La terapia celular en la cardiopatÃa isquémica - Archivos de ...
La terapia celular en la cardiopatÃa isquémica - Archivos de ...
La terapia celular en la cardiopatÃa isquémica - Archivos de ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>La</strong> <strong>terapia</strong> <strong>celu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cardiopatía isquémica 221<br />
<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or cantidad <strong>de</strong> proteínas <strong>de</strong> superficie<br />
antigénicas. Su uso se ha visto limitado por causas <strong>de</strong> tipo<br />
ético, así como el riesgo <strong>de</strong> teratomas y teratocarcinomas 48 .<br />
Célu<strong>la</strong>s madre adultas: célu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
médu<strong>la</strong> ósea<br />
Célu<strong>la</strong>s madre hematopoyéticas<br />
<strong>La</strong>s célu<strong>la</strong>s madre hematopoyéticas son id<strong>en</strong>tificadas por<br />
sus marcadores <strong>de</strong> superficie CD34 + y CD133 + , son utilizadas<br />
para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s hematológicas.<br />
Pued<strong>en</strong> distinguirse diversas subpob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> estas célu<strong>la</strong>s<br />
según sus marcadores <strong>de</strong> superficie. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> capacidad <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>ciarse a célu<strong>la</strong>s <strong>en</strong>doteliales 32 .<br />
Célu<strong>la</strong>s mes<strong>en</strong>quimatosas<br />
Repres<strong>en</strong>tan una rara pob<strong>la</strong>ción <strong>celu<strong>la</strong>r</strong> <strong>en</strong> los tejidos <strong>de</strong>l<br />
adulto con f<strong>en</strong>otipo CD34 − CD133 − , CD90 + , CD105 + , CD166 + ,<br />
y que pued<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciarse a osteocitos, condrocitos,<br />
cardiomiocitos, célu<strong>la</strong>s <strong>en</strong>doteliales, adipocitos y músculo<br />
liso 49 . Pued<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>erse <strong>de</strong> <strong>la</strong> médu<strong>la</strong> ósea y sangre<br />
periférica. <strong>La</strong>s MSC pued<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciarse a cardiomiocitos,<br />
previni<strong>en</strong>do <strong>la</strong> remo<strong>de</strong><strong>la</strong>ción y mejorando <strong>la</strong> movilidad<br />
miocárdica, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> incorporarse a <strong>la</strong> neovascu<strong>la</strong>tura<br />
con f<strong>en</strong>otipo <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s <strong>en</strong>doteliales y <strong>de</strong> músculo liso 50,51 .<br />
Estas célu<strong>la</strong>s se han manipu<strong>la</strong>do g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te mediante<br />
transducción con vectores, con fines <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> anidación<br />
<strong>celu<strong>la</strong>r</strong> y <strong>la</strong> sobrevida postransp<strong>la</strong>nte 52 , por lo que<br />
repres<strong>en</strong>tan una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>celu<strong>la</strong>r</strong>es más estudiadas y<br />
más prometedoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />
Célu<strong>la</strong>s prog<strong>en</strong>itoras <strong>en</strong>doteliales<br />
Normalm<strong>en</strong>te radican <strong>en</strong> <strong>la</strong> médu<strong>la</strong> ósea y pue<strong>de</strong> ser<br />
liberadas a <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l daño miocárdico.<br />
Expresan <strong>la</strong>s molécu<strong>la</strong>s CD133 + , CD34 + y VEGFR-2, pose<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
capacidad <strong>de</strong> incorporarse a los sitios <strong>de</strong> neovascu<strong>la</strong>rización<br />
y difer<strong>en</strong>ciarse a célu<strong>la</strong>s <strong>en</strong>doteliales 53 . Han <strong>de</strong>mostrado<br />
aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> neovascu<strong>la</strong>rización, disminuir <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación<br />
v<strong>en</strong>tricu<strong>la</strong>r y preservar <strong>la</strong> función sistólica posinfarto. Una<br />
<strong>de</strong> sus limitantes es el número restringido <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s, que<br />
se pued<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> cada paci<strong>en</strong>te.<br />
Célu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> cordón umbilical y orig<strong>en</strong> fetal<br />
Estas célu<strong>la</strong>s pose<strong>en</strong> gran p<strong>la</strong>sticidad dado su orig<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>atal.<br />
Sin embargo, a pesar <strong>de</strong> que han <strong>de</strong>mostrado t<strong>en</strong>er<br />
pot<strong>en</strong>cial proliferativo y <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación, los resultados<br />
<strong>en</strong> estudios animales han sido contradictorios con respecto<br />
a <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> función v<strong>en</strong>tricu<strong>la</strong>r izquierda. Hasta el<br />
mom<strong>en</strong>to no se cu<strong>en</strong>tan con estudios clínicos que utilic<strong>en</strong><br />
esta pob<strong>la</strong>ción <strong>celu<strong>la</strong>r</strong>.<br />
Miob<strong>la</strong>stos esqueléticos<br />
Son célu<strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fibras muscu<strong>la</strong>res,<br />
pued<strong>en</strong> ser utilizados como precursores <strong>celu<strong>la</strong>r</strong>es para<br />
formar nuevos miocitos. Se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> mediante biopsia<br />
