Reducción de la mortalidad materno-infantil en Bolivia - PHRplus
Reducción de la mortalidad materno-infantil en Bolivia - PHRplus
Reducción de la mortalidad materno-infantil en Bolivia - PHRplus
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
S E R I E D E R E S Ú M E N E S E J E C U T I V O S<br />
Reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mortalidad</strong><br />
<strong>materno</strong>-<strong>infantil</strong> <strong>en</strong> <strong>Bolivia</strong><br />
Co<strong>la</strong>boración<br />
para <strong>la</strong> Reforma<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud
Prestación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud prioritarios<br />
a madres y niños pobres<br />
Es cada vez mayor el <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias<br />
normativas <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo para<br />
cumplir con el objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública<br />
<strong>de</strong> garantizar una at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud universal, viéndose<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tadas al mismo tiempo con un financiami<strong>en</strong>to<br />
público limitado y muchas veces <strong>en</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so para el<br />
sector salud. En América Latina, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud<br />
<strong>de</strong> los trabajadores <strong>de</strong>l sector formal y <strong>de</strong> sus cargas<br />
familiares normalm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra cubierta por<br />
sistemas <strong>de</strong> seguro social o por un creci<strong>en</strong>te mercado<br />
<strong>de</strong> seguros <strong>de</strong> salud privados. Sin embargo, <strong>la</strong> tarea<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>tregar esta at<strong>en</strong>ción a los habitantes m<strong>en</strong>os<br />
acomodados sigue si<strong>en</strong>do, <strong>en</strong> gran medida, <strong>la</strong><br />
obligación <strong>de</strong>l estado y <strong>de</strong> sus instituciones.<br />
En un int<strong>en</strong>to por mejorar el acceso <strong>de</strong> los pobres a los<br />
servicios <strong>de</strong> salud, durante los últimos años se han<br />
propuesto e implem<strong>en</strong>tado varias soluciones creativas.<br />
Una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s es el programa <strong>de</strong>l Seguro Nacional <strong>de</strong><br />
Maternidad y Niñez (SNMN) <strong>de</strong> <strong>Bolivia</strong>, que com<strong>en</strong>zó<br />
a operar a mediados <strong>de</strong> 1996. El Ministerio <strong>de</strong> Salud y<br />
Previsión Social <strong>de</strong> <strong>Bolivia</strong> (MSPS) solicitó al Proyecto<br />
La meta es reducir <strong>la</strong> <strong>mortalidad</strong> <strong>materno</strong>-<strong>infantil</strong><br />
proporcionando interv<strong>en</strong>ciones c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> esta área sin<br />
costo para el usuario, eliminando con ello lo que se<br />
consi<strong>de</strong>ra una importante barrera económica al acceso.<br />
<strong>de</strong> Co<strong>la</strong>boración para <strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (PHR) y al<br />
Proyecto <strong>de</strong> Datos para <strong>la</strong> Toma <strong>de</strong> Decisiones (DDM,<br />
<strong>en</strong> su sig<strong>la</strong> <strong>en</strong> inglés), ambos financiados por <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia<br />
para el Desarrollo Internacional <strong>de</strong> los EE.UU., que<br />
evaluaran el programa <strong>de</strong> seguro al cumplir su segundo<br />
año <strong>de</strong> operación. Las observaciones que se <strong>en</strong>tregan<br />
a continuación se extrajeron <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> esta<br />
evaluación.<br />
<strong>Bolivia</strong>: Un <strong>en</strong>foque innovador<br />
La alta <strong>mortalidad</strong> <strong>materno</strong>-<strong>infantil</strong> es uno <strong>de</strong> los<br />
problemas <strong>de</strong> salud más persist<strong>en</strong>tes que ha <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado<br />
<strong>Bolivia</strong> durante <strong>la</strong>s ultimas décadas. La tasa <strong>de</strong><br />
<strong>mortalidad</strong> materna, 371 por cada 100,000 nacidos vivos,<br />
es más alta que el promedio para los países <strong>de</strong> ingresos<br />
bajos y medios a nivel mundial (238) y más <strong>de</strong>l doble<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> un país promedio <strong>de</strong> América Latina (162).<br />
Las tasas <strong>de</strong> <strong>mortalidad</strong> <strong>infantil</strong> son inquietantes: 83<br />
infantes muer<strong>en</strong> por cada 1,000 nacidos vivos <strong>en</strong> <strong>Bolivia</strong>,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong>s tasas promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y para<br />
países con un ingreso simi<strong>la</strong>r son <strong>de</strong> 44 y <strong>de</strong> 61 por<br />
1,000, respectivam<strong>en</strong>te.<br />
Estas cifras se explican <strong>en</strong> parte por <strong>la</strong>s condiciones<br />
ambi<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong>s que muy probablem<strong>en</strong>te continuarán<br />
si<strong>en</strong>do un problema <strong>en</strong> el futuro previsible. <strong>Bolivia</strong>, uno<br />
<strong>de</strong> los países más pobres <strong>de</strong> América Latina (el ingreso<br />
per cápita fue <strong>de</strong> US$950 al año <strong>en</strong> 1997), se caracteriza<br />
por una pob<strong>la</strong>ción principalm<strong>en</strong>te rural (41%) que<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra dispersa <strong>en</strong> tres regiones ecológicas<br />
distintas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales ciertas partes son <strong>de</strong> acceso<br />
extremadam<strong>en</strong>te difícil. Su pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong>e una gran<br />
diversidad cultural y crece a un ritmo acelerado<br />
(2.4% al año) (ver el Anexo 1).<br />
A pesar <strong>de</strong> los constantes esfuerzos <strong>de</strong>l gobierno por<br />
proporcionar acceso a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud, el uso <strong>de</strong> los<br />
servicios formales continúa si<strong>en</strong>do bajo. En 1994, sólo el<br />
42% <strong>de</strong> los partos tuvieron lugar <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
salud.<br />
Durante los últimos 40 años, el gobierno <strong>de</strong> <strong>Bolivia</strong> ha<br />
implem<strong>en</strong>tado varios programas <strong>de</strong>stinados a mejorar<br />
<strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción subat<strong>en</strong>dida. Estos esfuerzos<br />
<strong>en</strong>cararon múltiples problemas <strong>de</strong> salud, a m<strong>en</strong>udo<br />
c<strong>en</strong>trándose <strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s específicas, sin <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />
una estrategia compr<strong>en</strong>siva. El Seguro Nacional<br />
<strong>Bolivia</strong>no <strong>de</strong> Maternidad y Niñez es el int<strong>en</strong>to más<br />
reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l gobierno por resolver temas críticos <strong>de</strong> salud<br />
