. Colocar el pañ<strong>al</strong> <strong>al</strong> bebé con <strong>la</strong> menor manipu<strong>la</strong>ción<br />

posible <strong>para</strong> no interrumpir el PCP y no manchar el apósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> herida quirúrgica y se<br />

re<strong>al</strong>izará <strong>la</strong> correspondiente i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l niño. El neonato permanecerá con <strong>la</strong> madre<br />

todo el tiempo. Si no es posible por el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, <strong>la</strong> enfermera <strong>de</strong> neonatos o el<br />

padre podrán ser los que lleven hasta el área <strong>de</strong> Reanimación <strong>al</strong> bebé.<br />

Dado que el padre no pue<strong>de</strong> usar el móvil ni s<strong>al</strong>ir a <strong>la</strong> s<strong>al</strong>a <strong>de</strong> espera, si <strong>la</strong> madre y/o el<br />

acompañante lo solicitan, el obstetra avisará a <strong>la</strong> familia y les informará <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> intervención.<br />

En Reanimación estará en el área especi<strong>al</strong>mente pre<strong>para</strong>da <strong>para</strong> ello y se intentará<br />

mantener el ambiente lo más tranquilo posible <strong>para</strong> evitar molestar a otras pacientes.<br />

Durante su estancia en éste área, <strong>la</strong> enfermera <strong>de</strong> neonatos comprobará el estado <strong>de</strong>l<br />

neonato a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> vida. A <strong>la</strong>s dos horas aproximadamente, <strong>la</strong> auxiliar <strong>de</strong> Reanimación,<br />

o el padre, llevará <strong>al</strong> niño a neonatos <strong>para</strong> re<strong>al</strong>izar los cuidados rutinarios.<br />

82


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Siguiendo <strong>la</strong>s recomendaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ginecología y Obstetricia y<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Sanidad, durante su estancia en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> hospit<strong>al</strong>ización<br />

obstétrica permanecerá en una habitación individu<strong>al</strong>, s<strong>al</strong>vo que <strong>la</strong> ocupación no lo<br />

permita, proporcionando un ambiente re<strong>la</strong>jado y tranquilo, que favorezca <strong>la</strong> intimidad, el<br />

mantenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia a <strong>de</strong>manda y <strong>la</strong> unidad madre-padre-hijo (ANEXO 4).<br />

Nota: Cu<strong>al</strong>quier neonato que estando bien tenga que permanecer se<strong>para</strong>do <strong>de</strong> su madre,<br />

podrá ser llevado a cu<strong>al</strong>quier hora a Reanimación periódicamente <strong>para</strong> ser amamantado si<br />

el estado clínico <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre lo permite.<br />

ANEXOS<br />

1. Folleto informativo: será explicado y ofrecido a todas <strong>la</strong>s gestantes que cump<strong>la</strong>n los<br />

requisitos por el médico que sienta <strong>la</strong> indicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cesárea programada.<br />

2. Encuesta <strong>de</strong> satisfacción: se ofrecerá a todas <strong>la</strong>s cesárea programadas en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta y<br />

se <strong>de</strong>jarán en cada control. Un resi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> ginecología los recogerá seman<strong>al</strong>mente.<br />

3. Formu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> ev<strong>al</strong>uación: se adjuntará a <strong>la</strong> historia clínica en el momento <strong>de</strong>l<br />

ingreso <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s cesáreas programadas y será cumplimentada por el obstetra <strong>al</strong><br />

terminar <strong>la</strong> intervención y por el obstetra que emite el informe <strong>de</strong> <strong>al</strong>ta. Se <strong>de</strong>jará en <strong>la</strong><br />

historia clínica, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> secretaria los recogerá.<br />

4. Informe <strong>para</strong> el uso <strong>de</strong> habitación individu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habitaciones <strong>de</strong><br />

Hospit<strong>al</strong>ización Obstétrica.<br />

Bibliografía:<br />

1. Moore ER, An<strong>de</strong>rson GC, Bergman N. Early skin-to-skin contact for mothers and their he<strong>al</strong>thy newborn<br />

infants. Cochrane Database of Systematic Reviews 2007, Issue 3. Art. No.: CD003519. DOI:<br />

10.1002/14651858.CD003519.pub2.<br />

2. Nation<strong>al</strong> Col<strong>la</strong>borating Centre for Women's and Children's He<strong>al</strong>th. Caesarean section. NICE gui<strong>de</strong>line.<br />

London (UK): Nation<strong>al</strong> Institute for Clinic<strong>al</strong> Excellence (NICE); 2004.Apr.38p. (Clinic<strong>al</strong> gui<strong>de</strong>line,.Nº 13).<br />

3. Smith J,P<strong>la</strong>at F, Fisk NM. The Natur<strong>al</strong> caesarean. BJOG 2008;115: 1037–1042.<br />

4.Rowe-Murray HJ, Fisher JR. Baby friendly hospit<strong>al</strong> practices: caesarean section is a persistent barrier<br />

to early initiation of breastfeeding. Birth 2002;29:24–31.<br />

5. WHO/UNICEF. Protecting, Promoting and Supporting Bread-feeding: The Speci<strong>al</strong> Role of Maternity<br />

Service. Geneva, Switzer<strong>la</strong>nd: World He<strong>al</strong>th Organisation, 1989.<br />

83


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

84


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 2.5.4<br />

Protocolo <strong>para</strong> favorecer <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> y el<br />

Contacto Precoz entre <strong>la</strong> madre y su hijo en el Servicio <strong>de</strong><br />

Reanimación Matern<strong>al</strong>.<br />

INTRODUCCIÓN:<br />

El contacto piel con piel precoz entre <strong>la</strong> madre y el neonato favorece (1):<br />

-Bienestar fisiológico y emocion<strong>al</strong> <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes y sus madres (menos l<strong>la</strong>nto en el<br />

niño, mejor recuperación <strong>de</strong>l estrés <strong>de</strong>l parto).<br />

-Estabilidad cardiorrespiratoria, disminución <strong>de</strong> los episodios <strong>de</strong> apnea .<br />

-Mejor control <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura.<br />

-Mejora los niveles <strong>de</strong> glucemia <strong>de</strong>l bebé<br />

- Efecto an<strong>al</strong>gésico <strong>para</strong> <strong>la</strong> madre y el niño<br />

-Aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> oxitocina con el efecto positivo sobre <strong>la</strong> madre (disminuye<br />

el sangrado, mejor involución uterina, facilita <strong>la</strong> eyección <strong>de</strong> c<strong>al</strong>ostro).<br />

- Favorece el inicio y duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna.<br />

-Mejora el apego materno y favorece el vínculo afectivo<br />

Por estos motivos, <strong>la</strong> OMS recomienda que se facilite el contacto piel con piel tan<br />

pronto como sea posible.<br />

Sabemos que a pesar <strong>de</strong>l apoyo <strong>al</strong> <strong>al</strong>ojamiento conjunto que se ofrece en nuestra<br />

maternidad, existen circunstancias clínicas que afectan a <strong>la</strong> madre o <strong>al</strong> niño que dificultan<br />

este contacto precoz y continúo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nacimiento.<br />

Cu<strong>al</strong>quier recién nacido que no haya practicado el piel con piel <strong>de</strong> forma inmediata <strong>al</strong><br />

nacer por una causa médica justificada y que <strong>al</strong>canza <strong>la</strong> estabilidad clínica, <strong>de</strong>be ser<br />

puesto en contacto piel con piel con su madre lo más precozmente posible.<br />

OBJETIVO:<br />

1. Garantizar el contacto piel con piel precoz en madre/hijo y <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong><br />

tan pronto como sea posible <strong>de</strong>bido a los beneficios <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> esta intervención...<br />

Esta actividad se re<strong>al</strong>izará in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación que haya<br />

<strong>de</strong>cidido <strong>la</strong> madre.<br />

2. Evitar se<strong>para</strong>ciones innecesarias que dificultan <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna precoz, el inicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia en maternidad, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación artifici<strong>al</strong> y un<br />

significativo mayor riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>stete precoz tras el <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria.<br />

3. Ac<strong>la</strong>rar <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> los diferentes servicios implicados.<br />

RESPONSABILIDADES:<br />

Son responsables <strong>de</strong> esta actuación todo el person<strong>al</strong> que trabaja durante el procedimiento<br />

(enfermeras, auxiliares, y neonatólogos), así como <strong>de</strong> su cumplimiento <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l<br />

centro.<br />

INDICACIONES:<br />

Facilitar el contacto piel con piel y el amamantamiento en <strong>la</strong>s primeras 2 horas <strong>de</strong><br />

vida si el estado clínico <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y el niño lo permiten, manteniendo este contacto<br />

tanto tiempo como sea posible. Posteriormente se re<strong>al</strong>izará según <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

niño o por requerimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre.<br />

85


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

En principio, se llevará a cabo en cu<strong>al</strong>quier situación en <strong>la</strong> que tras <strong>la</strong> se<strong>para</strong>ción<br />

madre/hijo <strong>la</strong> situación clínica sea estable y no exista ningún impedimento médico por<br />

ambas partes.<br />

1. Afectaciones maternas que lo dificultarían:<br />

▫ Madre muy sedada o con <strong>de</strong>terioro clínico<br />

▫ Rechazo <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica tras explicación <strong>de</strong> los beneficios (piel con piel y<br />

<strong>la</strong>ctancia materna precoz) por parte <strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es<br />

2. Afectaciones fet<strong>al</strong>es:<br />

▫ Prematuro por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 35 semanas<br />

▫ Recién nacido con síntomas que precise vigi<strong>la</strong>ncia clínica.<br />

METODO:<br />

A) INFORMACION A LOS PADRES<br />

- Es muy importante que los padres estén <strong>de</strong>bidamente informados <strong>para</strong> conseguir<br />

los mejores resultados. La enfermería <strong>de</strong> transición informará <strong>al</strong> padre o<br />

acompañante <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre sobre los beneficios <strong>de</strong>l método piel con piel y <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna. Si <strong>la</strong> situación en REA es favorable el padre acompañado por<br />

person<strong>al</strong> <strong>de</strong> enfermería <strong>de</strong> neonatología podrá llevar a su hijo en brazos <strong>para</strong> que<br />

pueda estar con su madre. Es conveniente que reforcemos <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong>l padre<br />

en el procedimiento.<br />

B) ACTUACION SOBRE EL RECIEN NACIDO EN TRANSICIÓN Y<br />

REANIMACIÓN<br />

- En el momento en que clínicamente el niño esté estable y a ser posible <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s primeras 2 horas <strong>para</strong> aprovechar el periodo <strong>de</strong> vigilia fisiológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre<br />

y el niño, se l<strong>la</strong>mará a REA <strong>para</strong> comunicarles que el bebe está listo. Tanto si está<br />

como si no está el padre se re<strong>al</strong>izará ésta actividad siempre que no exista ningún<br />

impedimento médico justificado, lo que significa que el neonatólogos v<strong>al</strong>orará <strong>al</strong><br />

recién nacido antes <strong>de</strong>l procedimiento.<br />

- Se ayudará a <strong>la</strong> madre a acomodarse con su hijo, pasando posteriormente los<br />

cuidados que precisen <strong>la</strong> madre y el bebé a cargo <strong>de</strong>l person<strong>al</strong> <strong>de</strong> REA. Este<br />

contacto se mantendrá tanto tiempo como sea posible, <strong>al</strong> menos 30 minutos, y se<br />

interrumpirá si existe <strong>al</strong>guna causa médica que lo justifique.<br />

- Posteriormente, una vez que se <strong>de</strong>cida terminado el procedimiento, <strong>la</strong> auxiliar <strong>de</strong><br />

REA junto con el padre (si está presente) llevará <strong>de</strong> nuevo <strong>al</strong> recién nacido a<br />

neonatos (Transición).<br />

- Este procedimiento se repetirá tantas veces cómo el niño requiera ser <strong>al</strong>imentado<br />

a juicio <strong>de</strong>l person<strong>al</strong> <strong>de</strong> neonatos, actuando siempre en conjunto con el person<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> REA que nos confirmará el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre. Se re<strong>al</strong>izará durante <strong>la</strong>s 24<br />

horas.<br />

C) ACTUACION SOBRE LA MADRE EN REANIMACIÓN<br />

- Si <strong>la</strong> madre <strong>de</strong>sea <strong>la</strong>ctar a su hijo/a y está estable, se podrá requerir<br />

telefónicamente a Transición <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong>l niño, procediendo entonces como se<br />

ha <strong>de</strong>scrito en el apartado anterior.<br />

- Es conveniente que <strong>la</strong> madre se acomo<strong>de</strong>, sobre todo cuando este el niño lo mejor<br />

posible <strong>para</strong> ayudar a que esa primera toma sea eficaz y p<strong>la</strong>centera <strong>para</strong> el<strong>la</strong>.<br />

86


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Recordar que el amamantamiento en una posición correcta produce hormonas que<br />

reducen el estrés y produce an<strong>al</strong>gesia en <strong>la</strong> madre junto con otros beneficios.<br />

- Se proporcionará <strong>la</strong> ayuda y el apoyo necesarios, contactando si fuera preciso con<br />

Neonatos (interfono <strong>de</strong> Transición 1952).<br />

- Si <strong>la</strong> organización lo permite, <strong>la</strong> madre que sea dada <strong>de</strong> <strong>al</strong>ta <strong>de</strong> REA, podrá<br />

subir con su bebé a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, haciendo piel con piel cuanto tiempo esta <strong>de</strong>see.<br />

Bibliografía:<br />

1. Moore ER, An<strong>de</strong>rson GC, Bergman N. Early skin-to-skin contact for mothers and their he<strong>al</strong>thy<br />

newborn infants. Cochrane Database of Systematic Reviews 2007, Issue 3. Art. No.: CD003519.<br />

DOI: 10.1002/14651858.CD003519.pub2.<br />

2. Nation<strong>al</strong> Col<strong>la</strong>borating Centre for Women's and Children's He<strong>al</strong>th. Caesarean section. NICE<br />

gui<strong>de</strong>line. London (UK): Nation<strong>al</strong> Institute for Clinic<strong>al</strong> Excellence (NICE); 2004.Apr.38p.<br />

(Clinic<strong>al</strong> gui<strong>de</strong>line,.Nº 13).<br />

3. Smith J,P<strong>la</strong>at F, Fisk NM. The Natur<strong>al</strong> caesarean. BJOG 2008;115: 1037–1042.<br />

4. Rowe-Murray HJ, Fisher JR. Baby friendly hospit<strong>al</strong> practices: caesarean section is a persistent<br />

barrier to early initiation of breastfeeding. Birth 2002;29:24–31.<br />

5. WHO/UNICEF. Protecting, Promoting and Supporting Bread-feeding: The Speci<strong>al</strong> Role of<br />

Maternity Service. Geneva, Switzer<strong>la</strong>nd: World He<strong>al</strong>th Organisation, 1989.<br />

Nota: Este protocolo se v<strong>al</strong>idará <strong>de</strong>finitivamente 1 mes <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su rodaje atendiendo y<br />

resolviendo <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que surjan (Fecha <strong>de</strong> inicio 2 Marzo 2010)<br />

87


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

88


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 2.5.5<br />

Protocolo <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> en Maternidad.<br />

PROTOCOLO DE LACTANCIA MATERNA EN<br />

MATERNIDAD<br />

OBJETIVOS<br />

1. Promocionar y ayudar a iniciar y mantener <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna durante el<br />

ingreso hospit<strong>al</strong>ario.<br />

2. Unificar el contenido <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>para</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud y los mensajes a los<br />

padres <strong>para</strong> fomentar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>de</strong> forma eficiente.<br />

3. Coordinar <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> atención a <strong>la</strong> familia con el resto <strong>de</strong><br />

profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l área durante el embarazo, parto y postparto<br />

ACTUACIONES<br />

1. Disposición <strong>de</strong> un protocolo por escrito re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong><br />

que sistemáticamente se ponga en conocimiento <strong>de</strong> todo el person<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

s<strong>al</strong>ud (anexo 1)<br />

Fomentar <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> LACTANCIA MATERNA es recomendable en<br />

todas <strong>la</strong>s maternida<strong>de</strong>s ya que objetivamente supone una mejora <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

s<strong>al</strong>ud materno-infantil y <strong>para</strong> el gasto sanitario. Nuestra gerencia aceptó <strong>la</strong><br />

normativa propuesta por <strong>la</strong> IHAN <strong>para</strong> promocionar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia en nuestro<br />

entorno tanto <strong>de</strong>ntro como fuera <strong>de</strong>l ámbito hospit<strong>al</strong>ario. Esta normativa<br />

figura en <strong>la</strong> página web hospit<strong>al</strong>aria (www.h12o.es) <strong>para</strong> facilitar su<br />

conocimiento<br />

2. Capacitar a todo el person<strong>al</strong> <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> forma que esté en<br />

condiciones <strong>de</strong> poner en práctica ese protocolo<br />

Periódicamente se re<strong>al</strong>izarán cursos básicos <strong>de</strong> formación en <strong>la</strong>ctancia que<br />

serán obligatorios <strong>para</strong> los profesion<strong>al</strong>es que trabajen con madres y niños en<br />

nuestro centro y que se re<strong>al</strong>izarán antes <strong>de</strong> incorporarse a sus funciones o <strong>al</strong><br />

menos en los primeros 6 meses a <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l hospit<strong>al</strong>. Esta norma afecta a<br />

todo el person<strong>al</strong> sanitario. La formación será a<strong>de</strong>cuada y específica a <strong>la</strong>s<br />

funciones re<strong>al</strong>izadas. Así mismo se facilitará <strong>la</strong> asistencia <strong>de</strong>l person<strong>al</strong> a<br />

jornadas, char<strong>la</strong>s o reuniones <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>para</strong> ampliar conocimientos. Las<br />

personas que habiendo re<strong>al</strong>izado el curso básico <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>de</strong>seen re<strong>al</strong>izar<br />

cursos más avanzados <strong>de</strong> consejería, se les facilitará <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s organizativas que existan.<br />

Durante todo el año se re<strong>al</strong>izan t<strong>al</strong>leres <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia en p<strong>la</strong>nta y en <strong>la</strong> Unidad<br />

<strong>de</strong> Neonatología sobre técnicas <strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> leche y <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong>l<br />

recién nacido sano, enfermo o prematuro.<br />

3. Informar a todas <strong>la</strong>s embarazadas <strong>de</strong> los beneficios que ofrece <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> poner<strong>la</strong> en práctica<br />

89


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

El Servicio <strong>de</strong> Ginecología y Obstetricia es parte imprescindible en el proceso<br />

<strong>para</strong> promocionar entre <strong>la</strong>s madres <strong>la</strong>ctancias prolongadas. Todas <strong>la</strong>s<br />

gestantes contro<strong>la</strong>das en nuestra Área serán preguntadas, durante <strong>la</strong> visita<br />

<strong>de</strong>l 2º trimestre, sobre <strong>la</strong> intención <strong>de</strong> dar <strong>la</strong>ctancia materna <strong>al</strong> recién nacido.<br />

Los profesion<strong>al</strong>es que trabajan en esta área estimu<strong>la</strong>ran y apoyaran este<br />

hecho, permitiendo que exponga dudas o inquietu<strong>de</strong>s si <strong>la</strong>s tiene y facilitando<br />

<strong>la</strong> ayuda que precisen. Así mismo se llevarán a cabo activida<strong>de</strong>s <strong>para</strong><br />

estimu<strong>la</strong>r un parto lo más natur<strong>al</strong> posible respetando <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión materna tras<br />

una a<strong>de</strong>cuada información (Guía Área 11).<br />

4. Ayudar a <strong>la</strong>s madres a iniciar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia durante <strong>la</strong> media hora<br />

siguiente <strong>al</strong> parto<br />

A. Contacto piel con piel (An<strong>de</strong>rson, Moore, Hepworth and Bergman 2003)<br />

(ver protocolo)<br />

Todos los RN sanos a término nacidos por parto vagin<strong>al</strong> o cesárea serán<br />

puestos en contacto piel con piel precozmente tras el parto por los beneficios<br />

conocidos <strong>de</strong>:<br />

• Mantenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura corpor<strong>al</strong>.<br />

• Mantenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> norm<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucosa.<br />

• Mayor estabilidad cardiorespiratoria.<br />

• Control en los niveles <strong>de</strong> cortisol (stress).<br />

• Estimu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l nervio vago (liberación <strong>de</strong> oxitocina).<br />

• En <strong>la</strong> madre: liberación <strong>de</strong> oxitocina endógena y pro<strong>la</strong>ctina, favorece <strong>la</strong><br />

expulsión <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>centa, contro<strong>la</strong> el sangrado, ayuda a <strong>la</strong> involución<br />

uterina y aumenta su autoconfianza.<br />

• Menos tiempo <strong>de</strong> l<strong>la</strong>nto.<br />

• Mayor apego y contacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre.<br />

• Incremento <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>al</strong> mes y 3 meses.<br />

• Incremento <strong>de</strong> <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

La profi<strong>la</strong>xis ocu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> vitamina K , <strong>la</strong> vacuna frente <strong>al</strong> VHB y el peso, pue<strong>de</strong>n<br />

esperar a que se haya producido <strong>la</strong> primera toma <strong>de</strong>l pecho.<br />

Sólo en casos <strong>de</strong> que el recién nacido presentase síntomas respiratorios que<br />

requieran atención médica, estaría indicado aspirar <strong>la</strong> orofaringe, practicar<br />

<strong>la</strong>vados gástricos o introducir sondas <strong>para</strong> <strong>de</strong>scartar m<strong>al</strong>formaciones <strong>de</strong><br />

coanas o esofágicas. Tampoco es necesaria <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secreciones<br />

buc<strong>al</strong>es con gasas.<br />

El test <strong>de</strong> APGAR se re<strong>al</strong>izará mientras que el niño esté en contacto piel con<br />

piel con su madre. Igu<strong>al</strong>mente se aconseja una ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />

toma por parte <strong>de</strong>l niño.<br />

Madre e hijo permanecerán juntos en contacto piel con piel <strong>al</strong> menos hasta<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera toma, s<strong>al</strong>vo que clínicamente esté indicado.<br />

Existe evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que los RN que succionan durante los primeros 30<br />

minutos <strong>de</strong> vida son amamantados por un periodo <strong>de</strong> tiempo más <strong>la</strong>rgo.<br />

Explicar a <strong>la</strong> madre el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia materna respecto a:<br />

- <strong>Lactancia</strong> materna precoz:<br />

Tanto en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta como en niños ingresados en neonatos siempre<br />

que <strong>la</strong> madre clínicamente pueda, favorecer que continúe el piel<br />

con piel y facilitar el máximo número <strong>de</strong> tomas <strong>al</strong> pecho. En caso<br />

90


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

<strong>de</strong> que exista se<strong>para</strong>ción madre-hijo, iniciar <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> leche<br />

a ser posible en <strong>la</strong>s primeras 6 horas tras el parto <strong>para</strong> evitar que el<br />

niño haga tomas que no sean <strong>de</strong> leche materna y <strong>para</strong> inducir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mejor manera <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche.<br />

- <strong>Lactancia</strong> materna sin restricciones o a <strong>de</strong>manda que implica<br />

ofrecer el pecho ante el primer indicio <strong>de</strong> que el bebe está<br />

dispuesto a mamar pero también respetarlo si no quiere:<br />

Instar a <strong>la</strong> madre a estar el mayor tiempo posible junto a su bebe<br />

piel con piel <strong>para</strong> que esto sea posible. Enseñar a <strong>la</strong>s madres a<br />

aten<strong>de</strong>r signos precoces <strong>de</strong> hambre como movimientos <strong>de</strong><br />

búsqueda, aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad, chupeteo <strong>de</strong> su mano o<br />

sonidos etc, <strong>para</strong> facilitar el enganche<br />

- Informar a <strong>la</strong> madre <strong>de</strong> que el RN tiene ritmos diferentes en <strong>la</strong><br />

frecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tomas. Durante los primeros días <strong>la</strong> mayoría <strong>la</strong>cta<br />

con mucha frecuencia (8-12 tomas), pero progresivamente, en el<br />

transcurso <strong>de</strong>l primer mes <strong>de</strong> vida, se produce una autorregu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>al</strong>imentaria re<strong>al</strong>izando 6-7 tomas <strong>al</strong> día.<br />

5. Mostrar a <strong>la</strong>s madres cómo se <strong>de</strong>be dar <strong>de</strong> mamar <strong>al</strong> niño y cómo<br />

mantener <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia incluso si han <strong>de</strong> se<strong>para</strong>rse <strong>de</strong> sus hijos<br />

Si <strong>la</strong> madre lo requiere o si se observan signos <strong>de</strong> un amamantamiento<br />

ineficaz los profesion<strong>al</strong>es que tienen a su cargo el cuidado <strong>de</strong> madre y<br />

<strong>la</strong>ctantes informarán <strong>de</strong> los siguientes aspectos:<br />

A. COMO CONDEGUIR UN BUEN ENGANCHE:<br />

B. SIGNOS DE BUEN ENGANCHE<br />

C. POSICIONES PARA AMAMANTAR.<br />

D. EXAMEN DEL PECHO E HIGIENE<br />

E. EXTRACIÓN DE LECHE<br />

F. CUIDADOS EMOCIONALES<br />

A. COMO CONDEGUIR UN BUEN ENGANCHE:<br />

Los niños saben engancharse solos si les damos tiempo y les <strong>de</strong>jamos<br />

mostrar sus instintos. Esta forma <strong>de</strong> tomar el pecho se <strong>de</strong>nomina<br />

autoenganche.<br />

Tenemos que saber explicarlo a <strong>la</strong>s madres y favorecer un ambiente tranquilo<br />

e íntimo <strong>para</strong> que lo re<strong>al</strong>icen. Se aconseja que <strong>la</strong> madre este reclinada en un<br />

sillón o en <strong>la</strong> cama con el niño cerca <strong>de</strong>l pecho y sujeto contra su cuerpo <strong>para</strong><br />

que no se caiga o venza hacia cu<strong>al</strong>quier <strong>la</strong>do. Él o el<strong>la</strong> buscará el pezón, se<br />

enganchará y empezará a succionar si lo <strong>de</strong>sea.<br />

SI CREES QUE NECESITA AYUDA, explicar a <strong>la</strong> madre con apoyo<br />

escrito (materi<strong>al</strong> educativo e<strong>la</strong>borado, documentos, carteles):<br />

Pue<strong>de</strong>s coger el pecho con tu mano en forma <strong>de</strong> C con los<br />

<strong>de</strong>dos fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> areo<strong>la</strong> (zona oscura <strong>de</strong>l pecho que ro<strong>de</strong>a el<br />

pezón). Pon tu pezón a <strong>la</strong> <strong>al</strong>tura <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz <strong>de</strong> tu bebé sin<br />

tocar<strong>la</strong>, no centrado en <strong>la</strong> boca. El bebe olerá tu leche y<br />

abrirá <strong>la</strong> boca.<br />

91


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Si no abre <strong>la</strong> boca, trata <strong>de</strong> acercarle más el pecho a <strong>la</strong><br />

barbil<strong>la</strong> <strong>para</strong> ayudar a que <strong>la</strong> abra y entonces acercar <strong>al</strong><br />

niño <strong>para</strong> que se enganche, <strong>de</strong> manera que el pecho<br />

entrará en su boca por encima <strong>de</strong> <strong>la</strong> lengua. El bebe<br />

tendrá el <strong>la</strong>bio inferior lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l pezón, <strong>de</strong><br />

manera que no sientas molestias cuando succione.<br />

Una vez que haya abierto <strong>la</strong> boca y su <strong>la</strong>bio inferior<br />

este pegado a <strong>la</strong> areo<strong>la</strong>, lejos <strong>de</strong>l pezón, utiliza tu <strong>de</strong>do<br />

pulgar <strong>para</strong> introducir tot<strong>al</strong>mente el pezón hacia el<br />

techo <strong>de</strong> su boca.<br />

Mantén el pecho sujeto entre tus <strong>de</strong>dos un<br />

rato, hasta que tu bebe succione <strong>de</strong><br />

seguido, <strong>de</strong>spués pue<strong>de</strong>s retirar <strong>la</strong> mano y<br />

disfrutar con tu bebé.<br />

B. SIGNOS DE BUEN ENGANCHE<br />

El bebé tiene <strong>la</strong> boca muy abierta<br />

Las mejil<strong>la</strong>s o carrillos están inf<strong>la</strong>dos o llenos cuando mama<br />

La barbil<strong>la</strong> y <strong>la</strong> nariz rozan el pecho<br />

La areo<strong>la</strong> inferior está más introducida en <strong>la</strong> boca que <strong>la</strong> superior<br />

El <strong>la</strong>bio inferior está hacia fuera cuando mama<br />

El bebe mama y poco a poco se re<strong>la</strong>ja<br />

No hay dolor en <strong>la</strong> toma<br />

Hay transferencia <strong>de</strong> leche porque hace <strong>de</strong>posiciones y micciones<br />

C. POSICIONES PARA AMAMANTAR<br />

a) Posición sentada:<br />

- Posición tradicion<strong>al</strong> o <strong>de</strong> cuna:<br />

RN recostado en <strong>de</strong>cúbito <strong>la</strong>ter<strong>al</strong> sobre el antebrazo <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre<br />

<strong>de</strong>l <strong>la</strong>do que amamanta. La cabeza <strong>de</strong>l RN estará en el<br />

antebrazo y su esp<strong>al</strong>da estará a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte interior<br />

<strong>de</strong>l brazo y <strong>la</strong> p<strong>al</strong>ma <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano. Oído, hombro y ca<strong>de</strong>ra<br />

estarán en línea recta.<br />

El abdomen <strong>de</strong>l niño toca el abdomen materno y su brazo<br />

inferior abraza a <strong>la</strong> madre por el costado.<br />

Con <strong>la</strong> mano libre se sujeta el pecho y se le ofrece.<br />

- Posición <strong>de</strong> cuna cruzada:<br />

92


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Variante <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición anterior.<br />

La madre sujeta el pecho con <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l mismo<br />

<strong>la</strong>do que amamanta, en posición <strong>de</strong> U. <strong>la</strong> otra mano<br />

sujeta <strong>la</strong> cabeza y cuello <strong>de</strong>l niño, colocando los<br />

<strong>de</strong>dos índice y pulgar <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> <strong>la</strong>s orejas y <strong>la</strong> p<strong>al</strong>ma<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mano entre los omóp<strong>la</strong>tos <strong>de</strong>l RN.<br />

Útil durante <strong>la</strong>s primeras semanas <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l RN,<br />

ofrece un mayor control y en caso <strong>de</strong> niños con<br />

succión débil, permite ayudar <strong>al</strong> RN a tomar el<br />

pecho.<br />

- Posición <strong>de</strong> canasto o <strong>de</strong> fútbol americano: El RN se coloca<br />

por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l brazo <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do que va a amamantar con<br />

el cuerpo ro<strong>de</strong>ando <strong>la</strong> cintura <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre. La madre<br />

maneja <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong>l niño con <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do que<br />

amamanta sujetándole por <strong>la</strong> nuca.<br />

Útil en caso <strong>de</strong> cesárea, <strong>para</strong> amamantar gemelos a<br />

<strong>la</strong> vez y en recién nacidos prematuros.<br />

- Posición sentado: El RN se sienta vertic<strong>al</strong> frente <strong>al</strong> pecho, con <strong>la</strong>s<br />

piernas montado sobre el muslo <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre. La madre sujeta el<br />

tronco <strong>de</strong>l niño con el antebrazo <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do que amamanta.<br />

Útil en caso <strong>de</strong> mamas muy gran<strong>de</strong>s, grietas, niños hipotónicos y<br />

reflejo <strong>de</strong> eyección excesivo.<br />

- Buscar un sitio cómodo, sentada en una sil<strong>la</strong> asegurando que <strong>la</strong><br />

esp<strong>al</strong>da este bien apoyada (<strong>la</strong> boca <strong>de</strong>l niño se acerca <strong>al</strong> pecho y<br />

no <strong>al</strong> revés).<br />

- Es útil disponer <strong>de</strong> un taburete <strong>para</strong> apoyar los pies.<br />

El peso <strong>de</strong>l bebe pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scansar sobre<br />

<strong>al</strong>mohadones <strong>para</strong> que <strong>la</strong> esp<strong>al</strong>da no soporte <strong>la</strong><br />

tensión.<br />

b) Posición acostada:<br />

Madre y RN acostados en <strong>de</strong>cúbito <strong>la</strong>ter<strong>al</strong>, frente a frente. La cara <strong>de</strong>l<br />

niño enfrentada <strong>al</strong> pecho y el abdomen pegado <strong>al</strong> cuerpo <strong>de</strong> su madre.<br />

La madre apoya su cabeza sobre una <strong>al</strong>mohada doble.<br />

Útil en caso <strong>de</strong> cesáreas, en los primeros días posparto y <strong>para</strong> <strong>la</strong>s<br />

tomas nocturnas.<br />

93


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Posición <strong>de</strong>l RN:<br />

- El bebe <strong>de</strong>be estar en una posición cómoda, orientado con el<br />

cuerpo <strong>de</strong> cara a <strong>la</strong> madre y pegado a el (barriga con barriga) con<br />

un bracito por encima y otro por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l pecho; sin ningún tipo<br />

<strong>de</strong> torsión; con <strong>la</strong> cabeza, cuello y esp<strong>al</strong>da en línea recta.<br />

- La cabeza <strong>de</strong>l RN reposa en el antebrazo (no en el codo), frente <strong>al</strong><br />

pecho y <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre recoge <strong>la</strong> esp<strong>al</strong>da <strong>de</strong>l bebe.<br />

