la atención psiquiátrica en méxico hacia el siglo - Centro de ...
la atención psiquiátrica en méxico hacia el siglo - Centro de ...
la atención psiquiátrica en méxico hacia el siglo - Centro de ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
veces porque parec<strong>en</strong> ser más afines a <strong>de</strong>terminada<br />
metodología para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos e int<strong>en</strong>tar<br />
resolverlos, se han incluido <strong>en</strong> <strong>la</strong> “patología<br />
psiquiátrica”, <strong>en</strong> <strong>la</strong> “psicopatología”, o quizá <strong>de</strong><br />
manera más amplia e imprecisa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> “patología<br />
psicológica”. La at<strong>en</strong>ción psiquiátrica consiste <strong>en</strong><br />
un conjunto <strong>de</strong> principios ci<strong>en</strong>tíficos, métodos,<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias y recursos para cont<strong>en</strong><strong>de</strong>r con <strong>la</strong>s<br />
l<strong>la</strong>madas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales, aceptadas como<br />
tales por <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud,<br />
que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fine y c<strong>la</strong>sifica <strong>en</strong> este rubro.<br />
• Los progresos ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
neuroci<strong>en</strong>cias han vu<strong>el</strong>to insost<strong>en</strong>ible <strong>el</strong> concepto<br />
que atribuía <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> “m<strong>en</strong>tales” a <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que se suponía que no t<strong>en</strong>ían<br />
ninguna base tisu<strong>la</strong>r, fisiológica o bioquímica.<br />
• Sea como sea, <strong>la</strong> escisión es muy c<strong>la</strong>ra, <strong>de</strong> tal<br />
manera que hay problemas <strong>de</strong> salud afines a los<br />
profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, que para<br />
algunos pued<strong>en</strong> l<strong>la</strong>marse “<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s físicas”,<br />
y problemas psiquiátricos o m<strong>en</strong>tales, difer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> los primeros y afines a un grupo especial y<br />
difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, por lo que<br />
hay recursos, programas y responsables <strong>de</strong> unos<br />
y otros.<br />
• Como ocurre con frecu<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> salud<br />
m<strong>en</strong>tal no es tan fácil como <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> patología<br />
psiquiátrica, sin embargo, <strong>de</strong> manera aún más<br />
forzada que <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> patología, hay<br />
qui<strong>en</strong>es int<strong>en</strong>tan sust<strong>en</strong>tar dicha <strong>de</strong>finición <strong>en</strong><br />
aspectos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, a los que propon<strong>en</strong><br />
consi<strong>de</strong>rar como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud individual o<br />
colectiva. Entre estos aspectos podrían citarse <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo psicológico y social <strong>de</strong> los niños y los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> adaptación y <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
esco<strong>la</strong>r y <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> pareja, <strong>la</strong><br />
estructura y <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esparcimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />
que, como se ve, correspond<strong>en</strong> c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te al<br />
concepto g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> salud.<br />
• Este <strong>en</strong>sayo pret<strong>en</strong><strong>de</strong> hacer un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
políticas y acciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adoptarse para dar<br />
una bu<strong>en</strong>a at<strong>en</strong>ción psiquiátrica <strong>en</strong> nuestro país,<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndo<strong>la</strong>s como un compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />
m<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> su at<strong>en</strong>ción, y reconoci<strong>en</strong>do que un<br />
análisis <strong>de</strong> este último término resultaría mucho<br />
más complicado.<br />
LOS ANTECEDENTES HISTÓRICOS Y SUS IMPLICACIONES<br />
Si <strong>de</strong>jamos <strong>de</strong> <strong>la</strong>do algunos esfuerzos <strong>en</strong>comiables<br />
que podrían ser <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s<br />
propuestas más serias, ord<strong>en</strong>adas e incluy<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica son producto<br />
d<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas <strong>de</strong> salud.<br />
Una breve semb<strong>la</strong>nza histórica <strong>de</strong> estas propuestas<br />
pue<strong>de</strong> incluir, por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong><br />
Salud, institución que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un pap<strong>el</strong><br />
normativo y <strong>de</strong> coordinación sectorial, ha operado<br />
durante muchos años los l<strong>la</strong>mados servicios <strong>de</strong> salud<br />
para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción abierta (aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que no cu<strong>en</strong>ta con<br />
<strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> seguridad social),<br />
y por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas <strong>de</strong><br />
seguridad social. La doble misión que ha t<strong>en</strong>ido<br />
siempre <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud, <strong>la</strong> coordinación<br />
sectorial y <strong>la</strong> operación <strong>de</strong> servicios ha sido, quizá,<br />
<strong>el</strong> factor que ubica su <strong>la</strong>bor como <strong>el</strong> <strong>de</strong> mayor r<strong>el</strong>evancia<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> materia.<br />
Si se revisa <strong>la</strong> evolución que han seguido <strong>en</strong> este<br />
país <strong>la</strong>s instancias directivas creadas por <strong>la</strong> Secretaría<br />
<strong>de</strong> Salud para manejar <strong>la</strong> problemática psiquiátrica, se<br />
pue<strong>de</strong> analizar cómo se concib<strong>en</strong> estos problemas y<br />
cómo se abordan por <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que se les ha ido confiri<strong>en</strong>do<br />
(cuadro 1).<br />
Remontándonos a <strong>la</strong> inauguración <strong>en</strong> 1910 d<strong>el</strong> “Manicomio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Castañeda”, sin una política sanitaria <strong>en</strong><br />
materia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad m<strong>en</strong>tal, como era obvio <strong>en</strong> esa<br />
época, se pue<strong>de</strong> asegurar que a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces surgieron,<br />
por iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s fe<strong>de</strong>rales y locales,<br />
diversas instituciones <strong>de</strong>dicadas a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los<br />
<strong>en</strong>fermos psiquiátricos, <strong>de</strong> acuerdo con los propósitos<br />
para los que hubieran sido creadas. Los hospitales psiquiátricos<br />
estatales pued<strong>en</strong> ser un ejemplo. En 1959<br />
apareció <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Neurología, Salud<br />
M<strong>en</strong>tal y Rehabilitación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salubridad<br />
y Asist<strong>en</strong>cia, como un primer esfuerzo d<strong>el</strong> gobierno<br />
fe<strong>de</strong>ral para aplicar <strong>de</strong> manera coordinada los recursos<br />
<strong>de</strong> que disponía, dando lugar a nuevos programas <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción. Entre los proyectos <strong>de</strong> esta Dirección <strong>de</strong>staca<br />
<strong>el</strong> <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados “Servicios <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e M<strong>en</strong>tal”,<br />
que se insertan <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Salud<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México, y pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> ofrecer<br />
programas prev<strong>en</strong>tivos y <strong>de</strong> contacto primario para<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los problemas que nos ocupan. Estos<br />
servicios contaban con un psiquiatra, un psicólogo<br />
CUADRO 1<br />
Las instancias directivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud responsables<br />
<strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica<br />
Epoca Instancia<br />
1959 - 1971 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Neurología, Salud M<strong>en</strong>tal y<br />
Rehabilitación<br />
1971 - 1981 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal<br />
1981 - 1994Dirección <strong>de</strong> Normas <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal, Asist<strong>en</strong>cia Social<br />
y Rehabilitación<br />
1994 - 1996 Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal<br />
1996 - 2000 Coordinación <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal (CORSAME)<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001 63