10.06.2014 Views

Una mirada a las contradicciones de la revitalización lingüística en ...

Una mirada a las contradicciones de la revitalización lingüística en ...

Una mirada a las contradicciones de la revitalización lingüística en ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

Looking at some contradictions of linguistic<br />

revival in Cauca <strong>de</strong>partm<strong>en</strong>t<br />

Um olhar para as contradições da revitalização<br />

Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro 1<br />

Universidad <strong>de</strong>l Cauca, Colombia<br />

Resum<strong>en</strong>:<br />

linguística no Cauca<br />

Recibido: 17 <strong>de</strong> septiembre Aceptado: 14 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2012<br />

Este <strong>en</strong>sayo busca problematizar los puntos teóricos c<strong>la</strong>ve acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización<br />

lingüística y <strong>la</strong> educación bilingüe para comunida<strong>de</strong>s que se reconoc<strong>en</strong> como indíg<strong>en</strong>as<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cauca. Para esto se hace una breve revisión <strong>de</strong> algunos conceptos<br />

y posibles marcos <strong>de</strong> análisis para un programa crítico <strong>de</strong> discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización<br />

lingüística como propuesta académica y política.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: Revitalización lingüística, l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as, Cauca, teoría antropológica,<br />

multiculturalismo, educación.<br />

Abstract:<br />

This paper aims to discuss some key theoretical issues on <strong>la</strong>nguage revitalization<br />

and bilingual education in communities that are acknowledged as indig<strong>en</strong>ous in the<br />

<strong>de</strong>partm<strong>en</strong>t of Cauca, Colombia. To do so, a succinct review is ma<strong>de</strong> of some key<br />

concepts and viable analytical realms for a critical discussion program on linguistic<br />

revitalization as an aca<strong>de</strong>mic and political proposal.<br />

Key words: Language revitalization, indig<strong>en</strong>ous <strong>la</strong>nguages, Cauca, anthropologic theory,<br />

multiculturalism, education.<br />

Resumo:<br />

Este <strong>en</strong>saio busca problematizar pontos teóricos chave acerca da revitalização linguística<br />

e da educação bilíngue para as comunida<strong>de</strong>s que se reconhecem como indíg<strong>en</strong>as no<br />

1<br />

Estudiante Maestría <strong>en</strong> Antropología. Investigador Grupo <strong>de</strong> Estudios Lingüísticos, Pedagógicos y<br />

Socioculturales <strong>de</strong>l Surocci<strong>de</strong>nte Colombiano —GELPS—, Universidad <strong>de</strong>l Cauca. Quiero agra<strong>de</strong>cer<br />

por <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as, observaciones, aportes y apoyo <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> discusiones que me llevaron a <strong>la</strong> escritura <strong>de</strong> este<br />

texto a Eduardo Restrepo, Guido Barona Becerra, Axel Rojas y Cristóbal Gnecco, así como al programa<br />

<strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Cauca. Un especial agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a mi maestro<br />

y director <strong>de</strong>l GELPS Tulio Rojas Curieux así como a G<strong>en</strong>y González Castaño, colega y compañera, y<br />

a Marce<strong>la</strong> Vallejo Quintero por sus amables observaciones finales. Este docum<strong>en</strong>to hace parte <strong>de</strong> los<br />

resultados <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> investigación «Construcción <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad indíg<strong>en</strong>a y recuperación crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

l<strong>en</strong>gua y <strong>la</strong> historia <strong>en</strong>tre los nasa, kamëtsá y misak», aprobado por <strong>la</strong> Vicerrectoría <strong>de</strong> Investigaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Cauca.<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489


Vil<strong>la</strong>vic<strong>en</strong>cio - Meta<br />

Fotografía <strong>de</strong> Leonardo Mont<strong>en</strong>egro


TABULA RASA<br />

No.17, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cauca. Para isso, e<strong>la</strong>bora-se uma breve revisão teórica <strong>de</strong> alguns conceitos<br />

e possíveis diretrizes <strong>de</strong> análise em prol <strong>de</strong> um programa crítico <strong>de</strong> discussão da<br />

revitalização linguística como proposta acadêmica e política.<br />

Pa<strong>la</strong>vras chave: revitalização linguística, línguas indíg<strong>en</strong>as, Cauca, teoria antropológica,<br />

multiculturalismo, educação.<br />

Introducción<br />

El transcurrir disciplinar <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología hoy <strong>en</strong> día, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

aca<strong>de</strong>mia colombiana, está marcado por una crítica constante a <strong>la</strong> antropología<br />

más conv<strong>en</strong>cional. A esta se <strong>la</strong> califica <strong>de</strong> autorrefer<strong>en</strong>ciada, colonialista y cómplice<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión imperial <strong>de</strong>l capital; <strong>de</strong> el<strong>la</strong> se proc<strong>la</strong>ma <strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversas esquinas su<br />

extinción, <strong>de</strong>strucción o prematuro final. «Es conocida <strong>la</strong> popu<strong>la</strong>ridad que goza,<br />

<strong>en</strong> ciertos círculos, <strong>la</strong> tesis según <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> antropología, exotista y primitivista<br />

<strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to, no pue<strong>de</strong> ser otra cosa que un teatro perverso <strong>en</strong> el que el ‘otro’<br />

siempre es ‘repres<strong>en</strong>tado’ o ‘inv<strong>en</strong>tado’ <strong>de</strong> acuerdo con los sórdidos intereses<br />

<strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte» (Viveiros <strong>de</strong> Castro, 2010:15). Aunque fundam<strong>en</strong>tadas, serias y<br />

muy c<strong>la</strong>ras, creo que <strong><strong>la</strong>s</strong> críticas contemporáneas al discurso antropológico han<br />

<strong>de</strong>jado una <strong>de</strong>sazón <strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> bases <strong>de</strong>l trabajo antropológico y sin<br />

<strong>la</strong> visibilidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> figuras c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina hoy <strong>en</strong> día, llevamos a cabo<br />

procesos <strong>de</strong> investigación, acción y co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia y <strong>en</strong> vínculos<br />

con el Estado, <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones sociales y <strong><strong>la</strong>s</strong> comunida<strong>de</strong>s.<br />

<strong>Una</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> esta crítica, <strong>en</strong> mi opinión, ha sido el abandono (a<br />

veces justo y a veces injusto) <strong>de</strong> ciertos temas <strong>de</strong> investigación y ciertos refer<strong>en</strong>tes<br />

conceptuales. Asimismo, <strong>la</strong> injusta con<strong>de</strong>na a <strong>la</strong> antropología <strong>en</strong> su conjunto sin hacer<br />

distinciones <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes antropologías (metropolitanas y no metropolitanas,<br />

por ejemplo), ni <strong>en</strong> los antropólogos como personas, especialm<strong>en</strong>te aquellos cuyos<br />

diarios, etnográficos o personales jamás serán publicados. Otra consecu<strong>en</strong>cia<br />

que salta a <strong>la</strong> vista es <strong>la</strong> arrogancia <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar <strong>la</strong> antropología el <strong>en</strong>emigo público<br />

número uno <strong>de</strong> <strong>la</strong> alteridad, <strong>de</strong>spojando a esta última <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong> los<br />

procesos <strong>de</strong> alterización ha t<strong>en</strong>ido. Sigui<strong>en</strong>do a Viveiros <strong>de</strong> Castro,<br />

Ninguna historia, ninguna antropología pue<strong>de</strong> camuf<strong>la</strong>r el paternalismo<br />

comp<strong>la</strong>ci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esa tesis, que transfigura a los auto<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados otros <strong>en</strong><br />

ficciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación occi<strong>de</strong>ntal sin voz ni voto. Acompañar semejante<br />

fantasmagoría subjetiva con una evocación <strong>de</strong> <strong>la</strong> dialéctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

activa <strong>de</strong>l Otro por el sistema colonial es simplem<strong>en</strong>te agregar el insulto a<br />

<strong>la</strong> injuria, y proce<strong>de</strong>r como si todo discurso ‘europeo’ sobre los pueblos<br />

<strong>de</strong> tradición no europea no tuviera otra función que iluminar nuestras<br />

‘repres<strong>en</strong>taciones sobre el otro’, es hacer <strong>de</strong> cierto poscolonialismo teórico<br />

el estadio último <strong>de</strong>l etnoc<strong>en</strong>trismo (Viveiros <strong>de</strong> Castro, 2010:15).<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

221


Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro<br />

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

Espero que este texto no se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>da como una ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> responsabilidad<br />

política <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> alterida<strong>de</strong>s nacionales. No<br />

obstante, tampoco consi<strong>de</strong>ro s<strong>en</strong>sato mant<strong>en</strong>er una posición que <strong>de</strong>spoja a todos<br />

los actores políticos <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> este tipo, con<strong>de</strong>nando <strong>de</strong> paso<br />

todo lo hecho y por hacer bajo una sombra tan amplia como <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología.<br />

En este texto, por lo tanto, quiero hacer un ejercicio <strong>de</strong> reconciliación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

antropología que algunos gustan l<strong>la</strong>mar ‘canónica’, y aquel<strong>la</strong> contemporánea o <strong>de</strong><br />

surgimi<strong>en</strong>to reci<strong>en</strong>te (para no caer <strong>en</strong> fa<strong>la</strong>cias <strong>de</strong> negación <strong>de</strong> <strong>la</strong> contemporaneidad).<br />

En <strong>la</strong> primera parte, haré un brevísimo recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes teorías que han<br />

configurado <strong>la</strong> antropología acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas y su dim<strong>en</strong>sión<br />

cultural. En <strong>la</strong> segunda parte, resaltaré algunos aportes que consi<strong>de</strong>ro importantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva que se conoce como antropología posestructural. Y por último,<br />

haré un ejercicio <strong>de</strong> análisis informado <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización<br />

lingüística <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as nasa yuwe y nam trik <strong>en</strong> el Cauca a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> discusión prece<strong>de</strong>nte.<br />

La dim<strong>en</strong>sión cultural <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas (grosso modo)<br />

El estudio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong> tradición lingüística no indoeuropea y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s que se han <strong>de</strong>nominado indíg<strong>en</strong>as o aboríg<strong>en</strong>es parece seguir<br />

el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología clásica.<br />

Por ejemplo, Boas, uno <strong>de</strong> sus principales promotores, recalcó <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong>l rescate <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tradiciones orales y fue uno <strong>de</strong> los principales recolectores,<br />

resaltando <strong>en</strong> sus análisis <strong><strong>la</strong>s</strong> inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> equiparaciones <strong>en</strong>tre l<strong>en</strong>gua,<br />

cultura y raza. Cuestionó <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que «lo conciso y c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un<br />

pueblo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong> su l<strong>en</strong>gua» (Boas, 2001:5), <strong>de</strong>mostrando, por<br />

ejemplo, que si bi<strong>en</strong> los kwakiutl no podían referirse a los «términos abstractos»<br />

sin sufijar un posesivo, <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas siouan <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales los posesivos aparec<strong>en</strong><br />

como formas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes los «términos abstractos» eran muy comunes.<br />

De esta manera rebatió <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que a <strong><strong>la</strong>s</strong> «socieda<strong>de</strong>s primitivas» no les era<br />

posible <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un «p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to abstracto» <strong>de</strong>bido a <strong><strong>la</strong>s</strong> car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sus<br />

«l<strong>en</strong>guas primitivas». En el caso colombiano, Paul Rivet recogió información <strong>de</strong><br />

los docum<strong>en</strong>tos aportados por viajeros, etnógrafos y filólogos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición<br />

americanista europea <strong>de</strong>l siglo XIX, e hizo uno <strong>de</strong> los primeros int<strong>en</strong>tos<br />

mo<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> Colombia (Landaburu,<br />

1999). De los alumnos formados por Rivet <strong>en</strong> el Instituto Etnológico Nacional,<br />

Reichel-Dolmatoff, «qui<strong>en</strong> recoge listas léxicas <strong>de</strong> muchas l<strong>en</strong>guas colombianas<br />

<strong>en</strong> sus trabajos etnográficos» (Trillos, 1989:8), fue uno <strong>de</strong> los más interesados.<br />

En un primer mom<strong>en</strong>to, se suele <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas «sirv<strong>en</strong> para categorizar<br />

el mundo natural y cultural. Son valiosos sistemas <strong>de</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificación (taxonomías)<br />

que pue<strong>de</strong>n aportar inestimables indicios sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> cre<strong>en</strong>cias y prácticas culturales»<br />

(Duranti, 2000:50). T<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> este caso, <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua como una «prueba» <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

222


TABULA RASA<br />

No.17, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

diversidad cultural. También se ha sost<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> otras perspectivas, que «Conocer<br />

una cultura es como conocer un l<strong>en</strong>guaje, pues ambas son realida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales;<br />

y lo que es más, <strong>de</strong>scribir una cultura es como <strong>de</strong>scribir un l<strong>en</strong>guaje. Por tanto,<br />

el objetivo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>scripciones etnográficas es escribir ‘<strong>la</strong> gramática cultural’ 2 »<br />

(Duranti, 2000:53); <strong>en</strong> esta noción, l<strong>en</strong>gua y cultura aparec<strong>en</strong> como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

m<strong>en</strong>tales, y <strong>la</strong> primera muestra <strong>la</strong> organización y regu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda.<br />

<strong>Una</strong> tercera forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre l<strong>en</strong>gua y cultura implica que<br />

«<strong>la</strong> cultura es comunicación [y esto]<br />

2<br />

En esta cita sería más apropiado hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas<br />

y no <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guajes; me distancio <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> significa <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong> como un sistema<br />

traducción; sin embargo, se cita como aparece <strong>en</strong> <strong>de</strong> signos. Esta es <strong>la</strong> teoría semiótica<br />

el original <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no.<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, que <strong>en</strong> su versión más<br />

básica sosti<strong>en</strong>e que <strong>la</strong> cultura es una repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l mundo, un modo <strong>de</strong><br />

darle s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong> realidad objetivizándo<strong>la</strong> <strong>en</strong> historias mitos, <strong>de</strong>scripciones,<br />

teorías, proverbios, productos artísticos y espectáculos» (Duranti, 2000:60). Esta<br />

noción se asocia, por un <strong>la</strong>do, al estructuralismo <strong>de</strong> Levi-Strauss, para qui<strong>en</strong><br />