Acercamiento <strong>al</strong> pecho:<br />

- La madre con una mano sujeta el pecho y dirige el bebe hacia él.<br />

- La sujeción <strong>de</strong>l pecho pue<strong>de</strong> hacerse en forma <strong>de</strong> U ó <strong>de</strong> C. en <strong>la</strong><br />

posición en forma <strong>de</strong> C, <strong>la</strong> madre pone el pulgar encima <strong>de</strong>l pecho<br />

y los cuatro <strong>de</strong>dos restantes por abajo, lejos <strong>de</strong>l pezón y <strong>la</strong> areo<strong>la</strong>;<br />

en <strong>la</strong> posición en forma <strong>de</strong> U el pecho queda colocado entre el<br />

pulgar y el índice. No sujetar el pecho en forma <strong>de</strong> pinza.<br />

- Estimu<strong>la</strong>r el reflejo or<strong>al</strong> <strong>de</strong> búsqueda tocando los <strong>la</strong>bios <strong>de</strong>l RN con<br />

el pezón.<br />

- Esperar a que el RN abra bien <strong>la</strong> boca, en ese momento introducir<br />

el pezón (dirigido hacia el p<strong>al</strong>adar) y <strong>la</strong> areo<strong>la</strong> en su boca. Tiene<br />

que llevarse a <strong>la</strong> boca una parte consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> <strong>la</strong> areo<strong>la</strong> situada<br />

por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l pezón. No es necesario que se <strong>la</strong> lleve toda. Nunca<br />

<strong>de</strong>be succionar solo el pezón.<br />

No apretar el pecho con un <strong>de</strong>do <strong>para</strong> apartarlo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz <strong>de</strong>l<br />

bebe, ya que esto propicia <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ida <strong>de</strong>l pezón <strong>de</strong> su sitio.<br />

D. EXAMEN DEL PECHO E HIGIENE<br />

Pedir permiso a <strong>la</strong> madre <strong>para</strong> examinar el pecho y explicarle los cuidados<br />

recomendados durante <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia:<br />

- Limpieza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mamas una vez <strong>al</strong> día coincidiendo con <strong>la</strong> higiene<br />

diaria.<br />

- No usar jabones ni productos astringentes que puedan irritar piel<br />

areo<strong>la</strong> y pezón<br />

- Utilizar sujetadores que sostengan <strong>la</strong> mama pero que no <strong>la</strong><br />

compriman.<br />

- Examinar el pecho y pezón en busca <strong>de</strong>: producción láctea<br />

a<strong>de</strong>cuada, reflejo <strong>de</strong> eyección, pezones p<strong>la</strong>nos o invertidos,<br />

grietas…<br />

- Explicar a <strong>la</strong> madre que es preciso que se extraiga leche con<br />

suficiente frecuencia durante el tiempo que se encuentre se<strong>para</strong>da<br />

<strong>de</strong> su bebe, <strong>para</strong> evitar que el pecho se llene en exceso y ayudar a<br />

que se mantenga <strong>la</strong> producción. Es aconsejable cada 3 horas con<br />

una extracción nocturna, cuando los niveles <strong>de</strong> pro<strong>la</strong>ctina son más<br />

<strong>al</strong>tos.<br />

Explicar a <strong>la</strong> madre que <strong>la</strong> leche extraída cubrirá <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> su bebe durante su ausencia.<br />

E. EXTRACIÓN DE LECHE<br />

A todas <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong> esta maternidad, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> que lo<br />

precisen, se les enseñará cómo extraerse leche manu<strong>al</strong>mente.<br />

94


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

En caso <strong>de</strong> que lo precisen se ampliarán a técnicas <strong>de</strong> extracción con<br />

sac<strong>al</strong>eches según <strong>la</strong>s preferencias (ver anexo sac<strong>al</strong>eches, manu<strong>al</strong>).<br />

A <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong> niños que precisen ingreso en nuestra Unidad Neonat<strong>al</strong>,<br />

se les facilitará un sac<strong>al</strong>eches, es conveniente <strong>al</strong> menos una extracción<br />

nocturna cuando los niveles <strong>de</strong> pro<strong>la</strong>ctina son más <strong>al</strong>tos <strong>para</strong> que el inicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia sea lo mejor posible. También podrán acce<strong>de</strong>r <strong>al</strong> cuarto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia siempre que quieran <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>scansar, hab<strong>la</strong>r con otras<br />

madres o extraerse <strong>la</strong> leche con más intimidad.<br />

Para el uso <strong>de</strong> sac<strong>al</strong>eches hay información y normas escritas accesibles<br />

junto a los mismos.<br />

En el servicio <strong>de</strong> neonatología se les facilitará información sobre el<br />

protocolo <strong>de</strong> extracción, conservación y transporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna.<br />

F. CUIDADOS EMOCIONALES<br />

a. Aumentar <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre en su capacidad <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctar:<br />

- Ofrecer información y apoyo durante <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

- Evitar informaciones contradictorias.<br />

- Ayudar a <strong>la</strong> madre a ser consciente <strong>de</strong> los beneficios físicos y<br />

emocion<strong>al</strong>es que obtiene el RN gracias a el<strong>la</strong> y viceversa.<br />

- Explicar que es preciso afrontar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia con una actitud<br />

positiva, paciente y confiando en sus capacida<strong>de</strong>s.<br />

- Explicar a <strong>la</strong> madre que <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia se ve favorecida por el<br />

contacto físico con el bebe: contacto piel con piel, acunarlo…<br />

- Dirigir<strong>la</strong> a grupos <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia materna.<br />

b. V<strong>al</strong>orar el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pareja con respecto a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna.<br />

6. NO DAR A LOS RECIÉN NACIDOS MÁS QUE LECHE MATERNA,<br />

SIN NINGÚN OTRO ALIMENTO O BEBIDA, A NO SER QUE ESTÉ<br />

MÉDICAMENTE INDICADO<br />

La <strong>al</strong>imentación suplementaria es <strong>la</strong> que recibe <strong>al</strong> bebe a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l pecho y<br />

pue<strong>de</strong> ser: leche <strong>de</strong> su madre o leche artifici<strong>al</strong> (<strong>la</strong> leche donada no se usa<br />

<strong>de</strong> momento en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta)<br />

La <strong>al</strong>imentación con pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> c<strong>al</strong>ostro en <strong>la</strong>s primeras 48<br />

horas <strong>de</strong> vida son suficientes <strong>para</strong> mantener <strong>la</strong> energía y mantener <strong>la</strong><br />

glucemia en los niños sanos a término. La <strong>al</strong>imentación suplementaria en<br />

este periodo evita un a<strong>de</strong>cuado establecimiento <strong>de</strong>l flujo <strong>de</strong> leche materna y<br />

favorece un <strong>de</strong>stete precoz. A<strong>de</strong>más, <strong>al</strong>tera <strong>la</strong> flora intestin<strong>al</strong> y sensibiliza <strong>al</strong><br />

niño a sustancias <strong>al</strong>érgicas entre otras razones.<br />

Requisitos <strong>para</strong> administrar suplementos:<br />

1. Ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma<br />

2. Informar a los padres <strong>de</strong> los inconvenientes <strong>para</strong> el niño y <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

3. Or<strong>de</strong>n médica <strong>de</strong>finiendo contenido, volumen y forma <strong>de</strong> administración.<br />

4. Consentimiento verb<strong>al</strong> <strong>de</strong> los padres.<br />

5. Registro: Todos los pacientes que hayan recibido suplementos <strong>de</strong> leche<br />

artifici<strong>al</strong> por cu<strong>al</strong>quier tipo <strong>de</strong> dificultad con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia los primeros días,<br />

in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> que <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta esté con <strong>la</strong>ctancia exclusiva, se<br />

95


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

registrará este evento <strong>de</strong> manera informática y se enviará <strong>para</strong> seguimiento<br />

por riesgo a su pediatra <strong>de</strong> zona (ver guía área 11).<br />

Prevención:<br />

Animar a todas <strong>la</strong>s madres con niños que re<strong>al</strong>icen pocas tomas en los<br />

primeros días a re<strong>al</strong>izar piel con piel todo el tiempo que puedan y extracción<br />

manu<strong>al</strong> o sac<strong>al</strong>eches <strong>para</strong> mantener el estímulo y ofrecer el c<strong>al</strong>ostro a su<br />

hijo.<br />

Apoyo profesion<strong>al</strong><br />

Observar <strong>la</strong>s primeras tomas <strong>para</strong> v<strong>al</strong>orar y corregir <strong>la</strong> técnica, informar que<br />

<strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> estrés inhiben <strong>la</strong> eyección transitoria, ayudar a recuperar<br />

<strong>la</strong> estabilidad emocion<strong>al</strong>.<br />

Dar ayuda práctica concreta y concisa en los primeros momentos, con<br />

lenguaje verb<strong>al</strong> y no verb<strong>al</strong>.<br />

Cuando los padres solicitan un suplemento, ofrecer <strong>la</strong> información<br />

a<strong>de</strong>cuada, no ser autoritarios, c<strong>al</strong>mar <strong>al</strong> RN y, si insisten, dar suplemento y<br />

anotar en <strong>la</strong>s observaciones <strong>de</strong> enfermería.<br />

7. FACILITAR EL ALOJAMIENTO CONJUNTO DE LAS MADRES Y LOS<br />

NIÑOS DURANTE LAS 24 HORAS DEL DÍA<br />

En ningún caso s<strong>al</strong>vo por indicación médica el recién nacido se se<strong>para</strong>rá <strong>de</strong><br />

su madre, cu<strong>al</strong>quier tipo <strong>de</strong> actuación rutinaria <strong>de</strong> asistencia <strong>al</strong> recién<br />

nacido sano se re<strong>al</strong>izará en presencia <strong>de</strong> los padres.<br />

Las manipu<strong>la</strong>ciones molestas o dolorosas que precise el recién nacido<br />

como vacunas o pruebas metabólicas, nivel <strong>de</strong> bilirrubina…se intentará<br />

re<strong>al</strong>izar cuando el niño succione bien <strong>de</strong>l pecho o en casos <strong>de</strong> seguir<br />

<strong>al</strong>imentación artifici<strong>al</strong> <strong>de</strong>l biberón, <strong>para</strong> aprovechar el efecto an<strong>al</strong>gésico<br />

<strong>de</strong>mostrado.<br />

Conviene recordar a <strong>la</strong> familia que limite <strong>la</strong>s visitas en el hospit<strong>al</strong> <strong>para</strong><br />

permitir que <strong>la</strong> madre-padre permanezca más pendiente <strong>de</strong> su hijo,<br />

<strong>de</strong>scanse y <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia sea más fácil<br />

8. FOMENTAR LA LACTANCIA MATERNA SIN RESTRICCIONES O A<br />

DEMANDA<br />

Los recién nacidos sanos no suelen mamar mucho el primer día <strong>de</strong> vida;<br />

tienen reservas <strong>de</strong> energía que pue<strong>de</strong>n usar hasta que aumente <strong>la</strong> cantidad<br />

<strong>de</strong> leche en el pecho, el c<strong>al</strong>ostro les proporciona todo lo que necesitan. No<br />

obstante se recomienda que <strong>la</strong> madre le ofrezca el pecho con regu<strong>la</strong>ridad<br />

8-10 veces <strong>al</strong> día hasta que se produzca <strong>la</strong> subida <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche.<br />

Sin embargo los niños pue<strong>de</strong>n llorar porque necesitan caricias y el c<strong>al</strong>or <strong>de</strong><br />

su madre <strong>para</strong> sentirse seguros, se recomienda mandar mensajes y<br />

explicar a <strong>la</strong> madre los beneficios gener<strong>al</strong>es <strong>para</strong> ambos <strong>de</strong>l contacto piel<br />

con piel.<br />

Algunas medicinas <strong>para</strong> <strong>al</strong>iviar el dolor en el parto hacen que los niños<br />

estén <strong>al</strong>go más dormidos. Si es así, animar a <strong>la</strong> madre a permitir el contacto<br />

con su pecho con su hijo todo el tiempo que pueda y darle el c<strong>al</strong>ostro<br />

extraído manu<strong>al</strong>mente si está muy adormecido. Cuanto más veces mejor.<br />

Conseguirá que el niño elimine antes los medicamentos y comience a<br />

mamar espontáneamente.<br />

96


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Las tomas frecuentes harán que se produzca tanta leche como necesite el<br />

bebe durante muchos meses. Este es un momento muy importante <strong>para</strong><br />

que esto ocurra y los primeros días son c<strong>la</strong>ve.<br />

Madre y niño no se se<strong>para</strong>rán durante el tiempo que permanezcan en el<br />

hospit<strong>al</strong>. Esto permitirá afianzar el vínculo y que <strong>la</strong> madre aprenda a<br />

respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s señ<strong>al</strong>es precoces <strong>de</strong> hambre sin que su bebé llore<br />

(chupeteos, movimientos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lengua…).<br />

Contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s visitas por parte <strong>de</strong> los padres hará que todo sea más fácil en<br />

estos primeros días tan especi<strong>al</strong>es.<br />

Recomendación sobre colecho.<br />

En casa se recomienda que el hijo duerma en su cuna en <strong>la</strong> habitación <strong>de</strong><br />

los padres <strong>al</strong> menos los 6 primeros meses. Si los padres comparten <strong>al</strong>guna<br />

vez <strong>la</strong> cama con el hijo, pue<strong>de</strong>n quedar dormidos con él, por lo que es<br />

conveniente <strong>para</strong> prevenir <strong>la</strong> muerte súbita <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante, que los padres<br />

tengan en cuenta en todo momento por <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong>l niño/a que,<br />

ninguno <strong>de</strong> los dos <strong>de</strong>be: ser fumador, beber <strong>al</strong>cohol, tomar drogas o<br />

medicación que produzca sueño, estar excesivamente cansado u obeso o<br />

compartir una cama b<strong>la</strong>nda (cartel síndrome muerte súbita <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante).<br />

9. NO DAR A LOS NIÑOS ALIMENTADOS A PECHO TETINAS O<br />

CHUPETES ARTIFICIALES<br />

- Evitar el uso <strong>de</strong> biberones y chupetes <strong>al</strong> menos durante el primer<br />

mes, hasta que <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia este bien establecida. Pue<strong>de</strong> producir<br />

en <strong>la</strong>s primeras semanas m<strong>al</strong> enganche posterior <strong>al</strong> pecho e<br />

ingurgitación mamaria con disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche.<br />

En los momentos en que no se encuentre <strong>la</strong> madre presente se<br />

administrará <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación con un método respetuoso con <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna a ser posible que no sea biberón.<br />

10. FOMENTAR EL ESTABLECIMIENTO DE GRUPOS DE APOYO A LA<br />

LACTANCIA natur<strong>al</strong> y procurar que <strong>la</strong>s madres se pongan en contacto<br />

con ellos a su s<strong>al</strong>ida <strong>de</strong>l hospit<strong>al</strong> o clínica.<br />

Los grupos <strong>de</strong> apoyo son un pi<strong>la</strong>r fundament<strong>al</strong> en el fomento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

materna. Existe representación <strong>de</strong> los mismos en el Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong><br />

<strong>Materna</strong> <strong>de</strong> nuestra área sanitaria.<br />

Los profesion<strong>al</strong>es ofrecerán a <strong>la</strong>s mujeres gestantes, puérperas o <strong>la</strong>ctantes<br />

y sus familias información or<strong>al</strong> y escrita sobre loc<strong>al</strong>ización, horarios y forma<br />

<strong>de</strong> contactar con los grupos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>de</strong> Madrid y <strong>de</strong> los que<br />

existen en nuestra área sanitaria<br />

11. CODIGO DE COMERCIALIZACIÓN DE SUCEDÁNEOS<br />

Prohíbe:<br />

a los fabricantes distribuir materi<strong>al</strong> educativo (folletos, libros, vi<strong>de</strong>os)<br />

s<strong>al</strong>vo que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s sanitarias se lo hayan solicitado previamente por<br />

escrito.<br />

que en este centro se exhiban carteles ni productos.<br />

suministros <strong>de</strong> leche gratuitos o a bajo precio.<br />

97


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

muestras gratuitas <strong>para</strong> los profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud, excepto <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> ev<strong>al</strong>uación profesion<strong>al</strong> o <strong>para</strong> investigación en el ámbito profesion<strong>al</strong><br />

<strong>la</strong> publicidad se limitará a publicaciones especi<strong>al</strong>izadas en<br />

asistencia infantil y <strong>para</strong> trabajadores <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud y sólo contendrán<br />

información científica y objetiva.<br />

dar muestras gratuitas <strong>al</strong> público y especi<strong>al</strong>mente su distribución a<br />

través <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.<br />

el contacto entre el person<strong>al</strong> comerci<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s compañías y madres.<br />

Divulga<br />

<strong>la</strong> superioridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna<br />

los riesgos <strong>de</strong> introducir sucedáneos<br />

<strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> rectificar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> no amamantar<br />

En <strong>la</strong> maternidad <strong>de</strong>l Hospit<strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre se ve<strong>la</strong>rá por el<br />

cumplimento <strong>de</strong>l Código <strong>de</strong> Comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> sucedáneos <strong>de</strong> leche<br />

materna y por ellos:<br />

→ No se entregarán a <strong>la</strong> madre ni a <strong>la</strong> familia paquetes comerci<strong>al</strong>es cuyo<br />

contenido pueda interferir con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia (chupetes, tetinas, botellines <strong>de</strong><br />

agua miner<strong>al</strong>, infusiones, revistas con publicidad <strong>de</strong> casas <strong>de</strong> leche o<br />

cupones diversos <strong>para</strong> recibir publicidad <strong>de</strong> los mismos en el domicilio).<br />

→ Las compañías no pue<strong>de</strong>n hacer propaganda directa o indirecta<br />

mediante folletos, c<strong>al</strong>endarios, carteles, bloques <strong>de</strong> hojitas, bolígrafos. No<br />

<strong>de</strong>be existir visibilidad <strong>de</strong> esta publicidad en los espacios asistenci<strong>al</strong>es<br />

(consultas, secretarías…).<br />

12. MANEJO DE PROBLEMAS MÁS COMUNES DE LA MADRE Y EL NIÑO<br />

PROBLEMA<br />

MATERNOS<br />

Pezón<br />

p<strong>la</strong>no/invertido/<br />

pseudoinvertido<br />

Grietas pezón<br />

Dolor <strong>de</strong>l pecho<br />

uni<strong>la</strong>ter<strong>al</strong><br />

Ingurgitación,<br />

subida <strong>de</strong> leche<br />

SINTOMAS CAUSAS SOLUCIONES<br />

Enganche difícil<br />

1. Molestias sin dolor<br />

2. Enganche doloroso<br />

Dolor punzante durante y<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma<br />

Ambos pechos duros y<br />

dolorosos<br />

1. Estiramiento<br />

pezón<br />

2. M<strong>al</strong> enganche<br />

1. Mastitis<br />

2. Ingesta <strong>al</strong>ta <strong>de</strong><br />

Observación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> 1ª toma<br />

<strong>para</strong> re<strong>al</strong>izar un enganche<br />

exagerado con el pecho b<strong>la</strong>ndo.<br />

Practicar el autoenganche o<br />

ayudar un poco en <strong>la</strong> sujeción<br />

<strong>de</strong>l pezón.<br />

Utilizar el sac<strong>al</strong>eches <strong>para</strong><br />

estimu<strong>la</strong>r el pezón o darle<br />

forma con un leve masaje con<br />

los <strong>de</strong>dos<br />

1. Nada, se pasa solo<br />

2. Corregir enganche.<br />

An<strong>al</strong>gesia +/- lubricantes<br />

1. V<strong>al</strong>orar antibiótico<br />

2. An<strong>al</strong>gesia y reducir cafeína<br />

y <strong>de</strong>rivados<br />

cafeína<br />

1. M<strong>al</strong> enganche 1. Compresas temp<strong>la</strong>das antes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>para</strong> facilitar <strong>la</strong><br />

s<strong>al</strong>ida <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, extracción<br />

<strong>de</strong> leche tras <strong>la</strong>s tomas,<br />

compresas frías entre tomas.<br />

98


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Conducto<br />

bloqueado<br />

Mastitis<br />

PROBLEMAS<br />

DEL NIÑO<br />

Pérdida <strong>de</strong> peso o<br />

poca ganancia<br />

Tomas<br />

prolongadas<br />

Tomas muy<br />

frecuentes y<br />

prolongadas<br />

Cordón<br />

uni<strong>la</strong>ter<strong>al</strong><br />

doloroso<br />

Dolor, enrojecimiento y<br />

endurecimiento <strong>de</strong> una<br />

zona <strong>de</strong>l pecho. Síntomas<br />

<strong>de</strong> m<strong>al</strong>estar gener<strong>al</strong> y<br />

fiebre<br />

2. Restricción en<br />

<strong>la</strong>s tomas o bebe<br />

dormido<br />

1. M<strong>al</strong> enganche<br />

2. Compresión <strong>de</strong>l<br />

pecho<br />

1. Conducto<br />

bloqueado sin tratar<br />

2. M<strong>al</strong> enganche<br />

3. Compresión <strong>de</strong>l<br />

pecho<br />

(ej. sujetador)<br />

4. Vesícu<strong>la</strong> b<strong>la</strong>nca<br />

en pezón (bloqueo<br />

graso o c<strong>al</strong>cio <strong>de</strong>l<br />

conducto)<br />

Mejorar el enganche<br />

2. Ofrecer el pecho con más<br />

frecuencia. Piel con piel<br />

1. Mejorar el enganche y<br />

masajear <strong>la</strong> zona durante <strong>la</strong><br />

toma, aplicar c<strong>al</strong>or loc<strong>al</strong><br />

2. Revisar el sujetador o <strong>la</strong><br />

posición <strong>al</strong> dormir<br />

1-3. Compresas <strong>de</strong> agua<br />

c<strong>al</strong>iente con masaje y<br />

extracción manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> leche.<br />

Masaje durante <strong>la</strong> toma.<br />

Mejorar enganche. Extracción<br />

tras <strong>la</strong> toma <strong>para</strong> favorecer<br />

vaciado. Si no mejora en 12-24<br />

horas, iniciar antibiótico.<br />

4. Retirar <strong>la</strong> vesícu<strong>la</strong> <strong>para</strong><br />

facilitar vaciado con una aguja<br />

fina y masaje<br />

SINTOMAS CAUSAS SOLUCIONES<br />

-Perdida peso >10% <strong>de</strong>l<br />

RN.<br />

-No ganancia a partir <strong>de</strong>l<br />

5º día o no recuperación<br />

PRN <strong>al</strong> 10º día. Ganancia<br />

<strong>de</strong> menos <strong>de</strong> 20 gr/día a<br />

partir <strong>de</strong>l 10º día.<br />

-Menos <strong>de</strong> 2<br />

<strong>de</strong>posiciones o micciones<br />

el 2º día postparto.<br />

-No <strong>de</strong>posiciones<br />

amarillentas grumosas <strong>al</strong><br />

5º día.<br />

-Menos <strong>de</strong> 6 micciones<br />

<strong>de</strong> color c<strong>la</strong>ro <strong>al</strong> 5º día<br />

Tomas continuas <strong>de</strong> más<br />

<strong>de</strong> 30 min / pecho<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> 2ª-3ª<br />

semana <strong>de</strong> vida<br />

Niño irritable<br />

1. M<strong>al</strong> enganche<br />

2. Bebe dormido<br />

3. Restricción <strong>de</strong><br />

tomas o duración<br />

4. Tomas lentas<br />

5. Alteración<br />

neurológica<br />

1. M<strong>al</strong> enganche<br />

2. No<br />

reconocimiento <strong>de</strong><br />

cuando cambiar <strong>de</strong><br />

pecho<br />

3. Insuficiente<br />

leche<br />

1. M<strong>al</strong> enganche<br />

2. Expectativas no<br />

re<strong>al</strong>ista<br />

3. Insuficiente<br />

leche<br />

1. Mejorar el enganche<br />

2. Ofrecer más tomas<br />

3. Ofrecer los dos pechos<br />

4-5. Aumentar <strong>la</strong> producción<br />

<strong>de</strong> leche con extracción y<br />

suplementar tomas con <strong>la</strong> leche<br />

<strong>de</strong> madre. Tomar en cada toma<br />

dos veces <strong>de</strong> cada pecho <strong>de</strong><br />

forma <strong>al</strong>terna <strong>para</strong> aumentar el<br />

estímulo.<br />

SIEMPRE PIEL CON PIEL<br />

1. Enganche exagerado<br />

2. Ofrecer el otro pecho cuando<br />

el niño no se suelta solo <strong>de</strong>l<br />

pecho, o no hay ruidos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>glución.<br />

3. Suplementar sin tetinas hasta<br />

que el bebé mejore o gane<br />

fuerzas<br />

1. Mejorar enganche<br />

2. Reforzar el papel <strong>de</strong> madre<br />

3. Raro. Incrementar<br />

estimu<strong>la</strong>ción/extracción con<br />

sac<strong>al</strong>eches tras <strong>la</strong>s tomas.<br />

Investigar causas <strong>de</strong><br />

99


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

L<strong>la</strong>nto<br />

Nino intranquilo a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l día<br />

4. No le ofrece los<br />

dos pechos<br />

5. Cansancio,<br />

ansiedad<br />

Igu<strong>al</strong> que el<br />

apartado previo<br />

hipog<strong>al</strong>actia<br />

4. Cambio <strong>de</strong> pañ<strong>al</strong> tras el 1º<br />

pecho <strong>para</strong> <strong>de</strong>spertar y<br />

ofrecerle el 2º pecho<br />

5. Reforzar, empatizar y<br />

v<strong>al</strong>orar medicación<br />

Igu<strong>al</strong> que el apartado previo<br />

RECORDAR QUE:<br />

LA PREVENCIÓN DE CUALQUIER PROBLEMA ES<br />

LA MEJOR ACTIVIDAD QUE PODEMOS REALIZAR,<br />

LA OBSERVACIÓN DE LA TOMA Y<br />

EL CONTACTO PIEL CON PIEL ENTRE LA MADRE Y EL HIJO<br />

SON LAS MEJORES HERRAMIENTAS<br />

13. SUPRESIÓN DE LA LACTANCIA MATERNA<br />

A.- INDICACIONES DE LA INHIBICIÓN<br />

Se re<strong>al</strong>iza en:<br />

Mujeres que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n no <strong>la</strong>ctar <strong>al</strong> pecho a su hijo (respetar <strong>de</strong>cisiones).<br />

Mujeres que han perdido su hijo en el periodo perinat<strong>al</strong>.<br />

Mujeres que presentan patologías que contraindiquen <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna.<br />

B.- MÉTODOS DE INHIBICIÓN DE LA LACTANCIA<br />

Si <strong>la</strong> supresión está <strong>de</strong>cidida antes <strong>de</strong>l parto, una vez que este se produzca<br />

o <strong>al</strong> menos antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras 24 horas, habrá que actuar inhibiendo <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctogénesis, es <strong>de</strong>cir, inhibiendo <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pro<strong>la</strong>ctina. Para ello<br />

utilizaremos un antagonista <strong>de</strong> <strong>la</strong> pro<strong>la</strong>ctina:<br />

Cabergolina (Dostinex®) comp. 0,5 mg. <strong>Lactancia</strong> no establecida: 2 comp.<br />

el primer día <strong>de</strong>l posparto (dosis única). <strong>Lactancia</strong> establecida: ½<br />

comp/24 h durante 2 días.<br />

Conducta pasiva: es <strong>de</strong>cir, no efectuar ningún tratamiento. La mujer suele<br />

referir dolor por ingurgitación durante 1ó 2 días. Si el dolor es intenso se le<br />

pue<strong>de</strong>n extraer pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> leche 1 ó 2 veces con un<br />

sac<strong>al</strong>eches.<br />

Las mujeres se sienten más cómodas si utilizan un sujetador que comprima<br />

un poco <strong>la</strong>s mamas, o si se re<strong>al</strong>iza un vendaje <strong>de</strong> mamas, aunque no se ha<br />

<strong>de</strong>mostrado que este vendaje ayu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> inhibición <strong>de</strong> <strong>la</strong> secreción láctea.<br />

C. CONTRAINDICACIONES PARA LA LACTANCIA MATERNA Y<br />

FALSAS CONTRAINDICACIONES PARA LA LACTANCIA<br />

MATERNA<br />

CONTRAINDICACIONES<br />

- Expreso <strong>de</strong>seo materno <strong>de</strong> no <strong>la</strong>ctar.<br />

- Enfermedad materna por virus <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inmuno<strong>de</strong>ficiencia humana (VIH)<br />

y virus <strong>de</strong> <strong>la</strong> leucemia humana (VHLT).<br />

- Madres <strong>de</strong>pendientes <strong>de</strong> drogas <strong>de</strong> abuso.<br />

- G<strong>al</strong>actosemia clásica <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante.<br />

100


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

- En gener<strong>al</strong> los fármacos contraindicados son: amantadina,<br />

amiodarona, antineoplásicos, bromuro, cloramfenicol, dipirona,<br />

metronidazol, s<strong>al</strong>es <strong>de</strong> oro, radiofármacos. Se recomienda consultar <strong>la</strong><br />

web Medicamentos y <strong>la</strong>ctancia http://www.e-<strong>la</strong>ctancia.org<br />

Hay otras situaciones que contraindican tempor<strong>al</strong>mente <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia:<br />

herpes simple en el pecho, brucelosis materna hasta que inicie 72 h <strong>de</strong><br />

tratamiento, lesiones <strong>de</strong> sífilis en el pecho hasta que se trate y<br />

<strong>de</strong>saparezcan<br />

FALSAS CONTRAINDICACIONES PARA LA LACTANCIA<br />

MATERNA<br />

- Infección materna por virus <strong>de</strong> <strong>la</strong> Hepatitis B.<br />

- Infección materna por virus <strong>de</strong> <strong>la</strong> Hepatitis C.<br />

- Infección materna por citomeg<strong>al</strong>ovirus.<br />

- Tuberculosis activa en <strong>la</strong> madre.<br />

- Madre con fiebre <strong>de</strong>sconocida en estudio.<br />

- Madre fumadora (recordar que aunque el tabaco es un factor <strong>de</strong> riesgo<br />

<strong>para</strong> el Sr. Muerte Súbita <strong>de</strong>l Lactante, <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna protege).<br />

- Madre con ingesta ocasion<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>al</strong>cohol (recomendar que <strong>la</strong>cte 2<br />

horas <strong>de</strong>spués).<br />

- Mastitis.<br />

- Ictericia neonat<strong>al</strong>.<br />

- Cirugía mamaria (examinar <strong>la</strong>s mamas).<br />

14. RECOMENDACIONES ERRONEAS SOBRE LACTANCIA<br />

1. Hacer tomas cada 3 horas y 10 minutos <strong>de</strong> cada pecho.<br />

2. Cuanto más tiempo pase entre tomas más leche se tiene.<br />

3. Cuanto mayor es el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mamas, más leche hay.<br />

4. Lavar el pecho antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tomas o utilizar <strong>al</strong>cohol en los<br />

pezones <strong>para</strong> prevenir grietas.<br />

5. No dar <strong>de</strong> mamar con pezones invertidos.<br />

6. El l<strong>la</strong>nto <strong>de</strong>l bebé siempre significa hambre y si no aguanta más <strong>de</strong> tres<br />

horas también.<br />

7. Ofrecer <strong>al</strong>go más que el c<strong>al</strong>ostro hasta que suba <strong>la</strong> leche no interfiere<br />

con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

8. En caso <strong>de</strong> gemelos ofrecer suplementos porque no hay leche<br />

suficiente <strong>para</strong> los dos.<br />

9. La cesárea en sí misma es lo que hace que <strong>la</strong> subida <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche se<br />

retrase.<br />

10. El coger a los niños Piel con piel o en brazos les acostumbre y les<br />

hace caprichosos y m<strong>al</strong>criados.<br />

11. No iniciar <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> leche hasta que se note <strong>la</strong> subida.<br />

12. La <strong>la</strong>ctancia prolongada más <strong>de</strong> 6 meses no tiene beneficios<br />

nutricion<strong>al</strong>es ni inmunológicos y produce trastornos <strong>de</strong> conducta <strong>de</strong>l<br />

niño.<br />

101


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

15. BIBLIOGRAFÍA<br />

1. Dec<strong>la</strong>ración conjunta OMS-UNICEF. Protección, Promoción y Apoyo a <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> Natur<strong>al</strong>:<br />

<strong>la</strong> función especi<strong>al</strong> <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> maternidad.Ginebra; 1989. Disponible en:<br />

http://whqlibdoc.who.int/publications/9241561300.pdf.<br />

2. OMS/UNICEF. Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Innocenti sobre <strong>la</strong> Protección, Promoción y Apoyo a <strong>la</strong><br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>. Florencia:WHO; 1990. Disponible en: http://www.unicef.org<br />

3. IHAN España. Pagina Web <strong>de</strong> <strong>la</strong> IHAN en España. Disponible en:<br />

http://www.ihan.es/in<strong>de</strong>x17.asp<br />

4. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (OMS). Estrategia Mundi<strong>al</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong>l<br />

<strong>la</strong>ctante y el niño pequeño. 55ª Asamblea Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud A55/15. Ginebra:WHO;2002.<br />

Disponible en: http://www.who.int/nutrition/publications/gs_infant_feeding_text_spa.pdf<br />

5. OMS/UNICEF. Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Innocenti sobre <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante y el niño pequeño.<br />

Florencia; 2005. Disponible en:<br />

http://www.unicef.org/spanish/nutrition/in<strong>de</strong>x_breastfeeding.html<br />

6. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Estrategia <strong>de</strong> atención <strong>al</strong> parto norm<strong>al</strong> en el Sistema<br />

Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud;2007. Disponible en:<br />

http://www.msc.es/organizacion/sns/p<strong>la</strong>nC<strong>al</strong>idadSNS/pdf/equidad/estrategiaPartoEnero2008.<br />

pdf<br />

7. Acuerdo Co<strong>la</strong>boración UNICEF y Comunidad <strong>de</strong> Madrid; 2009. Disponible en:<br />

http://www.madrid.org<br />

8. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Política Soci<strong>al</strong>. Atención Hospit<strong>al</strong>aria <strong>al</strong> Parto. estándares y<br />

recomendaciones <strong>para</strong> Maternida<strong>de</strong>s Hospit<strong>al</strong>arias; 2009. Disponible en:<br />

http://www.msc.es/oganizacion/sns/p<strong>la</strong>nC<strong>al</strong>idadSNS/docs/AHP.pdf<br />

9. Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong> práctica.<br />

Ed. Panamericana; 2008<br />

10. Guía <strong>de</strong> Cuidados <strong>de</strong>l Recién Nacido en <strong>la</strong> Maternidad. Hospit<strong>al</strong> Universitario 12 <strong>de</strong> Octubre;<br />

2008. Disponible en: http://www.madrid.org/cs/<br />

11. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> C<strong>al</strong>idad <strong>para</strong> el Sistema Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud; 2007.<br />

Disponible en: http://www.msc.es/organizacion/sns/p<strong>la</strong>nC<strong>al</strong>idadSNS/pnc<strong>al</strong>idad.htm<br />

12. Recomendaciones <strong>para</strong> el cuidado y atención <strong>de</strong>l recién nacido sano en el parto y en <strong>la</strong>s<br />

primeras horas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l nacimiento. M. Sánchez Luna, C. R. P<strong>al</strong>lás Alonso, F. Botet<br />

Mussons, I. Echaniz Urce<strong>la</strong>y, J. R. Castro Con<strong>de</strong>, E. Narbona y Comisión <strong>de</strong> Estándares <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Neonatología. An Pediatr (Barc).2009;71 (4): 349–361<br />

13. Guía <strong>de</strong> Practica Clínica Basada en <strong>la</strong> Evi<strong>de</strong>ncia <strong>para</strong> el Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

Pediatría Atención Primaria Área 09 -H. Dr. Peset V<strong>al</strong>encia.<br />

www.aeped.es/<strong>la</strong>ctanciamaterna/in<strong>de</strong>x.htm<br />

14. La <strong>la</strong>ctancia materna. Una guía <strong>para</strong> <strong>la</strong> profesión médica. Ruth A. Lawrence. Mosby-Elsevier,<br />

2007.<br />

15. Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE sobre <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> en Europa. Protección, promoción y<br />

apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> en Europa: p<strong>la</strong>n estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> acción. Comisión Europea,<br />

Dirección Pública <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud y Control <strong>de</strong> Riesgos, Luxemburgo, 2004.<br />

http://europa.eu.int/comm/he<strong>al</strong>th/ph_projects/2002/promotion/promotion_2002_l8_en.htm<br />

16. Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE sobre <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> en Europa. Protección, promoción y<br />

apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> en Europa: p<strong>la</strong>n estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong> acción. Comisión Europea,<br />

Dirección Pública <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud y Control <strong>de</strong> Riesgos, Luxemburgo, 2004.<br />

17. http://europa.eu.int/comm/he<strong>al</strong>th/ph_projects/2002/promotion/promotion_2002_l8_en.htm<br />

18. Clinic<strong>al</strong> Gui<strong>de</strong>lines for the Establishment of Exclusive Breastfeeding June 2005<br />

INTERNATIONAL LACTATION CONSULTANT ASSOCIATION.<br />

19. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (OMS). División <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud y Desarrollo <strong>de</strong>l Niño. Pruebas<br />

científicas <strong>de</strong> los 10 pasos hacia una feliz <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>. Ginebra: OMS; 1998. Disponible<br />

en: http://www.who.int/reproductive-he<strong>al</strong>th/docs/<strong>la</strong>ctancia_natur<strong>al</strong>.pdf<br />

20. OMS. Informe <strong>de</strong> 10 datos sobre <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna; 2008. Disponible en :<br />

http://www.who.int/features/factfiles/breastfeeding/es/in<strong>de</strong>x.html<br />

102


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

21. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Estrategia Atención <strong>al</strong> Parto Norm<strong>al</strong> en el Sistema<br />

Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud; 2007. Disponible en:<br />

http://www.msc.es/organizacion/sns/p<strong>la</strong>nC<strong>al</strong>idadSNS/pdf/equidad/estrategiaPartoEnero2008.<br />

pdf<br />

22. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (OMS).Código Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong><br />

sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna. Ginebra; 1981).Disponible en:<br />

http://www.ihan.es/publicacones/articulos/NLDP.pdf.<br />

23. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (OMS). Método madre canguro. Guía práctica. Ginebra:<br />

OMS; 2004. Disponible en: http://www.who.int/reproductivehe<strong>al</strong>th/publications/kmc/kmc_sp.pdf<br />

103


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

104


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 2.5.6<br />

Extracción, conservación y conge<strong>la</strong>ción leche materna<br />

- En p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> maternidad y pediatría<br />

105


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

106


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

- En neonatología.<br />

107


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

108


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 2.5.7<br />

Procedimiento <strong>de</strong> t<strong>al</strong>leres sobre <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

<strong>para</strong> madres y familia.<br />

METODOLOGÍA<br />

- Sesiones <strong>de</strong> 45 minutos <strong>de</strong> duración.<br />

- Difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha, lugar y hora entre <strong>la</strong>s madres ingresadas en <strong>la</strong>s<br />

p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> Obstetricia mediante cartelería y ofrecimiento person<strong>al</strong> <strong>de</strong> los<br />

profesion<strong>al</strong>es a <strong>la</strong>s madres.<br />

- Acceso libre y voluntario a madres y familiares.<br />

Tan importante como que <strong>la</strong> información acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia sea<br />

correcta es que <strong>la</strong>s madres que acu<strong>de</strong>n <strong>al</strong> t<strong>al</strong>ler se sientan cómodas y<br />

vean reforzada su seguridad y confianza.<br />

El coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión <strong>de</strong>berá:<br />

• Dinamizar el grupo interaccionando con madres y otros asistentes.<br />

• Ofrecer soluciones, no imponer.<br />

• Propiciar un clima tranquilo y re<strong>la</strong>jado.<br />

• Guiar <strong>la</strong> sesión y animar a <strong>la</strong> participación <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s madres<br />

compartan situaciones, problemas, experiencias, historias simi<strong>la</strong>res y<br />

expresen sus i<strong>de</strong>as, dudas y sentimientos.<br />

• Elogiar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> amantar y reforzar <strong>la</strong> autoconfianza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

madres.<br />

• Destacar <strong>la</strong>s ventajas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>.<br />

• Ofrecer ayudas prácticas e información útil y concisa.<br />

• I<strong>de</strong>ntificar posibles dificulta<strong>de</strong>s y p<strong>la</strong>ntear posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mejora.<br />

• Informar sobre en<strong>la</strong>ces sanitarios y grupos <strong>de</strong> ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

• Detectar situaciones conflictivas y comunicar <strong>al</strong> profesion<strong>al</strong> a<strong>de</strong>cuado.<br />

Para ello se utilizaran técnicas <strong>de</strong> comunicación como:<br />

• Comunicación no verb<strong>al</strong> útil.<br />

• Preguntas abiertas.<br />

• Asertividad, respuestas y gestos que muestren interés.<br />

• Devolver el comentario.<br />

• Dar muestras <strong>de</strong> empatía.<br />

• Evitar p<strong>al</strong>abras enjuiciadoras.<br />

• Aceptar los sentimientos y pensamientos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres.<br />

• Usar lenguaje sencillo.<br />

• Sugerir, no dar ór<strong>de</strong>nes.<br />

DESARROLLO DE LAS SESIONES:<br />

Se propone el siguiente guión <strong>para</strong> <strong>la</strong>s sesiones aunque el or<strong>de</strong>n variará en<br />

función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los asistentes:<br />

• Bienvenida y presentación.<br />

109


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

• Preguntar a <strong>la</strong>s madres sus inquietu<strong>de</strong>s o puntos <strong>de</strong> interés.<br />

• Exposición <strong>de</strong> contenidos por parte <strong>de</strong>l coordinador.<br />

• Fomentar <strong>la</strong> participación en todo momento y contestar a <strong>la</strong>s dudas <strong>de</strong> los<br />

asistentes.<br />

• Cuestionario <strong>de</strong> satisfacción.<br />

• Despedida.<br />

TEMAS<br />

Los temas a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r en el t<strong>al</strong>ler serán apropiados <strong>para</strong> el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia durante el puerperio inmediato y tendrán un contenido eminentemente<br />

práctico:<br />

• Recomendaciones gener<strong>al</strong>es.<br />

• Los primeros días:<br />

Fundamentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche. Importancia <strong>de</strong>l c<strong>al</strong>ostro.<br />

Frecuencia y duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tomas.<br />

Posturas a<strong>de</strong>cuadas <strong>para</strong> madre e hijo.<br />

Cómo saber que está comiendo: señ<strong>al</strong>es en el niño y en <strong>la</strong> madre.<br />

• Cómo prevenir y superar dificulta<strong>de</strong>s.<br />

• Cuidados <strong>de</strong>l recién nacido.<br />

• Alimentación <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre <strong>la</strong>ctante.<br />

• Descanso y sueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y el <strong>la</strong>ctante.<br />

• L<strong>la</strong>nto <strong>de</strong>l niño. Chupete y tetinas.<br />

• Extracción, manipu<strong>la</strong>ción y conservación <strong>de</strong> leche materna en caso <strong>de</strong><br />

se<strong>para</strong>ción madre/hijo.<br />

• Recursos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia en el ámbito comunitario.<br />

EVALUACIÓN<br />

Objetivos a ev<strong>al</strong>uar:<br />

• Asistencia <strong>de</strong> madres.<br />

• Participación <strong>de</strong> person<strong>al</strong> sanitario.<br />

• Satisfacción individu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres.<br />

• Satisfacción <strong>al</strong> person<strong>al</strong> sanitario.<br />

Sistemas <strong>de</strong> registro:<br />

P<strong>la</strong>nil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> asistencia: en cada t<strong>al</strong>ler.<br />

Cuestionario <strong>de</strong> satisfacción <strong>para</strong> madres: en cada t<strong>al</strong>ler.<br />

Cuestionario <strong>de</strong> satisfacción <strong>para</strong> profesion<strong>al</strong>es: a los tres meses <strong>de</strong> iniciar <strong>la</strong><br />

actividad.<br />

110


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

BIBLIOGRAFIA<br />

1. Proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea sobre <strong>la</strong> Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> en Europa.<br />

Protección, promoción y apoyo <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> en Europa: P<strong>la</strong>n estratégico <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

acción. Comisión Europea, Dirección Pública <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud y control <strong>de</strong> Riesgos,<br />

Luxemburgo, 2004<br />

http://europa.eu.int/comm/he<strong>al</strong>th/ph_projects/2002/promotion/promotion_2002_18_en.htm<br />

2. Instituto S<strong>al</strong>ud Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Madrid: Guía <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia materna: “Amamantar<br />

una intención, un <strong>de</strong>seo”. Madrid. 20063. Dirección Gener<strong>al</strong> <strong>de</strong> C<strong>al</strong>idad, acreditación,<br />

ev<strong>al</strong>uación e inspección. Comunidad <strong>de</strong> Madrid: Guía <strong>de</strong> Recomendaciones <strong>al</strong> paciente.<br />

Posparto. Madrid, 2006<br />

4. Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong> práctica. Ed.<br />

Panamericana; 2008 http://www.aeped.es/<strong>la</strong>ctanciamaterna<br />

5. OMS/UNICEF. Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Innocenti sobre <strong>la</strong> Protección, Promoción y Apoyo a <strong>la</strong><br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>. Florencia: WHO, 1990. http://www.unicef.org6. IHAN España. Pagina Web<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> IHAN en España. http://www.ihan.org.es/ihan.htm<br />

7. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (OMS). Código Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong><br />

sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna. Ginebra, 1981<br />

http://www.who.int/documents/co<strong>de</strong>_english.PDF8. La <strong>la</strong>ctancia materna. Una guía <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

profesión médica. Ruth A. Lawrence. Mosby-Elsevier, 2007.<br />

9. Guía <strong>de</strong> Cuidados <strong>de</strong>l Recién en <strong>la</strong> Maternidad. Hospit<strong>al</strong> 12. Madrid 2008<br />

http://www.madrid.org/cs/Satellite?blobcol=urldata&blobhea<strong>de</strong>r=application/pdf&blobhea<strong>de</strong>rname1=Content-<br />

Disposition&blobhea<strong>de</strong>rv<strong>al</strong>ue1=filename=gua+neonatos+pdf+in<strong>de</strong>xada.pdf&blobkey=id&blobtable=MungoBlobs&blo<br />

bwhere=1220432013061&ssbinary=true<br />

10. Consejería en <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>: Curso <strong>de</strong> Capacitación WHO/CDR/93.4<br />

UNICEF/NUT/93.2<br />

111


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

112


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 2.4.8<br />

Procedimiento <strong>de</strong> suplementación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

SUPLEMENTACION DE LAS TOMAS DE PECHO<br />

Definición: La <strong>al</strong>imentación suplementaria es <strong>la</strong> que recibe <strong>al</strong> bebe a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l<br />

pecho y pue<strong>de</strong> ser: leche <strong>de</strong> su madre o leche artifici<strong>al</strong> (<strong>la</strong> leche donada no se<br />

usa <strong>de</strong> momento en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta)<br />

La <strong>al</strong>imentación con pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> c<strong>al</strong>ostro en <strong>la</strong>s primeras 48 horas<br />

<strong>de</strong> vida son suficientes <strong>para</strong> mantener <strong>la</strong> energía y mantener <strong>la</strong> glucemia en los<br />

niños sanos a término.<br />

La <strong>al</strong>imentación suplementaria ina<strong>de</strong>cuada en este periodo pue<strong>de</strong> dificultar un<br />

a<strong>de</strong>cuado establecimiento <strong>de</strong>l flujo <strong>de</strong> leche materna y favorece un <strong>de</strong>stete<br />

precoz. A<strong>de</strong>más, <strong>al</strong>tera <strong>la</strong> flora intestin<strong>al</strong> y sensibiliza <strong>al</strong> niño a sustancias<br />

<strong>al</strong>érgicas entre otras razones.<br />

Acciones previas:<br />

Antes <strong>de</strong> administrar cu<strong>al</strong>quier suplemento se ev<strong>al</strong>uará <strong>la</strong> toma y se informará a<br />

los padres <strong>de</strong> los inconvenientes.<br />

Prevención: Se animará a todas <strong>la</strong>s madres con niños que re<strong>al</strong>icen pocas<br />

tomas en los primeros días a re<strong>al</strong>izar piel con piel todo el tiempo que puedan y<br />

extracción manu<strong>al</strong> o sac<strong>al</strong>eches <strong>para</strong> mantener el estímulo a<strong>de</strong>cuado y ofrecer el<br />

c<strong>al</strong>ostro a su hijo.<br />

Requisitos <strong>para</strong> <strong>la</strong> suplementación:<br />

- Or<strong>de</strong>n médica.<br />

- Consentimiento verb<strong>al</strong> <strong>de</strong> los padres.<br />

- Contenido, volumen y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> administración <strong>de</strong>finidos.<br />

¿Qué se administra?<br />

Siempre leche <strong>de</strong> su madre extraída manu<strong>al</strong>mente o con sac<strong>al</strong>eches. En caso <strong>de</strong><br />

que precise más suplemento a parte <strong>de</strong>l c<strong>al</strong>ostro se usará fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> inicio o en<br />

caso <strong>de</strong> historia c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>al</strong>ergia a <strong>la</strong> proteína <strong>de</strong> leche <strong>de</strong> vaca o atopia<br />

importante hidrolizado <strong>de</strong> proteínas.<br />

¿Cómo se administra?<br />

En <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> obstetricia se priorizará <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> suplemento con<br />

jeringa <strong>para</strong> evitar el uso <strong>de</strong> biberones y tetinas, <strong>de</strong> manera que se le<br />

proporcionará a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>la</strong> cantidad pautada <strong>de</strong> sucedáneo (no se<br />

<strong>de</strong>jarán biberones en <strong>la</strong>s habitaciones).<br />

Se ev<strong>al</strong>uará <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> otras técnicas <strong>de</strong> suplementación si:<br />

- si no se consigue succión directa en un tiempo establecido, (<strong>de</strong>terminar)<br />

- por <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> los progenitores.<br />

113


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Razones <strong>para</strong> no suplementar<br />

- *Niño somnoliento con menos <strong>de</strong> 8 tomas <strong>al</strong> día en <strong>la</strong>s primeras 24-48<br />

horas, con pérdida <strong>de</strong> peso menor <strong>de</strong> 7% y sin síntomas <strong>de</strong> enfermedad<br />

- Bilirrubina menor <strong>de</strong> 20 mg/dl con más <strong>de</strong> 72 horas y una pérdida <strong>de</strong> peso<br />

menor <strong>de</strong>l 8-10% y con micciones y <strong>de</strong>posiciones a<strong>de</strong>cuadas<br />

- Niño que llora en <strong>la</strong> noche y que mama mucho tiempo<br />

- ¿Madre cansada o dormida?<br />

- *Niño con peso elevado o bajo peso o prematuro con <strong>de</strong>xtrostix ≥ 45<br />

* Siempre se recomienda practicar piel con piel y extracción manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> leche en<br />

estos casos <strong>para</strong> aumentar el estímulo y proporcionar leche <strong>al</strong> niño en caso <strong>de</strong><br />

que se precise.<br />

Razones <strong>para</strong> suplementar tempor<strong>al</strong>mente<br />

Hipoglucemia (


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 2.5.9<br />

Recomendaciones sobre <strong>al</strong>imentación con fórmu<strong>la</strong>s<br />

artifici<strong>al</strong>es.<br />

¿HAY DISTINTOS TIPOS DE FÓRMULA?<br />

Sí, hay distintas fórmu<strong>la</strong>s en el mercado según cada necesidad:<br />

1. Fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> inicio o número 1: Indicada en los primeros 5-6 meses <strong>de</strong> vida, adaptada a<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l recién nacido.<br />

2. Fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> continuación o número 2: Des<strong>de</strong> los 5-6 meses hasta los 12-15 años. A<br />

partir <strong>de</strong> los 12 meses se pue<strong>de</strong> utilizar leche entera <strong>de</strong> vaca. No <strong>al</strong>imentar a niños menores <strong>de</strong><br />

3 años con productos <strong>de</strong>snatados o semi<strong>de</strong>snatados.<br />

3. Fórmu<strong>la</strong>s especi<strong>al</strong>es: Para niños con problemas específicos como parte <strong>de</strong>l tratamiento<br />

(hidrolizadas, sin <strong>la</strong>ctosa, etc).<br />

Cuando empiece una <strong>la</strong>ta <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>, anote <strong>la</strong> fecha en el envase como medida <strong>de</strong> precaución<br />

ya que no <strong>de</strong>ben usarse pasado un mes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que su apertura.<br />

¿QUÉ BIBERÓN Y TETINAS ELEGIR?<br />

Si está tomando pecho y le complementa <strong>al</strong>gunas tomas, es preferible los primeros días y<br />

hasta que <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia esté instaurada, le <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche, que no reciba <strong>de</strong>l pecho, con una jeringa,<br />

una cucharil<strong>la</strong> o con un pequeño vasito <strong>de</strong> plástico <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> un tapón. De este modo, se<br />

interfiere menos con <strong>la</strong>ctancia materna permitiendo un enganche correcto y menor riesgo <strong>de</strong><br />

complicaciones como grietas o molestias.<br />

Materi<strong>al</strong> <strong>de</strong>l biberón. Pue<strong>de</strong> elegir el materi<strong>al</strong> que <strong>de</strong>see, siempre que esté homologados.<br />

Los <strong>de</strong> vidrio son más fáciles <strong>de</strong> limpiar.<br />

Tetinas. De silicona o plástico. El agujero <strong>de</strong>be permitir una s<strong>al</strong>ida lenta <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche en forma<br />

<strong>de</strong> goteo continuo pero NO a chorro, esto disminuirá el riesgo <strong>de</strong> atragantamiento.<br />

No se ha encontrado re<strong>la</strong>ción entre <strong>la</strong> forma ap<strong>la</strong>nada o redon<strong>de</strong>ada y futuros problemas<br />

<strong>de</strong>nt<strong>al</strong>es.<br />

Revisar periódicamente y sustituir tetinas y biberones si están rotos o <strong>de</strong>teriorados o si<br />

no se ven <strong>la</strong>s marcas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s en los biberones.<br />

No se recomienda usar el biberón más <strong>al</strong>lá <strong>de</strong>l año <strong>de</strong> vida, cuando el niño ya pue<strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>imentarse con cuchara o vasito. Por encima <strong>de</strong> los 2 años, el uso <strong>de</strong> biberón se asocia con<br />

más problemas <strong>de</strong>nt<strong>al</strong>es. El niño no <strong>de</strong>be quedarse dormido con el biberón en <strong>la</strong> boca por riesgo<br />

<strong>de</strong> caries y acci<strong>de</strong>ntes.<br />

¿QUÉ AGUA A ELEGIR?<br />

En agua en <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Madrid es útil <strong>para</strong> el consumo humano, lo que permite usar<strong>la</strong><br />

directamente <strong>de</strong>l grifo <strong>al</strong> biberón. El agua hervida pue<strong>de</strong> tomar m<strong>al</strong> sabor y concentrarse s<strong>al</strong>es<br />

miner<strong>al</strong>es disueltas. En caso <strong>de</strong> hervir, con un minuto <strong>de</strong> ebullición es suficiente.<br />

En zonas don<strong>de</strong> el agua no sea a<strong>de</strong>cuada, consulte con su pediatra sobre el uso <strong>de</strong> agua<br />

embotel<strong>la</strong>da o utilice fórmu<strong>la</strong>s líquidas ya pre<strong>para</strong>das. En gener<strong>al</strong>, no es preciso hervir el agua<br />

envasada. Consulte en <strong>la</strong> etiqueta <strong>de</strong> <strong>la</strong> botel<strong>la</strong> si es apta <strong>para</strong> pre<strong>para</strong>r biberones es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong><br />

baja miner<strong>al</strong>ización. Pue<strong>de</strong> consultarlo en www.aguainfant.com, lista <strong>de</strong> marcas <strong>de</strong> agua<br />

envasada en España y si son aptas <strong>para</strong> el consumo infantil.<br />

Higiene <strong>de</strong>l biberón y <strong>la</strong> tetina.<br />

Limpiar biberones y tetinas con agua c<strong>al</strong>iente, <strong>de</strong>tergente y un cepillo a<strong>de</strong>cuado o en el<br />

<strong>la</strong>vavajil<strong>la</strong>s. Si el agua corriente es buena <strong>para</strong> el consumo humano (<strong>de</strong>purada y clorada), como<br />

en <strong>la</strong> Comunidad <strong>de</strong> Madrid y <strong>la</strong> pre<strong>para</strong>ción se re<strong>al</strong>iza con <strong>la</strong> higiene indicada, no es necesario<br />

hervir <strong>la</strong>s tetinas ni los biberones cada vez que se usan.<br />

Si quiere esterilizarlos <strong>de</strong> vez en cuando hay dos formas <strong>de</strong> hacerlo:<br />

- En c<strong>al</strong>iente: hervir en agua durante 10-15 minutos el biberón y durante 5 minutos <strong>la</strong> tetina.<br />

- En frío: sumergir el biberón y <strong>la</strong> tetina en un recipiente con cierta cantidad <strong>de</strong> agua y una<br />

sustancia química <strong>para</strong> esterilizar biberones que pue<strong>de</strong> comprarse en farmacias,<br />

manteniéndolos sumergidos durante una hora y media. La dilución sirve <strong>para</strong> 24 horas.<br />

¿CÓMO PREPARAR EL BIBERÓN?<br />

1º Lave sus manos antes <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>r el biberón antes <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>r el biberón.<br />

Evitará infecciones.<br />

2º C<strong>al</strong>iente el agua entre 36-37ºC o a temperatura ambiente esto no <strong>al</strong>tera <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

115


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

leche. No se recomienda el microondas ya que c<strong>al</strong>ienta unas zonas más que otras. En caso<br />

<strong>de</strong> usarlo, agitar bien el biberón y compruebe <strong>la</strong> temperatura antes <strong>de</strong> dárselo <strong>al</strong> niño. Es<br />

preferible c<strong>al</strong>entar el agua en una cazue<strong>la</strong> <strong>al</strong> fuego o sumergir el biberón (con el agua) en un<br />

recipiente con agua c<strong>al</strong>iente.<br />

3º Añada el polvo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> en el agua. Respete <strong>la</strong>s indicaciones <strong>de</strong>l<br />

fabricante. Casi todas <strong>la</strong>s leches en polvo a <strong>la</strong> venta están fabricadas <strong>para</strong> añadir 1 cacito<br />

raso por cada 30 cc (centímetros cúbicos) que es lo mismo que 30 ml (mililitros) que<br />

equiv<strong>al</strong>en a 1 onza. Nunca presione el polvo en el cacito <strong>para</strong> que quepa más. Enrase el<br />

sobrante con un cuchillo limpio.<br />

Prepare siempre los biberones aumentando <strong>la</strong> cantidad progresivamente <strong>de</strong> 30 en 30<br />

ml (ver cuadro) y respetando siempre <strong>la</strong> proporción a<strong>de</strong>cuada (un cacito raso por cada 30<br />

ml <strong>de</strong> agua), así evitará problemas <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>al</strong> bebé.<br />

5º Mezc<strong>la</strong>r bien. Agite suavemente <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> hasta <strong>de</strong>shacer todos los grumos. Notará que<br />

aumenta el volumen, por ejemplo: 120 cc <strong>de</strong> agua, ocupan ahora, tras añadir los polvos,<br />

unos 130 cc o más.<br />

6º Probar <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong>l biberón. Una vez pre<strong>para</strong>do el biberón, coloque unas<br />

gotas <strong>de</strong> leche, en el dorso <strong>de</strong> su mano o en <strong>la</strong> cara interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> muñeca o brazo. Si apenas<br />

lo siente, <strong>la</strong> temperatura será <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada. No <strong>de</strong>be notarlo c<strong>al</strong>iente ni frío pero ante <strong>la</strong> duda,<br />

es mejor que esté temp<strong>la</strong>da que c<strong>al</strong>iente.<br />

8º Desechar el sobrante. Desechar lo que sobre <strong>de</strong> cada toma, en ningún caso guardar<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> siguiente toma. Es posible pre<strong>para</strong>r varios biberones (con agua a temperatura<br />

ambiente) y guardarlos en el frigorífico <strong>para</strong> c<strong>al</strong>entar en el momento <strong>de</strong> ser usado. La leche<br />

así pre<strong>para</strong>da <strong>de</strong>berá usarse en un p<strong>la</strong>zo máximo <strong>de</strong> 24 horas.<br />

¿QUÉ CANTIDAD DE LECHE PREPARAR EN CADA TOMA?<br />

No hay una cantidad específica; <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> cada bebé según peso, edad <strong>de</strong>l niño, etc.<br />

En cuanto rechace <strong>la</strong> tetina con <strong>la</strong> lengua, <strong>de</strong>beremos <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> insistir. La sobre<strong>al</strong>imentación<br />

pue<strong>de</strong> resultar tan negativa como una <strong>al</strong>imentación insuficiente y pue<strong>de</strong> ocasionarle m<strong>al</strong>estar<br />

abdomin<strong>al</strong> y regurgitación. En gener<strong>al</strong> <strong>para</strong> un niño sano y a término, en los primeros días <strong>de</strong><br />

vida ofrecer según el cuadro, sin forzar. A partir <strong>de</strong> entonces, si el niño acaba el biberón, pue<strong>de</strong><br />

aumentar <strong>la</strong>s tomas <strong>de</strong> 30 en 30 ml y <strong>de</strong>sechar lo que sobre.<br />

El número <strong>de</strong> tomas <strong>al</strong> día pue<strong>de</strong> variar. Al principio pue<strong>de</strong> que tome pequeñas cantida<strong>de</strong>s muy<br />

frecuentemente. En <strong>la</strong> primera semana <strong>de</strong> vida, no es conveniente que pasen más<br />

<strong>de</strong> 3 horas sin re<strong>al</strong>izar ninguna toma.<br />

No es necesario esperar a que el niño llore <strong>para</strong> darle <strong>la</strong> toma.<br />

¿CÓMO DAR EL BIBERÓN?<br />

Despacio con cariño y paciencia. La <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong>l bebé es un momento especi<strong>al</strong> <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con los padres, importante <strong>para</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l niño. Las miradas y el contacto estrecho con el<br />

niño son vit<strong>al</strong>es.<br />

Posiciones <strong>de</strong>l bebé: semi-incorporado, recostado en sus brazos o semisentado y sosteniendo<br />

su esp<strong>al</strong>da y cabeza. Al terminar, colocar <strong>al</strong> niño vertic<strong>al</strong>mente ayudará a que eructe. No se<br />

preocupe si no lo hace en ese momento. Evite manipu<strong>la</strong>r mucho <strong>al</strong> niño <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tomas<br />

<strong>para</strong> que no regurgite.<br />

A TENER EN CUENTA La <strong>al</strong>imentación con fórmu<strong>la</strong>s artifici<strong>al</strong>es no es igu<strong>al</strong> que <strong>la</strong><br />

<strong>al</strong>imentación con leche materna. Las <strong>de</strong>posiciones <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante <strong>al</strong>imentado con fórmu<strong>la</strong> son<br />

menos numerosas y más consistentes que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l niño <strong>al</strong>imentado <strong>al</strong> pecho.<br />

Consulte cu<strong>al</strong>quier duda con su médico o pediatra.<br />

FUENTES<br />

1. Criado Vega E, Merino Moína M. <strong>Lactancia</strong> artifici<strong>al</strong> y biberón. www.aepap.org. Última visita 9 enero <strong>de</strong> 2010.<br />

2. Vitoria Miñana I. Agua <strong>de</strong> bebida en el niño. Recomendaciones prácticas. Acta Pediatr Esp. 2009; 67(6): 255-256.<br />

3.- Recomendaciones sobre <strong>Lactancia</strong> Artifici<strong>al</strong>. Atención Primaria Área 11. Comunidad <strong>de</strong> Madrid. S<strong>al</strong>udMadrid.<br />

3. www.aguainfant.org<br />

Cuadro <strong>de</strong> Proporciones<br />

30 ml ……1 cacito,<br />

60 ml…… 2 cacitos,<br />

90 ml…… 3 cacitos,<br />

120 ml..... 4 cacitos,<br />

150ml…... 5 cacitos, y así sucesivamente.<br />

Cuadro <strong>de</strong> cantida<strong>de</strong>s recomendadas por toma<br />

Primer día: . . . . . . . . . . <strong>de</strong> 5 a 10 cc<br />

Segundo día: . . . . . . . . 20 cc<br />

Tercer día: . . . . . . . . . . 30 cc<br />

Cuarto día: . . . . . . . . ....40 cc<br />

Quinto día: . . . . . . . . . ..50 cc<br />

Sexto día: . . . . . . . . . . .60 cc<br />

116


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Capitulo 3<br />

Atención Postnat<strong>al</strong><br />

1ª Visita a consulta Atención<br />

Primaria y Seguimiento en<br />

Atención Primaria<br />

AUTORES<br />

De <strong>la</strong> Fuente García, Mª Amparo *; Fernán<strong>de</strong>z López, Mª Carmen*; García<br />

Rebol<strong>la</strong>r, Carmen*; Muñoz Delgado, Félix**; Padil<strong>la</strong> Esteban, Mª Luisa*;<br />

Rosado López, Asunción***; Sánchez Pablo, Mª Rosario**. Gerbeau,<br />

Bettina****, Agui<strong>la</strong>r Ortega, Juana Mª *****.<br />

* Pediatra. ** Enfermería <strong>de</strong> Pediatría. *** Médico <strong>de</strong> Familia. ****Consultora Certificada en<br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> (IBCLC), Monitora Grupo <strong>de</strong> Apoyo (LLL). ***** Enfermera, Consultora<br />

Certificada en <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> (IBCLC).<br />

AMBITO DE ACTUACIÓN: Padres y familiares <strong>de</strong> menores <strong>de</strong> 2 años.<br />

PROFESIONALES IMPLICADOS: Enfermera <strong>de</strong> pediatría, enfermera/o <strong>de</strong> familia,<br />

pediatra, médico <strong>de</strong> familia, matrona, trabajador soci<strong>al</strong>, auxiliar administrativo.<br />

117


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

118


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

3.1 Introducción<br />

El círculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> atención coordinada y continuada, se completa con el apoyo y ayuda a <strong>la</strong> madre<br />

<strong>la</strong>ctante durante el periodo postnat<strong>al</strong>. Los Centros <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud muy próximos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ejercen<br />

una acción fundament<strong>al</strong> en <strong>la</strong> promoción protección y apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna, tanto <strong>de</strong><br />

forma individu<strong>al</strong> como grup<strong>al</strong>, en co<strong>la</strong>boración con los hospit<strong>al</strong>es <strong>de</strong> referencia. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

proximidad a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se pue<strong>de</strong> contribuir a aumentar <strong>la</strong> sensibilidad cultur<strong>al</strong> que lleve a<br />

hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna <strong>la</strong> norma.<br />

