15.02.2014 Views

Orígenes del arco de acodalamiento en la arquitectura romana

Orígenes del arco de acodalamiento en la arquitectura romana

Orígenes del arco de acodalamiento en la arquitectura romana

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Actas <strong><strong>de</strong>l</strong> Tercer Congreso Nacional <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Construcción, Sevil<strong>la</strong>, 26-28 octubre 2000, eds. A. Graciani, S. Huerta,<br />

E. Rabasa, M. Tabales, Madrid: I. Juan <strong>de</strong> Herrera, SEdHC, U. Sevil<strong>la</strong>, Junta Andalucía, COAAT Granada, CEHOPU, 2000.<br />

Oríg<strong>en</strong>es <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>arco</strong> <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>arquitectura</strong><br />

<strong>romana</strong><br />

Jose Ignacio García Casas<br />

El <strong>arco</strong> <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> constituye un elem<strong>en</strong>to<br />

constructivo ya <strong>en</strong>sayado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>arquitectura</strong> <strong>romana</strong><br />

con mucha ante<strong>la</strong>ción al empleo masivo que experim<strong>en</strong>ta,<br />

siglos más tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tibación <strong>de</strong> edificaciones<br />

vecinas o <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> bóvedas. La génesis<br />

<strong>de</strong> estos <strong>arco</strong>s y los primeros ejemplos históricos<br />

<strong>de</strong> su utilización se sitúan <strong>en</strong> Roma. Si bi<strong>en</strong> es <strong>en</strong> el<br />

campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería civil. aplicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> acueductos <strong>de</strong> doble arquería, don<strong>de</strong> se perfecciona<br />

el <strong>arco</strong> <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong>, también se <strong>de</strong>sarroJ<strong>la</strong><br />

para solv<strong>en</strong>tar problemas constructivos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

edificaciones. En este último campo se i<strong>de</strong>ntifica con<br />

su variante más repres<strong>en</strong>tativa: el arbotante.'<br />

Pese a conocer todas <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este elem<strong>en</strong>to<br />

constructivo, <strong>la</strong> <strong>arquitectura</strong> <strong>romana</strong> no recurre<br />

habitualm<strong>en</strong>te al <strong>arco</strong> <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> como sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong> cargas, restringi<strong>en</strong>do su empleo a soluciones<br />

muy específicas <strong>en</strong> don<strong>de</strong> su construcción no<br />

respon<strong>de</strong> únicam<strong>en</strong>te a este tipo <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> acueductos se <strong>de</strong>tecta un<br />

c<strong>la</strong>ro avance. Sin embargo <strong>la</strong> <strong>arquitectura</strong> <strong>romana</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />

el <strong>arco</strong> como sistema estructural, mediante <strong>la</strong><br />

aplicación fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dos tipos utilizados<br />

para <strong>de</strong>sviar cargas verticales: el portante, caracterizado<br />

por su intradós hueco, y el <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga, correspondi<strong>en</strong>te<br />

al macizo <strong>en</strong> aligerami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fábricas.2<br />

LA TÉCNICA CO!\STRUCTIV A<br />

Los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>arquitectura</strong> <strong>romana</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> consecución<br />

<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s espacios abovedados no se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

al empleo <strong>de</strong> <strong>arco</strong>s <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> sino a <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> sistemas estructurales murarios <strong>de</strong> fábrica<br />

aligerada por el empleo <strong><strong>de</strong>l</strong> opus caem<strong>en</strong>tium. La<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> cargas <strong>en</strong> muros perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>res a<br />

<strong>la</strong> directriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> bóveda se efectúa mediante <strong>la</strong><br />

adopción <strong>de</strong> una traza <strong>de</strong> crucería, lo que a su vez<br />

permite <strong>la</strong> iluminación c<strong>en</strong>ital y <strong>la</strong> ejecución sobre<br />

estos muros <strong>de</strong> otras bóvedas transversales o semicúpu<strong>la</strong>s.<br />

De esta manera, <strong>la</strong>s bóvedas transversales<br />

contrarrestan el empuje <strong>de</strong> <strong>la</strong> principal transmitiéndolo<br />

a su vez a los muros ortogonales que se constituy<strong>en</strong><br />

así <strong>en</strong> un antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> los contrafuertes. El<br />

resultado es un espacio cubierto <strong>de</strong> inm<strong>en</strong>sas proporciones,<br />

gracias a una estructura sust<strong>en</strong>tada <strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>os puntos que <strong>la</strong>s construcciones hipósti<strong>la</strong>s, más<br />

sólida fr<strong>en</strong>te al fuego pero más rígida fr<strong>en</strong>te a los<br />

movimi<strong>en</strong>tos sísmicos que <strong>la</strong>s construcciones porticadas<br />

con estructura <strong>de</strong> cubierta <strong>en</strong> ma<strong>de</strong>ra. Los <strong>arco</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> adquier<strong>en</strong> el carácter <strong>de</strong> primitivos<br />

arbotantes cuando se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> <strong>la</strong> estilización<br />

<strong>de</strong> los <strong>arco</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga <strong>en</strong> los huecos <strong>de</strong> paso <strong>en</strong><br />

los muros contrafuertes externos pero son rechazados<br />

<strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naves abovedadas por constituir<br />

un elem<strong>en</strong>to distorsionador <strong><strong>de</strong>l</strong> espacio arquitectónico.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> elevación <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>taformas sust<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> edificaciones, el espacio<br />

inferior a el<strong>la</strong>s queda relegado a usos subordinados<br />

o a <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los mismos por lo que el <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong><br />

por <strong>arco</strong> <strong>de</strong> pi<strong>la</strong>stras o muros se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />

sin p<strong>la</strong>ntear ningún conflicto <strong>en</strong> <strong>la</strong> composición arquitectónica.


