28.03.2015 Views

la policía comunitaria en são paulo - Núcleo de Estudos da ...

la policía comunitaria en são paulo - Núcleo de Estudos da ...

la policía comunitaria en são paulo - Núcleo de Estudos da ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Capítulo 4<br />

LA POLICÍA COMUNITARIA<br />

EN SÃO PAULO:<br />

PROBLEMAS DE IMPLEMENTACIÓN<br />

Y CONSOLIDACIÓN<br />

Paulo <strong>de</strong> Mesquita Neto *<br />

El 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997, <strong>la</strong> policía militar brasileña adoptó el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />

como una filosofía y una estrategia <strong>de</strong> organización y anunció un p<strong>la</strong>n para su implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo. Se trata <strong>de</strong> un nuevo método <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y una forma <strong>de</strong><br />

mejorar los servicios policiales con el fin <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y el <strong>de</strong>sord<strong>en</strong> y <strong>de</strong> acrec<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía y <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d. También se utilizó<br />

como un medio <strong>de</strong> autorreforma que permitiría a <strong>la</strong> policía militar transformarse <strong>en</strong> una org a-<br />

nización <strong>de</strong>dica<strong>da</strong> a “<strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía y <strong>la</strong> digni<strong>da</strong>d humana”. 1<br />

Inspira<strong>da</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Estados Unidos, Canadá, Japón e Ing<strong>la</strong>terra, <strong>la</strong> policía<br />

militar asignó a sus oficiales <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> establecer asociaciones con grupos comunitarios<br />

y organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales, con el fin <strong>de</strong> puntualizar y resolver problemas<br />

con efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d y <strong>en</strong> <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía. Community<br />

Policing: How to Get Started, <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Trojanowicz y Bucqueroux (1998) que había sido<br />

traduci<strong>da</strong> al portugués por <strong>la</strong> policía militar <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro, se convirtió<br />

<strong>en</strong> una guía para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo. 2<br />

*<br />

Investigador principal <strong>de</strong>l Núcleo <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo y secretario ejecutivo<br />

<strong>de</strong>l Instituto São Paulo contra <strong>la</strong> Viol<strong>en</strong>cia, Brasil.<br />

1<br />

Nota <strong>de</strong> instrucción PM3-004/02/97, 10 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997.<br />

2<br />

Ver <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> Rio <strong>de</strong> Janeiro <strong>en</strong> 1994-1995 <strong>en</strong> Muniz et al., 1997 y Musumeci<br />

et al., 1996.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


110..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> se había <strong>en</strong>sayado antes <strong>en</strong> algunas ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>l interior<br />

<strong>de</strong>l estado, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Ribeirão Preto, situa<strong>da</strong> 318 kilómetros al noroeste <strong>de</strong><br />

São Paulo, y <strong>en</strong> algunos barrios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo. En 1993, el consejo comunitario<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar preparó un docum<strong>en</strong>to titu<strong>la</strong>do “Proyecto Policía Comunitaria”, <strong>en</strong><br />

el que esbozaba una propuesta para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> el estado<br />

<strong>de</strong> São Paulo. En el mismo s<strong>en</strong>tido, el p<strong>la</strong>n estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar para el<br />

período 1996-1999 t<strong>en</strong>ía una sección que se conc<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y<br />

<strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d. Sin embargo, sólo <strong>en</strong> 1997, al confrontar una crisis <strong>en</strong> el <strong>la</strong>rgo proceso <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> ese vínculo, <strong>la</strong> policía militar adoptó el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como<br />

una filosofía y una estrategia <strong>de</strong> organización.<br />

Este capítulo ti<strong>en</strong>e por objeto evaluar <strong>la</strong> ejecución y los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />

<strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo, poni<strong>en</strong>do énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuestiones por resolver y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias<br />

que pue<strong>da</strong>n adoptarse para consoli<strong>da</strong>r este modo <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia. Se hace aquí una <strong>de</strong>scripción<br />

<strong>de</strong>l contexto <strong>en</strong> que surgió, sus oríg<strong>en</strong>es y proceso <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, se pres<strong>en</strong>tan<br />

los resultados y problemas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y, por último, se analizan sus perspectivas.<br />

La evaluación se hizo con el método <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> casos. Se basó, asimismo, <strong>en</strong> los resultados<br />

<strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l autor durante casi cuatro años <strong>de</strong> observación <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> policía<br />

<strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> São Paulo, <strong>en</strong> su cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> investigador principal <strong>de</strong>l Núcleo <strong>de</strong> <strong>Estudos</strong><br />

<strong>da</strong> Violência <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo y participante <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Com<br />

u n i t a r i a , 3 así como <strong>en</strong> visitas a <strong>la</strong>s uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> policía que han puesto <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> policía<br />

<strong>comunitaria</strong>, <strong>en</strong> <strong>en</strong>trevistas y conversaciones con los principales protagonistas, <strong>en</strong> el estudio<br />

<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong> estadísticas, informes <strong>de</strong> investigación y artículos <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa.<br />

