la policÃa comunitaria en são paulo - Núcleo de Estudos da ...
la policÃa comunitaria en são paulo - Núcleo de Estudos da ...
la policÃa comunitaria en são paulo - Núcleo de Estudos da ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Capítulo 4<br />
LA POLICÍA COMUNITARIA<br />
EN SÃO PAULO:<br />
PROBLEMAS DE IMPLEMENTACIÓN<br />
Y CONSOLIDACIÓN<br />
Paulo <strong>de</strong> Mesquita Neto *<br />
El 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997, <strong>la</strong> policía militar brasileña adoptó el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />
como una filosofía y una estrategia <strong>de</strong> organización y anunció un p<strong>la</strong>n para su implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo. Se trata <strong>de</strong> un nuevo método <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y una forma <strong>de</strong><br />
mejorar los servicios policiales con el fin <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y el <strong>de</strong>sord<strong>en</strong> y <strong>de</strong> acrec<strong>en</strong>tar<br />
<strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía y <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d. También se utilizó<br />
como un medio <strong>de</strong> autorreforma que permitiría a <strong>la</strong> policía militar transformarse <strong>en</strong> una org a-<br />
nización <strong>de</strong>dica<strong>da</strong> a “<strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía y <strong>la</strong> digni<strong>da</strong>d humana”. 1<br />
Inspira<strong>da</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Estados Unidos, Canadá, Japón e Ing<strong>la</strong>terra, <strong>la</strong> policía<br />
militar asignó a sus oficiales <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> establecer asociaciones con grupos comunitarios<br />
y organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales, con el fin <strong>de</strong> puntualizar y resolver problemas<br />
con efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d y <strong>en</strong> <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía. Community<br />
Policing: How to Get Started, <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Trojanowicz y Bucqueroux (1998) que había sido<br />
traduci<strong>da</strong> al portugués por <strong>la</strong> policía militar <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro, se convirtió<br />
<strong>en</strong> una guía para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo. 2<br />
*<br />
Investigador principal <strong>de</strong>l Núcleo <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo y secretario ejecutivo<br />
<strong>de</strong>l Instituto São Paulo contra <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia, Brasil.<br />
1<br />
Nota <strong>de</strong> instrucción PM3-004/02/97, 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997.<br />
2<br />
Ver <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro <strong>en</strong> 1994-1995 <strong>en</strong> Muniz et al., 1997 y Musumeci<br />
et al., 1996.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
110..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> se había <strong>en</strong>sayado antes <strong>en</strong> algunas ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>l interior<br />
<strong>de</strong>l estado, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Ribeirão Preto, situa<strong>da</strong> 318 kilómetros al noroeste <strong>de</strong><br />
São Paulo, y <strong>en</strong> algunos barrios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo. En 1993, el consejo comunitario<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar preparó un docum<strong>en</strong>to titu<strong>la</strong>do “Proyecto Policía Comunitaria”, <strong>en</strong><br />
el que esbozaba una propuesta para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> el estado<br />
<strong>de</strong> São Paulo. En el mismo s<strong>en</strong>tido, el p<strong>la</strong>n estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar para el<br />
período 1996-1999 t<strong>en</strong>ía una sección que se conc<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y<br />
<strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d. Sin embargo, sólo <strong>en</strong> 1997, al confrontar una crisis <strong>en</strong> el <strong>la</strong>rgo proceso <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> ese vínculo, <strong>la</strong> policía militar adoptó el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como<br />
una filosofía y una estrategia <strong>de</strong> organización.<br />
Este capítulo ti<strong>en</strong>e por objeto evaluar <strong>la</strong> ejecución y los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />
<strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo, poni<strong>en</strong>do énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuestiones por resolver y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias<br />
que pue<strong>da</strong>n adoptarse para consoli<strong>da</strong>r este modo <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia. Se hace aquí una <strong>de</strong>scripción<br />
<strong>de</strong>l contexto <strong>en</strong> que surgió, sus oríg<strong>en</strong>es y proceso <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, se pres<strong>en</strong>tan<br />
los resultados y problemas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y, por último, se analizan sus perspectivas.<br />
La evaluación se hizo con el método <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> casos. Se basó, asimismo, <strong>en</strong> los resultados<br />
<strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l autor durante casi cuatro años <strong>de</strong> observación <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> policía<br />
<strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> São Paulo, <strong>en</strong> su cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> investigador principal <strong>de</strong>l Núcleo <strong>de</strong> <strong>Estudos</strong><br />
<strong>da</strong> Violência <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo y participante <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Com<br />
u n i t a r i a , 3 así como <strong>en</strong> visitas a <strong>la</strong>s uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> policía que han puesto <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> policía<br />
<strong>comunitaria</strong>, <strong>en</strong> <strong>en</strong>trevistas y conversaciones con los principales protagonistas, <strong>en</strong> el estudio<br />
<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong> estadísticas, informes <strong>de</strong> investigación y artículos <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa.<br />
Otros estudios <strong>en</strong> los que se comparan <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />
<strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes países <strong>de</strong> América Latina, <strong>en</strong> distintos estados <strong>de</strong>l Brasil y <strong>en</strong> diversas<br />
ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> São Paulo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> servir <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>to a este y permitir una<br />
mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los éxitos y fracasos <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias que<br />
amplían sus posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>en</strong> São Paulo. El autor espera que este trabajo sirva<br />
<strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivo para que otros perfeccion<strong>en</strong> o, si fuera necesario, refut<strong>en</strong> sus conclusiones.<br />
Al c<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los problemas que es preciso resolver y <strong>la</strong>s estrategias que se<br />
pued<strong>en</strong> adoptar para consoli<strong>da</strong>r <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, se <strong>de</strong>stacan tres hechos que el lector<br />
<strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para evaluar los éxitos y <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que<br />
a continuación se <strong>de</strong>scribe: 1) <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica y <strong>la</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />
son procesos extrema<strong>da</strong>m<strong>en</strong>te complejos, difíciles e inciertos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s nuevas <strong>de</strong>mocracias; 2) no hay soluciones uni<strong>la</strong>terales para estos problemas, pues ni<br />
3<br />
En un principio, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria se l<strong>la</strong>mó Comisión <strong>de</strong> Asesorami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía Comunitaria. En el año 2000 se reestructuró y se cambió su nombre por el <strong>de</strong> Comisión<br />
Estatal <strong>de</strong> Policía Comunitaria.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..111<br />
<strong>la</strong> policía, ni <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d, ni los expertos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve maestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>;<br />
y 3) se pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar soluciones, pero so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te si los políticos, <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d y<br />
los expertos expon<strong>en</strong> los problemas con c<strong>la</strong>ri<strong>da</strong>d, los discut<strong>en</strong> con franqueza y los abor<strong>da</strong>n<br />
con to<strong>da</strong> serie<strong>da</strong>d.<br />
Contexto: nuevos problemas, viejas instituciones<br />
Según <strong>da</strong>tos publicados <strong>en</strong> 1998, el estado <strong>de</strong> São Paulo ti<strong>en</strong>e una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
35.410.587 habitantes, <strong>de</strong> los cuales 93,3% se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas y 6,7% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
rurales. La Región Metropolitana <strong>de</strong> São Paulo (RMSP) conc<strong>en</strong>tra 48,4% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
total <strong>de</strong>l estado (Cuadro 4.1).<br />
Cuadro 4.1<br />
Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo<br />
Canti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> habitantes %<br />
Zonas urbanas 33.034.138 93,3<br />
Zonas rurales 2.376.449 6,7<br />
Total 35.410.587 100,0<br />
Región Metropolitana <strong>de</strong> São Paulo 17.148.046 48,4<br />
Fu<strong>en</strong>te: IBGE, 1998.<br />
El índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los <strong>de</strong>litos viol<strong>en</strong>tos, ha aum<strong>en</strong>tado casi<br />
continuam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> 1970 (Pinheiro et al., 1998). La tasa <strong>de</strong> homicidios <strong>en</strong><br />
el estado alcanzó a ser <strong>de</strong> 39,7 por ca<strong>da</strong> 100.000 habitantes, muy superior a <strong>la</strong> tasa nacional<br />
<strong>de</strong> 24,76/100.000. 4 En <strong>la</strong> RMSP, esta proporción asc<strong>en</strong>dió a 59,3/100.000 (Secretaria <strong>de</strong><br />
Estado <strong>da</strong> Saú<strong>de</strong> <strong>de</strong> São Paulo 1998), con una distribución <strong>de</strong> homicidios muy <strong>de</strong>sigual:<br />
111,52/100.000 <strong>en</strong> Jardim Ânge<strong>la</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona periférica meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São<br />
4<br />
Tasa <strong>de</strong> homicidio <strong>en</strong> São Paulo <strong>en</strong> 1998; tasa <strong>de</strong> homicidio <strong>en</strong> Brasil <strong>en</strong> 1996, según <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Estado<br />
<strong>da</strong> Saú<strong>de</strong> <strong>de</strong> São Paulo . En 1997, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> homicidio <strong>en</strong> São Paulo fue <strong>de</strong><br />
36,10/100.000 habitantes: 67,38/100.000 hombres y 5,84/100.000 mujeres; 57,49/100.000 personas <strong>de</strong> 15 a 49<br />
años <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d (Secretaria <strong>de</strong> Estado <strong>da</strong> Saú<strong>de</strong> <strong>de</strong> São Paulo, 1998).<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
112..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
Paulo, fr<strong>en</strong>te a 2,65/100.000 <strong>en</strong> Perdizes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>tral (C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>Estudos</strong> e Cultura<br />
Contemporânea, 1996).<br />
Brasil es un Estado fe<strong>de</strong>ral y <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública está dividi<strong>da</strong><br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Unión, los estados y los municipios. La estructura básica <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> segur i-<br />
<strong>da</strong>d pública se conformó durante el régim<strong>en</strong> autoritario (1964-1985), cuando el problem a<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia no era tan agudo y el gobierno y <strong>la</strong> policía estaban más preocupados<br />
por el control <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales y por los adversarios políticos que por el <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia.<br />
El gobierno fe<strong>de</strong>ral ti<strong>en</strong>e un cuerpo <strong>de</strong> policía <strong>de</strong> unos 7.000 oficiales, qui<strong>en</strong>es están<br />
<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras y <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos internacionales e<br />
interestatales. También ti<strong>en</strong>e una policía vial con unos 8.000 oficiales <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong>l control<br />
y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s autopistas fe<strong>de</strong>rales. Los principales <strong>en</strong>tes<br />
policiales son <strong>la</strong> policía militar y <strong>la</strong> policía civil, organizados y contro<strong>la</strong>dos por los gobiernos<br />
estatales. 5 Según el Ministerio <strong>de</strong> Justicia, <strong>en</strong> el país hay 428.962 efectivos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
policía militar y 97.799 <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil. En el estado <strong>de</strong> São Paulo hay 122.622 efectivos<br />
<strong>de</strong> policía (aproxima<strong>da</strong>m<strong>en</strong>te 1 por ca<strong>da</strong> 300 habitantes), 87.902 <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar<br />