«todas <strong><strong>la</strong>s</strong> culturas son sistemas <strong>de</strong> signos que expresan predisposiciones básicas<br />

cognitivas profundam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>raizadas, que categorizan el mundo <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> oposiciones binarias» (Duranti, 2000:60); y, por otro <strong>la</strong>do, a Cifford Geertz,<br />

para qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura no resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> estructuras m<strong>en</strong>tales, sino que es más bi<strong>en</strong>,<br />

«un producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción humana: ‘<strong>la</strong> cultura... es pública... no existe <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> algui<strong>en</strong>...’. A <strong>la</strong> vez que los seres humanos crean <strong>la</strong> cultura, están<br />

obligados a interpretar<strong>la</strong>. Decir que <strong>la</strong> cultura no está <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> algui<strong>en</strong><br />

significa abundar <strong>en</strong> el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> cultura está ahí fuera, como producto <strong>de</strong><br />

los seres humanos y es susceptible <strong>de</strong> ser interpretada» (Duranti, 2000:64).<br />

La difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre estas dos perspectivas radica <strong>en</strong> que <strong>la</strong> primera <strong>en</strong>fatiza el carácter<br />

m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y esta es una metáfora <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> segunda hace<br />

énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción y <strong>la</strong> acción individual como puntos fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido. Duranti incluye a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> cultura como sistema<br />

<strong>de</strong> prácticas <strong>en</strong> el cual <strong>la</strong> cultura no constituye un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o m<strong>en</strong>tal exclusivam<strong>en</strong>te<br />

interno o externo, sino «Más bi<strong>en</strong>, existe por medio <strong>de</strong> una práctica rutinizada que<br />

incluye <strong><strong>la</strong>s</strong> condiciones materiales (y físicas), así como <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los actores<br />

sociales cuando usan sus cuerpos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un espacio familiar» (Duranti, 2000:75).<br />

En esta perspectiva, repres<strong>en</strong>tada por Pierre Bourdieu, <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, así como <strong>la</strong><br />

cultura, no está exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te, sino que <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como un<br />

sistema «que se <strong>de</strong>fine activam<strong>en</strong>te por procesos sociopolíticos, incluy<strong>en</strong>do el que<br />

gestionan algunas instituciones burocráticas como <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> [Por lo tanto] no<br />

pue<strong>de</strong> estudiarse una l<strong>en</strong>gua sin consi<strong>de</strong>rar <strong><strong>la</strong>s</strong> condiciones sociales que permit<strong>en</strong><br />

su exist<strong>en</strong>cia» (Duranti, 2000:75).<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> perspectivas pue<strong>de</strong>n parecer <strong>en</strong> algunos casos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tadas, es necesario<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong><strong>la</strong>s</strong> como complem<strong>en</strong>tarias. En mi opinión cada una aporta elem<strong>en</strong>tos<br />

importantes que no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser ignorados si se quiere t<strong>en</strong>er un visión amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

223


Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro<br />

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el uso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas y <strong><strong>la</strong>s</strong> dim<strong>en</strong>siones culturales y sociales. Aunque<br />

no po<strong>de</strong>mos afirmar que una <strong>de</strong>termine a <strong><strong>la</strong>s</strong> otras, sí po<strong>de</strong>mos sost<strong>en</strong>er que <strong>la</strong><br />

l<strong>en</strong>gua juega un papel importantísimo <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción social, <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tidos colectivos, el dis<strong>en</strong>so y <strong>la</strong> comunicación, así como no es posible<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas sin referirnos a los contextos sociales y culturales,<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y <strong><strong>la</strong>s</strong> iniquida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales los <strong>en</strong>unciados y discursos<br />

se produc<strong>en</strong>, crean realida<strong>de</strong>s y <strong><strong>la</strong>s</strong> transforman.<br />

Vista <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> esta manera, no parece a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas, o más<br />

propiam<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>s</strong> hab<strong><strong>la</strong>s</strong>, como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s abstractas. Comparto más bi<strong>en</strong> el punto <strong>de</strong><br />

vista según el cual <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas son concretas pues se realizan cada vez que algui<strong>en</strong><br />

produce una <strong>en</strong>unciación, cada vez que es emisor, es <strong>de</strong>cir, cada vez que espera<br />

interactuar con otro. Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>unciación, afirma B<strong>en</strong>v<strong>en</strong>iste, «<strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua no es<br />

más que <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>unciación, <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua se efectúa<br />

<strong>en</strong> una instancia <strong>de</strong> discurso, que emana <strong>de</strong> un locutor, forma sonora que espera<br />

un auditor y que suscita otra <strong>en</strong>unciación a cambio» (B<strong>en</strong>v<strong>en</strong>iste, 1999:84). Las<br />

l<strong>en</strong>guas no pue<strong>de</strong>n ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas por fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción intersubjetiva exist<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> personas, su vida cotidiana. Esta vida cotidiana ti<strong>en</strong>e ante todo, un carácter<br />

intersubjetivo, «Esta intersubjetividad establece una seña<strong>la</strong>da difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

vida cotidiana y otras realida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que t<strong>en</strong>go conci<strong>en</strong>cia […] En realidad, no<br />

puedo existir <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana sin interactuar y comunicarme continuam<strong>en</strong>te<br />

con otros” (Berger & Luckmann, 2001:40).<br />

Tal vez, los aportes más interesantes <strong>en</strong> esta discusión no los haya hecho <strong>la</strong><br />

antropología <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su núcleo disciplinar, sino más bi<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />

jov<strong>en</strong> disciplina <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociolingüística, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual Michael Halliday y Joshua Fishman<br />

son teóricos fundam<strong>en</strong>tales. El primero con su teoría acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> semántica lingüística y lo que él <strong>de</strong>nomina una semiótica <strong>de</strong> nivel superior, y el<br />

segundo con su teorización acerca <strong>de</strong>l cambio, pérdida <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas y su re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s. Para Halliday (1978), el l<strong>en</strong>guaje sería un sistema<br />

cuya re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong> cultura es constitutiva <strong>de</strong> una forma biunívoca;<br />

el l<strong>en</strong>guaje es «el conducto primordial <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura; y ese aspecto<br />

es el que, más que cualquier otra cosa ha conformado el sistema semántico» <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

l<strong>en</strong>guas (Halliday, 1978:184). Esto nos lleva a sost<strong>en</strong>er que <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas no conti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

o <strong>de</strong>terminan el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, los aspectos culturales o sociales <strong>de</strong> un colectivo.<br />

Para Hymes, uno <strong>de</strong> los antropólogos que más se ha interesado <strong>en</strong> el tema <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

últimas décadas <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva conocida como etnografía <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong>:<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

224<br />

La i<strong>de</strong>a común <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje como un mero mediador <strong>en</strong>tre sonidos<br />

(vocales) y s<strong>en</strong>tidos […] Pinta el l<strong>en</strong>guaje como una estructura <strong>en</strong>tre los<br />

dos continuos <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tidos posibles y sonidos posibles. La imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

hombre implicada es <strong>la</strong> <strong>de</strong> un individuo abstracto, ais<strong>la</strong>do, re<strong>la</strong>cionado<br />

sólo con un mundo <strong>de</strong> objetos que esperan ser nombrados y <strong>de</strong>scriptos.<br />

La etnografía <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong> proce<strong>de</strong> sobre <strong>la</strong> hipótesis <strong>de</strong> que una función


TABULA RASA<br />

No.17, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

<strong>de</strong>l hab<strong>la</strong> igualm<strong>en</strong>te primordial es <strong>la</strong> dirección. El hab<strong>la</strong>, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

estructura lingüística como un recurso importante, si bi<strong>en</strong> no el único,<br />

hace <strong>de</strong> intermediaria <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> personas y su situación (Hymes, 1971:135).<br />

Según Landaburu, «Cada l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> su estructura ti<strong>en</strong>e una gramática y un léxico<br />

que me predispon<strong>en</strong> a organizar los acontecimi<strong>en</strong>tos, <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, <strong><strong>la</strong>s</strong> cualida<strong>de</strong>s,<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones y <strong><strong>la</strong>s</strong> personas <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> una manera globalm<strong>en</strong>te original»<br />

(Landaburu, 2002:116). Sin embargo, si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta casos particu<strong>la</strong>res<br />

necesariam<strong>en</strong>te veremos que «a pesar <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas, siempre<br />

se pue<strong>de</strong> traducir <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua a otra lo cual obliga a suponer <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to común» (Landaburu, 2002:116); y que «pueblos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas distintas<br />

compart<strong>en</strong> patrones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> valores y <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as muy semejantes»<br />

(Landaburu, 2002:117), así como personas que hab<strong>la</strong>n una misma l<strong>en</strong>gua pue<strong>de</strong>n<br />

acoger i<strong>de</strong>as y visiones <strong>de</strong> mundo radicalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes.<br />

Al respecto, Joshua Fishman, uno <strong>de</strong> los principales teóricos <strong>de</strong> lo que él ha<br />

l<strong>la</strong>mado reversing <strong>la</strong>nguage shift (RLS), p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el porqué <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> preocupación por <strong>la</strong> pérdida o el <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre l<strong>en</strong>gua y cultura. El primer tipo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción que resalta el autor es <strong>la</strong><br />

in<strong>de</strong>xical: «Hay un tipo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción léxica, o <strong>de</strong>bería <strong>de</strong>cir, in<strong>de</strong>xical, <strong>en</strong>tre l<strong>en</strong>gua y<br />

cultura. <strong>Una</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>la</strong>rgam<strong>en</strong>te asociada con una cultura es capaz <strong>de</strong> expresar más<br />

fácilm<strong>en</strong>te, más exactam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> manera más rica, con los tonos apropiados, <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

preocupaciones, artefactos, valores e intereses <strong>de</strong> dicha cultura». 3 Asimismo, hace<br />

refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> tipo simbólico, «Hay otro tipo <strong>de</strong> profunda re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

l<strong>en</strong>gua y cultura, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción simbólica. Esta es, <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua repres<strong>en</strong>ta dicha cultura <strong>en</strong> su<br />

totalidad. La repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus hab<strong>la</strong>ntes y <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los foráneos». 4<br />

Pero más importantes que <strong><strong>la</strong>s</strong> anteriores, a <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales podríamos l<strong>la</strong>mar, como<br />

lo hace el propio Fishman, «externas», están aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />

3<br />

“There is a kind of lexical or, I would say, an<br />

in<strong>de</strong>xical re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> <strong>la</strong>nguage and<br />

culture. A <strong>la</strong>nguage long associated to culture is<br />

more effici<strong>en</strong>t to express most easily, most exactly,<br />

most richly, with more appropriate over-tones, the<br />

concerns, artifacts, values, and interests of that<br />

culture” (Fishman, 2007:72) (Traducción personal).<br />

4<br />

“There is another <strong>de</strong>ep re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>nguage and culture, the symbolic re<strong>la</strong>tionship.<br />

That is, the <strong>la</strong>nguage stands for that whole<br />

culture. It repres<strong>en</strong>ts it in the minds of speakers<br />

and the minds of outsi<strong>de</strong>rs” (Fishman, 2007:72)<br />

(Traducción personal).<br />

5<br />

“These three things tak<strong>en</strong> together, this s<strong>en</strong>se<br />

of sanctity, this s<strong>en</strong>se of kinship, and this s<strong>en</strong>se<br />

of moral imperative, are not a bad compon<strong>en</strong>tial<br />

analysis of positive ethnolinguistic consciousness.<br />

People are positively conscious of their <strong>la</strong>nguage,<br />

without having tak<strong>en</strong> a course in linguistics to<br />

spoil it for them, to intellectualize it for them”<br />

(Fishman, 2007:74) (Traducción personal).<br />

ver con <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia que los hab<strong>la</strong>ntes<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> su l<strong>en</strong>gua materna; el autor<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> resume <strong>en</strong> tres aspectos: sacralidad,<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

imperativo moral, los cuales aunque<br />

tradicionalm<strong>en</strong>te no hac<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> los<br />

análisis, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta:<br />

«Estas tres cosas juntas, este s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

sacralidad, este s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco,<br />

y este s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> imperativo moral, no<br />

son un mal análisis compon<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conci<strong>en</strong>cia etnolingüística positiva. La<br />

g<strong>en</strong>te es positivam<strong>en</strong>te consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

su l<strong>en</strong>gua, sin haber tomado un curso<br />

<strong>en</strong> lingüística para haberlo logrado, o<br />

para intelectualizar<strong>la</strong>». 5<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

225


Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro<br />

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

Por ejemplo, sobre el nasa yuwe, explica Adonías Perdomo, a propósito <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre los Nasa <strong>de</strong> Tierra<strong>de</strong>ntro y los <strong>de</strong> Novirao, qui<strong>en</strong>es recibieron a los<br />

primeros como huéspe<strong>de</strong>s <strong>en</strong> su resguardo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> ava<strong>la</strong>ncha <strong>de</strong>l Río Páez:<br />

Al principio, los Nasa <strong>de</strong> Tierra<strong>de</strong>ntro y los <strong>de</strong> Novirao que les prestaban<br />

sus casas tuvieron que usar el castel<strong>la</strong>no como l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> interacción,<br />

aunque los más mayores a los dos días ya estaban comunicándose <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />

Nasa. Los mayores lograron rápidam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> conexión lingüística, y con<br />

el<strong>la</strong> el re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y su historia, como dos hermanos<br />

separados por <strong><strong>la</strong>s</strong> int<strong>en</strong>ciones y acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista y <strong>la</strong> colonización<br />