Tras <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Innocenti 20 en los 90, fue <strong>la</strong> acción hospit<strong>al</strong>aria con <strong>la</strong> Iniciativa<br />

Hospit<strong>al</strong>es Amigos <strong>de</strong> los Niños (IHAN) 47 <strong>la</strong> que guió <strong>la</strong>s acciones <strong>para</strong> <strong>la</strong> Promoción, Protección<br />

y Apoyo a <strong>la</strong> LM. Esta estrategia IHAN supone una acción <strong>de</strong> mayor eficacia <strong>para</strong> el incremento<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna y mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud infantil.<br />

A esta iniciativa <strong>de</strong> ámbito hospit<strong>al</strong>ario, le ha seguido una <strong>de</strong> idéntico objetivo en el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Atención Primaria.<br />

En el Reino Unido (UK) una vez <strong>la</strong>nzada <strong>la</strong> IHAN, apareció <strong>la</strong> iniciativa Centros <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Amigos<br />

<strong>de</strong> los Niños. En otros países se ha replicado <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong>l UNICEF UK adaptándo<strong>la</strong> a sus<br />

características propias. Canadá e Ir<strong>la</strong>nda están trabajando en esa misma línea.<br />

Esta iniciativa, preten<strong>de</strong> continuar los estándares <strong>de</strong> c<strong>al</strong>idad con <strong>la</strong>s mejores prácticas<br />

asistenci<strong>al</strong>es en re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna, también en los centros <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud. Se han<br />

utilizado los mismos criterios que en los 10 pasos. Los pasos que se proponen son 7 48 49 y surgen<br />

<strong>de</strong> los 10 pasos <strong>para</strong> una <strong>la</strong>ctancia exitosa que es <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> IHAN.<br />

3.2 Objetivos<br />

3.2.1 Objetivo Gener<strong>al</strong><br />

Conseguir que el amamantamiento sea <strong>la</strong> norma en <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong> los niños <strong>de</strong><br />

nuestra Área <strong>de</strong> referencia, siendo <strong>de</strong> elección <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna exclusiva durante<br />

los 6 primeros meses <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y complementada con otros <strong>al</strong>imentos hasta los 2<br />

años o más.<br />

3.2.2 Objetivos Específicos<br />

3.2.2.1 Diseñar estrategias <strong>para</strong> facilitar <strong>la</strong> captación precoz en <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> Atención<br />

Primaria <strong>de</strong>l recién nacido y sus padres, con el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar y resolver <strong>de</strong> manera<br />

temprana cu<strong>al</strong>quier problema o complicación que pudiera surgir en torno a <strong>la</strong> LM.<br />

3.2.2.2 Diseñar estrategias <strong>para</strong> apoyar el establecimiento y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

natur<strong>al</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> Atención Primaria (medicina <strong>de</strong> familia, enfermería,<br />

matrona y pediatría).<br />

3.2.2.3 Aumentar y mejorar <strong>la</strong>s intervenciones <strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> Atención Primaria<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>, con <strong>la</strong> fin<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> conseguir que <strong>la</strong> información<br />

y <strong>la</strong> enseñanza en el proceso <strong>de</strong> cuidados, que se ofrece a padres y familiares <strong>de</strong><br />

menores <strong>de</strong> 2 años sea homogénea, uniforme, oportuna, re<strong>al</strong>ista y ajustada a <strong>la</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncia disponible.<br />

119


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

120


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

3.3 P<strong>la</strong>n asistenci<strong>al</strong><br />

OBJETIVO 3.2.2.1 Diseñar estrategias <strong>para</strong> facilitar <strong>la</strong> captación precoz en <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> A.P. <strong>de</strong>l R.N.<br />

y sus padres, con el fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar y resolver <strong>de</strong> manera temprana cu<strong>al</strong>quier problema o complicación<br />

que pudiera surgir en torno a <strong>la</strong> LM.<br />

Estrategias Intervenciones Responsables<br />

Recomendados<br />

1. Coordinar<br />

el apoyo a <strong>la</strong> LM<br />

<strong>de</strong> los<br />

profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong><br />

Atención Primaria<br />

1. Facilitar <strong>la</strong> 1ª visita <strong>de</strong>l recién<br />

nacido y sus progenitores <strong>al</strong> CS<br />

por el person<strong>al</strong> administrativo, a<br />

ser posible antes <strong>de</strong>l 5º día,<br />

in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> que<br />

posea o no Tarjeta Sanitaria<br />

Individu<strong>al</strong>.<br />

2. Recomendar y promover<br />

protocolos específicos en <strong>la</strong><br />

Historia Clínica Electrónica <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración y seguimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

LM, accesible a todos los<br />

profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud en<br />

contacto con el <strong>la</strong>ctante y <strong>la</strong><br />

puérpera.<br />

3. Habilitar un registro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia en <strong>la</strong> historia clínica<br />

informatizada.<br />

- Los profesion<strong>al</strong>es registrarán<br />

cu<strong>al</strong>quier intervención<br />

re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> LM en un<br />

protocolo específico en <strong>la</strong> historia<br />

clínica Electrónica.<br />

4. Facilitar <strong>la</strong>s citas necesarias<br />

<strong>para</strong> asegurar el mantenimiento<br />

<strong>de</strong> LM.<br />

5. Informar a todos los<br />

trabajadores que trabajan en<br />

Atención Primaria, <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

institucion<strong>al</strong> re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

6. Ofrecer información uniforme<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> todos los niveles <strong>de</strong><br />

atención <strong>para</strong> evitar confusión y<br />

riesgo <strong>de</strong> abandono <strong>de</strong> LM.<br />

7. Recomendar que en cada<br />

Centro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud, exista <strong>al</strong> menos<br />

un profesion<strong>al</strong> con formación<br />

teórico práctica a<strong>de</strong>cuada que<br />

actúe como referente<br />

asistenci<strong>al</strong> y docente en<br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia, con<br />

capacidad <strong>para</strong> resolver<br />

problemas en este campo.<br />

Enfermeras<br />

pediátricas, médicos<br />

familia, person<strong>al</strong><br />

administrativo<br />

Coordinadores,<br />

responsables,<br />

profesion<strong>al</strong>es sanitarios<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermeras<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas,<br />

trabajadores soci<strong>al</strong>es.<br />

Unidad Administrativa<br />

Equipo <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud<br />

Coordinadores,<br />

responsables, dirección<br />

Médicos, enfermería,<br />

matronas<br />

Médicos, enfermería,<br />

matronas<br />

Evi<strong>de</strong>ncia o<br />

Fuerza<br />

Recomendaci<br />

ón y<br />

Referencia 1<br />

III (7)<br />

B (74)<br />

A (74)<br />

III (23, 38)<br />

III (35, 36)<br />

III (7, 44)<br />

III (23, 38)<br />

I (5, 6, 45)<br />

III (35, 36)<br />

8. El person<strong>al</strong> sanitario conocerá<br />

Matrona, enfermería,<br />

II-3 (52)<br />

II-2 (53)<br />

1 Evi<strong>de</strong>ncia científica otorgada en otras guías, grupos <strong>de</strong> expertos o autores.<br />

121


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

que muchos problemas que<br />

aparecen <strong>al</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

se pue<strong>de</strong>n solucionar y precisan<br />

abandono <strong>de</strong>l amamantamiento.<br />

médicos<br />

2. Apoyar a <strong>la</strong>s<br />

madres en el<br />

establecimiento y<br />

logro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna<br />

9. Facilitar que, siempre que sea<br />

posible, <strong>al</strong> re<strong>al</strong>izar <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />

muestra <strong>para</strong> pruebas<br />

metabólicas o cu<strong>al</strong>quier otro<br />

procedimiento doloroso como <strong>la</strong>s<br />

vacunaciones se utilice <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> <strong>para</strong> <strong>al</strong>iviar el<br />

dolor y estrés producidos.<br />

1. Los profesion<strong>al</strong>es conocerán<br />

<strong>la</strong>s pocas contraindicaciones<br />

maternas y <strong>de</strong>l niño <strong>para</strong> <strong>la</strong> LM.<br />

(Ver Anexo 5.1 Beneficios. Dificulta<strong>de</strong>s)<br />

2. I<strong>de</strong>ntificar junto con los<br />

progenitores , <strong>la</strong> existencia <strong>de</strong><br />

factores <strong>de</strong> riesgo que puedan<br />

interferir en una <strong>la</strong>ctancia eficaz:<br />

- En <strong>la</strong> madre: parto distócico,<br />

múltiple o con menos <strong>de</strong> 38<br />

semanas <strong>de</strong> gestación,<br />

enfermedad o cirugías.<br />

En el <strong>la</strong>ctante: <strong>la</strong>bio leporino,<br />

frenillo corto, enfermedad<br />

aguda, irritabilidad,<br />

prematuridad o BPEG.<br />

Enfermería <strong>de</strong><br />

pediatría<br />

Enfermeras, médicos<br />

especi<strong>al</strong>istas<br />

Enfermera <strong>de</strong><br />

pediatría y <strong>de</strong> familia<br />

II (49)<br />

II-2 (6)<br />

III (68, 69)<br />

II-3 (37, 38,<br />

39, 62)<br />

III (54)<br />

3. Ofrecer a <strong>la</strong> madre<br />

conocimientos que le ayu<strong>de</strong>n a<br />

superar los riesgos <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia eficaz.<br />

Médicos, enfermería,<br />

Matronas<br />

III (44)<br />

4. I<strong>de</strong>ntificar dificulta<strong>de</strong>s en un<br />

amamantamiento previo.<br />

Médicos, enfermería,<br />

matronas<br />

II-3 (41, 42,<br />

43, 70)<br />

5. Examinar, si <strong>la</strong> madre expresa<br />

dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> enganche, dolor<br />

o grietas, <strong>al</strong>teraciones en <strong>la</strong>s<br />

mamas o pezones y ev<strong>al</strong>uar una<br />

toma.<br />

(Ver ANEXO 5.2. Observación <strong>de</strong> una<br />

Toma)<br />

6 I<strong>de</strong>ntificar y corregir posturas<br />

incorrectas en el<br />

amamantamiento, con <strong>la</strong><br />

observación <strong>de</strong> una toma.<br />

(Ver ANEXO 5.2. Observación <strong>de</strong> una<br />

Toma)<br />

7. Registrar ausencia <strong>de</strong><br />

cambios mamarios<br />

Médicos, enfermería,<br />

matronas<br />

Médicos, enfermería,<br />

matronas<br />

Médicos, enfermería,<br />

matronas<br />

II-2 II-3 III (6,<br />

44,<br />

III (44)<br />

I, III (6)<br />

8. Prevenir y tratar <strong>la</strong> congestión<br />

mamaria.<br />

Enfermería <strong>de</strong><br />

pediatría y familia<br />

II (41, 42, 43)<br />

9. Recomendar un cuidado<br />

racion<strong>al</strong> <strong>de</strong> pecho, basado en<br />

<strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia:<br />

- Higiene habitu<strong>al</strong>, <strong>la</strong> ducha<br />

diaria es suficiente con un<br />

buen secado posterior.<br />

- Evitar jabones o productos<br />

Médicos, enfermería,<br />

matronas<br />

II (41, 42, 43)<br />

122


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

que puedan dañar <strong>la</strong> areo<strong>la</strong><br />

y <strong>la</strong>s mamas.<br />

- Evitar el uso <strong>de</strong> aceites y<br />

pomadas<br />

10. V<strong>al</strong>orar tratamientos<br />

medicamentosos <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre e<br />

informar sobre <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

mantener <strong>la</strong> LM con <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> fármacos.<br />

11. Detectar precozmente los<br />

signos <strong>de</strong> amamantamiento<br />

ineficaz:<br />

Ensañar a los padres a<br />

reconocer los signos <strong>de</strong><br />

amamantamiento ineficaz. El<br />

profesion<strong>al</strong> se asegurará que los<br />

padres reconozcan estos signos:<br />

- Pérdida <strong>de</strong> peso mayor <strong>al</strong> 7%<br />

respecto <strong>al</strong> nacimiento, con<br />

pérdida continuada <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l<br />

tercer día y que no haya<br />

empezado a ganar peso <strong>al</strong> 5º<br />

día,<br />

- Menos <strong>de</strong> tres <strong>de</strong>posiciones <strong>al</strong><br />

día pue<strong>de</strong> indicar ingesta<br />

ina<strong>de</strong>cuada.<br />

La ausencia <strong>de</strong> <strong>de</strong>glución audible<br />

durante <strong>la</strong>s tomas pue<strong>de</strong> ser un<br />

signo <strong>de</strong> insuficiente<br />

transferencia <strong>de</strong> leche.<br />

12. Recomendar <strong>la</strong>ctancia<br />

materna sin restricciones en el<br />

número o duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tomas.<br />

13. Recomendar estimu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l pecho y extracción <strong>de</strong> leche<br />

en caso necesario: leche<br />

insuficiente, exceso <strong>de</strong><br />

producción, succión ineficaz <strong>de</strong>l<br />

<strong>la</strong>ctante.<br />

14. Recomendar, si se<br />

suplementa, ofrecer primero el<br />

pecho materno, indicando el<br />

beneficio <strong>de</strong> éste por poco que<br />

sea.<br />

15. Reforzar a <strong>la</strong> madre si <strong>de</strong>ci<strong>de</strong><br />

ofrecer el pecho en distintos<br />

emp<strong>la</strong>zamientos.<br />

Médicos, enfermería,<br />

matronas<br />

Médicos /Enfermería /<br />

Matronas<br />

Enfermería <strong>de</strong><br />

pediatría y familia<br />

Enfermería, matronas<br />

Enfermería, médicos,<br />

matronas<br />

Médicos, enfermería,<br />

matronas<br />

III (46)<br />

II-3 (38, 44)<br />

II-2 (56, 61)<br />

I (60)<br />

II-2 (38)<br />

I (38)<br />

III (40)<br />

III (40)<br />

123


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

OBJETIVO 3.2.2.2 Diseñar estrategias <strong>para</strong> apoyar el establecimiento y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

natur<strong>al</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> Atención Primaria (medicina <strong>de</strong> familia, enfermería, matrona y pediatría).<br />

Estrategias Intervenciones Responsables<br />

Tipo <strong>de</strong><br />

Evi<strong>de</strong>ncia y<br />

Recomendados<br />

Referencia 1<br />

1. Aprovechar todos<br />

los contactos con<br />

Atención Primaria<br />

<strong>para</strong><br />

apoyar y reforzar <strong>la</strong><br />

LM<br />

1. Apoyar el amamantamiento en<br />

consultas a <strong>de</strong>manda y<br />

controles <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.<br />

- Consejos anticipatorios en los<br />

controles <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud incrementan <strong>la</strong><br />

confianza <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre <strong>la</strong>ctante y<br />

disminuye su ansiedad.<br />

2. Ofrecer información a <strong>la</strong> madre<br />

en cu<strong>al</strong>quier consulta <strong>al</strong> Médico<br />

<strong>de</strong> Familia sobre los beneficios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia (Ver Anexo 5.1<br />

Beneficios. Dificulta<strong>de</strong>s)<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas,<br />

trabajadores soci<strong>al</strong>es<br />

y administrativos.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia.<br />

II-1 / A (1)<br />

III (4, 21)<br />

3. Asegurarse <strong>de</strong> que los padres<br />

conocen los beneficios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna y que tienen<br />

una información a<strong>de</strong>cuada y<br />

correcta sobre sus ventajas<br />

Médicos, enfermería,<br />

matronas.<br />

III (2, 4)<br />

4. Apoyar y resolver dudas sobre<br />

<strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

materna, más <strong>al</strong>lá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras<br />

semanas. Interesarse por <strong>la</strong>s<br />

i<strong>de</strong>as sobre <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna y los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

reincorporación <strong>al</strong> trabajo.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería.<br />

III (4, 21)<br />

5. Reforzar <strong>la</strong>s recomendaciones<br />

or<strong>al</strong>es con materi<strong>al</strong> escrito<br />

científicamente exacto,<br />

congruente y a<strong>de</strong>cuado a los<br />

niveles <strong>de</strong> comprensión y<br />

sensibilidad cultur<strong>al</strong>.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría.<br />

B (5, 6)<br />

II-3 (71)<br />

III (72)<br />

2. Proporcionar una<br />

atmósfera receptiva a<br />

<strong>la</strong>s familias que<br />

amamantan<br />

1. A<strong>de</strong>cuar y cuidar el entorno <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> pediatría <strong>para</strong><br />

hacerlo amigable <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> evitando<br />

elementos <strong>de</strong> publicidad <strong>de</strong><br />

sucedáneos <strong>de</strong> leche materna.<br />

Gerencias,<br />

direcciones,<br />

coordinadores,<br />

responsables,<br />

person<strong>al</strong> sanitario y no<br />

sanitario<br />

B (3,4)<br />

3. Promover <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración entre el<br />

person<strong>al</strong> sanitario,<br />

grupos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia y <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

2. Respetar el Código <strong>de</strong><br />

comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong><br />

sucedáneos en los Centros <strong>de</strong><br />

S<strong>al</strong>ud.<br />

1. Favorecer el contacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

madres y familiares con <strong>al</strong>gún<br />

grupo <strong>de</strong> apoyo loc<strong>al</strong>, sobre<br />

todo con dificulta<strong>de</strong>s en el<br />

amamantamiento.<br />

2. Tener en sitio visible el lugar y<br />

Gerencias,<br />

direcciones,<br />

coordinadores,<br />

responsables,<br />

person<strong>al</strong> sanitario y no<br />

sanitario<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatra, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas,<br />

trabajadores soci<strong>al</strong>es<br />

y administrativos.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

II-1 / A (1)<br />

III (3, 63)<br />

I y II-1 A (1, 5,<br />

7)<br />

1 Evi<strong>de</strong>ncia científica otorgada en otras guías, grupos <strong>de</strong> expertos o autores.<br />

124


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

fechas <strong>de</strong> reuniones con el grupo<br />

<strong>de</strong> apoyo loc<strong>al</strong>. Facilitar en <strong>la</strong><br />

información escrita <strong>la</strong> dirección<br />

<strong>de</strong> Internet, teléfono y dirección<br />

<strong>de</strong>l grupo loc<strong>al</strong>.<br />

pediatra, enfermería <strong>de</strong><br />

familia y <strong>de</strong> pediatría,<br />

matronas, trabajadores<br />

soci<strong>al</strong>es y<br />

administrativos.<br />

III (6, 8)<br />

4. Promocionar <strong>la</strong><br />

educación grup<strong>al</strong> en<br />

Atención Primaria<br />

(t<strong>al</strong>leres <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia).<br />

1. Organizar activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

educación form<strong>al</strong> <strong>para</strong> madres y<br />

sus familias proporcionando<br />

conocimientos que refuerzan <strong>la</strong><br />

confianza y <strong>de</strong>n apoyo<br />

emocion<strong>al</strong>.<br />

Equipo <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud:<br />

médicos, enfermeras,<br />

matronas, auxiliares,<br />

trabajadores soci<strong>al</strong>es.<br />

B (1)<br />

I (9)<br />

II-2 (66)<br />

II-3 (67)<br />

2. Incluir a familiares o<br />

<strong>al</strong>legados en <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

educación y apoyo.<br />

Equipo <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud<br />

II-1, II-3, III ,<br />

B (5, 6)<br />

II-2 (64)<br />

I (65)<br />

3. Dar a conocer a los<br />

profesion<strong>al</strong>es que <strong>la</strong> suma <strong>de</strong><br />

varias iniciativas <strong>de</strong> apoyo, tanto<br />

profesion<strong>al</strong>es como inform<strong>al</strong>es,<br />

ayudan a aumentar <strong>la</strong> duración<br />

<strong>de</strong> LM exclusiva.<br />

Enfermería, médicos,<br />

matronas.<br />

II-2, (6, 18)<br />

5. Informar<br />

a<strong>de</strong>cuadamente sobre<br />

<strong>la</strong><br />

introducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación<br />

complementaria<br />

1 Recomendar iniciar <strong>la</strong><br />

<strong>al</strong>imentación complementaria<br />

<strong>al</strong>re<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los 6 meses <strong>para</strong><br />

complementar <strong>la</strong> LM, no <strong>para</strong><br />

sustituir<strong>la</strong>.<br />

2. Recomendar <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

ofrecer el pecho hasta el año <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante:<br />

- A <strong>de</strong>manda y/o antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tomas <strong>de</strong> otros <strong>al</strong>imentos.<br />

Mientras el <strong>la</strong>ctante reciba 4 ó 5<br />

tomas <strong>de</strong> leche materna son<br />

innecesarios otros aportes<br />

lácteos.<br />

Pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría.<br />

Pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría.<br />

A, (4, 6, 10,<br />

13, 21, 23)<br />

A, (4, 6, 10,<br />

13, 21, 23)<br />

3. Recomendar introducir en<br />

primer lugar los <strong>al</strong>imentos ricos<br />

en hierro <strong>de</strong> <strong>al</strong>ta biodisponibilidad.<br />

Pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría.<br />

II-1, II-2 (10,<br />

13)<br />

4. Aconsejar <strong>la</strong> introducción<br />

gradu<strong>al</strong> <strong>de</strong> los nuevos <strong>al</strong>imentos,<br />

en pequeñas cantida<strong>de</strong>s<br />

aumentándo<strong>la</strong>s a medida que el<br />

niño se acostumbre <strong>al</strong> sabor.<br />

Pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría.<br />

III (10, 13)<br />

5. Informar que <strong>la</strong> introducción<br />

gradu<strong>al</strong> y en pequeñas<br />

cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gluten mientras se<br />

continúa con <strong>la</strong>ctancia materna,<br />

pue<strong>de</strong> reducir el riesgo <strong>de</strong><br />

enfermedad celiaca.<br />

Pediatras, enfermería<br />

familia y <strong>de</strong> pediatría.<br />

A, (4, 6, 10,<br />

13, 21, 23)<br />

6. Informar sobre <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

pre<strong>para</strong>r papil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> cere<strong>al</strong>es<br />

con leche materna, agua, c<strong>al</strong>do,<br />

zumo.<br />

(ANEXO 5.3. Hojas <strong>de</strong> Recomendaciones<br />

<strong>de</strong> LM y Cuidados <strong>de</strong>l Niño.)<br />

Pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría.<br />

A, (4 , 6, 10,<br />

13, 21, 23)<br />

125


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

6. Respetar<br />

a <strong>la</strong>s madres<br />

que optan<br />

por<br />

<strong>la</strong>ctancias<br />

prolongada<br />

y/o<br />

en tán<strong>de</strong>m.<br />

1. Mantener una actitud<br />

respetuosa por parte <strong>de</strong> los<br />

profesion<strong>al</strong>es, frente a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

materna sobre momento <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>stete, este <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rá <strong>de</strong> cada<br />

madre y cada hijo.<br />

No recomendar el <strong>de</strong>stete:<br />

- Por razones <strong>de</strong> edad <strong>de</strong>l<br />

<strong>la</strong>ctante.<br />

- F<strong>al</strong>sas contraindicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatra, enfermería <strong>de</strong><br />

familia y <strong>de</strong> pediatría,<br />

matronas.<br />

III (6)<br />

2. Aconsejar a <strong>la</strong>s madres que<br />

<strong>de</strong>sean <strong>de</strong>stetar, hacerlo <strong>de</strong><br />

forma progresiva eliminando<br />

una toma cada 3 ó 4 días. Si es<br />

necesario, aplicar compresas<br />

frías y exprimir manu<strong>al</strong>mente<br />

solo <strong>la</strong> cantidad suficiente <strong>para</strong><br />

evitar <strong>la</strong> ingurgitación mamaria.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatra, enfermería <strong>de</strong><br />

familia y <strong>de</strong> pediatría,<br />

matronas.<br />

III (39)<br />

3. Informar <strong>de</strong> los beneficios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia en tán<strong>de</strong>m, (<strong>al</strong>imentación<br />

<strong>al</strong> pecho durante el embarazo o<br />

simultáneamente a hijos <strong>de</strong> distintas<br />

eda<strong>de</strong>s):<br />

- Disminuye <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>l peso<br />

<strong>de</strong>l recién nacido y no le priva <strong>de</strong><br />

los beneficios <strong>de</strong>l c<strong>al</strong>ostro.<br />

- Permite que el hermano mayor<br />

siga disfrutando <strong>de</strong> los beneficios<br />

<strong>de</strong>l amamantamiento<br />

- Ayuda a una mejor adaptación<br />

entre los hermanos<br />

1. Intentar conocer <strong>la</strong>s<br />

circunstancias person<strong>al</strong>es y<br />

socioeconómicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y<br />

su intención <strong>de</strong> continuar <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia en el momento <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>al</strong> trabajo.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas.<br />

III (39)<br />

7. Ayudar <strong>al</strong><br />

mantenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna<br />

cuando <strong>la</strong> madre se<br />

incorpora <strong>al</strong> trabajo.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas.<br />

III (14)<br />

2. Proporcionar a <strong>la</strong>s madres que<br />

amamantan, información,<br />

ayudas prácticas y apoyo <strong>para</strong><br />

continuar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia, si lo<br />

<strong>de</strong>sean, tras <strong>la</strong> incorporación <strong>al</strong><br />

trabajo.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas.<br />

II-2 , B (6)<br />

III (15)<br />

3. Ofrecer información a <strong>la</strong><br />

madre, sobre técnicas <strong>de</strong><br />

extracción, conservación y<br />

<strong>al</strong>macenamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche. (<br />

ANEXO.3 Hojas <strong>de</strong> Recomendación:<br />

Extracción y Conservación <strong>de</strong> Leche<br />

materna)<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatrías, matronas.<br />

II-1 C (38)<br />

4. El person<strong>al</strong> sanitario <strong>de</strong>be<br />

estar informado y asegurarse<br />

que <strong>la</strong> madre conoce <strong>la</strong><br />

legis<strong>la</strong>ción sobre protección<br />

matern<strong>al</strong>, s<strong>al</strong>ud y seguridad en el<br />

trabajo re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong>s<br />

mujeres <strong>la</strong>ctantes. (Ver APENDICE<br />

III trabajo y <strong>la</strong>ctancia y Anexo 5.4. Cap.1)<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatra, enfermería <strong>de</strong><br />

familia y <strong>de</strong> pediatría,<br />

matronas.<br />

III (23)<br />

126


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

OBJETIVO 3.2.2.3 Aumentar y mejorar <strong>la</strong>s intervenciones <strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> A.P. re<strong>la</strong>cionadas<br />

con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>, con <strong>la</strong> fin<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> conseguir que <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> enseñanza en el proceso <strong>de</strong><br />

cuidados, que se ofrece a padres y familiares <strong>de</strong> menores <strong>de</strong> 2 años sea homogénea, uniforme,<br />

oportuna, re<strong>al</strong>ista y ajustada a <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia disponible.<br />

Estrategias Intervenciones Responsables<br />

Recomendados<br />

1. Los profesion<strong>al</strong>es<br />

sanitarios<br />

darán<br />

información<br />

a<strong>de</strong>cuada,<br />

actu<strong>al</strong>izada, acor<strong>de</strong><br />

a <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia y<br />

coherente<br />

sobre <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> mantener<br />

<strong>la</strong> LM exclusiva<br />

durante los 6<br />

primeros meses.<br />

1. Informar a los padres que <strong>la</strong><br />

<strong>al</strong>imentación con leche materna<br />

<strong>de</strong> forma exclusiva, hasta los 6<br />

meses es <strong>la</strong> i<strong>de</strong><strong>al</strong> <strong>para</strong> satisfacer<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y el crecimiento<br />

óptimo <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante y que pue<strong>de</strong><br />

continuarse hasta los 2 años <strong>de</strong><br />

vida o más <strong>al</strong>lá <strong>de</strong> dicha edad si<br />

tanto <strong>la</strong> madre como el niño lo<br />

<strong>de</strong>sean, complementando con<br />

otros <strong>al</strong>imentos<br />

2. Informar que, entre otros<br />

beneficios, <strong>la</strong> leche materna:<br />

- A corto p<strong>la</strong>zo: disminuye<br />

infecciones <strong>de</strong> vías respiratorias<br />

bajas, óticas y gastrointestin<strong>al</strong>es<br />

en el niño.<br />

- A <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo: disminuye el<br />

riesgo <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer asma, diabetes<br />

tipo 2, obesidad y previene el<br />

m<strong>al</strong>trato y en <strong>la</strong> madre el<br />

amamantamiento se asocia a<br />

disminución <strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong><br />

diabetes tipo 2, cáncer <strong>de</strong> mama<br />

y <strong>de</strong> ovario y osteoporosis<br />

3. Recomendar amamantar sin<br />

restricciones.<br />

4. Advertir a los padres <strong>de</strong> los<br />

brotes <strong>de</strong> crecimiento (aumento<br />

<strong>de</strong>l nº <strong>de</strong> tomas que necesita el<br />

<strong>la</strong>ctante) y ofrecer soluciones:<br />

amamantamiento frecuente y a<br />

<strong>de</strong>manda, incluyendo <strong>la</strong> noche<br />

(ocurren cada 4-6 semanas en<br />

los 1 os 6 meses, menos frecuente<br />

el 2º semestre).<br />

5. Ofrecer opciones <strong>para</strong><br />

facilitar <strong>la</strong>s tomas nocturnas,<br />

princip<strong>al</strong>mente durante el primer<br />

mes: dormir cerca o con el bebé<br />

<strong>de</strong> forma segura.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas.<br />

Evi<strong>de</strong>ncia o<br />

Fuerza<br />

Recomendación<br />

y Referencia 1<br />

A (19, 23)<br />

II-2 (25, 28)<br />

I, A (24)<br />

I , A (29)<br />

III (29, 73)<br />

III (4, 21)<br />

1 Evi<strong>de</strong>ncia científica otorgada en otras guías, grupos <strong>de</strong> expertos o autores.<br />

127


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

2. Los profesion<strong>al</strong>es<br />

sanitarios<br />

conocerán<br />

el patrón <strong>de</strong><br />

crecimiento<br />

<strong>de</strong> los niños<br />

<strong>al</strong>imentados<br />

a pecho<br />

1. Explicar a los padres el ritmo<br />

<strong>de</strong> crecimiento <strong>de</strong> los niños<br />

amamantados.<br />

- Gener<strong>al</strong>mente, aumento<br />

pon<strong>de</strong>r<strong>al</strong> mayor durante los<br />

primeros meses y a partir <strong>de</strong>l 4º-<br />

6º mes menor ganancia que<br />

aquellos <strong>al</strong>imentados con<br />

sucedáneos <strong>de</strong> LM<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas.<br />

III (31)<br />

2. V<strong>al</strong>orar más el incremento <strong>de</strong><br />

peso que el percentil en sí<br />

mismo.<br />

- Esperar una ganancia pon<strong>de</strong>r<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> 120 a 240 grs. por semana<br />

hasta que el <strong>la</strong>ctante haya<br />

dob<strong>la</strong>do el peso <strong>al</strong> nacimiento.<br />

Pediatras<br />

II-1 , II-2 , A (6)<br />

3. Los profesion<strong>al</strong>es conocerán el<br />

patrón <strong>de</strong> crecimiento <strong>de</strong> los<br />

niños <strong>al</strong>imentados a pecho.<br />

Conocerán y utilizaran <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS que establecen <strong>la</strong><br />

norma con <strong>la</strong> que todos los niños,<br />

<strong>de</strong> cu<strong>al</strong>quier grupo étnico, <strong>de</strong>ben<br />

ser com<strong>para</strong>dos.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas.<br />

III (6, 28, 32, 33)<br />

3. Ayudar a los<br />

progenitores a<br />

establecer<br />

expectativas<br />

re<strong>al</strong>istas,<br />

<strong>de</strong>shaciendo<br />

mitos y<br />

m<strong>al</strong>entendidos<br />

1. Asegurar que un <strong>la</strong>ctante<br />

<strong>al</strong>imentado con LM durante los<br />

primeros 6 meses no precisa<br />

ningún otro suplemento, ni<br />

agua ni zumos, incluso en climas<br />

cálidos.<br />

2. Prevenir <strong>de</strong>l f<strong>al</strong>so<br />

estreñimiento que el <strong>la</strong>ctante<br />

<strong>al</strong>imentado exclusivamente <strong>al</strong><br />

pecho, pue<strong>de</strong> presentar a partir<br />

<strong>de</strong>l 1º mes, con disminución <strong>de</strong>l<br />

número <strong>de</strong> <strong>de</strong>posiciones o<br />

incluso su ausencia hasta 7 ó 10<br />

días, sin molestias asociadas, sin<br />

entrañar ningún problema y sin<br />

necesidad <strong>de</strong> ninguna medida <strong>de</strong><br />

tratamiento.<br />

Médico <strong>de</strong> familia,<br />

pediatra, enfermera <strong>de</strong><br />

familia y <strong>de</strong> pediatría,<br />

matrona<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas<br />

A (4, 6, 24, 30)<br />

III (39)<br />

3. Informar <strong>de</strong> que, en ocasiones,<br />

<strong>la</strong> frecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tomas no<br />

disminuye con <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>l niño.<br />

4. Explicar que <strong>la</strong>s madres son<br />

capaces <strong>de</strong> producir leche <strong>para</strong><br />

más <strong>de</strong> un bebé<br />

La LM en gemelos o múltiples<br />

es posible y siempre es <strong>la</strong> mejor<br />

opción <strong>para</strong> los RN.<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermeras<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas<br />

III (21)<br />

III (21)<br />

5. Conocer y respetar los hábitos<br />

y tradiciones cultur<strong>al</strong>es <strong>de</strong> los<br />

padres y asesorar correctamente<br />

en caso <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as erróneas.<br />

6. Advertir a los padres <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />

introducción <strong>de</strong> suplementos<br />

sucedáneos, contribuye a<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatra, enfermería<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas<br />