muscu<strong>la</strong>r, lo cual facilita su trasp<strong>la</strong>nte autólogo. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />
mayor resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> isquemia, lo que permite su integración<br />
a tejidos con pobre irrigación sanguínea como <strong>en</strong><br />
los paci<strong>en</strong>tes con cardiopatía isquémica. Han <strong>de</strong>mostrado<br />
disminuir <strong>la</strong> disfunción v<strong>en</strong>tricu<strong>la</strong>r izquierda y mejorar <strong>la</strong><br />
función sistólica, aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> ejercicio 54 .<br />
Célu<strong>la</strong>s resid<strong>en</strong>tes prog<strong>en</strong>itoras cardiacas<br />
Estas célu<strong>la</strong>s han sido ais<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el tejido cardiaco. Sus<br />
características principales son el carácter autólogo y <strong>la</strong> posibilidad<br />
<strong>de</strong> expansión in vitro. Pued<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciarse a célu<strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>doteliales, <strong>de</strong> músculo liso y cardiomiocitos, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r integrarse funcionalm<strong>en</strong>te al tejido miocárdico<br />
local 55 . Messina y co<strong>la</strong>boradores han <strong>de</strong>scrito cúmulos <strong>celu<strong>la</strong>r</strong>es<br />
d<strong>en</strong>ominados ‘‘cardioesferas’’, <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> cultivos<br />
<strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> atrial o v<strong>en</strong>tricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> corazones adultos<br />
<strong>de</strong> humanos y murinos, estos cúmulos <strong>de</strong>mostraron marcadores<br />
<strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s prog<strong>en</strong>itoras y vascu<strong>la</strong>res. A<strong>de</strong>más, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s madre cardiacas y se difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong><br />
cardiomiocitos y célu<strong>la</strong>s vascu<strong>la</strong>res 56,57 .<br />
Célu<strong>la</strong>s madre <strong>de</strong> tejido adiposo<br />
Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el tejido adiposo y han<br />
sido empleadas experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por su fácil obt<strong>en</strong>ción<br />
y numerosa cantidad 58 . Se pued<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciar hacia célu<strong>la</strong>s<br />
con características <strong>de</strong> cardiomiocitos. En estudios experim<strong>en</strong>tales<br />
<strong>en</strong> animales han <strong>de</strong>mostrado mejorar <strong>la</strong> función y<br />
perfusión miocárdica, a través <strong>de</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> neovascu<strong>la</strong>rización<br />
<strong>de</strong>l tejido infartado, estudios como APOLLO<br />
y PRECISE, evalúan su aplicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> clínica con resultados<br />
prometedores 59 .<br />
Cabe m<strong>en</strong>cionar que aún y cuando exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones y subpob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s<br />
madre, y se ha <strong>de</strong>mostrado <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo animal <strong>de</strong><br />
infarto <strong>de</strong>l miocardio, que <strong>la</strong>s MSC pose<strong>en</strong> mayor capacidad<br />
<strong>de</strong> proliferación y difer<strong>en</strong>ciación comparadas con <strong>la</strong>s HSC,<br />
<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los estudios clínicos se han realizado utilizando<br />
HSC. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ha c<strong>en</strong>trado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s resid<strong>en</strong>tes prog<strong>en</strong>itoras cardiacas y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> tejido<br />
adiposo, <strong>en</strong> estas últimas por su re<strong>la</strong>tiva abundancia y fácil<br />
obt<strong>en</strong>ción. Se sugiere que dichas pob<strong>la</strong>ciones muestran una<br />
mayor capacidad <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciación. Sin embargo, hasta hoy<br />
no se cu<strong>en</strong>tan con estudios a<strong>de</strong>cuados que permitan asegurar<br />
<strong>la</strong> superioridad <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes pob<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>de</strong> célu<strong>la</strong>s madre 60,61 .<br />
Modificación ex vivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s madre<br />
Con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> mejorar los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />
estudios previos, se han modificado <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s madre ex<br />
vivo con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar su capacidad inher<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> vasculogénesis 62 . Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variantes<br />
<strong>de</strong> modificación génica ha sido <strong>la</strong> preprogramación <strong>celu<strong>la</strong>r</strong><br />
con TGF- 63 . Actualm<strong>en</strong>te, se utiliza <strong>de</strong> manera experim<strong>en</strong>tal<br />
una <strong>terapia</strong> dual, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> <strong>terapia</strong> <strong>celu<strong>la</strong>r</strong> se<br />
combina con <strong>la</strong> <strong>terapia</strong> génica para crear ‘‘súper célu<strong>la</strong>s<br />
madre’’ con capacidad increm<strong>en</strong>tada <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> vasculogénesis<br />
e inhibir <strong>la</strong> apoptosis 64 .