(Perdomo, 2011:11).<br />

La revitalización lingüística y <strong>la</strong> antropología contemporánea: ¿algo que<br />

aportar?<br />

Hasta aquí, parece ser c<strong>la</strong>ro que algunas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> posiciones teóricas más relevantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología y <strong>la</strong> lingüística han resaltado <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre l<strong>en</strong>gua y cultura. Sería p<strong>la</strong>usible p<strong>la</strong>ntear que el postu<strong>la</strong>do según el cual «los<br />

símbolos son vehículos <strong>de</strong> significación y […] troque<strong>la</strong>n <strong><strong>la</strong>s</strong> maneras <strong>en</strong> que los<br />

actores sociales percib<strong>en</strong>, si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> y pi<strong>en</strong>san acerca <strong>de</strong>l mundo» (Restrepo, 2011:41),<br />

es uno <strong>de</strong> lo más difundidos y aceptados, incluso <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>trami<strong>en</strong>tos<br />

contemporáneos que ha sufrido <strong>la</strong> disciplina. Si aceptamos lo anterior, se esperaría<br />

que el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua tuviera aún un lugar privilegiado <strong>en</strong> los acercami<strong>en</strong>tos<br />

contemporáneos a <strong>la</strong> cultura. Sin embargo, aunque hoy muchos antropólogos<br />

sost<strong>en</strong>gan <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que «<strong>la</strong> realidad social es producida por los significados que los<br />

actores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre el mundo [y que el] s<strong>en</strong>tido es constitutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social»<br />

(Restrepo, 2011:43), hoy el estudio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas como forma <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong><br />

cultura no es tan relevante para <strong>la</strong> antropología.<br />

Des<strong>de</strong> mi punto <strong>de</strong> vista, exist<strong>en</strong> varias premisas que han alejado a <strong>la</strong> antropología<br />

<strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas. Por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre l<strong>en</strong>gua y discurso<br />

introducida por el posestructuralismo, basada <strong>en</strong> que «el discurso pue<strong>de</strong> ser<br />

<strong>de</strong>finido como lo que ha sido dicho, <strong>en</strong> campos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y con efectos <strong>de</strong> verdad<br />

concretos. La l<strong>en</strong>gua, <strong>en</strong> cambio, es lo que ha sido dicho más lo que pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cirse» (Restrepo, 2011:56). Esta distinción parece basarse <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> Foucault, cuyo trabajo, según Gibson-Graham, «<strong>en</strong>fatiza <strong><strong>la</strong>s</strong> formas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> significado es una repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r que no solo<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra trazada <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje sino también grabada sobre el cuerpo y reconstituida<br />

continuam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida social» 6 (Gibson-Graham, 2002:269).<br />

6<br />

El posestructuralismo, afirman estas autoras, ti<strong>en</strong>e su antece<strong>de</strong>nte más cercano <strong>en</strong> el estructuralismo<br />

lingüístico <strong>de</strong> Ferdinand <strong>de</strong> Saussure, qui<strong>en</strong> «sostuvo que <strong><strong>la</strong>s</strong> pa<strong>la</strong>bras podían ser vistas como signos<br />

constituidos por <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre dos partes, el significante —<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> visual o acústica— y el significado<br />

—el concepto evocado por esta imag<strong>en</strong>—» (Gibson-Graham, 2002:263). <strong>Una</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as que m<strong>en</strong>os se ha<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

226


TABULA RASA<br />

No.17, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

resaltado <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l signo <strong>de</strong> Saussure es aquel<strong>la</strong> que consi<strong>de</strong>ra el valor <strong>en</strong> el sistema como elem<strong>en</strong>to<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> significado, elem<strong>en</strong>to para el cual el cons<strong>en</strong>so y <strong>la</strong> colectividad son<br />

fundam<strong>en</strong>tales. Para él, <strong>la</strong> significación no pue<strong>de</strong> agotarse <strong>en</strong> el apareami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un significante y un<br />

significado; a<strong>de</strong>más es necesario el cons<strong>en</strong>so acerca <strong>de</strong> qué valor ti<strong>en</strong>e dicha re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> un sistema<br />

<strong>de</strong>terminado, <strong>la</strong> colectividad, afirma, «es necesaria para establecer valores cuya única razón <strong>de</strong> ser está<br />

<strong>en</strong> el uso y <strong>en</strong> el cons<strong>en</strong>so g<strong>en</strong>erales […] <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> valor, así <strong>de</strong>terminada, nos muestra cuán ilusorio es<br />

consi<strong>de</strong>rar un término s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te como <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> cierto sonido con cierto concepto. Definirlo<br />

así sería ais<strong>la</strong>rlo <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> que forma parte; sería creer que se pue<strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar por los términos<br />

y construir el sistema haci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> suma, mi<strong>en</strong>tras que, por el contrario, hay que partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad<br />

solidaria para obt<strong>en</strong>er por análisis los elem<strong>en</strong>tos que <strong>en</strong>cierra» (Saussure, 1945:137).<br />

No obstante, int<strong>en</strong>taré aquí <strong>de</strong>stacar cómo algunos <strong>de</strong>sarrollos reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> antropología pue<strong>de</strong>n contribuir al análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> compleja situación <strong>de</strong>l<br />

multilingüismo <strong>en</strong> contextos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad y minorización, como es el caso <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l Cauca. Por ejemplo, el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> gubernam<strong>en</strong>talidad es<br />

uno <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> investigación antropológica <strong>de</strong> inspiración foucaultiana<br />

que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> gran utilidad. Según Xavier Inda, una perspectiva antropológica<br />

sobre el «gobierno», inspirada por Foucault, se refiere:<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> conducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta: <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras a todas<br />

aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> formas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar y actuar que han sido <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida<br />

calcu<strong>la</strong>das y sistematizadas, y que buscan dar forma, regu<strong>la</strong>r, o administrar<br />

el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otros, ya sean estos, trabajadores <strong>en</strong> una fábrica,<br />

reos <strong>en</strong> una prisión, paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> un hospital m<strong>en</strong>tal, habitantes <strong>de</strong> un<br />

territorio, o miembros <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción (Inda, 2005:1).<br />

Este tipo <strong>de</strong> reflexión a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> hacer un importante énfasis <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r comprometidas <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pob<strong>la</strong>ciones es una<br />

aproximación <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual «el estado no es más que uno <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que, aunque<br />

<strong>de</strong> gran importancia, es parte <strong>de</strong> una red múltiple <strong>de</strong> actores, organizaciones y<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que están involucradas <strong>en</strong> el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad sobre <strong>la</strong> conducta<br />

<strong>de</strong> los individuos y <strong><strong>la</strong>s</strong> pob<strong>la</strong>ciones» (Inda, 2005:1-2). Lo anterior significaría que<br />

el trabajo etnográfico acerca <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r no pue<strong>de</strong> limitarse al<br />

análisis <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l Estado.<br />

Inda resalta tres elem<strong>en</strong>tos básicos para el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> gubernam<strong>en</strong>talidad:<br />

a) «El gobierno dirige nuestra at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> manera amplia a cualquier esfuerzo<br />

racional por influ<strong>en</strong>ciar o guiar el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otros, sean trabajadores,<br />

niños, comunida<strong>de</strong>s, familias o <strong>en</strong>fermos, por medio <strong>de</strong> acciones sobre sus<br />

esperanzas, <strong>de</strong>seos o <strong>en</strong>torno» (Inda, 2005:6). b) «Un segundo elem<strong>en</strong>to es el<br />

rechazo a reducir el po<strong>de</strong>r político a <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l estado; el gobernar,<br />

queri<strong>en</strong>do <strong>de</strong>cir con esto regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> conducta es, <strong>de</strong> hecho, para Foucault,<br />

no meram<strong>en</strong>te algo que pert<strong>en</strong>ezca al estado y sus instituciones, sino que<br />

involucra una multiplicidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s heterogéneas» (Inda, 2005:6).<br />

c) «El b<strong>la</strong>nco principal <strong>de</strong>l gobierno es <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción; esto implica que <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

autorida<strong>de</strong>s políticas y <strong>de</strong>más autorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n que el gobernar requiere<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

227


Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro<br />

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

actuar sobre aspectos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta humana con el propósito <strong>de</strong><br />

mejorar <strong>la</strong> seguridad, <strong>la</strong> longevidad, <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> prosperidad y <strong>la</strong> felicidad <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> pob<strong>la</strong>ciones» (Inda, 2005:6).<br />

Contradicciones <strong>de</strong> los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> revitalización 7 <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as<br />

En esta sección int<strong>en</strong>taré mostrar, a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos teóricos aportados,<br />

algunos problemas c<strong>la</strong>ve a los cuales<br />

7<br />

El concepto <strong>de</strong> revitalización lingüística requiere,<br />

nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea construir<br />

a mi juicio, ser tomado con más seriedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

que se pue<strong>de</strong> dar <strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to, el rastreo <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> revitalización lingüística<br />

<strong>de</strong> su orig<strong>en</strong> y <strong>de</strong> cómo se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> actualm<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> para los pueblos<br />

<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos académicos y sociales parece<br />

no mostrar aún sufici<strong>en</strong>te cons<strong>en</strong>so al respecto. indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> el Cauca. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

Por el mom<strong>en</strong>to, po<strong>de</strong>mos refer<strong>en</strong>ciar a David vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a prestar at<strong>en</strong>ción al <strong>en</strong>torno<br />

Crystal, sobre los programas <strong>de</strong> revitalización: “A<br />

programme of support or teaching <strong>de</strong>signed to<br />

político e histórico <strong>de</strong> <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong><br />

improve the use of an <strong>en</strong>dangered <strong>la</strong>nguage or a <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> esta región, y <strong>de</strong><br />

minority <strong>la</strong>nguage, especially one which is close<br />

esta manera seña<strong>la</strong>r <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong><br />

to extinction. Several such programmes are to be<br />

found around the world, as in the case of various inher<strong>en</strong>tes a un proceso tan complejo <strong>en</strong><br />

American Indian <strong>la</strong>nguages, Irish Gaelic and<br />

el cual están involucrados heterogéneos<br />

Welsh” (Crystal, 2008:269).<br />

actores con igualm<strong>en</strong>te dispares intereses.<br />

Primero, habría que seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> esta empresa <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre aca<strong>de</strong>mia,<br />

organizaciones sociales, comunida<strong>de</strong>s y Estado ha sido muy importante. No<br />

sería a<strong>de</strong>cuado afirmar que solo <strong><strong>la</strong>s</strong> luchas indíg<strong>en</strong>as, el Estado o <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia<br />

antropológica y lingüística han sido promotores o <strong>de</strong>tractores únicos <strong>en</strong><br />

este proceso. Un antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>stacado, por ejemplo, es el interés que <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

organizaciones indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l Cauca mostraron por el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

inclusión <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> sus<br />

reivindicaciones. Aunque el énfasis principal no se dio necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estos<br />

aspectos, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tierras y <strong>la</strong> autonomía para <strong>de</strong>cidir sobre<br />

el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> sus g<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> educación y <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as han cobrado un<br />

papel creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma política <strong>de</strong> dichas organizaciones.<br />

Mucho antes <strong>de</strong> que <strong>la</strong> sociedad colombiana p<strong>en</strong>sara <strong>en</strong> una Carta Constitucional<br />

<strong>de</strong> corte multiculturalista, el CRIC por ejemplo <strong>en</strong> 1971, ya había resaltado <strong>la</strong><br />

importancia cultural y política <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas y <strong>la</strong> educación indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> los<br />

puntos 6 y 7 <strong>de</strong> su programa político, <strong>en</strong> los cuales establece <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>: «(6)<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> historia, l<strong>en</strong>gua y costumbres indíg<strong>en</strong>as» y «(7) formar profesores<br />

bilingües para que eduqu<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdo con <strong><strong>la</strong>s</strong> condiciones <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> comunida<strong>de</strong>s»<br />

(PEBI-CRIC, 2004:28). Tal como se afirma <strong>en</strong> el texto «¿Qué pasaría si <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>…?»<br />

«el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación bilingüe era uno <strong>de</strong> los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong>l<br />

CRIC <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su nacimi<strong>en</strong>to, ligado a <strong>la</strong> lucha por <strong><strong>la</strong>s</strong> tierras, <strong>la</strong> autoridad y <strong>la</strong> cultura»<br />

(PEBI-CRIC, 2004:28). Lo anterior se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> educación como<br />

«una base <strong>de</strong> nuestra lucha […] un proceso <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to para<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

228


TABULA RASA<br />

No.17, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

analizar los problemas, <strong>de</strong>scubrir nuestras raíces y fortalecer nuestra i<strong>de</strong>ntidad»<br />

(PEBI-CRIC, 2004:21-22). Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que si bi<strong>en</strong> el CRIC ha sido<br />

<strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> los procesos políticos y educativos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> comunida<strong>de</strong>s que se<br />

i<strong>de</strong>ntifican como indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> el Cauca, hubo antes y hay coetáneam<strong>en</strong>te muchos<br />

otros movimi<strong>en</strong>tos, organizaciones e iniciativas —incluido el propio estado<br />

colombiano— que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos han p<strong>en</strong>sado <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación para<br />

estos pueblos.<br />

El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to básico que ha fundam<strong>en</strong>tado esta lucha ha sido que <strong>la</strong> educación<br />

«externa» a <strong><strong>la</strong>s</strong> comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as es, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, un vehículo<br />

para <strong>la</strong> opresión y <strong>la</strong> negación <strong>de</strong> su forma <strong>de</strong> ver el mundo, <strong>en</strong> especial a partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> evangelización y <strong>la</strong> prohibición que durante muchos años recaería sobre el uso<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as. Al respecto, Castillo & Rojas i<strong>de</strong>ntifican al m<strong>en</strong>os tres<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>l Estado para pueblos indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes:<br />

para el período <strong>de</strong> colonización, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> el proyecto <strong>de</strong>terminante<br />

lo constituye <strong>la</strong> evangelización; posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong> <strong>la</strong> república,<br />

[cuando] se promueve <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> una especie <strong>de</strong> integracionismo esco<strong>la</strong>r,<br />

dando lugar a <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> misiones como dispositivo<br />

educador <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> regiones habitadas por indíg<strong>en</strong>as y negros y, por último,<br />

<strong>en</strong>contramos <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos étnicos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralidad<br />

está <strong>en</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> cooptación mediante <strong>la</strong> institucionalizaciónoficialización<br />