Médicos <strong>de</strong> familia,<br />

pediatras, enfermería<br />

III (19, 23, 39)<br />

A (4, 6, 24, 30)<br />

II-2 (56, 57, 58)<br />

128


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

disminuir <strong>la</strong> producción y <strong>al</strong><br />

abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

materna.<br />

Explicar que aumentar el<br />

número <strong>de</strong> tomas en caso <strong>de</strong><br />

insuficiente cantidad <strong>de</strong> leche<br />

<strong>de</strong> madre es <strong>la</strong> mejor manera <strong>de</strong><br />

resolver el problema e indicar a <strong>la</strong><br />

madre estimu<strong>la</strong>ción y extracción<br />

manu<strong>al</strong> o con sac<strong>al</strong>eches <strong>para</strong><br />

incrementar <strong>la</strong> producción, sobre<br />

todo en casos <strong>de</strong> f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> succión<br />

o succión ineficaz.<br />

<strong>de</strong> familia y <strong>de</strong><br />

pediatría, matronas<br />

4. Formar<br />

<strong>al</strong> los<br />

profesion<strong>al</strong>es<br />

sanitarios<br />

en conocimientos<br />

y herramientas<br />

necesarios<br />

<strong>para</strong> po<strong>de</strong>r<br />

llevar a cabo<br />

<strong>la</strong> política<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

1. Solicitar a <strong>la</strong>s instituciones<br />

sanitarias que favorezcan que<br />

todo el person<strong>al</strong> reciba formación<br />

reg<strong>la</strong>da mediante cursos <strong>de</strong><br />

actu<strong>al</strong>ización y protocolos<br />

consensuados como parte <strong>de</strong> su<br />

actividad <strong>la</strong>bor<strong>al</strong>.<br />

2. Procurar que <strong>la</strong> formación<br />

continuada se oferte <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

horario <strong>la</strong>bor<strong>al</strong> <strong>para</strong> todos los<br />

profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong>l centro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud<br />

que trabajen con <strong>la</strong>ctantes y sus<br />

familias.<br />

Autorida<strong>de</strong>s sanitarias.<br />

Médico <strong>de</strong> familia,<br />

pediatra, enfermera <strong>de</strong><br />

familia y <strong>de</strong> pediatría,<br />

matrona, trabajador<br />

soci<strong>al</strong> y administrativos.<br />

Autorida<strong>de</strong>s sanitarias.<br />

Médico <strong>de</strong> familia,<br />

pediatra, enfermera <strong>de</strong><br />

familia y <strong>de</strong> pediatría,<br />

matrona, trabajador<br />

soci<strong>al</strong> y administrativos.<br />

B<br />

(23, 34, 35)<br />

III (35)<br />

3. Mejorar <strong>la</strong> formación<br />

específica en conocimientos y<br />

habilida<strong>de</strong>s sobre LM <strong>para</strong> que el<br />

consejo que se ofrezca sea<br />

acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s evi<strong>de</strong>ncias<br />

científicas y uniforme, evitando<br />

contradicciones y<br />

ambigüeda<strong>de</strong>s que pue<strong>de</strong>n<br />

terminar con una <strong>la</strong>ctancia<br />

materna.<br />

Direcciones,<br />

coordinadores,<br />

responsables, equipo<br />

<strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.<br />

II-1, II-2, II-3, III<br />

A (6)<br />

III (35)<br />

II- 3 (56)<br />

129


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

4.4 Referencias bibliográficas<br />

1. Clinic<strong>al</strong> Gui<strong>de</strong>lines U.S. Preventive Services Task Force Primary Care Interventions to Promote<br />

Breastfeeding: U.S. Preventive Services Task Force Recommendation Statement Ann<strong>al</strong>s<br />

2008 149(8): 560-564 Disponible en: http://www.ann<strong>al</strong>s.org/cgi/content/full/149/8/560<br />

2. Olivares Grohnert M, Buñuel Álvarez JC. La <strong>la</strong>ctancia materna reduce el riesgo <strong>de</strong> ingreso<br />

hospit<strong>al</strong>ario por gastroenteritis e infección respiratoria <strong>de</strong> vías bajas en países<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. Evid. Pediatr. 2007; 3:68.<br />

3. Código Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> Sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Leche <strong>Materna</strong>. Resolución<br />

WHA 31.47. Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> Resoluciones y Decisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asamblea Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud y <strong>de</strong>l<br />

Consejo Ejecutivo. Vol. II, 4º ed. Ginebra; 1981 [Consultado 13-6-2009]. Disponible en<br />

http://www.ibfan.org/spanish/resource/who/fullco<strong>de</strong>-es.html#4<br />

4. P<strong>al</strong>lás Alonso, CR. Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna. Recomendación. En<br />

Recomendaciones PrevInfad / PAPPS [en línea]. Actu<strong>al</strong>izado 17 diciembre <strong>de</strong> 2006. [consultado<br />

13-06-2009]. Disponible en http://www.aepap.org/previnfad/rec_<strong>la</strong>ctancia.htm<br />

5. P<strong>al</strong>da V A, Guise J-M, and. Wathen C N Interventions to promote breast-feeding: applying the<br />

evi<strong>de</strong>nce in clinic<strong>al</strong> practice Can. Med. Assoc. J. 2004; 170(6): 976 - 978. Disponible en<br />

http://www.cmaj.ca/cgi/content/full/170/6/976<br />

6. Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el embarazo hasta el segundo año. Guía <strong>de</strong> práctica<br />

clínica basada en <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia. Documento re<strong>al</strong>izado en co<strong>la</strong>boración entre Pediatría <strong>de</strong> Atención<br />

Primaria Área 09 y el Servicio <strong>de</strong> Pediatría <strong>de</strong>l Hospit<strong>al</strong> Dr. Peset y coordinado por <strong>la</strong> Dra. Mª<br />

Teresa Hernán<strong>de</strong>z Agui<strong>la</strong>r, pediatra E.A.P <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad V<strong>al</strong>enciana. Publicada Mayo 2004<br />

[Consultado 13-6-2009]. Disponible en<br />

http://www.aeped.es/sites/<strong>de</strong>fault/files/lm_gpc_peset_2004.pdf<br />

7. Garcia Vera C, Esparza Olcina MJ. Las intervenciones dirigidas a promocionar y mantener <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia materna son efectivas si se re<strong>al</strong>izan antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l nacimiento y con apoyo<br />

<strong>de</strong> person<strong>al</strong> no sanitario. Evid Pediatr. 2009; 5:16.<br />

8. Blázquez García MJ, Aguayo M<strong>al</strong>donado J y Ramos Sainz ML. Grupos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

materna En: Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>. De <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong> práctica. Madrid: Panamericana; 2008. p.133-9<br />

9. Aparicio Rodrigo M, B<strong>al</strong>aguer Santamaría A. Con breves sesiones <strong>de</strong> educación sanitaria<br />

pue<strong>de</strong>n aumentarse <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia materna exclusiva. Evid Pediatr. 2007;3:93.<br />

[Consultado 14-06-2009] Disponible en:<br />

http://www.aepap.org/EvidPediatr/numeros/vol3/2007_numero_4/2007_vol3_numero4.6.htm<br />

10. Hernán<strong>de</strong>z Agui<strong>la</strong>r MT, Lasarte Velil<strong>la</strong>s JJ. Alimentación complementaria en el <strong>la</strong>ctante<br />

amamantado. En: Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. Manu<strong>al</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>. De <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong> práctica. Madrid: Panamericana; 2008. p. 259-66<br />

11. ESPGHAN Committee on Nutrition: Carlo Agostoni, Tamas Decsi, Mary Fewtrell, Olivier Goulet,<br />

Sanja Ko<strong>la</strong>cek, Berthold Koletzko, Kim Fleischer Michaelsen, Luis Moreno, John Puntis, Jacques<br />

Rigo, Raanan Shamir, Hania Szajewska, Dominique Turck, and Johannes van Goudoever.<br />

Complementary Feeding: A Commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J<br />

Pediatr Gastroenterol Nutr 2008; 46: 99-110. Disponible en: http://www.espghan.med.up.pt/<br />

12. Infant and young child feeding: standard recommendations for the European Union, <strong>de</strong><br />

EUNUTNET 2006 (European Network for Public He<strong>al</strong>th Nutrition: Networking, Monitoring,<br />

Intervention and Training). El documento pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>scargado en:<br />

http://www.burlo.trieste.it/old_site/Burlo%20English%20version/Activities/research_<strong>de</strong>velop.htm<br />

En español pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scargarse en http://www.ihan.es/in<strong>de</strong>x62.asp<br />

13. Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud. Principios <strong>de</strong> orientación <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación<br />

complementaria <strong>de</strong>l niño amamantado. Washington DC: OPS; 2003. [Consultado 15-06-2009]<br />

Disponible en: http://www.who.int/child_adolescent_he<strong>al</strong>th/documents/a85622/en/in<strong>de</strong>x.html<br />

14. Taveras E M, Li R, Grummer-Strawn L, Richardson M, Marsh<strong>al</strong>l R, Rego V H, Miroshnik I, Lieu<br />

TA. Mothers' and Clinicians' Perspectives on Breastfeeding Counseling During Routine<br />

Preventive Visits. Pediatrics 2004 May 1:113(5): e405 - e411<br />

15. Biagoli F. Returning to work while breastfeeding. American Family Physician. 2003; 68:2201-<br />

ss.(Proquest Medic<strong>al</strong> Library)<br />

16. P<strong>al</strong>lás Alonso CR, Gómez Papí A. Extracción y conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche. En: Comité <strong>de</strong><br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>. De <strong>la</strong><br />

teoría a <strong>la</strong> práctica. Madrid: Editori<strong>al</strong> Médica Panamericana; 2008. p. 317-23.<br />

130


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

17. She<strong>al</strong>y KR, Li R, Benton-Davis S, Grummer-Strawn LM. The CDC Gui<strong>de</strong> to Breastfeeding<br />

Interventions. At<strong>la</strong>nta: U.S. Department of He<strong>al</strong>th and Human Services,Centers for Disease<br />

Control and Prevention, 2005. [Consultado 14-06-2009] Disponible en<br />

http://www.cdc.gov/breastfeeding<br />

18. Kramer MS, Kakuma R. Duración óptima <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna exclusiva (Revisión Cochrane<br />

traducida). En: La Biblioteca Cochrane Plus, número 3, 2008. Oxford, Update Software Ltd.<br />

Disponible en: http://www.update-software.com (Traducida <strong>de</strong> The Cochrane Library, Nº:<br />

CD003517 Issue. Chichester, UK: John Wiley & Sons, Ltd.).<br />

19. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud. Nutrición <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante y <strong>de</strong>l niño pequeño. Estrategia<br />

mundi<strong>al</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante y <strong>de</strong>l niño pequeño. Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría. 55ª<br />

Asamblea Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud. Ginebra: OMS; 16<strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2002. A55/15.<br />

20. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud-UNICEF: Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Innocenti. Florencia: WHO; 1990.<br />

Resolución WHA 45.34. [Consultado 13-6-2009].Disponible en<br />

http://www.copeson.org.mx/<strong>la</strong>ctancia/innocent.htm<br />

21. Hernán<strong>de</strong>z MT, Aguayo J y Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. La<br />

<strong>la</strong>ctancia materna: cómo promover y apoyar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna en <strong>la</strong> práctica pediátrica.<br />

Recomendaciones <strong>de</strong>l Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> AEP. An Pediatr.2005; 63: 340-356.<br />

22. Bo<strong>la</strong>nd M. Exclusive breastfeeding should continue to six months. Paediatrics & Child He<strong>al</strong>th<br />

2005;10(3):148. Reaffirmed February 2009 Parent handout: Breastfeeding. In<strong>de</strong>x of position<br />

statements from the Nutrition and Gastroenterology Committee. [Consultado 13-6-2009].<br />

Disponible<br />

en<br />

http://www.cps.ca/english/search/SearchRslt.asp?query=breastfeeding&Scope=cpsweb&or<strong>de</strong>r=R<br />

ank&I1.x=53&I1.y=8<br />

23. EU Project on Promotion of Breastfeeding in Europe. Protection, promotion and support of<br />

breastfeeding in Europe: a blueprint for action. European Commission,Directorate Public<br />

He<strong>al</strong>th and Risk Assessment, Luxembourg, 2004. [Consultado 11-10-2010]. Disponible en:<br />

http://ec.europa.eu./comm/he<strong>al</strong>th/ph_projects/2002/promotion/promotion_2002_18_en.htm<br />

24. Section on Breastfeeding Gartner LM, Morton J, Lawrence RA, Naylor AJ, O'Hare D, Schanler RJ,<br />

Ei<strong>de</strong>lman AI Breastfeeding and the Use of Human Milk Pediatrics 2005;115 (2);496-506.<br />

[Consultado 11-10-2010] Disponible en<br />

http://pediatrics.aappublications.org/cgi/content/full/115/2/496<br />

25. Chung M, Raman G, Trik<strong>al</strong>inos T, Lau J, Ip S. Interventions in Primary Care to Promote<br />

Breastfeeding: An Evi<strong>de</strong>nce Review for the U.S. Preventive Services Task Force Ann Intern<br />

Med. 2008;149:565-582. [Consultado 15-06-2009] Disponible en<br />

http://www.ann<strong>al</strong>s.org/cgi/content/full/149/8/565<br />

26. Paricio T<strong>al</strong>ayero JM. Papel protector <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna en <strong>la</strong>s infecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

infancia: análisis crítico <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> estudio. Evid. Pediatr. 2007; 3:61.<br />

27. Strathearn L, Mamun AA, Najman JM, O'C<strong>al</strong><strong>la</strong>ghan, MJ. Does Breastfeeding Protect Against<br />

Substantiated Child Abuse and Neglect? A 15-Year Cohort Study Pediatrics 2009 123(2):<br />

483-493 [Consultado 15-06-2009] Disponible en<br />

http://pediatrics.aappublications.org/cgi/content/abstract/123/2/483<br />

28. Hoddinott P, Tappin D, Wright Ch. Breastfeeding BMJ 2008;336;881-887 [Consultado 15-06-<br />

2009] Disponible en http://www.bmj.com/cgi/content/extract/336/7649/881<br />

29. Landa Rivera L. Baches y huelgas <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia. En: Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>. De <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong> práctica.<br />

Madrid: Editori<strong>al</strong> Médica Panamericana; 2008.p. 247-9<br />

30. Goldberg NM, Adams E. Supplementary water for breast-fed babies in a hot and dry<br />

climate—not re<strong>al</strong>ly a necessity. Arch Dis Child. 1983;58 :73 –74 [Consultado 15-06-2009]<br />

Disponible<br />

en<br />

http://adc.bmj.com/content/58/1/73.abstract?ijkey=dfdb2478d8a19fff33e9c85bff67603<strong>de</strong>1132fb7&<br />

keytype2=tf_ipsecsha/1/73<br />

31. Lasarte Velil<strong>la</strong>s JJ, Temboury Molina MC. Ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante amamantado. En: Comité <strong>de</strong><br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>. De <strong>la</strong><br />

teoría a <strong>la</strong> práctica. Madrid: Editori<strong>al</strong> Médica Panamericana; 2008. p.217-222<br />

32. Lozano <strong>de</strong> <strong>la</strong> Torre Mº J. Crecimiento y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante amamantado. Nuevas gráficas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS. En: Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>. De <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong> práctica. Madrid: Editori<strong>al</strong> Médica Panamericana; 2008.<br />

p.121-125<br />

33. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud.The WHO Multicentre Growth Reference Study (MGRS)<br />

(sitio en Internet) Disponible en http://www.who.int/childgrowth/mgrs/en/ Acceso el 11 <strong>de</strong> octubre<br />

<strong>de</strong> 2010<br />

131


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

34. Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría <strong>de</strong> Atención Primaria. Programa <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud infantil. 2009.<br />

Madrid: Exlibris Ediciones SL; 2009.<br />

35. Landa Rivera L Paricio T<strong>al</strong>ayero JM. Promoción postnat<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna y otras<br />

formas <strong>de</strong> promoción. En: Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Pediatría. Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>. De <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong> práctica. Madrid: Editori<strong>al</strong> Médica<br />

Panamericana; 2008. p.116-120<br />

36. Labarere J, Gelbert-Baudino N, Ayr<strong>al</strong> A-S, Duc C, Berchotteau M, Bouchon N, Schelstraete C,<br />

Vittoz J-P, Francois P, Pons J-C. Efficacy of Breastfeeding Support Provi<strong>de</strong>d by Trained<br />

Clinicians During an Early, Routine, Preventive Visit: A Prospective, Randomized, Open<br />

Tri<strong>al</strong> of 226 Mother-Infant Pairs. Pediatrics 2005; 115(2): e139-46<br />

37. Ministry o He<strong>al</strong>th. Management of breastfeeding for he<strong>al</strong>thy full-term infants. Singapore:<br />

Singapore Ministry of He<strong>al</strong>th; 2002. Dec 1. 89 p. 76 ref. [Consultado 15-06-2009] Disponible en:<br />

http://www.hpp.moh.gov.sg/HPP/MungoBlobs/615/279/BF_fullterm_internet_version.pdf<br />

38. Evi<strong>de</strong>nce-based gui<strong>de</strong>lines for breastfeeding management during the first fourteen<br />

days.Internation<strong>al</strong> Lactation Consultant Association, USA, 1999. [Consultado 15-06-2009]<br />

Disponible en: http://www.acp.it/<strong>al</strong><strong>la</strong>ttamento/EBM_ILCA_14giorni.pdf<br />

39. Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong> práctica.<br />

Madrid: Editori<strong>al</strong> Médica Panamericana; 2008<br />

40. Mohrbacher N, Stock BA . <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>.Libro <strong>de</strong> respuestas. Edición en español 2002.<br />

41. Buchko BL, Pugh LC, Bishap BA, Cochran JF, Smith LR, Lerew DJ. Comfort measures in<br />

breastfeeding, primiparous woman. JOGGN: Journ<strong>al</strong> of Obstetric Gynecologic<strong>al</strong> and Neonat<strong>al</strong><br />

Nursing 1994; 23 (1): 46-52. Disponible en<br />

http://www.isciii.es/htdocs/re<strong>de</strong>s/investen/pdf/jb/2003_7_3_<strong>Lactancia</strong><strong>Materna</strong>.pdf<br />

42. Pugh LC, Buchko BL, Bishop BA, Cochran JF, Smith LR, Lrew DJ. A comparision of topic<strong>al</strong><br />

agents to relieve nipple pain and enhance breastfeeding. Birth 1996; 23 (2): 88-93. Disponible<br />

en http://www.isciii.es/htdocs/re<strong>de</strong>s/investen/pdf/jb/2003_7_3_<strong>Lactancia</strong><strong>Materna</strong>.pdf<br />

43. Akkuzu, G. and L. Taskin. Impacts of Breast-care techniques on prevention of possible<br />

postpartum nipple problems. Profession<strong>al</strong> Care-of-Mother-and-Child 2000; 10 (2): 38-39.<br />

Disponible en: http://www.isciii.es/htdocs/re<strong>de</strong>s/investen/pdf/jb/2003_7_3_<strong>Lactancia</strong><strong>Materna</strong>.pdf<br />

44. WHO/UNICEF. Leche insuficiente. División <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud y Desarrollo <strong>de</strong>l Niño Nº 21, Marzo<br />

1996 http://www.who.int/child-adolescent-he<strong>al</strong>th/publications/pubnutrition.htm Disponible en<br />

español: http://www.ihan.es/publicaciones/libros_manu<strong>al</strong>es/Leche_insuficiente.pdf<br />

45. Blázquez M.J., Lenguaje sano <strong>para</strong> acompañar a <strong>la</strong>s madres durante <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>Materna</strong>.<br />

Medicina Naturista, 2006; Nº 10: 664-667.<br />

46. Paricio J.M., Lasarte J.J., <strong>Lactancia</strong> y medicamentos: una compatibilidad casi siempre<br />

posible. Guía rápida <strong>para</strong> profesion<strong>al</strong>es. Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> AEP. 2008.<br />

Disponible en http://www.ihan.es/publicaciones/libros_manu<strong>al</strong>es/lm_medicamentos.pdf ;<br />

www.aeped.es/<strong>la</strong>ctanciamaterna/ y www.e-<strong>la</strong>ctancia.org<br />

47. WHO/UNICEF. European Action P<strong>la</strong>n for the Baby Friendly Hospit<strong>al</strong> Initiatiative. The<br />

Breastfeeding Committee for Canada: Baby- Friendly Initiative in Community He<strong>al</strong>th<br />

Services: A Canadian Implementation Gui<strong>de</strong>.<br />

http://www.breastfeedingcanada.ca/pdf/webdoc50.pdf.<br />

48. Grupo <strong>de</strong> Trabajo CS-IHAN, Hernán<strong>de</strong>z Agui<strong>la</strong>r MT, González Lombi<strong>de</strong> E, Bustinduy Bascarán A,<br />

Arana Argüelles-Cañedo C, Martínez-Herrera Merino B y cols. Centros <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud IHAN<br />

(Iniciativa <strong>de</strong> Humanización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong>). Una garantía <strong>de</strong><br />

c<strong>al</strong>idad. Rev Pediatr Aten Primaria. 2009;11:513-29.<br />

49. Shah PS, Aliw<strong>al</strong>as Ll, Shah V. <strong>Lactancia</strong> o leche materna <strong>para</strong> los procedimientos dolorosos<br />

en neonatos. (Revisión Cochrane traducida) En: La Biblioteca Cochrane Plus, 2008 Número 4.<br />

Oxford: Update Software Ltd. Disponible en: http://www.update-software.como (Traducida <strong>de</strong> The<br />

Cochrane Library, 2008 Issue 3. Chichester, UK: John Wiley & Sons, Ltd.<br />

50. OMS. Pruebas Científicas <strong>de</strong> los Diez Pasos hacia una Feliz <strong>Lactancia</strong> Natur<strong>al</strong>. División <strong>de</strong><br />

S<strong>al</strong>ud y Desarrollo <strong>de</strong>l niño. Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud. Ginebra 1998. Disponible en:<br />

http://www.ihan.es/cd/documentos/Pruebas_10_pasos.pdf<br />

51. Blyth RJ, Creedy DK, Dennis CL, Moyle W, Pratt J, De Vries SM. Effect of matern<strong>al</strong> confi<strong>de</strong>nce<br />

on breastfeeding duration: an application of breastfeeding self-efficacy theory. Birth 2002;<br />

29(4):278-84. Disponible en: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12484390<br />

52. Cooke M, Sheehan A, Schmied V. A <strong>de</strong>scription of the re<strong>la</strong>tionship between breastfeeding<br />

experiences, breastfeeding satisfaction, and weaning in the first 3 months after birth. J<br />

Hum Lact 2003;19(2):145-56. Disponible en: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12744531<br />

132


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

53. Lawrence RA. Matern<strong>al</strong> and Child He<strong>al</strong>th Technic<strong>al</strong> Information Bulletin: A reviewl of<br />

medic<strong>al</strong> benefits and contraindications to breastfeeding in the United States. Washington,<br />

DC: US Government Printing Office; 1997.<br />

54. La <strong>la</strong>ctancia materna. Una guía <strong>para</strong> <strong>la</strong> profesión médica. Lawrence RA, Lawrence RM; Mosby-<br />

Elsevier. 2007.<br />

55. Freed GL, C<strong>la</strong>rk SJ, Sorenson J, Lohr JA, Cef<strong>al</strong>o R, Curtis P. Nation<strong>al</strong> assessment of<br />

physicians’ breast-feeding knowledge, attitu<strong>de</strong>s, training, and experience. JAMA<br />

1995;273(6):472-6.<br />

56. Hill PD, Humenick SS, Brennan ML, Woolley D. Does early supplementation affect long-term<br />

breastfeeding? Clin Pediatr (Phi<strong>la</strong>) 1997;36(6):345-50.<br />

57. Howard CR, Howard FM, Lanphear B, Eberly S, <strong>de</strong>Blieck EA, Oakes D, et <strong>al</strong>. Randomized<br />

clinic<strong>al</strong> tri<strong>al</strong> of acifier use and bottle-feeding or cupfeeding and their effect on<br />

breastfeeding. Pediatrics 2003; 111(3):511-8.<br />

58. Kurinij N, Shiono PH. Early formu<strong>la</strong> supplementation of breast-feeding. Pediatrics<br />

1991;88(4):745-50.<br />

59. Giugliani ER. Common problems during <strong>la</strong>ctation and their management. J Pediatr (Rio J)<br />

2004;80 (5 Suppl):S147-54. Disponible en:<br />

60. Johnston BD, Huebner CE, Tyll LT, Barlow WE, Thompson RS. Expanding <strong>de</strong>velopment<strong>al</strong> and<br />

behavior<strong>al</strong> services for newborns in primary care; Effects on parent<strong>al</strong> well-being, practice,<br />

and satisfaction. Am J Prev Med 2004;26(4):356-66.<br />

61. Porteous R, Kaufman K, Rush J. The effect of individu<strong>al</strong>ized profession<strong>al</strong> support on<br />

duration of breastfeeding: A randomized controlled tri<strong>al</strong>. J Hum Lact 2000; 16(4):303 - 309.<br />

62. Blyth RJ, Creedy DK, Dennis CL, Moyle W, Pratt J, De Vries SM, et <strong>al</strong>. Breastfeeding duration<br />

in an Austr<strong>al</strong>ian popu<strong>la</strong>tion: the influence of modifiable antenat<strong>al</strong> factors. J Hum Lact<br />

2004;20(1):30-8.<br />

63. W<strong>al</strong>ker M. Selling Out Mothers and Babies, Marketing of Breast Milk Substitutes in the USA.<br />

Weston, MA: NABA REAL; 2001.<br />

64. Ingram J, Johnson D. A feasibility study of an intervention to enhance family support for<br />

breast feeding in a <strong>de</strong>prived area in Bristol. UK. Midwifery 2004;20(4):367-79.<br />

65. Wolfberg AJ, Michels KB, Shields W, O’Campo P, Bronner Y, Bienstock J. Dads as<br />

breastfeeding advocates: results from a randomized controlled tri<strong>al</strong> of an education<strong>al</strong><br />

intervention. Am J Obstet Gynecol 2004;191(3):708-12.<br />

66. Guise JM, P<strong>al</strong>da V, Westhoff C, Chan BK, Helfand M, Lieu TA. The effectiveness of primary<br />

care-based nterventions to promote breastfeeding: systematic evi<strong>de</strong>nce review and metaan<strong>al</strong>ysis<br />

for the US Preventive Services Task Force. Ann Fam Med 2003;1(2):70-8.<br />

67. Bertini G, Perugi S, Dani C, Pezzati M, Tronchin M, Rub<strong>al</strong>telli FF. Matern<strong>al</strong> education and the<br />

inci<strong>de</strong>nce and duration of breast feeding: a prospective study. J Pediatr Gastroenterol Nutr<br />

2003;37(4):447-52.<br />

68. American Aca<strong>de</strong>my of Pediatics Committee on Infectious Disease. Transmission of infectious<br />

agents via human milk. In: LK P, editor. Red Book 2003 Report of the Committee on Infectious<br />

Diseases. Elk Grove Vil<strong>la</strong>ge: American Aca<strong>de</strong>my of Pediatrics; 2003.<br />

69. Lawrence RA. Matern<strong>al</strong> and Child He<strong>al</strong>th Technic<strong>al</strong> Information Bulletin: A reviewl of<br />

medic<strong>al</strong> benefits and contraindications to breastfeeding in the United States. Washington,<br />

DC: US Government Printing Office; 1997.<br />

70. Moon JL, Humenick SS. Breast engorgement: contributing variables and variables amenable<br />

to nursing intervention. J Obstet Gynecol Neonat<strong>al</strong> Nurs 1989;18(4):309-15.<br />

71. Bertini G, Perugi S, Dani C, Pezzati M, Tronchin M, Rub<strong>al</strong>telli FF. Matern<strong>al</strong> education and the<br />

inci<strong>de</strong>nce and duration of breast feeding: a prospective study. J Pediatr Gastroenterol Nutr<br />

2003;37(4):447-52.<br />

72. Vnuk AK. An an<strong>al</strong>ysis of breastfeeding print education<strong>al</strong> materi<strong>al</strong>. Breastfeed Rev<br />

1997;5(2):29-35.<br />

73. Neifert MR. The optimization of breast-feeding in the perinat<strong>al</strong> period. Clin Perinatol<br />

1998;25(2): 303-26.<br />

74. Cuidados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nacimiento. Recomendaciones basadas en pruebas y buenas prácticas.<br />

SANIDAD 2010. MINISTERIO DE SANIDAD Y POLÍTICA SOCIAL<br />

http://www.msc.es/organizacion/sns/p<strong>la</strong>nC<strong>al</strong>idadSNS/pdf/equidad/cuidadosDes<strong>de</strong><strong>Nacimiento</strong>.pdf<br />

133


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

134


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

3.5 Anexos<br />

3.5.1 Información <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Familia, beneficios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>, dificulta<strong>de</strong>s, dudas.<br />

3.5.2 Hoja <strong>de</strong> observación <strong>de</strong> una toma OMS/UNICEF 2006<br />

3.5.3 Recomendaciones a padres en Atención Primaria.<br />

135


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

136


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 3.5.1<br />

Información <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> familia.<br />

Beneficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna, dificulta<strong>de</strong>s, dudas.<br />

1. Momento <strong>de</strong> <strong>la</strong> información.<br />

Se llevará a cabo en:<br />

- En el momento <strong>de</strong>l diagnóstico <strong>de</strong> embarazo<br />

- A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestación<br />

- Tras el parto<br />

De forma más concreta:<br />

Proporcionar información a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l embarazo, en <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong><br />

continuación <strong>de</strong> tratamientos y ante cu<strong>al</strong>quier problema <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.<br />

Se hará una aproximación <strong>al</strong> padre o familiares, tras el parto y coincidiendo con <strong>la</strong><br />

solicitud <strong>de</strong>l permiso por maternidad.<br />

En el puerperio, coincidiendo con <strong>la</strong> primera consulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre con el MF o con<br />

<strong>la</strong> enfermera (<strong>al</strong>, retirar puntos <strong>de</strong> sutura...)<br />

2. Apoyo clínico a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

Se re<strong>al</strong>izará en los siguientes períodos y con estos contenidos:<br />

Período prenat<strong>al</strong>: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera consulta prenat<strong>al</strong> el médico <strong>de</strong> familia y/o <strong>la</strong> enfermera<br />

1. Preguntarán sobre <strong>la</strong> intención <strong>de</strong> amamantar y promocionarán <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

como fuente óptima <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación durante <strong>la</strong> primera infancia.<br />

2. V<strong>al</strong>orar el grado <strong>de</strong> conocimiento sobre el amamantamiento <strong>la</strong> crianza y ofrecerán<br />

información y ayuda <strong>al</strong> respecto.<br />

3. Informarán sobre los cuidados <strong>de</strong>l pecho durante <strong>la</strong> gestación y el puerperio,<br />

aconsejando evitar el uso <strong>de</strong> jabones, cremas y lociones en areo<strong>la</strong> y pezón ya que<br />

dificultan <strong>la</strong> lubricación natur<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s glándu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Montgomery.<br />

4. Desaconsejar el tratamiento antenat<strong>al</strong> <strong>de</strong> pezones invertidos o no protáctiles, con<br />

escudos <strong>para</strong> el pecho o ejercicios <strong>de</strong> Hoffman. (Ver también Capítulo Atención<br />

Prenat<strong>al</strong>).<br />

Periodo gestacion<strong>al</strong>: se aprovechará cu<strong>al</strong>quier consulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestante <strong>para</strong> reforzar los<br />

mensajes anteriores.<br />

1. "La información y educación durante el embarazo es esenci<strong>al</strong> <strong>para</strong> conseguir el<br />

éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia en embarazos múltiples".<br />

2. La información <strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es sobre <strong>la</strong> LM durante el embarazo, así como<br />

una actitud positiva y respetuosa mejoraría <strong>la</strong> comunicación y el nivel <strong>de</strong><br />

satisfacción.<br />

3. Si <strong>la</strong> madre estuviera <strong>la</strong>ctando y quedase embarazada, hacerle saber que <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia durante el embarazo no afecta negativamente <strong>al</strong> <strong>de</strong>sarrollo fet<strong>al</strong> ni<br />

aumenta el riesgo <strong>de</strong> aborto o parto prematuro ni perjudica <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong>l niño mayor<br />

ni <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre.<br />

137


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Período postnat<strong>al</strong>:<br />

Pediatra, enfermero/a <strong>de</strong> pediatría, médico <strong>de</strong> familia y enfermero/a <strong>de</strong> familia, insistirán<br />

en todas <strong>la</strong>s consultas <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestante sobre <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia, dificulta<strong>de</strong>s,<br />

dudas etc.<br />

3. Problemas <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre.<br />

Las contraindicaciones absolutas <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

madre son pocas y <strong>de</strong> escasa prev<strong>al</strong>encia:<br />

- Cardiopatía <strong>de</strong>scompensada.<br />

- Desnutrición materna severa.<br />

- Enfermedad psiquiátrica (<strong>de</strong>presión severa).<br />

- TBC activa hasta <strong>la</strong> negativización <strong>de</strong> los cultivos.<br />

