la atención psiquiátrica en méxico hacia el siglo - Centro de ...
la atención psiquiátrica en méxico hacia el siglo - Centro de ...
la atención psiquiátrica en méxico hacia el siglo - Centro de ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
LA ATENCIÓN PSIQUIÁTRICA EN MÉXICO<br />
HACIA EL SIGLO XXI<br />
Oscar B<strong>en</strong>assini F*<br />
SUMMARY<br />
Public psychiatric care programs in Mexico have <strong>la</strong>sted for almost<br />
fifty years. The terms psychiatry and “m<strong>en</strong>tal health” are<br />
frequ<strong>en</strong>tly used as synonimous, but they are far from being so.<br />
Psychiatry is a speciality of medicine and m<strong>en</strong>tal health should<br />
be used to speak about a variety of w<strong>el</strong>l being. The concept of<br />
m<strong>en</strong>tal health be migt confusing in its<strong>el</strong>f since the concept of<br />
health is an integral one, but it still seems appropiate and is<br />
frecu<strong>en</strong>tly used. The evolution of psychiatric care programs and<br />
services in our country is reviewed, and some important topics<br />
for the next years are pointed out. The preval<strong>en</strong>ce and<br />
epi<strong>de</strong>miological surveil<strong>la</strong>nce of m<strong>en</strong>tal diseases, primary care<br />
programs, mo<strong>de</strong>rn alternatives for specialized medical att<strong>en</strong>tion,<br />
and supportive resources for people handicapped by psychiatric<br />
disor<strong>de</strong>rs, are ext<strong>en</strong>sivly com<strong>en</strong>ted.<br />
Key words:Psychiatry, m<strong>en</strong>tal health, primary care, coverage,<br />
quality, policies, m<strong>en</strong>tal disor<strong>de</strong>rs, technology.<br />
RESUMEN<br />
Pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> casi cincu<strong>en</strong>ta años <strong>de</strong> política gubernam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>en</strong> México, a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica. Psiquiatría y salud<br />
m<strong>en</strong>tal son dos términos que con frecu<strong>en</strong>cia se emplean para<br />
referirse a áreas <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia y activida<strong>de</strong>s semejantes. Sin<br />
embargo, <strong>el</strong> primero se refiere a una modalidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, habitualm<strong>en</strong>te<br />
especializada, y <strong>el</strong> segundo a una condición peculiar<br />
<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida y abordada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva mucho<br />
más amplia. A pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> término salud m<strong>en</strong>tal podría repres<strong>en</strong>tar<br />
una escisión <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto integral <strong>de</strong> salud, parece<br />
haber cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> cuanto a su empleo y al trabajo que se hace <strong>en</strong><br />
esta dirección. Esta es una breve revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los<br />
programas y servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica <strong>en</strong> nuestro país, a<br />
partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se seña<strong>la</strong>n algunos temas prioritarios para los<br />
próximos años, <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia<br />
e impacto <strong>de</strong> los trastornos m<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> programas<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica con <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria a <strong>la</strong> salud,<br />
<strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción especializada, y <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar alternativas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia social para <strong>la</strong>s personas<br />
que quedan con discapacidad como secue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal.<br />
Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: Psiquiatría, salud m<strong>en</strong>tal, at<strong>en</strong>ción primaria,<br />
cobertura, calidad, políticas, trastornos m<strong>en</strong>tales, tecnología.<br />
A MANERA DE INTRODUCCIÓN<br />
El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to es un ejercicio <strong>de</strong> reflexión<br />
acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica<br />
<strong>en</strong> nuestro país, <strong>de</strong> los esfuerzos institucionales que<br />
han int<strong>en</strong>tado resolver<strong>la</strong>, y <strong>de</strong> cómo aplicar <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro<br />
<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> dichos esfuerzos.<br />
Vayan <strong>en</strong> primer término algunas advert<strong>en</strong>cias que<br />
conti<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, algunos <strong>de</strong> los problemas básicos<br />
<strong>en</strong> este campo:<br />
• Psiquiatría y salud m<strong>en</strong>tal son términos que con<br />
frecu<strong>en</strong>cia se emplean para referirse a un área <strong>de</strong><br />
compet<strong>en</strong>cia y a un conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s, a<br />
pesar <strong>de</strong> que están lejos <strong>de</strong> ser sinónimos. La psiquiatría<br />
es una especialidad médica a <strong>la</strong> que se<br />
atribuye <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los trastornos<br />
m<strong>en</strong>tales, <strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong> término “salud m<strong>en</strong>tal”<br />
ti<strong>en</strong>e una acepción mucho más amplia, y se refiere<br />
a una condición peculiar <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s individuales y colectivas.<br />
• El término “salud m<strong>en</strong>tal” pue<strong>de</strong> ser criticado con<br />
justa razón. Al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> apari<strong>en</strong>cia, at<strong>en</strong>ta contra<br />
<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> salud integral, parc<strong>el</strong>ándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada<br />
y g<strong>en</strong>erando <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con dos modalida<strong>de</strong>s<br />
distintas <strong>de</strong> respuesta organizada: cómo<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los problemas <strong>de</strong> salud “física”, y qué hacer<br />
con los que, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por exclusión, resultan<br />
<strong>de</strong> naturaleza “m<strong>en</strong>tal”. Vista <strong>de</strong> esta manera,<br />
<strong>la</strong> psiquiatría formaría parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> respuesta a los problemas m<strong>en</strong>tales.<br />
• Salud m<strong>en</strong>tal es un concepto difícil <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir,<br />
por lo que al int<strong>en</strong>tar hacerlo es frecu<strong>en</strong>te referirse<br />
a ciertos daños a <strong>la</strong> salud que a veces por razones<br />
históricas, a veces por conflictos i<strong>de</strong>ológicos, y a<br />
*Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Psicología Médica, Psiquiatría y Salud M<strong>en</strong>tal, Facultad <strong>de</strong> Medicina, UNAM, 04510 México, DF.<br />
Recibido primera versión: 23 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2001. Segunda versión: 5 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2001. Aceptado: 18 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2001.<br />
62<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001
veces porque parec<strong>en</strong> ser más afines a <strong>de</strong>terminada<br />
metodología para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos e int<strong>en</strong>tar<br />
resolverlos, se han incluido <strong>en</strong> <strong>la</strong> “patología<br />
psiquiátrica”, <strong>en</strong> <strong>la</strong> “psicopatología”, o quizá <strong>de</strong><br />
manera más amplia e imprecisa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> “patología<br />
psicológica”. La at<strong>en</strong>ción psiquiátrica consiste <strong>en</strong><br />
un conjunto <strong>de</strong> principios ci<strong>en</strong>tíficos, métodos,<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias y recursos para cont<strong>en</strong><strong>de</strong>r con <strong>la</strong>s<br />
l<strong>la</strong>madas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales, aceptadas como<br />
tales por <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud,<br />
que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fine y c<strong>la</strong>sifica <strong>en</strong> este rubro.<br />
• Los progresos ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
neuroci<strong>en</strong>cias han vu<strong>el</strong>to insost<strong>en</strong>ible <strong>el</strong> concepto<br />
que atribuía <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> “m<strong>en</strong>tales” a <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que se suponía que no t<strong>en</strong>ían<br />
ninguna base tisu<strong>la</strong>r, fisiológica o bioquímica.<br />
• Sea como sea, <strong>la</strong> escisión es muy c<strong>la</strong>ra, <strong>de</strong> tal<br />
manera que hay problemas <strong>de</strong> salud afines a los<br />
profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, que para<br />
algunos pued<strong>en</strong> l<strong>la</strong>marse “<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s físicas”,<br />
y problemas psiquiátricos o m<strong>en</strong>tales, difer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> los primeros y afines a un grupo especial y<br />
difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, por lo que<br />
hay recursos, programas y responsables <strong>de</strong> unos<br />
y otros.<br />
• Como ocurre con frecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> salud<br />
m<strong>en</strong>tal no es tan fácil como <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> patología<br />
psiquiátrica, sin embargo, <strong>de</strong> manera aún más<br />
forzada que <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> patología, hay<br />
qui<strong>en</strong>es int<strong>en</strong>tan sust<strong>en</strong>tar dicha <strong>de</strong>finición <strong>en</strong><br />
aspectos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, a los que propon<strong>en</strong><br />
consi<strong>de</strong>rar como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud individual o<br />
colectiva. Entre estos aspectos podrían citarse <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo psicológico y social <strong>de</strong> los niños y los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> adaptación y <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
esco<strong>la</strong>r y <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> pareja, <strong>la</strong><br />
estructura y <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esparcimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />
que, como se ve, correspond<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te al<br />
concepto g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> salud.<br />
• Este <strong>en</strong>sayo pret<strong>en</strong><strong>de</strong> hacer un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
políticas y acciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adoptarse para dar<br />
una bu<strong>en</strong>a at<strong>en</strong>ción psiquiátrica <strong>en</strong> nuestro país,<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndo<strong>la</strong>s como un compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />
m<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> su at<strong>en</strong>ción, y reconoci<strong>en</strong>do que un<br />
análisis <strong>de</strong> este último término resultaría mucho<br />
más complicado.<br />
LOS ANTECEDENTES HISTÓRICOS Y SUS IMPLICACIONES<br />
Si <strong>de</strong>jamos <strong>de</strong> <strong>la</strong>do algunos esfuerzos <strong>en</strong>comiables<br />
que podrían ser <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s<br />
propuestas más serias, ord<strong>en</strong>adas e incluy<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica son producto<br />
d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas <strong>de</strong> salud.<br />
Una breve semb<strong>la</strong>nza histórica <strong>de</strong> estas propuestas<br />
pue<strong>de</strong> incluir, por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong><br />
Salud, institución que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un pap<strong>el</strong><br />
normativo y <strong>de</strong> coordinación sectorial, ha operado<br />
durante muchos años los l<strong>la</strong>mados servicios <strong>de</strong> salud<br />