I<br />

358<br />

J. I. García<br />

EL CONTRARRICSTO DE EMPUJICS DE LAS BÓVEDAS DE<br />

ARISTA<br />

La ejecución <strong>de</strong> bóvedas <strong>de</strong> cañón y arista, ampliam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>arquitectura</strong> <strong>romana</strong>, requiere<br />

un sistema estructural <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> sus empujes sobre<br />

los muros sust<strong>en</strong>tantes y su transmisión al terr<strong>en</strong>o.<br />

La evolución <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga culmina <strong>en</strong><br />

el medievo con <strong>la</strong> expresión más estilizada <strong>de</strong> transmisión<br />

<strong>de</strong> estos empujes: el arbotante y el botarel.<br />

La ejecución <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s muros para soportar <strong>la</strong>s bóvedas<br />

continuas requier<strong>en</strong> huecos <strong>de</strong> paso para comunicar<br />

los espacios abovedados contiguos. El <strong>arco</strong> portante<br />

se emplea para abrir estos huecos <strong>de</strong> paso; y el<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga para <strong>de</strong>sviar el peso <strong><strong>de</strong>l</strong> muro elevado por<br />

<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> él. En el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s termas<br />

<strong>romana</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong> basílica <strong>de</strong> Mag<strong>en</strong>cio se prolongan los<br />

muros perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>res a <strong>la</strong> bóveda <strong>de</strong> crucería por <strong>en</strong>cima<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cubiertas mediante cartabones<br />

con funciones <strong>de</strong> contrafuertes triangu<strong>la</strong>res. Para comunicar<br />

<strong>la</strong>s zonas <strong>en</strong> que ha quedado fragm<strong>en</strong>tada <strong>la</strong><br />

terraza por estos muros se abr<strong>en</strong> <strong>en</strong> ellos unos huecos<br />

<strong>de</strong> paso bajo <strong>arco</strong>s <strong>de</strong> medio punto. Luis Moya atribuye<br />

a tales huecos <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> «incipi<strong>en</strong>tes arbotantes»,<br />

lo que supondría reconocer el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los <strong>arco</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> esta repres<strong>en</strong>tativa construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>romana</strong> más avanzada.3 Este sistema estructural<br />

se repite <strong>en</strong> diversos edificios romanos:<br />

La coronación <strong>de</strong> los contrafuertes que contrarrestan<br />

el empuje <strong>de</strong> <strong>la</strong> bóveda <strong><strong>de</strong>l</strong> frigidarium al nivel<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s terrazas se resuelve <strong>en</strong> su <strong>la</strong>do <strong><strong>de</strong>l</strong> tepidarium<br />

mediante cartabones con perforaciones simi<strong>la</strong>res a<br />

<strong>la</strong>s ya <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s termas <strong>de</strong> Caracal<strong>la</strong>. Pero a<strong>de</strong>más<br />

<strong>en</strong> el <strong>la</strong>do que se abre a <strong>la</strong> piscina, a través <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

majestuoso prospetto, el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> bóveda <strong><strong>de</strong>l</strong> fi'igidarium<br />

se contrarresta con muros contrafuertes <strong>de</strong><br />

sección rectangu<strong>la</strong>r trazados hasta <strong>en</strong>contrarse con<br />

cuatro torres elevadas por <strong>en</strong>cima <strong><strong>de</strong>l</strong> nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bóvedas.<br />

Según se pue<strong>de</strong> apreciar <strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción<br />

p<strong>la</strong>nteada por Paulin' y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción apuntada por<br />

Rivoira/' <strong>la</strong>s torres, si bi<strong>en</strong> albergan <strong>la</strong>s chim<strong>en</strong>eas <strong>de</strong><br />

evacuación <strong><strong>de</strong>l</strong> humo <strong>de</strong> <strong>la</strong> combustión y <strong>la</strong>s escaleras<br />

<strong>de</strong> acceso a cubierta, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una función fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

estática no difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los pináculos<br />

<strong>de</strong> refuerzo <strong>en</strong> los contrafuertes y botarel es <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>arquitectura</strong> medieval (figura 1).<br />

.<br />

f<br />

: J<br />

:~~~::::~<br />

.~¡<br />

'.~:<br />

!<br />

f?\<br />

m) ,~<br />

('<br />

lfT'<br />

1I1<br />

('\i~<br />

}<br />

'r . IJ<br />

~ iI<br />

H ~l<br />

111 ,,,--<br />

\<br />

Termas <strong>de</strong> Caracal<strong>la</strong> (Caracal<strong>la</strong> 211-217 d.C.<br />

Construcción finalizada <strong>en</strong> el 216 d.C.)<br />

La bóveda <strong>de</strong> aristas que cubre el »frigidarium» <strong>de</strong>scarga<br />

sobre muros diafragma. Estos muros, que cumpl<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> contrafuertes, se elevan <strong>en</strong> el exterior<br />

por <strong>en</strong>cima <strong><strong>de</strong>l</strong> nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s terrazas <strong>la</strong>terales y<br />

pres<strong>en</strong>tan una perforación, según se pue<strong>de</strong> observar<br />

aún hoy <strong>en</strong> sus ruinas, que bi<strong>en</strong> pudiera ser un hueco<br />

<strong>de</strong> paso <strong>en</strong>tre cubiertas. En <strong>la</strong> reconstrucción propuesta<br />

por Blouet se verifica esta hipótesis.4 El hueco <strong>de</strong> paso<br />

<strong>en</strong> el contrafuerte, si<strong>en</strong>do realm<strong>en</strong>te pequeño <strong>en</strong> proporción<br />

con <strong>la</strong> masa <strong><strong>de</strong>l</strong> muro, constituye un primer<br />

antece<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> el aligerami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos constructivos<br />

<strong>de</strong> contrarresto <strong><strong>de</strong>l</strong> empuje <strong>de</strong> <strong>la</strong> bóveda.<br />

Termas <strong>de</strong> Diocleciano (Diocleciano 284- 305<br />

d.C. Construcción 296-306 d.C.)<br />

Figura l<br />

Sección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Termas <strong>de</strong> Diocleciano según G. T. Rivoira.<br />

Basílica <strong>de</strong> Mag<strong>en</strong>cio (Mag<strong>en</strong>cio 306-312 d.C.<br />

Constantino 306-337 d.C. Construcción 306 d.C.)<br />

El edificio adopta el sistema estructural, ya <strong>en</strong>sayado<br />

<strong>en</strong> los frigidaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s termas, <strong>de</strong> tres bóvedas<br />

<strong>de</strong> arista sobre muros diafragma. La coronación <strong>de</strong><br />

los muros a <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> terrazas se ejecuta mediante<br />

cartabones perforados por huecos <strong>de</strong> paso, <strong>de</strong> los que<br />

hoy aún se conservan los <strong>de</strong> su fachada norte. Los<br />

huecos adquier<strong>en</strong> mayor <strong>en</strong>tidad que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s construcciones<br />

prece<strong>de</strong>ntes, constituy<strong>en</strong>do, según se pue<strong>de</strong><br />

apreciar <strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción propuesta por Gauthier,7<br />

un aligerami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa muraria c<strong>la</strong>ro prece<strong>de</strong>nte<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> arbotante (figura 2).