(Castillo y Rojas, 2005:59).<br />

En el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una educación acor<strong>de</strong> con los intereses <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pob<strong>la</strong>ciones<br />

indíg<strong>en</strong>as, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> fortalecer <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> fue con<strong>de</strong>nsada <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> educación bilingüe, ahí don<strong>de</strong> antes se negó y castigó el uso <strong>de</strong> estas l<strong>en</strong>guas.<br />

Con <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong>l bilingüismo al proyecto político y educativo:<br />

se buscaba promover-recuperar el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua materna <strong>en</strong> los procesos<br />

educativos, y el dominio <strong>de</strong>l castel<strong>la</strong>no como segunda l<strong>en</strong>gua, a fin <strong>de</strong><br />

acce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> mejores condiciones <strong>en</strong> los intercambios económicos, sociales<br />

y políticos. Las organizaciones esperaban así que <strong><strong>la</strong>s</strong> implicaciones políticas<br />

<strong>de</strong> estos procesos <strong>de</strong> revalorización <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as se<br />

expresaran <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> mayor autoafirmación, control y autonomía <strong>de</strong><br />

sus comunida<strong>de</strong>s (Castillo & Rojas, 2005:76).<br />

Esto se pue<strong>de</strong> ver <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> 1978 <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Educación Bilingüe<br />

<strong>de</strong>l CRIC, <strong>en</strong> el cual siempre han t<strong>en</strong>ido una particu<strong>la</strong>r importancia los hab<strong>la</strong>ntes<br />

<strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas nativas, <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> materiales educativos <strong>en</strong> estas l<strong>en</strong>guas y <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> maestros bilingües. Este programa nació <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que «el<br />

cont<strong>en</strong>ido educativo no b<strong>en</strong>eficia a los indíg<strong>en</strong>as, por lo que se hizo necesario crear un<br />

programa <strong>de</strong> educación bilingüe para investigar y contribuir a <strong>la</strong> propuesta indíg<strong>en</strong>a<br />

<strong>de</strong> autonomía» (Vitonás, 2010:33). Más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, el hoy l<strong>la</strong>mado Programa<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

229


Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro<br />

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

<strong>de</strong> Educación Bilingüe Intercultural (PEBI), se ha preocupado por promover <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> los Proyectos Educativos Comunitarios, el Sistema Educativo Indíg<strong>en</strong>a<br />

Propio (SEIP) y <strong>la</strong> Universidad Autónoma Indíg<strong>en</strong>a Intercultural (UAIIN).<br />

Es c<strong>la</strong>ro para algunos que «La educación bilingüe es conceptualizada, <strong>en</strong>tonces,<br />

no solo como un mo<strong>de</strong>lo educativo acor<strong>de</strong> con <strong><strong>la</strong>s</strong> características lingüísticas<br />

y culturales <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as, sino también como un compon<strong>en</strong>te<br />

estratégico <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> mayor alcance <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scolonización <strong>de</strong> los<br />

pueblos indíg<strong>en</strong>as y sus l<strong>en</strong>guas minorizadas por casi cinco siglos <strong>de</strong> predominancia<br />

<strong>de</strong>l español» (Trillos <strong>en</strong> Castillo & Rojas, 2005:76). Sin embargo, aunque <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> educación bilingüe ha sido una importante ban<strong>de</strong>ra política, y se ha avanzado<br />

hacia <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, hoy <strong>en</strong> día, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> más<br />

<strong>de</strong> treinta años <strong>de</strong> haber impulsado esta tarea, los avances <strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas no parec<strong>en</strong> ser muy al<strong>en</strong>tadores. Según estudios sociolingüísticos<br />

reci<strong>en</strong>tes, al m<strong>en</strong>os <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas nasa yuwe y nam trik (<strong>en</strong> sus variantes) <strong>en</strong> el Cauca,<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran seriam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bilitadas, y <strong>en</strong> algunos territorios están efectivam<strong>en</strong>te<br />

remp<strong>la</strong>zadas <strong>en</strong> un altísimo porc<strong>en</strong>taje por el castel<strong>la</strong>no <strong>en</strong> todos los dominios <strong>de</strong><br />

uso y ya no exist<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta años hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas.<br />

¿Qué ha ocurrido? Si acaso era <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> principales instituciones<br />

sociales que por años con<strong>de</strong>nó el uso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas vernácu<strong><strong>la</strong>s</strong>, con <strong>la</strong><br />

consolidación —cada vez mayor y con una institucionalidad más sólida— <strong>de</strong><br />

una educación bilingüe <strong>de</strong> motivación indíg<strong>en</strong>a, apoyada <strong>en</strong> cierta medida por<br />

el Estado y fundam<strong>en</strong>tada políticam<strong>en</strong>te por <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones indíg<strong>en</strong>as <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong>bería haber mejorado. El resaltar el estado actual <strong>en</strong> estas pa<strong>la</strong>bras no<br />

es un tipo <strong>de</strong> crítica a <strong>la</strong> ‘inefici<strong>en</strong>cia’ o ‘falsedad’ <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación bilingüe, apunta<br />

a seña<strong>la</strong>r más bi<strong>en</strong> una profunda contradicción: si <strong><strong>la</strong>s</strong> causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas se han situado conv<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los dominios sociales públicos<br />

como <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, el trabajo, <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones comerciales y <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones con <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

instituciones «externas», ¿por qué razón el trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> no ha cambiado<br />

<strong>la</strong> situación? En este punto vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a hacer un análisis <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido para el cual<br />

algunas reflexiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong> gran utilidad.<br />

La primera arista que pue<strong>de</strong> analizarse <strong>de</strong> esta situación ti<strong>en</strong>e que ver con una ya<br />

conocida contradicción: el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una situación <strong>de</strong> multiculturalidad<br />

y <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> un espíritu e incluso <strong>de</strong> un marco legal pluralista no se ha<br />

llevado a <strong>la</strong> práctica y <strong>en</strong> gran medida ha terminado <strong>en</strong> una cosmética exaltación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia más que <strong>en</strong> un cambio real <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre grupos sociales.<br />

Tal como lo anota Vasco (2002):<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

230<br />

Se supone que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> pluralidad permitiría una conviv<strong>en</strong>cia<br />

armoniosa <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> culturas <strong>en</strong> una sociedad multicultural. Pero lo que se<br />

da <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida real no es un choque <strong>en</strong>tre culturas sino <strong>en</strong>tre socieda<strong>de</strong>s o


TABULA RASA<br />

No.17, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

grupos sociales <strong>en</strong> busca <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r, aunque algunos <strong>de</strong> ellos se cubran con<br />

<strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura para fundam<strong>en</strong>tar o justificar su dominio sobre<br />

otros o <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> estos contra aquellos.<br />

De esta manera, aunque esperaríamos que <strong><strong>la</strong>s</strong> concreciones <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> luchas sociales<br />

por un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> educación para <strong><strong>la</strong>s</strong> pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as<br />

hubieran mejorado su situación y <strong>la</strong> <strong>de</strong> sus l<strong>en</strong>guas, «los sectores sociales que<br />

buscan el ‘reconocimi<strong>en</strong>to’ y que son ‘reconocidos’, a pesar <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> él<br />

[el multiculturalismo] una posibilidad <strong>de</strong> mayores oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> respeto y un<br />

marco jurídico que abre <strong>la</strong> puerta a nuevas formas <strong>de</strong> participación política, serán<br />

ubicados siempre <strong>en</strong> una condición <strong>de</strong> ‘minoría’ <strong>en</strong> términos <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to<br />

‘real’ <strong>de</strong> su ser y su saber» (Castillo & Rojas, 2005:140).<br />

En mi opinión, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta contradicción <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> vitalidad<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as su uso ha t<strong>en</strong>dido a ser institucionalizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>,<br />

<strong>de</strong>scuidando su lugar social <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>: el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia. Es notable, por ejemplo,<br />

que <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones educativas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales se ha implem<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as como asignatura obligatoria <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes niveles<br />

<strong>de</strong> formación, normalm<strong>en</strong>te se imparta c<strong><strong>la</strong>s</strong>es con una int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> dos horas<br />

semanales, situación que a todas luces parece insufici<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> restitución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

transmisión interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas que <strong>la</strong> han perdido y un esfuerzo mínimo<br />

<strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que aún <strong>la</strong> conservan. Al respecto, afirman Perdomo y<br />

Chavaco, «La familia es el núcleo y motor <strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> vitalidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas […] <strong>en</strong><br />

tanto es responsabilidad <strong>de</strong> los hab<strong>la</strong>ntes transmitir el hab<strong>la</strong>, el conocimi<strong>en</strong>to y el<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua materna» (Perdomo & Chavaco, 2009:37).<br />

Es c<strong>la</strong>ro, a<strong>de</strong>más, que aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> comunida<strong>de</strong>s que lograron mant<strong>en</strong>er el uso <strong>de</strong> sus<br />

l<strong>en</strong>guas vernácu<strong><strong>la</strong>s</strong> a pesar <strong>de</strong> los múltiples int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> exterminio, lo hicieron gracias<br />

a que se mantuvieron, bi<strong>en</strong> sea lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>etración total <strong>de</strong> <strong>la</strong> colonización o <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

conservaron <strong>en</strong> el ámbito privado. Al parecer, un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> educación y para <strong>la</strong><br />

revitalización, mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to o recuperación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong>bilitadas, motivados<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad (estatal e indíg<strong>en</strong>a), ha logrado que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los<br />

esfuerzos que se empr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido hayan sido ori<strong>en</strong>tados hacia los dominios<br />

<strong>de</strong> uso y <strong><strong>la</strong>s</strong> funciones lingüísticas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales el castel<strong>la</strong>no ha sido tradicionalm<strong>en</strong>te<br />

más fuerte. Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, como lo afirma Aurolyn Lyukx, que:<br />

En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas locales han sobrevivido tanto tiempo, no<br />

ha sido gracias a su prestigio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad dominante, sino gracias<br />

a su utilidad y valor <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> comunida<strong>de</strong>s que <strong><strong>la</strong>s</strong> hab<strong>la</strong>n. Los valores<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los cuales estas l<strong>en</strong>guas han <strong>de</strong>lineado su fuerza tradicionalm<strong>en</strong>te<br />

no son los <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>rnismo, competitividad global o <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong><br />

‘valor agregado’ <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación. Son más bi<strong>en</strong>, los valores <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad,<br />

intimidad y creatividad (Lyukx, 2011:84).<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

231


Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro<br />

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

De hecho, el texto fundacional <strong>de</strong> Fishman, que fijó los mojones <strong>de</strong> lo que<br />

posteriorm<strong>en</strong>te se l<strong>la</strong>maría revitalización lingüística, hace un serio énfasis <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas lingüísticas hacia los ámbitos sociales más<br />

locales y cotidianos:<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> política lingüística es discutida únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> nivel nacional; sin embargo, ese no es el único o incluso necesariam<strong>en</strong>te<br />

el óptimo nivel para el RLS [reversing <strong>la</strong>nguage shift] y para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>neación <strong>de</strong>l<br />

estatus lingüístico <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. De hecho, <strong>en</strong>tre mayor <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre<br />

una l<strong>en</strong>gua particu<strong>la</strong>r, m<strong>en</strong>os productivas (y m<strong>en</strong>os viables) serían<br />

realm<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas lingüísticas macro-nivel (nacional, regional). Bajo<br />

tales circunstancias, los objetivos más importantes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar <strong>en</strong>focados<br />

hacia lo primero, objetivos que estén ori<strong>en</strong>tados hacia <strong><strong>la</strong>s</strong> unida<strong>de</strong>s sociales<br />

más pequeñas como <strong><strong>la</strong>s</strong> familias, los clubes o los barrios, o hacia hab<strong>la</strong>r<br />

(más que a escribir), o hacia <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> (más que a los negocios), o hacia<br />

los pre-esco<strong>la</strong>res (más que a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> secundaria), etc.<br />

A<strong>de</strong>más, es importante recordar que los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> revitalización c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran un fuerte apoyo institucional, tanto por parte <strong>de</strong>l Estado como<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones indíg<strong>en</strong>as, así como por los organismos internacionales.<br />

Para Lyukx, el atractivo que este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>foque ha t<strong>en</strong>ido para los países como<br />

Colombia radica <strong>en</strong> que:<br />

Primero, algunos o todos los elem<strong>en</strong>tos pue<strong>de</strong>n v<strong>en</strong>ir ‘atados’ al paquete<br />

<strong>de</strong> reformas mo<strong>de</strong>rnizantes impulsadas por instituciones financiadoras<br />

internacionales, con el peso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> iniciativas financieras tras el<strong><strong>la</strong>s</strong>.<br />

Segundo, implem<strong>en</strong>tar políticas <strong>de</strong> inclusión para grupos marginalizados<br />

es una forma mediante <strong>la</strong> cual los Estados seña<strong>la</strong>n su mo<strong>de</strong>rnidad a <strong>la</strong><br />

comunidad internacional […] Aparte <strong>de</strong>l reto que <strong>la</strong> iniquidad p<strong>la</strong>ntea<br />

a <strong>la</strong> gubernam<strong>en</strong>talidad, los grupos marginalizados también hac<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>mandas vis-à-vis a sus respectivos Estados, <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong><br />

hoy requier<strong>en</strong> alguna respuesta pública y visible si el Estado es visto como<br />

un actor legítimo <strong>en</strong> el ámbito internacional. Finalm<strong>en</strong>te, es mucho más<br />

fácil para los Estados dirigir los síntomas <strong>de</strong> <strong>la</strong> marginación social a través<br />

<strong>de</strong> programas bi<strong>en</strong> publicitados <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> diversidad lingüística, más<br />

que transformar <strong><strong>la</strong>s</strong> jerarquías sociales y económicas que produjeron <strong>la</strong><br />

marginalización <strong>en</strong> primer lugar (Lyukx, 2011:84).<br />

Habida cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> estas reflexiones, parecería que qui<strong>en</strong>es hemos actuado <strong>en</strong> pro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización hemos sido títeres <strong>de</strong> los intereses estatales e internacionales <strong>de</strong><br />

normalización y exaltación superficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad lingüística. Sin embargo, el<br />

hecho <strong>de</strong> que haya calificado esta situación como una contradicción, es justam<strong>en</strong>te<br />

porque aunque existe un fuerte interés <strong>en</strong> estandarizar <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