y 34.720 <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil.<br />
La Constitución Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> 1988 manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> estricta división <strong>de</strong> responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> policía militar y <strong>la</strong> policía civil (artículo 144), división originalm<strong>en</strong>te estableci<strong>da</strong><br />
cuando se creó <strong>la</strong> policía militar <strong>en</strong> 1969. 6 La policía militar uniforma<strong>da</strong> se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong>l<br />
patrul<strong>la</strong>je y <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong>. La policía civil no uniforma<strong>da</strong> se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación p<strong>en</strong>al. Una y otra ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sistemas separados <strong>de</strong> mando, control, comunicaciones<br />
e información. En el estado <strong>de</strong> São Paulo, <strong>la</strong> policía militar y <strong>la</strong> civil están subordina<strong>da</strong>s<br />
al secretario <strong>de</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública, normalm<strong>en</strong>te un profesional civil formado <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>recho, qui<strong>en</strong> a su vez está subordinado al gobernador. 7<br />
La policía militar está constitui<strong>da</strong> por fuerzas <strong>de</strong> reserva y auxiliares <strong>de</strong>l Ejército. Las<br />
fuerzas arma<strong>da</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa externa, pero también pued<strong>en</strong> ser<br />
5<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> transición a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s han nombrado guardias municipales para<br />
proteger <strong>la</strong> propie<strong>da</strong>d y los servicios <strong>de</strong> los municipios. Estos guardias han contribuido a <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública,<br />
pero no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los po<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía.<br />
6<br />
La policía militar es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> fusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza pública (una fuerza policial militariza<strong>da</strong>) y los guardias<br />
civiles (fuerzas municipales). Antes <strong>de</strong> 1969, los guardias civiles, subordinados a <strong>la</strong> policía civil, t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong><br />
responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s; <strong>la</strong> fuerza pública, <strong>en</strong> zonas estratégicas y situaciones<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia. En 1969, el <strong>de</strong>creto-ley fe<strong>de</strong>ral 667/1969 atribuyó <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> fuerza policial militariza<strong>da</strong> <strong>de</strong> los estados y llevó a <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> guardias<br />
civiles por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza pública <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />
7<br />
En algunos estados, <strong>la</strong> policía militar está subordina<strong>da</strong> directam<strong>en</strong>te al gobernador.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..113<br />
asigna<strong>da</strong>s al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y el ord<strong>en</strong> (artículo 142 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Fe<strong>de</strong>ral<br />
<strong>de</strong> 1988) a discreción <strong>de</strong>l presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> República (Ley Complem<strong>en</strong>taria 97 <strong>de</strong> 1999)<br />
<strong>en</strong> aquellos casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> policía militar y <strong>la</strong> civil no lo hagan, como sucedió durante <strong>la</strong>s<br />
huelgas <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> 1997 y 2001, o cuando el<strong>la</strong>s mismas se hayan convertido <strong>en</strong> una<br />
am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública.<br />
Oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis institucional<br />
La transición a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> <strong>en</strong>tra<strong>da</strong> <strong>en</strong> vigor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> 1988 y <strong>la</strong><br />
ratificación <strong>de</strong> los principales tratados internacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos promulgados<br />
al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta cambiaron <strong>la</strong>s expectativas con respecto a <strong>la</strong> policía. Al<br />
contrario <strong>de</strong> lo sucedido durante el régim<strong>en</strong> autoritario, hoy <strong>en</strong> día se espera que <strong>la</strong> policía<br />
cump<strong>la</strong> con <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong>mocráticas, respete el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y los <strong>de</strong>rechos humanos<br />
y preste servicio imparcial a todos los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos.<br />
También se espera que <strong>la</strong> policía sea más efectiva y efici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l i n-<br />
cu<strong>en</strong>cia. Por una parte, <strong>la</strong> transición a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia coincidió no sólo con un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, sino también con el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos tipos <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> crim<strong>en</strong> organizado. La socie<strong>da</strong>d y el gobierno com<strong>en</strong>zaron a ver<br />
ca<strong>da</strong> vez más a <strong>la</strong> policía como una institución <strong>en</strong>carga<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y<br />
ya no como un medio <strong>de</strong> control <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales y <strong>de</strong> los adversarios políticos.<br />
Por otra parte, <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong>l presupuesto estatal y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong>l<br />
uso <strong>de</strong> nuevos <strong>en</strong>foques liberales para abor<strong>da</strong>r problemas sociales no sólo contribuyeron<br />
a <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los servicios privados <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d, sino que también aum<strong>en</strong>tar o n<br />
<strong>la</strong> presión ejerci<strong>da</strong> sobre <strong>la</strong> policía para que fuera más productiva e “hiciera más con<br />
m e n o s ” .<br />
A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuantiosas inversiones, los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones y <strong>la</strong>s prácticas,<br />
y <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> los servicios prestados <strong>en</strong> los <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> 1980 y 1990, <strong>la</strong> policía no ha podido<br />
satisfacer esas expectativas (Recuadro 4.1). Enfr<strong>en</strong>tados a creci<strong>en</strong>tes problemas <strong>de</strong><br />
legitimi<strong>da</strong>d, efectivi<strong>da</strong>d y efici<strong>en</strong>cia, así como <strong>de</strong> remuneración insufici<strong>en</strong>te, los ag<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> policía com<strong>en</strong>zaron a <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse <strong>en</strong> número ca<strong>da</strong> vez mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública<br />
a <strong>la</strong> priva<strong>da</strong>, vinculándose <strong>la</strong>boralm<strong>en</strong>te a esta última, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> conservar su empleo regu<strong>la</strong>r<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> policía militar y <strong>en</strong> <strong>la</strong> civil. La práctica <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un segundo empleo <strong>en</strong> seguri<strong>da</strong>d<br />
priva<strong>da</strong> es ilegal, a pesar <strong>de</strong> ser acepta<strong>da</strong> por funcionarios públicos y oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fuerza pública.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
114..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
Recuadro 4.1 Control civil sobre <strong>la</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s policiales<br />
Des<strong>de</strong> 1982, <strong>la</strong> policía militar y <strong>la</strong> civil están subordina<strong>da</strong>s al gobierno estatal, no a <strong>la</strong>s fuerzas<br />
arma<strong>da</strong>s ni al gobierno fe<strong>de</strong>ral. En 1985, el gobierno estatal com<strong>en</strong>zó a crear consejos comunitarios<br />
para aproximar y promover <strong>la</strong> consulta y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d.<br />
Hoy <strong>en</strong> día hay 795 consejos comunitarios <strong>en</strong> el estado, 84 <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo.<br />
La Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva discute y aprueba el presupuesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía. Ti<strong>en</strong>e un comité <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d<br />
pública y otro comité <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos que supervisan <strong>la</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s policiales. En<br />
1995 se promulgó también una ley que exige que el gobierno publique ca<strong>da</strong> tres meses estadísticas<br />
sobre <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y sobre el número <strong>de</strong> civiles y oficiales <strong>de</strong> policía muertos <strong>en</strong> servicio.<br />
El Ministerio Público ejerce control externo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s policiales. La Oficina <strong>de</strong>l Def<strong>en</strong>sor<br />
<strong>de</strong>l Pueblo, estableci<strong>da</strong> <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1995, recibe quejas <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>camina a <strong>la</strong>s uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> asuntos internos y al Ministerio Público y supervisa su investigación.<br />
El Congreso Nacional aprobó <strong>la</strong> ley fe<strong>de</strong>ral 9299 <strong>en</strong> 1996, que tras<strong>la</strong><strong>da</strong> <strong>de</strong> los tribunales militares<br />
a los civiles <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia para juzgar a los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar acusados <strong>de</strong> homicidio.<br />
El Congreso Nacional también aprobó <strong>la</strong> ley fe<strong>de</strong>ral 9455 <strong>en</strong> 1997, <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>fine y castiga<br />
severam<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>lito <strong>de</strong> tortura. Los medios <strong>de</strong> comunicación y <strong>la</strong>s organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales<br />
tanto nacionales como internacionales vigi<strong>la</strong>n regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s policiales y<br />
expon<strong>en</strong> casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y corrupción.<br />
La <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia han seguido aum<strong>en</strong>tando. En 1997, año <strong>en</strong> que <strong>la</strong> policía<br />
militar com<strong>en</strong>zó a implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, se registraron 10.567 homicidios<br />
(30,29 por ca<strong>da</strong> 100.000 habitantes), 152.839 robos (438,02/100.000), 315.558 hurtos<br />
(904,42/100.000) y 138.670 robos y hurtos <strong>de</strong> vehículos (397,42/100.000). 8<br />
La viol<strong>en</strong>cia por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía llegó a un punto máximo <strong>en</strong> 1992, cuando <strong>la</strong> fuerza<br />
pública mató a 1.458 civiles (1.451 fueron muertos por <strong>la</strong> policía militar y 7 por <strong>la</strong> civil).<br />
Ese año, 111 presos fueron muertos durante una operación policial para dominar una<br />
rebelión <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciaría <strong>de</strong> Carandiru, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo. La viol<strong>en</strong>cia policial<br />
se redujo <strong>de</strong> ahí <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, pero persistió su alto índice. En 1997, <strong>la</strong> policía mató a 466<br />
civiles (435 fueron muertos por <strong>la</strong> policía militar y 31 por <strong>la</strong> civil). Entre 1982 y 2000,<br />
10.552 civiles fueron muertos y 11.891 fueron lesionados por <strong>la</strong> policía militar. Des<strong>de</strong><br />
1990 hasta 2000, 390 civiles fueron muertos y 835 fueron lesionados por <strong>la</strong> policía civil. 9<br />
8<br />
Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaria <strong>da</strong> Segurança Pública.<br />
9<br />
Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaria <strong>da</strong> Segurança Pública. La práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia policial ha sido docum<strong>en</strong>ta<strong>da</strong> por el<br />
Núcleo <strong>de</strong> <strong>Estudos</strong> <strong>da</strong> Violência, el Def<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l Pueblo, organizaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..115<br />
En los cinco años compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre 1996 y 2000, el Def<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l Pueblo recibió 18.248<br />
quejas: 9.789 <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s contra oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar y 8.459 contra oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />
civil. En este período hubo 675 quejas por práctica <strong>de</strong> tortura, 1.582 por extorsión, 318<br />
por corrupción y 458 por participación <strong>en</strong> narcotráfico (Ouvidoria <strong>de</strong> Polícia do Estado <strong>de</strong><br />
São Paulo, 2001). En 1997, el Def<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l Pueblo recibió 3.784 quejas, 2.156 <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s contra<br />
oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil y 1.628 contra oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar, incluy<strong>en</strong>do d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> esos totales 243 quejas por tortura, 206 por extorsión, 74 por corrupción y 100 por participación<br />
<strong>en</strong> narcotráfico (Ouvidoria <strong>de</strong> Polícia do Estado <strong>de</strong> São Paulo, 2001).<br />
En ese año, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción conflictiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d llegó a un punto crítico:<br />
<strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> marzo se filmó un vi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> el que aparec<strong>en</strong> varios oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />
militar golpeando a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>da</strong>ndo muerte a una persona <strong>en</strong> <strong>la</strong> fave<strong>la</strong> Naval, ciu<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> Dia<strong>de</strong>ma, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana <strong>de</strong> São Paulo; <strong>en</strong> mayo, oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />
militar dieron muerte a tres personas que participaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> un terr<strong>en</strong>o baldío<br />
<strong>en</strong> Faz<strong>en</strong><strong>da</strong> <strong>da</strong> Juta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo; <strong>en</strong> agosto, varios oficiales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar que trabajaban como guardias <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d privados secuestraron<br />
y mataron a un niño <strong>de</strong> 8 años, hijo <strong>de</strong> su patrón, Yves Ota. Ese mismo año, los ag<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>l Ministerio Público mostraron que los oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil emplearon medios <strong>de</strong><br />
tortura para forzar a un grupo <strong>de</strong> personas inoc<strong>en</strong>tes a confesar su participación <strong>en</strong> un homicidio<br />
ampliam<strong>en</strong>te publicitado <strong>de</strong> dos jóv<strong>en</strong>es profesionales <strong>en</strong> el bar Bo<strong>de</strong>ga, situado<br />
<strong>en</strong> un barrio <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se media <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos conocidos casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia policial <strong>en</strong> São Paulo, <strong>en</strong> junio y julio<br />
<strong>de</strong> 1997 hubo huelgas <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los estados. El gobierno fe<strong>de</strong>ral<br />
empleó a <strong>la</strong>s fuerzas militares para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s huelgas ocurri<strong>da</strong>s <strong>en</strong> Minas Gerais,<br />
Mato Grosso do Sul, A<strong>la</strong>goas, Pernambuco, Paraíba, Ceará y Rio Gran<strong>de</strong> do Sul. En São<br />
Paulo, <strong>la</strong> policía no hizo huelga pero <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza persistió por varias semanas.<br />
Una <strong>en</strong>cuesta realiza por Datafolha <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo <strong>en</strong> 1997 mostró que 74%<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción t<strong>en</strong>ía más miedo que confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> policía (<strong>en</strong> comparación con 51% <strong>en</strong><br />
1995). La misma <strong>en</strong>cuesta mostró que 73% consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> policía usaba más viol<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> necesaria (<strong>en</strong> comparación con 44% <strong>en</strong> 1995) y 36% consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> policía era<br />
inefici<strong>en</strong>te (<strong>en</strong> comparación con 22% <strong>en</strong> 1995) (Folha <strong>de</strong> São Paulo, 6<strong>de</strong>febrero<strong>de</strong><br />
2000). Otra <strong>en</strong>cuesta realiza<strong>da</strong> <strong>en</strong> 1998 por <strong>la</strong> Fun<strong>da</strong>ção Sea<strong>de</strong> <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo<br />
mostró que 5,9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (1,65 millón <strong>de</strong> personas) había sido víctima <strong>de</strong> por lo<br />
m<strong>en</strong>os un robo o hurto <strong>en</strong> los últimos 12 meses. Más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas no notificaron<br />
el <strong>de</strong>lito a <strong>la</strong> policía.<br />
En respuesta a <strong>la</strong>s presiones para que se hiciera una reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, el gobernador<br />
pres<strong>en</strong>tó una propuesta <strong>de</strong> <strong>en</strong>mi<strong>en</strong><strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> 1988 para tras<strong>la</strong><strong>da</strong>r<br />
<strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l patrul<strong>la</strong>je <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar a <strong>la</strong> civil, asignando a <strong>la</strong> pri-<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
116..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
mera so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong>. En <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong> <strong>en</strong>mi<strong>en</strong><strong>da</strong> constitucional<br />
<strong>de</strong>bilitaría gravem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> policía militar y fortalecería a <strong>la</strong> policía civil. La propuesta<br />
fue abiertam<strong>en</strong>te refuta<strong>da</strong> por los coman<strong>da</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> varios estados y<br />
no fue aproba<strong>da</strong>. Sin embargo, mostró <strong>la</strong> profundi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l conflicto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía, el<br />
gobierno y <strong>la</strong> socie<strong>da</strong>d.<br />
En septiembre <strong>de</strong> 1997 se anunció el Programa Estatal para los Derechos Humanos,<br />
que incluyó <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>. En ese mismo mes se nombró a un nuevo<br />
coman<strong>da</strong>nte <strong>en</strong> jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar, qui<strong>en</strong> sugirió inmediatam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como una nueva filosofía y estrategia <strong>de</strong> organización y estableció<br />
una comisión con repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar, <strong>la</strong> policía civil, los organismos gubernam<strong>en</strong>tales,<br />
<strong>la</strong>s organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales y varios grupos comunitarios, para<br />
ayu<strong>da</strong>r a p<strong>la</strong>nificar e implem<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar.<br />
M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> tres meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l nuevo coman<strong>da</strong>nte <strong>en</strong> jefe y <strong>de</strong>l<br />
establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria, <strong>la</strong> policía militar adoptó oficialm<strong>en</strong>te<br />
esa práctica e inició su implem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> 41 compañías (9 <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São<br />
Paulo, 10 <strong>en</strong> otras ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana <strong>de</strong> São Paulo, 17 <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l<br />
estado y 5 <strong>en</strong> otras uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s especializa<strong>da</strong>s). 10<br />
Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />
En São Paulo, el movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> fue iniciado y supervisado por<br />
el alto mando <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar, el cual, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis institucional, mantuvo el<br />
control <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización. Fue así como pudo prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> huelga ocurri<strong>da</strong> <strong>en</strong> varios estados,<br />
evitar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas a <strong>la</strong> policía propuestas por los gobiernos estatal<br />
y fe<strong>de</strong>ral y por <strong>la</strong> socie<strong>da</strong>d civil y, por último, iniciar y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>. En tales circunstancias, su realización y consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> gran medi<strong>da</strong> <strong>de</strong>l compromiso <strong>de</strong>l personal directivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar y <strong>de</strong> su capaci<strong>da</strong>d<br />
para forjar alianzas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía, el gobierno y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d.<br />
Aunque nunca se <strong>la</strong> <strong>de</strong>finió c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> fue re<strong>la</strong>ciona<strong>da</strong> con <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una asociación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d con el fin <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar y resolver<br />
problemas <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d pública. En un docum<strong>en</strong>to e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía<br />
Comunitaria se <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>ta como una nueva filosofía y estrategia <strong>de</strong> organización basa<strong>da</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d, y ori<strong>en</strong>ta<strong>da</strong> hacia <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación y resolución<br />
<strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d pública, <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>-<br />
10<br />
La policía militar está organiza<strong>da</strong> <strong>en</strong> comandos, batallones y compañías.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..117<br />
ción y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> vi<strong>da</strong>, libertad, igual<strong>da</strong>d y digni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s <strong>la</strong>s personas (Governo<br />
do Estado <strong>de</strong> São Paulo, Secretaria <strong>da</strong> Segurança Pública, 1997).<br />
Una <strong>de</strong>finición vaga y ambigua contribuyó a ampliar <strong>la</strong> alianza <strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />
<strong>comunitaria</strong> y a abrir el espacio para innovaciones d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar. Al mismo<br />
tiempo, sin embargo, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> una visión c<strong>la</strong>ra y precisa <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />
ha minado <strong>la</strong> capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo militar para p<strong>la</strong>nificar, vigi<strong>la</strong>r y evaluar su implem<strong>en</strong>tación<br />
y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, sus posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción.<br />
Objetivos<br />
La policía <strong>comunitaria</strong> se adoptó como una filosofía y estrategia <strong>de</strong> organización con tres<br />
objetivos:<br />
• reformar a <strong>la</strong> policía militar mediante su transformación <strong>de</strong> una organización cerra<strong>da</strong><br />
<strong>en</strong> una organización abierta a <strong>la</strong> consulta y a <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d;<br />
• mejorar <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> policía buscando una mayor efectivi<strong>da</strong>d y efici<strong>en</strong>cia,<br />
así como respeto por el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos;<br />
• mejorar <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública mediante <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, el <strong>de</strong>sord<strong>en</strong><br />
y <strong>la</strong> inseguri<strong>da</strong>d <strong>en</strong> <strong>la</strong> socie<strong>da</strong>d.<br />
La reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar constituye un eje c<strong>en</strong>tral, <strong>en</strong> tanto resulta indisp<strong>en</strong>sable<br />
para mejorar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía, <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d y el gobierno, y por lo tanto<br />
para reducir al mínimo el riesgo <strong>de</strong> reformas impuestas por los gobiernos estatales y fe<strong>de</strong>ral,<br />
así como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdi<strong>da</strong> gradual <strong>de</strong> apoyo político, social y económico que pue<strong>da</strong><br />
<strong>de</strong>bilitar e incluso am<strong>en</strong>azar su exist<strong>en</strong>cia.<br />
Aunque in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, es difícil separar <strong>la</strong> reforma organizacional <strong>de</strong> los otros dos objetivos.<br />
Por una parte, es imposible consoli<strong>da</strong>r tal reforma sin mejorar <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública. Por otra parte, sin <strong>la</strong> reforma organizacional es<br />
imposible ampliar <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d y receptivi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía ante <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d y el<br />
cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>da</strong>do por esta última para <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia policial y <strong>la</strong> participación conjunta<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas, que a su vez son elem<strong>en</strong>tos indisp<strong>en</strong>sables para mejorar<br />
<strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública.<br />
Actores<br />
En <strong>la</strong> policía militar, el apoyo para <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> provi<strong>en</strong>e principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta<br />
dirección, es <strong>de</strong>cir, oficiales con experi<strong>en</strong>cia académica e internacional y nuevas g<strong>en</strong>eraciones<br />
que <strong>la</strong> v<strong>en</strong> como una estrategia prometedora para abor<strong>da</strong>r los problemas <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d pública.<br />