para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción abierta (aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que no cu<strong>en</strong>ta con<br />
<strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> seguridad social),<br />
y por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas <strong>de</strong><br />
seguridad social. La doble misión que ha t<strong>en</strong>ido<br />
siempre <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud, <strong>la</strong> coordinación<br />
sectorial y <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> servicios ha sido, quizá,<br />
<strong>el</strong> factor que ubica su <strong>la</strong>bor como <strong>el</strong> <strong>de</strong> mayor r<strong>el</strong>evancia<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> materia.<br />
Si se revisa <strong>la</strong> evolución que han seguido <strong>en</strong> este<br />
país <strong>la</strong>s instancias directivas creadas por <strong>la</strong> Secretaría<br />
<strong>de</strong> Salud para manejar <strong>la</strong> problemática psiquiátrica, se<br />
pue<strong>de</strong> analizar cómo se concib<strong>en</strong> estos problemas y<br />
cómo se abordan por <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que se les ha ido confiri<strong>en</strong>do<br />
(cuadro 1).<br />
Remontándonos a <strong>la</strong> inauguración <strong>en</strong> 1910 d<strong>el</strong> “Manicomio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Castañeda”, sin una política sanitaria <strong>en</strong><br />
materia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal, como era obvio <strong>en</strong> esa<br />
época, se pue<strong>de</strong> asegurar que a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces surgieron,<br />
por iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s fe<strong>de</strong>rales y locales,<br />
diversas instituciones <strong>de</strong>dicadas a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los<br />
<strong>en</strong>fermos psiquiátricos, <strong>de</strong> acuerdo con los propósitos<br />
para los que hubieran sido creadas. Los hospitales psiquiátricos<br />
estatales pued<strong>en</strong> ser un ejemplo. En 1959<br />
apareció <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Neurología, Salud<br />
M<strong>en</strong>tal y Rehabilitación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salubridad<br />
y Asist<strong>en</strong>cia, como un primer esfuerzo d<strong>el</strong> gobierno<br />
fe<strong>de</strong>ral para aplicar <strong>de</strong> manera coordinada los recursos<br />
<strong>de</strong> que disponía, dando lugar a nuevos programas <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción. Entre los proyectos <strong>de</strong> esta Dirección <strong>de</strong>staca<br />
<strong>el</strong> <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados “Servicios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e M<strong>en</strong>tal”,<br />
que se insertan <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Salud<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México, y pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> ofrecer<br />
programas prev<strong>en</strong>tivos y <strong>de</strong> contacto primario para<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los problemas que nos ocupan. Estos<br />
servicios contaban con un psiquiatra, un psicólogo<br />
CUADRO 1<br />
Las instancias directivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud responsables<br />
<strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica<br />
Epoca Instancia<br />
1959 - 1971 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Neurología, Salud M<strong>en</strong>tal y<br />
Rehabilitación<br />
1971 - 1981 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal<br />
1981 - 1994Dirección <strong>de</strong> Normas <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal, Asist<strong>en</strong>cia Social<br />
y Rehabilitación<br />
1994 - 1996 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal<br />
1996 - 2000 Coordinación <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal (CORSAME)<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001 63
y una trabajadora social, que con los recursos<br />
<strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> boga cubrían algunos temas <strong>de</strong><br />
educación prev<strong>en</strong>tiva, especialm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong><br />
vigi<strong>la</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo infantil. Allí se at<strong>en</strong>día <strong>en</strong><br />
consulta externa a <strong>la</strong>s personas afectadas por trastornos<br />
psiquiátricos, y se int<strong>en</strong>taba vincu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong><br />
comunidad con los servicios especializados<br />
<strong>en</strong>viándoles a los paci<strong>en</strong>tes que se consi<strong>de</strong>raba que<br />
necesitaban este tipo <strong>de</strong> servicios. Sin embargo, esta<br />
iniciativa no se g<strong>en</strong>eralizó, pues <strong>en</strong> 1964 ap<strong>en</strong>as había<br />
16 <strong>de</strong> estos servicios: 10 conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Distrito<br />
Fe<strong>de</strong>ral y 6 <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes estados.<br />
La dirección se <strong>en</strong>cargaba, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong> operar algunos<br />
servicios especializados. En 1964 había 33 servicios<br />
<strong>de</strong> consulta psiquiátrica externa, 7 <strong>de</strong> <strong>el</strong>los<br />
d<strong>el</strong> IMSS y 7 <strong>de</strong> los gobiernos locales, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> 24<br />
hospitales psiquiátricos públicos <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> país: 1<br />
<strong>de</strong> <strong>el</strong>los d<strong>el</strong> IMSS, 6 <strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong> los estados,<br />
y <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia Secretaría <strong>de</strong> Salubridad y<br />
Asist<strong>en</strong>cia. En total se contaba con 6 251 camas para<br />
<strong>la</strong> hospitalización <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, 4 040 <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
conc<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México (4).<br />
En 1967 se pusieron <strong>en</strong> operación los hospitales<br />
psiquiátricos “Fray Bernardino Alvarez”, para adultos,<br />
y “Juan N. Navarro”, para niños y adolesc<strong>en</strong>tes,<br />
para sustituir al “Manicomio <strong>de</strong> La Castañeda” que se<br />
había c<strong>la</strong>usurado. Esto, y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> operación <strong>de</strong><br />
hospitales psiquiátricos fe<strong>de</strong>rales <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> México,<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> Hidalgo y <strong>en</strong> otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, constituyó<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>tonces l<strong>la</strong>mada “Operación Castañeda”,<br />
ori<strong>en</strong>tada a mo<strong>de</strong>rnizar y <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
especializada.<br />
Posiblem<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios especializados,<br />
y por <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias que se fueron <strong>en</strong>contrando<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> neurología, <strong>la</strong> psiquiatría y <strong>la</strong> rehabilitación,<br />
a partir <strong>de</strong> 1971 <strong>la</strong> Dirección se limita a <strong>la</strong><br />
psiquiatría y a <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal, cambiando su d<strong>en</strong>ominación<br />
a “Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal”. Sus<br />
faculta<strong>de</strong>s son emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te operativas: conc<strong>en</strong>tra los<br />
recursos financieros para operar los hospitales psiquiátricos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> país, y los<br />
administra, los norma y los regu<strong>la</strong>. El trabajo <strong>en</strong> los<br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud continúa, aunque su crecimi<strong>en</strong>to y su<br />
<strong>de</strong>sarrollo no se hace notar (30). Al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
década <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta se trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización<br />
<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, y para <strong>el</strong>lo se<br />
crean <strong>la</strong>s Jefaturas <strong>de</strong> Servicios Coordinados <strong>en</strong> cada<br />
estado, agrupando bajo su mando a todos los servicios<br />
<strong>de</strong> salud a pob<strong>la</strong>ción abierta, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, los hospitales<br />
psiquiátricos fe<strong>de</strong>rales. Resulta <strong>de</strong> especial importancia<br />
<strong>la</strong> creación, <strong>en</strong> 1979, d<strong>el</strong> Instituto Mexicano<br />
<strong>de</strong> Psiquiatría, <strong>en</strong> sustitución d<strong>el</strong> hasta <strong>en</strong>tonces C<strong>en</strong>tro<br />
Mexicano <strong>de</strong> Estudios <strong>en</strong> Salud M<strong>en</strong>tal<br />
(CEMESAM). El Instituto asume <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su creación<br />
64<br />
<strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong><br />
diversas áreas y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos<br />
especializados, y se convierte <strong>en</strong> un exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te apoyo<br />
para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas.<br />
Con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Jefaturas Estatales <strong>de</strong> servicios<br />
Coordinados, <strong>en</strong> 1981, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Salud M<strong>en</strong>tal pier<strong>de</strong> recursos y faculta<strong>de</strong>s, y se transforma<br />
<strong>en</strong> una instancia <strong>de</strong> carácter exclusivam<strong>en</strong>te<br />
normativo como Dirección <strong>de</strong> Normas <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal,<br />
Asist<strong>en</strong>cia Social y Rehabilitación (2). Esta instancia<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> primera norma técnica para <strong>la</strong> prestación<br />
<strong>de</strong> servicios, a <strong>la</strong> vez que explora <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong><br />
inducción, diseño <strong>de</strong> programas y almacén <strong>de</strong> información<br />
acerca <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, coordinación<br />
y apoyo técnico, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los hospitales<br />
psiquiátricos (24), y sufre los primeros embates <strong>de</strong> una<br />
modalidad <strong>de</strong> respuesta social organizada, con una<br />
postura más bi<strong>en</strong> radical y c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />
los <strong>en</strong>fermos y su pret<strong>en</strong>dida vio<strong>la</strong>ción sistemática (24).<br />
Es importante m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia que va adquiri<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> tanto <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> drogas, y los problemas<br />
para <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> seguridad pública consecutivos a<br />
este hábito, que lleva a <strong>la</strong> Secretaría a proponer un programa<br />
nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia, <strong>en</strong> tres difer<strong>en</strong>tes direcciones:<br />
<strong>la</strong> farmaco<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> alcoholismo y <strong>el</strong> tabaquismo.<br />
Para garantizar <strong>la</strong> operación d<strong>el</strong> programa<br />
se crea un organismo <strong>de</strong> coordinación interinstitucional<br />
e intersectorial: <strong>el</strong> Consejo Nacional contra <strong>la</strong>s<br />
Adicciones (CONADIC).<br />
En 1995 se consi<strong>de</strong>ra conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te reactivar <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal, para lo cual se fusiona<br />
<strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Normas <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal con <strong>la</strong><br />
oficina operativa d<strong>el</strong> CONADIC, y se propone un programa<br />
nacional <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal, cuya e<strong>la</strong>boración no<br />
llega a concluirse. Simultáneam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />
<strong>la</strong> Norma Oficial Mexicana para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica<br />