232


TABULA RASA<br />

No.17, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, mucho <strong>de</strong> lo que se ha hecho con <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas nasa<br />

yuwe y nam trik <strong>en</strong> el Cauca, está lejos <strong>de</strong> ser estandarización y normalización<br />

lingüísticas. Por ejemplo, aunque hoy se cu<strong>en</strong>ta con un avance importante <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> alfabetos y gramáticas para estas dos l<strong>en</strong>guas, poco se ha hecho<br />

sobre <strong>la</strong> normalización <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> formas <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>. Las iniciativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />

estas l<strong>en</strong>guas como segunda l<strong>en</strong>gua, así como <strong>la</strong> alfabetización <strong>en</strong> estas l<strong>en</strong>guas<br />

<strong>en</strong> los contextos bilingües part<strong>en</strong> normalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> iniciativas locales y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta los conocimi<strong>en</strong>tos, priorida<strong>de</strong>s, contextos comunitarios relevantes y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

variantes dialectales <strong>de</strong> cada comunidad, más que <strong>la</strong> normalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua.<br />

Esto no <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>irnos sobre el riesgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas, pues como nos recuerda Fishman: «Otro consejo es no conc<strong>en</strong>trarse<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> líneas institucionales. La mayoría <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas no son institucionales, sino<br />

informales y espontáneas. Es ahí don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas. Los niños viv<strong>en</strong>; ellos<br />

juegan, rí<strong>en</strong>, se ca<strong>en</strong>, discut<strong>en</strong>, saltan, quier<strong>en</strong>, gritan» (Fishman, 2007:79).<br />

Así, el trabajo con <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> no necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como una forma <strong>de</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

l<strong>en</strong>guas que <strong>de</strong>scuida o va <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su uso <strong>en</strong> <strong>la</strong> cotidianidad. Pues<br />

aunque el principal problema por resolver sobre <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas nasa<br />

yuwe y nam trik es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> restitución <strong>de</strong> su transmisión interg<strong>en</strong>eracional, no<br />

<strong>de</strong>be olvidarse el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> los territorios indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l Cauca es<br />

y ha sido un esc<strong>en</strong>ario político muy importante, y por lo tanto un espacio social<br />

<strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y autocompr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l ser nasa, misak,<br />

totoró, ambalueño, quisgüeño, etcétera. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> es un espacio<br />

<strong>en</strong> el cual <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as pue<strong>de</strong>n ganar <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida el estatus que <strong>en</strong><br />

este mismo esc<strong>en</strong>ario habían perdido. Fishman, por su parte, resalta <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los asuntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>la</strong> alfabetización, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido<br />

amplio como implem<strong>en</strong>tación social <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectoescritura:<br />

¿Es el problema que <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua materna no sea usada ni <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, ni<br />

<strong>en</strong> el au<strong>la</strong> <strong>de</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e, ni <strong>en</strong> <strong>la</strong> lectoescritura? Bi<strong>en</strong>, este es un problema más<br />

serio pues <strong>la</strong> lectoescritura proporciona una comunidad o crea acceso a <strong>la</strong><br />

comunicación a través <strong>de</strong>l tiempo y el espacio. Crea una comunidad por<br />

<strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l tiempo y el espacio. Po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r a <strong><strong>la</strong>s</strong> personas que ya no<br />

están vivas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectoescritura. Po<strong>de</strong>mos hab<strong>la</strong>r a <strong><strong>la</strong>s</strong> personas que<br />

ya no están vivas y mucho allá a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectoescritura. También hay<br />

un factor <strong>de</strong> prestigio cuando <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas ágrafas están <strong>en</strong> contacto con <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

escritas, y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> es <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia transmisora <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectoescritura <strong>en</strong> esta era.<br />

Aunque <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> no es el único lugar <strong>en</strong> el cual se <strong>de</strong>be actuar si se quiere<br />

empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r acciones serias <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong>l uso o <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

nuevos hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> estas l<strong>en</strong>guas, sí es relevante por el lugar que ti<strong>en</strong>e tanto <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad más amplia como <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s locales; como afirma Cavie<strong>de</strong>s:<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

233


Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro<br />

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

es justam<strong>en</strong>te el espacio <strong>en</strong> don<strong>de</strong> continúa <strong>la</strong> lucha con mayor fuerza,<br />

pues es allí don<strong>de</strong>, al confrontar el conocimi<strong>en</strong>to indíg<strong>en</strong>a y <strong>la</strong> educación<br />

occi<strong>de</strong>ntal, los maestros indíg<strong>en</strong>as ti<strong>en</strong><strong>en</strong> y ejerc<strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> superar<br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>sigual <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre sociedad indíg<strong>en</strong>a y sociedad nacional.<br />

Ello no se da sin problemas, naturalm<strong>en</strong>te (véanse Rappaport, 1998: 27;<br />

Gros, 2000: 11), pero ya Gramsci había anotado que <strong>la</strong> educación pue<strong>de</strong><br />

ser tanto un espacio <strong>de</strong> imposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong>l estado como <strong>de</strong><br />

confrontación y transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma (Gramsci, 1998: 82-84). He<br />

aquí un nuevo reto para <strong>la</strong> antropología, que el movimi<strong>en</strong>to indíg<strong>en</strong>a ha<br />

<strong>de</strong>cidido aceptar. ¿Lo harán los antropólogos? (Cavie<strong>de</strong>s, 2002:258).<br />

La escue<strong>la</strong>, <strong>en</strong>tonces, no pue<strong>de</strong> ser el lugar privilegiado para <strong>la</strong> revitalización<br />

lingüística (sería muy difícil mant<strong>en</strong>er una l<strong>en</strong>gua únicam<strong>en</strong>te con su <strong>en</strong>señanza<br />

esco<strong>la</strong>r), pero es un espacio al que no se pue<strong>de</strong> r<strong>en</strong>unciar si se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong> revitalización lingüística es <strong>en</strong> gran medida una lucha política ligada a otras<br />

luchas por <strong>la</strong> autonomía, <strong>en</strong> especial sobre <strong>la</strong> educación. El ejemplo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

ikasto<strong><strong>la</strong>s</strong> don<strong>de</strong> se com<strong>en</strong>zó c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>l euskera cuando<br />

este era prohibido y se había <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> usar, muestra cómo <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> pue<strong>de</strong><br />

ser un importante bastión político y lingüístico (guardando <strong><strong>la</strong>s</strong> distancias y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

proporciones con el caso colombiano).<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, podríamos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> más reci<strong>en</strong>te manera como se ha<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> educación para los pueblos indíg<strong>en</strong>as está marcada por una<br />

suerte <strong>de</strong> «institucionalización» <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> luchas por <strong>la</strong> autonomía educativa, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cual <strong>la</strong> etnicidad es un factor <strong>de</strong>terminante, tanto hacia <strong>de</strong>ntro (<strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre organizaciones y comunida<strong>de</strong>s), como hacia fuera (<strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

organizaciones, comunida<strong>de</strong>s, Estado y aca<strong>de</strong>mia). Este cambio <strong>de</strong> perspectiva<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación muestra el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l «po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

para formar ciudadanos mediante <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>eidad» (De <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na,<br />

2008:156), hacia el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para formar ciudadanos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

etnicidad. 8 La naturaleza <strong>de</strong> este cambio pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>marcarse <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to<br />

8<br />

Con <strong>la</strong> salvedad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> indig<strong>en</strong>eidad con<strong>de</strong>nada<br />

con el proyecto <strong>de</strong> «civilización» <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación no es <strong>la</strong> misma que hoy hace<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> etnoeducación y <strong>la</strong> educación propia.<br />

Dice Bo<strong>la</strong>ños sobre <strong>la</strong> educación propia: «En<br />

esta educación apr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua propia, los<br />

valores culturales, <strong><strong>la</strong>s</strong> tradiciones, mitos, danzas,<br />

formas <strong>de</strong> producción, <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, a ser<br />

indíg<strong>en</strong>as» (Bo<strong>la</strong>ños, 2009:61).<br />

<strong>de</strong> una política multiculturalista para<br />

el manejo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones Estadominorías<br />

étnicas. Si aceptamos que<br />

«educar a los sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong> alteridad<br />

ha sido un <strong>de</strong>recho que los sectores<br />

dominantes han consi<strong>de</strong>rado como<br />

propio y, a<strong>de</strong>más, como una manera <strong>de</strong><br />

hacerlos parte (in-corporarlos) <strong>en</strong> su<br />

proyecto <strong>de</strong> sociedad» (Castillo & Rojas, 2005:138), es p<strong>la</strong>usible afirmar que <strong>la</strong><br />

educación bilingüe intercultural o <strong>la</strong> etnoeducación sean <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> incorporar a<br />

los sectores étnicos <strong>en</strong> un nuevo proyecto <strong>de</strong> sociedad, <strong>la</strong> multicultural.<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

234


TABULA RASA<br />

No.17, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> aquí el multiculturalismo como el «conjunto <strong>de</strong> medidas o <strong>de</strong>bates<br />

articu<strong>la</strong>dos explícitam<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia cultural <strong>en</strong> un marco jurídico-político<br />

<strong>de</strong>terminado […] un hecho jurídico-político <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia cultural»<br />

(Restrepo, 2008:37), 9 el cual para el caso <strong>de</strong> Colombia está expresado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta<br />

Constitucional y disposiciones legales posteriores, 10 así como <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas <strong>de</strong><br />

Estado <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales se establece <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia cultural como parámetro <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

o re<strong>la</strong>ción con pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>c<strong>la</strong>radas o auto<strong>de</strong>c<strong>la</strong>radas étnicas.<br />

Este <strong>en</strong>unciado institucional acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad cultural ha sido<br />

interpretado por algunos como un<br />

9<br />

Difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> multiculturalidad <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como<br />

«<strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> un lugar y tiempo <strong>de</strong>terminados logro <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> luchas popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong> conglomerados sociales con expresiones sectores indíg<strong>en</strong>as, y por otros como<br />

culturales diversas» (Restrepo, 2008:37).<br />

10<br />

Entre <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales se <strong>de</strong>stacan el Artículo una estrategia estatal (al<strong>en</strong>tada por los<br />

Transitorio 55, <strong>la</strong> Ley 70 <strong>de</strong> 1993, <strong>la</strong> Ley 21 <strong>de</strong> organismos supraestatales) <strong>de</strong> manejo<br />

1991 y <strong>la</strong> Ley 1381 <strong>de</strong> 2010.<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad cultural. Des<strong>de</strong> mi<br />

punto <strong>de</strong> vista, es necesario ahondar <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> sus efectos concretos,<br />

así como <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> condiciones que este produce y a través <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales han sido<br />

posibles algunas luchas e imposibles otras. Es sobre todo importante t<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> autonomía educativa, a pesar <strong>de</strong> los problemas<br />

que esta conlleva, pues resulta muy difícil p<strong>en</strong>sar que por su propia voluntad<br />

el estado colombiano hubiese promovido <strong>la</strong> educación tal y como es hoy<br />

<strong>en</strong> territorios indíg<strong>en</strong>as. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación bilingüe es uno <strong>de</strong> los más<br />

complejos, pues su inclusión <strong>en</strong> los currículos resulta bastante difícil; esta<br />

implica no solo <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> maestros hab<strong>la</strong>ntes compet<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas<br />

indíg<strong>en</strong>as y cont<strong>en</strong>idos pertin<strong>en</strong>tes, sino a<strong>de</strong>más el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> materiales,<br />

léxico específico para cada área <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y, según mi visión <strong>de</strong>l asunto,<br />

el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua indíg<strong>en</strong>a como l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> comunicación más que como<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> una asignatura.<br />

Vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a seña<strong>la</strong>r, por ejemplo, que tanto <strong><strong>la</strong>s</strong> luchas por una educación a<strong>de</strong>cuada<br />

para los pueblos indíg<strong>en</strong>as como <strong>la</strong> respuesta estatal a estas <strong>de</strong>mandas son<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te anteriores a <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1991, e incluso podrían citarse como<br />

antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> esta. De <strong>la</strong> misma manera, <strong>la</strong> preocupación académica por <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as es anterior a dicha carta y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre organizaciones<br />

indíg<strong>en</strong>as y aca<strong>de</strong>mia <strong>en</strong> este ámbito <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces es muy notable, <strong>de</strong>stacándose<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios <strong>en</strong> L<strong>en</strong>guas Aboríg<strong>en</strong>es —CELA—, don<strong>de</strong><br />

se formó <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción lingüística a varios hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guas nativas <strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes cohortes, así como a académicos que son hoy <strong>en</strong> día los principales<br />

impulsores <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística (Trillos, 1989:9). Sin embargo, producto<br />

<strong>de</strong>l marco legal antes m<strong>en</strong>cionado, hoy los asuntos concerni<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> educación<br />

para pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> protección y promoción <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas nativas han<br />

<strong>en</strong>contrado nuevos esc<strong>en</strong>arios <strong>en</strong> los cuales <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te a<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

235


Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro<br />

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

un Estado avaro y ciego a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>mandas no es necesariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo afirmado por Marisol <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na,<br />

para qui<strong>en</strong> «La etnicidad, o paradójicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> contemporánea aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

difer<strong>en</strong>cia étnica, es el nuevo punto <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se r<strong>en</strong>ueva <strong>la</strong> hegemonía<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rna negación <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia indíg<strong>en</strong>a» (De <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na, 2008:157). Lo<br />

anterior hace énfasis <strong>en</strong> esta cooptación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> luchas reivindicatorias, mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> el cual, por ejemplo, <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones como el CRIC, AICO o ACIN, se han<br />

convertido pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> administradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación 11 para los pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l Cauca, volviéndose parte <strong>de</strong>l Estado 12 más que su contraparte <strong>en</strong><br />

lo que se refiere a <strong>la</strong> administración educativa, más allá <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>cias políticas<br />

exist<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> lo complicado que ello ha resultado para ambas partes.<br />