La resist<strong>en</strong>cia y oposición provi<strong>en</strong><strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> oficiales <strong>en</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> elite y<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
118..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
<strong>de</strong> antiguas g<strong>en</strong>eraciones, que <strong>la</strong> concib<strong>en</strong> como una mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones públicas o <strong>de</strong><br />
trabajo social y como un <strong>de</strong>svío <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong>. Lo<br />
mismo suce<strong>de</strong> con los suboficiales, que no cu<strong>en</strong>tan con información sobre <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />
y notan <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta oficiali<strong>da</strong>d y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong> los oficiales y supervisores <strong>de</strong> línea para efectos <strong>de</strong> su implem<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong> policía<br />
militar manti<strong>en</strong>e una estricta separación <strong>en</strong>tre los oficiales y los suboficiales y no incluye repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> estos últimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria.<br />
Aunque está repres<strong>en</strong>ta<strong>da</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria, <strong>la</strong> policía civil ti<strong>en</strong>e<br />
una participación muy limita<strong>da</strong> <strong>en</strong> ese campo, <strong>en</strong> gran medi<strong>da</strong> como resultado <strong>de</strong>l conflicto<br />
persist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre sus efectivos y los <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar y porque se <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tifica como<br />
un proyecto <strong>de</strong> esta última. Sólo <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2001, <strong>la</strong> policía civil creó una comisión<br />
<strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, es <strong>de</strong>cir, casi cuatro<br />
años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que lo hiciera <strong>la</strong> policía militar. 11<br />
En <strong>la</strong> socie<strong>da</strong>d, el apoyo para <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> provi<strong>en</strong>e sobre todo <strong>de</strong> los grupos<br />
más organizados, a m<strong>en</strong>udo <strong>en</strong> los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> altos y medianos ingresos y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ya t<strong>en</strong>ían re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> cooperación con <strong>la</strong> policía. Los grupos m<strong>en</strong>os org a n i-<br />
zados, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te los <strong>de</strong> bajos ingresos y minoritarios –<strong>en</strong> especial los que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />
re<strong>la</strong>ción conflictiva con <strong>la</strong> policía– consi<strong>de</strong>ran a <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como una promesa vacía.<br />
En los grupos organizados existe una c<strong>la</strong>ra división <strong>en</strong>tre los conservadores y los progresistas.<br />
Los grupos conservadores ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a mostrarse favorables a <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>,<br />
pero expresan du<strong>da</strong>s sobre su efectivi<strong>da</strong>d para el control <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito. Por su parte, los grupos<br />
progresistas, incluso los activistas <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos y los especialistas académicos, también<br />
se manifiestan favorables a <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, pero du<strong>da</strong>n sobre <strong>la</strong> capaci<strong>da</strong>d e incluso<br />
sobre <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar para poner<strong>la</strong> <strong>en</strong> práctica.<br />
En el gobierno estatal, el secretario <strong>de</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública apoya <strong>la</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong><br />
los consejos comunitarios <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d pública como instrum<strong>en</strong>to para promover <strong>la</strong> consulta<br />
y co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d. También respal<strong>da</strong> <strong>la</strong> producción y<br />
distribución <strong>de</strong> estadísticas sobre actos <strong>de</strong>lictivos, <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil con <strong>la</strong><br />
policía militar y <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía, otras <strong>en</strong>ti<strong>da</strong><strong>de</strong>s estatales e<br />
instituciones municipales <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública. Estas iniciativas son importantes<br />
para el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, aunque no están c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te integra<strong>da</strong>s<br />
<strong>en</strong> su implem<strong>en</strong>tación.<br />
El gobierno fe<strong>de</strong>ral apoya <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> por medio <strong>de</strong>l<br />
Programa Nacional <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>la</strong>nzado <strong>en</strong> 1996 y <strong>de</strong>l Programa Nacional y el<br />
Fondo Nacional para <strong>la</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública, <strong>la</strong>nzados <strong>en</strong> el año 2000.<br />
11<br />
La comisión está integra<strong>da</strong> exclusivam<strong>en</strong>te por ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil, sin participación <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
policía militar o miembros <strong>de</strong> grupos comunitarios y organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..119<br />
Los gobiernos municipales respal<strong>da</strong>n a m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />
mediante el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> consejos, secretarías o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos municipales<br />
<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> resolver problemas <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d pública y <strong>de</strong> suministrar recursos financieros<br />
y materiales para sost<strong>en</strong>er el financiami<strong>en</strong>to comunitario.<br />
Medi<strong>da</strong>s estratégicas<br />
La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong> tres fases:<br />
• cambio <strong>en</strong> el discurso, <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong>s expectativas <strong>en</strong> torno a el<strong>la</strong> d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> sus propios efectivos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d;<br />
• mayor nivel <strong>de</strong> comunicación y consulta <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d;<br />
• mayor nivel <strong>de</strong> organización, movilización y co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d.<br />
La primera fase se ha promovido por medio <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> reformas <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización<br />
y el li<strong>de</strong>razgo que incluy<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria;<br />
<strong>la</strong> re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión, misión y valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía; <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong> información<br />
sobre <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>; el adiestrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> efectivos para este nuevo<br />
modo <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia; <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y oficiales <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>; y <strong>la</strong><br />
creación <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Policía Comunitaria y Derechos Humanos.<br />
La segun<strong>da</strong> fase se ha promovido por medio <strong>de</strong> reuniones sobre policía <strong>comunitaria</strong> y<br />
contactos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas estatal, regional y local. En el ámbito estatal, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía<br />
Comunitaria y el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Policía Comunitaria y Derechos Humanos son los<br />
principales foros para discutir este tema. En 2001, <strong>la</strong> policía militar com<strong>en</strong>zó a crear Comisiones<br />
Regionales <strong>de</strong> Policía Comunitaria. En <strong>la</strong> esfera local, varias c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> consejos<br />
comunitarios <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d pública, así como <strong>de</strong> foros, c<strong>en</strong>tros, programas y ev<strong>en</strong>tos ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos<br />
son los principales espacios para reuniones sobre policía <strong>comunitaria</strong>.<br />
Las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s bases y especialm<strong>en</strong>te los efectivos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />
son el punto <strong>de</strong> contacto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d. En un principio, <strong>la</strong> policía<br />
militar favoreció <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> bases fijas <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dió<br />
<strong>de</strong>l apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d para su establecimi<strong>en</strong>to y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to. Después com<strong>en</strong>zó<br />
a adquirir camionetas para emplear<strong>la</strong>s como bases móviles, vi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> ello dos v<strong>en</strong>tajas<br />
importantes: exigían un cuadro <strong>de</strong> personal más pequeño y podían tras<strong>la</strong><strong>da</strong>rse fácilm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> un lugar a otro si <strong>la</strong> situación así lo requería. A<strong>de</strong>más, podían emplearse para averiguar<br />
si <strong>la</strong>s condiciones eran a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s antes <strong>de</strong> construir bases fijas.<br />
La co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d se ha promovido principalm<strong>en</strong>te por<br />
medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y movilización <strong>de</strong> esta última <strong>en</strong> apoyo a <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia policial<br />
y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or grado, a <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> problemas. Hay muchos ejemplos <strong>de</strong> movilización <strong>de</strong><br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
120..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
<strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d <strong>en</strong> respaldo a <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>: se canalizan los recursos financieros y<br />
materiales para operaciones policiales; se construy<strong>en</strong> y manti<strong>en</strong><strong>en</strong> bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>;<br />
se insta<strong>la</strong>n servicios <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia electrónica <strong>en</strong> espacios públicos; los voluntarios<br />
trabajan <strong>en</strong> bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y <strong>en</strong> otras insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía; los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos<br />
organizan campañas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> los vecin<strong>da</strong>rios y contratan a vigi<strong>la</strong>ntes privados<br />
y los gobiernos municipales nombran guardias municipales.<br />
M<strong>en</strong>os común es <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d <strong>en</strong> apoyo a <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> problemas,<br />
que <strong>en</strong>traña <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> patrones <strong>de</strong> criminali<strong>da</strong>d y <strong>de</strong> aquellos factores que<br />
aum<strong>en</strong>tan el riesgo <strong>de</strong> criminali<strong>da</strong>d y viol<strong>en</strong>cia, así como <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> medi<strong>da</strong>s para reducir<br />
el riesgo <strong>de</strong> criminali<strong>da</strong>d <strong>en</strong> <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s zonas. Este es el caso <strong>de</strong> muchos programas<br />
que se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> familias, escue<strong>la</strong>s, adolesc<strong>en</strong>tes, drogas, armas y revitalización<br />
<strong>de</strong> espacios públicos. Un ejemplo <strong>de</strong>stacado es <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> <strong>la</strong> fave<strong>la</strong><br />
Alba, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo, <strong>la</strong> cual estaba domina<strong>da</strong> por una organización <strong>de</strong>lictiva<br />
<strong>de</strong>dica<strong>da</strong> al narcotráfico. La policía militar ocupó el barrio, arrestó al cabecil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización,<br />
com<strong>en</strong>zó a organizar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y l<strong>la</strong>mó a otros organismos gubernam<strong>en</strong>tales<br />
y grupos comunitarios para discutir estrategias <strong>en</strong>camina<strong>da</strong>s a mant<strong>en</strong>er a <strong>la</strong>s organizaciones<br />
<strong>de</strong>lictivas fuera <strong>de</strong> Alba.<br />
Alcance<br />
Entre diciembre <strong>de</strong> 1997 y julio <strong>de</strong> 2001, <strong>la</strong> policía militar puso <strong>en</strong> práctica el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> policía<br />
<strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> 199 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 386 uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s locales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> el estado: 67 <strong>en</strong> São Paulo,<br />
23 <strong>en</strong> otras ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana y 109 <strong>en</strong> el interior (Cuadro 4.2).<br />
Cuadro 4.2<br />
Uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> São Paulo, 2001<br />
Uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
Áreas Grupo 1 Grupo 2 Grupo 3 Grupo 4 territoriales especiales<br />
São Paulo 9 15 16 10 50 17<br />
RMSP 10 4 9 23 —<br />
Interior 17 35 31 26 109 —<br />
Estado <strong>de</strong> 36 50 51 45 182 —<br />
São Paulo<br />
Fu<strong>en</strong>te: Policía Militar, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..121<br />
En el mismo período, <strong>la</strong> policía militar estableció 251 bases <strong>de</strong> policía militar: 47 <strong>en</strong><br />
São Paulo, 46 <strong>en</strong> otras ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana <strong>de</strong> São Paulo y 158 <strong>en</strong> el interior<br />
<strong>de</strong>l estado (Cuadro 4.3). A<strong>de</strong>más estableció 202 bases móviles <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>:<br />
87 <strong>en</strong> São Paulo, 51 <strong>en</strong> otras ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana y 64 <strong>en</strong> el interior.<br />
Se adquirieron 32 bases móviles <strong>en</strong> 1998 y 170 <strong>en</strong> 2001 (Cuadro 4.4).<br />
Cuadro 4.3<br />
Bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, estado <strong>de</strong> São Paulo, 2001<br />
Área Ciu<strong>da</strong>d Bases<br />
CPA/M1 São Paulo C<strong>en</strong>tro 5<br />
CPA/M2 São Paulo Sur 6<br />
CPA/M3 São Paulo Norte 12<br />
CPA/M4 São Paulo Este 7<br />
CPA/M5 São Paulo Oeste 10<br />
CPA/M9 São Paulo Nor<strong>de</strong>ste 4<br />
CPA/M10 São Paulo Su<strong>de</strong>ste 3<br />
Total São Paulo 47<br />
CPA/M6 Región ABCD 11<br />
CPA/M7 Región Guarulhos 27<br />
CPA/M8 Región Osasco 8<br />
Total RMSP 46<br />
CPI-1 São José Campos 41<br />
CPI-2 Campinas 28<br />
CPI-3 Riberão Preto 30<br />
CPI-4 Bauru 15<br />
CPI-5 São José Rio Preto 23<br />
CPI-6 Santos 15<br />
CPI-7 Sorocaba 6<br />
Total Interior 158<br />
Total Estado <strong>de</strong> São Paulo 251<br />
Fu<strong>en</strong>te: Policía Militar, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
122..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
Cuadro 4.4<br />
Nuevas bases móviles <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, estado <strong>de</strong> São Paulo,<br />
1988 y 2001<br />
Área Ciu<strong>da</strong>d 1988 2001<br />
CPA/M1 São Paulo C<strong>en</strong>tro 4 7<br />
CPA/M2 São Paulo Sur 4 7<br />
CPA/M3 São Paulo Norte 3 9<br />
CPA/M4 São Paulo Este 4 15<br />
CPA/M5 São Paulo Oeste 3 8<br />
CPA/M9 São Paulo Nor<strong>de</strong>ste 7<br />
CPA/M10 São Paulo Su<strong>de</strong>ste 9<br />
CPCHOQUE São Paulo 1<br />
CMED São Paulo 1<br />
CPTRAN São Paulo 4<br />
GRPAE São Paulo 1<br />
Total São Paulo 18 69<br />
CPA/M6 ABCD 3 12<br />
CPA/M7 Guarulhos 3 17<br />
CPA/M8 Osasco 3 13<br />
Total RMSP 9 42<br />
CPI-1 São José Campos 1 11<br />
CPI-2 Campinas 1 12<br />
CPI-3 Riberão Preto 1 6<br />
CPI-4 Bauru 11<br />
CPI-5 São José Rio Preto 1 4<br />
CPI-6 Santos 1 10<br />
CPI-7 Sorocaba 5<br />
Total Interior 5 59<br />
Total Estado <strong>de</strong> São Paulo 32 170<br />
Fu<strong>en</strong>te: Policía Militar, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..123<br />
En 2001, el número <strong>de</strong> oficiales <strong>de</strong> policía que trabajaban <strong>en</strong> bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />
llegó a 7.305 (aproxima<strong>da</strong>m<strong>en</strong>te 8,3% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar):<br />
1.956 <strong>en</strong> São Paulo, 944 <strong>en</strong> otras ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana y 4.405 <strong>en</strong> el interior<br />
(Cuadro 4.5).<br />
Cuadro 4.5<br />
N ú m e ro <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y pob<strong>la</strong>ción cubierta por á re a ,<br />
estado <strong>de</strong> São Paulo, 2001<br />
Área Ciu<strong>da</strong>d Ag<strong>en</strong>tes Pob<strong>la</strong>ción<br />
CPA/M1 São Paulo C<strong>en</strong>tro 679 1.500.000<br />
CPA/M2 y M10 São Paulo Sur 552 671.000<br />
CPA/M3 São Paulo Norte 316 533.000<br />
CPA/M4 y M9 São Paulo Este 306 908.000<br />
CPA/M5 São Paulo Oeste 115 830.000<br />
São Paulo 1.968 4.442.000<br />
CPA/M6 ABCD 306 608.000<br />
CPA/M7 Guarulhos 503 779.000<br />
CPA/M8 Osasco 135 50.600<br />
RMSP 944 1.437.600<br />
CPI-1 São José Campos 764 1.262.000<br />
CPI-2 Campinas 774 1.934.000<br />
CPI-3 Ribeirão Preto 1.071 1.175.000<br />
CPI-4 Bauru 1.239 1.168.000<br />
CPI-5 São José Rio Preto 268 364.000<br />
CPI-6 Santos 223 273.000<br />
CPI-7 Sorocaba 66 249.000<br />
Interior 4.405 6.425.000<br />
Estado <strong>de</strong> São Paulo 7.317 12.304.600<br />
Fu<strong>en</strong>te: Policía Militar, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />
La policía militar puso <strong>en</strong> práctica el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> 192 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 645<br />
ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>l estado, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 12,4 millones <strong>de</strong> habitantes (una tercera<br />
parte <strong>de</strong>l total).<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
124..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
Inversiones<br />
Incluso con <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como filosofía y estrategia <strong>de</strong> org a n i z a c i ó n,<br />
<strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997 <strong>la</strong> policía militar invirtió un volum<strong>en</strong> muy limitado <strong>de</strong> recursos financieros<br />
y humanos <strong>en</strong> su ejecución. En 1998 y 1999, <strong>la</strong> policía militar no t<strong>en</strong>ía oficiales<br />
<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> p<strong>la</strong>near e imp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> el ámbito estatal o local,<br />
y a<strong>de</strong>más carecía <strong>de</strong> un presupuesto para hacerlo. En estas condiciones, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y<br />
<strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dieron <strong>en</strong> gran medi<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> usar para <strong>la</strong> nueva mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d<br />
parte <strong>de</strong>l tiempo y los recursos normalm<strong>en</strong>te empleados <strong>en</strong> vigi<strong>la</strong>ncia tradicional. Por lo<br />
tanto, <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> se convirtió <strong>en</strong> un complem<strong>en</strong>to. Aunque muchos ag<strong>en</strong>tes<br />
agra<strong>de</strong>cieron <strong>la</strong> oportuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> el<strong>la</strong>, estaban sobrecargados por sus activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
ordinarias y no podían incorporar activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s adicionales.<br />
En el año 2000, <strong>la</strong> policía militar creó el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Policía Comunitaria y Derechos<br />
Humanos, al que asignó <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar y coordinar <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />
marcha <strong>de</strong>l nuevo mo<strong>de</strong>lo. En 2001, el Departam<strong>en</strong>to contaba con un presupuesto <strong>de</strong> unos<br />
R$3 millones para hacerlo: R$500.000 para adiestrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> oficiales <strong>de</strong> policía;<br />
R$500.000 para <strong>la</strong> construcción y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> bases fijas y R$2 millones para <strong>la</strong><br />
adquisición <strong>de</strong> bases móviles. 12<br />
Ese año, el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Policía Comunitaria y Derechos Humanos preparó un<br />
proyecto <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo, con un presupuesto<br />
aproximado <strong>de</strong> R$7,7 millones, sobre todo para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> oficiales <strong>de</strong> policía<br />
(R$738.000), capacitación <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes comunitarios (R$860.000) y adquisición <strong>de</strong><br />
nuevas camionetas para emplear<strong>la</strong>s como bases móviles (R$5,4 millones). En el mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> concluir <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> este trabajo, el secretario <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública<br />
había pres<strong>en</strong>tado el proyecto al Ministerio <strong>de</strong> Justicia y esperaba obt<strong>en</strong>er recursos para<br />
su ejecución <strong>de</strong>l Fondo Nacional para <strong>la</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública.<br />
Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
En 2001, hacía casi cuatro años que <strong>la</strong> policía militar había puesto <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> policía<br />
<strong>comunitaria</strong>, pero no había podido consoli<strong>da</strong>r<strong>la</strong>. Y aunque ni <strong>la</strong> policía, ni el gobierno, ni<br />
<strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d <strong>la</strong> cuestionaran abiertam<strong>en</strong>te, sólo una minoría <strong>de</strong> efectivos <strong>la</strong> había practicado<br />
regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te. La mayoría se había abst<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> hacerlo por falta <strong>de</strong> información y<br />
12<br />
En 2001, US$1 era equival<strong>en</strong>te a aproxima<strong>da</strong>m<strong>en</strong>te R$2,35.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..125<br />
apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d, du<strong>da</strong>s sobre su efectivi<strong>da</strong>d y prefer<strong>en</strong>cia por <strong>la</strong>s mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
tradicionales <strong>de</strong> policía.<br />
La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> ha ampliado el grado <strong>de</strong> comunicación y<br />
consulta <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas estatal, regional y local. También<br />
ha increm<strong>en</strong>tado el nivel <strong>de</strong> organización y movilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d <strong>en</strong> apoyo a <strong>la</strong><br />
policía. Sin embargo, no se ha hecho mucho esfuerzo por organizar y movilizar a <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d<br />
<strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> problemas.<br />
Cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> policía<br />
En re<strong>la</strong>ción con los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> policía, los indicadores <strong>de</strong> importancia<br />
son el número <strong>de</strong> civiles muertos por oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, el número <strong>de</strong> oficiales<br />
<strong>de</strong> policía muertos <strong>en</strong> servicio, el número <strong>de</strong> quejas recibi<strong>da</strong>s por el Def<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l<br />
Pueblo <strong>en</strong>tre 1997 y 2000 y <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción percibe el servicio.<br />
El número <strong>de</strong> civiles muertos por ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 435 <strong>en</strong> 1997<br />
a 485 <strong>en</strong> 1998, a 576 <strong>en</strong> 1999 y a 767 <strong>en</strong> 2000 (76% <strong>en</strong> tres años). En el mismo período,<br />
el número <strong>de</strong> efectivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar muertos aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 182 <strong>en</strong> 1997 a 242 <strong>en</strong><br />
1998 y a 319 <strong>en</strong> 1999 (74%), pero se redujo a 205 <strong>en</strong> 2000 (35% <strong>en</strong> 1 año) (Cuadro 4.6).<br />
Cuadro 4.6<br />
Civiles muertos o heridos a manos <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar,<br />
y ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar muertos o heridos <strong>en</strong> servicio,<br />
estado <strong>de</strong> São Paulo, 1982-2000<br />
Año Civiles Ag<strong>en</strong>tes<br />
Muertos Heridos Muertos Heridos<br />
1982 286 74 26 897<br />
1983 328 109 45 819<br />
1984 481 190 47 654<br />
1985 585 291 34 605<br />
1986 399 197 45 599<br />
1987 305 147 40 559<br />
1988 294 69 30 360<br />
1989 532 135 32 s/d<br />
1990 585 251 107 256<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
126..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
Cuadro 4.6 (continuación)<br />
Año Civiles Ag<strong>en</strong>tes<br />
Muertos Heridos Muertos Heridos<br />
1991 1.076 1.259 98 2.634<br />
1992 1.451 1.138 124 2.521<br />
1993 402 910 97 1.693<br />
1994 519 1.063 147 1.892<br />
1995 618 933 118 1.666<br />
1996 398 1.132 170 1.472<br />
1997 435 739 182 1.277<br />
1998 485 923 242 1.832<br />
1999 576 1.246 319 1.896<br />
2000 767 1.085 205 1.413<br />
Total 10.522 11.891 2.106 23.045<br />
Fu<strong>en</strong>te: Secretaria <strong>da</strong> Segurança Pública, Núcleo <strong>de</strong> <strong>Estudos</strong> <strong>da</strong> Violência, Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo.<br />
El número <strong>de</strong> quejas contra oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar recibi<strong>da</strong>s por el Def<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l<br />
Pueblo aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 1.628 <strong>en</strong> 1997 a 1.864 <strong>en</strong> 1998, a 2.368 <strong>en</strong> 1999 y a 2.564 <strong>en</strong> 2000<br />
(52% <strong>en</strong> tres años). Las quejas por <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio aum<strong>en</strong>taron <strong>de</strong> 78 <strong>en</strong> 1997 a 137<br />
<strong>en</strong> 2000 (75%). Las quejas por corrupción aum<strong>en</strong>taron <strong>de</strong> 14 <strong>en</strong> 1997 a 30 <strong>en</strong> 2000<br />
(114%). La bu<strong>en</strong>a noticia es que se redujo mucho el número <strong>de</strong> quejas por tortura, <strong>de</strong> 111<br />
<strong>en</strong> 1997 a 37 <strong>en</strong> 2000 (66%) (Cuadro 4.7).<br />
Las <strong>en</strong>cuestas realiza<strong>da</strong>s por Datafolha muestran que el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con<br />
más temor que confianza hacia <strong>la</strong> policía, que había aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> 51% <strong>en</strong> 1995 a 74%<br />