- Cáncer <strong>de</strong> mama en tratamiento.<br />

- Absceso periareo<strong>la</strong>r drenado.<br />

- SIDA.<br />

- Quimioterapia oncológica.<br />

- Alcoholismo y drogadicción.<br />

- Tratamiento con metronidazol continuo (se pue<strong>de</strong> instaurar tto.<br />

monodosis suspendiendo <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia 24 h y <strong>de</strong>scartando <strong>la</strong><br />

leche extraída)<br />

- Razones circunstanci<strong>al</strong>es que impidan tempor<strong>al</strong>mente <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia.<br />

No requieren suspensión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia afecciones como:<br />

- Citomeg<strong>al</strong>ovirus<br />

- Diabetes(ajuste <strong>de</strong> dieta e insulinoterapia)<br />

- Hepatitis A o B siempre que el R.N. reciba <strong>la</strong> IgHB y se proceda<br />

a su vacunación<br />

- Lepra<br />

- Herpes simple (s<strong>al</strong>vo en <strong>la</strong>s lesiones mamarias) y<br />

- TBC siempre que <strong>la</strong> madre esté en tratamiento <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2<br />

semanas antes <strong>de</strong>l parto.<br />

* La presencia <strong>de</strong> mastitis no solo NO contraindica <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia sino que ésta,<br />

favorece <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera. Se <strong>de</strong>be insistir en <strong>la</strong> NO suspensión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s tomas.<br />

4. Consejos <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud.<br />

Higiene:<br />

1. Ducha diaria.<br />

2. Después <strong>de</strong> cada toma se <strong>de</strong>ben secar los pechos, no es necesario <strong>la</strong>varlos<br />

con jabón.<br />

3. Pue<strong>de</strong>n ser útiles los discos absorbentes.<br />

138


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Alimentación <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre:<br />

1. La madre no necesita introducir cambios en su dieta habitu<strong>al</strong>; solo en caso <strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>ergia podría ser necesaria <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> <strong>al</strong>gún <strong>al</strong>imento.<br />

2. Variada, verduras, frutas, proteínas y cere<strong>al</strong>es.<br />

3. No preciso aumento <strong>de</strong>l aporte c<strong>al</strong>órico.<br />

4. Mitos: <strong>de</strong>terminados <strong>al</strong>imentos solo dan sabor significativamente si se toman<br />

en gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s.<br />

Hábitos:<br />

1. El abuso <strong>de</strong> cafeína pue<strong>de</strong> producir excitación en el <strong>la</strong>ctante<br />

2. La nicotina pasa a <strong>la</strong> leche materna y disminuye su producción por lo que se<br />

aconseja no fumar, pero si se hace que sea <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tomas y nunca en<br />

presencia <strong>de</strong>l niño.<br />

Alcohol:<br />

1. En pequeñas cantida<strong>de</strong>s no pasa a <strong>la</strong> leche.<br />

2. En gran<strong>de</strong>s cantida<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leche y<br />

provocar cuadros tóxicos <strong>al</strong> <strong>la</strong>ctante.<br />

3. Se recomienda no ingerir <strong>al</strong>cohol.<br />

Medicación:<br />

1. Los medicamentos <strong>de</strong> uso habitu<strong>al</strong> no suponen gran problema<br />

(an<strong>al</strong>gésicos, antibióticos).<br />

2. Consultar <strong>Lactancia</strong> y Medicamentos (Hospit<strong>al</strong> Marina Alta)<br />

http://www.e-<strong>la</strong>ctancia.org<br />

Anticoncepción:<br />

1. Método <strong>la</strong>ctancia-amenorrea (MELA): <strong>de</strong>ben cumplirse los<br />

siguientes requisitos:<br />

a) <strong>Lactancia</strong> materna exclusiva.<br />

b) Que no haya habido ninguna menstruación tras el<br />

parto.<br />

c) Que hayan transcurrido menos <strong>de</strong> 6 meses <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

parto.<br />

d) Este método tiene un índice <strong>de</strong> Pearl <strong>de</strong> 2 con su<br />

uso común y <strong>de</strong> 0,5 con uso correcto<br />

2. Se recomienda <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> preservativo los primeros días tras el<br />

parto<br />

3. Anticoncepción hormon<strong>al</strong> solo <strong>de</strong> progestágeno (esperar a <strong>la</strong> 6ª<br />

semana tras el parto).<br />

4. No se recomienda el diafragma por <strong>la</strong> involución en <strong>la</strong> vagina y<br />

cambios <strong>de</strong> tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

El trabajo duro o estresante podría interferir con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna, por<br />

lo que cu<strong>al</strong>quier ayuda y apoyo siempre resultará beneficioso.<br />

139


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

140


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 3.5.2<br />

Hoja <strong>de</strong> Observación <strong>de</strong> una toma OMS/UNICEF 2006<br />

OBSERVACIÓN DE LA TOMA. Signos <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuada postura y agarre y <strong>de</strong> eficaz/ineficaz amamantamiento.<br />

Signos <strong>de</strong> amamantamiento a<strong>de</strong>cuado<br />

€ Madre re<strong>la</strong>jada y cómoda<br />

Signos <strong>de</strong> posible dificultad<br />

Postura <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y <strong>de</strong>l hijo<br />

€ Hombros tensos, inclinados sobre el niño<br />

€ Niño sostenido en estrecho contacto con <strong>la</strong> madre<br />

€ Cabeza y cuerpo <strong>de</strong>l niño <strong>al</strong>ineados, frente <strong>al</strong> pecho<br />

€ Barbil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l niño tocando el pecho<br />

€ Cuerpo <strong>de</strong>l niño completamente sostenido<br />

€ Niño acercado <strong>al</strong> pecho nariz - pezón<br />

€ Niño sostenido lejos <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre<br />

€ La cabeza y el cuello <strong>de</strong>l niño retorcidos <strong>para</strong> mamar<br />

€ La barbil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l niño no toca el pecho<br />

€ Sostenido so<strong>la</strong>mente por cabeza y cuello<br />

€ Niño acercado bajo, <strong>la</strong>bio/barbil<strong>la</strong> - pezón<br />

€ Contacto visu<strong>al</strong> entre <strong>la</strong> madre y el niño<br />

€ Boca <strong>de</strong>l niño bien abierta<br />

€ Labios superior e inferior evertidos<br />

€ Lengua <strong>al</strong>re<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l pezón y <strong>la</strong> areo<strong>la</strong>(*)<br />

€ Mejil<strong>la</strong>s llenas y redondas mientras mama<br />

€ Más areo<strong>la</strong> por encima <strong>de</strong>l <strong>la</strong>bio superior<br />

€ Mamadas lentas y profundas, con pausas<br />

€ No hay contacto visu<strong>al</strong> madre - hijo<br />

Lactante<br />

€ Boca no bien abierta<br />

€ Labios apretados o invertidos<br />

€ No se observa <strong>la</strong> lengua(*)<br />

€ Mejil<strong>la</strong>s hundidas mientras mama<br />

€ Más areo<strong>la</strong> por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l <strong>la</strong>bio inferior<br />

€ Mamadas superfici<strong>al</strong>es y rápidas<br />

€ Pue<strong>de</strong> verse u oírse tragar<br />

€ Ruidos <strong>de</strong> chupeteo o chasquidos<br />

Signos <strong>de</strong> transferencia eficaz <strong>de</strong> leche<br />

€ Humedad <strong>al</strong>re<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca <strong>de</strong>l niño<br />

€ El niño re<strong>la</strong>ja progresivamente brazos y piernas<br />

€ A medida que el niño mama el pecho se va<br />

ab<strong>la</strong>ndando<br />

€ S<strong>al</strong>e leche <strong>de</strong>l otro pecho<br />

€ La madre nota signos <strong>de</strong>l reflejo <strong>de</strong> eyección(**)<br />

€ Niño intranquilo o exigente, coge y <strong>de</strong>ja el pecho<br />

€ La madre siente dolor o molestias en el pecho o en el<br />

pezón<br />

€ El pecho está rojo, hinchado y/o dolorido<br />

€ La madre no refiere signos <strong>de</strong>l reflejo <strong>de</strong> eyección(**)<br />

€ La madre ha <strong>de</strong> quitar <strong>al</strong> niño <strong>de</strong>l pecho<br />

€ El niño suelta el pecho por sí mismo cuando acaba<br />

(*) Este signo pue<strong>de</strong> no observarse durante <strong>la</strong> succión y solo ser visto durante <strong>la</strong> búsqueda y el agarre.<br />

(**) La madre siente sed, re<strong>la</strong>jación o somnolencia, contracciones uterinas (entuertos) y aumento <strong>de</strong> los<br />

loquios durante el amamantamiento. Comisión Europea <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Pública / OMS (2006)<br />

141


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

142


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Anexo 3.5.3<br />

Recomendaciones a padres en Atención Primaria<br />

143


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

144


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

145


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

146


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

147


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

148


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Algoritmo <strong>de</strong> Actuación<br />

Estrategias <strong>para</strong> Incrementar <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> Inicio y<br />

Mantenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> en un Área Sanitaria<br />

Compromiso Institucion<strong>al</strong><br />

Difusión a<br />

Profesion<strong>al</strong>es<br />

Normativa Específica<br />

Cartera <strong>de</strong> Servicios<br />

Coherente<br />

Guías y Protocolos<br />

Actu<strong>al</strong>izados<br />

Recursos<br />

Humanos y<br />

Materi<strong>al</strong>es<br />

Necesarios<br />

Protección <strong>al</strong><br />

nacimiento y <strong>la</strong> LM<br />

Observar el cumplimiento<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> norma<br />

Cuidados<br />

Información<br />

Estandarizados<br />

a Usuarios<br />

Prevención<br />

Dificulta<strong>de</strong>s<br />

Acciones<br />

<strong>de</strong> Apoyo<br />

Garantizar<br />

Derechos De<br />

los Usuarios<br />

Coordinación entre<br />

Niveles Asistenci<strong>al</strong>es<br />

Atención Integr<strong>al</strong> a <strong>la</strong> Embarazada,<br />

Puérpera, Madre y Criatura <strong>la</strong>ctante<br />

Formación Profesion<strong>al</strong><br />

Apropiada<br />

ICSAN<br />

Atención Primaria<br />

IHAN<br />

Atención<br />

Especi<strong>al</strong>izada<br />

Atención Prenat<strong>al</strong><br />

Atención Postnat<strong>al</strong><br />

Atención <strong>al</strong> Parto y<br />

Puerperio Inmediato<br />

Ingreso durante <strong>la</strong> Crianza <strong>de</strong><br />

Madre o Criatura Lactante<br />

Univers<strong>al</strong><br />

Específica<br />

OMS/UNICEF<br />

Continuada y<br />

Actu<strong>al</strong>izada<br />

Apoyo a <strong>la</strong> Mujer<br />

y su Familia<br />

Conocer <strong>de</strong>seos<br />

y expectativas<br />

Consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong><br />

Diversidad <strong>de</strong><br />

Capacida<strong>de</strong>s<br />

Respeto a <strong>la</strong><br />

multicultur<strong>al</strong>idad<br />

Apoyo Individu<strong>al</strong><br />

Atención Holística<br />

Fomentar <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mujer en <strong>la</strong> toma<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

Respetar <strong>de</strong>cisiones<br />

informadas<br />

Refuerzo Grup<strong>al</strong><br />

EpS en C.S.<br />

y Hospit<strong>al</strong><br />

Promoción<br />

Grupos <strong>de</strong> apoyo<br />

madre a madre<br />

Resp<strong>al</strong>do<br />

Comunitario<br />

Co<strong>la</strong>boración con<br />

agentes soci<strong>al</strong>es<br />

Puntos <strong>de</strong> encuentro<br />

Profesion<strong>al</strong>es Madres<br />

Grupos <strong>de</strong> apoyo<br />

Incremento <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> inicio y mantenimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> LM<br />

149


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Criterios <strong>para</strong> <strong>la</strong> ev<strong>al</strong>uacion<br />

- Se utilizarán <strong>de</strong> manera rigurosa <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

<strong>de</strong>scritas en ésta Guía.<br />

- Sobre el tipo <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación recibida por el niño, siempre se le<br />

preguntará a <strong>la</strong> madre: “Que <strong>al</strong>imento recibió ayer el niño”.<br />

- Se recogerán muestras a interv<strong>al</strong>os regu<strong>la</strong>res (<strong>al</strong> menos 1 vez <strong>al</strong> año) y<br />

que sean representativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a estudio.<br />

- El tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong>be ser c<strong>al</strong>cu<strong>la</strong>do <strong>para</strong> permitir com<strong>para</strong>ciones<br />

entre subgrupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

- En el cuestionario <strong>para</strong> <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> datos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> referente a <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia, se registrará información socio<strong>de</strong>mográfica y clínica,<br />

re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> madre y el hijo.<br />

- Se re<strong>al</strong>izará v<strong>al</strong>idación <strong>de</strong> cuestionarios por expertos.<br />

- Se re<strong>al</strong>izarán encuestas <strong>de</strong> satisfacción a profesion<strong>al</strong>es y madres con<br />

cuestionarios v<strong>al</strong>idados.<br />

FECHA PREVISTA PARA LA EVALUACIÓN<br />

Se re<strong>al</strong>izará una ev<strong>al</strong>uación <strong>al</strong> año <strong>de</strong> <strong>la</strong> implementación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guía<br />

Indicadores <strong>de</strong> c<strong>al</strong>idad<br />

1. (Nº <strong>de</strong> mujeres que a <strong>la</strong> comunicación <strong>de</strong>l diagnóstico <strong>de</strong> embarazo<br />

manifiestan su <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctar / Nº <strong>de</strong> mujeres a <strong>la</strong>s que se le comunica<br />

el diagnóstico <strong>de</strong> embarazo) x 100<br />

2. (Nº <strong>de</strong> embarazadas que acu<strong>de</strong>n <strong>al</strong> Programa <strong>de</strong> control prenat<strong>al</strong> que<br />

manifiestan su <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctar <strong>al</strong> fin<strong>al</strong> <strong>de</strong>l embarazo / Nº <strong>de</strong> embarazadas<br />

que acu<strong>de</strong>n <strong>al</strong> Programa <strong>de</strong> control prenat<strong>al</strong>) x 100.<br />

3. (Nº <strong>de</strong> madres que inician <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia en <strong>la</strong> primera hora tras el parto / Nº<br />

<strong>de</strong> partos re<strong>al</strong>izados) x 100<br />

4. (Nº niños <strong>al</strong>ojados con su madre, a los que se re<strong>al</strong>izó <strong>la</strong> observación <strong>de</strong><br />

una toma en <strong>la</strong>s primeras seis horas <strong>de</strong> vida en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> maternidad<br />

/nº niños <strong>al</strong>ojados con su madre en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> maternidad) x 100<br />

5. (Nº niños a los que se le ha dado <strong>al</strong> menos una toma <strong>de</strong> sucedáneo <strong>de</strong><br />

leche materna antes <strong>de</strong>l <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria / Nº <strong>de</strong> <strong>al</strong>tas <strong>de</strong> niños Recién<br />

Nacidos) x 100<br />

6. (Nº <strong>de</strong> niños que <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria, han recibido exclusivamente<br />

<strong>la</strong>ctancia materna / Nº <strong>de</strong> <strong>al</strong>tas <strong>de</strong> niños Recién Nacidos) x 100.<br />

7. Índice <strong>de</strong> satisfacción:<br />

(Nº <strong>de</strong> puérperas que <strong>al</strong> <strong>al</strong>ta hospit<strong>al</strong>aria <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ran estar satisfechas con <strong>la</strong><br />

atención recibida/ Nº <strong>de</strong> puérperas atendidas en el mismo período) x 100.<br />

150


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

8. (Nº niños que acu<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> 1ª visita <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong>l niño sano con LMC /<br />

Nº niños que acu<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> 1ª visita <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong>l niño sano) x 100<br />

9. (Nº niños que acu<strong>de</strong>n a los 3 meses <strong>al</strong> programa <strong>de</strong>l niño sano con LMC /<br />

Nº niños que acu<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> 1ª visita <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong>l niño sano) x 100<br />

10. (Nº niños que acu<strong>de</strong>n a los 6 meses <strong>al</strong> programa <strong>de</strong>l niño sano con LMC /<br />

Nº niños que acu<strong>de</strong>n a los 6 meses <strong>al</strong> programa <strong>de</strong>l niño sano) x 100<br />

11. (Nº niños que acu<strong>de</strong>n <strong>al</strong> año <strong>al</strong> programa <strong>de</strong>l niño sano que solo han<br />

recibido leche <strong>de</strong> su madre complementada con otros <strong>al</strong>imentos / Nº<br />

niños que acu<strong>de</strong>n <strong>al</strong> año <strong>al</strong> programa <strong>de</strong>l niño sano) x 100<br />

12. Nº Madres con trabajo ajeno remunerado que continúan con LMC a los 6<br />

meses / Nº madres que continúan con LMC a los 6 meses<br />

13. (Nº profesion<strong>al</strong>es que trabajan con puérperas y <strong>la</strong>ctantes, tanto <strong>de</strong> AP<br />

como <strong>de</strong>l Hospit<strong>al</strong>, que tienen formación básica acreditada en LM / Nº<br />

profesion<strong>al</strong>es que trabajan con puérperas y <strong>la</strong>ctantes, tanto <strong>de</strong> AP como<br />

<strong>de</strong>l Hospit<strong>al</strong>) x 100<br />

14. (Nº <strong>de</strong> RN vistos por primera vez en centro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, antes <strong>de</strong>l 5º día <strong>de</strong><br />

vida / Nº <strong>de</strong> RN vistos por primera vez en centro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud) x 100<br />

Definición <strong>de</strong> conceptos<br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

Niños que se <strong>al</strong>imentan con leche materna, ya sea directamente <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre<br />

o con ayuda <strong>de</strong> biberón, cuchara, vaso, etc.<br />

• <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> Exclusiva (LME)<br />

Niños que reciben exclusivamente leche materna, sin ningún otro tipo <strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>imento líquido o sólido, con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> gotas o jarabes <strong>de</strong> vitaminas,<br />

suplementos miner<strong>al</strong>es o medicamentos<br />

• <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> Predominante (LMP)<br />

La fuente princip<strong>al</strong> <strong>de</strong> nutrición <strong>de</strong>l niño es <strong>la</strong> leche materna. Sin embargo<br />

pue<strong>de</strong> recibir también agua y bebidas basadas en agua; s<strong>al</strong>es <strong>de</strong><br />

rehidratación or<strong>al</strong>; gotas y jarabes <strong>de</strong> vitaminas; suplementos miner<strong>al</strong>es o<br />

medicamentos; y otros fluidos (en cantida<strong>de</strong>s limitadas) Con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong><br />

zumos <strong>de</strong> frutas y agua azucarada, ningún fluido basado en comida se<br />

permite bajo ésta <strong>de</strong>finición<br />

• <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> Completa (LMC)Suma <strong>de</strong> los niños <strong>al</strong>imentados con LM,<br />

ya sea <strong>de</strong> forma exclusiva o predominante Alimentación Complementaria<br />

(AC)<br />

El niño recibe leche materna y otro tipo <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentos líquidos, sólidos ó<br />

semisólidos, incluyendo cu<strong>al</strong>quier otro tipo <strong>de</strong> leche que no sea <strong>la</strong> materna<br />

• No <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

El niño o niña no recibe leche materna<br />

151


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Lista <strong>de</strong> abreviaturas<br />

AAP<br />

AE<br />

AEP<br />

AMS (WHA)<br />

AP<br />

ECHI<br />

EMALNP<br />

Asociación Americana <strong>de</strong> Pediatría<br />

Atención Especi<strong>al</strong>izada<br />

Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría<br />

Asamblea Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud (World He<strong>al</strong>th Assembly)<br />

Atención Primaria<br />

Indicadores Europeos <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud (European Community<br />

He<strong>al</strong>th Indicators)<br />

Estrategia Mundi<strong>al</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Alimentación <strong>de</strong>l Lactante y el<br />

Niño Pequeño<br />

FEDELMA Fe<strong>de</strong>ración Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Asociaciones Pro <strong>Lactancia</strong><br />

<strong>Materna</strong><br />

GALM<br />

IHAN (FBI)<br />

LLL<br />

LM<br />

LMC<br />

LME<br />

LMP<br />

MMC<br />

OIT<br />

OMS<br />

ONGs<br />

ONU<br />

UE<br />

UNICEF<br />

WABA<br />

Grupos <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

Iniciativa Hospit<strong>al</strong>es Amigos <strong>de</strong> los Niños (Baby Friendly<br />

hospit<strong>al</strong> Initiative)<br />

La Leche League<br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong><br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> Completa<br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> Exclusiva<br />

<strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> Predominante<br />

Método Madre Canguro<br />

Organización Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong>l Trabajo<br />

Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud<br />

Organizaciones no Gubernament<strong>al</strong>es<br />

Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas<br />

Unión Europea<br />

Fondo <strong>de</strong> Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Infancia<br />

Alianza Mundi<strong>al</strong> Pro <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> (world Alliance For<br />

Breastfeeding Actino)<br />

152


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Análisis <strong>de</strong> costes<br />

No se re<strong>al</strong>izó un estudio form<strong>al</strong> <strong>de</strong> costes.<br />

Beneficios potenci<strong>al</strong>es<br />

Los autores esperan que <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación coordinada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los distintos niveles<br />

<strong>de</strong> atención a <strong>la</strong> mujer embarazada, puérpera o <strong>la</strong>ctante y su familia <strong>de</strong> estas<br />

prácticas sanitarias, aumenten <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia y <strong>la</strong> duración media <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

materna en nuestra área y <strong>al</strong>canzar los objetivos que se fijan en los apartados <strong>de</strong><br />

objetivos, lo que será medido con los criterios <strong>de</strong> ev<strong>al</strong>uación pre<strong>de</strong>terminados.<br />

Subgrupos con mayor probabilidad <strong>de</strong> beneficio<br />

Recién Nacidos, <strong>la</strong>ctantes, mujeres embarazadas, puérperas, y madres que<br />

amamantan.<br />

Daños potenci<strong>al</strong>es<br />

No se esperan daños dada <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong>l Área 11 <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Madrid en <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

Subgrupos susceptibles <strong>de</strong> ser dañados<br />

No constatados.<br />

Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía<br />

Esta es <strong>la</strong> publicación más actu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía. No existe una actu<strong>al</strong>ización en este<br />

momento.<br />

Disponibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía<br />

Existirá copia electrónica <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía disponible <strong>para</strong> todos los profesion<strong>al</strong>es<br />

sanitarios en los sitios ofici<strong>al</strong>es.<br />

Documentos acompañantes<br />

Se adjuntan anexos re<strong>la</strong>cionados con los protocolos existentes en el área y<br />

documentación que se entrega a los usuarios sobre atención <strong>al</strong> parto y <strong>la</strong>ctancia.<br />

Copyright<br />

Se autoriza <strong>la</strong> reproducción <strong>de</strong> esta guía en todo o en parte, siempre que sea<br />

utilizada sin ánimo <strong>de</strong> lucro en beneficio <strong>de</strong> los bebés amamantados y <strong>de</strong> sus<br />

madres. En el caso <strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong>s recomendaciones <strong>para</strong> <strong>al</strong>gún otro documento<br />

los autores agra<strong>de</strong>cerán que se cite <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia.<br />

153


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

154


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

APENDICES<br />

155


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

156


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Apendice I<br />

Normativa y Política Institucion<strong>al</strong> sobre <strong>Lactancia</strong><br />

157


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

158


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

159


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

160


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Apéndice II<br />

Legis<strong>la</strong>ción y <strong>Lactancia</strong><br />

Autoras: Gerbeau Bettina, Sánchez Pablo Mª Rosario<br />

Introducción<br />

Una vez superados los obstáculos inici<strong>al</strong>es <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia se vuelve más cómoda, pero<br />

<strong>de</strong>sgraciadamente este periodo coinci<strong>de</strong> con el fin <strong>de</strong>l permiso <strong>de</strong> maternidad que obliga a <strong>la</strong>s<br />

madres a se<strong>para</strong>rse <strong>de</strong> sus hijos y regresar <strong>al</strong> trabajo. Según <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción actu<strong>al</strong>, esta situación<br />

se da a <strong>la</strong>s 16 semanas postparto. Seguir a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte con <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong> motivación,<br />

el apoyo y <strong>la</strong> información recibida. Para no abandonar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia e incorporarse a <strong>la</strong> vida<br />

<strong>la</strong>bor<strong>al</strong>, <strong>la</strong> madre trabajadora necesita explorar varias opciones a su <strong>al</strong>cance y conocer <strong>la</strong>s leyes<br />

que <strong>la</strong> am<strong>para</strong>n.<br />

Conciliación <strong>la</strong>bor<strong>al</strong> y familiar<br />

En nuestros días, se hab<strong>la</strong> cada vez más <strong>de</strong> conciliar <strong>la</strong> vida <strong>la</strong>bor<strong>al</strong> y familiar lo que no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong><br />

ser un reto sobre todo en <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias son <strong>de</strong>l tipo núcleo reducido. Muchas<br />

mujeres han <strong>de</strong> enfrentarse a una triple <strong>la</strong>bor: trabajar fuera y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l hogar y <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> los<br />

hijos. El papel <strong>de</strong>l cónyuge es fundament<strong>al</strong> <strong>para</strong> el reparto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas domésticas y <strong>la</strong> atención<br />

a los hijos. Las instituciones han <strong>de</strong> reforzar su apoyo proporcionando ayudas e incentivando <strong>la</strong><br />

flexibilidad <strong>de</strong>l mercado. Para avanzar en <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia, <strong>de</strong>ben producirse<br />

cambios cultur<strong>al</strong>es, soci<strong>al</strong>es y políticos.<br />

Los princip<strong>al</strong>es <strong>de</strong>rechos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> maternidad, <strong>la</strong> paternidad y el cuidado <strong>de</strong> familiares<br />

están recogidos en El Estatuto <strong>de</strong> los Trabajadores, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Prevención <strong>de</strong> Riesgos<br />

Labor<strong>al</strong>es y los Re<strong>al</strong>es Decretos-Ley sobre <strong>la</strong> conciliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida familiar y <strong>la</strong>bor<strong>al</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s personas trabajadoras y <strong>la</strong>s prestaciones económicas <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad<br />

soci<strong>al</strong> por maternidad y riesgos durante el embarazo.<br />

Normativas<br />

1- Re<strong>al</strong> Decreto Legis<strong>la</strong>tivo 1/1995 <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong> marzo por el que se aprueba el Estatuto <strong>de</strong> los<br />

Trabajadores (artículos 46, 48 y 8 bis).<br />

2- El artículo 138 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modificaciones aportadas a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Procedimiento Labor<strong>al</strong><br />

aprobadas por el Re<strong>al</strong> Decreto legis<strong>la</strong>tivo 2/1995-7 <strong>de</strong> abril.<br />

3- Re<strong>al</strong> Decreto Legis<strong>la</strong>tivo 1/1994 <strong>de</strong> 20 <strong>de</strong> junio por el que se aprueba <strong>la</strong> Ley Gener<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Seguridad Soci<strong>al</strong> (<strong>de</strong>l artículo 133 bis <strong>al</strong> 135 ter)<br />

4- Ley orgánica 3/2007 <strong>de</strong> 22 <strong>de</strong> marzo <strong>para</strong> igu<strong>al</strong>dad efectiva <strong>de</strong> mujeres y hombres.<br />

5- Re<strong>al</strong> Decreto 1251/2001 por el que se regu<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s prestaciones económicas <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Seguridad Soci<strong>al</strong> por maternidad y riesgo durante el embarazo.<br />

6- Ley 31/1995 <strong>de</strong> Prevención <strong>de</strong> Riesgos Labor<strong>al</strong>es (artículo 26 sobre protección <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

maternidad y disposición fin<strong>al</strong> tercera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong>l <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2007.<br />

7- Re<strong>al</strong> Decreto 504/2007 <strong>de</strong>l 20 <strong>de</strong> abril, por el que se aprueba el baremo <strong>de</strong> v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia establecido por <strong>la</strong> Ley 39/2006 (anexo 2: esc<strong>al</strong>a <strong>de</strong> v<strong>al</strong>oración <strong>para</strong><br />

personas menores <strong>de</strong> 3 años).<br />

8- Re<strong>al</strong> Decreto 295/2009, <strong>de</strong>l 6 <strong>de</strong> marzo, por el que se regu<strong>la</strong> <strong>la</strong>s prestaciones económicas<br />

<strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> Seguridad Soci<strong>al</strong> por maternidad, paternidad, riesgo durante el embarazo y<br />

riesgo durante <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>.<br />

161


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Derechos fundament<strong>al</strong>es<br />

Los <strong>de</strong>rechos mínimos a los que se pue<strong>de</strong> acoger cu<strong>al</strong>quier madre<br />

trabajadora se resumen en unos cuantos puntos:<br />

• Para exámenes prenat<strong>al</strong>es y c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ción <strong>al</strong> parto <strong>la</strong> futura madre podrá<br />

ausentarse <strong>de</strong>l trabajo, previo aviso, sin reducción <strong>de</strong>l s<strong>al</strong>ario y justificando <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

hacerlo en horario <strong>de</strong> trabajo.<br />

• La mujer pue<strong>de</strong> disfrutar <strong>de</strong> 16 semanas sin trabajar, pagadas por <strong>la</strong> Seguridad Soci<strong>al</strong> el<br />

100% <strong>de</strong> su base regu<strong>la</strong>dora. Se disfrutan <strong>de</strong> forma ininterrumpida y son ampliables en caso <strong>de</strong><br />

parto múltiple en dos semanas más por cada hijo. En caso <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> un menor <strong>de</strong> 6 años<br />

también se tiene <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong>s 16 semanas.<br />

• El <strong>de</strong>scanso obligatorio es <strong>de</strong> 6 semanas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l parto. Las otras 10 semanas se<br />

pue<strong>de</strong>n compartir con el padre <strong>de</strong> manera <strong>al</strong>ternativa y simultánea. También se pue<strong>de</strong>n disfrutar<br />

a tiempo parci<strong>al</strong>, incorporándose <strong>al</strong> trabajo en <strong>la</strong>s horas que <strong>de</strong>cida <strong>la</strong> mujer.<br />

• En caso <strong>de</strong> hijos discapacitados y menores acogidos se tiene <strong>de</strong>recho a dos semanas<br />

adicion<strong>al</strong>es, presentando <strong>la</strong> v<strong>al</strong>oración <strong>de</strong> <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia en el INSS.<br />

• En casos <strong>de</strong> partos prematuros y en aquellos otros en los que el neonato requiera<br />

hospit<strong>al</strong>ización tras el parto por un tiempo superior a siete días (prematuridad u otras causas),<br />

el periodo <strong>de</strong> baja se ampliará en tantos días como el nacido se encuentre hospit<strong>al</strong>izado, con un<br />

máximo <strong>de</strong> 13 semanas adicion<strong>al</strong>es.<br />

• La madre tiene <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> ausencia <strong>de</strong> una hora durante <strong>la</strong> jornada <strong>la</strong>bor<strong>al</strong> (2 horas <strong>para</strong><br />

gemelos) o <strong>de</strong> media hora <strong>al</strong> inicio o término <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma, durante 9 meses (12 meses <strong>para</strong> los<br />

funcionarios.) En caso <strong>de</strong> parto prematuro, los 9 meses se cuentan a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 40 semanas <strong>de</strong><br />

gestación (intrauterina + extrauterina).<br />

• Si se solicita <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> jornada, se tiene <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia íntegra, no en<br />

proporción a <strong>la</strong> jornada trabajada y si se trabaja por turnos -guardias <strong>de</strong> 24 horas, por ejemplose<br />

tiene <strong>de</strong>recho a una hora por cada periodo <strong>de</strong> ocho horas, es <strong>de</strong>cir a tres horas por guardia.<br />

• La concreción <strong>de</strong>l horario <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada le correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> trabajadora.<br />

• Tiene <strong>de</strong>recho a acumu<strong>la</strong>r estas horas a fin <strong>de</strong> prolongar el permiso <strong>de</strong> maternidad en vez <strong>de</strong><br />

disfrutar<strong>la</strong>s cada día.<br />

• Se mantiene <strong>la</strong> retribución norm<strong>al</strong>, <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong>l empleo y <strong>la</strong> categoría asociada<br />

durante el permiso.<br />

• Existe el <strong>de</strong>recho a disfrutar <strong>de</strong> una exce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> hasta 3 años, con <strong>la</strong> única exigencia <strong>de</strong><br />

un preaviso <strong>al</strong> empresario <strong>de</strong> 15 días <strong>para</strong> <strong>la</strong> reincorporación <strong>al</strong> trabajo. El periodo <strong>de</strong> exce<strong>de</strong>ncia<br />

se consi<strong>de</strong>ra cotizado <strong>para</strong> <strong>la</strong> Seguridad Soci<strong>al</strong> y se pue<strong>de</strong> disfrutar <strong>de</strong> forma fraccionada.<br />

• Se permite acumu<strong>la</strong>r el mes <strong>de</strong> vacaciones <strong>al</strong> permiso por maternidad,<br />

aunque correspondan <strong>al</strong> año natur<strong>al</strong> anterior.<br />

• La trabajadora expuesta en el trabajo a riesgos <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia (contacto<br />

con productos tóxicos, condiciones difíciles –estrés, horarios- tiene el <strong>de</strong>recho a solicitar un<br />

cambio en <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo, a un cambio <strong>de</strong> puesto <strong>de</strong> trabajo o a una suspensión <strong>de</strong><br />

contrato por riesgo. Este permiso es remunerado en <strong>la</strong>s mismas condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> baja por<br />

maternidad, dura 9 meses y requiere un informe <strong>de</strong> un médico <strong>de</strong>l SNS y <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong>l<br />