pública que afectan a este importante segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
PHR Serie <strong>de</strong> Resúm<strong>en</strong>es Ejecutivos 2
pob<strong>la</strong>ción. El programa <strong>de</strong>l SNMN se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s barreras económicas al acceso; <strong>la</strong><br />
mitigación <strong>de</strong> los obstáculos culturales, físicos u otros<br />
sigue si<strong>en</strong>do un <strong>de</strong>safío para el futuro.<br />
Seguro Nacional <strong>Bolivia</strong>no <strong>de</strong><br />
Maternidad y Niñez<br />
Con el programa <strong>de</strong>l SNMN se busca reducir <strong>la</strong><br />
<strong>mortalidad</strong> <strong>materno</strong>-<strong>infantil</strong> a través <strong>de</strong> un mayor uso<br />
<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud formales. Se espera lograr esta<br />
meta proporcionando interv<strong>en</strong>ciones c<strong>la</strong>ve libres <strong>de</strong> costo<br />
a madres y niños, eliminando así lo que se consi<strong>de</strong>raba<br />
como una importante barrera económica al acceso.<br />
¿Cómo opera el programa?<br />
▲ Las mujeres y los m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> cinco años recib<strong>en</strong><br />
tratami<strong>en</strong>to gratuito para un conjunto <strong>de</strong> condiciones<br />
que constituy<strong>en</strong> causas comunes <strong>de</strong> <strong>la</strong> morbilidad<br />
<strong>materno</strong>-<strong>infantil</strong>. Los servicios que cubre el SNMN<br />
se resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Anexo 2.<br />
▲ Entre <strong>la</strong>s instituciones que participan se cu<strong>en</strong>tan los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Salud y Previsión<br />
Social <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> servicios,<br />
algunos hospitales <strong>de</strong>l seguro social y un pequeño<br />
número <strong>de</strong> organizaciones privadas sin fines <strong>de</strong> lucro.<br />
▲ Las alcaldías reembolsan a los establecimi<strong>en</strong>tos<br />
por los medicam<strong>en</strong>tos, suministros, hospitalizaciones<br />
y exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />
prestación <strong>de</strong> los servicios cubiertos. Las tasas <strong>de</strong><br />
reembolso para cada servicio fueron fijadas por el<br />
MSPS <strong>en</strong> 1996. Estas tasas se calcu<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> base<br />
al costo promedio <strong>de</strong> tratar <strong>la</strong>s condiciones cubiertas<br />
usando <strong>la</strong> primera línea <strong>de</strong> fármacos <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />
indicados <strong>en</strong> los protocolos <strong>de</strong>l MSPS.<br />
▲ Los establecimi<strong>en</strong>tos solicitan el reembolso a <strong>la</strong><br />
alcaldía <strong>en</strong> base a cada servicio. Antes <strong>de</strong> que <strong>la</strong><br />
alcaldía proceda al pago, los Directorios Locales<br />
<strong>de</strong> Salud (DILOS) <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aprobar <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> reembolso. Las municipalida<strong>de</strong>s usan los<br />
ingresos que recib<strong>en</strong> conforme a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> 1994<br />
<strong>de</strong> Participación Popu<strong>la</strong>r para pagar los reembolsos<br />
(ver más abajo).<br />
▲ El SNMN no cubre el reembolso <strong>de</strong> gastos <strong>de</strong><br />
personal y equipos u otros costos <strong>de</strong> capital. En los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l MSPS, el gobierno c<strong>en</strong>tral paga<br />
los costos <strong>de</strong> personal a través <strong>de</strong> sus repres<strong>en</strong>tantes a<br />
nivel local; <strong>la</strong>s alcaldías pagan los costos <strong>de</strong> capital.<br />
En el caso <strong>de</strong>l seguro social y <strong>la</strong>s organizaciones no<br />
gubernam<strong>en</strong>tales, éstos son responsables <strong>de</strong> tales<br />
costos <strong>en</strong> sus establecimi<strong>en</strong>tos, sin importar si se<br />
incurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong>l SNMN o no.<br />
Anexo 1: Indicadores <strong>de</strong> salud primaria, pob<strong>la</strong>ción e ingresos<br />
Indicador <strong>Bolivia</strong> Países <strong>de</strong> ingreso América<br />
bajo y medio Latina<br />
Tasa <strong>de</strong> <strong>mortalidad</strong> materna 371 238 162<br />
(por cada 100,000 nacidos vivos)<br />
Tasa <strong>de</strong> <strong>mortalidad</strong> <strong>infantil</strong> 67 59 33<br />
(por cada 1,000 nacidos vivos)<br />
Ingreso per cápita (<strong>en</strong> US$) 950 1250 3880<br />
Pob<strong>la</strong>ción rural (%) 48 60 26<br />
Tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anual 2.4 1.6 1.7<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
Los datos para <strong>Bolivia</strong> y para <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>mortalidad</strong> materna e <strong>infantil</strong> provi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>l sitio web <strong>de</strong>l Banco Mundial. Los <strong>de</strong>más datos son <strong>de</strong>l Informe sobre el<br />
Desarrollo Mundial 1998/1999, págs. 191, 193.<br />
Anexo 2: Servicios cubiertos por el SNMN<br />
Maternidad<br />
At<strong>en</strong>ción pr<strong>en</strong>atal<br />
Prec<strong>la</strong>mpsia<br />
Ec<strong>la</strong>mpsia<br />
Parto vaginal con at<strong>en</strong>ción<br />
neonatal<br />
Cesárea con at<strong>en</strong>ción<br />
neonatal<br />
Sepsis postparto<br />
Hemorragia postparto<br />
Neonatal<br />
Asfixia<br />
Neumonía<br />
Sepsis<br />
M<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años<br />
Enfermeda<strong>de</strong>s respiratorias<br />
agudas<br />
Diarrea<br />
¿Cómo se financia el programa?<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> promulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Participación<br />
Popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>Bolivia</strong> <strong>en</strong> 1994, el 20% <strong>de</strong> los ingresos<br />
nacionales se asignan sobre una base per cápita a <strong>la</strong>s<br />
municipalida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s que ahora también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayores<br />
responsabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> proporcionar los medios para cubrir<br />
<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus habitantes.<br />
En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> ley estipu<strong>la</strong> que el 85% <strong>de</strong> los fondos<br />
asignados a cada municipio se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> gastar <strong>en</strong> lo que<br />
flexiblem<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>nomina “fines <strong>de</strong> inversión”.<br />
En 1996, el <strong>de</strong>creto con el que se creó el SNMN<br />
estableció que cada municipalidad <strong>de</strong>bería aportar el<br />
3.2% <strong>de</strong> esos dineros <strong>de</strong> inversión al Fondo <strong>de</strong> Salud<br />
Local Comp<strong>en</strong>satorio. Las solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reembolso <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong>l SNMN se pagan con este fondo, una vez que<br />