Oríg<strong>en</strong>es <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>arco</strong> <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>arquitectura</strong> <strong>romana</strong> 359<br />

~.<br />

~.<br />

Figura 3<br />

Mercado <strong>de</strong> Trajano (tomado <strong>de</strong> Macdonald, W. L.: The Architecte<br />

of the Roman Empire. Yale University, 1965,<br />

f. 93).<br />

Figura 2<br />

Basílica <strong>de</strong> Mag<strong>en</strong>cio (tomado <strong>de</strong> Rusforth, G.M.: «Architecture<br />

and Art», The legacy of Rome. Ed. Cyril Balley. Oxford,<br />

1923).<br />

Mercados <strong>de</strong> Trajano (Trajano 98-117 d.C.)<br />

Con una siglo <strong>de</strong> ante<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s t<strong>en</strong>nas <strong>de</strong> Caracal<strong>la</strong> se realiza <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este monum<strong>en</strong>tal<br />

complejo comercial, y a una m<strong>en</strong>or esca<strong>la</strong><br />

que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los edificios anterionn<strong>en</strong>te citados, un sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> bóvedas mediante <strong>arco</strong>s ex<strong>en</strong>tos.<br />

En <strong>la</strong> zona alta <strong>de</strong> los mercados, que durante mucho<br />

tiempo se conoció como Caserna <strong>de</strong> Goffredo<br />

Mameli,R se levanta una nave abovedada a <strong>la</strong> que se<br />

abr<strong>en</strong> por sus <strong>la</strong>terales dos p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>dicadas a ti<strong>en</strong>das.<br />

Los <strong>arco</strong>s <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong>, como elem<strong>en</strong>tos<br />

ex<strong>en</strong>tos, transmisores <strong>de</strong> empujes, se elevan sobre <strong>la</strong>s<br />

galerías superiores <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción y acceso a <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong>das<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda p<strong>la</strong>nta, <strong>de</strong>scargando finalm<strong>en</strong>te sobre<br />

los muros diafragma que sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> cerrami<strong>en</strong>tos<br />

divisores. Este esquema estructural se asemeja <strong>de</strong><br />

fonna sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte al que siglos más tar<strong>de</strong> se experim<strong>en</strong>ta<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los templos góticos <strong>de</strong><br />

tres naves a difer<strong>en</strong>te altura9 (figura 3).<br />

EL REFUERZO 01': CONSTRUCCIONES PREEXISTENTES<br />

El <strong>arco</strong> <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> se emplea también <strong>en</strong><br />

Roma como solución <strong>de</strong> refuerzo <strong>de</strong> construcciones<br />

preexist<strong>en</strong>tes. Evoluciona a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> empleo <strong>de</strong><br />

gran<strong>de</strong>s y a<strong>la</strong>rgados sil<strong>la</strong>res <strong>de</strong> piedra aplicados<br />

como codales ex<strong>en</strong>tos y se perfecciona mediante su<br />

transfonnación <strong>en</strong> <strong>arco</strong>s adinte<strong>la</strong>dos. En otros mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os,<br />

ejecutados fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> fábrica <strong>de</strong> <strong>la</strong>drillo,<br />

adopta <strong>la</strong> traza curva <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>arco</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tibo.<br />

El Coliseo <strong>de</strong> Roma<br />

Conocido como el anfiteatro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> los F<strong>la</strong>vios,<br />

su construcción se data <strong>en</strong>tre los años 72 al 80 d.<br />

C. Iniciadas <strong>la</strong>s obras bajo el mandato <strong><strong>de</strong>l</strong> emperador<br />

Vespasiano, se continuaron <strong>en</strong> el periodo <strong>de</strong> sus sucesores<br />

Tito y Domiciano. Entre los años 81 al 82 d.C.<br />

se ejecutaron <strong>la</strong>s construcciones bajo <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>a. Este<br />

complejo arquitectónico se asi<strong>en</strong>ta sobre una antigua<br />

<strong>la</strong>guna <strong>de</strong>secada, probable razón por <strong>la</strong> que se diseñó<br />

un sistema estructural sumam<strong>en</strong>te estable a pesar <strong>de</strong><br />

lo cual fue objeto <strong>de</strong> consecutivos refuerzos a lo <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong> su historia. Casi todos los recursos constructivos<br />

que utiliza <strong>la</strong> <strong>arquitectura</strong> e ing<strong>en</strong>iería <strong>romana</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

aquí. Aparec<strong>en</strong> <strong>arco</strong>s rebajados, carpaneles<br />

<strong>en</strong> corredores y adinte<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> los nichos <strong>de</strong> guarida<br />

para arqueros. No sólo se recurre a <strong>la</strong>s impostas para<br />

apoyo <strong>de</strong> <strong>en</strong>cofrados, sino también a ménsu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> sostén<br />

para andamiajes, <strong>de</strong> características simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s arquerías <strong><strong>de</strong>l</strong> Pont du Gard. En <strong>la</strong> arquería<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> segundo or<strong>de</strong>n <strong><strong>de</strong>l</strong> tercer muro anu<strong>la</strong>r (a<br />

contar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el exterior), se recurre a <strong>la</strong> superposición