<strong>en</strong> 1997, se redujo 66% <strong>en</strong> 1999. Asimismo, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que consi<strong>de</strong>ra<br />
que <strong>la</strong> policía usa fuerza excesiva, que había aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> 44% <strong>en</strong> 1995 a 73% <strong>en</strong> 1997,<br />
se redujo a 49% <strong>en</strong> 1999. Sin embargo, <strong>la</strong>s mismas <strong>en</strong>cuestas muestran que el porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> policía es inefici<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>tó continuam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong><br />
22% <strong>en</strong> 1995 a 36% <strong>en</strong> 1997 y a 43% <strong>en</strong> 1999 (Folha <strong>de</strong> São Paulo, 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2000).<br />
La policía militar proporciona <strong>da</strong>tos que muestran que el número <strong>de</strong> arrestos, <strong>de</strong>comisos<br />
<strong>de</strong> armas y drogas y respuestas <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia a problemas sociales aum<strong>en</strong>tó consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>tre 1998 y 2000. El número total <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos registrados por <strong>la</strong> policía militar<br />
aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 2,43 millones <strong>en</strong> 1998 a 2,68 millones <strong>en</strong> 1999 y a 3,04 millones <strong>en</strong> 2000<br />
(25,1%).<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..127<br />
Cuadro 4.7<br />
Quejas contra ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar, estado <strong>de</strong> São Paulo, 1997-2000<br />
Año 1997 1998 1999 2000<br />
Abuso <strong>de</strong> autori<strong>da</strong>d 372 410 395 216<br />
Agresión 69 73 97<br />
Am<strong>en</strong>aza 76 60 105 110<br />
D<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong> un crim<strong>en</strong> 3 24 46<br />
Corrupción 14 5 6 30<br />
Crim<strong>en</strong> contra el consumidor 1<br />
Elogio/suger<strong>en</strong>cia 11 3 88<br />
Enriquecimi<strong>en</strong>to ilícito 10 9 6 9<br />
Golpiza/tortura 111 41 42 37<br />
Frau<strong>de</strong> 2 4 8 7<br />
Extorsión/<strong>de</strong>sfalco 58 64 100 62<br />
Facilitación <strong>de</strong> fuga 2 2<br />
Falta <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia policial 206 217 321 206<br />
Homicidio por particu<strong>la</strong>r 4<br />
Homicidio policial 83 246 322 312<br />
Infracción disciplinaria 239 302 356 570<br />
Malos tratos 1<br />
Neglig<strong>en</strong>cia 42 36 64 36<br />
Pecu<strong>la</strong>do 9 9 16 25<br />
Prevaricato 43 33 39 62<br />
Cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción 78 106 108 137<br />
Robo a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía 7 9<br />
Int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> homicidio 18 36 25<br />
Tráfico <strong>de</strong> droga por particu<strong>la</strong>res 35 2 19 27<br />
Tráfico <strong>de</strong> droga policial 37 51 38 39<br />
Otros 198 179 280 411<br />
Total 1.628 1.867 2.368 2.564<br />
Fu<strong>en</strong>te: Def<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l Pueblo, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
128..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
Los <strong>da</strong>tos pres<strong>en</strong>tados anteriorm<strong>en</strong>te muestran que <strong>la</strong> policía está trabajando más, pero<br />
no se ha comprobado que <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio prestado haya mejorado mucho. Por<br />
el contrario, <strong>la</strong>s pruebas obt<strong>en</strong>i<strong>da</strong>s muestran que, a pesar <strong>de</strong> algunas mejoras <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
con 1997, su cali<strong>da</strong>d sigue constituy<strong>en</strong>do un grave problema. Si <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
policía <strong>comunitaria</strong> contribuyó <strong>de</strong> alguna forma a mejorar<strong>la</strong> –y se ha comprobado que esto<br />
sucedió realm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s zonas–, el efecto fue sumam<strong>en</strong>te limitado y a<strong>de</strong>más<br />
comp<strong>en</strong>sado por el impacto <strong>de</strong> otros factores.<br />
Seguri<strong>da</strong>d pública<br />
En lo que respecta a los cambios <strong>en</strong> el índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, viol<strong>en</strong>cia e inseguri<strong>da</strong>d, hubo<br />
una reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> homicidios, robos y hurtos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana <strong>de</strong> São<br />
Paulo <strong>en</strong> el año 2000, pero no <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l estado. A<strong>de</strong>más, el número <strong>de</strong> robos y hurtos<br />
<strong>de</strong> vehículos aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana y <strong>en</strong> el interior (Cuadro 4.8).<br />
La reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana a duras p<strong>en</strong>as pue<strong>de</strong><br />
atribuirse a <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, pues es <strong>en</strong> el interior don<strong>de</strong> están <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases<br />
y los ag<strong>en</strong>tes asignados. También es <strong>en</strong> el interior, no <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana, don<strong>de</strong><br />
los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> policía trabajan por períodos más prolongados <strong>en</strong> <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y<br />
zonas, lo que amplía su capaci<strong>da</strong>d para establecer asociaciones con grupos comunitarios<br />
y organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales.<br />
La Secretaría <strong>de</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública atribuye <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> homicidio, robo<br />
y hurto al proceso <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar y civil, así como a mejoras <strong>en</strong><br />
tecnología, información, análisis, p<strong>la</strong>nificación, responsabili<strong>da</strong>d y aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley.<br />
Los especialistas académicos sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia no indica<br />
una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y podría estar re<strong>la</strong>ciona<strong>da</strong> con otros factores, incluso <strong>de</strong> carácter accid<strong>en</strong>tal,<br />
y no a mejoras <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía.<br />
Evaluaciones locales<br />
En dos estudios se ha analizado el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> por medio <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar estableció sus bases. Y aunque<br />
estos estudios son <strong>de</strong> alcance limitado, sus resultados ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a confirmar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a anteriorm<strong>en</strong>te<br />
expuesta <strong>de</strong> que hasta ahora <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> ha t<strong>en</strong>ido muy poco efecto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio prestado por <strong>la</strong> policía y <strong>en</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
Cuadro 4.8<br />
Cambios <strong>en</strong> el indice <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, viol<strong>en</strong>cia e inseguri<strong>da</strong>d, estado <strong>de</strong> Sao Paulo, 1997-2000<br />
Homicidios dolosos<br />
G. Sao Paulo<br />
Interior<br />
Estado<br />
1797<br />
3.660<br />
1.426<br />
5.086<br />
2797<br />
3.888<br />
1.593<br />
5.481<br />
Coefici<strong>en</strong>tes 7100.000 habitantes<br />
1797 2797<br />
G. Sao Paulo<br />
Interior<br />
Estado<br />
Robos<br />
G. Sao Paulo<br />
Interior<br />
Estado<br />
21,71<br />
7,97<br />
14,64<br />
1797<br />
49.189<br />
22.263<br />
71.452<br />
22,90<br />
8,83<br />
15,65<br />
2797<br />
57.536<br />
23.851<br />
81.387<br />
Coefici<strong>en</strong>tes 7100.000 habitantes<br />
1797 2797<br />
G. Sao Paulo<br />
Interior<br />
Estado<br />
291,75<br />
124,43<br />
205,60<br />
338,92<br />
132,20<br />
232,41<br />
1997<br />
7.548<br />
3.019<br />
10.567<br />
1997<br />
44,61<br />
16,80<br />
30,29<br />
1997<br />
106.725<br />
46.114<br />
152.839<br />
1997<br />
630,68<br />
256,62<br />
438,02<br />
1798<br />
4.191<br />
1.820<br />
6.011<br />
1798<br />
24,52<br />
10,00<br />
17,04<br />
1798<br />
62.494<br />
26.663<br />
89.157<br />
1798<br />
365,62<br />
146,57<br />
252,68<br />
2798<br />
4.121<br />
1.729<br />
5.850<br />
2798<br />
23,95<br />
9,43<br />
16,46<br />
2798<br />
70.912<br />
29.488<br />
100.400<br />
2798<br />
412,07<br />
160,77<br />
282,42<br />
1998<br />
8.312<br />
3.549<br />
11.861<br />
1998<br />
48,47<br />
19,43<br />
33,49<br />
1998<br />
133.406<br />
56.151<br />
189.557<br />
1998<br />
777,69<br />
307,34<br />
535,10<br />
1799<br />
4.441<br />
1.951<br />
6.392<br />
1799<br />
25,63<br />
10,55<br />
17,85<br />
1799<br />
78.759<br />
31.098<br />
109.857<br />
1799<br />
454,60<br />
168,17<br />
306,72<br />
2799<br />
4.586<br />
1.840<br />
6.426<br />
2799<br />
26,29<br />
9,87<br />
17,81<br />
2799<br />
78.047<br />
31.750<br />
109.797<br />
2799<br />
447,47<br />
170,31<br />
304,28<br />
1999<br />
9.027<br />
3.791<br />
12.818<br />
1999<br />
52,00<br />
20,42<br />
35,65<br />
1999<br />
156.806<br />
62.848<br />
219.654<br />
1999<br />
902,06<br />
338,49<br />
611,00<br />
1700<br />
4.418<br />
1.958<br />
6.376<br />
1700<br />
25,16<br />
10,42<br />
17,54<br />
1700<br />
74.797<br />
33.465<br />
108.262<br />
1700<br />
425,97<br />
178,08<br />
297,82<br />
2700 2000<br />
4.395 8.813<br />
1.867 3.825<br />
6.262 12.638<br />
2700 2000<br />
25,03 50,19<br />
9,93 20,35<br />
17,22 34,76<br />
2700 2000<br />
77.112 151.909<br />
29.807 63.272<br />
106.919 215.181<br />
2700 2000<br />
439,16 865,13<br />
158,61 336,69<br />
294,13 591,95<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
Cuadro 4.8 (continuation)<br />
Hurtos<br />
G. Sao Paulo<br />
Interior<br />
Estado<br />
1797 2797 1997 1798 2798 1998 1799 2799 1999 1700 2700 2000<br />
56.981<br />
93.505<br />
150.486<br />
Coefici<strong>en</strong>tes / 100.000<br />
1797<br />
G. Sao Paulo<br />
Interior<br />
Estado<br />
337,97<br />
522,59<br />
433,03<br />
Robos y hurtos <strong>de</strong> vehfculos<br />
1797<br />
G. Sao Paulo<br />
Interior<br />
Estado<br />
49.749<br />
15.460<br />
65.209<br />
66.633<br />
98.439<br />
165.072<br />
habitantes<br />
2797<br />
392,51<br />
545,61<br />
471,39<br />
2797<br />
55.836<br />
17.625<br />
73.461<br />
123.614<br />
191.944<br />
315.558<br />
1997 1798 2798 1998 1799 2799 1999 1700 2700 2000<br />
730,48<br />
1.068<br />
904,42<br />
69.371<br />
108.419<br />
177.790<br />
405,85<br />
595,99<br />
503,88<br />
1997 1798<br />
105.585<br />
33.085<br />
138.670<br />
60.396<br />
20.493<br />
80.889<br />
Coefici<strong>en</strong>tes 7100.000 habitantes<br />
1797 2797 1997 1798<br />
G. Sao Paulo<br />
Interior<br />
Estado<br />
295,08<br />
86,40<br />
187,64<br />
328,91<br />
97,69<br />
209,78<br />
623,98<br />
184,09<br />
397,42<br />
353,35<br />
112,65<br />
229,25<br />
80.208<br />
107.800<br />
188.008<br />
466,09<br />
587,74<br />
528,85<br />
2798<br />
72.980<br />
22.179<br />
95.159<br />
2798<br />
424,08<br />
120,92<br />
267,67<br />
149.579<br />
216.219<br />
365.798<br />
871,94<br />
1.184<br />
1.033<br />
81.462<br />
116.325<br />
197.787<br />
470,20<br />
629,07<br />
552,22<br />
1998 1799<br />
133.376<br />
42.672<br />
176.048<br />
82.496<br />
25.132<br />
107.628<br />
1998 1799<br />
777,43<br />
233,57<br />
496,92<br />
476,17<br />
135,91<br />
300,50<br />
78.474<br />
113.883<br />
192.357<br />
449,91<br />
610,89<br />
533,08<br />
2799<br />
87.087<br />
27.059<br />
114.146<br />
2799<br />
499,29<br />
145,15<br />
316,33<br />
159.936<br />
230.208<br />
390.144<br />
920,11<br />
1.239<br />
1.085<br />
73.778<br />
120.929<br />
194.707<br />
420,17<br />
643,50<br />
535,63<br />
1999 1700<br />
169.5<br />
52.191<br />
221.7<br />
90,901<br />
29,417<br />
120,318<br />
1999 1700<br />
975,46<br />
281,06<br />
616,83<br />
517,69<br />
156,54<br />
330,99<br />
82.810 156.588<br />
119.435 240.364<br />
202.245 396.952<br />
471,61 891,78<br />
635,56 1.279,06<br />
556,36 1.091,99<br />
2700 2000<br />
87,003 177,904<br />
27,715 57,132<br />
114,718 235,036<br />
2700 2000<br />
495,49 1.013,18<br />
147,49 304,03<br />
315,59 646,58<br />
Fu<strong>en</strong>te: Secretaria <strong>da</strong> Seguran9a Publica/lBOE.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..131<br />
Fórum em Defesa <strong>da</strong> Vi<strong>da</strong> Contra a Violência, año 2000<br />
Jardim Ânge<strong>la</strong>, localizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona periférica meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d, es uno <strong>de</strong> los<br />
distritos más viol<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> São Paulo. El Fórum em Defesa <strong>da</strong> Vi<strong>da</strong> Contra a Vi o l ê n c i a ,<br />
una agrupación <strong>de</strong> 200 organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales, presionó a <strong>la</strong> policía militar<br />
para que estableciera dos bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> (Jardim Ânge<strong>la</strong> y Jardim Ranieri)<br />
y co<strong>la</strong>boró <strong>en</strong> su implem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el área. En el año 2001, el Foro realizó una<br />
<strong>en</strong>cuesta con 945 resid<strong>en</strong>tes y propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y otra con 846 estudiantes, con<br />
el fin <strong>de</strong> evaluar su aplicación y resultados <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona (Fórum em Defesa <strong>da</strong> Vi<strong>da</strong> Contra<br />
a Violência, 2002).<br />
La <strong>en</strong>cuesta hecha a propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y resid<strong>en</strong>tes muestra lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
• Los resid<strong>en</strong>tes y propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es que estaban a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1 kilómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> sabían más sobre esta mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d y estaban consci<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio prestado por <strong>la</strong> policía y <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública,<br />
