la atención psiquiátrica en méxico hacia el siglo - Centro de ...
la atención psiquiátrica en méxico hacia el siglo - Centro de ...
la atención psiquiátrica en méxico hacia el siglo - Centro de ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
y una trabajadora social, que con los recursos<br />
<strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> boga cubrían algunos temas <strong>de</strong><br />
educación prev<strong>en</strong>tiva, especialm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong><br />
vigi<strong>la</strong>ncia d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo infantil. Allí se at<strong>en</strong>día <strong>en</strong><br />
consulta externa a <strong>la</strong>s personas afectadas por trastornos<br />
psiquiátricos, y se int<strong>en</strong>taba vincu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong><br />
comunidad con los servicios especializados<br />
<strong>en</strong>viándoles a los paci<strong>en</strong>tes que se consi<strong>de</strong>raba que<br />
necesitaban este tipo <strong>de</strong> servicios. Sin embargo, esta<br />
iniciativa no se g<strong>en</strong>eralizó, pues <strong>en</strong> 1964 ap<strong>en</strong>as había<br />
16 <strong>de</strong> estos servicios: 10 conc<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Distrito<br />
Fe<strong>de</strong>ral y 6 <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes estados.<br />
La dirección se <strong>en</strong>cargaba, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong> operar algunos<br />
servicios especializados. En 1964 había 33 servicios<br />
<strong>de</strong> consulta psiquiátrica externa, 7 <strong>de</strong> <strong>el</strong>los<br />
d<strong>el</strong> IMSS y 7 <strong>de</strong> los gobiernos locales, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> 24<br />
hospitales psiquiátricos públicos <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> país: 1<br />
<strong>de</strong> <strong>el</strong>los d<strong>el</strong> IMSS, 6 <strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong> los estados,<br />
y <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia Secretaría <strong>de</strong> Salubridad y<br />
Asist<strong>en</strong>cia. En total se contaba con 6 251 camas para<br />
<strong>la</strong> hospitalización <strong>de</strong> los <strong>en</strong>fermos, 4 040 <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />
conc<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> México (4).<br />
En 1967 se pusieron <strong>en</strong> operación los hospitales<br />
psiquiátricos “Fray Bernardino Alvarez”, para adultos,<br />
y “Juan N. Navarro”, para niños y adolesc<strong>en</strong>tes,<br />
para sustituir al “Manicomio <strong>de</strong> La Castañeda” que se<br />
había c<strong>la</strong>usurado. Esto, y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> operación <strong>de</strong><br />
hospitales psiquiátricos fe<strong>de</strong>rales <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> México,<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> Hidalgo y <strong>en</strong> otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, constituyó<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>tonces l<strong>la</strong>mada “Operación Castañeda”,<br />
ori<strong>en</strong>tada a mo<strong>de</strong>rnizar y <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
especializada.<br />
Posiblem<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios especializados,<br />
y por <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias que se fueron <strong>en</strong>contrando<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> neurología, <strong>la</strong> psiquiatría y <strong>la</strong> rehabilitación,<br />
a partir <strong>de</strong> 1971 <strong>la</strong> Dirección se limita a <strong>la</strong><br />
psiquiatría y a <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal, cambiando su d<strong>en</strong>ominación<br />
a “Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal”. Sus<br />
faculta<strong>de</strong>s son emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te operativas: conc<strong>en</strong>tra los<br />
recursos financieros para operar los hospitales psiquiátricos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> país, y los<br />
administra, los norma y los regu<strong>la</strong>. El trabajo <strong>en</strong> los<br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud continúa, aunque su crecimi<strong>en</strong>to y su<br />
<strong>de</strong>sarrollo no se hace notar (30). Al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
década <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta se trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización<br />
<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, y para <strong>el</strong>lo se<br />
crean <strong>la</strong>s Jefaturas <strong>de</strong> Servicios Coordinados <strong>en</strong> cada<br />
estado, agrupando bajo su mando a todos los servicios<br />
<strong>de</strong> salud a pob<strong>la</strong>ción abierta, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, los hospitales<br />
psiquiátricos fe<strong>de</strong>rales. Resulta <strong>de</strong> especial importancia<br />
<strong>la</strong> creación, <strong>en</strong> 1979, d<strong>el</strong> Instituto Mexicano<br />
<strong>de</strong> Psiquiatría, <strong>en</strong> sustitución d<strong>el</strong> hasta <strong>en</strong>tonces C<strong>en</strong>tro<br />
Mexicano <strong>de</strong> Estudios <strong>en</strong> Salud M<strong>en</strong>tal<br />
(CEMESAM). El Instituto asume <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su creación<br />
64<br />
<strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong><br />
diversas áreas y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> recursos humanos<br />
especializados, y se convierte <strong>en</strong> un exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te apoyo<br />
para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas.<br />
Con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Jefaturas Estatales <strong>de</strong> servicios<br />
Coordinados, <strong>en</strong> 1981, <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
Salud M<strong>en</strong>tal pier<strong>de</strong> recursos y faculta<strong>de</strong>s, y se transforma<br />
<strong>en</strong> una instancia <strong>de</strong> carácter exclusivam<strong>en</strong>te<br />
normativo como Dirección <strong>de</strong> Normas <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal,<br />
Asist<strong>en</strong>cia Social y Rehabilitación (2). Esta instancia<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> primera norma técnica para <strong>la</strong> prestación<br />
<strong>de</strong> servicios, a <strong>la</strong> vez que explora <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong><br />
inducción, diseño <strong>de</strong> programas y almacén <strong>de</strong> información<br />
acerca <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, coordinación<br />
y apoyo técnico, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los hospitales<br />
psiquiátricos (24), y sufre los primeros embates <strong>de</strong> una<br />
modalidad <strong>de</strong> respuesta social organizada, con una<br />
postura más bi<strong>en</strong> radical y c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />
los <strong>en</strong>fermos y su pret<strong>en</strong>dida vio<strong>la</strong>ción sistemática (24).<br />
Es importante m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia que va adquiri<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> tanto <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> drogas, y los problemas<br />
para <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> seguridad pública consecutivos a<br />
este hábito, que lleva a <strong>la</strong> Secretaría a proponer un programa<br />
nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia, <strong>en</strong> tres difer<strong>en</strong>tes direcciones:<br />
<strong>la</strong> farmaco<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> alcoholismo y <strong>el</strong> tabaquismo.<br />
Para garantizar <strong>la</strong> operación d<strong>el</strong> programa<br />
se crea un organismo <strong>de</strong> coordinación interinstitucional<br />
e intersectorial: <strong>el</strong> Consejo Nacional contra <strong>la</strong>s<br />
Adicciones (CONADIC).<br />
En 1995 se consi<strong>de</strong>ra conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te reactivar <strong>la</strong> Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal, para lo cual se fusiona<br />
<strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Normas <strong>de</strong> Salud M<strong>en</strong>tal con <strong>la</strong><br />
oficina operativa d<strong>el</strong> CONADIC, y se propone un programa<br />
nacional <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal, cuya e<strong>la</strong>boración no<br />
llega a concluirse. Simultáneam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />
<strong>la</strong> Norma Oficial Mexicana para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción psiquiátrica<br />
hospita<strong>la</strong>ria, vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1995. Posteriorm<strong>en</strong>te<br />
(1996) se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> que CONADIC vu<strong>el</strong>va a operar<br />
<strong>en</strong> forma autónoma y se crea <strong>la</strong> Coordinación <strong>de</strong><br />
Salud M<strong>en</strong>tal (CORSAME, 1997). En estos años <strong>de</strong>staca<br />
<strong>el</strong> interés por mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>en</strong> que operan<br />
los servicios especializados <strong>en</strong> los hospitales psiquiátricos<br />
<strong>de</strong> todo <strong>el</strong> país, mediante apoyo financiero y<br />
trabajo <strong>de</strong> asesoría y coordinación.<br />
MORBILIDAD<br />
Ya se com<strong>en</strong>tó un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> sobra <strong>de</strong>scrito: que<br />
una bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> lo que sabemos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />
proce<strong>de</strong> d<strong>el</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, y aunque <strong>la</strong><br />
salud es mucho más que <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong><br />
distorsión está lejos <strong>de</strong> haber sido erradicada. Pue<strong>de</strong><br />
agregarse que <strong>el</strong> completo bi<strong>en</strong>estar y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
Salud M<strong>en</strong>tal, Vol. 24, No. 6, diciembre 2001