han sido aprobadas por los DILOS. Los reembolsos se<br />
pagan directam<strong>en</strong>te al establecimi<strong>en</strong>to, salvo <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />
3 Reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mortalidad</strong> <strong>materno</strong>-<strong>infantil</strong> <strong>en</strong> <strong>Bolivia</strong>
Anexo 3: Muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación<br />
Municipios 12 Hospitales g<strong>en</strong>erales 8<br />
Hospitales especializados 9 C<strong>en</strong>tros y postas <strong>de</strong> salud 14<br />
Anexo 4: Mayor utilización <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l SNMN<br />
(comparación <strong>en</strong>tre el período <strong>de</strong> 18 meses antes <strong>de</strong>l SNMN y el período <strong>de</strong> 18<br />
meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l SNMN)<br />
Servicios Públicos Seguro Social ONG Privados<br />
Total visitas 39% 16% 94% - 50%<br />
pr<strong>en</strong>atales<br />
Otros paci<strong>en</strong>tes 29% 34% 61% - 56%<br />
ambu<strong>la</strong>torios<br />
Total nacimi<strong>en</strong>tos 50% 43% 28% - 37%<br />
Otros hospitalizados 26% 18% 47% - 29%<br />
La información cubre a todas <strong>la</strong>s instituciones que proporcionan datos al<br />
Sistema Nacional <strong>de</strong> Información <strong>de</strong> Salud (SNIS), incluy<strong>en</strong>do algunas<br />
instituciones <strong>de</strong>l seguro social, ONG y privadas que no participan <strong>en</strong> el SNMN.<br />
<strong>la</strong>s postas y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud. Los reembolsos a estos<br />
establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> salud primaria se pagan al distrito<br />
como un monto global; el distrito luego distribuye los<br />
fondos a cada establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acuerdo a criterios<br />
establecidos localm<strong>en</strong>te, los que no necesariam<strong>en</strong>te<br />
coinci<strong>de</strong>n con los montos <strong>de</strong> reembolso <strong>de</strong>l SNMN<br />
solicitados por los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> cuestión.<br />
Conforme al sistema boliviano, los gobiernos municipales<br />
también son responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones <strong>de</strong> capital y el<br />
mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura y equipos <strong>de</strong> salud.<br />
El gobierno c<strong>en</strong>tral, a través <strong>de</strong> sus repres<strong>en</strong>tantes a nivel<br />
local (prefecturas), paga los sa<strong>la</strong>rios <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong>l<br />
MSPS <strong>de</strong> ese nivel. Los programas que se ejecutan<br />
localm<strong>en</strong>te para cumplir con <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s nacionales<br />
(como vacunaciones) también se financian con fondos<br />
c<strong>en</strong>trales.<br />
El esquema <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l programa<br />
SNMN difiere <strong>en</strong> dos aspectos importantes <strong>de</strong>l anterior<br />
sistema <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. En<br />
primer lugar, como se <strong>de</strong>scribía más arriba, es un sistema<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
municipalida<strong>de</strong>s, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> el sistema antiguo los<br />
recursos fluían directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel c<strong>en</strong>tral hacia<br />
el establecimi<strong>en</strong>to. En segundo lugar, con <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />
marcha <strong>de</strong>l SNMN se eliminaron los cobros a los usuarios<br />
por servicios <strong>de</strong> salud <strong>materno</strong>-<strong>infantil</strong>es. Antes <strong>de</strong>l<br />
programa <strong>de</strong> seguros, los establecimi<strong>en</strong>tos cobraban una<br />
tarifa a los paci<strong>en</strong>tes para cubrir un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>l costo<br />
que repres<strong>en</strong>taba prestar el servicio requerido. Esta tarifa<br />
era fijada por el mismo establecimi<strong>en</strong>to. Se hacía una<br />
evaluación informal para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> pago<br />
<strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y según ésta se <strong>de</strong>cidía si los usuarios <strong>de</strong>bían<br />
pagar el total <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarifa o sólo una parte <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. Esta<br />
evaluación se llevaba a cabo <strong>en</strong> cada establecimi<strong>en</strong>to.<br />
Cada establecimi<strong>en</strong>to t<strong>en</strong>ía una cierta cantidad <strong>de</strong> fondos<br />
asignados a una cu<strong>en</strong>ta social, <strong>la</strong> que se usaba para<br />
subsidiar a aquellos usuarios que no podían pagar el<br />
total <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarifa. Las <strong>en</strong>tradas por los cargos a los<br />
usuarios se usaban <strong>en</strong> parte para cubrir los costos <strong>de</strong><br />
los medicam<strong>en</strong>tos y suministros y <strong>en</strong> parte como un<br />
“bono <strong>de</strong> producción” para el personal <strong>de</strong> salud.<br />
Los cambios recién <strong>de</strong>scritos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> importantes<br />
repercusiones <strong>en</strong> el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l SNMN. Éstas,<br />
extraídas <strong>de</strong> los resultados resumidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación<br />
<strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> SNMN llevada a cabo por PHR/DDM,<br />
se analizan más abajo. La evaluación se realizó <strong>en</strong>tre<br />
febrero y julio <strong>de</strong> 1998 y se basó <strong>en</strong> información<br />
recopi<strong>la</strong>da <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes primarias y secundarias, incluida<br />
una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadísticas oficiales <strong>de</strong>l MSPS, y<br />
asimismo <strong>en</strong> <strong>en</strong>trevistas y <strong>en</strong>cuestas realizadas <strong>en</strong> los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos. La muestra abarcó 31 establecimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> salud <strong>en</strong> 12 municipios a través <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s 3 zonas geográficas <strong>de</strong> <strong>Bolivia</strong> (ver el Anexo 3). Una<br />
<strong>de</strong>scripción completa <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología, los resultados<br />
y conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
Dmytracz<strong>en</strong>ko et al., 1998. (Evaluación <strong>de</strong>l Seguro<br />
Nacional <strong>de</strong> Maternidad y Niñez <strong>en</strong> <strong>Bolivia</strong>, Informe<br />
Técnico 22 <strong>de</strong> <strong>la</strong> PHR.)<br />
Lecciones apr<strong>en</strong>didas<br />
Logros <strong>de</strong>l programa<br />
▲ El uso <strong>de</strong> los servicios formales <strong>de</strong> salud <strong>materno</strong><strong>infantil</strong>es<br />
cubiertos por el programa ha aum<strong>en</strong>tado<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l SNMN. Este mayor uso<br />