Otros estudios <strong>en</strong> los que se comparan <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />

<strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes países <strong>de</strong> América Latina, <strong>en</strong> distintos estados <strong>de</strong>l Brasil y <strong>en</strong> diversas<br />

ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> São Paulo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> servir <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>to a este y permitir una<br />

mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los éxitos y fracasos <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias que<br />

amplían sus posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>en</strong> São Paulo. El autor espera que este trabajo sirva<br />

<strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivo para que otros perfeccion<strong>en</strong> o, si fuera necesario, refut<strong>en</strong> sus conclusiones.<br />

Al c<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los problemas que es preciso resolver y <strong>la</strong>s estrategias que se<br />

pued<strong>en</strong> adoptar para consoli<strong>da</strong>r <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, se <strong>de</strong>stacan tres hechos que el lector<br />

<strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para evaluar los éxitos y <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que<br />

a continuación se <strong>de</strong>scribe: 1) <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica y <strong>la</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />

son procesos extrema<strong>da</strong>m<strong>en</strong>te complejos, difíciles e inciertos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s nuevas <strong>de</strong>mocracias; 2) no hay soluciones uni<strong>la</strong>terales para estos problemas, pues ni<br />

3<br />

En un principio, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria se l<strong>la</strong>mó Comisión <strong>de</strong> Asesorami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> Implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía Comunitaria. En el año 2000 se reestructuró y se cambió su nombre por el <strong>de</strong> Comisión<br />

Estatal <strong>de</strong> Policía Comunitaria.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..111<br />

<strong>la</strong> policía, ni <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d, ni los expertos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ve maestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>;<br />

y 3) se pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar soluciones, pero so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te si los políticos, <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d y<br />

los expertos expon<strong>en</strong> los problemas con c<strong>la</strong>ri<strong>da</strong>d, los discut<strong>en</strong> con franqueza y los abor<strong>da</strong>n<br />

con to<strong>da</strong> serie<strong>da</strong>d.<br />

Contexto: nuevos problemas, viejas instituciones<br />

Según <strong>da</strong>tos publicados <strong>en</strong> 1998, el estado <strong>de</strong> São Paulo ti<strong>en</strong>e una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

35.410.587 habitantes, <strong>de</strong> los cuales 93,3% se ubica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas y 6,7% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

rurales. La Región Metropolitana <strong>de</strong> São Paulo (RMSP) conc<strong>en</strong>tra 48,4% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

total <strong>de</strong>l estado (Cuadro 4.1).<br />

Cuadro 4.1<br />

Distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo<br />

Canti<strong>da</strong>d <strong>de</strong> habitantes %<br />

Zonas urbanas 33.034.138 93,3<br />

Zonas rurales 2.376.449 6,7<br />

Total 35.410.587 100,0<br />

Región Metropolitana <strong>de</strong> São Paulo 17.148.046 48,4<br />

Fu<strong>en</strong>te: IBGE, 1998.<br />

El índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> los <strong>de</strong>litos viol<strong>en</strong>tos, ha aum<strong>en</strong>tado casi<br />

continuam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> déca<strong>da</strong> <strong>de</strong> 1970 (Pinheiro et al., 1998). La tasa <strong>de</strong> homicidios <strong>en</strong><br />

el estado alcanzó a ser <strong>de</strong> 39,7 por ca<strong>da</strong> 100.000 habitantes, muy superior a <strong>la</strong> tasa nacional<br />

<strong>de</strong> 24,76/100.000. 4 En <strong>la</strong> RMSP, esta proporción asc<strong>en</strong>dió a 59,3/100.000 (Secretaria <strong>de</strong><br />

Estado <strong>da</strong> Saú<strong>de</strong> <strong>de</strong> São Paulo 1998), con una distribución <strong>de</strong> homicidios muy <strong>de</strong>sigual:<br />

111,52/100.000 <strong>en</strong> Jardim Ânge<strong>la</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona periférica meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São<br />

4<br />

Tasa <strong>de</strong> homicidio <strong>en</strong> São Paulo <strong>en</strong> 1998; tasa <strong>de</strong> homicidio <strong>en</strong> Brasil <strong>en</strong> 1996, según <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Estado<br />

<strong>da</strong> Saú<strong>de</strong> <strong>de</strong> São Paulo . En 1997, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> homicidio <strong>en</strong> São Paulo fue <strong>de</strong><br />

36,10/100.000 habitantes: 67,38/100.000 hombres y 5,84/100.000 mujeres; 57,49/100.000 personas <strong>de</strong> 15 a 49<br />

años <strong>de</strong> e<strong>da</strong>d (Secretaria <strong>de</strong> Estado <strong>da</strong> Saú<strong>de</strong> <strong>de</strong> São Paulo, 1998).<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


112..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

Paulo, fr<strong>en</strong>te a 2,65/100.000 <strong>en</strong> Perdizes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región c<strong>en</strong>tral (C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>Estudos</strong> e Cultura<br />