INSS.<br />

Estas condiciones pue<strong>de</strong>n mejorar a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes propias <strong>de</strong> cada autonomía, los<br />

convenios colectivos o un acuerdo particu<strong>la</strong>r con el empresario que <strong>la</strong> trabajadora pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear<br />

a conveniencia <strong>de</strong> ambos.<br />

162


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Se consi<strong>de</strong>ra nulo todo <strong>de</strong>spido durante el embarazo, el permiso <strong>de</strong> maternidad o <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

s<strong>al</strong>vo que un órgano judici<strong>al</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>re <strong>la</strong> proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>spido por motivos no re<strong>la</strong>cionados con<br />

estas causas.<br />

Opciones <strong>de</strong> trabajo<br />

- Volver <strong>al</strong> trabajo a <strong>la</strong>s 16 semanas acogiéndose a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

- Sumar <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia (y si se quiere, unir el mes <strong>de</strong> vacaciones) e<br />

incorporarse <strong>al</strong> trabajo más tar<strong>de</strong>.<br />

- Pedir una exce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> varias semanas, meses o años.<br />

- Solicitar reducción <strong>de</strong> jornada.<br />

- Trabajar a tiempo parci<strong>al</strong>.<br />

- Llevar <strong>al</strong> bebé <strong>al</strong> trabajo o a guar<strong>de</strong>ría propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa.<br />

- Trabajar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> casa (tele trabajo).<br />

- Optar por el autoempleo (autónomos).<br />

Información on line<br />

- www.ilo.org (OIT)<br />

- www.porticoleg<strong>al</strong>.com<br />

- www.<strong>de</strong>madres.es<br />

- www.l<strong>al</strong>iga<strong>de</strong>l<strong>al</strong>eche.es/<strong>la</strong>ctancia.../leg<strong>al</strong>.htm<br />

- www.infotox.com<br />

Organismos <strong>de</strong> consulta<br />

- Ministerio <strong>de</strong> Trabajo e Inmigración (www.mtas.es)<br />

- SS. SS. y Empleo (www.seg-soci<strong>al</strong>.es) Para información individu<strong>al</strong>izada, acudir<br />

a los Centros <strong>de</strong> Atención e Información (CAI) <strong>de</strong>l INSS<br />

- Ministerio <strong>de</strong> Igu<strong>al</strong>dad / Instituto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer (www.migu<strong>al</strong>dad.es/mujer)<br />

- Agentes soci<strong>al</strong>es (sindicatos)- Consejería <strong>de</strong> Familia y Asuntos Soci<strong>al</strong>es<br />

(www.madrid.org)<br />

- Ayuntamientos (www.munimadrid.es)<br />

El futuro<br />

Las leyes no <strong>para</strong>n <strong>de</strong> modificarse <strong>al</strong> ritmo que evoluciona <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Algunas<br />

ya están aprobadas <strong>para</strong> una futura imp<strong>la</strong>ntación. Po<strong>de</strong>mos citar que:<br />

La Comisión <strong>de</strong> Igu<strong>al</strong>dad <strong>de</strong>l Congreso <strong>de</strong> los Diputados ha dado el visto bueno a <strong>la</strong> ampliación<br />

<strong>de</strong>l permiso <strong>de</strong> paternidad <strong>de</strong> 15 días a cuatro semanas a partir <strong>de</strong>l 1 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong> 2011. La<br />

proposición <strong>de</strong> ley aprobada acorta los p<strong>la</strong>zos previstos por el Gobierno en <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Igu<strong>al</strong>dad<br />

<strong>para</strong> ampliar este permiso. Dicha norma contemp<strong>la</strong>ba <strong>al</strong>argarlo a cuatro semanas <strong>de</strong> forma<br />

progresiva hasta 2013. El permiso será ampliable en dos días más por cada hijo a partir <strong>de</strong>l<br />

segundo, en los casos <strong>de</strong> parto múltiple.<br />

Por su parte, <strong>la</strong> Unión europea estudiará ampliar hasta los cuatro meses los permisos <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

conciliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida familiar y profesion<strong>al</strong> <strong>de</strong> los padres y madres que tienen hijos <strong>de</strong> hasta<br />

ocho años, en virtud <strong>de</strong> un acuerdo recientemente firmado por <strong>la</strong> Comisión Europea y los<br />

interlocutores soci<strong>al</strong>es. El nuevo convenio sustituirá <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>bor<strong>al</strong> comunitaria <strong>de</strong> 1995. El<br />

objetivo es conseguir permisos <strong>de</strong> cuatro meses <strong>para</strong> cada progenitor; éstos serían<br />

complementarios a <strong>la</strong>s bajas por nacimiento. Todos los trabajadores podrían beneficiarse <strong>de</strong> esta<br />

medida, incluido los que trabajan a tiempo parci<strong>al</strong> o con contrato tempor<strong>al</strong>.<br />

Conclusión<br />

Actu<strong>al</strong>mente, existe un <strong>de</strong>sajuste entre <strong>la</strong> recomendación sanitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia materna<br />

exclusiva hasta los 6 meses <strong>de</strong>l bebé y <strong>la</strong> duración <strong>de</strong>l permiso <strong>de</strong> maternidad vigente <strong>de</strong> sólo 16<br />

semanas. La OIT (Organización Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong>l Trabajo) recomienda una ampliación <strong>de</strong> este<br />

163


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

p<strong>la</strong>zo mínimo y el “European Blueprint ” <strong>de</strong> 2004 * (Protección, promoción y ayuda a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

en Europa: P<strong>la</strong>nes <strong>para</strong> <strong>la</strong> acción) <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra: “Hay que asegurar que haya suficientes ayudas<br />

leg<strong>al</strong>es <strong>para</strong> permitir a <strong>la</strong>s madres trabajadoras que amamanten exclusivamente a sus hijos<br />

durante seis meses y continúen con ello si lo <strong>de</strong>sean...”.<br />

Nuestro lema <strong>de</strong>bería ser: “apoyar a <strong>la</strong> madre <strong>para</strong> beneficiar <strong>al</strong> hijo”.<br />

( * ) Dec<strong>la</strong>ración europea <strong>de</strong> interés sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea <strong>para</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud, <strong>la</strong> OMS y el<br />

Instituto It<strong>al</strong>iano <strong>para</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud materno-infantil<br />

Asesoramiento<br />

- Estíb<strong>al</strong>iz Pérez, Inspectora <strong>de</strong> Trabajo y Seguridad Soci<strong>al</strong><br />

- Mónica Tornadijo Abogadas <strong>la</strong>bor<strong>al</strong>istas y monitoras <strong>de</strong> LLL<br />

164


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Apéndice III<br />

Trabajo y <strong>Lactancia</strong><br />

Autora: Bettina Gerbeau<br />

Introducción<br />

La actividad <strong>la</strong>bor<strong>al</strong> supone un reto <strong>para</strong> <strong>la</strong>s madres que amamantan y <strong>de</strong> hecho suele ser <strong>la</strong><br />

causa princip<strong>al</strong> <strong>de</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia tras el periodo inici<strong>al</strong>. No obstante <strong>la</strong>s mujeres se<br />

preocupan cada vez más <strong>de</strong> buscar <strong>la</strong> información que les permita tomar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> seguir<br />

amamantando y p<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong> organización necesaria. Los grupos <strong>de</strong> apoyo sirven <strong>de</strong> red soci<strong>al</strong>.<br />

La implicación <strong>de</strong>l person<strong>al</strong> sanitario es indispensable <strong>al</strong> tener <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> ayudar a <strong>la</strong> madre<br />

trabajadora <strong>para</strong> que <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia prosiga. Este tema se pue<strong>de</strong> abordar en <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

pre<strong>para</strong>ción <strong>al</strong> parto y durante <strong>la</strong>s revisiones rutinarias: incidir sobre <strong>la</strong>s ventajas que <strong>la</strong><br />

prolongación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia supone <strong>para</strong> <strong>la</strong> madre y su hijo, enseñar técnicas útiles, enumerar<br />

opciones <strong>de</strong> trabajo y comentar <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>bor<strong>al</strong>es, ofrecer <strong>al</strong>guna hoja con datos<br />

prácticos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción, orientar hacía <strong>al</strong>gún grupo <strong>de</strong> apoyo y recomendar<br />

<strong>al</strong>guna página web o libro <strong>de</strong> interés.<br />

Cómo p<strong>la</strong>nificarse<br />

Las mujeres trabajadoras <strong>de</strong>berán reflexionar sobre su actividad <strong>la</strong>bor<strong>al</strong> y sus circunstancias:<br />

- ¿Cómo es mi bebé, ha sido prematuro, está enfermo, tiene necesida<strong>de</strong>s especi<strong>al</strong>es?<br />

- ¿Quién va a cuidar <strong>de</strong> mi hijo (un familiar, una cuidadora), lo llevaré a una guar<strong>de</strong>ría?<br />

- Cuándo nos separemos ¿sólo tomará leche, ya tendrá edad <strong>para</strong> probar otros <strong>al</strong>imentos?<br />

- ¿Cuándo reincorporarme <strong>al</strong> trabajo, prolongar <strong>la</strong> baja matern<strong>al</strong>, solicitar reducción <strong>de</strong> jornada,<br />

combinar <strong>la</strong> baja con <strong>la</strong> <strong>de</strong>l padre, acumu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia?<br />

- ¿Cuántas horas paso fuera <strong>de</strong> casa, tengo jornada partida o completa, trabajo los fines <strong>de</strong><br />

semana, tengo turno <strong>de</strong> noche, mi horario es variable?<br />

- ¿Puedo extraer leche en mi lugar <strong>de</strong> trabajo, cuánto <strong>la</strong> puedo conservar en una nevera?<br />

- ¿Cómo estoy <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, duermo suficiente, tengo ayuda en casa?<br />

Información necesaria <strong>para</strong> <strong>la</strong>s madres<br />

Las madres necesitan recibir <strong>la</strong> información siguiente:<br />

- Cu<strong>al</strong>es son <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un bebé <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>l suyo, qué supone una<br />

se<strong>para</strong>ción y cómo compensar<strong>la</strong>,<br />

- Como extraer <strong>la</strong> leche a mano y con sac<strong>al</strong>eches.<br />

- Como conservar <strong>la</strong> leche y transportar<strong>la</strong>.<br />

- Como administrárse<strong>la</strong> <strong>al</strong> bebé (biberón, vaso).<br />

- Como combinar <strong>la</strong>ctancia y <strong>al</strong>imentación complementaria (a partir <strong>de</strong> 6 meses).<br />

- Como mantener el interés <strong>de</strong>l bebé por el pecho y asegurar <strong>la</strong> producción.<br />

- Saber que <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> tomas implica un mayor riesgo <strong>de</strong> nuevo embarazo.<br />

- Cu<strong>al</strong>es son <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong>s leyes que protegen <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia (ver<br />

anexo nº 3).<br />

- Don<strong>de</strong> hay un grupo <strong>de</strong> apoyo cercano.<br />

Estrategias <strong>para</strong> <strong>la</strong> vuelta <strong>al</strong> trabajo<br />

La madre que sabe que va a ir a trabajar fuera <strong>de</strong> casa, pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar su situación con<br />

ante<strong>la</strong>ción.<br />

- Durante el embarazo:<br />

. Saber cómo se produce <strong>la</strong> leche y cómo mantener una buena producción.<br />

. Apuntar <strong>al</strong> bebé a <strong>la</strong> guar<strong>de</strong>ría * (si <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>zas son escasas).<br />

(*)<br />

Algunas guar<strong>de</strong>rías rechazan administrar leche materna a los bebés; es interesante que <strong>la</strong><br />

madre discuta este punto cuanto antes puesto que esta objeción es ileg<strong>al</strong>.<br />

165


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

- Des<strong>de</strong> el nacimiento:<br />

. Detectar si el bebé estimu<strong>la</strong> eficazmente el pecho.<br />

. Apren<strong>de</strong>r y practicar <strong>la</strong> extracción manu<strong>al</strong> y con sac<strong>al</strong>eches.<br />

- A partir <strong>de</strong>l primer mes:<br />

. Conge<strong>la</strong>r <strong>la</strong> leche <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas extracciones en buenas condiciones <strong>de</strong> higiene y frío<br />

. Saber cómo <strong>de</strong>sconge<strong>la</strong>r y entibiar <strong>la</strong> leche (probar<strong>la</strong> <strong>para</strong> ver si no se <strong>al</strong>tera su sabor).<br />

. P<strong>la</strong>nificar quién se va a ocupar <strong>de</strong>l bebé (buscar <strong>la</strong> guar<strong>de</strong>ría -si posible cerca <strong>de</strong>l trabajo- o a <strong>la</strong><br />

persona que asumirá esta responsabilidad).<br />

. Acudir a <strong>al</strong>gún grupo <strong>de</strong> apoyo <strong>para</strong> encontrarse con otras madres trabajadoras.<br />

- Unas semanas antes <strong>de</strong>l fin <strong>de</strong>l permiso <strong>de</strong> maternidad:<br />

. Decidir <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> trabajo (cambio <strong>de</strong> horario o puesto <strong>de</strong> trabajo, reducción <strong>de</strong> jornada,<br />

exce<strong>de</strong>ncia, acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia...) y comunicárse<strong>la</strong> <strong>al</strong> empleador.<br />

. Solicitar volver <strong>al</strong> trabajo a partir <strong>de</strong>l miércoles (por ejemplo) <strong>para</strong> que f<strong>al</strong>ten pocos días <strong>para</strong> el<br />

fin <strong>de</strong> semana.<br />

. Invitar a <strong>la</strong> persona que se ocupará <strong>de</strong>l bebé que venga a cuidarle <strong>al</strong>gún rato <strong>para</strong> que se<br />

puedan familiarizar el uno con el otro.<br />

- Unos días antes <strong>de</strong> ir a trabajar:<br />

. Ensayar con el bebé <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> biberón, beber en vaso o aceptar <strong>al</strong>imentos con trocitos o<br />

cuchara.<br />

. Comprobar que el bebé tolera <strong>la</strong> leche artifici<strong>al</strong>, si se prevé esta opción.<br />

. Presenciar cómo <strong>la</strong> persona que va a cuidar <strong>de</strong>l bebé se apaña con <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sconge<strong>la</strong>ción, c<strong>al</strong>entamiento y administración <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche.<br />

. Volver a hab<strong>la</strong>r con el person<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> guar<strong>de</strong>ría acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia (no dar leche o<br />

<strong>al</strong>imentos en abundancia poco antes <strong>de</strong> que <strong>la</strong> madre recoja <strong>al</strong> bebé, por ejemplo).<br />

- Cuando <strong>la</strong> madre ya trabaja:<br />

. Observar si el horario <strong>la</strong>bor<strong>al</strong> <strong>al</strong>tera su producción <strong>de</strong> leche.<br />

. Enterarse <strong>de</strong> cómo <strong>la</strong> se<strong>para</strong>ción afecta <strong>al</strong> comportamiento <strong>de</strong>l bebé.<br />

. Dejar instrucciones por escrito a <strong>la</strong> persona que cuida <strong>de</strong>l bebé (manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche,<br />

teléfonos <strong>de</strong> urgencia, inci<strong>de</strong>ncias...).<br />

. Comprobar que el bebé recibe buenos cuidados y suficiente <strong>al</strong>imento.<br />

. Compensar <strong>la</strong> se<strong>para</strong>ción con una mayor convivencia fuera <strong>de</strong>l trabajo y <strong>la</strong> f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>guna toma con tomas adicion<strong>al</strong>es, nocturnas o durante el fin <strong>de</strong> semana.<br />

. Ser flexible con cu<strong>al</strong>quier <strong>al</strong>teración en los p<strong>la</strong>nes inici<strong>al</strong>es (ajustarse a <strong>la</strong> re<strong>al</strong>idad) y tener<br />

paciencia.<br />

Orientaciones gener<strong>al</strong>es <strong>para</strong> <strong>la</strong> madre que trabaja<br />

- Dar <strong>de</strong> mamar justo antes <strong>de</strong> se<strong>para</strong>rse <strong>de</strong>l bebé, in<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma<br />

anterior.<br />

- Ofrecer el pecho <strong>al</strong> bebé nada más reencontrarse con él, pidiendo a <strong>la</strong> persona que le cuida<br />

que evite darle <strong>de</strong>masiada leche o comida poco antes.<br />

- Extraer leche cuando los pechos se vuelven incómodos incluso si f<strong>al</strong>ta poco <strong>para</strong> reencontrarse<br />

con el bebé.<br />

- Guardar <strong>la</strong> leche extraída incluso si no se pensaba utilizar; NO TIRAR LA LECHE JAMÁS.<br />

Situaciones frecuentes en los bebés<br />

- En ausencia <strong>de</strong> su madre los bebés necesitan chupar <strong>al</strong>go: el chupete o sus <strong>de</strong>dos.<br />

- Hay bebés que se pue<strong>de</strong>n pasar el tiempo <strong>de</strong> se<strong>para</strong>ción durmiendo (suelen, en cambio, estar<br />

más <strong>de</strong>spiertos <strong>de</strong> noche).<br />

- Muchos bebés aceptan el biberón, otros no lo querrán nunca (se les pue<strong>de</strong> <strong>al</strong>imentar con<br />

vaso).<br />

- La mayoría <strong>de</strong> los bebés combinan perfectamente biberón y pecho, otros presentan<br />

<strong>al</strong>teraciones en <strong>la</strong> succión (en este caso, eliminar <strong>la</strong>s tetinas).<br />

- Hay bebés que comen más que con <strong>la</strong> madre, otros menos, otros nada (no obligarles a comer<br />

si luego logran compensar en otro horario).<br />

166


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Conclusión<br />

Sobra recordar los numerosos beneficios que <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia aporta a <strong>la</strong>s madres, a<br />

sus hijos y a <strong>la</strong> sociedad en diferentes aspectos. A fin <strong>de</strong> proteger <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

exclusiva hasta los 6 meses y permitir prolongar<strong>la</strong> hasta los 2 años o más, como<br />

recomienda <strong>la</strong> OMS y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s sanitarias, <strong>de</strong>bería constituir una prioridad<br />

soci<strong>al</strong> y sanitaria que <strong>la</strong>s madres trabajadoras puedan conciliar <strong>la</strong>ctancia y<br />

jornada <strong>la</strong>bor<strong>al</strong> con <strong>la</strong> motivación y ayudas necesarias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> todos los ámbitos<br />

implicados. Porque a pesar <strong>de</strong>l aumento <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>al</strong><br />

mundo <strong>la</strong>bor<strong>al</strong>, <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia y su duración también han ido en<br />

aumento, lo que nos indica que <strong>la</strong>s mujeres mo<strong>de</strong>rnas v<strong>al</strong>oran <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia y<br />

<strong>de</strong>sean poner<strong>la</strong> en práctica y que sólo les f<strong>al</strong>ta recibir <strong>la</strong> información y el apoyo<br />

necesarios.<br />

Bibliografía:<br />

1. Breastfeding and Human Lactation Jan Riordan, Karen Wambach Jones and Bartlett<br />

Publishers, 2009.<br />

2. Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong> práctica Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría<br />

Editori<strong>al</strong> Médica Panamericana, 2008.<br />

3. <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>, una guía <strong>para</strong> <strong>la</strong> profesión médica. Ruth A Lawrence, Robert M. Lawrence<br />

Editori<strong>al</strong> Elsevier-Mosby, 2007.<br />

4. <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>: guía <strong>para</strong> profesion<strong>al</strong>es Comité <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación<br />

Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría. Monografías <strong>de</strong> <strong>la</strong> AEPED nº 5, 2004.<br />

167


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

168


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Apéndice IV<br />

Grupos <strong>de</strong> Apoyo a <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> y Consultoras en <strong>Lactancia</strong><br />

1. Los grupos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna (GALM)<br />

En <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s industri<strong>al</strong>izadas, se ha comprobado <strong>la</strong> importancia que adquieren los “grupos<br />

<strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia”, también l<strong>la</strong>mados “grupos <strong>de</strong> ayuda mutua” o “<strong>de</strong> apoyo madre a<br />

madre” <strong>para</strong> impulsar <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna. Su papel, viene a ser, el <strong>de</strong> aportar amparo e<br />

información a madres con f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> soporte familiar o porque en su propia familia se ha perdido<br />

<strong>la</strong> tradición <strong>de</strong> amamantar.<br />

La asociación <strong>de</strong> mayor trayectoria en el tiempo (1956) y <strong>de</strong> ámbito mundi<strong>al</strong> es La Liga <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Leche Internation<strong>al</strong> (LLLI) que también está presente en nuestro país, repartida por <strong>la</strong>s distintas<br />

autonomías.<br />

Los grupos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna suelen constituirse en asociaciones y muchos <strong>de</strong><br />

ellos se han reagrupado en una fe<strong>de</strong>ración, FEDALMA.<br />

Cada asociación es autónoma en cuanto a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> trabajar y cada una re<strong>al</strong>iza activida<strong>de</strong>s<br />

variadas pero, en gener<strong>al</strong>, tienen un comportamiento simi<strong>la</strong>r. Los grupos se suelen reunir una o<br />

varias veces <strong>al</strong> mes. Están a disposición princip<strong>al</strong>mente <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres embarazadas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

madres con bebés pequeños o niños más creciditos, pero también son bienvenidos padres,<br />

abue<strong>la</strong>s o cuidadoras y profesion<strong>al</strong>es sanitarios. Una o varias monitoras se ocupan <strong>de</strong>l grupo<br />

acogiendo a <strong>la</strong>s madres, dirigiendo el diálogo entre el<strong>la</strong>s, puntu<strong>al</strong>izando los comentarios con<br />

información oportuna y atendiendo a <strong>la</strong>s personas con dificulta<strong>de</strong>s específicas. Las monitoras<br />

son madres con experiencia propia en <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia, y formación tanto en temas re<strong>la</strong>cionados con<br />

el<strong>la</strong> como en comunicación. Cuando <strong>la</strong>s monitoras <strong>de</strong>tectan problemas <strong>de</strong> índole médica, su<br />

función consiste en reorientar a <strong>la</strong>s familias hacia los profesion<strong>al</strong>es sanitarios.<br />

El apoyo a <strong>la</strong>s familias suele ser presenci<strong>al</strong> (reuniones, visitas a domicilio), por teléfono, por<br />

correo electrónico y a través <strong>de</strong> chats y páginas web. El trabajo re<strong>al</strong>izado es voluntario.<br />

Algunas asociaciones interactúan con el ámbito sanitario a través <strong>de</strong> su presencia en comités <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctancia, congresos, publicaciones médicas, etc. Otras se re<strong>la</strong>cionan con los medios <strong>de</strong><br />

comunicación o <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n activida<strong>de</strong>s en el ámbito educacion<strong>al</strong>. Algunas veces organizan<br />

iniciativas <strong>de</strong> concienciación soci<strong>al</strong> <strong>para</strong> l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> atención <strong>de</strong> <strong>la</strong>s administraciones o <strong>de</strong>spertar el<br />

interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l amamantamiento no solo <strong>para</strong> <strong>la</strong> madre y el<br />

niño, sino también <strong>para</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

Conscientes <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> los GALM y <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> su influencia sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

interesada, <strong>la</strong> OMS y el UNICEF, les <strong>de</strong>dicaron el punto 10 <strong>de</strong> su iniciativa (IHAN). Estudios<br />

re<strong>al</strong>izados en diversos países, evi<strong>de</strong>nciaron que <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia y su duración en el tiempo<br />

aumentaban cuando los grupos estaban presentes. Por lo tanto, es obligación <strong>de</strong> los<br />

profesion<strong>al</strong>es sanitarios, ofrecer información a <strong>la</strong>s madres sobre estos grupos a <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ida <strong>de</strong>l<br />

hospit<strong>al</strong> y explicarles cómo ponerse en contacto con ellos, también en otros momentos a lo <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> crianza. Este apoyo complementario y en equipo redunda en beneficio <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes y<br />

sus familias.<br />

2. Consultores Certificados en <strong>la</strong>ctancia materna (IBCLC)<br />

Para recibir apoyo durante <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna, <strong>la</strong>s madres pue<strong>de</strong>n acudir a los grupos <strong>de</strong> apoyo<br />

y a los profesion<strong>al</strong>es sanitarios. Para completar este apoyo, en EE.UU. en los años 80, se creó<br />

<strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l Consultor <strong>de</strong> <strong>Lactancia</strong> (Lactation Consultant), una persona especi<strong>al</strong>izada en<br />

<strong>la</strong>ctancia materna en todos sus aspectos. Los IBCLC pue<strong>de</strong>n provenir <strong>de</strong>l ámbito sanitario o ser<br />

ajeno <strong>al</strong> mismo, pero tienen que tener años <strong>de</strong> experiencia en contacto con madres <strong>la</strong>ctantes y<br />

una sólida formación teórica. Estos profesion<strong>al</strong>es pue<strong>de</strong>n complementar <strong>la</strong> f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> competencias<br />

y formación específica, en <strong>al</strong>gunos casos y aumentar el tiempo <strong>de</strong> atención que muchas madres<br />

necesitan. El consultor no prescribe, ni re<strong>al</strong>iza actos terapéuticos sino que remite a <strong>la</strong>s madres a<br />

los profesion<strong>al</strong>es correspondientes.<br />

169


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Durante <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia y a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> entrevista, se ev<strong>al</strong>úan <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s,<br />

capacida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> madre e hijo teniendo también en cuenta los aspectos prácticos y<br />

psicológicos. Un IBCLC aporta información actu<strong>al</strong>izada y enseña técnicas <strong>para</strong> poner<strong>la</strong> en<br />

práctica. Así mismo facilita a <strong>la</strong> familia una serie <strong>de</strong> recursos: libros, páginas web <strong>de</strong> interés,<br />

materi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia.<br />

Muchos consultores están presentes en hospit<strong>al</strong>es, centros <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, guar<strong>de</strong>rías o atien<strong>de</strong>n en<br />

consultas privadas.<br />

Los IBCLC son una pieza más <strong>de</strong>l equipo multidisciplinario que participa <strong>de</strong>l éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

en <strong>la</strong> sociedad.<br />

Bibliografía:<br />

1- <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>: guía <strong>para</strong> profesion<strong>al</strong>es, monografías <strong>de</strong> <strong>la</strong> A.E.P. Nº 5 -2004<br />

2- Manu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctancia <strong>Materna</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong> práctica. A.E.P -2008<br />

Editori<strong>al</strong> Médica Panamericana<br />

3- <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong>, una guía <strong>para</strong> <strong>la</strong> profesión médica. Ruth y Robert Lawrence -2007<br />

Editori<strong>al</strong> Elsevier-Mosby<br />

4- Breastfeeding and Human Lactation. J.Riordan and K.Wambach. -2010-03-30<br />

Jones and Bartlett Publishers<br />

5- Counseling the Nursing Mother. J. Lauwers and A. Swisher. -2005<br />

Jones and Bartlett Publishers<br />

Recursos <strong>de</strong> interés en Internet:<br />

1- www.ihan.es<br />

2- www.fed<strong>al</strong>ma.org<br />

3- www.l<strong>al</strong>iga<strong>de</strong>l<strong>al</strong>eche.es<br />

4- www.aeped.es<br />

5- www.ilca.org<br />

170


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

Apéndice V<br />

Código Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> Sucedáneos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Leche <strong>Materna</strong><br />

http://www.ibfan-<strong>al</strong>c.org/nuestro_trabajo/archivo/codigo/codigo_internacion<strong>al</strong>_1981.pdf<br />

OMS/UNICEF, 1981<br />

Los Estados Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud:<br />

Afirmando el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> todo niño y <strong>de</strong> toda mujer embarazada y <strong>la</strong>ctante a una <strong>al</strong>imentación<br />

a<strong>de</strong>cuada como medio <strong>de</strong> lograr y <strong>de</strong> conservar <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud;<br />

Reconociendo que <strong>la</strong> m<strong>al</strong>nutrición <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante es tan sólo un aspecto <strong>de</strong> problemas más amplios<br />

p<strong>la</strong>nteados por <strong>la</strong> f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> educación, <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> injusticia soci<strong>al</strong>;<br />

Reconociendo que <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante y <strong>de</strong>l niño pequeño no pue<strong>de</strong> ais<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nutrición <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer, <strong>de</strong> sus condiciones socioeconómicas y <strong>de</strong> su función como madre;<br />

Conscientes <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> es un medio inigu<strong>al</strong>ado <strong>de</strong> proporcionar el <strong>al</strong>imento i<strong>de</strong><strong>al</strong><br />

<strong>para</strong> el sano crecimiento y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes, <strong>de</strong> que dicho medio constituye una base<br />

biológica y emocion<strong>al</strong> única tanto <strong>para</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre como <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l niño, <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

propieda<strong>de</strong>s anti-infecciosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna contribuyen a proteger a los <strong>la</strong>ctantes contra<br />

<strong>la</strong>s enfermeda<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> que hay una re<strong>la</strong>ción importante entre <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> y el<br />

espaciamiento <strong>de</strong> los embarazos;<br />

Reconociendo que el fomento y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> son elementos importantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud y <strong>de</strong> nutrición, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más medidas <strong>de</strong> índole soci<strong>al</strong><br />

necesarias <strong>para</strong> favorecer el sano crecimiento y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante y el niño pequeño, y que<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> es un aspecto importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> atención primaria <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud; Consi<strong>de</strong>rando<br />

que, cuando <strong>la</strong>s madres no amamantan o sólo lo hacen parci<strong>al</strong>mente, existe un mercado legítimo<br />

<strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes y <strong>de</strong> ingredientes a<strong>de</strong>cuados que entran en su composición;<br />

que, en consecuencia, todos estos productos <strong>de</strong>ben ponerse <strong>al</strong> <strong>al</strong>cance <strong>de</strong> cuantos los necesiten<br />

mediante sistemas comerci<strong>al</strong>es y no comerci<strong>al</strong>es <strong>de</strong> distribución; y que no <strong>de</strong>ben comerci<strong>al</strong>izarse<br />

ni distribuirse por métodos que puedan obstaculizar <strong>la</strong> protección y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

natur<strong>al</strong>.<br />

Reconociendo a<strong>de</strong>más que <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación ina<strong>de</strong>cuadas son causa <strong>de</strong><br />

m<strong>al</strong>nutrición, morbilidad y mort<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes en todos los países y que <strong>la</strong>s prácticas<br />

incorrectas en <strong>la</strong> comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna y productos afines pue<strong>de</strong>n<br />

agravar esos importantes problemas <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud pública;<br />

Persuadidos <strong>de</strong> que es importante que los <strong>la</strong>ctantes reciban <strong>al</strong>imentación complementaria<br />

apropiada, por lo gener<strong>al</strong> a partir <strong>de</strong> los 4 a los 6 meses, y <strong>de</strong> que ha <strong>de</strong> hacerse todo lo posible<br />

por utilizar <strong>al</strong>imentos disponibles loc<strong>al</strong>mente; y convencidos, no obstante, <strong>de</strong> que esos <strong>al</strong>imentos<br />

complementarios no <strong>de</strong>ben utilizarse como sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna;<br />

Reconociendo que existen diversos factores soci<strong>al</strong>es y económicos que influyen en <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

natur<strong>al</strong> y que, en consecuencia, los gobiernos han <strong>de</strong> organizar sistemas <strong>de</strong> apoyo soci<strong>al</strong> <strong>para</strong><br />

proteger, facilitar y estimu<strong>la</strong>r dicha práctica, y han <strong>de</strong> crear un medio ambiente que favorezca el<br />

amamantamiento, que aporte el <strong>de</strong>bido apoyo familiar y comunitario y que proteja a <strong>la</strong> madre<br />

contra los factores que impi<strong>de</strong>n <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>;<br />

Afirmando que los sistemas <strong>de</strong> atención <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, y los profesion<strong>al</strong>es y otros agentes <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud<br />

que en ellos trabajan, tienen una función esenci<strong>al</strong> que <strong>de</strong>sempeñar orientando <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong><br />

<strong>al</strong>imentación <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes, estimu<strong>la</strong>ndo y facilitando <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> y prestando<br />

asesoramiento objetivo y coherente a <strong>la</strong>s madres y a <strong>la</strong>s familias acerca <strong>de</strong>l v<strong>al</strong>or superior <strong>de</strong>l<br />

amamantamiento o, cuando así proceda, acerca <strong>de</strong>l uso correcto <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong>ctantes, tanto fabricadas industri<strong>al</strong>mente como hechas en casa;<br />

Afirmando, a<strong>de</strong>más, que los sistemas <strong>de</strong> educación y otros servicios soci<strong>al</strong>es <strong>de</strong>ben participar en<br />

<strong>la</strong> protección y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> y en el uso apropiado <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentos<br />

complementarios;<br />

Conscientes <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s familias, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s organizaciones femeninas y otras<br />

organizaciones no gubernament<strong>al</strong>es tienen un papel particu<strong>la</strong>r que <strong>de</strong>sempeñar en <strong>la</strong> protección<br />

y en el fomento <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> y en <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> conseguir el apoyo que necesitan <strong>la</strong>s<br />

embarazadas y <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctantes y niños <strong>de</strong> corta edad, estén o no amamantando a sus<br />

hijos;<br />

Afirmando <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que los gobiernos, <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones<br />

Unidas, <strong>la</strong>s organizaciones no gubernament<strong>al</strong>es, los expertos en varias disciplinas afines, los<br />

171


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

grupos <strong>de</strong> consumidores y <strong>la</strong> industria co<strong>la</strong>boren en activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>stinadas a mejorar <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud y<br />

<strong>la</strong> nutrición <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre, <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante y <strong>de</strong>l niño pequeño;<br />