hospita<strong>la</strong>ria, vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1995. Posteriorm<strong>en</strong>te<br />
(1996) se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> que CONADIC vu<strong>el</strong>va a operar<br />
<strong>en</strong> forma autónoma y se crea <strong>la</strong> Coordinación <strong>de</strong><br />
Salud M<strong>en</strong>tal (CORSAME, 1997). En estos años <strong>de</strong>staca<br />
<strong>el</strong> interés por mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> que operan<br />
los servicios especializados <strong>en</strong> los hospitales psiquiátricos<br />
<strong>de</strong> todo <strong>el</strong> país, mediante apoyo financiero y<br />
trabajo <strong>de</strong> asesoría y coordinación.<br />
MORBILIDAD<br />
Ya se com<strong>en</strong>tó un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> sobra <strong>de</strong>scrito: que<br />
una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> lo que sabemos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />
proce<strong>de</strong> d<strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, y aunque <strong>la</strong><br />
salud es mucho más que <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong><br />
distorsión está lejos <strong>de</strong> haber sido erradicada. Pue<strong>de</strong><br />
agregarse que <strong>el</strong> completo bi<strong>en</strong>estar y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s que propone <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong><br />
salud, se ajusta mucho mejor al “mod<strong>el</strong>o ecológico”<br />
<strong>de</strong> salud que al “mod<strong>el</strong>o biológico o médico”, y<br />
complica <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir alguna forma <strong>de</strong><br />
“bi<strong>en</strong>estar m<strong>en</strong>tal” escindido d<strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar.<br />
Lo que su<strong>el</strong>e hacerse es seña<strong>la</strong>r aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad que se han adjudicado a un campo<br />
<strong>de</strong>terminado y <strong>de</strong>finirlo <strong>de</strong> este modo.<br />
De acuerdo con <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Salud (OPS), América Latina, al igual que <strong>el</strong> resto<br />
d<strong>el</strong> mundo, se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a una pan<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> trastornos<br />
psiquiátricos, según lo seña<strong>la</strong>do por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas comunitarias<br />
llevadas a cabo <strong>en</strong> varios países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />
A estos trastornos se agregan otros <strong>de</strong> gran magnitud<br />
y gravedad: los <strong>de</strong> naturaleza social que rara vez<br />
se registran <strong>en</strong> ese tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas. Entre éstos sobresal<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> conducta viol<strong>en</strong>ta y <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong>rivada<br />
<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, para lo cual no se han aportado soluciones<br />
<strong>de</strong>terminantes. La propia OPS estimó que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año<br />
2000, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 88 millones <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> América<br />
Latina manifestarían algún tipo <strong>de</strong> trastorno m<strong>en</strong>tal<br />
(23), lo cual estaría estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con los<br />
problemas económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones<br />
d<strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te, comprometi<strong>en</strong>do seriam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> meta<br />
<strong>de</strong> Alma-Ata.<br />
La Décima Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> C<strong>la</strong>sificación Internacional<br />
<strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s (CIE - 10, Organización Mundial<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, 1992) conti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> su capítulo V, <strong>de</strong>dicado<br />
a los “Trastornos M<strong>en</strong>tales y d<strong>el</strong> Comportami<strong>en</strong>to”,<br />
10 grupos <strong>de</strong> categorías (cuadro 2) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se<br />
incluy<strong>en</strong> 99 difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, muchas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s con<br />
subtipos muy variados, que propon<strong>en</strong> un amplio panorama<br />
<strong>de</strong> posibles daños m<strong>en</strong>tales (21).<br />
Tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> limitado conocimi<strong>en</strong>to que<br />
ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> personal <strong>de</strong> salud sobre estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />
es imposible <strong>de</strong>scribirle y hacerle compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r un número<br />
tan gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> categorías. Por lo tanto, <strong>la</strong> OMS<br />
CUADRO 2<br />
Categorías d<strong>el</strong> Capítulo V, CIE- 10 (OMS, 1992)<br />
Capítulo V: Trastornos m<strong>en</strong>tales y d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
F00-F09: Trastornos m<strong>en</strong>tales orgánicos, incluy<strong>en</strong>do los sintomáticos<br />
F10-F19: Trastornos m<strong>en</strong>tales y d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>bidos al<br />
consumo <strong>de</strong> sustancias psicotrópicas<br />
F20-F29: Esquizofr<strong>en</strong>ia, trastorno esquizotípico y trastornos con i<strong>de</strong>as<br />
d<strong>el</strong>irantes<br />
F30-F39: Trastornos d<strong>el</strong> humor (afectivos)<br />
F40-F49: Trastorno neuróticos, somatomorfos, y secundarios a<br />
situaciones estresantes<br />
F50-F59: Trastornos d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to asociados a disfunciones<br />
fisiológicas y a factores somáticos<br />
F60-F69: Trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad d<strong>el</strong> adulto y <strong>de</strong> su<br />
comportami<strong>en</strong>to<br />
F70-F79: Retraso m<strong>en</strong>tal<br />
F80-F89: Trastornos d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo psicológico<br />
F90-F98: Trastornos d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emociones al<br />
comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia<br />
CUADRO 3<br />
Probables problemas psiquiátricos prioritarios <strong>en</strong> México<br />
Problema<br />
Preval<strong>en</strong>cia estimada<br />
Dem<strong>en</strong>cias<br />
5% <strong>en</strong> mayores <strong>de</strong> 65 años<br />
Abuso y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> alcohol<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas<br />
Esquizofr<strong>en</strong>ia 1%<br />
Trastornos bipo<strong>la</strong>res 2%<br />
Depresión “alguna vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida” 5 a 10%<br />
Trastornos <strong>de</strong> ansiedad “alguna vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida” 30%<br />
Trastornos somatomórficos 10%<br />
Retraso m<strong>en</strong>tal 1%<br />
Trastornos hipercinéticos 3 a 5%<br />
Otros trastornos <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia<br />
y <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia<br />
e<strong>la</strong>boró un docum<strong>en</strong>to adicional al Capítulo V <strong>de</strong><br />
su CIE 10, d<strong>en</strong>ominado “Pautas Diagnósticas y <strong>de</strong><br />
Actuación <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria”, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se<br />
redujo <strong>el</strong> número <strong>de</strong> categorías a <strong>la</strong>s 25 prioritarias<br />
más frecu<strong>en</strong>tes (19).<br />
Es necesario ac<strong>la</strong>rar que México dispone <strong>de</strong> muy<br />
poca información epi<strong>de</strong>miológica sobre <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> estas categorías, con excepción d<strong>el</strong> abuso y <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> alcohol, <strong>el</strong> tabaco y <strong>la</strong>s drogas<br />
(Encuesta Nacional <strong>de</strong> Adicciones, versión 88,<br />
versión 93 y versión 97) (9, 10, 11), y bu<strong>en</strong>a parte<br />
ti<strong>en</strong>e carácter anecdótico o proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> estudios<br />
realizados <strong>en</strong> otros países, cuya información se ha<br />
consi<strong>de</strong>rado válida y extrapo<strong>la</strong>ble. Con base <strong>en</strong> esta<br />
información se hizo una lista <strong>de</strong> los diez probables<br />
problemas psiquiátricos prioritarios <strong>en</strong> nuestro país<br />
(cuadro 3).<br />
Estos trastornos produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es los pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong><br />
diversos grados <strong>de</strong> discapacidad, y <strong>el</strong> déficit adaptativo<br />
consecutivo <strong>en</strong> uno o más ámbitos <strong>de</strong> su actividad y <strong>de</strong><br />
su <strong>de</strong>sarrollo, <strong>el</strong> evid<strong>en</strong>te malestar subjetivo y <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro<br />
<strong>de</strong> su calidad <strong>de</strong> vida, influy<strong>en</strong> notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que percib<strong>en</strong> su estado <strong>de</strong> salud.<br />
De acuerdo con De <strong>la</strong> Fu<strong>en</strong>te, Medina Mora y<br />
Caraveo (5), para hacer una estimación <strong>de</strong> los trastornos<br />
m<strong>en</strong>tales que afectan a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se dispone <strong>de</strong><br />
tres fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información: <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
especializada, como los hospitales psiquiátricos,<br />
los asilos y otros servicios asist<strong>en</strong>ciales públicos y privados;<br />
los servicios <strong>de</strong> consulta externa <strong>de</strong> los hospitales<br />
g<strong>en</strong>erales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> primer niv<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción; y <strong>la</strong> comunidad. Por lo tanto, aunque sea<br />
escasa para un país y para un sistema <strong>de</strong> salud d<strong>el</strong> tamaño<br />
<strong>de</strong> los nuestros, sí contamos con alguna información<br />
sobre <strong>la</strong> morbilidad m<strong>en</strong>tal, proced<strong>en</strong>te <strong>de</strong> estas<br />
tres fu<strong>en</strong>tes.<br />
En 1960, <strong>la</strong> <strong>en</strong>tonces Secretaría <strong>de</strong> Salubridad y<br />
Asist<strong>en</strong>cia publicó su “Primera Investigación<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001 65
CUADRO 4<br />
Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> trastornos m<strong>en</strong>tales <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas <strong>de</strong> México<br />
Trastorno Hombres Mujeres Total<br />
Depresión con retardo m<strong>en</strong>tal 0.5 1.1 0.9<br />
Depresión neurótica 1.6 5.0 3.7<br />
Depresión psicótica 0.8 0.6 0.7<br />
Epilepsia 3.43.9 3.7<br />
Manía 0.3 0.2 0.2<br />
Probable <strong>de</strong>presión psicótica 1.5 3.0 2.5<br />
Probable esquizofr<strong>en</strong>ia 1.2 0.9 1.0<br />
Psicosis inespecífica 0.7 0.6 0.6<br />
Probable psicosis 3.2 2.6 2.8<br />
Probables trastornos limítrofes 1.6 0.8 1.1<br />
Trastorno <strong>de</strong> ansiedad 0.3 1.6 1.1<br />
Trastorno bipo<strong>la</strong>r 0.7 0.6 0.6<br />
Trastorno obsesivo 1.6 3.0 2.5<br />
Fu<strong>en</strong>te: Caraveo y cols. 1994 (10)<br />
Nacional <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s Neurológicas y<br />
Psiquiátricas” <strong>en</strong> los servicios médicos, e informó<br />
<strong>de</strong> una preval<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> 4.43% <strong>de</strong> trastornos<br />
<strong>de</strong> esta índole <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estudiada (28). Dos<br />
<strong>en</strong>cuestas posteriores (1964, 1968): <strong>la</strong> primera <strong>en</strong><br />
burócratas y <strong>la</strong> segunda <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> sector<br />
militar <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México, propusieron<br />
preval<strong>en</strong>cias notablem<strong>en</strong>te mayores ⎯<strong>de</strong> 33 y 23%<br />
respectivam<strong>en</strong>te (5). Durante <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
primera Encuesta Nacional <strong>de</strong> Adicciones (1988) se<br />