360<br />

J. I. García<br />

<strong>de</strong> <strong>arco</strong>s para salvar su altura. Si <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ruinas heredadas<br />

el <strong>arco</strong> superior es prepon<strong>de</strong>rantem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga,<br />

y por consigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>biera ser ciego, aparece<br />

sin embargo abierto bajo algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s caveas sin<br />

una razón funcional c<strong>la</strong>ra. Si se observa <strong>la</strong> sección<br />

original <strong><strong>de</strong>l</strong> anfiteatro se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducir que esta doble<br />

arquería respon<strong>de</strong> a un problema compositivo <strong>de</strong> transición<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> bóveda <strong><strong>de</strong>l</strong> corredor exterior y <strong>la</strong> segunda<br />

cavea, que g<strong>en</strong>era, <strong>de</strong> esta forma, un corredor<br />

bajo. Ignoramos si estos <strong>arco</strong>s superiores hoy abiertos<br />

respon<strong>de</strong>n a su concepción original o a una <strong>de</strong>molición<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> rell<strong>en</strong>o <strong>de</strong> su hueco <strong>en</strong> fechas posteriores. La<br />

esbeltez <strong>de</strong> los machones <strong>de</strong> esta doble arquería, <strong>en</strong><br />

proporción con los <strong><strong>de</strong>l</strong> resto <strong><strong>de</strong>l</strong> edificio nos inclina a<br />

consi<strong>de</strong>rar esos <strong>arco</strong>s no solo como <strong>la</strong> embocadura <strong>de</strong><br />

los vomitorios <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong>s caveas sino como primarios<br />

<strong>arco</strong>s <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> los machones <strong>en</strong><br />

los que se apoyan.<br />

En los subterráneos c<strong>en</strong>trales se <strong>de</strong>scubre un conjunto<br />

<strong>de</strong> muros y corredores sobre los que se sost<strong>en</strong>ía<br />

el <strong>en</strong>tab<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>a. Cuatro <strong>de</strong> estos corredores<br />

están atravesados por sucesivos arquillos rebajados.<br />

Cada dos arquillos <strong><strong>de</strong>l</strong>imitan una celda <strong>en</strong> los corredores.<br />

Estas celdas se cerraban para ubicar <strong>en</strong> su interior<br />

<strong>la</strong>s fieras y g<strong>la</strong>diadores que, mediante un sistema<br />

<strong>de</strong> poleas, se elevaban hasta <strong>la</strong> ar<strong>en</strong>a <strong>en</strong> una<br />

especie <strong>de</strong> montacargas. Su ubicación actUa] respon<strong>de</strong><br />

a <strong>la</strong>s restauraciones <strong>de</strong> los siglos V y VI. Se pue<strong>de</strong>n<br />

i<strong>de</strong>ntificar unos cipos <strong>en</strong> travertino sobre los<br />

hombros <strong>de</strong> estos arquillos para <strong>de</strong>slizar <strong>la</strong>s cuerdas<br />

<strong>de</strong> elevación. Encontramos otros arquillos simi<strong>la</strong>res<br />

<strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> los corredores a difer<strong>en</strong>tes alturas sin<br />

ninguna otra función conocida hoy día que <strong>la</strong> <strong>de</strong> acoda<strong>la</strong>r<br />

a media altura otros corredores o artilugios.<br />

La altura <strong>de</strong> sus muros sobre los que se apoyaba <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> espectáculos así como los elem<strong>en</strong>tos<br />

adosados <strong>de</strong> soporte <strong>de</strong> cuantos mecanismos y util<strong>la</strong>je<br />

pudieran requerirse nos induce a p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> estructura<br />

sust<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> muros estaba arriostrada por<br />

estos <strong>arco</strong>s para garantizar su estabilidad <strong>en</strong> una función<br />

simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los <strong>arco</strong>s <strong>de</strong> acoda<strong>la</strong>micnto.1O<br />

Sobre uno <strong>de</strong> los corredores <strong>de</strong> salida <strong><strong>de</strong>l</strong> subterráneo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Coliseo, <strong>en</strong> el pasaje hacia <strong>la</strong> puerta Libitinaria<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Coliseo, exist<strong>en</strong> actualm<strong>en</strong>te cuatro <strong>arco</strong>s adinte<strong>la</strong>dos<br />

<strong>de</strong> factura bastante tosca acoda<strong>la</strong>ndo los cimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> su perímetro. Perdura lo que pudiera constituir los<br />

estribos <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os tres bajo el primer corredor interior<br />

y otros cuatro <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro, pudi<strong>en</strong>do ser <strong>en</strong> orig<strong>en</strong><br />

su número total superior a siete (figura 4).<br />

Figura 4<br />

Acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> puerta Libitinaria. Anfiteatro F<strong>la</strong>vio,<br />

Roma.<br />

Las construcciones sobre <strong>la</strong>s vías <strong><strong>de</strong>l</strong> Foro<br />

Romano<br />

La repetida ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s edificaciones <strong>en</strong> el Pa<strong>la</strong>tino<br />

dio lugar consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> elevación <strong>de</strong><br />

subestructuras sobre el recinto <strong>de</strong> los Foros. Estas<br />

construcciones tuvieron que resolver dos problemas.<br />

Por un <strong>la</strong>do, el contrarresto <strong><strong>de</strong>l</strong> empuje <strong><strong>de</strong>l</strong> terr<strong>en</strong>o<br />

mediante muros transversales a <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> verda<strong>de</strong>ra<br />

función <strong>de</strong> contrafuertes. Por otro, <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> perforar estos muros para respetar el trazado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> acceso al Foro.<br />

La ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Domus Tiheriana (14-37 d.<br />

C.) sobre el recinto <strong>de</strong> los Foros inva<strong>de</strong> <strong>la</strong> Clivus Victoriae<br />

al cubrir<strong>la</strong> mediante una p]ataforma sust<strong>en</strong>tada<br />

por bóvedas <strong>de</strong> cañón. Para respetar el recorrido original<br />

<strong>de</strong> esta vía <strong>de</strong> acceso al Foro Romano el p<strong>la</strong>no<br />

<strong>de</strong> los muros se interrumpió <strong>en</strong> toda su vertical mediante<br />

su transformación <strong>en</strong> elevados machones acoda<strong>la</strong>dos<br />

por <strong>arco</strong>s a media altUra.