Reconociendo que los gobiernos han <strong>de</strong> adoptar una serie <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud y <strong>de</strong> nutrición,<br />

así como medidas soci<strong>al</strong>es <strong>de</strong> otra índole, con el fin <strong>de</strong> favorecer el crecimiento y el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante y <strong>de</strong>l niño pequeño, y que el presente Código se refiere so<strong>la</strong>mente a un aspecto <strong>de</strong><br />

dichas medidas;<br />

Consi<strong>de</strong>rando que los fabricantes y los distribuidores <strong>de</strong> sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna<br />

<strong>de</strong>sempeñan un papel importante y constructivo en re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante, así<br />

como en <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l objetivo <strong>de</strong>l presente Código y en su correcta aplicación;<br />

Afirmando que los gobiernos están l<strong>la</strong>mados, habida cuenta <strong>de</strong> sus estructuras soci<strong>al</strong>es y<br />

legis<strong>la</strong>tivas y <strong>de</strong> sus objetivos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo gener<strong>al</strong>, a empren<strong>de</strong>r <strong>la</strong> acción necesaria <strong>para</strong> dar<br />

efecto <strong>al</strong> presente Código, en particu<strong>la</strong>r mediante <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> disposiciones legis<strong>la</strong>tivas y<br />

<strong>de</strong> reg<strong>la</strong>mentos o <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> otras medidas apropiadas;<br />

Estimando que, en función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones prece<strong>de</strong>ntes y habida cuenta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vulnerabilidad <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes en los primeros meses <strong>de</strong> vida, así como <strong>de</strong> los riesgos que<br />

presentan <strong>la</strong>s prácticas ina<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación, incluido el uso innecesario e incorrecto <strong>de</strong><br />

los sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna, <strong>la</strong> comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> dichos sucedáneos requiere un<br />

tratamiento especi<strong>al</strong> que hace ina<strong>de</strong>cuadas en el caso <strong>de</strong> esos productos <strong>la</strong>s prácticas<br />

habitu<strong>al</strong>es <strong>de</strong> comerci<strong>al</strong>ización;<br />

EN CONSECUENCIA:<br />

Los Estados Miembros convienen por el presente documento en los artículos siguientes, que se<br />

recomiendan en tanto que base <strong>para</strong> <strong>la</strong> acción.<br />

Artículo 1. Objetivo <strong>de</strong>l Código<br />

El objetivo <strong>de</strong>l presente Código es contribuir a proporcionar a los <strong>la</strong>ctantes una nutrición segura y<br />

suficiente, protegiendo y promoviendo <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> y asegurando el uso correcto <strong>de</strong> los<br />

sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna, cuando éstos sean necesarios, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una<br />

información a<strong>de</strong>cuada y mediante métodos apropiados <strong>de</strong> comerci<strong>al</strong>ización y distribución.<br />

Artículo 2. Alcance <strong>de</strong>l Código<br />

El Código se aplica a <strong>la</strong> comerci<strong>al</strong>ización y prácticas con ésta re<strong>la</strong>cionadas <strong>de</strong> los siguientes<br />

productos: sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna, incluidas <strong>la</strong>s pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes; otros<br />

productos <strong>de</strong> origen lácteo, <strong>al</strong>imentos y bebidas, incluidos los <strong>al</strong>imentos complementarios<br />

administrados con biberón, cuando están comerci<strong>al</strong>izados o cuando <strong>de</strong> otro modo se indique que<br />

pue<strong>de</strong>n emplearse, con o sin modificación, <strong>para</strong> sustituir parci<strong>al</strong> o tot<strong>al</strong>mente a <strong>la</strong> leche materna;<br />

los biberones y tetinas. Se aplica asimismo a <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad y disponibilidad <strong>de</strong> los productos<br />

antedichos y a <strong>la</strong> información re<strong>la</strong>cionada con su utilización.<br />

Artículo 3. Definiciones<br />

A efectos <strong>de</strong>l presente Código, se entien<strong>de</strong> por: «Agente <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud»: toda persona, profesion<strong>al</strong> o<br />

no profesion<strong>al</strong>, incluidos los agentes voluntarios, no remunerados, que trabaje en un servicio que<br />

<strong>de</strong>penda <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> atención <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.<br />

« Alimento complementario »: todo <strong>al</strong>imento, manufacturado o pre<strong>para</strong>do loc<strong>al</strong>mente que<br />

convenga como complemento <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes cuando<br />

aquél<strong>la</strong> o éstas resulten insuficientes <strong>para</strong> satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s nutricion<strong>al</strong>es <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante.<br />

Ese tipo <strong>de</strong> <strong>al</strong>imento se suele l<strong>la</strong>mar también «<strong>al</strong>imento <strong>de</strong> <strong>de</strong>stete» o «suplemento <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche<br />

materna». « Comerci<strong>al</strong>ización »: <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción, distribución, venta, publicidad,<br />

re<strong>la</strong>ciones públicas y servicios <strong>de</strong> información re<strong>la</strong>tivas a un producto. « Distribuidor »: una<br />

persona, una sociedad o cu<strong>al</strong>quier otra entidad que, en el sector público o privado, se <strong>de</strong>dique<br />

(directa o indirectamente) a <strong>la</strong> comerci<strong>al</strong>ización, <strong>al</strong> por mayor o <strong>al</strong> <strong>de</strong>t<strong>al</strong>le, <strong>de</strong> <strong>al</strong>gunos <strong>de</strong> los<br />

productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código. Un «distribuidor primario» es<br />

un agente <strong>de</strong> ventas, representante, distribuidor nacion<strong>al</strong> o corredor <strong>de</strong> un fabricante. «Envase»:<br />

toda forma <strong>de</strong> emb<strong>al</strong>aje <strong>de</strong> los productos <strong>para</strong> su venta <strong>al</strong> <strong>de</strong>t<strong>al</strong>le por unida<strong>de</strong>s norm<strong>al</strong>es, incluido<br />

el envoltorio. « Etiqueta »: todo marbete, marca, rótulo u otra indicación gráfica <strong>de</strong>scriptiva,<br />

escrita, impresa, estarcida, marcada, grabada en relieve o en hueco o fijada sobre un envase <strong>de</strong><br />

cu<strong>al</strong>quiera <strong>de</strong> los productos comprendidos en el presente Código. « Fabricante »: toda empresa<br />

u otra entidad <strong>de</strong>l sector público o privado que se <strong>de</strong>dique <strong>al</strong> negocio o <strong>de</strong>sempeñe <strong>la</strong> función<br />

(directamente o por conducto <strong>de</strong> un agente o <strong>de</strong> una entidad contro<strong>la</strong>dos por el<strong>la</strong> o a el<strong>la</strong><br />

vincu<strong>la</strong>dos en virtud <strong>de</strong> un contrato) <strong>de</strong> fabricar <strong>al</strong>guno <strong>de</strong> los productos comprendidos en <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>de</strong>l presente Código. « Muestras »: <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s o pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un<br />

producto que se facilitan gratuitamente. « Person<strong>al</strong> <strong>de</strong> comerci<strong>al</strong>ización »: toda persona cuyas<br />

172


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

funciones incluyen <strong>la</strong> comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> uno o varios productos comprendidos en <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>de</strong>l presente Código. «Pre<strong>para</strong>ción <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes »: todo sucedáneo <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche<br />

materna pre<strong>para</strong>do industri<strong>al</strong>mente, <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong>s normas aplicables <strong>de</strong>l Có<strong>de</strong>x<br />

Alimentarius, <strong>para</strong> satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s nutricion<strong>al</strong>es norm<strong>al</strong>es <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes hasta <strong>la</strong><br />

edad <strong>de</strong> 4 a 6 meses y adaptado a sus características fisiológicas; esos <strong>al</strong>imentos también<br />

pue<strong>de</strong>n ser pre<strong>para</strong>dos en el hogar, en cuyo caso se <strong>de</strong>signan como t<strong>al</strong>es. «Sistema <strong>de</strong> atención<br />

<strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud»: el conjunto <strong>de</strong> instituciones u organizaciones gubernament<strong>al</strong>es, no gubernament<strong>al</strong>es<br />

o privadas que, directa o indirectamente, se ocupan <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s madres, <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres embarazadas, así como <strong>la</strong>s guar<strong>de</strong>rías o instituciones <strong>de</strong> puericultura. El sistema<br />

incluye también <strong>al</strong> person<strong>al</strong> <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud que ejerce privadamente. En cambio, no se incluyen, a los<br />

efectos <strong>de</strong>l presente Código, <strong>la</strong>s farmacias y otros establecimientos <strong>de</strong> venta. «Sucedáneo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

leche materna»: todo <strong>al</strong>imento comerci<strong>al</strong>izado o <strong>de</strong> otro modo presentado como sustitutivo<br />

parci<strong>al</strong> o tot<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna, sea o no a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> ese fin. « Suministros »: <strong>la</strong>s<br />

cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un producto facilitadas <strong>para</strong> su utilización durante un periodo prolongado,<br />

gratuitamente o a bajo precio, incluidas <strong>la</strong>s que se proporcionan, por ejemplo, a familias<br />

menesterosas.<br />

Artículo 4. Información y Educación<br />

4.1 Los gobiernos <strong>de</strong>ben asumir <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> garantizar que se facilita a <strong>la</strong>s familias y a<br />

<strong>la</strong>s personas re<strong>la</strong>cionadas con el sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> nutrición <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes y los niños <strong>de</strong> corta edad<br />

una información objetiva y coherente. Esa responsabilidad <strong>de</strong>be abarcar sea <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, <strong>la</strong><br />

distribución, <strong>la</strong> concepción y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, sea el control <strong>de</strong> esas activida<strong>de</strong>s.<br />

4.2 Los materi<strong>al</strong>es informativos y educativos, impresos, auditivos o visu<strong>al</strong>es, re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

<strong>al</strong>imentación <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes y <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong>s mujeres embarazadas y a <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>ctantes y niños <strong>de</strong> corta edad, <strong>de</strong>ben incluir datos c<strong>la</strong>ramente presentados sobre todos y cada<br />

uno <strong>de</strong> los siguientes extremos:<br />

ventajas y superioridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>; nutrición materna y pre<strong>para</strong>ción <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia<br />

natur<strong>al</strong> y el mantenimiento <strong>de</strong> ésta; efectos negativos que ejerce sobre <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> <strong>la</strong><br />

introducción parci<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación con biberón dificultad <strong>de</strong> volver sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> no<br />

amamantar <strong>al</strong> niño y uso correcto, cuando sea necesario, <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes<br />

fabricadas industri<strong>al</strong>mente o hechas en casa.<br />

Cuando dichos materi<strong>al</strong>es contienen información acerca <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong>ctantes, <strong>de</strong>ben señ<strong>al</strong>ar <strong>la</strong>s correspondientes repercusiones soci<strong>al</strong>es y financieras, los riesgos<br />

que presentan <strong>para</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud los <strong>al</strong>imentos o los métodos <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación ina<strong>de</strong>cuados y, sobre<br />

todo, los riesgos que presenta <strong>para</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud el uso innecesario o incorrecto <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ciones<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes y otros sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna. Con ese materi<strong>al</strong> no <strong>de</strong>ben utilizarse<br />

imágenes o textos que puedan i<strong>de</strong><strong>al</strong>izar el uso <strong>de</strong> sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna.<br />

Los fabricantes o los distribuidores sólo podrán hacer donativos <strong>de</strong> equipo o <strong>de</strong> materi<strong>al</strong>es<br />

informativos o educativos a petición y con <strong>la</strong> autorización escrita <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad gubernament<strong>al</strong><br />

competente o ateniéndose a <strong>la</strong>s orientaciones que los gobiernos hayan dado con esa fin<strong>al</strong>idad.<br />

Ese equipo o esos materi<strong>al</strong>es pue<strong>de</strong>n llevar el nombre o el símbolo <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa donante, pero<br />

no <strong>de</strong>ben referirse a ninguno <strong>de</strong> los productos comerci<strong>al</strong>es comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones<br />

<strong>de</strong>l presente Código y sólo se <strong>de</strong>ben distribuir por conducto <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> atención <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.<br />

Artículo 5. El público en gener<strong>al</strong> y <strong>la</strong>s madres<br />

5.1 No <strong>de</strong>ben ser objeto <strong>de</strong> publicidad ni <strong>de</strong> ninguna otra forma <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>stinada <strong>al</strong><br />

público en gener<strong>al</strong> los productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código.<br />

5.2 Los fabricantes y los distribuidores no <strong>de</strong>ben facilitar, directa o indirectamente, a <strong>la</strong>s mujeres<br />

embarazadas, a <strong>la</strong>s madres o a los miembros <strong>de</strong> sus familias, muestras <strong>de</strong> los productos<br />

comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código.<br />

5.3 De conformidad con los párrafos 5.1 y 5.2 no <strong>de</strong>be haber publicidad en los puntos <strong>de</strong> venta,<br />

ni distribución <strong>de</strong> muestras ni cu<strong>al</strong>quier otro mecanismo <strong>de</strong> promoción que pueda contribuir a que<br />

los productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código se vendan <strong>al</strong> consumidor<br />

directamente y <strong>al</strong> por menor, como serían <strong>la</strong>s presentaciones especi<strong>al</strong>es, los cupones <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>scuento, <strong>la</strong>s primas, <strong>la</strong>s ventas especi<strong>al</strong>es, <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> artículos <strong>de</strong> rec<strong>la</strong>mo, <strong>la</strong>s ventas<br />

vincu<strong>la</strong>das, etc. La presente disposición no <strong>de</strong>be restringir el establecimiento <strong>de</strong> políticas y<br />

prácticas <strong>de</strong> precios <strong>de</strong>stinadas a facilitar productos a bajo coste y a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

5.4 Los fabricantes y distribuidores no <strong>de</strong>ben distribuir a <strong>la</strong>s mujeres embarazadas o a <strong>la</strong>s<br />

madres <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctantes y niños <strong>de</strong> corta edad obsequios <strong>de</strong> artículos o utensilios que puedan<br />

fomentar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna o <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación con biberón.<br />

173


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

5.5 El person<strong>al</strong> <strong>de</strong> comerci<strong>al</strong>ización no <strong>de</strong>be tratar <strong>de</strong> tener, a título profesion<strong>al</strong>, ningún contacto,<br />

directo o indirecto, con <strong>la</strong>s mujeres embarazadas o con <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctantes y niños <strong>de</strong> corta<br />

edad.<br />

Artículo 6. Sistemas <strong>de</strong> atención <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud<br />

6.1 Las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> los Estados Miembros <strong>de</strong>ben tomar <strong>la</strong>s medidas apropiadas<br />

<strong>para</strong> estimu<strong>la</strong>r y proteger <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong> y promover <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong>l<br />

presente Código, y <strong>de</strong>ben facilitar <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s orientaciones apropiadas a los agentes <strong>de</strong><br />

s<strong>al</strong>ud por cuanto respecta a <strong>la</strong>s obligaciones <strong>de</strong> éstos, con inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s informaciones<br />

especificadas en el párrafo 4.2.<br />

6.2 Ninguna inst<strong>al</strong>ación <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> atención <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong>be utilizarse <strong>para</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes u otros productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente<br />

Código. Dichas disposiciones no excluyen, sin embargo, <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> informaciones a los<br />

profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud, según lo previsto en el párrafo 7.2.<br />

6.3 Las inst<strong>al</strong>aciones <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> atención <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud no <strong>de</strong>ben utilizarse <strong>para</strong> exponer<br />

productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código o <strong>para</strong> inst<strong>al</strong>ar p<strong>la</strong>cartes o<br />

carteles re<strong>la</strong>cionados con dichos productos, ni <strong>para</strong> distribuir materi<strong>al</strong>es facilitados por un<br />

fabricante o un distribuidor, a excepción <strong>de</strong> los previstos en el párrafo 4.3.<br />

6.4 No <strong>de</strong>be permitirse en el sistema <strong>de</strong> atención <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud el empleo <strong>de</strong> «representantes <strong>de</strong><br />

servicios profesion<strong>al</strong>es», <strong>de</strong> «enfermeras <strong>de</strong> maternidad» o person<strong>al</strong> análogo, facilitado o<br />

remunerado por los fabricantes o los distribuidores.<br />

6.5 Sólo los agentes <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud o, en caso necesario, otros agentes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad, podrán hacer <strong>de</strong>mostraciones sobre <strong>al</strong>imentación con pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes,<br />

fabricadas industri<strong>al</strong>mente o hechas en casa, y únicamente a <strong>la</strong>s madres, o a los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

familia que necesiten utilizar<strong>la</strong>s; <strong>la</strong> información facilitada <strong>de</strong>be incluir una c<strong>la</strong>ra explicación <strong>de</strong> los<br />

riesgos que pue<strong>de</strong> acarrear una utilización incorrecta.<br />

6.6 Pue<strong>de</strong>n hacerse a instituciones u organizaciones donativos o ventas a<br />

precio reducido <strong>de</strong> suministros <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes o <strong>de</strong> otros<br />

productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código, sea <strong>para</strong> su uso en <strong>la</strong><br />

institución <strong>de</strong> que se trate o <strong>para</strong> su distribución en el exterior. T<strong>al</strong>es suministros sólo se <strong>de</strong>ben<br />

utilizar o distribuir con <strong>de</strong>stino a <strong>la</strong>ctantes que <strong>de</strong>ben ser <strong>al</strong>imentados con sucedáneos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

leche materna. Si dichos suministros se distribuyen <strong>para</strong> su uso fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución que los<br />

recibe, <strong>la</strong> distribución so<strong>la</strong>mente <strong>de</strong>be ser hecha por <strong>la</strong>s instituciones u organizaciones<br />

interesadas. Esos donativos o ventas a precio reducido no <strong>de</strong>ben ser utilizados por los<br />

fabricantes o los distribuidores como un medio <strong>de</strong> promoción comerci<strong>al</strong>.<br />

6.7 Cuando los donativos <strong>de</strong> suministros <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes o <strong>de</strong> otros productos<br />

comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código se distribuyan fuera <strong>de</strong> una institución, <strong>la</strong><br />

institución o <strong>la</strong> organización interesada <strong>de</strong>be adoptar <strong>la</strong>s disposiciones necesarias <strong>para</strong><br />

garantizar que los suministros podrán continuar durante todo el tiempo que los <strong>la</strong>ctantes los<br />

necesiten. Los donantes, igu<strong>al</strong> que <strong>la</strong>s instituciones u organizaciones interesadas, <strong>de</strong>ben tener<br />

presente esa responsabilidad.<br />

6.8 El equipo y los materi<strong>al</strong>es donados a un sistema <strong>de</strong> atención <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los que se mencionan en el párrafo 4.3, pue<strong>de</strong>n llevar el nombre o símbolo <strong>de</strong> una<br />

empresa, pero no <strong>de</strong>ben referirse a ningún producto comerci<strong>al</strong> comprendido en <strong>la</strong>s disposiciones<br />

<strong>de</strong>l presente Código.<br />

Artículo 7. Agentes <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud<br />

7.1 Los agentes <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong>ben estimu<strong>la</strong>r y proteger <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>, y los que se ocupen<br />

particu<strong>la</strong>rmente <strong>de</strong> <strong>la</strong> nutrición <strong>de</strong> <strong>la</strong> madre y <strong>de</strong>l <strong>la</strong>ctante <strong>de</strong>ben familiarizarse con <strong>la</strong>s<br />

obligaciones que les incumben en virtud <strong>de</strong>l presente Código, incluida <strong>la</strong> información<br />

especificada en el párrafo 4.2.<br />

7.2 La información facilitada por los fabricantes y los distribuidores a los profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud<br />

acerca <strong>de</strong> los productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código <strong>de</strong>be limitarse a<br />

datos científicos y objetivos y no llevará implícita ni suscitará <strong>la</strong> creencia <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación<br />

con biberón es equiv<strong>al</strong>ente o superior a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>. Dicha información <strong>de</strong>be incluir<br />

asimismo los datos especificados en el párrafo 4.2.<br />

7.3 Los fabricantes o los distribuidores no <strong>de</strong>ben ofrecer, con el fin <strong>de</strong> promover los productos<br />

comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código, incentivos financieros o materi<strong>al</strong>es a los<br />

agentes <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud o a los miembros <strong>de</strong> sus familias ni dichos incentivos <strong>de</strong>ben ser aceptados<br />

por los agentes <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud o los miembros <strong>de</strong> sus familias.<br />

7.4 No <strong>de</strong>ben facilitarse a los agentes <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud muestras <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes o <strong>de</strong><br />

otros productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código, ni materi<strong>al</strong>es o<br />

174


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

utensilios que sirvan <strong>para</strong> su pre<strong>para</strong>ción o empleo, s<strong>al</strong>vo cuando sea necesario con fines<br />

profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> ev<strong>al</strong>uación o <strong>de</strong> investigación a nivel institucion<strong>al</strong>. Los agentes <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud no<br />

<strong>de</strong>ben dar muestras <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes a <strong>la</strong>s mujeres embarazadas, a <strong>la</strong>s madres<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>ctantes y niños <strong>de</strong> corta edad o a los miembros <strong>de</strong> sus familias.<br />

7.5 Los fabricantes y distribuidores <strong>de</strong> los productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l<br />

presente Código <strong>de</strong>ben <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar a <strong>la</strong> institución a <strong>la</strong> que pertenezca un agente <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud<br />

beneficiario toda contribución hecha a éste o en su favor <strong>para</strong> financiar becas, viajes <strong>de</strong> estudio,<br />

subvenciones <strong>para</strong> <strong>la</strong> investigación, gastos <strong>de</strong> asistencia a conferencias profesion<strong>al</strong>es y <strong>de</strong>más<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esa índole. El beneficiario <strong>de</strong>be hacer una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración análoga.<br />

Artículo 8. Empleados <strong>de</strong> los fabricantes y <strong>de</strong> los distribuidores<br />

8.1 En los sistemas que aplican incentivos <strong>de</strong> ventas <strong>para</strong> el person<strong>al</strong> <strong>de</strong> comerci<strong>al</strong>ización, el<br />

volumen <strong>de</strong> ventas <strong>de</strong> los productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código no<br />

<strong>de</strong>be incluirse en el cómputo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gratificaciones ni <strong>de</strong>ben establecerse cuotas específicas <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> venta <strong>de</strong> dichos productos. Ello no <strong>de</strong>be interpretarse como un impedimento <strong>para</strong> el pago <strong>de</strong><br />

gratificaciones basadas en el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ventas efectuadas por una empresa <strong>de</strong> otros<br />

productos que ésta comerci<strong>al</strong>ice.<br />

8.2 El person<strong>al</strong> empleado en <strong>la</strong> comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> productos comprendidos en <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>de</strong>l presente Código no <strong>de</strong>be, en el ejercicio <strong>de</strong> su profesión, <strong>de</strong>sempeñar<br />

funciones educativas en re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s mujeres embarazadas o <strong>la</strong>s madres <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctantes y<br />

niños <strong>de</strong> corta edad. Ello no <strong>de</strong>be interpretarse como un impedimento <strong>para</strong> que dicho person<strong>al</strong><br />

sea utilizado en otras funciones por el sistema <strong>de</strong> atención <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, a petición y con <strong>la</strong><br />

aprobación escrita <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad competente <strong>de</strong>l gobierno interesado.<br />

Artículo 9. Etiquetado<br />

9.1 Las etiquetas <strong>de</strong>ben concebirse <strong>para</strong> facilitar toda <strong>la</strong> información indispensable acerca <strong>de</strong>l<br />

uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>l producto y <strong>de</strong> modo que no induzcan a <strong>de</strong>sistir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>.<br />

9.2 Los fabricantes y distribuidores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes <strong>de</strong>ben ve<strong>la</strong>r por que se<br />

imprima en cada envase o un una etiqueta que no pueda <strong>de</strong>spegarse fácilmente <strong>de</strong>l mismo una<br />

inscripción c<strong>la</strong>ra, visible y <strong>de</strong> lectura y comprensión fáciles, en el idioma apropiado, que incluya<br />

todos los puntos siguientes: a) <strong>la</strong>s p<strong>al</strong>abras «Aviso importante» o su equiv<strong>al</strong>ente; b) una<br />

afirmación <strong>de</strong> <strong>la</strong> superioridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia natur<strong>al</strong>; c) una indicación en <strong>la</strong> que conste que el<br />

producto sólo <strong>de</strong>be utilizarse si un agente <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud lo consi<strong>de</strong>ra necesario y previo<br />

asesoramiento <strong>de</strong> éste acerca <strong>de</strong>l modo apropiado <strong>de</strong> empleo; d) instrucciones <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

pre<strong>para</strong>ción apropiada con indicación <strong>de</strong> los riesgos que una pre<strong>para</strong>ción inapropiado pue<strong>de</strong><br />

acarrear <strong>para</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud. Ni el envase ni <strong>la</strong> etiqueta <strong>de</strong>ben llevar imágenes <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctantes ni otras<br />

imágenes o textos que puedan i<strong>de</strong><strong>al</strong>izar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pre<strong>para</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes. Sin<br />

embargo, pue<strong>de</strong>n presentar indicaciones gráficas que faciliten <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l producto como<br />

un sucedáneo <strong>de</strong> <strong>la</strong> leche materna y sirvan <strong>para</strong> ilustrar los métodos <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ción. No <strong>de</strong>ben<br />

utilizarse términos como «humanizado», «matern<strong>al</strong>izado» o términos análogos. Pue<strong>de</strong>n incluirse<br />

prospectos con información suplementaria acerca <strong>de</strong>l producto y su empleo a<strong>de</strong>cuado, a reserva<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones antedichas, en cada paquete o unidad vendidos <strong>al</strong> por menor. Cuando <strong>la</strong>s<br />

etiquetas contienen instrucciones <strong>para</strong> modificar un producto y convertirlo en una pre<strong>para</strong>ción<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes, son aplicables <strong>la</strong>s disposiciones prece<strong>de</strong>ntes.9.3 Los productos <strong>al</strong>imentarlos<br />

comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código y comerci<strong>al</strong>izados <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>ctantes, que no reúnan todos los requisitos <strong>de</strong> una pre<strong>para</strong>ción <strong>para</strong> <strong>la</strong>ctantes, pero que<br />

puedan ser modificados a ese efecto, <strong>de</strong>ben llevar en el marbete un aviso en el que conste que<br />

el producto no modificado no <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> única fuente <strong>de</strong> <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong> un <strong>la</strong>ctante. Puesto<br />

que <strong>la</strong> leche con<strong>de</strong>nsada azucarada no es a<strong>de</strong>cuada <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>imentación <strong>de</strong> los <strong>la</strong>ctantes ni<br />

<strong>de</strong>be utilizarse como princip<strong>al</strong> ingrediente en <strong>la</strong>s pre<strong>para</strong>ciones <strong>de</strong>stinadas a éstos, <strong>la</strong>s etiquetas<br />

correspondientes no <strong>de</strong>ben contener indicaciones que puedan interpretarse como instrucciones<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> modificar dicho producto con t<strong>al</strong> fin.<br />

9.4 La etiqueta <strong>de</strong> los productos <strong>al</strong>imentarlos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente<br />

Código <strong>de</strong>be indicar todos y cada uno <strong>de</strong> los extremos siguientes: a) los ingredientes utilizados;<br />

b) <strong>la</strong> composición/análisis <strong>de</strong>l producto; c) <strong>la</strong>s condiciones requeridas <strong>para</strong> su <strong>al</strong>macenamiento y<br />

d) el número <strong>de</strong> serie y <strong>la</strong> fecha límite <strong>para</strong> el consumo <strong>de</strong>l producto, habida cuenta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones climatológicas y <strong>de</strong> <strong>al</strong>macenamiento en el país <strong>de</strong> que se trate.<br />

Artículo 10. C<strong>al</strong>idad<br />

10.1 La c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> los productos es un elemento esenci<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> los<br />

<strong>la</strong>ctantes y, por consiguiente, <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong> un nivel manifiestamente elevado.<br />

175


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

10.2 Los productos <strong>al</strong>imentarlos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código y<br />

<strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> venta o a cu<strong>al</strong>quier otra forma <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong>ben satisfacer <strong>la</strong>s normas<br />

aplicables recomendadas por <strong>la</strong> Comisión¿)n <strong>de</strong>l Co<strong>de</strong>x Alimentarius y <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l<br />

Có<strong>de</strong>x recogidas en el Código <strong>de</strong> Prácticas <strong>de</strong> Higiene <strong>para</strong> los Aumentos <strong>de</strong> los Lactantes y los<br />

Niños.<br />

Artículo 11. Aplicación y vigi<strong>la</strong>ncia<br />

11.1 Los gobiernos <strong>de</strong>ben adoptar, habida cuenta <strong>de</strong> sus estructuras soci<strong>al</strong>es y legis<strong>la</strong>tivas, <strong>la</strong>s<br />

medidas oportunas <strong>para</strong> dar efecto a los principios y <strong>al</strong> objetivo <strong>de</strong>l presente Código, incluida <strong>la</strong><br />

adopción <strong>de</strong> leyes y reg<strong>la</strong>mentos nacion<strong>al</strong>es u otras medidas pertinentes. A ese efecto, los<br />

gobiernos <strong>de</strong>ben procurar obtener, cuando sea necesario, el concurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS, <strong>de</strong>l UNICEF y<br />

<strong>de</strong> otros organismos <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas. Las políticas y <strong>la</strong>s medidas nacion<strong>al</strong>es,<br />

en particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s leyes y los reg<strong>la</strong>mentos, que se adopten <strong>para</strong> dar efecto a los principios y <strong>al</strong><br />

objetivo <strong>de</strong>l presente Código, <strong>de</strong>ben hacerse públicas y <strong>de</strong>ben aplicarse sobre idénticas bases a<br />

cuantos participen en <strong>la</strong> fabricación y <strong>la</strong> comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> productos comprendidos en <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>de</strong>l<br />

presente Código.<br />

11.2 La vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l presente Código correspon<strong>de</strong> a los<br />

gobiernos actuando tanto individu<strong>al</strong>mente como colectivamente por conducto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud, a tenor <strong>de</strong> lo previsto en los párrafos 11.6 y 11.7. Los fabricantes y<br />

distribuidores <strong>de</strong> los productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l presente Código, así como<br />

<strong>la</strong>s organizaciones no gubernament<strong>al</strong>es, los grupos <strong>de</strong> profesion<strong>al</strong>es y <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong><br />

consumidores apropiados <strong>de</strong>ben co<strong>la</strong>borar con los gobiernos con ese fin.<br />

11.3 In<strong>de</strong>pendientemente <strong>de</strong> cu<strong>al</strong>quier otra medida adoptada <strong>para</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l presente<br />

Código, los fabricantes y los distribuidores <strong>de</strong> productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l<br />

mismo <strong>de</strong>ben consi<strong>de</strong>rarse obligados a vigi<strong>la</strong>r sus prácticas <strong>de</strong> comerci<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> conformidad<br />

con los principios y el objetivo <strong>de</strong>l presente Código y a adoptar medidas <strong>para</strong> asegurar que su<br />

conducta en todos los p<strong>la</strong>nos resulte conforme a dichos principios y objetivo.<br />

11.4 Las organizaciones no gubernament<strong>al</strong>es, los grupos profesion<strong>al</strong>es,<br />

<strong>la</strong>s instituciones y los individuos interesados <strong>de</strong>ben consi<strong>de</strong>rarse obligados a señ<strong>al</strong>ar a <strong>la</strong><br />

atención <strong>de</strong> los fabricantes o distribuidores <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que sean incompatibles con los<br />

principios y el objetivo <strong>de</strong>l presente Código, con el fin <strong>de</strong> que puedan adaptarse <strong>la</strong>s medidas<br />

oportunas. Debe informarse igu<strong>al</strong>mente a <strong>la</strong> autoridad gubernament<strong>al</strong> competente.<br />

11.5 Los fabricantes y distribuidores primarios <strong>de</strong> productos comprendidos en <strong>la</strong>s disposiciones<br />

<strong>de</strong>l presente Código <strong>de</strong>ben informar a todos los miembros <strong>de</strong> su person<strong>al</strong> <strong>de</strong> comerci<strong>al</strong>ización<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones <strong>de</strong>l Código y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s que les incumben en<br />

consecuencia.<br />

11.6 De conformidad con lo dispuesto en el Artículo 62 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud, los Estados Miembros informarán anu<strong>al</strong>mente <strong>al</strong> Director Gener<strong>al</strong> acerca <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s medidas adoptadas <strong>para</strong> dar efecto a los principios y <strong>al</strong> objetivo <strong>de</strong>l presente Código.<br />

11.7 El Director Gener<strong>al</strong> informará todos los años pares a <strong>la</strong> Asamblea<br />

Mundi<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación en lo que se refiere a <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

disposiciones <strong>de</strong>s Código; y prestará asistencia técnica, a los Estados Miembros que <strong>la</strong> soliciten,<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> leyes o reg<strong>la</strong>mentos nacion<strong>al</strong>es o <strong>para</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> otras medidas<br />

apropiadas <strong>para</strong> <strong>la</strong> aplicación y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> los principios y el objetivo <strong>de</strong>l presente Código.<br />

176


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

177


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

178


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

179


Guía <strong>de</strong> Atención <strong>al</strong> <strong>Nacimiento</strong> y <strong>la</strong> <strong>Lactancia</strong> <strong>Materna</strong> <strong>para</strong> Profesion<strong>al</strong>es Sanitarios<br />

Comité <strong>de</strong> LM H <strong>al</strong> 12 <strong>de</strong> Octubre y CS <strong>de</strong> AP. Servicio Madrileño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid 2011<br />

180

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!