llevó a cabo <strong>la</strong> Encuesta Nacional <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal<br />
<strong>en</strong> una submuestra probabilística compuesta por 2<br />
025 adultos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 12 y 65 años <strong>de</strong> edad, que respondieron<br />
a un cuestionario estandarizado que exploraba<br />
importantes áreas <strong>de</strong> psicopatología (6). Algunos<br />
<strong>de</strong> sus resultados (cuadro 4) <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong><br />
magnitud e importancia <strong>de</strong> los problemas<br />
psicóticos, <strong>la</strong> epilepsia, <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión y los trastornos<br />
obsesivos.<br />
En <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>en</strong> hogares <strong>de</strong> 1994, <strong>de</strong> Caraveo y<br />
Medina Mora (7), se reportó una preval<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> trastornos psiquiátricos <strong>de</strong> 36%, y <strong>de</strong> este porc<strong>en</strong>taje,<br />
26% sólo t<strong>en</strong>ía un trastorno, y 10% dos o más<br />
trastornos. Las sigui<strong>en</strong>tes tasas para cada 100 habitantes<br />
adultos fueron: agorafobia, 2.6; fobia social, 2.6;<br />
fobias específicas, 4.7; pánico, 1.9; ansiedad g<strong>en</strong>eralizada,<br />
3.2; trastorno obsesivo compulsivo, 1.3; manía,<br />
1.2; <strong>de</strong>presión, 8.0 y distimia 4.3.<br />
Estos autores propon<strong>en</strong> que <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia global <strong>de</strong><br />
los trastornos m<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mexicana es<br />
<strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 25%, y que predominan los trastornos<br />
<strong>de</strong>presivos, <strong>la</strong> ansiedad y <strong>la</strong> adicción al alcohol.<br />
Los diagnósticos más frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> una<br />
<strong>en</strong>cuesta nacional <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes psiquiátricos hospitalizados<br />
(60% hombres y 40% mujeres) (5), fueron:<br />
• Esquizofr<strong>en</strong>ia 32%<br />
• Retardo m<strong>en</strong>tal 32%<br />
66<br />
• Psicosis orgánica crónica 28%<br />
• Epilepsia 12%<br />
• Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas 7%<br />
• Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> alcohol 6%<br />
• Dem<strong>en</strong>cias 4%<br />
En 59% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra se catalogó <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />
como crónica, y 40% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong>bían permanecer<br />
internados por <strong>la</strong>rgo tiempo.<br />
En los servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta médica g<strong>en</strong>eral y especializada<br />
se cu<strong>en</strong>ta con informes sobre <strong>la</strong> morbilidad<br />
m<strong>en</strong>tal. En una muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta externa <strong>de</strong> 11<br />
hospitales psiquiátricos, Gutiérrez y Tovar (1984) <strong>en</strong>contraron<br />
que <strong>en</strong>tre 1973 y 1978 los diagnósticos más<br />
frecu<strong>en</strong>tes fueron <strong>la</strong> epilepsia (17.4% hombres, 19.4%<br />
mujeres), <strong>la</strong> esquizofr<strong>en</strong>ia (15.4% hombres, 15.2%<br />
mujeres), <strong>la</strong> neurosis (14.8% hombres, 28% mujeres) y<br />
<strong>el</strong> retardo m<strong>en</strong>tal (12.7% hombres, 10.9% mujeres) (15).<br />
En 1986 Gutiérrez y Bari<strong>la</strong>r publicaron cifras<br />
ilustrativas <strong>de</strong> los principales trastornos m<strong>en</strong>tales at<strong>en</strong>didos<br />
<strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ciudad <strong>de</strong> México, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 1981 (13). Indicaron<br />
que los trastornos más frecu<strong>en</strong>tes habían sido los <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
conducta infantil (24% hombres, 13.5% mujeres), los<br />
transitorios <strong>de</strong> adaptación (14% hombres, 12% mujeres),<br />
y <strong>el</strong> retardo m<strong>en</strong>tal (8.5% <strong>en</strong> ambos géneros).<br />
Esta muestra incluyó un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />
(18% <strong>de</strong> hombres y 13% <strong>de</strong> mujeres) con “síntomas<br />
especiales no c<strong>la</strong>sificables”, que incluyeron trastornos<br />
específicos d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Padil<strong>la</strong> y P<strong>el</strong>áez<br />
(1985) estimaron <strong>en</strong> 43% <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> trastornos<br />
psiquiátricos <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>tes que acudían a una unidad<br />
<strong>de</strong> medicina familiar d<strong>el</strong> Instituto Mexicano d<strong>el</strong><br />
Seguro Social, <strong>de</strong> los cuales, 19% era <strong>de</strong> neurosis, 10%<br />
<strong>de</strong> reacciones <strong>de</strong> adaptación y 4.6% <strong>de</strong> trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
personalidad (23).<br />
LA ATENCIÓN PRIMARIA EN LA SALUD MENTAL<br />
El compromiso <strong>de</strong> Alma-Ata, <strong>en</strong> 1978, <strong>de</strong> que hubiera<br />
salud para todos <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2000, se basaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> impulso<br />
que se le daría <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes años a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
primaria a <strong>la</strong> salud. La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta propuesta<br />
sobre <strong>la</strong>s políticas sanitarias <strong>de</strong> los países que hicieron<br />
este compromiso fue <strong>de</strong>finitiva. De acuerdo con <strong>la</strong><br />
OMS, <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal se incluyó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
lista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria (1).<br />
El énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción especializada para los problemas<br />
<strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal, y <strong>la</strong> poca importancia que tradicionalm<strong>en</strong>te<br />
se concedió a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria,<br />
ya se han com<strong>en</strong>tado reiteradam<strong>en</strong>te, por lo que<br />
Guerra <strong>de</strong> Macedo, Levav y Restrepo (1994),<br />
indican que “<strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> ofrecer servicios <strong>de</strong> salud<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001
m<strong>en</strong>tal por intermedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria son<br />
tan obvias <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad que toda discusión<br />
adicional se tornaría redundante” (15).<br />
En efecto, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> reformar <strong>la</strong>s políticas<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
primaria llevó a <strong>la</strong> OPS a convocar a los países <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> región a una confer<strong>en</strong>cia especial para<br />
reestructurar los servicios psiquiátricos, <strong>en</strong> Caracas,<br />
V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, <strong>en</strong> 1990. De esta reunión surgió <strong>la</strong><br />
Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Caracas, adoptada por los países<br />
repres<strong>en</strong>tados, México <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, que propone<br />
vincu<strong>la</strong>r estrecham<strong>en</strong>te <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica a <strong>la</strong><br />
at<strong>en</strong>ción primaria, <strong>en</strong>marcándo<strong>la</strong> d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los<br />
sistemas locales <strong>de</strong> salud (19).<br />
Sin pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r iniciar una polémica pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que,<br />
hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, los avances <strong>en</strong> esta tarea, cuando<br />
m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> México, han sido limitados; y para<br />
explicar tal limitación vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a consi<strong>de</strong>rar algunos<br />
conceptos e int<strong>en</strong>tar re<strong>la</strong>cionarlos con los escasos progresos<br />
(16).<br />
La at<strong>en</strong>ción primaria a <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
características:<br />
• Basarse <strong>en</strong> métodos y tecnologías ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te<br />
fundados.<br />
• Estar al alcance <strong>de</strong> todos los individuos, familias<br />
y comunida<strong>de</strong>s.<br />
• T<strong>en</strong>er un costo accesible.<br />
• Por <strong>el</strong> riesgo que repres<strong>en</strong>ta, dar at<strong>en</strong>ción<br />
programada y anticipatoria a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />
• Promover <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />
dándole un pap<strong>el</strong> protagónico.<br />
La at<strong>en</strong>ción psiquiátrica sí se ha ocupado <strong>de</strong> los<br />
daños a <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal, ha proporcionado sus<br />
servicios cuando se le solicitan; ha at<strong>en</strong>dido a<br />
“paci<strong>en</strong>tes” escasam<strong>en</strong>te informados sobre <strong>el</strong><br />
cuidado que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> dar a su salud m<strong>en</strong>tal y, por lo<br />
tanto, poco participativos; ha prevalecido <strong>la</strong><br />
práctica individual, aunque se pret<strong>en</strong>da trabajar <strong>en</strong><br />
equipo; los servicios especializados están casi<br />
<strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los servicios d<strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción y no se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre al alcance <strong>de</strong> todos, pues es<br />
un hecho que su costo no es accesible ni para los<br />
usuarios ni para los sistemas <strong>de</strong> salud.<br />
Por otra parte, los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica<br />
<strong>en</strong> México se han basado <strong>en</strong> <strong>el</strong> déficit adaptativo <strong>de</strong><br />
los paci<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>te discapacidad que les g<strong>en</strong>era<br />
su <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal, como los trastornos<br />
psicóticos y <strong>el</strong> retardo m<strong>en</strong>tal, sin ocuparse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />
producidas por <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> percibir su<br />
estado <strong>de</strong> salud. La ansiedad <strong>en</strong> sus diversas formas,<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>presión y los trastornos somatomórficos son<br />
algunos ejemplos <strong>de</strong> estas necesida<strong>de</strong>s. Por ser <strong>el</strong><br />
eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, <strong>el</strong> hospital psiquiátrico que<br />
persiste <strong>en</strong> custodiar a <strong>la</strong>s personas con secue<strong>la</strong>s y<br />
discapacidad, recibe una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los recursos<br />
<strong>de</strong> que se dispone, <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
otras tecnologías necesarias para los <strong>de</strong>más<br />
trastornos m<strong>en</strong>tales.<br />
A continuación se <strong>en</strong>umeran los 8 programas que<br />
<strong>de</strong>be haber <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria, para<br />
<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los trastornos psiquiátricos (22):<br />
• Ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />
salud y mejorami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te.<br />
• Organización y participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />
• Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción intersectorial.<br />
• Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías<br />
apropiadas.<br />
• Disponibilidad <strong>de</strong> insumos y equipos.<br />
• Formación y utilización <strong>de</strong> recursos humanos.<br />
• Financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> sector.<br />
• Cooperación internacional.<br />
Hacer un análisis exhaustivo <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos<br />
incisos, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />
m<strong>en</strong>tal, rebasa los alcances <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, pero<br />