Contemporânea, 1996).<br />

Brasil es un Estado fe<strong>de</strong>ral y <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública está dividi<strong>da</strong><br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Unión, los estados y los municipios. La estructura básica <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> segur i-<br />

<strong>da</strong>d pública se conformó durante el régim<strong>en</strong> autoritario (1964-1985), cuando el problem a<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia no era tan agudo y el gobierno y <strong>la</strong> policía estaban más preocupados<br />

por el control <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales y por los adversarios políticos que por el <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia.<br />

El gobierno fe<strong>de</strong>ral ti<strong>en</strong>e un cuerpo <strong>de</strong> policía <strong>de</strong> unos 7.000 oficiales, qui<strong>en</strong>es están<br />

<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras y <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos internacionales e<br />

interestatales. También ti<strong>en</strong>e una policía vial con unos 8.000 oficiales <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong>l control<br />

y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s autopistas fe<strong>de</strong>rales. Los principales <strong>en</strong>tes<br />

policiales son <strong>la</strong> policía militar y <strong>la</strong> policía civil, organizados y contro<strong>la</strong>dos por los gobiernos<br />

estatales. 5 Según el Ministerio <strong>de</strong> Justicia, <strong>en</strong> el país hay 428.962 efectivos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

policía militar y 97.799 <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil. En el estado <strong>de</strong> São Paulo hay 122.622 efectivos<br />

<strong>de</strong> policía (aproxima<strong>da</strong>m<strong>en</strong>te 1 por ca<strong>da</strong> 300 habitantes), 87.902 <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar<br />

y 34.720 <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil.<br />

La Constitución Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> 1988 manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> estricta división <strong>de</strong> responsabili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> policía militar y <strong>la</strong> policía civil (artículo 144), división originalm<strong>en</strong>te estableci<strong>da</strong><br />

cuando se creó <strong>la</strong> policía militar <strong>en</strong> 1969. 6 La policía militar uniforma<strong>da</strong> se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong>l<br />

patrul<strong>la</strong>je y <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong>. La policía civil no uniforma<strong>da</strong> se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación p<strong>en</strong>al. Una y otra ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sistemas separados <strong>de</strong> mando, control, comunicaciones<br />

e información. En el estado <strong>de</strong> São Paulo, <strong>la</strong> policía militar y <strong>la</strong> civil están subordina<strong>da</strong>s<br />

al secretario <strong>de</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública, normalm<strong>en</strong>te un profesional civil formado <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>recho, qui<strong>en</strong> a su vez está subordinado al gobernador. 7<br />

La policía militar está constitui<strong>da</strong> por fuerzas <strong>de</strong> reserva y auxiliares <strong>de</strong>l Ejército. Las<br />

fuerzas arma<strong>da</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa externa, pero también pued<strong>en</strong> ser<br />

5<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> transición a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s han nombrado guardias municipales para<br />

proteger <strong>la</strong> propie<strong>da</strong>d y los servicios <strong>de</strong> los municipios. Estos guardias han contribuido a <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública,<br />

pero no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los po<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía.<br />

6<br />

La policía militar es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> fusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza pública (una fuerza policial militariza<strong>da</strong>) y los guardias<br />

civiles (fuerzas municipales). Antes <strong>de</strong> 1969, los guardias civiles, subordinados a <strong>la</strong> policía civil, t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong><br />

responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s; <strong>la</strong> fuerza pública, <strong>en</strong> zonas estratégicas y situaciones<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia. En 1969, el <strong>de</strong>creto-ley fe<strong>de</strong>ral 667/1969 atribuyó <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> fuerza policial militariza<strong>da</strong> <strong>de</strong> los estados y llevó a <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> guardias<br />

civiles por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza pública <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />

7<br />

En algunos estados, <strong>la</strong> policía militar está subordina<strong>da</strong> directam<strong>en</strong>te al gobernador.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..113<br />

asigna<strong>da</strong>s al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y el ord<strong>en</strong> (artículo 142 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Fe<strong>de</strong>ral<br />

<strong>de</strong> 1988) a discreción <strong>de</strong>l presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> República (Ley Complem<strong>en</strong>taria 97 <strong>de</strong> 1999)<br />

<strong>en</strong> aquellos casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> policía militar y <strong>la</strong> civil no lo hagan, como sucedió durante <strong>la</strong>s<br />

huelgas <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> 1997 y 2001, o cuando el<strong>la</strong>s mismas se hayan convertido <strong>en</strong> una<br />

am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública.<br />

Oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis institucional<br />

La transición a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, <strong>la</strong> <strong>en</strong>tra<strong>da</strong> <strong>en</strong> vigor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> 1988 y <strong>la</strong><br />

ratificación <strong>de</strong> los principales tratados internacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos promulgados<br />

al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta cambiaron <strong>la</strong>s expectativas con respecto a <strong>la</strong> policía. Al<br />

contrario <strong>de</strong> lo sucedido durante el régim<strong>en</strong> autoritario, hoy <strong>en</strong> día se espera que <strong>la</strong> policía<br />

cump<strong>la</strong> con <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong>mocráticas, respete el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y los <strong>de</strong>rechos humanos<br />

y preste servicio imparcial a todos los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos.<br />

También se espera que <strong>la</strong> policía sea más efectiva y efici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l i n-<br />

cu<strong>en</strong>cia. Por una parte, <strong>la</strong> transición a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia coincidió no sólo con un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, sino también con el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos tipos <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> crim<strong>en</strong> organizado. La socie<strong>da</strong>d y el gobierno com<strong>en</strong>zaron a ver<br />

ca<strong>da</strong> vez más a <strong>la</strong> policía como una institución <strong>en</strong>carga<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y<br />

ya no como un medio <strong>de</strong> control <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales y <strong>de</strong> los adversarios políticos.<br />

Por otra parte, <strong>la</strong>s limitaciones <strong>de</strong>l presupuesto estatal y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong>l<br />

uso <strong>de</strong> nuevos <strong>en</strong>foques liberales para abor<strong>da</strong>r problemas sociales no sólo contribuyeron<br />

a <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los servicios privados <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d, sino que también aum<strong>en</strong>tar o n<br />

<strong>la</strong> presión ejerci<strong>da</strong> sobre <strong>la</strong> policía para que fuera más productiva e “hiciera más con<br />

m e n o s ” .<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuantiosas inversiones, los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones y <strong>la</strong>s prácticas,<br />

y <strong>la</strong> mejora <strong>en</strong> los servicios prestados <strong>en</strong> los <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> 1980 y 1990, <strong>la</strong> policía no ha podido<br />

satisfacer esas expectativas (Recuadro 4.1). Enfr<strong>en</strong>tados a creci<strong>en</strong>tes problemas <strong>de</strong><br />

legitimi<strong>da</strong>d, efectivi<strong>da</strong>d y efici<strong>en</strong>cia, así como <strong>de</strong> remuneración insufici<strong>en</strong>te, los ag<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> policía com<strong>en</strong>zaron a <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse <strong>en</strong> número ca<strong>da</strong> vez mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública<br />

a <strong>la</strong> priva<strong>da</strong>, vinculándose <strong>la</strong>boralm<strong>en</strong>te a esta última, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> conservar su empleo regu<strong>la</strong>r<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> policía militar y <strong>en</strong> <strong>la</strong> civil. La práctica <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un segundo empleo <strong>en</strong> seguri<strong>da</strong>d<br />

priva<strong>da</strong> es ilegal, a pesar <strong>de</strong> ser acepta<strong>da</strong> por funcionarios públicos y oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fuerza pública.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


114..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

Recuadro 4.1 Control civil sobre <strong>la</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s policiales<br />

Des<strong>de</strong> 1982, <strong>la</strong> policía militar y <strong>la</strong> civil están subordina<strong>da</strong>s al gobierno estatal, no a <strong>la</strong>s fuerzas<br />

arma<strong>da</strong>s ni al gobierno fe<strong>de</strong>ral. En 1985, el gobierno estatal com<strong>en</strong>zó a crear consejos comunitarios<br />

para aproximar y promover <strong>la</strong> consulta y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d.<br />

Hoy <strong>en</strong> día hay 795 consejos comunitarios <strong>en</strong> el estado, 84 <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo.<br />

La Asamblea Legis<strong>la</strong>tiva discute y aprueba el presupuesto <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía. Ti<strong>en</strong>e un comité <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d<br />

pública y otro comité <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos que supervisan <strong>la</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s policiales. En<br />

1995 se promulgó también una ley que exige que el gobierno publique ca<strong>da</strong> tres meses estadísticas<br />

sobre <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y sobre el número <strong>de</strong> civiles y oficiales <strong>de</strong> policía muertos <strong>en</strong> servicio.<br />

El Ministerio Público ejerce control externo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s policiales. La Oficina <strong>de</strong>l Def<strong>en</strong>sor<br />

<strong>de</strong>l Pueblo, estableci<strong>da</strong> <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1995, recibe quejas <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> conducta <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>camina a <strong>la</strong>s uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> asuntos internos y al Ministerio Público y supervisa su investigación.<br />

El Congreso Nacional aprobó <strong>la</strong> ley fe<strong>de</strong>ral 9299 <strong>en</strong> 1996, que tras<strong>la</strong><strong>da</strong> <strong>de</strong> los tribunales militares<br />

a los civiles <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia para juzgar a los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar acusados <strong>de</strong> homicidio.<br />

El Congreso Nacional también aprobó <strong>la</strong> ley fe<strong>de</strong>ral 9455 <strong>en</strong> 1997, <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>fine y castiga<br />

severam<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>lito <strong>de</strong> tortura. Los medios <strong>de</strong> comunicación y <strong>la</strong>s organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales<br />

tanto nacionales como internacionales vigi<strong>la</strong>n regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s policiales y<br />

expon<strong>en</strong> casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y corrupción.<br />

La <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia han seguido aum<strong>en</strong>tando. En 1997, año <strong>en</strong> que <strong>la</strong> policía<br />

militar com<strong>en</strong>zó a implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, se registraron 10.567 homicidios<br />

(30,29 por ca<strong>da</strong> 100.000 habitantes), 152.839 robos (438,02/100.000), 315.558 hurtos<br />

(904,42/100.000) y 138.670 robos y hurtos <strong>de</strong> vehículos (397,42/100.000). 8<br />

La viol<strong>en</strong>cia por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía llegó a un punto máximo <strong>en</strong> 1992, cuando <strong>la</strong> fuerza<br />

pública mató a 1.458 civiles (1.451 fueron muertos por <strong>la</strong> policía militar y 7 por <strong>la</strong> civil).<br />

Ese año, 111 presos fueron muertos durante una operación policial para dominar una<br />

rebelión <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciaría <strong>de</strong> Carandiru, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo. La viol<strong>en</strong>cia policial<br />

se redujo <strong>de</strong> ahí <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, pero persistió su alto índice. En 1997, <strong>la</strong> policía mató a 466<br />

civiles (435 fueron muertos por <strong>la</strong> policía militar y 31 por <strong>la</strong> civil). Entre 1982 y 2000,<br />

10.552 civiles fueron muertos y 11.891 fueron lesionados por <strong>la</strong> policía militar. Des<strong>de</strong><br />

1990 hasta 2000, 390 civiles fueron muertos y 835 fueron lesionados por <strong>la</strong> policía civil. 9<br />

8<br />

Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaria <strong>da</strong> Segurança Pública.<br />

9<br />

Datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaria <strong>da</strong> Segurança Pública. La práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia policial ha sido docum<strong>en</strong>ta<strong>da</strong> por el<br />

Núcleo <strong>de</strong> <strong>Estudos</strong> <strong>da</strong> Violência, el Def<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l Pueblo, organizaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..115<br />

En los cinco años compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre 1996 y 2000, el Def<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l Pueblo recibió 18.248<br />

quejas: 9.789 <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s contra oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar y 8.459 contra oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />

civil. En este período hubo 675 quejas por práctica <strong>de</strong> tortura, 1.582 por extorsión, 318<br />

por corrupción y 458 por participación <strong>en</strong> narcotráfico (Ouvidoria <strong>de</strong> Polícia do Estado <strong>de</strong><br />

São Paulo, 2001). En 1997, el Def<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l Pueblo recibió 3.784 quejas, 2.156 <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s contra<br />

oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil y 1.628 contra oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar, incluy<strong>en</strong>do d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> esos totales 243 quejas por tortura, 206 por extorsión, 74 por corrupción y 100 por participación<br />

<strong>en</strong> narcotráfico (Ouvidoria <strong>de</strong> Polícia do Estado <strong>de</strong> São Paulo, 2001).<br />

En ese año, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción conflictiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d llegó a un punto crítico:<br />

<strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> marzo se filmó un vi<strong>de</strong>o <strong>en</strong> el que aparec<strong>en</strong> varios oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />

militar golpeando a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>da</strong>ndo muerte a una persona <strong>en</strong> <strong>la</strong> fave<strong>la</strong> Naval, ciu<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> Dia<strong>de</strong>ma, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana <strong>de</strong> São Paulo; <strong>en</strong> mayo, oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />

militar dieron muerte a tres personas que participaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> ocupación <strong>de</strong> un terr<strong>en</strong>o baldío<br />

<strong>en</strong> Faz<strong>en</strong><strong>da</strong> <strong>da</strong> Juta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo; <strong>en</strong> agosto, varios oficiales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar que trabajaban como guardias <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d privados secuestraron<br />

y mataron a un niño <strong>de</strong> 8 años, hijo <strong>de</strong> su patrón, Yves Ota. Ese mismo año, los ag<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>l Ministerio Público mostraron que los oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil emplearon medios <strong>de</strong><br />

tortura para forzar a un grupo <strong>de</strong> personas inoc<strong>en</strong>tes a confesar su participación <strong>en</strong> un homicidio<br />

ampliam<strong>en</strong>te publicitado <strong>de</strong> dos jóv<strong>en</strong>es profesionales <strong>en</strong> el bar Bo<strong>de</strong>ga, situado<br />

<strong>en</strong> un barrio <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se media <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos conocidos casos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia policial <strong>en</strong> São Paulo, <strong>en</strong> junio y julio<br />

<strong>de</strong> 1997 hubo huelgas <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los estados. El gobierno fe<strong>de</strong>ral<br />

empleó a <strong>la</strong>s fuerzas militares para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s huelgas ocurri<strong>da</strong>s <strong>en</strong> Minas Gerais,<br />

Mato Grosso do Sul, A<strong>la</strong>goas, Pernambuco, Paraíba, Ceará y Rio Gran<strong>de</strong> do Sul. En São<br />

Paulo, <strong>la</strong> policía no hizo huelga pero <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza persistió por varias semanas.<br />

Una <strong>en</strong>cuesta realiza por Datafolha <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo <strong>en</strong> 1997 mostró que 74%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción t<strong>en</strong>ía más miedo que confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> policía (<strong>en</strong> comparación con 51% <strong>en</strong><br />

1995). La misma <strong>en</strong>cuesta mostró que 73% consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> policía usaba más viol<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> necesaria (<strong>en</strong> comparación con 44% <strong>en</strong> 1995) y 36% consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> policía era<br />

inefici<strong>en</strong>te (<strong>en</strong> comparación con 22% <strong>en</strong> 1995) (Folha <strong>de</strong> São Paulo, 6<strong>de</strong>febrero<strong>de</strong><br />

2000). Otra <strong>en</strong>cuesta realiza<strong>da</strong> <strong>en</strong> 1998 por <strong>la</strong> Fun<strong>da</strong>ção Sea<strong>de</strong> <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo<br />

mostró que 5,9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (1,65 millón <strong>de</strong> personas) había sido víctima <strong>de</strong> por lo<br />

m<strong>en</strong>os un robo o hurto <strong>en</strong> los últimos 12 meses. Más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s víctimas no notificaron<br />

el <strong>de</strong>lito a <strong>la</strong> policía.<br />

En respuesta a <strong>la</strong>s presiones para que se hiciera una reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, el gobernador<br />

pres<strong>en</strong>tó una propuesta <strong>de</strong> <strong>en</strong>mi<strong>en</strong><strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> 1988 para tras<strong>la</strong><strong>da</strong>r<br />

<strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l patrul<strong>la</strong>je <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar a <strong>la</strong> civil, asignando a <strong>la</strong> pri-<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


116..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

mera so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong>. En <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong> <strong>en</strong>mi<strong>en</strong><strong>da</strong> constitucional<br />

<strong>de</strong>bilitaría gravem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> policía militar y fortalecería a <strong>la</strong> policía civil. La propuesta<br />

fue abiertam<strong>en</strong>te refuta<strong>da</strong> por los coman<strong>da</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> varios estados y<br />

no fue aproba<strong>da</strong>. Sin embargo, mostró <strong>la</strong> profundi<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l conflicto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía, el<br />

gobierno y <strong>la</strong> socie<strong>da</strong>d.<br />

En septiembre <strong>de</strong> 1997 se anunció el Programa Estatal para los Derechos Humanos,<br />

que incluyó <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>. En ese mismo mes se nombró a un nuevo<br />

coman<strong>da</strong>nte <strong>en</strong> jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar, qui<strong>en</strong> sugirió inmediatam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como una nueva filosofía y estrategia <strong>de</strong> organización y estableció<br />

una comisión con repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar, <strong>la</strong> policía civil, los organismos gubernam<strong>en</strong>tales,<br />

<strong>la</strong>s organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales y varios grupos comunitarios, para<br />

ayu<strong>da</strong>r a p<strong>la</strong>nificar e implem<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar.<br />

M<strong>en</strong>os <strong>de</strong> tres meses <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l nuevo coman<strong>da</strong>nte <strong>en</strong> jefe y <strong>de</strong>l<br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria, <strong>la</strong> policía militar adoptó oficialm<strong>en</strong>te<br />

esa práctica e inició su implem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> 41 compañías (9 <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São<br />

Paulo, 10 <strong>en</strong> otras ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana <strong>de</strong> São Paulo, 17 <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l<br />

estado y 5 <strong>en</strong> otras uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s especializa<strong>da</strong>s). 10<br />

Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />

En São Paulo, el movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> fue iniciado y supervisado por<br />

el alto mando <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar, el cual, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis institucional, mantuvo el<br />

control <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización. Fue así como pudo prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> huelga ocurri<strong>da</strong> <strong>en</strong> varios estados,<br />

evitar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas a <strong>la</strong> policía propuestas por los gobiernos estatal<br />

y fe<strong>de</strong>ral y por <strong>la</strong> socie<strong>da</strong>d civil y, por último, iniciar y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>. En tales circunstancias, su realización y consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> gran medi<strong>da</strong> <strong>de</strong>l compromiso <strong>de</strong>l personal directivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar y <strong>de</strong> su capaci<strong>da</strong>d<br />

para forjar alianzas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía, el gobierno y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d.<br />

Aunque nunca se <strong>la</strong> <strong>de</strong>finió c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> fue re<strong>la</strong>ciona<strong>da</strong> con <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una asociación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d con el fin <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar y resolver<br />

problemas <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d pública. En un docum<strong>en</strong>to e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía<br />

Comunitaria se <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>ta como una nueva filosofía y estrategia <strong>de</strong> organización basa<strong>da</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d, y ori<strong>en</strong>ta<strong>da</strong> hacia <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación y resolución<br />

<strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d pública, <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>-<br />

10<br />

La policía militar está organiza<strong>da</strong> <strong>en</strong> comandos, batallones y compañías.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..117<br />

ción y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> vi<strong>da</strong>, libertad, igual<strong>da</strong>d y digni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> to<strong>da</strong>s <strong>la</strong>s personas (Governo<br />

do Estado <strong>de</strong> São Paulo, Secretaria <strong>da</strong> Segurança Pública, 1997).<br />

Una <strong>de</strong>finición vaga y ambigua contribuyó a ampliar <strong>la</strong> alianza <strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />

<strong>comunitaria</strong> y a abrir el espacio para innovaciones d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar. Al mismo<br />

tiempo, sin embargo, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> una visión c<strong>la</strong>ra y precisa <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />

ha minado <strong>la</strong> capaci<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l li<strong>de</strong>razgo militar para p<strong>la</strong>nificar, vigi<strong>la</strong>r y evaluar su implem<strong>en</strong>tación<br />

y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, sus posibili<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción.<br />

Objetivos<br />

La policía <strong>comunitaria</strong> se adoptó como una filosofía y estrategia <strong>de</strong> organización con tres<br />

objetivos:<br />

• reformar a <strong>la</strong> policía militar mediante su transformación <strong>de</strong> una organización cerra<strong>da</strong><br />

<strong>en</strong> una organización abierta a <strong>la</strong> consulta y a <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d;<br />

• mejorar <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> policía buscando una mayor efectivi<strong>da</strong>d y efici<strong>en</strong>cia,<br />

así como respeto por el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos;<br />

• mejorar <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública mediante <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, el <strong>de</strong>sord<strong>en</strong><br />

y <strong>la</strong> inseguri<strong>da</strong>d <strong>en</strong> <strong>la</strong> socie<strong>da</strong>d.<br />

La reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar constituye un eje c<strong>en</strong>tral, <strong>en</strong> tanto resulta indisp<strong>en</strong>sable<br />

para mejorar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía, <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d y el gobierno, y por lo tanto<br />

para reducir al mínimo el riesgo <strong>de</strong> reformas impuestas por los gobiernos estatales y fe<strong>de</strong>ral,<br />

así como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdi<strong>da</strong> gradual <strong>de</strong> apoyo político, social y económico que pue<strong>da</strong><br />

<strong>de</strong>bilitar e incluso am<strong>en</strong>azar su exist<strong>en</strong>cia.<br />

Aunque in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, es difícil separar <strong>la</strong> reforma organizacional <strong>de</strong> los otros dos objetivos.<br />

Por una parte, es imposible consoli<strong>da</strong>r tal reforma sin mejorar <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública. Por otra parte, sin <strong>la</strong> reforma organizacional es<br />

imposible ampliar <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d y receptivi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía ante <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d y el<br />

cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>da</strong>do por esta última para <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia policial y <strong>la</strong> participación conjunta<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas, que a su vez son elem<strong>en</strong>tos indisp<strong>en</strong>sables para mejorar<br />

<strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública.<br />

Actores<br />

En <strong>la</strong> policía militar, el apoyo para <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> provi<strong>en</strong>e principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta<br />

dirección, es <strong>de</strong>cir, oficiales con experi<strong>en</strong>cia académica e internacional y nuevas g<strong>en</strong>eraciones<br />

que <strong>la</strong> v<strong>en</strong> como una estrategia prometedora para abor<strong>da</strong>r los problemas <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d pública.<br />

La resist<strong>en</strong>cia y oposición provi<strong>en</strong><strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> oficiales <strong>en</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> elite y<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


118..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

<strong>de</strong> antiguas g<strong>en</strong>eraciones, que <strong>la</strong> concib<strong>en</strong> como una mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones públicas o <strong>de</strong><br />

trabajo social y como un <strong>de</strong>svío <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong>. Lo<br />

mismo suce<strong>de</strong> con los suboficiales, que no cu<strong>en</strong>tan con información sobre <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />

y notan <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta oficiali<strong>da</strong>d y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d. A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> los oficiales y supervisores <strong>de</strong> línea para efectos <strong>de</strong> su implem<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong> policía<br />

militar manti<strong>en</strong>e una estricta separación <strong>en</strong>tre los oficiales y los suboficiales y no incluye repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> estos últimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria.<br />

Aunque está repres<strong>en</strong>ta<strong>da</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria, <strong>la</strong> policía civil ti<strong>en</strong>e<br />

una participación muy limita<strong>da</strong> <strong>en</strong> ese campo, <strong>en</strong> gran medi<strong>da</strong> como resultado <strong>de</strong>l conflicto<br />

persist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre sus efectivos y los <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar y porque se <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tifica como<br />

un proyecto <strong>de</strong> esta última. Sólo <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2001, <strong>la</strong> policía civil creó una comisión<br />

<strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, es <strong>de</strong>cir, casi cuatro<br />

años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que lo hiciera <strong>la</strong> policía militar. 11<br />