<strong>en</strong> comparación con qui<strong>en</strong>es estaban a más <strong>de</strong> 1 kilómetro <strong>de</strong> dichas bases.<br />
• Cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, 84% <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y<br />
66% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes estaban <strong>en</strong>terados <strong>de</strong>l programa, <strong>en</strong> comparación con 74% y 60%,<br />
respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estaban a más <strong>de</strong> 1 kilómetro.<br />
• Cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, 78% <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es<br />
y 65% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes consi<strong>de</strong>raban que esta mejoraba <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona,<br />
<strong>en</strong> comparación con 54% y 50%, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estaban a más <strong>de</strong><br />
1 kilómetro.<br />
• Cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, 73% <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y<br />
60% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes dijeron que esta facilitaba el contacto con <strong>la</strong> policía, <strong>en</strong> comparación<br />
con 58% y 53%, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estaban a más <strong>de</strong> 1 kilómetro.<br />
• Cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, 71% <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y<br />
59% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes dijeron que esta mejoraba el trato <strong>da</strong>do por <strong>la</strong> policía a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />
<strong>en</strong> comparación con 47% y 43%, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estaban a<br />
más <strong>de</strong> 1 kilómetro.<br />
• La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cree que <strong>la</strong> policía no hace na<strong>da</strong> contra el narcotráfico<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> región e incluso que co<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> esa activi<strong>da</strong>d: 48% <strong>de</strong> los propietarios<br />
<strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y 58% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes que estaban cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />
p<strong>en</strong>saban así, <strong>en</strong> comparación con 62% y 65%, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> los<br />
propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y resid<strong>en</strong>tes que estaban a más <strong>de</strong> 1 kilómetro.<br />
• Cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, 25% <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y<br />
36,4% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes creían que no valía <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a comunicarse con <strong>la</strong> policía <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> un <strong>de</strong>lito, <strong>en</strong> comparación con 35% <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y 35%<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
132..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
<strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes que estaban a más <strong>de</strong> 1 kilómetro. Entre los integrantes <strong>de</strong> ambos<br />
grupos que creían que valía <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a comunicarse con <strong>la</strong> policía, 81% <strong>de</strong> los propietarios<br />
<strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y 69% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes preferían el contacto con <strong>la</strong> policía <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> base <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y no <strong>en</strong> el distrito policial.<br />
ILANUD, año 2000<br />
En el año 2000, <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong>l Instituto Latinoamericano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Uni<strong>da</strong>s para <strong>la</strong><br />
Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Delito y el Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Delincu<strong>en</strong>te (ILANUD) <strong>en</strong> Brasil, con apoyo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Fun<strong>da</strong>ción Ford, realizó una <strong>en</strong>cuesta <strong>en</strong>tre 1.963 resid<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 23 barrios con bases <strong>de</strong> policía<br />
<strong>comunitaria</strong> y 23 car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s (Kahn, 2000). Su objetivo era <strong>de</strong>terminar el efecto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong>: <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> notificación <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos; el temor a ellos; <strong>la</strong>s quejas<br />
contra <strong>la</strong> policía; <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> policía; <strong>la</strong> satisfacción con el servicio prestado por <strong>la</strong><br />
policía; y el grado <strong>de</strong> compromiso con <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d.<br />
Los principales resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta fueron los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
• La satisfacción con <strong>la</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s policiales <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia llega a<br />
49% <strong>en</strong> zonas don<strong>de</strong> hay bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong>e información<br />
al respecto, <strong>en</strong> comparación con 31% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas sin bases.<br />
• Entre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> información sobre policía <strong>comunitaria</strong>, 55% consi<strong>de</strong>ró que esta<br />
mejoraba su seguri<strong>da</strong>d y 65% que funcionaba bi<strong>en</strong> o muy bi<strong>en</strong>, mi<strong>en</strong>tras que<br />
88% apoyó su continui<strong>da</strong>d.<br />
• En <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> hay bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y los habitantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> información<br />
al respecto, 18% t<strong>en</strong>ía miedo <strong>de</strong> caminar solo <strong>de</strong> noche, <strong>en</strong> comparación<br />
con 26% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas sin bases.<br />
• En <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> hay bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y los habitantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> información<br />
al respecto, 45% fue víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos <strong>en</strong> los últimos cinco años y 51% lo notificó a <strong>la</strong><br />
policía, <strong>en</strong> comparación con 37% y 53%, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas sin bases.<br />
• No exist<strong>en</strong> marca<strong>da</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d<br />
por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s zonas con bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y don<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong>e información al respecto, y <strong>la</strong>s zonas sin bases.<br />
Problemas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
La policía militar adoptó <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como filosofía y estrategia <strong>de</strong> organización,<br />
pero no comprometió sufici<strong>en</strong>tes recursos financieros ni humanos para p<strong>la</strong>nificar<strong>la</strong>,<br />
imp<strong>la</strong>ntar<strong>la</strong>, supervisar<strong>la</strong> y evaluar<strong>la</strong>. A m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..133<br />
<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> conflicto con los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> resultados inmediatos <strong>en</strong> lo que respecta a<br />
<strong>la</strong> mejora <strong>de</strong>l servicio prestado y <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública. La socie<strong>da</strong>d y el gobierno apoyan <strong>la</strong><br />
reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, pero al mismo tiempo <strong>la</strong> presionan para que obt<strong>en</strong>ga resultados inmediatos,<br />
lo que dificulta más <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> recursos financieros y humanos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución y <strong>en</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>.<br />
En Community Policing: How to Get Started, Trojanowicz y Bucqueroux (1998) <strong>de</strong>dican<br />
un capítulo a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y argum<strong>en</strong>tan que por causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> inher<strong>en</strong>te dificultad<br />
para instituir cambios <strong>en</strong> c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>de</strong> personas, los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> policía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />
ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s quizá no se arriesgan a <strong>la</strong>nzar ninguna nueva iniciativa antes <strong>de</strong> introducir<br />
páginas y páginas <strong>de</strong> nuevas políticas y procedimi<strong>en</strong>tos. Seña<strong>la</strong>n igualm<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> el<br />
otro extremo <strong>de</strong>l espectro hay pequeños <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos para los que es difícil hacer alcanzar<br />
el tiempo para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación. Asimismo, anotan que, <strong>en</strong> su mayoría, los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />
se hal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> un punto situado <strong>en</strong>tre los dos extremos y luchan por equilibrar <strong>la</strong> necesi<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar con su preocupación por <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> presupuesto, p<strong>la</strong>zos muy<br />
cortos y emerg<strong>en</strong>cias inevitables.<br />
La policía <strong>comunitaria</strong> es un método tan práctico y vital que no se pue<strong>de</strong> resistir <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> “simplem<strong>en</strong>te ir y hacerlo”. Pero <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación avanza<strong>da</strong> ti<strong>en</strong>e sus virtu<strong>de</strong>s,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> anticipar problemas figura <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> mayor importancia.<br />
La p<strong>la</strong>nificación también proporciona oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los<br />
cambios, d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, con lo que se reduce <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a ellos. Si<br />
<strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> se inicia como un experim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> una zona pequeña, obviam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
dificultad es mucho m<strong>en</strong>or que si el p<strong>la</strong>n consiste <strong>en</strong> aplicar<strong>la</strong> como una filosofía <strong>de</strong> todo<br />
un <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y como estrategia para to<strong>da</strong> una ciu<strong>da</strong>d. Sin embargo, no importa cuán<br />
limitado o ambicioso sea este esfuerzo, <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong>traña un cambio tan fun<strong>da</strong>m<strong>en</strong>tal<br />
que el hecho <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar tiempo a p<strong>la</strong>nificar podría marcar <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el<br />
éxito y el fracaso.<br />
P<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to<br />
En el estado <strong>de</strong> São Paulo, <strong>la</strong> policía militar com<strong>en</strong>zó a poner <strong>en</strong> práctica el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />
policía <strong>comunitaria</strong> bajo <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> una crisis institucional y sin mucha p<strong>la</strong>nificación<br />
avanza<strong>da</strong>. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> dos años, con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Policía<br />
Comunitaria y Derechos Humanos, se asignó un pequeño grupo exclusivam<strong>en</strong>te a p<strong>la</strong>near<br />
y coordinar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l proyecto. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación no intervinieron los suboficiales<br />
(ag<strong>en</strong>tes y supervisores <strong>de</strong> línea), qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d<br />
<strong>de</strong> llevar<strong>la</strong> a cabo. La Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria incluyó oficiales <strong>de</strong> nivel superior<br />
y repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes grupos comunitarios y organizaciones no guberna-<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
134..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
m<strong>en</strong>tales, pero no suboficiales. A medi<strong>da</strong> que aum<strong>en</strong>tó el número <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />
<strong>de</strong>stina<strong>da</strong>s a implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> estrategia, <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión se restringió a<br />
los responsables <strong>de</strong> alto rango <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> los comandos <strong>de</strong> zonas ext<strong>en</strong>sas. Los <strong>de</strong> nivel<br />
intermedio, a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> policía locales don<strong>de</strong> se implem<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>,<br />
que<strong>da</strong>ron por fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión. A<strong>de</strong>más, los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil y<br />
otros organismos públicos tuvieron una participación muy limita<strong>da</strong>.<br />
La reestructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria <strong>en</strong> el año 2000 y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> siete subcomisiones (estructura, evaluación, justicia p<strong>en</strong>al y seguri<strong>da</strong>d<br />