Es <strong>en</strong> este punto don<strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro útil el análisis <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> gubernam<strong>en</strong>talidad,<br />

antes m<strong>en</strong>cionada, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida esta como el «conjunto constituido por <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

instituciones, los procedimi<strong>en</strong>tos, análisis y reflexiones, los cálculos y <strong><strong>la</strong>s</strong> tácticas<br />

que permit<strong>en</strong> ejercer esta forma tan específica, tan compleja, <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, que ti<strong>en</strong>e<br />

como meta principal <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, como forma primordial <strong>de</strong> saber, <strong>la</strong> economía<br />

11<br />

Por medio <strong>de</strong>, por ejemplo, el <strong>de</strong>creto 2500 <strong>de</strong><br />

2010 proferido por <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />

12<br />

Existe <strong>la</strong> discusión acerca <strong>de</strong> si <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones<br />

indíg<strong>en</strong>as cuando ejerc<strong>en</strong> funciones <strong>de</strong>l Estado<br />

(como <strong>la</strong> seguridad social, <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong><br />

administración <strong>de</strong> recursos, el control territorial)<br />

están fungi<strong>en</strong>do como parte <strong>de</strong>l estado colombiano<br />

o como Estados paralelos a este. Para algunos<br />

esto pue<strong>de</strong> tratarse <strong>de</strong> una plurinacionalidad <strong>de</strong><br />

facto, mi<strong>en</strong>tras para otros esto hace parte <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

estrategias <strong>de</strong>l multiculturalismo neoliberal <strong>de</strong><br />

administración a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia cultural,<br />

no t<strong>en</strong>go elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to para tomar<br />

una posición realm<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ra al respecto.<br />

13<br />

«No quiere <strong>de</strong>cir simplem<strong>en</strong>te un grupo<br />

humano numeroso, sino seres vivos atravesados,<br />

mandados y regidos por procesos y leyes biológicas.<br />

<strong>Una</strong> pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong>e una tasa <strong>de</strong> natalidad, <strong>de</strong><br />

mortalidad, ti<strong>en</strong>e una curva y una pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

edad, una morbilidad, un estado <strong>de</strong> salud, una<br />

pob<strong>la</strong>ción pue<strong>de</strong> perecer o pue<strong>de</strong>, por el contrario,<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse». (Foucault, 1999, pág. 254).<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

236<br />

política, como instrum<strong>en</strong>to técnico<br />

es<strong>en</strong>cial, los dispositivos <strong>de</strong> seguridad»<br />

(Foucault, 1999:195). Para empezar,<br />

esta forma <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r no se<br />

da <strong>de</strong> manera vertical, y compromete<br />

a varios actores, incluido el Estado<br />

y qui<strong>en</strong>es son gobernados. Segundo,<br />

no se ejerce a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposición,<br />

«no se trata <strong>de</strong> imponer una ley a los<br />

hombres, se trata <strong>de</strong> disponer <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas,<br />

es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> utilizar tácticas más que<br />

leyes, o, como mucho, <strong>de</strong> utilizar al<br />

máximo leyes como tácticas: hacer <strong>de</strong><br />

modo que, por ciertos medios, tal o<br />

cual fin se pueda alcanzar» (Foucault,<br />

1999:186). Y tercero, su objeto es<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, 13 <strong>la</strong> cual aparece como<br />

«sujeto <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> aspiraciones, pero también como objeto <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

manos <strong>de</strong>l gobierno, consci<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te al gobierno <strong>de</strong> lo que quiere, e inconsci<strong>en</strong>te<br />

también <strong>de</strong> lo que se le hace hacer» (Foucault, 1999:192).<br />

Po<strong>de</strong>mos ver cómo <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> tanto institución social ha sido preocupación<br />

<strong>de</strong>l Estado, <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones y <strong><strong>la</strong>s</strong> comunida<strong>de</strong>s. Ha existido el interés <strong>de</strong><br />

«disponer <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas» <strong>en</strong> lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> educación, se han empr<strong>en</strong>dido, por<br />

parte <strong>de</strong> todos los actores, acciones concretas para su a<strong>de</strong>cuación, ha sido objeto<br />

<strong>de</strong>l gobierno <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pob<strong>la</strong>ciones reconocidas como étnicas <strong>en</strong> el Cauca. Hoy es


TABULA RASA<br />

No.17, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

común que los cabildos cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con coordinadores <strong>de</strong> educación, o programas <strong>de</strong><br />

educación, junto con los <strong>de</strong> salud, mujer, producción, tercera edad y, <strong>la</strong> más reci<strong>en</strong>te,<br />

primera infancia. Esto muestra <strong>la</strong> importancia que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista político<br />

y organizativo ti<strong>en</strong>e este tema para <strong><strong>la</strong>s</strong> comunida<strong>de</strong>s y sus difer<strong>en</strong>tes instituciones.<br />

Es c<strong>la</strong>ro con esto a<strong>de</strong>más, que <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones indíg<strong>en</strong>as han influido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> políticas públicas, muchas veces <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> confrontación, otras <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

concertación, como es el caso <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Educación Indíg<strong>en</strong>a<br />

Propio (SEIP), cuyo surgimi<strong>en</strong>to suce<strong>de</strong> —no sin tropiezos— <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

concertación con el Estado, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Mesa Nacional <strong>de</strong> Trabajo y Concertación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Política Educativa <strong>de</strong> y para los Pueblos Indíg<strong>en</strong>as (CONTCEPI) (Bo<strong>la</strong>ños, 2009).<br />

Como afirmé antes, <strong>la</strong> etnoeducación y <strong>la</strong> educación propia pue<strong>de</strong>n ser<br />

interpretadas como cooptación e institucionalización <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> luchas indíg<strong>en</strong>as, y<br />

<strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido como una forma <strong>de</strong> gobernar <strong><strong>la</strong>s</strong> pob<strong>la</strong>ciones, pues el mo<strong>de</strong>lo<br />

que se sigue actualm<strong>en</strong>te, es reproducido <strong>en</strong> cada pob<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> participación<br />

activa <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> autorida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as y con financiación <strong>de</strong>l estado colombiano.<br />

<strong>Una</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> críticas más fuertes que esta ha recibido es <strong>la</strong> <strong>de</strong> L.G. Vasco, qui<strong>en</strong> ve<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> etnoeducación como una forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>sviar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

confrontaciones profundas <strong>en</strong>tre socieda<strong>de</strong>s:<br />

Lo que se da <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida real no es un choque <strong>en</strong>tre culturas sino <strong>en</strong>tre<br />

socieda<strong>de</strong>s o grupos sociales <strong>en</strong> busca <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r, aunque algunos <strong>de</strong> ellos se<br />

cubran con <strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura para fundam<strong>en</strong>tar o justificar su dominio<br />

sobre otros o <strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> éstos contra aquéllos. La base <strong>de</strong> <strong>la</strong> confrontación<br />

no es cultural. Las culturas no son los sujetos sociales que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan,<br />

son grupos sociales, algunos <strong>de</strong> los cuales buscan <strong>de</strong>sviar hacia <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

solución <strong>de</strong> <strong>la</strong> confrontación, limitándo<strong>la</strong> a <strong>la</strong> interculturalidad (Vasco, 2002).<br />

Son estas nociones, cultura, etnicidad, etnoeducación, educación propia,<br />

multiculturalismo e interculturalidad, <strong><strong>la</strong>s</strong> que guían tanto los procesos <strong>de</strong><br />

confrontación como los <strong>de</strong> negociación, y aunque son los puntos básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma,<br />

no necesariam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tan lo mismo para <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes partes, <strong>de</strong> tal suerte que<br />

muchas veces su <strong>en</strong>unciación ti<strong>en</strong>e más efecto que su cont<strong>en</strong>ido, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> oscurecer,<br />

<strong>en</strong>cubrir y muchas veces perpetuar o crear nuevas formas <strong>de</strong> exclusión o marginación.<br />

En pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Marisol <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na, «La cultura, <strong>la</strong> etnicidad, el multiculturalismo<br />

pue<strong>de</strong>n dar cabida a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia, pero no conjuran (hasta el mom<strong>en</strong>to) <strong>la</strong> alteridad<br />

radical <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas albergadas <strong>en</strong> los muchos mundos que evocan los zapatistas y<br />

que habitan <strong><strong>la</strong>s</strong> sombras <strong>de</strong> <strong>la</strong> política» (De <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na, 2008:159).<br />

Un c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>de</strong> lo anterior es <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> interculturalidad, 14 <strong>la</strong> cual<br />

suele hacer refer<strong>en</strong>cia a «una forma <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los grupos étnicos y <strong>la</strong><br />

14<br />

La noción <strong>de</strong> interculturalidad es actualm<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> los <strong>de</strong>bates sobre educación <strong>en</strong> pueblos indíg<strong>en</strong>as,<br />

y su inclusión <strong>en</strong> otros ámbitos como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía o los <strong>de</strong>rechos colectivos es cada vez mayor, <strong>en</strong><br />

este texto se hace una m<strong>en</strong>ción muy superficial al tema, para profundizar <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate es importante<br />

remitirse a discusiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes perspectivas (Cf. Rojas, 2011; Walsh, 2009; Moya, y otros, 2009).<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

237


Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro<br />

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

sociedad ‘mayoritaria’ <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n los saberes <strong>de</strong> ambas socieda<strong>de</strong>s;<br />

<strong>la</strong> interculturalidad sería una especie <strong>de</strong> sumatoria <strong>de</strong> dos saberes que se<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>» (Castillo & Rojas, 2005:140). Des<strong>de</strong> otras perspectivas, <strong>la</strong><br />

interculturalidad es el proyecto político <strong>de</strong>:<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

238<br />

Contacto e intercambio <strong>en</strong>tre culturas <strong>en</strong> términos equitativos; <strong>en</strong><br />

condiciones <strong>de</strong> igualdad [los cuales] no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser p<strong>en</strong>sados simplem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> términos étnicos sino a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción, comunicación y apr<strong>en</strong>dizaje<br />

perman<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre personas, grupos, conocimi<strong>en</strong>tos, valores, tradiciones,<br />

lógicas y racionalida<strong>de</strong>s distintas, ori<strong>en</strong>tados a g<strong>en</strong>erar, construir y<br />

propiciar un respeto mutuo, y un <strong>de</strong>sarrollo pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los individuos y colectivos, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> sus difer<strong>en</strong>cias culturales y<br />

sociales (Walsh, 2009:41).<br />

Aunque <strong>la</strong> interculturalidad es tomada como ban<strong>de</strong>ra tanto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> propuestas<br />

<strong>de</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones indíg<strong>en</strong>as como <strong>de</strong> algunos proyectos<br />

académicos, es c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to, que esta es más una aspiración que una<br />

concreción, y <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do <strong>de</strong>l Estado «lo intercultural es un asunto a tramitar por<br />

parte <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pob<strong>la</strong>ciones difer<strong>en</strong>ciadas (grupos étnicos); por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong><strong>la</strong>s</strong> acciones<br />

estatales no avanzan más allá <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dicha diversidad sin afectar<br />

o comprometer el conjunto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> estructuras o <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas nacionales» (Castillo<br />

& Caicedo, 2008:74). Respecto a <strong>la</strong> interculturalidad, afirma Vasco:<br />

Volvamos atrás para consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> interculturalidad como supuesto factor <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to social y cultural para los indíg<strong>en</strong>as a través <strong>de</strong>l intercambio<br />

<strong>de</strong> saberes que se propicia con <strong>la</strong> diversidad. Lo primero que l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción es que <strong>la</strong> educación intercultural haya sido propuesta y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da<br />

exclusivam<strong>en</strong>te para los indíg<strong>en</strong>as. ¿Acaso <strong>la</strong> sociedad colombiana no <strong>de</strong>sea<br />

<strong>en</strong>riquecerse con este intercambio que resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad cultural?<br />

Sería ésta <strong>la</strong> primera forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to que los sectores sociales<br />

dominantes <strong>de</strong> nuestra sociedad no buscarían apropiarse <strong>en</strong> su b<strong>en</strong>eficio,<br />

<strong>de</strong>jándo<strong>la</strong> para su disfrute por parte <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as (Vasco, 2002).<br />

En el caso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as, es más problemático cuando «l<strong>en</strong>gua y<br />

cultura aparec<strong>en</strong> como dos asuntos idénticos; así, <strong>la</strong> educación intercultural sería<br />

educación bilingüe e igualm<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas-culturas que se apr<strong>en</strong><strong>de</strong>ría son <strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />

grupo étnico y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad dominante» (Castillo & Rojas, 2005:140). <strong>Una</strong><br />

vez refer<strong>en</strong>ciadas anteriorm<strong>en</strong>te algunas discusiones sobre l<strong>en</strong>gua y cultura, me<br />

atrevo a sost<strong>en</strong>er que es inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te mant<strong>en</strong>er una perspectiva que equipare <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

dos o subsuma una a <strong>la</strong> otra. Mucho más si nos acogemos a una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cultura,<br />

o a «lo cultural» y <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua como prácticas más que como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s abstractas.<br />

Esta subsunción <strong>de</strong>l asunto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas al <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación indíg<strong>en</strong>a basada <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia cultural resulta problemática a<strong>de</strong>más porque <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas lingüísticas<br />

no son ejes c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> discusiones <strong>en</strong>tre el Estado, <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones y <strong><strong>la</strong>s</strong>


TABULA RASA<br />

No.17, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

comunida<strong>de</strong>s; no hay un interés <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> conductas sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas<br />

igual al que ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> educación. Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to el estado<br />

colonial y el naci<strong>en</strong>te estado republicano se interesaron por <strong>la</strong> castel<strong>la</strong>nización<br />

<strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as, hoy no pasa lo mismo; más bi<strong>en</strong> podríamos <strong>de</strong>cir que hay una<br />

suerte <strong>de</strong> necropolítica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as: no hay int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> hacer <strong>en</strong>trar<br />

a <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as, su «vida y sus mecanismos <strong>en</strong> el dominio <strong>de</strong> los cálculos<br />

explícitos» (Inda, 2005:16), sino, tal vez, <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar<strong><strong>la</strong>s</strong> morir <strong>de</strong> inanición.<br />

Al mismo tiempo, si <strong><strong>la</strong>s</strong> exig<strong>en</strong>cias por parte <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones y <strong><strong>la</strong>s</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a los asuntos <strong>de</strong> pérdida o <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas l<strong>en</strong>guas están <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, su fuerza c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te es m<strong>en</strong>or. No es preciso <strong>de</strong>cir que a<br />

estas organizaciones no les preocupa el asunto o no son consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ello. Des<strong>de</strong><br />

2007 el PEBI inició un proceso <strong>de</strong> diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas nasa<br />

yuwe y nam trik que terminaría <strong>en</strong> una <strong>en</strong>cuesta sociolingüística y <strong>la</strong> Minga Regional<br />

<strong>de</strong> Revitalización <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> L<strong>en</strong>guas nasa yuwe y nam trik, 15 realizada <strong>en</strong> 2008, <strong><strong>la</strong>s</strong> dos<br />

con el apoyo académico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l Cauca. En estas dos iniciativas se pone<br />

<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>te <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas l<strong>en</strong>guas <strong>en</strong> términos mucho más<br />

concretos que <strong>la</strong> so<strong>la</strong> <strong>en</strong>unciación <strong>de</strong>l problema. Sin embargo, como ya lo anunciaban<br />

Perdomo y Chavaco, «es imprescindible y urg<strong>en</strong>te tomar mayor conci<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te a<br />

una problemática común y g<strong>en</strong>eralizada que implica asumir <strong>de</strong>cisiones prácticas y no<br />

sólo discursivas <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> los propios pueblos indíg<strong>en</strong>as, sus organizaciones e<br />

instituciones oficiales» (Perdomo & Chavaco, 2009:35).<br />

Estas dos acciones contaron con el apoyo financiero <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Cultura,<br />

asesorado <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to por Jon Landaburu y otros académicos cercanos a<br />

él. 16 Ellos aprovecharon cierta coyuntura <strong>en</strong> el Estado para crear el Programa<br />

para <strong>la</strong> Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Diversidad Etnolingüística (PPDE), cuyas acciones más<br />

relevantes fueron <strong>la</strong> réplica nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta sociolingüística <strong>de</strong>l CRIC y <strong>la</strong><br />

redacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> L<strong>en</strong>guas, que se aprobaría <strong>en</strong> el Congreso <strong>en</strong> 2010.<br />

Esta breve eclosión <strong>de</strong>l interés por empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r una política lingüística para <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as, cuya máxima expresión <strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l Estado es <strong>la</strong> citada Ley,<br />

ha <strong>de</strong>caído reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, el PPDE se disolvió finalm<strong>en</strong>te el mismo año <strong>de</strong> su<br />

creación y los diagnósticos sociolingüísticos se <strong>de</strong>tuvieron. 17 Igualm<strong>en</strong>te el PEBI<br />

15<br />

Es el primer mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el cual <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones acuñan <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> revitalización, no sin el apoyo y<br />

participación académica nacional e internacional. Bilingüismo, educación bilingüe, recuperación y valoración<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as han sido nociones más comunes <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as caucanas.<br />

16<br />

Parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> coyuntura fue <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>en</strong> 2008, por parte <strong>de</strong> Unesco, <strong>de</strong>l Año Internacional <strong>de</strong> los<br />

Idiomas «¡Los idiomas cu<strong>en</strong>tan! », iniciativa que dio orig<strong>en</strong> a varias acciones como el At<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> L<strong>en</strong>guas<br />

<strong>en</strong> Peligro que <strong>de</strong>sarrolló este organismo. La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> instituciones supraestatales no es<br />

analizada aquí pero ya lo retomaba <strong>de</strong> Lyukx (2011) más arriba, muchas veces son estas <strong><strong>la</strong>s</strong> que financian<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> acciones y los Estados muestran su compromiso con <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad a través <strong>de</strong>l seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

iniciativas globales. Ver http://www.unesco.org/culture/<strong>la</strong>nguages-at<strong><strong>la</strong>s</strong>/<br />

17<br />

Al mom<strong>en</strong>to se conoc<strong>en</strong> algunos resultados <strong>de</strong> los diagnósticos realizados para los pueblos kubeo,<br />

ette <strong>en</strong>naka, pal<strong>en</strong>quero, tikuna, tukano, tule, wounaan, wiwa, kurripako, sáliba, sikuani y puinave. Ver<br />

http://www.mincultura.gov.co/?idcategoria=17676<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

239


Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro<br />

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

se ha conc<strong>en</strong>trado mucho más <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su SEIP y <strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Autónoma Indíg<strong>en</strong>a Intercultural UAIIN. 18 De alguna manera,<br />

se pue<strong>de</strong> ver una réplica <strong>de</strong> lo ocurrido con <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong>l 1991 o con el<br />

Decreto 1142 <strong>de</strong> 1978, 19 es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una acción asertiva por parte <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

organizaciones, se da una respuesta institucional, que conjura los conflictos con<br />

una disposición legal pero que no trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />

acciones concretas que los resuelvan.<br />

Lo anterior muestra muy c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te cómo <strong><strong>la</strong>s</strong> iniciativas <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as, reducidas al ámbito<br />

18<br />

Para hacer justicia con esta afirmación habría educativo, no han t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>te<br />

que anotar que <strong>la</strong> UAIIN ha abierto <strong>en</strong> este año<br />

fuerza para requerir <strong>de</strong>l Estado mayor<br />

una Maestría <strong>en</strong> L<strong>en</strong>guas Originarias don<strong>de</strong> busca<br />

formar <strong>en</strong> lingüística a un número importante <strong>de</strong> respuesta, contrario a lo que ha ocurrido<br />

integrantes <strong>de</strong> los pueblos hab<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> nasa yuwe, con <strong>la</strong> educación. Si partimos <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido<br />

namtrik y quechua.<br />

19<br />

Respecto a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l PEB dice Vitonás que Foucault le da a este tipo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

«Todo este proceso <strong>de</strong> educación comunitaria <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong> cual «se articu<strong>la</strong> sobre dos<br />

interpeló lo institucional-oficial, lo amplió, lo<br />

redim<strong>en</strong>sionó y obligó al Gobierno nacional<br />

elem<strong>en</strong>tos, ambos indisp<strong>en</strong>sables para<br />

a expedir el Decreto 1142, <strong>de</strong>l 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> ser justam<strong>en</strong>te una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r:<br />

1978, <strong>en</strong> el que se reconoce que <strong>la</strong> educación<br />

que ‘el otro’ (aquel sobre el cual éste se<br />

indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong>be estar ligada a <strong>la</strong> producción, <strong>la</strong> vida<br />

social y cultural, y que es necesario a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejerce) sea totalm<strong>en</strong>te reconocido y que<br />

educación, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, valorar y difundir sus se le mant<strong>en</strong>ga hasta el final como un<br />

estructuras sociopolíticas y económicas propias»<br />

(Vitonás, 2010, pág. 39).<br />

sujeto <strong>de</strong> acción y que se abra, fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, todo un campo<br />

<strong>de</strong> respuestas, reacciones, efectos y posibles inv<strong>en</strong>ciones» (Foucault, 1988:14);<br />

<strong>en</strong>tonces podríamos afirmar que el <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas no es aún cuestión<br />

<strong>de</strong> gobierno. Con lo anterior no quiero dar a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que no le interesa al gobierno<br />

<strong>de</strong> turno, sino más bi<strong>en</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> partes más relevantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r no<br />

han convertido este asunto <strong>en</strong> un eje c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> su confrontación y concertación.<br />

El panorama hasta aquí <strong>de</strong>scrito resalta dos ejes básicos que <strong>de</strong>bemos t<strong>en</strong>er<br />

cu<strong>en</strong>ta qui<strong>en</strong>es seguimos interesados <strong>en</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística. Por un<br />

<strong>la</strong>do, es importante <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>trar, más no abandonar <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas<br />

indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> como estrategia. Por otro <strong>la</strong>do, es necesario evadir <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

estrategias <strong>de</strong> gobierno que <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l multiculturalismo local cooptan,<br />

restring<strong>en</strong> e institucionalizan <strong><strong>la</strong>s</strong> acciones que <strong><strong>la</strong>s</strong> g<strong>en</strong>tes interesadas <strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er<br />

o fortalecer su l<strong>en</strong>gua empr<strong>en</strong><strong>de</strong>n. Es muy útil p<strong>en</strong>sar que aunque <strong>en</strong> cierta<br />

medida se vea <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones con el Estado como una confrontación «el ejercicio<br />

<strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r consiste <strong>en</strong> ‘conducir conductas’ y <strong>en</strong> arreg<strong>la</strong>r <strong><strong>la</strong>s</strong> probabilida<strong>de</strong>s.<br />

En el fondo, el po<strong>de</strong>r es m<strong>en</strong>os una confrontación <strong>en</strong>tre dos adversarios o<br />

<strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> uno con otro, que una cuestión <strong>de</strong> gobierno» (Foucault,<br />

1988:15). En este s<strong>en</strong>tido, es necesario superar <strong>la</strong> línea <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to y<br />

exaltación <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad lingüística, hacia el ejercicio real <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a existir<br />

y expresarse <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong> una manera radicalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te.<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

240


TABULA RASA<br />

No.17, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

Si <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> confrontación política <strong>en</strong>tre el Estado y <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones<br />

«Más que hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un ‘antagonismo’ es<strong>en</strong>cial, sería preferible hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un<br />

‘agonismo’ —<strong>de</strong> una re<strong>la</strong>ción que es al mismo tiempo <strong>de</strong> incitación recíproca y<br />

<strong>de</strong> lucha; no tanto una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> oposición fr<strong>en</strong>te a fr<strong>en</strong>te que paraliza a ambos<br />

<strong>la</strong>dos, como <strong>de</strong> provocación perman<strong>en</strong>te» (Foucault, 1988:16); <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cotidianidad es necesario retomar y fortalecer el uso concreto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas,<br />

aquello que aun escapa a <strong>la</strong> institucionalización.<br />

¿Líneas finales?<br />

Más que concluir, sería necesario <strong>de</strong>jar c<strong>la</strong>ra mi posición respecto a <strong>la</strong> revitalización,<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os tres<br />

ámbitos: el político, el práctico y el disciplinar. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista político,<br />

consi<strong>de</strong>ro que <strong>la</strong> empresa civilizatoria y <strong>de</strong> castel<strong>la</strong>nización no se ha <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido, y<br />

que <strong>de</strong>bemos reaccionar y seguir luchando para que nuestra sociedad permita que<br />

se <strong>de</strong>n <strong><strong>la</strong>s</strong> condiciones para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as, lo cual no<br />

exime <strong>de</strong> responsabilidad actual a sus hab<strong>la</strong>ntes, sus comunida<strong>de</strong>s, sus autorida<strong>de</strong>s<br />

políticas y <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia indíg<strong>en</strong>a y no indíg<strong>en</strong>a. Si bi<strong>en</strong> hay que reconocer <strong>la</strong><br />

capacidad que el movimi<strong>en</strong>to indíg<strong>en</strong>a ha <strong>de</strong>mostrado <strong>de</strong> incidir <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

políticas públicas, también hay que reconocer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> cooptar<br />

estas luchas e institucionalizar<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> tal suerte que t<strong>en</strong>gan pocos efectos más allá<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong> <strong>la</strong> retórica. A qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> disciplinas académicas nos jactamos <strong>de</strong><br />

nuestro compromiso político, es necesario que <strong>en</strong> este ámbito llevemos dicho<br />

compromiso a <strong>la</strong> práctica; textos como este son importantes para problematizar<br />

los esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> acción, pero sin acción concreta su efecto es realm<strong>en</strong>te fútil.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista práctico es c<strong>la</strong>ro que queda mucho por hacer: al Estado le<br />

rec<strong>la</strong>mamos más acciones concretas, lo mismo a <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones y comunida<strong>de</strong>s.<br />

Aunque hay que reconocer que actualm<strong>en</strong>te se están dando varios procesos locales<br />

<strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido que han <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dido sobre todo <strong>de</strong>l interés <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as<br />

<strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con algunos académicos interesados (Cf. Rojas, Gonzáles, & Díaz,<br />

2011; Rojas, Corrales, & Perdomo, 2010; Mue<strong><strong>la</strong>s</strong> & Triviño, 2011). Consi<strong>de</strong>ro<br />

que es muy importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> este ámbito, que <strong><strong>la</strong>s</strong> acciones que se<br />

empr<strong>en</strong>dan contempl<strong>en</strong> los riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalización y <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

financiación estatal o internacional. Las l<strong>en</strong>guas viv<strong>en</strong> más allá <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones,<br />

<strong>en</strong>tre el<strong><strong>la</strong>s</strong> y <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong>, si su uso se restringe al ámbito esco<strong>la</strong>r se habrá perdido<br />

<strong>la</strong> fortaleza que <strong><strong>la</strong>s</strong> mantuvo hasta hoy, si se <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> impulsar <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> se habrá<br />

perdido un dominio muy importante para su posicionami<strong>en</strong>to político.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista disciplinar, <strong>la</strong> pregunta que cierra <strong>la</strong> cita <strong>de</strong> Cavie<strong>de</strong>s<br />

páginas atrás muestra una realidad que no po<strong>de</strong>mos evadir. Como lo afirmé al<br />

inicio, existe una alejami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua y<br />

<strong>la</strong> educación para pueblos indíg<strong>en</strong>as, <strong>en</strong> mi opinión, <strong>en</strong> parte por <strong><strong>la</strong>s</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

241


Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro<br />

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

teóricas contemporáneas que han puesto énfasis <strong>en</strong> otros problemas, <strong>en</strong> parte por<br />

<strong>la</strong> g<strong>en</strong>érica acusación <strong>de</strong> colonialismo, y porque <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong> crítica posestructural<br />