se pue<strong>de</strong> atribuir al programa mismo, puesto que <strong>la</strong><br />
tasa <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> los servicios cubiertos<br />
por el SNMN supera el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios<br />
que no están cubiertos y el crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los<br />
proveedores que no participan <strong>de</strong>l programa. Es más,<br />
<strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> utilización aum<strong>en</strong>tó marcadam<strong>en</strong>te a partir<br />
<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> 1996, <strong>la</strong> fecha <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong>l programa<br />
<strong>de</strong> seguro, especialm<strong>en</strong>te para partos institucionales y<br />
neumonía <strong>en</strong> niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> cinco años (vea el<br />
Anexo 4).<br />
▲ El mayor uso se da <strong>en</strong>tre los pobres y es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />
alto <strong>en</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes, un grupo que antes no acudía<br />
a los servicios <strong>de</strong> salud formales (ver el Anexo 5).<br />
▲ Los esfuerzos <strong>de</strong> promoción empr<strong>en</strong>didos por el<br />
gobierno, especialm<strong>en</strong>te al <strong>la</strong>nzar el programa por<br />
primera vez, han t<strong>en</strong>ido éxito <strong>en</strong> cuanto a informar al<br />
público sobre el programa <strong>de</strong> seguro y, por lo tanto,<br />
acerca <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Muchos<br />
usuarios m<strong>en</strong>cionaron que conocieron el programa a<br />
PHR Serie <strong>de</strong> Resúm<strong>en</strong>es Ejecutivos 4
▲<br />
▲<br />
través <strong>de</strong> anuncios públicos <strong>en</strong> radio y televisión y <strong>de</strong><br />
char<strong>la</strong>s comunitarias.<br />
Los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nivel primario ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ahora<br />
un mayor control sobre los fondos y están <strong>en</strong><br />
mejores condiciones para satisfacer sus necesida<strong>de</strong>s<br />
específicas <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos y suministros. En<br />
concordancia con ello, hay indicios <strong>de</strong> una mayor<br />
disponibilidad <strong>de</strong> fármacos <strong>en</strong> estos establecimi<strong>en</strong>tos,<br />
si bi<strong>en</strong> aún persist<strong>en</strong> problemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sabastecimi<strong>en</strong>to.<br />
Este creci<strong>en</strong>te uso ha provocado un mayor<br />
aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> salud<br />
pública exist<strong>en</strong>te y si bi<strong>en</strong> los datos al respecto son<br />
escasos, <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia indica que los hospitales aún<br />
están funcionando por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> su capacidad.<br />
Los logros <strong>de</strong>l programa se resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Anexo 6.<br />
Desafíos que aún persist<strong>en</strong><br />
▲ El aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el flujo <strong>de</strong> usuarios ha t<strong>en</strong>ido un<br />
impacto negativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> motivación <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong><br />
salud. Si bi<strong>en</strong> los usuarios informan un alto nivel <strong>de</strong><br />
satisfacción al ser <strong>en</strong>trevistados <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una<br />
at<strong>en</strong>ción, el personal médico indica que <strong>la</strong> calidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción se ha visto afectada <strong>de</strong>bido al mayor<br />
volum<strong>en</strong>, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> algunos establecimi<strong>en</strong>tos<br />
terciarios. Esto <strong>en</strong> parte se ha visto respaldado por<br />
datos que sugier<strong>en</strong> que <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong>l seguro social, los paci<strong>en</strong>tes asegurados sufr<strong>en</strong><br />
discriminación con respecto a <strong>la</strong> comodidad que<br />
recib<strong>en</strong>, <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> su hospitalización, <strong>la</strong> cantidad<br />
<strong>de</strong> camas disponibles para ellos y, <strong>en</strong> algunos casos, el<br />
tratami<strong>en</strong>to que se les prescribe. 1 En el sistema <strong>de</strong>l<br />
SNMN, <strong>la</strong> remuneración <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud no<br />
está vincu<strong>la</strong>da a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> servicios que prestan.<br />
▲ Los montos reembolsados por fármacos, suministros,<br />
hospitalización y exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio son<br />
insufici<strong>en</strong>tes para cubrir los costos reales <strong>en</strong> que<br />
incurre el establecimi<strong>en</strong>to; ver el Anexo 7. Los<br />
motivos son varios. Las tasas <strong>de</strong> reembolso fijadas<br />
por el MSPS son poco realistas. En algunos casos, se<br />
excluyeron <strong>de</strong> los cálculos ciertos insumos c<strong>la</strong>ve;<br />
<strong>en</strong> otros, el precio <strong>de</strong> los insumos está muy por <strong>de</strong>bajo<br />
<strong>de</strong>l precio real. A<strong>de</strong>más, muchos establecimi<strong>en</strong>tos no<br />
sigu<strong>en</strong> los protocolos <strong>de</strong> servicio <strong>de</strong>l MSPS que se<br />
usaron para establecer <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> reembolso y los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l seguro social ti<strong>en</strong><strong>en</strong> otros<br />
protocolos oficiales. Queda como objeto para un<br />
futuro estudio investigar si es necesario revisar los<br />
protocolos o si se <strong>de</strong>be obligar a los establecimi<strong>en</strong>tos<br />
a cumplir con los protocolos exist<strong>en</strong>tes. La solución<br />
probablem<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> algún punto<br />
intermedio. Por último, hay evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos no minimizan los costos <strong>de</strong>bido<br />
a su falta <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>cia orgánica.<br />
Anexo 5: Distribución <strong>de</strong> los usuarios <strong>de</strong>l SNMN por nivel<br />
socioeconómico y edad y porc<strong>en</strong>taje cuyo último parto<br />
fue <strong>en</strong> el hogar<br />
Nivel socio-económico* Edad Parto anterior<br />
Bajo Medio 14 a 20 <strong>en</strong> el hogar<br />
Maternidad 68% 32% 25% 31%<br />
Pr<strong>en</strong>atal 76% 24% 30% 24%<br />
Otros ambu<strong>la</strong>torios 74% 26% 18% 14%<br />
* Debido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> datos socioeconómicos antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l SNMN,<br />
no es posible realizar comparaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización antes y <strong>de</strong>spués sobre <strong>la</strong> base<br />
<strong>de</strong>l nivel socioeconómico.<br />
Anexo 6: Logros <strong>de</strong>l programa<br />
▲<br />
▲<br />
▲<br />
▲<br />
▲<br />
▲<br />
▲<br />
Aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud <strong>materno</strong>-<strong>infantil</strong>es.<br />
Los pobres y adolesc<strong>en</strong>tes están usando los servicios <strong>de</strong>l SNMN.<br />
Los esfuerzos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l gobierno manti<strong>en</strong><strong>en</strong> informado al público.<br />
En los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nivel primario aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> fármacos.<br />
Aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> salud pública.<br />
Las tasas <strong>de</strong> reembolso son homogéneas <strong>en</strong>tre tipos<br />
<strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>de</strong> los datos se<br />
<strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> que el costo <strong>de</strong> los fármacos, suministros,<br />
hospitalización y exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio son más<br />
altos <strong>en</strong> los niveles más complejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong><br />
prestación <strong>de</strong> servicios. Esta discrepancia se explica<br />
porque los hospitales v<strong>en</strong> los casos más complicados<br />
<strong>de</strong> cualquier <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>terminada, por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> especialistas (que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a prescribir tratami<strong>en</strong>tos<br />
más mo<strong>de</strong>rnos) y por <strong>la</strong> disponibilidad y uso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>boratorios y fármacos más avanzados. Los costos<br />
adicionales <strong>en</strong> los niveles superiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong><br />
prestación <strong>de</strong> servicios no sólo resultan <strong>de</strong> los<br />
insumos cubiertos por el SNMN, si no porque<br />
también los <strong>de</strong>más costos como <strong>de</strong> personal, servicios<br />
básicos y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los edificios son más<br />
caros <strong>en</strong> los hospitales que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s postas <strong>de</strong> salud.<br />
Este problema <strong>de</strong>l exceso <strong>de</strong> costos <strong>en</strong> los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nivel terciario se ve agravado por<br />
el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sproporcionado <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> estos tipos<br />
<strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l<br />
SNMN, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> servicios <strong>materno</strong>-<strong>infantil</strong>es<br />
que se <strong>en</strong>tregan <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos secundarios y<br />
terciarios ha aum<strong>en</strong>tado, mi<strong>en</strong>tras a nivel primario<br />
ocurre lo contrario. Apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s<br />
interv<strong>en</strong>ciones son gratuitas para el usuario (salvo los<br />
costos <strong>de</strong> transporte), los paci<strong>en</strong>tes cada vez recurr<strong>en</strong><br />
más a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mayor nivel,<br />
porque percib<strong>en</strong> que <strong>la</strong> calidad es mejor. Esto se<br />
justifica si los casos son complicados, pero <strong>en</strong> muchos<br />
5 Reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mortalidad</strong> <strong>materno</strong>-<strong>infantil</strong> <strong>en</strong> <strong>Bolivia</strong>
Anexo 7: Promedio <strong>de</strong> costos directos y tasas <strong>de</strong> reembolso<br />
para los servicios <strong>de</strong>l SNMN (por nivel, <strong>en</strong> US$) 1<br />
Interv<strong>en</strong>ción Costo promedio real 2 Reembolso<br />
Nivel Nivel Nivel <strong>de</strong>l SNMN<br />
Primario Secundario Terciario<br />
MATERNIDAD<br />
Pr<strong>en</strong>atal<br />
Primera consulta 9.68 10.43 18.62 3.00<br />
Repetición <strong>de</strong> consultas 4.10 3.17 8.19 0.37<br />
Prec<strong>la</strong>mpsia 5.40 6.52 7.82 10.24<br />
Parto<br />
Parto asistido 10.06 11.73 10.80 8.38<br />
Parto y episiotomía 13.60 16.95 16.20 8.38<br />
Parto inducido 12.66 14.53 15.46 11.17<br />
Ec<strong>la</strong>mpsia —- 38.55 44.32 20.30<br />
Cesárea —- 65.36 68.16 48.60<br />
Sepsis —- 51.77 70.20 67.04<br />
COMPLICACIONES NEONATALES<br />
Neumonía —- 55.49 100.56 37.99<br />
Sepsis —- 81.38 136.68 37.99<br />
MENORES DE 5 AÑOS<br />
Enfermeda<strong>de</strong>s respiratorias agudas<br />
Ambu<strong>la</strong>torio 1.68 2.79 3.35 0.37<br />
Ambu<strong>la</strong>torio con neumonía 3.91 5.21 5.59 0.37<br />
Hospitalización 11.36 151.96 248.04 29.80<br />
Diarrea<br />
Sin sangre 3.17 2.98 2.79 0.37<br />
Con sangre 3.91 5.77 6.33 0.37<br />
Hospitalización —- 22.35 19.93 7.45<br />
1. Estos costos <strong>en</strong> US$ se conviert<strong>en</strong> <strong>de</strong> los cuadros originales (Dmytracz<strong>en</strong>ko<br />
et al., 1998) <strong>en</strong> bolivianos; US$1 = 5.37 bolivianos.<br />
2. En los niveles primarios y secundarios, los costos reales repres<strong>en</strong>tan fármacos,<br />
suministros y exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio. Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> los niveles<br />
secundarios y terciarios, los costos <strong>de</strong> hospitalizacíon fueron incluidos<br />
para los paci<strong>en</strong>tes internados.<br />
▲<br />
otros repres<strong>en</strong>ta un uso ineficaz <strong>de</strong> los recursos<br />
públicos para <strong>la</strong> salud.<br />
Es un problema que el SNMN no cubra costos<br />
como <strong>de</strong> personal y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los edificios,<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s ONG y los establecimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> seguro social involucrados que pagan estos costos<br />
con sus propios fondos y que antes podían cobrar<br />
tarifas a los usuarios como una forma <strong>de</strong> financiar,<br />
por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> parte, dichos costos. Como se vio<br />
más arriba, algunos <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l seguro<br />
social han reaccionado limitando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los<br />
paci<strong>en</strong>tes cubiertos por el SNMN. En algunos<br />
municipios, los hospitales <strong>de</strong>l seguro social a<strong>de</strong>más<br />
han puesto obstáculos artificiales al acceso, exigi<strong>en</strong>do<br />
que los paci<strong>en</strong>tes asegurados pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> una tarjeta <strong>de</strong>l<br />
▲<br />
▲<br />
SNMN u otros docum<strong>en</strong>tos (como certificados <strong>de</strong><br />
nacimi<strong>en</strong>to) ante <strong>de</strong> prestarles el servicio.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser insufici<strong>en</strong>tes, los reembolsos a m<strong>en</strong>udo<br />
se atrasan. Estos atrasos se pue<strong>de</strong>n atribuir a dos<br />
fu<strong>en</strong>tes. El sistema administrativo es <strong>de</strong>masiado<br />
complejo: los formu<strong>la</strong>rios están mal diseñados, lo que<br />
hace que el proceso <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
reembolsos resumidas sea innecesariam<strong>en</strong>te l<strong>en</strong>to; <strong>la</strong><br />
norma es realizar múltiples verificaciones <strong>de</strong> los<br />
montos a reembolsar; se necesita <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong>l<br />
DILOS, el que se reúne <strong>en</strong> forma irregu<strong>la</strong>r. Es más, <strong>la</strong><br />
capacidad administrativa a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
los establecimi<strong>en</strong>tos y municipios normalm<strong>en</strong>te es<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te. Los establecimi<strong>en</strong>tos a m<strong>en</strong>udo <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan<br />
el riesgo <strong>de</strong> no t<strong>en</strong>er fármacos porque el SNMN no<br />
proporciona fondos para el capital <strong>de</strong> trabajo. En<br />
muchos establecimi<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> única forma <strong>de</strong> solucionar<br />
el problema es comprar medicam<strong>en</strong>tos a crédito <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s farmacias <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta al público, pero esto es mucho<br />
más caro.<br />
Parte <strong>de</strong>l costo <strong>de</strong> prestar los servicios se está<br />
traspasando al consumidor. Una parte consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong><br />
los paci<strong>en</strong>tes alega haber t<strong>en</strong>ido que pagar algo. Estos<br />
pagos pue<strong>de</strong>n ser por medicam<strong>en</strong>tos adicionales no<br />
incluidos <strong>en</strong> los protocolos o por otras partidas no<br />
incluidas <strong>en</strong> el programa <strong>de</strong>l seguro. Sin embargo,<br />
por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> algunos casos, los paci<strong>en</strong>tes pagaron<br />
servicios que <strong>en</strong> teoría estaban cubiertos por el<br />
programa. Estos pagos incluyeron compras externas<br />
<strong>de</strong> fármacos cubiertos por el SNMN que no estaban<br />
disponibles <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un 6%<br />
<strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> maternidad que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raron haber<br />
pagado directam<strong>en</strong>te al personal médico.<br />
Los <strong>de</strong>safíos y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong>l programa se resum<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> el Anexo 8.<br />
Recom<strong>en</strong>daciones para el programa<br />
▲<br />
▲<br />
Cualquier reforma como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l SNMN g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
ti<strong>en</strong>e un impacto directo sobre el ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el cual<br />
se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelv<strong>en</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Los<br />
sistemas <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos para el personal prestador<br />
que recomp<strong>en</strong>san <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y una at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
bu<strong>en</strong>a calidad pue<strong>de</strong>n influir notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />
<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l sistema. Estos inc<strong>en</strong>tivos pue<strong>de</strong>n ser<br />
tanto <strong>de</strong> carácter monetario como no monetario.<br />
En <strong>la</strong> actualidad, el financiami<strong>en</strong>to aj<strong>en</strong>o al sistema<br />
<strong>de</strong>l SNMN se asigna a los establecimi<strong>en</strong>tos públicos<br />
<strong>de</strong> salud <strong>de</strong> acuerdo a presupuestos históricos. Esta<br />
asignación no refleja los costos reales ni se basa <strong>en</strong><br />
los antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cuanto a<br />
satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> que<br />
ati<strong>en</strong><strong>de</strong>. La adopción <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> contabilidad<br />
PHR Serie <strong>de</strong> Resúm<strong>en</strong>es Ejecutivos 6
Anexo 8: Desafíos y recom<strong>en</strong>daciones<br />
Desafíos<br />
El aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los usuarios ha reducido <strong>la</strong> motivación<br />
<strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />
Las tasas <strong>de</strong> reembolso no cubr<strong>en</strong> los costos reales<br />
<strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos.<br />
Los costos difier<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre tipos <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos,<br />
no así <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> reembolso.<br />
Los servicios gratuitos estimu<strong>la</strong>n a los paci<strong>en</strong>tes<br />
a buscar at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> un<br />
nivel mayor.<br />
Los reembolsos se retrasan y son insufici<strong>en</strong>tes.<br />
Importantes cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas y patrones <strong>de</strong><br />
utilización están afectando <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l gobierno c<strong>en</strong>tral y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
municipalida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> combinación público-privado.<br />
▲ ▲ ▲ ▲ ▲ ▲<br />
Recom<strong>en</strong>daciones<br />
Establecer sistemas <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos que recomp<strong>en</strong>s<strong>en</strong> a los<br />
proveedores por una at<strong>en</strong>ción efici<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a calidad.<br />
Adoptar un sistema <strong>de</strong> contabilidad <strong>de</strong> costos para g<strong>en</strong>erar<br />
información que permita supervisar el <strong>de</strong>sempeño, promover <strong>la</strong><br />
efici<strong>en</strong>cia y reevaluar <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> reembolso.<br />
Difer<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> reembolso a través <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
niveles <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios.<br />
Establecer un sistema <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />
que inc<strong>en</strong>tive a los usuarios a recurrir primero a los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nivel primario por servicios.<br />
Racionalizar el proceso administrativo para reducir los costos<br />
y agilizar los reembolsos.<br />
Establecer un sistema <strong>de</strong> monitoreo perman<strong>en</strong>te para<br />
supervisar el nivel <strong>de</strong> uso, <strong>la</strong> calidad, <strong>la</strong> capacidad y <strong>la</strong><br />
combinación público-privado.<br />
▲<br />
▲<br />
<strong>de</strong> costos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada establecimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eraría<br />
<strong>la</strong> información necesaria para evaluar y adaptar<br />
<strong>en</strong> forma periódica <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong><br />
reembolso <strong>de</strong>l SNMN y evaluar continuam<strong>en</strong>te el<br />
<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to. La evaluación<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to es un requisito<br />
previo para implem<strong>en</strong>tar criterios <strong>de</strong> asignación <strong>de</strong><br />
recursos <strong>en</strong> base al <strong>de</strong>sempeño. En el <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo,<br />
esta implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> asignaciones presupuestarias<br />
<strong>en</strong> base al <strong>de</strong>sempeño, especialm<strong>en</strong>te para los<br />
hospitales terciarios, estimu<strong>la</strong>rá <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />
los establecimi<strong>en</strong>tos que se disputarán los escasos<br />
recursos públicos y promoverá una mayor efici<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> dichos fondos. Podría también promover<br />
una mayor calidad y efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los<br />
servicios cubiertos por el SNMN.<br />
Los niveles <strong>de</strong> reembolso se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciar<br />
<strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> prestación<br />
<strong>de</strong> servicios para reflejar el hecho <strong>de</strong> que los<br />
costos reales aum<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> manera justificada <strong>en</strong><br />
re<strong>la</strong>ción directa con el nivel <strong>de</strong> complejidad <strong>de</strong>l<br />
establecimi<strong>en</strong>to. A nivel primario, los reembolsos<br />
se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> pagar directam<strong>en</strong>te a los establecimi<strong>en</strong>tos,<br />
no a los distritos.<br />
Una forma <strong>de</strong> mejorar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia<br />
sería implem<strong>en</strong>tar un sistema <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
paci<strong>en</strong>tes que proporcione inc<strong>en</strong>tivos tanto a nivel<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>manda como <strong>de</strong> oferta para que los usuarios<br />
recurran primero a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> nivel primario cuando así corresponda. Estos<br />
inc<strong>en</strong>tivos podrían adoptar <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad, especialm<strong>en</strong>te a nivel primario. También<br />
podrían incluir copagos cada vez más altos a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios y costos por<br />
▲<br />
<strong>de</strong>rivación <strong>en</strong> aquellos casos <strong>en</strong> que no se buscó <strong>la</strong><br />
transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes a<strong>de</strong>cuada o <strong>la</strong> gravedad o<br />
urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad no justificaban un<br />
tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mayor nivel.<br />
Estas últimas indicaciones exig<strong>en</strong> un estudio acucioso<br />
para asegurar que los inc<strong>en</strong>tivos no cre<strong>en</strong> barreras<br />
inesperadas al acceso.<br />
La racionalización <strong>de</strong>l proceso administrativo<br />
reduciría los costos innecesarios y acortaría el tiempo<br />
para recibir los reembolsos. Períodos ext<strong>en</strong>sos <strong>en</strong>tre<br />
el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que los establecimi<strong>en</strong>tos incurr<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> los gastos y recib<strong>en</strong> los reembolsos produc<strong>en</strong><br />
problemas <strong>de</strong> liqui<strong>de</strong>z y obligan a los proveedores a<br />
obt<strong>en</strong>er fármacos y suministros <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes externas al<br />
sector público. Esto aum<strong>en</strong>ta los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
capital <strong>de</strong> trabajo y disminuye <strong>la</strong> calidad. Se pue<strong>de</strong>n<br />
tomar varias medidas a este respecto, incluida<br />
<strong>la</strong> revisión y el rediseño <strong>de</strong>l actual sistema<br />
administrativo, <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> fondos <strong>de</strong> capital<br />
<strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s a nivel<br />
<strong>de</strong> administradores municipales y <strong>de</strong> los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos para dirigir el sistema.<br />
El hecho <strong>de</strong> que el SNMN no cubra costos como <strong>de</strong><br />
personal y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> edificios implica un problema,<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s ONG y los establecimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong>l seguro social involucrados que pagan estos costos<br />
con sus propios recursos, puesto que (algunos) han reaccionado<br />
restringi<strong>en</strong>do el acceso a los paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l SNMN.<br />
7 Reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>mortalidad</strong> <strong>materno</strong>-<strong>infantil</strong> <strong>en</strong> <strong>Bolivia</strong>
Recom<strong>en</strong>daciones para todo el sistema<br />
▲<br />
▲<br />
El programa <strong>de</strong>l SNMN ha aum<strong>en</strong>tado el nivel <strong>de</strong> utilización,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas que antes no usaban los<br />
servicios <strong>de</strong> salud formales (ver el Anexo 5). El <strong>de</strong>safío ahora<br />
es mant<strong>en</strong>er esos usuarios. Para cumplir con esta meta, los<br />
proveedores <strong>de</strong>b<strong>en</strong> prestar un servicio <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> nivel técnico y<br />
que satisfaga <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un<br />
sistema para medir <strong>la</strong> satisfacción tanto <strong>de</strong>l cli<strong>en</strong>te como <strong>de</strong>l<br />
proveedor y que responda a los problemas reve<strong>la</strong>dos permitiría<br />
al MSPS crear un sistema basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y al mismo<br />
tiempo trabajar <strong>en</strong> conjunto con el personal <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica<br />
para mejorar el <strong>de</strong>sempeño. La adopción <strong>de</strong> un sistema<br />
administrativo ori<strong>en</strong>tado totalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> calidad es una<br />
alternativa que ya se ha usado <strong>en</strong> otras partes para integrar los<br />
aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los servicios. Cuando<br />
han sido implem<strong>en</strong>tadas a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te, estas medidas han<br />
redundado <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to directo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> utilización.<br />
Las mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad que satisfagan <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
los usuarios, especialm<strong>en</strong>te a nivel primario, podrían ser<br />
un atractivo para los usuarios que actualm<strong>en</strong>te elu<strong>de</strong>n los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> niveles inferiores. El mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones proveedor-usuario, una mayor s<strong>en</strong>sibilidad<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s culturales <strong>de</strong> los usuarios y un<br />
suministro más confiable <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos son tres aspectos<br />
que con frecu<strong>en</strong>cia se m<strong>en</strong>cionan como importantes.<br />
Es necesario abordar los aspectos re<strong>la</strong>cionados con una<br />
a<strong>de</strong>cuada combinación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> prestación pública y privada<br />
<strong>de</strong> los servicios. El ofrecimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> servicios<br />
libres <strong>de</strong> costo parece haber impulsado hacia proveedores<br />
públicos a los usuarios que antes buscaban at<strong>en</strong>ción médica<br />
privada. La evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>muestra que los usuarios comparan<br />
precios y proveedores: recurr<strong>en</strong> a los servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
pr<strong>en</strong>atal <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos públicos que son <strong>de</strong> acceso más<br />
fácil, pero acu<strong>de</strong>n a los hospitales <strong>de</strong>l seguro social a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong>l<br />
parto, <strong>de</strong>bido a que los miembros <strong>de</strong>l seguro social gozan <strong>de</strong><br />
b<strong>en</strong>eficios adicionales. A medida que mejora <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los<br />
establecimi<strong>en</strong>tos públicos, <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a inclinarse hacia el<br />
▲<br />
sector público <strong>en</strong> <strong>de</strong>smedro <strong>de</strong>l sector privado. Los costos <strong>de</strong><br />
esta sustitución son significativos para el gobierno <strong>de</strong> <strong>Bolivia</strong> y<br />
es necesario pon<strong>de</strong>rar sus b<strong>en</strong>eficios. Un <strong>en</strong>foque alternativo<br />
al subsidio g<strong>en</strong>eral que se <strong>en</strong>trega a los servicios <strong>de</strong>l SNMN<br />
podría ser <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas sobre los medios<br />
económicos o <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los subsidios hacia <strong>de</strong>stinatarios<br />
específicos. Se solicitaría a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> mejores<br />
condiciones económicas que pagu<strong>en</strong> por los servicios<br />
<strong>de</strong>l SNMN <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas. Algunas pagarían,<br />
otras recurrirían a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> instituciones privadas; <strong>en</strong><br />
ambos casos, se ahorrarían recursos <strong>de</strong>l estado, los que se<br />
podrían <strong>de</strong>stinar a <strong>de</strong>terminados grupos y servicios prioritarios<br />
para los que no se dispone <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to privado o bi<strong>en</strong><br />
éste es insufici<strong>en</strong>te.<br />
No hay sistema perfecto ni pue<strong>de</strong> haberlo, dado que se están<br />
proporcionando soluciones a un <strong>en</strong>torno que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
constante cambio. Por este motivo, es básico contar con un<br />
sistema <strong>de</strong> supervisión y evaluación que permita estimar<br />
periódicam<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l sistema y que indique cuándo<br />
y dón<strong>de</strong> es necesario adaptarlo. La supervisión <strong>de</strong>l uso, los<br />
protocolos clínicos y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s, al igual<br />
que <strong>de</strong> otros indicadores financieros, <strong>de</strong> gestión y <strong>de</strong> estándares<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, proporcionaría a los funcionarios <strong>de</strong>l sector público<br />
los medios para evaluar perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l<br />
programa <strong>de</strong> seguro. Un sistema <strong>de</strong> supervisión y evaluación<br />
que incluya tales medidas reflejaría <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l MSPS,<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se incluye <strong>la</strong> prestación efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong><br />
bu<strong>en</strong>a calidad.<br />
Notas al final<br />
1. Puesto que sólo hay tres hospitales <strong>de</strong>l seguro social <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra,<br />
cualquier conclusión sobre estos hospitales que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>da <strong>de</strong> los<br />
datos se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar como un indicador válido <strong>de</strong> un problema,<br />
pero no sería estadísticam<strong>en</strong>te significativa. Sin embargo, el<br />
número <strong>de</strong> hospitales <strong>de</strong>l seguro social <strong>en</strong> <strong>la</strong> muestra es bastante<br />
repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> su proporción <strong>en</strong> el número total <strong>de</strong><br />
establecimi<strong>en</strong>tos que ofrec<strong>en</strong> servicios <strong>de</strong>l SNMN.<br />
El proyecto Co<strong>la</strong>boración para <strong>la</strong> Reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Salud es financiado por USAID e implem<strong>en</strong>tado por<br />
Abt Associates Inc., <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Salud Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Harvard, el C<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> Asuntos Internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Howard,<br />
Developm<strong>en</strong>t Associates, Inc. y University Research<br />
Corporation.<br />
Este Resum<strong>en</strong> Ejecutivo <strong>de</strong> Políticas fue e<strong>la</strong>borado<br />
por Tania Dmytracz<strong>en</strong>ko, Ph.D., Economista<br />
<strong>en</strong> Salud, con aportes <strong>de</strong> Susan Scribner, M.P.P.,<br />
Charlotte Leighton, Ph.D., y Kathle<strong>en</strong> Novak, Ph.D.,<br />
<strong>de</strong> Abt Associates Inc. El editor <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie es Zuheir<br />
Al-Faqih y el editor adjunto es Courtney Roberts. La<br />
traducción estuvo a cargo <strong>de</strong> LTS Language<br />
Trans<strong>la</strong>tion Services Inc., Chile. El diseño gráfico<br />
estuvo a cargo <strong>de</strong> Maure<strong>en</strong> Berg.<br />
La Serie <strong>de</strong> Resúm<strong>en</strong>es Ejecutivos proporciona a <strong>la</strong>s<br />
instancias normativas y otros actores <strong>de</strong>l sector salud<br />
una síntesis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s publicaciones técnicas más<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>das acerca <strong>de</strong>l aporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> PHR a <strong>la</strong>s gestiones<br />
<strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> curso <strong>en</strong><br />
diversos países, regiones o áreas funcionales.<br />
Para obt<strong>en</strong>er más copias o información adicional<br />
acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y publicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> PHR,<br />
comuníquese con:<br />
PHR Resource C<strong>en</strong>ter, Abt Associates Inc.<br />
4800 Montgomery Lane, Suite 600<br />
Bethesda, MD 20814 EE.UU.<br />
Fax: 301-652-3916<br />
Correo electrónico: PHRInfo-C<strong>en</strong>ter@abtassoc.com<br />
URL: http://www.phrproject.com<br />
Fotografías: Panos Pictures