pública, comunicación social, integración gubernam<strong>en</strong>tal, integración social y valorización<br />
profesional), así como <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> comisiones regionales <strong>en</strong> el año 2001, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
precisam<strong>en</strong>te el objetivo <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los grupos internos y externos <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>. Aun así, ni <strong>la</strong>s subcomisiones ni <strong>la</strong>s comisiones<br />
regionales fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> suboficiales al proceso.<br />
Capacitación<br />
Des<strong>de</strong> el principio, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria ha recalcado <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
capacitación <strong>de</strong> to<strong>da</strong> <strong>la</strong> policía militar y <strong>de</strong> los dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />
<strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>. Sin embargo, <strong>la</strong> capacitación se conc<strong>en</strong>tró principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />
aspectos conceptuales y teóricos más que <strong>en</strong> los prácticos. Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones<br />
<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación, <strong>la</strong> policía militar no tuvo un conjunto <strong>de</strong> políticas, estrategias<br />
y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos para ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l nuevo sistema <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
locali<strong>da</strong>d. Por una parte, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> estas directrices permitió experim<strong>en</strong>tación e innovación.<br />
Por otra, si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>jó a los oficiales <strong>de</strong> policía –particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a los suboficiales y<br />
también a los responsables <strong>de</strong> nivel intermedio y aun alto– bi<strong>en</strong> informados sobre su misión,<br />
no los ilustró sobre los medios a su disposición para cumplir<strong>la</strong>.<br />
A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> lo que se refiere a los aspectos prácticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, <strong>la</strong> capacitación<br />
se ha c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunicación y consulta con <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d, por medio <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> reuniones y contactos, y no tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas. Como<br />
consecu<strong>en</strong>cia, según <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d<br />
com<strong>en</strong>zaron a co<strong>la</strong>borar, pero sobre todo a aplicar estrategias <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia policial<br />
tradicional reactiva. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s quejas más comunes refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />
es que sirv<strong>en</strong> para <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia policial regu<strong>la</strong>r o que b<strong>en</strong>efician a grupos particu<strong>la</strong>res,<br />
e incluso a autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s, políticos y propietarios <strong>de</strong> empresas, sin que cump<strong>la</strong>n<br />
<strong>la</strong> función para <strong>la</strong> cual fueron crea<strong>da</strong>s.<br />
La mayor parte <strong>de</strong>l presupuesto para <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> se ha invertido <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción<br />
y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus bases fijas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> vehículos que pue-<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃ O PA U L O . . . ..—..135<br />
<strong>da</strong>n servir <strong>de</strong> bases móviles. Y aunque revist<strong>en</strong> importancia crítica para llevar a <strong>la</strong> práctica<br />
y consoli<strong>da</strong>r <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, se ha prestado m<strong>en</strong>or at<strong>en</strong>ción y se han asignado<br />
m<strong>en</strong>os recursos a cuestiones vincu<strong>la</strong><strong>da</strong>s a <strong>la</strong> administración, capacitación, supervisión, organización<br />
y movilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d, <strong>la</strong> integración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía militar y <strong>la</strong> civil,<br />
<strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre los organismos estatales y municipales, y <strong>la</strong> resolución y evaluación<br />
<strong>de</strong> problemas.<br />
La cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones para <strong>la</strong> presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República y el gobierno estatal<br />
<strong>en</strong> 2001 agrava el problema. La t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia gubernam<strong>en</strong>tal es invertir <strong>en</strong> activos <strong>de</strong> alta visibili<strong>da</strong>d,<br />
como bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> fijas y móviles, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> hacerlo <strong>en</strong> activos<br />
m<strong>en</strong>os visibles pero más útiles, como técnicas <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> problemas.<br />
Perspectivas<br />
A pesar <strong>de</strong> los problemas m<strong>en</strong>cionados, <strong>la</strong> policía militar ha podido no sólo sost<strong>en</strong>er el<br />
cambio hacia <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, sino también apoyar su aplicación <strong>en</strong> otros estados<br />
<strong>de</strong>l país. En el p<strong>la</strong>n estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar para 2000-2003 se incluye el compromiso<br />
<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como estrategia operativa y el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cali<strong>da</strong>d total como estrategia <strong>de</strong> gestión (Polícia Militar do Estado <strong>de</strong> São Paulo, 2000a).<br />
La policía civil estableció una comisión <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> para ayu<strong>da</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />
a los responsables <strong>de</strong> alto rango (Decreto DGP 22, 15 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2001).<br />
Por su parte, el gobierno estatal seleccionó <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como un programa prioritario<br />
<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública y lo incluyó <strong>en</strong> su Ag<strong>en</strong><strong>da</strong> S P 21 (Polícia Militar do<br />
Estado <strong>de</strong> São Paulo, 2000b). Por último, el gobierno fe<strong>de</strong>ral recom<strong>en</strong>dó su implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>en</strong> el Programa Nacional <strong>de</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública, seleccionó a <strong>la</strong> policía militar como<br />
un excel<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y <strong>la</strong> contrató para que organizara programas<br />
regionales <strong>de</strong> adiestrami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>caminados a divulgar información sobre el tema y a ejecutar<br />
<strong>la</strong> estrategia <strong>en</strong> el país.<br />
Sin embargo, <strong>la</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> está muy lejos <strong>de</strong> ser segura<br />
y exige <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación y resolución <strong>de</strong> los problemas que han minado el proceso. Para<br />
abor<strong>da</strong>rlos se pued<strong>en</strong> emplear <strong>la</strong>s mismas técnicas utiliza<strong>da</strong>s para tratar los temas <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d<br />
pública, esto es, id<strong>en</strong>tificarlos, analizarlos y formu<strong>la</strong>r una estrategia <strong>de</strong> resolución,<br />
poner<strong>la</strong> <strong>en</strong> práctica y evaluar su ejecución y resultados.<br />
Si el análisis pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> este trabajo es correcto, <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes medi<strong>da</strong>s estratégicas<br />
pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeñar una función <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>:<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
136..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />
• Definir más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s políticas, estrategias y procedimi<strong>en</strong>tos que guían el mo<strong>de</strong>lo<br />
<strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, recalcando <strong>la</strong> importancia no sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d, sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas.<br />
• Integrar a los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los responsables <strong>de</strong> nivel intermedio y <strong>de</strong> los suboficiales<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria y <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas,<br />
estrategias y procedimi<strong>en</strong>tos.<br />
• Integrar más pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te a los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil, <strong>de</strong> otras <strong>en</strong>ti<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />
gubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l Estado, <strong>de</strong> instituciones municipales, <strong>de</strong> grupos comunitarios<br />
y <strong>de</strong> organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria y<br />
<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas, estrategias y procedimi<strong>en</strong>tos.<br />
• Reformu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> policía y los dirig<strong>en</strong>tes comunitarios,<br />
c<strong>en</strong>trando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción no sólo <strong>en</strong> el concepto y <strong>la</strong> teoría, sino principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
práctica <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas, estrategias y procedimi<strong>en</strong>tos que<br />
<strong>la</strong> guían y, más específicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas.<br />
• Supervisar y evaluar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas, estrategias y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
policía <strong>comunitaria</strong>.<br />
• Invertir más <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>os profesionales <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />
–mediante selección, capacitación, supervisión, evaluación y promoción–<br />
y m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> equipo y armas.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub
L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..137<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>Estudos</strong> e Cultura Contemporânea. 1996. Mapa <strong>de</strong> Risco <strong>de</strong> Violência. Ci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> São Paulo. São Paulo: CEDEC y Ministério <strong>da</strong> Justiça.<br />
Folha <strong>de</strong> São Paulo, 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2000.<br />
Fórum em Defesa <strong>da</strong> Vi<strong>da</strong> Contra a Violência. 2000. “Pesquisa 1, Popu<strong>la</strong>ção em Geral, e<br />
Pesquisa 2, Popu<strong>la</strong>ção Esco<strong>la</strong>r”. Mimeo.<br />
Fun<strong>da</strong>ção Sea<strong>de</strong>. 1998. Pesquisa <strong>de</strong> condição <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> 1998. Disponible <strong>en</strong><br />
. Fecha <strong>de</strong> acceso: 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003.<br />
Governo do Estado <strong>de</strong> São Paulo, Secretaria <strong>da</strong> Segurança Pública, Polícia Militar, Comissão<br />
<strong>de</strong> Assessoram<strong>en</strong>to <strong>da</strong> Imp<strong>la</strong>ntação do Policiam<strong>en</strong>to Comunitário. 1997. P ro g r ama<br />
<strong>de</strong> Imp<strong>la</strong>ntação do Policiam<strong>en</strong>to Comunitário.<br />
Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Geografia e Estatística (I B G E). 1998. Pesquisa Nacional por A m o stra<br />
<strong>de</strong> Domicílio (PNAD). Disponible <strong>en</strong>: . Fecha <strong>de</strong> acceso: 14<br />
<strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003.<br />
Kahn, T. et al. 2000. “Polícia Comunitária: Avaliando a Experiência”. Mimeo.<br />
Muniz, J. et al. 1997. “Resistência e dificul<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> um programa <strong>de</strong> policiam<strong>en</strong>to comunitário”.<br />
Tempo Social, Vol. 9, N° 1: 197-213.<br />
Musumeci, L. et al. 1996. Segurança pública e ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nia: A experiência <strong>de</strong> policiam<strong>en</strong>to<br />
comunitário em Copacabana (1994-1995). Re<strong>la</strong>tório final do monitoram<strong>en</strong>to qualitativo.<br />
Rio <strong>de</strong> Janeiro: ISER.<br />
Ouvidoria <strong>de</strong> Polícia do Estado <strong>de</strong> São Paulo. 2001. La información estadística se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
disponible <strong>en</strong> el sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>soría <strong>de</strong>l Pueblo:<br />
. Fecha <strong>de</strong> acceso: 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003.<br />
Pinheiro, P. S., et al. 1998. São Paulo Sem Medo: um diagnóstico <strong>da</strong> violência urbana.<br />
Rio <strong>de</strong> Janeiro: Garamond.<br />
Polícia Militar do Estado <strong>de</strong> São Paulo. 2000a. “P<strong>la</strong>no Plurianual 2000-2003”. Mimeo.<br />
———————. 2000b. “Ag<strong>en</strong><strong>da</strong> SP 21. Policiam<strong>en</strong>to Comunitário. Projeto para melhoria<br />
do serviço <strong>de</strong> segurança pública no estado <strong>de</strong> São Paulo”. Mimeo.<br />
Trojanowicz, R. y B. Bucqueroux. 1998. Community Policing. How to Get Started. C i ncinnati,<br />
OH: An<strong>de</strong>rson Publishing Company.<br />
© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />
Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub