02.03.2014 Views

la atención psiquiátrica en méxico hacia el siglo - Centro de ...

la atención psiquiátrica en méxico hacia el siglo - Centro de ...

la atención psiquiátrica en méxico hacia el siglo - Centro de ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

veces porque parec<strong>en</strong> ser más afines a <strong>de</strong>terminada<br />

metodología para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos e int<strong>en</strong>tar<br />

resolverlos, se han incluido <strong>en</strong> <strong>la</strong> “patología<br />

psiquiátrica”, <strong>en</strong> <strong>la</strong> “psicopatología”, o quizá <strong>de</strong><br />

manera más amplia e imprecisa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> “patología<br />

psicológica”. La at<strong>en</strong>ción psiquiátrica consiste <strong>en</strong><br />

un conjunto <strong>de</strong> principios ci<strong>en</strong>tíficos, métodos,<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias y recursos para cont<strong>en</strong><strong>de</strong>r con <strong>la</strong>s<br />

l<strong>la</strong>madas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales, aceptadas como<br />

tales por <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud,<br />

que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fine y c<strong>la</strong>sifica <strong>en</strong> este rubro.<br />

• Los progresos ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

neuroci<strong>en</strong>cias han vu<strong>el</strong>to insost<strong>en</strong>ible <strong>el</strong> concepto<br />

que atribuía <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> “m<strong>en</strong>tales” a <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que se suponía que no t<strong>en</strong>ían<br />

ninguna base tisu<strong>la</strong>r, fisiológica o bioquímica.<br />

• Sea como sea, <strong>la</strong> escisión es muy c<strong>la</strong>ra, <strong>de</strong> tal<br />

manera que hay problemas <strong>de</strong> salud afines a los<br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, que para<br />

algunos pued<strong>en</strong> l<strong>la</strong>marse “<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s físicas”,<br />

y problemas psiquiátricos o m<strong>en</strong>tales, difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> los primeros y afines a un grupo especial y<br />

difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, por lo que<br />

hay recursos, programas y responsables <strong>de</strong> unos<br />

y otros.<br />

• Como ocurre con frecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> salud<br />

m<strong>en</strong>tal no es tan fácil como <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> patología<br />

psiquiátrica, sin embargo, <strong>de</strong> manera aún más<br />

forzada que <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> patología, hay<br />

qui<strong>en</strong>es int<strong>en</strong>tan sust<strong>en</strong>tar dicha <strong>de</strong>finición <strong>en</strong><br />

aspectos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, a los que propon<strong>en</strong><br />

consi<strong>de</strong>rar como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud individual o<br />

colectiva. Entre estos aspectos podrían citarse <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo psicológico y social <strong>de</strong> los niños y los<br />

adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> adaptación y <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

esco<strong>la</strong>r y <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> pareja, <strong>la</strong><br />

estructura y <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esparcimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

que, como se ve, correspond<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te al<br />

concepto g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> salud.<br />

• Este <strong>en</strong>sayo pret<strong>en</strong><strong>de</strong> hacer un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas y acciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adoptarse para dar<br />

una bu<strong>en</strong>a at<strong>en</strong>ción psiquiátrica <strong>en</strong> nuestro país,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndo<strong>la</strong>s como un compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

m<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> su at<strong>en</strong>ción, y reconoci<strong>en</strong>do que un<br />

análisis <strong>de</strong> este último término resultaría mucho<br />

más complicado.<br />

LOS ANTECEDENTES HISTÓRICOS Y SUS IMPLICACIONES<br />

Si <strong>de</strong>jamos <strong>de</strong> <strong>la</strong>do algunos esfuerzos <strong>en</strong>comiables<br />

que podrían ser <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s<br />

propuestas más serias, ord<strong>en</strong>adas e incluy<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica son producto<br />

d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas <strong>de</strong> salud.<br />

Una breve semb<strong>la</strong>nza histórica <strong>de</strong> estas propuestas<br />

pue<strong>de</strong> incluir, por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong><br />

Salud, institución que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un pap<strong>el</strong><br />

normativo y <strong>de</strong> coordinación sectorial, ha operado<br />

durante muchos años los l<strong>la</strong>mados servicios <strong>de</strong> salud<br />

para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción abierta (aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que no cu<strong>en</strong>ta con<br />

<strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> seguridad social),<br />

y por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas <strong>de</strong><br />

seguridad social. La doble misión que ha t<strong>en</strong>ido<br />

siempre <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud, <strong>la</strong> coordinación<br />

sectorial y <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> servicios ha sido, quizá,<br />

<strong>el</strong> factor que ubica su <strong>la</strong>bor como <strong>el</strong> <strong>de</strong> mayor r<strong>el</strong>evancia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> materia.<br />

Si se revisa <strong>la</strong> evolución que han seguido <strong>en</strong> este<br />

país <strong>la</strong>s instancias directivas creadas por <strong>la</strong> Secretaría<br />

<strong>de</strong> Salud para manejar <strong>la</strong> problemática psiquiátrica, se<br />

pue<strong>de</strong> analizar cómo se concib<strong>en</strong> estos problemas y<br />

cómo se abordan por <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que se les ha ido confiri<strong>en</strong>do<br />

(cuadro 1).<br />

Remontándonos a <strong>la</strong> inauguración <strong>en</strong> 1910 d<strong>el</strong> “Manicomio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Castañeda”, sin una política sanitaria <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal, como era obvio <strong>en</strong> esa<br />

época, se pue<strong>de</strong> asegurar que a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces surgieron,<br />

por iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s fe<strong>de</strong>rales y locales,<br />

diversas instituciones <strong>de</strong>dicadas a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los<br />

<strong>en</strong>fermos psiquiátricos, <strong>de</strong> acuerdo con los propósitos<br />

para los que hubieran sido creadas. Los hospitales psiquiátricos<br />

estatales pued<strong>en</strong> ser un ejemplo. En 1959<br />

apareció <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Neurología, Salud<br />

M<strong>en</strong>tal y Rehabilitación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salubridad<br />

y Asist<strong>en</strong>cia, como un primer esfuerzo d<strong>el</strong> gobierno<br />

fe<strong>de</strong>ral para aplicar <strong>de</strong> manera coordinada los recursos<br />

<strong>de</strong> que disponía, dando lugar a nuevos programas <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción. Entre los proyectos <strong>de</strong> esta Dirección <strong>de</strong>staca<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados “Servicios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e M<strong>en</strong>tal”,<br />

que se insertan <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México, y pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> ofrecer<br />

programas prev<strong>en</strong>tivos y <strong>de</strong> contacto primario para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los problemas que nos ocupan. Estos<br />

servicios contaban con un psiquiatra, un psicólogo<br />

CUADRO 1<br />

Las instancias directivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud responsables<br />

<strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica<br />

Epoca Instancia<br />

1959 - 1971 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Neurología, Salud M<strong>en</strong>tal y<br />

Rehabilitación<br />

1971 - 1981 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal<br />

1981 - 1994Dirección <strong>de</strong> Normas <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal, Asist<strong>en</strong>cia Social<br />

y Rehabilitación<br />

1994 - 1996 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal<br />

1996 - 2000 Coordinación <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal (CORSAME)<br />

Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001 63

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!