es indudable que <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> los trastornos psiquiátricos<br />
no se ha trabajado <strong>en</strong> esta dirección,<br />
excepto <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong><br />
alcoholismo, d<strong>el</strong> tabaquismo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> farmaco<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.<br />
Para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción g<strong>en</strong>erada<br />
por <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal, pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse los<br />
mod<strong>el</strong>os exist<strong>en</strong>tes que int<strong>en</strong>tan explicar <strong>el</strong><br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o. Uno <strong>de</strong> los más respetables es <strong>el</strong> <strong>de</strong> los<br />
ingleses David Goldberg y Peter Huxley, qui<strong>en</strong>es<br />
propon<strong>en</strong> que <strong>el</strong> portador <strong>de</strong> un trastorno m<strong>en</strong>tal<br />
se ubica <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> cinco<br />
niv<strong>el</strong>es; <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> un niv<strong>el</strong> a otro está condicionado<br />
por cuatro difer<strong>en</strong>tes filtros (cuadro 5). A pesar <strong>de</strong><br />
que este mod<strong>el</strong>o no ha sido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> México<br />
y, por consigui<strong>en</strong>te, no toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> nuestro sistema <strong>de</strong> salud, pue<strong>de</strong> ser<br />
útil para hacer algunas consi<strong>de</strong>raciones (12).<br />
De acuerdo con <strong>la</strong>s muestras aleatorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad,<br />
<strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia anual <strong>de</strong> personas con<br />
trastornos m<strong>en</strong>tales es <strong>de</strong> 250 por cada mil habitantes.<br />
A esta situación epi<strong>de</strong>miológica se le d<strong>en</strong>omina Niv<strong>el</strong><br />
I, por <strong>la</strong> percepción que <strong>la</strong> persona y <strong>la</strong> comunidad<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada <strong>en</strong>fermedad. El primer<br />
filtro por <strong>el</strong> que pasan estas 250 personas lo<br />
constituye su propia concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad,<br />
su percepción <strong>de</strong> los síntomas y <strong>la</strong> <strong>de</strong> su gravedad.<br />
Como resultado <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>el</strong> <strong>en</strong>fermo que busca<br />
mejorar su salud constituye <strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> I, y <strong>el</strong> individuo<br />
c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> este primer filtro es <strong>el</strong> <strong>en</strong>fermo. El Niv<strong>el</strong><br />
II lo constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s 230 personas que, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cifra<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001 67
Cuadro 5<br />
Mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Goldberg y Huxley<br />
Niv<strong>el</strong> Niv<strong>el</strong> I Niv<strong>el</strong> II Niv<strong>el</strong> III Niv<strong>el</strong> IV Niv<strong>el</strong> V<br />
Descripción Morbilidad Morbilidad Morbilidad Total <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s muestras psiquiátrica psiquiátrica paci<strong>en</strong>tes psiquiátricos<br />
aleatorias total, at<strong>en</strong>ción conspicua psiquiátricos ingresados<br />
primaria<br />
Preval<strong>en</strong>cia<br />
anual por 250 230 140 17 6<br />
1,000 Habs.<br />
Filtros 1er. filtro 2do. filtro 3er. filtro 4to. filtro<br />
Caracterís- Caracterís- Detección Enviados Hospitalizados<br />
ticas <strong>de</strong> los ticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> al psiquiatra<br />
4 filtros <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong>fermedad<br />
Individuo El <strong>en</strong>fermo El médico El médico El psiquiatra<br />
c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
primaria<br />
primaria<br />
Factores Gravedad Técnicas <strong>de</strong> Confianza Disponibilidad<br />
que afectan y tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista. <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia <strong>de</strong> camas.<br />
al individuo síntomas. Factores <strong>de</strong> capacidad Disponibilidad<br />
c<strong>la</strong>ve Estrés personalidad, <strong>de</strong> resolver. <strong>de</strong> servicios<br />
psicosocial. formación y Disponibilidad psiquiátricos<br />
Patrones actitu<strong>de</strong>s. y calidad <strong>de</strong> comunitarios<br />
apr<strong>en</strong>didos los servicios a<strong>de</strong>cuados.<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
psiquiátricos.<br />
conducta<br />
Actitu<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>hacia</strong> los<br />
<strong>en</strong>fermedad.<br />
psiquiatras.<br />
Otros Actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Patrón <strong>de</strong> Patrón <strong>de</strong> Patrón <strong>de</strong><br />
factores los familiares. síntomas síntomas síntomas<br />
Disponibilidad pres<strong>en</strong>tados. d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te.<br />
<strong>de</strong> servicios Características Actitu<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> Riesgo para<br />
médicos. socio- paci<strong>en</strong>te sí o para otros.<br />
Posibilidad <strong>de</strong>mográficas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Actitu<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> pagar <strong>el</strong> d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. familia. d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te<br />
tratami<strong>en</strong>to<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
familia.<br />
Retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
llegada d<strong>el</strong><br />
asist<strong>en</strong>te<br />
social.<br />
original <strong>de</strong> 250 personas afectadas, llegan a un servicio<br />
<strong>de</strong> primera at<strong>en</strong>ción. Esta cifra, que equivale a <strong>la</strong><br />
morbilidad psiquiátrica total <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong>, se estima <strong>en</strong> 230 personas;<br />
<strong>el</strong> individuo c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo filtro para<br />
estas 230 personas es <strong>el</strong> médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria<br />
que le <strong>de</strong>tecta <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, lo diagnostica y se<br />
responsabiliza <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo. El Niv<strong>el</strong> III es <strong>el</strong> resultado<br />
<strong>de</strong> esta operación y recibe <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong><br />
morbilidad psiquiátrica conspicua. Está formado por<br />
140 personas, <strong>el</strong> 56% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 250 iniciales. El tercer<br />
filtro lo constituye <strong>el</strong> médico <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria,<br />
que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> <strong>en</strong>viar a 17 <strong>de</strong> estas personas <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />
68<br />
original a <strong>la</strong> consulta psiquiátrica (6.8% <strong>de</strong> los 250<br />
sujetos originalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fermos). El Niv<strong>el</strong> IV, está<br />
constituido por estos 17 paci<strong>en</strong>tes psiquiátricos,<br />
qui<strong>en</strong>es, finalm<strong>en</strong>te, accedieron al niv<strong>el</strong> IV, y pasarán<br />
por un cuarto filtro, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>el</strong> individuo c<strong>la</strong>ve es<br />
<strong>el</strong> psiquiatra que <strong>de</strong>cidirá si <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ingresar a un<br />
hospital psiquiátrico. El Niv<strong>el</strong> V lo constituy<strong>en</strong> los<br />
paci<strong>en</strong>tes psiquiátricos hospitalizados, estimados <strong>en</strong><br />
sólo 6 personas <strong>de</strong> cada 1 000, esto es, 2.4% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 250<br />
originalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fermas, y 0.6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total.<br />
En este flujo <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud,<br />
contarán los factores que puedan afectar al individuo<br />
c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> cada filtro, esto es: <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001
d<strong>el</strong> médico g<strong>en</strong>eral o <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> servicios<br />
psiquiátricos para los paci<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> tercer filtro, y <strong>la</strong><br />
disponibilidad <strong>de</strong> camas psiquiátricas para <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te<br />
d<strong>el</strong> cuarto filtro.<br />
El mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> Goldberg y Huxley <strong>de</strong>ja c<strong>la</strong>ro que<br />
<strong>la</strong> capacidad resolutiva <strong>de</strong>biera conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria. Esta propuesta<br />
ti<strong>en</strong>e especial importancia si se toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />
surge a pesar <strong>de</strong> que <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> salud d<strong>el</strong> país <strong>de</strong><br />
los autores cu<strong>en</strong>ta con mayores recursos para<br />
ofrecer at<strong>en</strong>ción especializada que nuestro país. La<br />
propuesta obliga, a<strong>de</strong>más, a consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> problema<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad d<strong>el</strong> médico <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria<br />
para resolver problemas psiquiátricos, que<br />
tradicionalm<strong>en</strong>te ha sido muy limitada por <strong>el</strong> tipo<br />
<strong>de</strong> formación médica que ofrece <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> México. Podría estimarse que<br />
<strong>en</strong> nuestro país sólo recib<strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica<br />
los usuarios <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud que acced<strong>en</strong> a<br />
los niv<strong>el</strong>es IV y V, ⎯m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />
con problemas <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal⎯ a los cuales se<br />
<strong>de</strong>stina <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los recursos.<br />
LA ATENCIÓN ESPECIALIZADA<br />
Los servicios especializados <strong>en</strong> psiquiatría <strong>de</strong> México<br />
pres<strong>en</strong>tan un panorama heterogéneo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que<br />
habría que distinguir los servicios públicos <strong>de</strong> los<br />
privados. Entre estos últimos predominan<br />
notablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> consulta <strong>de</strong> los psiquiatras, que se<br />
conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, como <strong>la</strong> ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Guada<strong>la</strong>jara, Monterrey, otras capitales<br />
y <strong>la</strong>s principales ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los estados, por lo que<br />
<strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s medianas y pequeñas no cu<strong>en</strong>tan con<br />
psiquiatras.<br />
El número <strong>de</strong> hospitales psiquiátricos privados<br />
es muy reducido, y sólo los hay <strong>en</strong> algunas ciuda<strong>de</strong>s<br />
d<strong>el</strong> país. Ultimam<strong>en</strong>te ha aum<strong>en</strong>tado <strong>el</strong> número<br />
<strong>de</strong> clínicas <strong>de</strong>dicadas exclusivam<strong>en</strong>te al tratami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los adictos a <strong>la</strong>s drogas.<br />
Entre los servicios psiquiátricos públicos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
los <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> seguridad social<br />
(IMSS e ISSSTE), y los <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud,<br />
que ati<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que no pert<strong>en</strong>ece a ese<br />
sistema. En <strong>el</strong> Instituto Mexicano d<strong>el</strong> Seguro Social<br />
(IMSS), <strong>en</strong> <strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong> Seguridad y Servicios<br />
Sociales para los Trabajadores d<strong>el</strong> Estado (ISSSTE)<br />
y <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> seguridad para los trabajadores<br />
<strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong> los estados, predominan los<br />
servicios <strong>de</strong> consulta externa. Unicam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> IMSS<br />
ti<strong>en</strong>e servicios <strong>de</strong> hospitalización <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
México, Guada<strong>la</strong>jara y Monterrey. En <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong><br />
país <strong>la</strong> hospitalización psiquiátrica es privada o está<br />
a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud.<br />
Los servicios psiquiátricos operados por <strong>la</strong> Secretaría<br />
<strong>de</strong> Salud o por los gobiernos estatales, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización ya operaban sus propios<br />
establecimi<strong>en</strong>tos, se distribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> inversa, predominando<br />
los hospitales psiquiátricos sobre los<br />
servicios exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción externa,<br />
aunque cubr<strong>en</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> consulta.<br />
En <strong>el</strong>los priva <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> todos los<br />
aspectos: <strong>en</strong> <strong>la</strong>s características físicas <strong>de</strong> los<br />
inmuebles, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> camas y consultorios y su<br />
proporción <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>el</strong> personal<br />
<strong>de</strong> que dispon<strong>en</strong>, sus recursos financieros y sus<br />
costos, y hasta sus lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> operación, su<br />
productividad y su impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. La<br />
voluntad <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r los servicios que prestan fructificó,<br />
primero, <strong>en</strong> una Norma Técnica (1986) y, posteriorm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Norma Oficial Mexicana (1995).<br />
La creación <strong>de</strong> estos hospitales psiquiátricos buscaba<br />
respon<strong>de</strong>r a necesida<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
actuales, y se basaba <strong>en</strong> lineami<strong>en</strong>tos técnicos que<br />
han ido perdi<strong>en</strong>do vali<strong>de</strong>z, <strong>de</strong> tal manera que han<br />
<strong>de</strong>bido <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambiar, con<br />
mayor o m<strong>en</strong>or fortuna, <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o clásico asi<strong>la</strong>r,<br />
<strong>de</strong> custodia perman<strong>en</strong>te a los discapacitados, y<br />
adaptarlos a los l<strong>la</strong>mados “hospitales granja” d<strong>el</strong> tipo<br />
<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> los años ses<strong>en</strong>ta, aunque este<br />
esfuerzo ha resultado <strong>de</strong>safortunado. Se invertía<br />
mucho dinero para pocos usuarios, los logros eran<br />
reducidos, y <strong>de</strong> manera tácita se admitía que <strong>la</strong>s<br />
personas discapacitadas, por este solo hecho, <strong>de</strong>bían<br />
ser responsabilidad d<strong>el</strong> estado. Al <strong>de</strong>terioro<br />
adaptativo, resultado <strong>de</strong> sus <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, se sumó<br />
<strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro que implicaba vivir <strong>en</strong> instituciones<br />
cerradas, cuyos recursos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían <strong>de</strong> <strong>la</strong>s crisis económicas.<br />
Al final sólo se at<strong>en</strong>día a una pequeña proporción<br />
d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos m<strong>en</strong>tales graves,<br />
y era poco lo que se conseguía aparte <strong>de</strong> su custodia<br />
(24, 26).<br />
Los principales problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción especializada<br />
son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
• El hospital psiquiátrico era <strong>el</strong> eje alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong><br />
cual giraban los programas y los servicios.<br />
• Los hospitales psiquiátricos t<strong>en</strong>ían un gran<br />
número <strong>de</strong> camas, <strong>de</strong> consultorios, <strong>de</strong> personal<br />
y <strong>de</strong> otros recursos, con gran<strong>de</strong>s áreas <strong>de</strong><br />
influ<strong>en</strong>cia, por lo que eran poco accesibles,<br />
conc<strong>en</strong>trándose <strong>en</strong> los problemas administrativos<br />
y <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s financieras.<br />
• El hospital psiquiátrico <strong>de</strong>bía haberse ocupado<br />
más <strong>de</strong> <strong>la</strong> custodia <strong>de</strong> los discapacitados que d<strong>el</strong><br />
tratami<strong>en</strong>to médico especializado <strong>de</strong> los trastornos<br />
m<strong>en</strong>tales.<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001 69
• El hospital psiquiátrico limitaba sus servicios a<br />
unas cuantas formas <strong>de</strong> patología, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong> tipo psicótico.<br />
• El número y <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> profesionistas<br />
especializados <strong>en</strong> salud m<strong>en</strong>tal: médicos, psicólogos,<br />
trabajadores sociales y <strong>en</strong>fermeras es, <strong>en</strong><br />
términos g<strong>en</strong>erales, insufici<strong>en</strong>te, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> los institutos <strong>de</strong> seguridad<br />
social.<br />
Sabemos que este esquema <strong>de</strong>be reformarse a fondo,<br />
pero eso no basta, por lo que <strong>la</strong>s modificaciones<br />
han sido l<strong>en</strong>tas, aunque hay cons<strong>en</strong>so acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dirección que <strong>de</strong>be seguirse (18):<br />
• Vincu<strong>la</strong>r al hospital psiquiátrico con <strong>la</strong> red <strong>de</strong><br />
servicios <strong>de</strong> salud, especialm<strong>en</strong>te con los <strong>de</strong><br />
primer niv<strong>el</strong>.<br />
• Poner énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
externa.<br />
• Diversificar los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción más allá<br />
d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos psicóticos o con<br />
retardo m<strong>en</strong>tal.<br />
• Invertir <strong>en</strong> mejorar <strong>la</strong> infraestructura y <strong>el</strong> equipami<strong>en</strong>to.<br />
• Abandonar <strong>la</strong> custodia perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />
discapacitados como política <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />
Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida,<br />
los hospitales están cambiando <strong>en</strong> esa dirección, pero<br />
<strong>el</strong> rezago es innegable, lo que ha g<strong>en</strong>erado una<br />
polémica que eva<strong>de</strong> los verda<strong>de</strong>ros temas <strong>de</strong> interés<br />
para c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>en</strong> <strong>la</strong> custodia<br />
perman<strong>en</strong>te que <strong>el</strong> estado <strong>de</strong>be ofrecer a <strong>la</strong>s personas<br />
discapacitadas por una <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal. Tal<br />
discusión es completam<strong>en</strong>te irr<strong>el</strong>evante. Nadie duda<br />
que hay que satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />
discapacitados, pero convertir este problema <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
única meta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y <strong>de</strong> los recursos para <strong>la</strong><br />
salud m<strong>en</strong>tal, no parece lo más conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te. Vale<br />
<strong>la</strong> p<strong>en</strong>a tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que una tarea <strong>de</strong> esta<br />
naturaleza, correspon<strong>de</strong> más al campo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia social que al <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
a <strong>la</strong> salud.<br />
LOS PROYECTOS<br />
Se han <strong>en</strong>umerado aquí algunas propuestas específicas<br />
para los próximos años, pero es necesario ac<strong>la</strong>rar<br />
que éstas no constituy<strong>en</strong> un programa ord<strong>en</strong>ado y sistematizado.<br />
Se trata, s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r algunos<br />
proyectos prioritarios, que pudieran modificar <strong>de</strong><br />
manera favorable <strong>la</strong> situación que prevalece.<br />
La vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica<br />
Sería injusto <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> nuestro país no se han<br />
hecho investigaciones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología<br />
<strong>de</strong> los problemas psiquiátricos. Por <strong>el</strong> contrario, se<br />
han publicado <strong>en</strong> forma sistemática datos y cifras<br />
sobre algunas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Pero eso no quiere<br />
<strong>de</strong>cir que contemos con un diagnóstico c<strong>la</strong>ro y<br />
sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada<br />
morbilidad m<strong>en</strong>tal. Es necesario <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una<br />
vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong> los principales<br />
trastornos m<strong>en</strong>tales, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> disponer <strong>de</strong> datos<br />
que permitan evaluar su magnitud y trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia,<br />
así como los factores condicionantes<br />
re<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong>los (27), para lo cual se sugiere:<br />
• G<strong>en</strong>erar, propiciar, al<strong>en</strong>tar, apoyar y coordinar<br />
<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas.<br />
• Coordinar <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción y <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
información re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> morbilidad at<strong>en</strong>dida<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> primer niv<strong>el</strong> o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
especializadas.<br />
• Impulsar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> los<br />
factores que condicionan <strong>la</strong> patología m<strong>en</strong>tal.<br />
Educación prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> salud m<strong>en</strong>tal<br />
Para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> salud m<strong>en</strong>tal no se<br />
requiere <strong>de</strong> personal especializado, ya que pue<strong>de</strong> responsabilizarse<br />
<strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> al personal <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />
primer niv<strong>el</strong>. Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te contar con personal que<br />
coordine éste y otros programas <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> primer niv<strong>el</strong>. Para <strong>el</strong>lo vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a recordar<br />
<strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Durán, re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> formación d<strong>el</strong><br />
psicólogo y su pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria a <strong>la</strong> salud,<br />
que indica <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> incorporar al paci<strong>en</strong>te a este<br />
tipo <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s y servicios (8). En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
patología m<strong>en</strong>tal es frecu<strong>en</strong>te confundir <strong>la</strong> educación<br />
para <strong>la</strong> salud con <strong>la</strong> información acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
m<strong>en</strong>tales, sus características y <strong>la</strong>s pautas para<br />
diagnosticar<strong>la</strong>s y tratar<strong>la</strong>s, por lo que los sigui<strong>en</strong>tes temas<br />
que evad<strong>en</strong> esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia nosológica, pued<strong>en</strong> ser<br />
útiles <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación prev<strong>en</strong>tiva para <strong>la</strong> salud<br />
m<strong>en</strong>tal:<br />
• Desarrollo infantil.<br />