Oríg<strong>en</strong>es <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>arco</strong> <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>arquitectura</strong> <strong>romana</strong> 361<br />

En otra zona próxima, el empuje <strong><strong>de</strong>l</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>en</strong> el<br />

Monte Pa<strong>la</strong>tino, increm<strong>en</strong>tado a<strong>de</strong>más por <strong>la</strong>s sucesivas<br />

reformas, obligó a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> seis dobles<br />

arquerías, <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nos paralelos, sobre <strong>la</strong> Vía Nava<br />

para contrarrestar el empuje <strong>de</strong> <strong>la</strong> colina con los muros<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Templo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Vestales. En <strong>la</strong> actualidad se<br />

conservan los <strong>arco</strong>s inferiores <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos<br />

seis p<strong>la</strong>nos verticales <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong>.<br />

construcciones viejas y nuevas <strong>de</strong>bió producir perturbaciones<br />

estáticas pues necesitó refuerzos, concretam<strong>en</strong>te<br />

apoyos sobre el <strong>la</strong>do más débil hacia <strong>la</strong> Clivus<br />

Scauri, lo que hoy constituye <strong>la</strong> actual vía <strong>de</strong> los SS.<br />

Giovanni e Paolo. Se reforzó <strong>la</strong> nave c<strong>en</strong>tral mediante<br />

dos <strong>arco</strong>s fajones internos con continuidad al exterior<br />

por contrafuertes sobre <strong>la</strong> nave <strong>la</strong>teral y seis <strong>arco</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> que cruzan <strong>la</strong> Clivus Scauri<br />

(figura 5).<br />

Iglesia <strong>de</strong> los SS. Giovanni e Paolo al Celio<br />

EL ACODALAMIENTO<br />

DE MUROS Y PILASTRAS<br />

La parte más antigua es <strong>la</strong> constituida por <strong>la</strong> casa<br />

(s. III y IV) que pert<strong>en</strong>eció a estos santos. Al inicio<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> s. V. Parmmachio elevó <strong>la</strong> actual iglesia sobre <strong>la</strong><br />

primitiva casa cortando todas <strong>la</strong>s divisiones <strong>de</strong> su<br />

p<strong>la</strong>no superior.<br />

Según Giovannoni,<br />

II<br />

<strong>la</strong> audaz elevación <strong>de</strong> <strong>la</strong> nave<br />

principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> basílica y <strong>la</strong> trabazón inorgánica <strong>de</strong><br />

Las ampliaciones <strong>de</strong> los edificios pa<strong>la</strong>tinos llegan a<br />

invadir por el este <strong>la</strong>s vías <strong><strong>de</strong>l</strong> Foro Romano y avanzan<br />

al oeste hacia <strong>la</strong>s tribunas <strong><strong>de</strong>l</strong> Circo Máximo.<br />

Con objeto <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> cota <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primitivas edificaciones<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Monte Pa<strong>la</strong>tino <strong>la</strong>s nuevas construcciones<br />

se elevan sobre <strong>la</strong> cota <strong><strong>de</strong>l</strong> terr<strong>en</strong>o. Para tal fin<br />

se elevaron subestructuras constituidas <strong>en</strong> los primeros<br />

edificios por muros perforados y, posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

se perfeccionaron estilizándo<strong>la</strong>s hasta conformar pi<strong>la</strong>stras<br />

acoda<strong>la</strong>das, utilizando para este fin un sistema<br />

estructural simi<strong>la</strong>r al ya <strong>en</strong>sayado <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong><br />

acueductos <strong>de</strong> doble arquería. Se vuelve a recurrir a<br />

este sistema para fines simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> algunas edificaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Vil<strong>la</strong> Adriana <strong>en</strong> Tívoli.<br />

Las arcadas<br />

Severianas<br />

Figura 5<br />

Arcos <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> San Giovanni e Pa-<br />

010. Clivo di Scaurio, Roma.<br />

Esta construcción se levanta <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> complejo <strong>de</strong><br />

los Pa<strong>la</strong>cios Imperiales sobre <strong>la</strong>s tres colinas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Monte Pa<strong>la</strong>tino. Iniciado el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecutivas<br />

edificaciones por Augusto <strong>en</strong> el año 26 a.e. Settimio<br />

Severo (193-211 d.e.) realiza <strong>la</strong> ampliación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Pa<strong>la</strong>cio Imperial a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s construcciones domizianas<br />

sobre el monte Pa<strong>la</strong>tino. Con el propósito <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> misma altura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estancias imperiales<br />

sobre el Circo Máximo, se construye una p<strong>la</strong>taforma<br />

sobre pi<strong>la</strong>res y <strong>arco</strong>s para soportar <strong>en</strong> su superficie<br />

<strong>la</strong>s nuevas termas. Séptimo Severo lo continúa, ampliando<br />

el pa<strong>la</strong>cio por <strong>la</strong> parte meridional. La obra<br />

severiana conocida hoy consiste <strong>en</strong> una p<strong>la</strong>taforma<br />

levantada <strong>en</strong> paralelo al Circo Máximo y a <strong>la</strong> misma<br />

cota <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones pa<strong>la</strong>ciegas preexist<strong>en</strong>tes. La<br />

p<strong>la</strong>taforma se sust<strong>en</strong>ta mediante bóvedas <strong>de</strong> arista sobre<br />

al m<strong>en</strong>os tres hileras <strong>de</strong> pi<strong>la</strong>stras construidas <strong>en</strong><br />

opus testaceum. 12 La altura <strong><strong>de</strong>l</strong> conjunto y su diafanidad<br />

obliga a arriostrar <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>stras a media altura


362<br />

J. 1. García<br />

mediante <strong>arco</strong>s <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> dispuestos <strong>en</strong> ejes<br />

perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>res. Se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> arquería<br />

más meridional <strong>de</strong> sus ruinas el refuerzo ejecutado a<br />

posteriori mediante e] reJl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> sus vanos con pi<strong>la</strong>stras<br />

y <strong>arco</strong>s <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> medio punto <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te<br />

flecha y altura. Esta obra <strong>de</strong>bió acometerse<br />

ante el temor <strong>de</strong> un <strong>de</strong>splome <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res originales<br />

(figura 6).<br />

Figura 6<br />

P<strong>la</strong>taforma <strong><strong>de</strong>l</strong> Pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> Settimio Severo. Pa<strong>la</strong>tino, Roma.<br />

Los<br />

ACUEDUCTOS DE ROMA<br />

En Roma se construy<strong>en</strong> hasta doce acueductos para<br />

suministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad y se ejecutan <strong>la</strong>s primeras<br />

trazas <strong>de</strong> doble arquería. El Acqua C<strong>la</strong>udia, a sus 40<br />

años <strong>de</strong> servicio, necesitó refuerzos <strong>en</strong> su trazado que<br />

se acometieron mediante el rell<strong>en</strong>o <strong>de</strong> sus huecos con<br />

fábrica <strong>de</strong> <strong>la</strong>drillo, formando <strong>arco</strong>s y pi<strong>la</strong>stras adosados.<br />