<strong>en</strong> antropología ha <strong>de</strong>sestimado los estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua gracias al énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>construcción y <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong>l discurso <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>tido foucaultiano. Por otro <strong>la</strong>do,<br />

es cierto también, que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> antropología colombiana, el trabajo con los<br />

pueblos indíg<strong>en</strong>as ya no constituye el grueso <strong>de</strong> su acción, <strong>la</strong> eclosión <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />

cultural ha abierto el campo, <strong>en</strong>tre otros, para el estudio <strong>de</strong> esc<strong>en</strong>arios sociales<br />

otrora ignorados. Con esto no quiero afirmar que <strong>la</strong> perspectiva posestructural<br />

<strong>en</strong> antropología no sea útil para un análisis y una práctica antropológica c<strong>en</strong>trada<br />

<strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas, <strong>de</strong> hecho líneas atrás mostré <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong><br />

sus p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos. Más bi<strong>en</strong> lo que quiero resaltar es que hace falta <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />

<strong>de</strong> celos disciplinares y teóricos, y <strong>en</strong>contrar los puntos <strong>de</strong> cruce <strong>en</strong>tre disciplinas<br />

como <strong>la</strong> lingüística, <strong>la</strong> sociolingüística, el análisis <strong>de</strong>l discurso y <strong>la</strong> antropología<br />

(sólo por nombrar <strong><strong>la</strong>s</strong> disciplinas citadas <strong>en</strong> este <strong>en</strong>sayo) si se quiere lograr <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

aca<strong>de</strong>mia un apoyo serio e informado a los procesos <strong>de</strong> revitalización, recuperación<br />

y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong>bilitadas.<br />

A<strong>de</strong>más, si hemos <strong>de</strong> ser coher<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> nuestra práctica,<br />

<strong>de</strong>bemos prop<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong>tonces por restablecer el medio <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

que <strong><strong>la</strong>s</strong> élites <strong>de</strong> nuestra sociedad les han negado a otros. Y no se trata <strong>de</strong> una afición<br />

romántica por artefactos culturales perdidos para <strong>la</strong> humanidad (que algunos l<strong>la</strong>man<br />

nostalgia imperial), pues qui<strong>en</strong>es más han peleado por <strong>la</strong> revitalización, creación <strong>de</strong><br />

alfabetos, escritura <strong>de</strong> materiales y <strong>en</strong>señanza esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas vernácu<strong><strong>la</strong>s</strong>, son<br />

precisam<strong>en</strong>te aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s a <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales se les prohibió y castigó por su uso <strong>en</strong><br />

dichos espacios. No es sufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tonces con <strong>de</strong>jar que los otros escriban <strong>en</strong> sus<br />

l<strong>en</strong>guas, pues si hemos <strong>de</strong> creer <strong>en</strong> <strong>la</strong> premisa <strong>de</strong> Johanes Fabian que <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

es praxis y por lo tanto necesita <strong>de</strong> actores, interlocutores, lectores y escritores 20 no<br />

basta con que qui<strong>en</strong>es pue<strong>de</strong>n repres<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> sus l<strong>en</strong>guas lo hagan.<br />

Es necesario «ir más allá <strong>de</strong> un humanismo liberal que solo reconoce <strong>la</strong><br />

pot<strong>en</strong>cialidad abstracta <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas, hacia un humanismo que pue<strong>de</strong> hacer<br />

20<br />

Las repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> «ser consi<strong>de</strong>radas<br />

como actos, secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> actos, o <strong>en</strong> resum<strong>en</strong>,<br />

actuaciones, tales que necesitan <strong>de</strong> actores,<br />

audi<strong>en</strong>cias, escritores y lectores» (Fabian, 1990:757).<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

242<br />

fr<strong>en</strong>te a situaciones concretas, […]<br />

y que pue<strong>de</strong> ayudar a transformar<br />

a través <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

formas <strong>en</strong> que se organiza el l<strong>en</strong>guaje<br />

como un problema y un recurso humano» (Hymes, 1996:60). De lo contrario<br />

estaremos, como creo es <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, <strong>en</strong> un diálogo <strong>de</strong> sordos,<br />

una interculturalidad <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> vía, o peor aún, <strong>de</strong>jando páginas marginales <strong>de</strong><br />

nuestros maravillosos escritos para que «ellos» los ll<strong>en</strong><strong>en</strong> con sus «incompr<strong>en</strong>sibles<br />

garabatos» (investigación co<strong>la</strong>borativa, diálogo <strong>de</strong> saberes, etcétera). Finalm<strong>en</strong>te,<br />

insisto <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> posibilitar y estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> los dominios<br />

<strong>de</strong> uso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas minorizadas, porque si sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do usadas <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios<br />

don<strong>de</strong> nadie <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>, pronto tampoco habrá qui<strong>en</strong> siquiera <strong><strong>la</strong>s</strong> hable.


TABULA RASA<br />

No.17, julio-diciembre <strong>de</strong> 2012<br />

Bibliografía<br />

B<strong>en</strong>v<strong>en</strong>iste, É. 1999. Problemas <strong>de</strong> lingüística g<strong>en</strong>eral (I). Bogotá, Siglo Veintiuno.<br />

Berger, P., & Luckmann, T. 2001. La construcción social <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />

Amorrortu.<br />

Bo<strong>la</strong>ños, G. 2009. El sistema educativo indíg<strong>en</strong>a propio: una estrategia <strong>de</strong> trabajo y unidad <strong>de</strong><br />

los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> Colombia para su fortalecimi<strong>en</strong>to político y cultural. Çxayu’çe, 60-67.<br />

Castillo, E., & Caicedo, J. 2008. La educación intercultural bilingüe: el caso colombiano. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires, Fund. Laboratorio <strong>de</strong> Políticas Públicas.<br />

Castillo, E., & Rojas, A. 2005. Educar a los Otros. Estado, políticas educativas y difer<strong>en</strong>cia cultural<br />

<strong>en</strong> Colombia. Popayán, Universidad Del Cauca.<br />

Cavie<strong>de</strong>s, M. 2002. «Solidarios fr<strong>en</strong>te a co<strong>la</strong>boradores». Revista Colombiana <strong>de</strong> Antropología<br />

(38), 237-260.<br />

Crystal, D. 2008. A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Mal<strong>de</strong>n, Oxford, Victoria,<br />

B<strong>la</strong>ckwell Publishing.<br />

De <strong>la</strong> Ca<strong>de</strong>na, M. 2008. «Política indíg<strong>en</strong>a: un análisis más allá <strong>de</strong> ‘<strong>la</strong> Política’». Crónicas<br />

Urbanas, 139-171.<br />

Duranti, A. 2000. Antropología lingüística. Madrid, Cambridge University Press.<br />

Fabian, J. 1990. “Pres<strong>en</strong>ce and Repres<strong>en</strong>tation: The Other and Anthropological Writing”.<br />

Critical Inquiry 16(4), 753-772.<br />

Fishman, J. 2007. “What Do You Lose Wh<strong>en</strong> You Lose Your Language?”. En G. Cantoni, &<br />

J. Reyhner, Stabilizing Indig<strong>en</strong>ous Languages. F<strong>la</strong>gstaff, Arizona: Northern Arizona University.<br />

Fishman, J. 2007. 1991. Reversing Language Shift: Theoretical and Empirical Foundations of<br />

Assistance to Threat<strong>en</strong>ed Languages. Frankfurt Lodge, Multilingual Matters Ltd.<br />

Foucault, M. 1988. «El sujeto y el po<strong>de</strong>r». Revista Mexicana <strong>de</strong> Sociología, 50 (30), 3-20.<br />

Foucault, M. 1988. 1999. Obras es<strong>en</strong>ciales Vol 3. Estética, etica y herm<strong>en</strong>éutica. Barcelona, Paidós.<br />

Gibson-Graham, J. K. 2002. «Interv<strong>en</strong>ciones posestructurales». Revista Colombiana <strong>de</strong><br />

Antropología (38), 261-286.<br />

Halliday, M. 1978. El l<strong>en</strong>guaje como semiótica social. México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

Hymes, D. 1971. «La sociolingüística y <strong>la</strong> etnografía <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong>». En H. Ar<strong>de</strong>ner, R. R.<br />

H<strong>en</strong>son, D. Hymes, & J. B. Pri<strong>de</strong>. Antropología social y l<strong>en</strong>guaje. Bu<strong>en</strong>os Aires, Paidós.<br />

Hymes, D. 1996. Ethnography, Linguistics, Narrative Inequality. Bristol, Taylor & Francis.<br />

Inda, X. 2005. Analytics of the mo<strong>de</strong>rn: an introduction. En X. Inda. Anthropologies of<br />

mo<strong>de</strong>rnity: Foucault, governm<strong>en</strong>tality, and life politics. Mal<strong>de</strong>n, B<strong>la</strong>ckwell Publishing.<br />

Landaburu, J. 1999. C<strong><strong>la</strong>s</strong>ificación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> Colombia. Recuperado el<br />

20 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 2011, <strong>de</strong> http://www.banrepcultural.org/b<strong>la</strong>avirtual/antropologia/<br />

l<strong>en</strong>gua/c<strong><strong>la</strong>s</strong>00.htm<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

243


Esteban Díaz Mont<strong>en</strong>egro<br />

<strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>contradicciones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> revitalización lingüística <strong>en</strong> el Cauca<br />

Landaburu, J. 2002. Cosmovisión. En M. Serje, M. Suaza, & R. Pineda (edits.). Pa<strong>la</strong>bras<br />

para <strong>de</strong>sarmar. <strong>Una</strong> aproximación crítica al vocabu<strong>la</strong>rio <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to cultural <strong>en</strong> Colombia.<br />

Bogotá, Mincultura, ICANH.<br />

Lyukx, A. 2011. “Standarization as Global process: policy_borrowing, “Harmonization”<br />

and the Value of Dissonance”. Foundation for Endangered Languages XV Confer<strong>en</strong>ce<br />

Proceedings. (pp. 80-89). Quito.<br />

Moya, R., López, L. E., Sichra, I., Bello, Á., Granda, S., Machaca, G., y otros. 2009.<br />

Interculturalidad, educación y ciudadanía perspectivas <strong>la</strong>tinoamericanas. (L. E. López, Ed.) La Paz,<br />

Plural Editores.<br />

Mue<strong><strong>la</strong>s</strong>, B., & Triviño, L. 2011. Kusr<strong>en</strong>nøpe<strong>la</strong>i wamtsi. Gramática pedagógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua namtrik<br />

para maestros misak. Popayán, Universidad <strong>de</strong>l Cauca.<br />

PEBI-CRIC. 2004. ¿Qué pasaría si <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>...? Bogotá, Fuego Azul.<br />

Perdomo, A. 2011. «Prólogo». En A. Perdomo, M. Corrales, & T. Rojas. Noviraote<br />

ju’gwe’sx we’w<strong>en</strong>xi wejxa. Pa<strong>la</strong>bra y memoria nasa <strong>en</strong> el resguardo <strong>de</strong> Novirao. Popayán, Editorial<br />

Universidad <strong>de</strong>l Cauca.<br />

Perdomo, A., & Chavaco, A. 2009. <strong>Una</strong> <strong>mirada</strong> hacia el fortalecimi<strong>en</strong>to y revitalización <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>en</strong>guas <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as. Çxayu’çe (12), 26-35.<br />

Restrepo, E. 2011. Interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> teoría cultural. Inédito.<br />

Restrepo, E. 2008. «Multiculturalismo, gubernam<strong>en</strong>talidad, resist<strong>en</strong>cia». En M. Ruíz, O.<br />

Almario, & M. Ruiz (edits.). El giro herm<strong>en</strong>éutico <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales y humanas (págs. 35-48).<br />

Me<strong>de</strong>llín, Universidad Nacional.<br />

Rojas, A. 2011. Gobernar(se) <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura. Interculturalidad y educación para<br />

grupos étnicos <strong>en</strong> Colombia. Revista Colombiana <strong>de</strong> Antropología 47(2), 173-198.<br />

Rojas, T., Corrales, M., & Perdomo, A. 2010. Noviraote ju’gwe’sx we’w<strong>en</strong>xi wejxia. Pa<strong>la</strong>bra y<br />

memoria nasa <strong>en</strong> el resguardo <strong>de</strong> Novirao. Popayán, Universidad <strong>de</strong>l Cauca.<br />

Rojas, T., Gonzales, G., & Díaz, E. 2011. Nuevas tecnologías, apropiación y <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />

nasa yuwe y nam trik (l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Cauca, Colombia). Voces<br />

e Imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> L<strong>en</strong>guas <strong>en</strong> Peligro. Memorias <strong>de</strong>l FEL XV. Quito.<br />

Saussure, F. D. 1945. Curso <strong>de</strong> lingüística g<strong>en</strong>eral. Bu<strong>en</strong>os Aires, Losada.<br />

Trillos, M. 1989. «Los Estudios Etnolingüísticos <strong>en</strong> Colombia». Boletín <strong>de</strong> Lingüística<br />

Aborig<strong>en</strong>. Bogotá.<br />

Vasco, G. 2002. Entre selva y páramo, vivi<strong>en</strong>do y p<strong>en</strong>sando <strong>la</strong> lucha. Bogotá, ICANH.<br />

Vitonás, A. 2010. «El PEBI, 39 años <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> una educación propia <strong>en</strong><br />

Colombia». Revista Guatemalteca <strong>de</strong> Educación, 31-69.<br />

Viveiros <strong>de</strong> Castro, E. 2010. Metafísicas caníbales. Líneas <strong>de</strong> antropología posestructural. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires, Katz.<br />

Walsh, C. 2009. Interculturalidad, Estado, sociedad. Luchas (<strong>de</strong>)coloniales <strong>de</strong> nuestra época. Quito,<br />

Abya Ya<strong>la</strong>-Universidad Andina Simón Bolívar.<br />

Tabu<strong>la</strong> Rasa. Bogotá - Colombia, No.17: 219-244, julio-diciembre 2012 ISSN 1794-2489<br />

244

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!