• Adolesc<strong>en</strong>cia.<br />
• Sexualidad.<br />
• Pareja y familia.<br />
• Abuso <strong>de</strong> alcohol y drogas.<br />
• Viol<strong>en</strong>cia.<br />
• Accid<strong>en</strong>tes, estrés.<br />
• Personalidad y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to a los conflictos.<br />
• Tiempo libre y esparcimi<strong>en</strong>to.<br />
70<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001
Diagnóstico temprano y tratami<strong>en</strong>to<br />
oportuno <strong>de</strong> los trastornos psicóticos<br />
Vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a consi<strong>de</strong>rar los anteced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los programas<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
graves y con gran preval<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
mexicana, como los <strong>de</strong> <strong>la</strong> fiebre reumática, <strong>la</strong><br />
tuberculosis, <strong>la</strong> lepra, <strong>la</strong> diabetes o <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión<br />
arterial. Los servicios <strong>de</strong> salud para estos problemas<br />
han <strong>de</strong>bido recorrer <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica,<br />
<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>tización y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tecnologías<br />
para combatirlos, hasta su incorporación a<br />
<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria. Los problemas <strong>de</strong> tipo<br />
psicótico, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> esquizofr<strong>en</strong>ia, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />
preval<strong>en</strong>cia <strong>el</strong>evada, son progresivos y g<strong>en</strong>eran<br />
discapacidad severa con <strong>de</strong>terioro evid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
calidad <strong>de</strong> vida d<strong>el</strong> <strong>en</strong>fermo y <strong>de</strong> su familia.<br />
A<strong>de</strong>más, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alto costo para los servicios <strong>de</strong><br />
salud, sobre todo por concepto <strong>de</strong> hospitalización.<br />
Aunque sea complicado romper con <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque<br />
tradicional <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción especializada, es necesario<br />
que <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción se<br />
conozcan estos problemas, para que puedan <strong>de</strong>tectarse<br />
oportunam<strong>en</strong>te y aplicar los recursos<br />
tecnológicos indicados, <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>stacan: <strong>la</strong><br />
farmacoterapia y <strong>el</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to familiar con<br />
mod<strong>el</strong>os psicoeducativos, como <strong>el</strong> <strong>de</strong> Hogarty y<br />
otros.<br />
A estas medidas habría que agregar <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> primer niv<strong>el</strong> con <strong>el</strong> hospital psiquiátrico,<br />
para resolver <strong>en</strong> poco tiempo <strong>la</strong>s crisis para<br />
<strong>la</strong>s que se requiera esta alternativa. De continuar con<br />
<strong>el</strong> esquema vig<strong>en</strong>te será imposible ofrecer una verda<strong>de</strong>ra<br />
cobertura para estos trastornos <strong>en</strong> los servicios<br />
<strong>de</strong> salud (16, 18).<br />
Psicofármacos <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> primer niv<strong>el</strong><br />
La i<strong>de</strong>a no es nueva, pues autores como Sarac<strong>en</strong>o, Co<strong>en</strong><br />
y Tognoni han e<strong>la</strong>borado cuadros básicos <strong>de</strong> psicofármacos<br />
para <strong>el</strong> personal médico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
primer contacto (26). Son impresionantes los avances<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to farmacológico <strong>de</strong> una amplia variedad<br />
<strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos psiquiátricos, y es <strong>la</strong>m<strong>en</strong>table<br />
que sólo <strong>el</strong> psiquiatra pueda prescribirlo ya que, como<br />
hemos visto, son muy pocos los paci<strong>en</strong>tes que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
acceso a él. Los escasos conocimi<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> médico<br />
g<strong>en</strong>eral y familiar sobre los psicofármacos son un gran<br />
obstáculo, pero <strong>la</strong> capacitación y <strong>la</strong> asesoría sobre este<br />
tema pued<strong>en</strong> remediar este problema. No se trata <strong>de</strong><br />
conocer una cantidad abrumadora <strong>de</strong> sustancias, sino<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar al médico <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> por lo m<strong>en</strong>os<br />
dos difer<strong>en</strong>tes sales <strong>de</strong> antipsicóticos, ansiolíticos y<br />
anti<strong>de</strong>presivos.<br />
La at<strong>en</strong>ción a los trastornos m<strong>en</strong>tales<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia<br />
Los trastornos m<strong>en</strong>tales que se inician <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia<br />
y <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia no siempre <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> al<br />
terminar estas etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Sus rasgos pued<strong>en</strong><br />
persistir durante mucho tiempo, g<strong>en</strong>erando<br />
<strong>de</strong>sadaptación e insatisfacción. Los trastornos por<br />
déficit <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, los trastornos d<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje,<br />
<strong>la</strong> ansiedad y <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión son algunos ejemplos. La<br />
pob<strong>la</strong>ción infantil acu<strong>de</strong> constantem<strong>en</strong>te a los<br />
servicios <strong>de</strong> primer niv<strong>el</strong>, por lo que ésta es una<br />
exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te oportunidad para monitorear su<br />
<strong>de</strong>sarrollo, <strong>de</strong>tectar oportunam<strong>en</strong>te sus <strong>de</strong>sviaciones<br />
y proporcionarle ayuda médica, psicológica y<br />
social. La institución <strong>de</strong>be poner sus recursos<br />
tecnológicos a disposición d<strong>el</strong> personal,<br />
familiarizarlo con <strong>el</strong>los, y apoyarlo con servicios<br />
especializados cuando sea necesario.<br />
Prev<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>tección y manejo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ansiedad y <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión<br />
Se ha docum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> que se pres<strong>en</strong>tan<br />
estos problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta médica <strong>de</strong> primer<br />
niv<strong>el</strong>, complicando <strong>el</strong> diagnóstico y <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
los paci<strong>en</strong>tes afectados, y <strong>la</strong> incapacidad <strong>la</strong>boral que<br />
ocasionan (23, 27). Esta situación también es frecu<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> los hospitales g<strong>en</strong>erales, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> no siempre<br />
compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> sus quejas, <strong>de</strong>tectan sus trastornos o les<br />
dan tratami<strong>en</strong>to. La <strong>de</strong>presión se ha re<strong>la</strong>cionado con<br />
algunas causas <strong>de</strong> mortalidad, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>staca <strong>el</strong><br />
suicidio, así como con diversas formas <strong>de</strong> morbilidad.<br />
Como <strong>en</strong> otros proyectos, <strong>de</strong>be iniciarse <strong>de</strong> inmediato<br />
<strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> programas, <strong>el</strong> acceso supervisado a los<br />
métodos diagnósticos, al manejo <strong>de</strong> los fármacos y al<br />
manejo psicosocial.<br />
El hospital psiquiátrico mo<strong>de</strong>rno<br />
A<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> análisis docum<strong>en</strong>tado y fundam<strong>en</strong>tado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones que prevalec<strong>en</strong> <strong>en</strong> muchos hospitales<br />
psiquiátricos <strong>de</strong> nuestro país y d<strong>el</strong> resto d<strong>el</strong><br />
mundo, éstos han sido objeto, durante muchos años,<br />
<strong>de</strong> críticas frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te infundadas, injustas y a<br />
tal grado extremas, que ha llegado a proponerse que<br />
se prescinda completam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Estamos lejos<br />
<strong>de</strong> adoptar esta postura, pues reconocemos los<br />
problemas que han <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado estas instituciones y<br />
<strong>el</strong> mérito que les correspon<strong>de</strong>, pero es necesario<br />
mo<strong>de</strong>rnizarlos y <strong>de</strong>finir su función <strong>en</strong> los próximos<br />
años, así como su responsabilidad.<br />
Com<strong>en</strong>zaremos distingui<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> necesidad<br />
<strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> recibir at<strong>en</strong>ción médica, y sus<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001 71
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tipo social-asist<strong>en</strong>cial. Aun compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
que no es fácil distinguir <strong>en</strong>tre estas dos necesida<strong>de</strong>s,<br />
sabemos que le correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s<br />
especializadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos psiquiátricos,<br />
estudiar profundam<strong>en</strong>te a los <strong>en</strong>fermos,<br />
diagnosticarlos con precisión <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>sificaciones<br />
<strong>en</strong> boga, y ofrecerles alternativas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />
que evit<strong>en</strong> los daños consecutivos <strong>de</strong> estos<br />
pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos, o rehabilit<strong>en</strong> a los paci<strong>en</strong>tes (3). Esta<br />
<strong>en</strong>fermedad pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar discapacidad y dificultad<br />
<strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>tes para adaptarse, pero no pue<strong>de</strong><br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que sean los hospitales los que los<br />
custodi<strong>en</strong> y los ati<strong>en</strong>dan a <strong>el</strong>los y a sus familias, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> misma manera que nadie esperaría que un<br />
hospital g<strong>en</strong>eral se hiciera cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />
asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> sus usuarios.<br />
En <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> re<strong>de</strong>finir <strong>la</strong> misión d<strong>el</strong> hospital<br />
psiquiátrico, hay diversas propuestas:<br />
• Los hospitales <strong>de</strong> especialida<strong>de</strong>s no son <strong>el</strong> lugar<br />
apropiado para aliviar <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias provocadas<br />
por <strong>la</strong> discapacidad, aun cuando <strong>la</strong> haya<br />
producido <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
• Debe <strong>de</strong>finirse lo más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te posible <strong>el</strong><br />
tiempo indisp<strong>en</strong>sable <strong>de</strong> hospitalización para<br />
resolver <strong>la</strong> agudización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
m<strong>en</strong>tales.<br />
• Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r protocolos <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />
interdisciplinario para los diversos<br />
síndromes, que permitan, hasta don<strong>de</strong> sea<br />
posible, homog<strong>en</strong>eizar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y evitar <strong>la</strong><br />
improvisación y <strong>el</strong> empleo ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> los<br />
recursos.<br />
• Es necesario dotar a los hospitales <strong>de</strong> material y<br />
equipo acor<strong>de</strong>s con los avances tecnológicos para<br />
<strong>el</strong> diagnóstico, <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> investigación.<br />