Para dar mayor estabilidad al conjunto, se ejecutó<br />

<strong>en</strong> su parte inferior otra hi]era <strong>de</strong> <strong>arco</strong>s con <strong>la</strong> misión<br />

<strong>de</strong> acoda<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s pi]astras reforzadas, recibi<strong>en</strong>do<br />

así <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>no intermedio <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>stras superiores<br />

(figura 7). Si bi<strong>en</strong> esta obra pudiera calificarse<br />

como el primer <strong>arco</strong> <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> refuerzo<br />

conocido, es con <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> ]os <strong>arco</strong>s Neronianos<br />

cuando se construye una doble arquería para <strong>la</strong><br />

prolongación <strong><strong>de</strong>l</strong> Acqua C<strong>la</strong>udia hasta e] templo <strong>de</strong><br />

C<strong>la</strong>udio <strong>en</strong> el monte Celio.<br />

La solución <strong>de</strong> acoda<strong>la</strong>r ]as pi<strong>la</strong>stras <strong>de</strong> los acueductos<br />

no se aplicó <strong>de</strong> forma tan rotunda <strong>en</strong> los<br />

acueductos <strong>de</strong> suministro a Roma como <strong>en</strong> el modo<br />

que Jlegó a ejecutarse <strong>en</strong> el acueducto <strong>de</strong> Mérida. El<br />

Acqua Marcia (144 a.c.) y e] Acqua C<strong>la</strong>udia (38-52<br />

d.C.), construidos ambos <strong>en</strong> sillería <strong>en</strong> sus trazados<br />

abiertos, no recurr<strong>en</strong> al <strong>arco</strong> <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong>. El<br />

Figura 7<br />

Refuerzos neronianios <strong><strong>de</strong>l</strong> acueducto Acqua C<strong>la</strong>udia. Appio<br />

C<strong>la</strong>udio, Roma.<br />

Acqua Cae]emontani (52 d.C.) y el Acqua Alexandrina<br />

(226 d.C.) realizados <strong>en</strong> opus testaceum (fábrica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>drillo a] exterior con argamasa interior)<br />

recurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados trazados a <strong>la</strong> doble arquería<br />

sin difer<strong>en</strong>ciar el tipo y <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

arquerías superior e inferior. Pero <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema<br />

constructivo y <strong>la</strong> proporción <strong>en</strong>tre macizo y<br />

hueco hac<strong>en</strong> percibir el conjunto como un muro<br />

perforado <strong>en</strong> dos o hasta <strong>en</strong> cinco niveles <strong>de</strong> altura.<br />

Tal es el caso <strong>de</strong> ]os <strong>arco</strong>s Caelemontani a su paso<br />

sobre <strong>la</strong> actual Vía <strong>de</strong> San Gregorio según <strong>la</strong> reconstrucción<br />

recogida por R. LancianiY Este tipo<br />

<strong>de</strong> construcción, aunque se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra muy lejano a<br />

<strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dización estructural <strong>de</strong> los <strong>arco</strong>s <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong>,<br />

supone no obstante un importante avance<br />

<strong>en</strong> tal s<strong>en</strong>tido.


Oríg<strong>en</strong>es <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>arco</strong> <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>arquitectura</strong> <strong>romana</strong> 363<br />

Los ACUEDUCTOS DE LAS PROVINCIAS ROMANAS<br />

Aunque el acueducto constituye <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería<br />

<strong>romana</strong> mediante <strong>la</strong> que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n por todo el Imperio<br />

los avances técnicos <strong><strong>de</strong>l</strong> mom<strong>en</strong>to, el sistema<br />

<strong>de</strong> doble arquería no se emplea por vez primera <strong>en</strong><br />

Roma. En el año 20 a.C., se construye el acueducto<br />

<strong>de</strong> Tarragona, y años más tar<strong>de</strong> el <strong>de</strong> Pont du Gard<br />

<strong>de</strong> triple arquería, si <strong>en</strong> éste consi<strong>de</strong>ramos como tal<br />

su primer tramo inferior sobre el río Nimes y no<br />

como pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> arranque.<br />

En <strong>la</strong>s primeras realizaciones se opta por superponer<br />

sucesivos pu<strong>en</strong>tes con los que salvar <strong>de</strong>sniveles.<br />

Así se concibe Pont du Gard. La arquería <strong><strong>de</strong>l</strong> nivel superior<br />

condiciona <strong>la</strong> flecha y luz <strong>de</strong> sus elem<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong><br />

nive<strong>la</strong>ción exigida por el canal para una correcta circu<strong>la</strong>ción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> agua. Como consecu<strong>en</strong>cia, los <strong>arco</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

nivel superior resultan <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or luz que los inferiores,<br />

y sus pi<strong>la</strong>res se apoyan alternativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el extradós<br />

y <strong>en</strong> los riñones <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquería inferior. Para favorecer<br />

<strong>la</strong> estabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> conjunto se escalonan <strong>arco</strong>s y pi<strong>la</strong>res,<br />

disminuy<strong>en</strong>do su espesor a medida que se elevan.<br />

Tanto <strong>en</strong> el acueducto <strong>de</strong> Tarragona como <strong>en</strong> el <strong>de</strong><br />

Segovia no se percibe aún una c<strong>la</strong>ra difer<strong>en</strong>ciación<br />

funcional y constructiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos arquerías superpuestas.<br />

El acueducto <strong>de</strong> Segovia (s. 1 d.C.) respon<strong>de</strong><br />

al mismo mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o que el <strong>de</strong> Tarragona con pi<strong>la</strong>res escalonados,<br />

esta vez <strong>en</strong> tramos proporcionados, construidos<br />

<strong>en</strong> sillería.<br />

El acueducto <strong>de</strong> Tarragona <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />

<strong>de</strong> doble arquería con luces iguales, lo que posibilita<br />

<strong>la</strong> alineación vertical <strong>de</strong> huecos y <strong>la</strong> continuidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

eje <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res. Si bi<strong>en</strong> BIas Tarac<strong>en</strong>a re<strong>la</strong>ciona<br />

este mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o con el <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el Norte <strong>de</strong> Africa,<br />

lo cierto es que <strong>en</strong>contramos simi<strong>la</strong>res construcciones<br />

<strong>en</strong> Constantinop<strong>la</strong> y <strong>en</strong> Roma.14 La arquería<br />

superior manti<strong>en</strong>e una altura limitada, mi<strong>en</strong>tras que<br />

los pi<strong>la</strong>res inferiores absorb<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>snivel <strong><strong>de</strong>l</strong> terr<strong>en</strong>o.<br />

Se manti<strong>en</strong>e el escalonami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>en</strong> altura. Los pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquería superior se apoyan<br />

sobre <strong>la</strong> fábrica <strong>de</strong> los riñones <strong>de</strong> los <strong>arco</strong>s inferiores.<br />

El aparejo constituido por <strong>la</strong> arquería inferior<br />

y <strong>la</strong> sillería <strong>de</strong> rell<strong>en</strong>o <strong>en</strong> sus riñones actúa como un<br />

zuncho <strong>de</strong> arriostrami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> reparto <strong>de</strong> cargas <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes.<br />

Igual función cumple el arquitrabe <strong>de</strong> coronación<br />

sobre <strong>la</strong> arquería superior. Al confiar a <strong>la</strong><br />

arquería inferior el arriostrami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> acueducto <strong>en</strong><br />

su p<strong>la</strong>no se posibilita el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta rectangu<strong>la</strong>r<br />

<strong>en</strong> pi<strong>la</strong>res con su <strong>la</strong>do mayor perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>r<br />

al p<strong>la</strong>no <strong><strong>de</strong>l</strong> acueducto. No po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>finir a estos<br />

<strong>arco</strong>s inferiores aún como verda<strong>de</strong>ros <strong>arco</strong>s <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong><br />

toda vez que su misión es redistribuir <strong>en</strong><br />

los pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> apoyo <strong>la</strong> carga vertical transmitida por<br />

su extradós proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res superiores a través<br />

<strong>de</strong> sus riñones.<br />

En el s. 1 d.C. se construye el acueducto <strong>de</strong> Sextilio<br />

Polión, <strong>en</strong> Efeso, bajo el reinado <strong>de</strong> Augusto. Su traza,<br />

<strong>de</strong> doble arquería con luces <strong>de</strong> <strong>arco</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los<br />

dos niveles, respon<strong>de</strong> al esquema empleado <strong>en</strong> Pont du<br />

Gard: <strong>la</strong> arquería inferior es <strong>de</strong> mayor luz para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

m<strong>en</strong>os pi<strong>la</strong>res y <strong>la</strong> superior aum<strong>en</strong>ta el número <strong>de</strong><br />

<strong>arco</strong>s y reduce su luz para adaptarse al nivel <strong>de</strong> coronación<br />

necesario<br />

lo<br />

por el paso <strong>de</strong> agua canalizada. En el<br />

acueducto <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> Estambul, levantado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Época <strong><strong>de</strong>l</strong> emperador Adriano, los pi<strong>la</strong>res conservan <strong>la</strong><br />

misma sección <strong>de</strong> arranque <strong>en</strong> toda su altura, dotándose<br />

a <strong>la</strong> rosca <strong>de</strong> los <strong>arco</strong>s inferiores <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or espesor<br />

que a <strong>la</strong> arquería superior que soporta el specum.16<br />

En el acueducto <strong>de</strong> Almuñecar (s. 1 d.C.), <strong>en</strong> su segundo<br />

tramo sobre el río Seco, se ejecuta un resalto<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cara interior a los huecos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>arco</strong> <strong>en</strong> el arranque<br />

<strong>de</strong> pi<strong>la</strong>res. Sobre dicho resalto se levanta una primera<br />

hilera <strong>de</strong> tres <strong>arco</strong>s que constituy<strong>en</strong> <strong>arco</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong> <strong>de</strong> refuerzo simi<strong>la</strong>res a los ejecutados<br />

bajo el mandato <strong>de</strong> Tito <strong>en</strong> el Acqua C<strong>la</strong>udia. El aparejo,<br />

<strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones y el comportami<strong>en</strong>to estructural<br />

<strong>de</strong> estos <strong>arco</strong>s los difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los preexist<strong>en</strong>tes.<br />

La opción <strong>de</strong> no escalonar los pi<strong>la</strong>res y mant<strong>en</strong>er<br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> arranque <strong>en</strong> toda su altura <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cota necesaria <strong>de</strong> coronación. En <strong>la</strong>s ruinas heredadas<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> acueducto <strong>de</strong> Túnez se percibe esta solución.<br />

La refer<strong>en</strong>cia que t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> este acueducto es<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> una construcción <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> arquería <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

el ancho <strong>de</strong> sus pi<strong>la</strong>res se manti<strong>en</strong>e continuo <strong>en</strong> toda<br />

su altura y supera al adoptado por el canal <strong>de</strong> coronación,<br />

adoptando así una traza simi<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> pi<strong>la</strong>stras<br />

<strong>de</strong> refuerzo adosadas al cuerpo principal.<br />

En Mérida, se construy<strong>en</strong>, probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los<br />

siglos II Y III bajo el mandato <strong>de</strong> Trajano a los Severos,<br />

los acueductos <strong>de</strong> San Lázaro y Los Mi<strong>la</strong>gros. Se<br />

trazan pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta continua <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> cruz; los<br />

brazos mayores estabilizan <strong>la</strong> construcción <strong>en</strong> el pIano<br />

perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>r a su p<strong>la</strong>no y los m<strong>en</strong>ores estriban <strong>la</strong>s<br />

arquerías. Los <strong>arco</strong>s inferiores no interrump<strong>en</strong> <strong>la</strong> continuidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fábrica <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res. Al adoptar <strong>la</strong> traza<br />

real <strong>de</strong> <strong>arco</strong>s rebajados no recib<strong>en</strong> cargas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arquerías<br />

superiores y sólo sirv<strong>en</strong> para acoda<strong>la</strong>r los<br />

pi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> mejor disposición para absorber posibles


364<br />

7. Gautier, P.M.: (1790-1855). Roma Amica. CArea Arl.<br />

r. García<br />

empujes. Son <strong>en</strong> toda reg<strong>la</strong> <strong>arco</strong>s <strong>de</strong> <strong>acoda<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to</strong>.<br />

El mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do recoge todas <strong>la</strong>s innovaciones<br />

que se han <strong>en</strong>sayado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

anteriores acueductos; se produce una <strong>de</strong>finitiva difer<strong>en</strong>ciación<br />