• Es recom<strong>en</strong>dable que cada hospital, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica, sea una unidad <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>señanza y <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> personal <strong>de</strong><br />
salud, ya que esta actividad <strong>el</strong>evará notablem<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios.<br />
• Debe haber esquemas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to que<br />
garantic<strong>en</strong> <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los programas<br />
<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y conservación, dotación <strong>de</strong><br />
insumos y r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> mobiliario y equipo,<br />
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> diversas fu<strong>en</strong>tes, tales como <strong>la</strong><br />
v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> servicios a instituciones públicas y<br />
privadas <strong>de</strong> seguridad social, dotando a <strong>la</strong>s<br />
unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s administrativas<br />
necesarias para manejar sus recursos.<br />
Apoyo social a los paci<strong>en</strong>tes discapacitados<br />
<strong>de</strong>bido a una <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal<br />
Siempre se ha reconocido que <strong>la</strong> esquizofr<strong>en</strong>ia es <strong>la</strong><br />
72<br />
<strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal que g<strong>en</strong>era más discapacidad,<br />
pero hay otros pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos, como los trastornos<br />
bipo<strong>la</strong>res, <strong>el</strong> retardo m<strong>en</strong>tal, e incluso algunas otras<br />
formas <strong>de</strong> patología como <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión y <strong>la</strong><br />
ansiedad, que también <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eran. Si bi<strong>en</strong> se requiere<br />
<strong>de</strong>finir <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que <strong>de</strong>sempeñan los hospitales<br />
psiquiátricos <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los <strong>en</strong>fermos m<strong>en</strong>tales,<br />
<strong>el</strong>lo no implica que <strong>la</strong> política sanitaria sea <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
abandonar a los discapacitados. La at<strong>en</strong>ción a este<br />
tipo <strong>de</strong> personas parece correspon<strong>de</strong>r más a <strong>la</strong><br />
asist<strong>en</strong>cia social, sobre todo si se consi<strong>de</strong>ran los<br />
a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos jurídicos y técnicos <strong>en</strong> esta disciplina.<br />
Propiciar, regu<strong>la</strong>r y al<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> apoyo social a los<br />
<strong>en</strong>fermos m<strong>en</strong>tales es, indudablem<strong>en</strong>te, una tarea<br />
que le correspon<strong>de</strong> al estado, aunque ya empiezan<br />
a formarse agrupaciones <strong>de</strong> familiares <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes,<br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> día, talleres protegidos e, incluso,<br />
albergues temporales o perman<strong>en</strong>tes. Estas organizaciones<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> localizarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma comunidad<br />
como prueba <strong>de</strong> <strong>la</strong> preocupación <strong>de</strong> los ciudadanos<br />
por sus <strong>en</strong>fermos. Debe evitarse <strong>la</strong> polémica <strong>en</strong>tre<br />
estas organizaciones y su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> apoyo social, y<br />
los hospitales psiquiátricos y su at<strong>en</strong>ción médica,<br />
ya que, aunque <strong>de</strong> naturaleza difer<strong>en</strong>te, ambas son<br />
complem<strong>en</strong>tarias.<br />
REFLEXIONES FINALES<br />
• La at<strong>en</strong>ción psiquiátrica <strong>en</strong> México ha pasado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación y operación <strong>de</strong> servicios, por <strong>la</strong><br />
insta<strong>la</strong>ción y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su normatividad y<br />
asesoría, hasta <strong>la</strong> coordinación, sin que durante<br />
este trayecto haya podido operar programas y<br />
acciones <strong>de</strong> alcance nacional. En los próximos<br />
años se coordinarán dichos programas,<br />
respetando <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización operativa y<br />
reservándose <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> normar, asesorar,<br />
supervisar y evaluar.<br />
• A pesar <strong>de</strong> los esfuerzos que se han hecho <strong>en</strong><br />
este campo, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />
epi<strong>de</strong>miológica y at<strong>en</strong>ción primaria a <strong>la</strong> salud<br />
m<strong>en</strong>tal están rezagadas si se les compara con los<br />
que se han hecho para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r otros<br />
programas prioritarios <strong>de</strong> salud. La <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción<br />
<strong>en</strong>tre éstos y los <strong>de</strong>más servicios <strong>de</strong> salud es<br />
pat<strong>en</strong>te, por lo que es necesario dar a conocer <strong>el</strong><br />
panorama epi<strong>de</strong>miológico mexicano <strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal, y abordar estos problemas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria, que parece ser <strong>la</strong> mejor<br />
manera <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> accesibilidad a estos<br />
servicios, y responsabilizar a <strong>la</strong> comunitaria.<br />
• Los servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica especializada<br />
han sido muy importantes para resolver<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001
los problemas que no pued<strong>en</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
niv<strong>el</strong> primario, para capacitar al personal <strong>de</strong><br />
salud y para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r métodos <strong>de</strong> diagnóstico<br />
y tratami<strong>en</strong>to, pero es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>rnizar<br />
los servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica, para lo cual<br />
es necesario apoyarlos por medio <strong>de</strong> organizaciones<br />
comunitarias, públicas y privadas, que d<strong>en</strong><br />
apoyo social a los <strong>en</strong>fermos y a sus familiares.<br />
REFERENCIAS<br />
1. ALVAREZ MJM: At<strong>en</strong>ción primaria a <strong>la</strong> salud. Salud<br />
Publica Mex, 30(5):676-682, 1988.<br />
2. BENASSINI O: At<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> salud m<strong>en</strong>tal; regionalización<br />
y reori<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> servicios<br />
<strong>de</strong> salud <strong>en</strong> México. Salud M<strong>en</strong>tal, 20(4):48-53, 1997.<br />
3. BENASSINI O, VARELA C: Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />
los servicios <strong>de</strong> rehabilitación psiquiátrica; algunas propuestas.<br />
Psiquiatría, 15:20-24, 1999.<br />
4. CABILDO HM: Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal pública<br />
<strong>en</strong> México. Salud Publica Mex (Epoca V), V(3):367-378,<br />
1963.<br />
5. CARAVEO AJ, GOMEZ EM, SALDIVAR G,<br />
GONZALEZ RE: Encuesta Nacional <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes<br />
Psiquiátricos Hospitalizados. Salud M<strong>en</strong>tal, 18(4):1-9, 1995.<br />
6. CARAVEO AJ, MEDINA-MORA ME, RASCON ML,<br />
VILLATORO J, LOPEZ EK, JUAREZ F, GOMEZ EM,<br />
MARTINEZ NA: Características psicopatológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pob<strong>la</strong>ción urbana adulta <strong>en</strong> México: Resultados <strong>de</strong> una Encuesta<br />
Nacional <strong>en</strong> Hogares. Anales, 5:22-42, Inst Mex <strong>de</strong><br />
Psiquiatría 1994.<br />
7. DE LA FUENTE R, MEDINA-MORA ME, CARAVEO<br />
J: Epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong> patología m<strong>en</strong>tal. En: Salud M<strong>en</strong>tal<br />
<strong>en</strong> México, 112–134, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, México,<br />
1997.<br />
8. DURAN LI, HERNANDEZ RM, BECERRA J: La formación<br />
d<strong>el</strong> psicólogo y su pap<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria a <strong>la</strong><br />
salud. Salud Publica Mex, 37(5):462-471, 1995.<br />
9. ENCUESTA NACIONAL DE ADICCIONES:<br />
Secretaría <strong>de</strong> Salud, México, 1988.<br />
10. ENCUESTA NACIONAL DE ADICCIONES:<br />
Secretaría <strong>de</strong> Salud, México, 1993.<br />
11. ENCUESTA NACIONAL DE ADICCIONES:<br />
Secretaría <strong>de</strong> Salud, México, 1998.<br />
12. GOLDBERG D, HUXLEY P: Common M<strong>en</strong>tal<br />
Disor<strong>de</strong>rs: A Biosocial Mod<strong>el</strong>. Routledge, Londres, 1992.<br />
13. GUTIERREZ AJH, BARILAR RE: Morbilidad<br />
psiquiátrica <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />
México. Bol Sanit Panamericana, 101(6): 648-658, 1986.<br />
14. GUTIERREZ AJH, TOVAR AH: La vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s alteraciones m<strong>en</strong>tales. Salud Publica Mex,<br />
24:464-483, 1984.<br />
15. LEVAV Y, RESTREPO H, GUERRA DE MACEDO<br />
C: La restructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica <strong>en</strong> América<br />
Latina, una nueva política para los servicios <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal.<br />
Acta Psiquiátrica Psicológica América Latina, 39(4):285-<br />
293, 1993.<br />
16. LOEWE R: At<strong>en</strong>ción primaria a <strong>la</strong> salud: revisión conceptual.<br />
Salud Publica Mex, 30(5):666-675, 1988.<br />
17. MATTSON MR: Manual of Psychiatric Quality Assurance.<br />
Primera edición, American Psychiatric Association, Washington,<br />
1995.<br />
18. NICKELS MW, MCINTYRE JS: A mod<strong>el</strong> for psychiatric<br />
services in primary care settings. Psychiatr Serv, 47(4):522-<br />
527, 1996.<br />
19. ORGANIZACION MUNDIAL DE LA SALUD: Pautas<br />
Diagnósticas y <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción ante los Trastornos M<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción<br />
Primaria, CIE–10, Washington, 1996.<br />
20. ORGANIZACION MUNDIAL DE LA SALUD: R<strong>en</strong>ovación<br />
<strong>de</strong> Salud para Todos, CEI18/10, Washington, 1996.<br />
21. ORGANIZACION PANAMERICANA DE LA SALUD:<br />
C<strong>la</strong>sificación Internacional <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s. 10ª. edición, CIE–10,<br />
Washington, 1992.<br />
22. RESTRUCTURACION DE LA ATENCION PSIQUIA-<br />
TRICA EN AMERICA LATINA, Boletín Informativo No.4,<br />
Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, 1994.<br />
23. PADILLA GP, PELAEZ O: Detección <strong>de</strong> trastornos m<strong>en</strong>tales<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica. Salud M<strong>en</strong>tal, 8(3):<br />
66-72, 1985.<br />
24. PUCHEU C: Conceptos y alternativas para <strong>la</strong> rehabilitación<br />
d<strong>el</strong> <strong>en</strong>fermo m<strong>en</strong>tal. Salud M<strong>en</strong>tal, 4(3):4-12, 1981.<br />
25. SARACENO B, BERTOLOTE JM: Psychosocial<br />
rehabilitation: a cons<strong>en</strong>sus statem<strong>en</strong>t, Doc: WHO/MNH/<br />
MND/ 96:2, World Health Organization, Ginebra, 1996.<br />
26. SARACENO B, COEN D, TOGNONI G: Uso <strong>de</strong> los<br />
psicofármacos <strong>en</strong> <strong>la</strong> clínica. Cua<strong>de</strong>rno Técnico No. 32, Organización<br />
Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, 1990.<br />
27. SCHULBEG HC, BURNS BJ: M<strong>en</strong>tal disor<strong>de</strong>rs in primary<br />
care: epi<strong>de</strong>miologic, diagnostic and treatm<strong>en</strong>t research<br />
directions. G<strong>en</strong> Hosp Psychiatry, 10:79-87, 1998.<br />
28. SECRETARIA DE SALUBRIDAD Y ASISTENCIA: Primera<br />
Investigación Nacional <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s Neurológicas y Psiquiátricas.<br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bioestadística, México, 1960.<br />
29. SPITZER RL y cols.: Utilidad <strong>de</strong> un nuevo procedimi<strong>en</strong>to<br />
para diagnóstico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
primaria. J Am Med Inform Assoc, 272(22):1749-1759, 1994.<br />
30. TOVAR H: La at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
abierta. Psiquiatría, 3(2):107-119, 1987.<br />
31. VELASCO R: El futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> psiquiatría institucional <strong>en</strong><br />
México. Salud Publica Mex (Epoca V), XVI(5):795-802,<br />
1974.<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001 73