<strong>en</strong>tre los <strong>arco</strong>s superiores, <strong>de</strong>stinados a soportar<br />

]a canalización <strong>de</strong> agua, y los inferiores, p<strong>en</strong>sados<br />

para acoda<strong>la</strong>r los pi<strong>la</strong>res sust<strong>en</strong>tantes <strong>en</strong> varios<br />

niveles. Los <strong>arco</strong>s superiores son <strong>de</strong> medio punto y<br />

los inferiores rebajados cabalgando estos últimos sobre<br />

unas hiJadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>drillo vo<strong>la</strong>das para prolongar el<br />

<strong>arco</strong> hasta simu<strong>la</strong>r una traza <strong>de</strong> medio punto. El ancho<br />

adoptado <strong>en</strong> éstos es m<strong>en</strong>or al <strong>de</strong> ]a arquería <strong>de</strong> coronación<br />

y al <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res sust<strong>en</strong>tantes. Las impostas<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> acueducto <strong>de</strong> los Mi<strong>la</strong>gros no ro<strong>de</strong>an el pi<strong>la</strong>r<br />

como ocurre <strong>en</strong> los otros acueductos romanos, sino<br />

que su <strong>de</strong>sarrollo se ciñe a una moldura <strong>de</strong> tacón y liste]<br />

bajo e] intradós <strong>de</strong> los <strong>arco</strong>s, adivinándose otra <strong>de</strong><br />

coronación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pi<strong>la</strong>stras adosadas. La moldura adquiere<br />

una función exclusiva <strong>de</strong> apoyo al sistema <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>cimbrado <strong>de</strong> <strong>arco</strong>s, r<strong>en</strong>unciando a su <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong><br />

imposta perimetral <strong>de</strong> carácter más estético. Se percibe<br />

también que <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposta al <strong>arco</strong> es<br />

difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>arco</strong>s inferiores, don<strong>de</strong> se respeta una<br />

pieza interpuesta <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> imposta y el falso sa]mer <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>drillo. Pese a estas mejoras técnicas, el acueducto<br />

<strong>de</strong> los Mi<strong>la</strong>gros ha soportado peor los efectos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

paso <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo que los <strong>de</strong> Segovia y Tarragona, <strong>de</strong>bido<br />

a que <strong>la</strong>s noveda<strong>de</strong>s aplicadas han evi<strong>de</strong>nciado<br />

sus puntos débiles hasta el punto <strong>de</strong> que se le atribuye<br />

a este acueducto e] nombre <strong>de</strong> los Mi<strong>la</strong>gros por <strong>la</strong><br />

inestabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> obral7 (figura 8).<br />

NOTAS<br />

1. El término arbotante procc<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> francés «arc-boutant»,<br />

<strong>de</strong> arc: <strong>arco</strong> y boutant: <strong>de</strong>rivación <strong>de</strong> buter: estribar,<br />

apuntal ar.<br />

2. Marta, R.: Tecnica Construttiva Romana. Ed. Kappa.<br />

Roma, 1986, pp. 36 Y 37.<br />

3. Moya B<strong>la</strong>nco, L.: «Arquitectura cupuliformes», Mecánica<br />

y Tecnolol{ía <strong>de</strong> los Edificios Antil{uos. Colegio<br />

Oficial <strong>de</strong> Arquitectos <strong>de</strong> Madrid, p. 101.<br />

4. Blouet, G.A.: Restauratión <strong>de</strong>s Thermes d'Antonin Caracal<strong>la</strong><br />

a Rome. París, 1828.<br />

5. Edmon Paulín, l.B.: Thermes <strong>de</strong> Diocléti<strong>en</strong>. Firmint-Dido!.<br />

París, 1890.<br />

6. Rivoira, G.T.: Le oril{ini <strong><strong>de</strong>l</strong><strong>la</strong> Architettura Lombarda.<br />

VollI. Ed. Loescher & Co. Roma, 1907, p. 492.<br />

Figura 8<br />

Alzados <strong><strong>de</strong>l</strong> acueducto <strong>de</strong> los Mi<strong>la</strong>gros, Mérida (tomado <strong>de</strong><br />

Fernán<strong>de</strong>z Casado, c.: Acueductos Romanos <strong>en</strong> España.<br />

Instituto Eduardo Torroja. Madrid, 1972).<br />

cheologica C<strong>en</strong>trale. «Envois» <strong>de</strong>gli architetti fi'ancesi<br />

(1788-1924). Ed. Curia-Vil<strong>la</strong>medici, Roma, 1985.<br />

8. Giovannoni, G.: «Prototipi di archi rampanti in construzioni<br />

romane», Annali <strong><strong>de</strong>l</strong><strong>la</strong> societa <strong><strong>de</strong>l</strong>{li ing<strong>en</strong>ieri e <strong>de</strong>gli<br />

architetti italiani. núm. 10, L'Universelle, Roma,<br />

1913, p. 9.<br />

9. Macdonald, L.W.: The Architetture of the Roman Empire.<br />

Vol. r. Yale University. New Hav<strong>en</strong>, 1965, p. 87.<br />

10. Luciani, R.: El Coliseo. Ed. Anaya. Madrid, 1993, p. 89.<br />

11. Giovannoni, G.: Op. ci!. p. 8.<br />

12. Lanciani, R.: Forma Urbis Romae. Ed. Quasar, Roma<br />

1990, lám. XXXV.<br />

13. Lanciani, R.: Rovine e Scavi di Roma Antica. Ed. Quasar.<br />

Roma, 1985, p. 169, fig. 69.<br />

14. Tarac<strong>en</strong>a Aguirre, B.: Arte Romano. Ars Hispaniae.<br />

Plus Ultra. Madrid, 1947. p. 22.<br />

15. Ward-Perkins l. B.: Historia Universal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>arquitectura</strong>.<br />

Arquitectura Romana. Ed. Agui<strong>la</strong>r. Mad¡id, 1989, p. 147.<br />

16. Miravet, l.L.: Arqueología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s perdidas.<br />

Vol 24: «Norte <strong>de</strong> Africa 11. Constantinop<strong>la</strong>». Ed. Salva!.<br />

Barcelona, 1992, p. 58.<br />

17. Tarac<strong>en</strong>a Aguirre, B.: Op. cit., p. 24.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!