En <strong>la</strong> socie<strong>da</strong>d, el apoyo para <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> provi<strong>en</strong>e sobre todo <strong>de</strong> los grupos<br />

más organizados, a m<strong>en</strong>udo <strong>en</strong> los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> altos y medianos ingresos y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ya t<strong>en</strong>ían re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> cooperación con <strong>la</strong> policía. Los grupos m<strong>en</strong>os org a n i-<br />

zados, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te los <strong>de</strong> bajos ingresos y minoritarios –<strong>en</strong> especial los que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />

re<strong>la</strong>ción conflictiva con <strong>la</strong> policía– consi<strong>de</strong>ran a <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como una promesa vacía.<br />

En los grupos organizados existe una c<strong>la</strong>ra división <strong>en</strong>tre los conservadores y los progresistas.<br />

Los grupos conservadores ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a mostrarse favorables a <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>,<br />

pero expresan du<strong>da</strong>s sobre su efectivi<strong>da</strong>d para el control <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lito. Por su parte, los grupos<br />

progresistas, incluso los activistas <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos y los especialistas académicos, también<br />

se manifiestan favorables a <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, pero du<strong>da</strong>n sobre <strong>la</strong> capaci<strong>da</strong>d e incluso<br />

sobre <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar para poner<strong>la</strong> <strong>en</strong> práctica.<br />

En el gobierno estatal, el secretario <strong>de</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública apoya <strong>la</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong><br />

los consejos comunitarios <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d pública como instrum<strong>en</strong>to para promover <strong>la</strong> consulta<br />

y co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d. También respal<strong>da</strong> <strong>la</strong> producción y<br />

distribución <strong>de</strong> estadísticas sobre actos <strong>de</strong>lictivos, <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil con <strong>la</strong><br />

policía militar y <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía, otras <strong>en</strong>ti<strong>da</strong><strong>de</strong>s estatales e<br />

instituciones municipales <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública. Estas iniciativas son importantes<br />

para el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, aunque no están c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te integra<strong>da</strong>s<br />

<strong>en</strong> su implem<strong>en</strong>tación.<br />

El gobierno fe<strong>de</strong>ral apoya <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> por medio <strong>de</strong>l<br />

Programa Nacional <strong>de</strong> Derechos Humanos <strong>la</strong>nzado <strong>en</strong> 1996 y <strong>de</strong>l Programa Nacional y el<br />

Fondo Nacional para <strong>la</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública, <strong>la</strong>nzados <strong>en</strong> el año 2000.<br />

11<br />

La comisión está integra<strong>da</strong> exclusivam<strong>en</strong>te por ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil, sin participación <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

policía militar o miembros <strong>de</strong> grupos comunitarios y organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..119<br />

Los gobiernos municipales respal<strong>da</strong>n a m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />

mediante el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> consejos, secretarías o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos municipales<br />

<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> resolver problemas <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d pública y <strong>de</strong> suministrar recursos financieros<br />

y materiales para sost<strong>en</strong>er el financiami<strong>en</strong>to comunitario.<br />

Medi<strong>da</strong>s estratégicas<br />

La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong> tres fases:<br />

• cambio <strong>en</strong> el discurso, <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong>s expectativas <strong>en</strong> torno a el<strong>la</strong> d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> sus propios efectivos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d;<br />

• mayor nivel <strong>de</strong> comunicación y consulta <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d;<br />

• mayor nivel <strong>de</strong> organización, movilización y co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d.<br />

La primera fase se ha promovido por medio <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> reformas <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización<br />

y el li<strong>de</strong>razgo que incluy<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria;<br />

<strong>la</strong> re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión, misión y valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía; <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong> información<br />

sobre <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>; el adiestrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> efectivos para este nuevo<br />

modo <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia; <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y oficiales <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>; y <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Policía Comunitaria y Derechos Humanos.<br />

La segun<strong>da</strong> fase se ha promovido por medio <strong>de</strong> reuniones sobre policía <strong>comunitaria</strong> y<br />

contactos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas estatal, regional y local. En el ámbito estatal, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía<br />

Comunitaria y el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Policía Comunitaria y Derechos Humanos son los<br />

principales foros para discutir este tema. En 2001, <strong>la</strong> policía militar com<strong>en</strong>zó a crear Comisiones<br />

Regionales <strong>de</strong> Policía Comunitaria. En <strong>la</strong> esfera local, varias c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> consejos<br />

comunitarios <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d pública, así como <strong>de</strong> foros, c<strong>en</strong>tros, programas y ev<strong>en</strong>tos ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos<br />

son los principales espacios para reuniones sobre policía <strong>comunitaria</strong>.<br />

Las uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s bases y especialm<strong>en</strong>te los efectivos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />

son el punto <strong>de</strong> contacto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d. En un principio, <strong>la</strong> policía<br />

militar favoreció <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> bases fijas <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dió<br />

<strong>de</strong>l apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d para su establecimi<strong>en</strong>to y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to. Después com<strong>en</strong>zó<br />

a adquirir camionetas para emplear<strong>la</strong>s como bases móviles, vi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> ello dos v<strong>en</strong>tajas<br />

importantes: exigían un cuadro <strong>de</strong> personal más pequeño y podían tras<strong>la</strong><strong>da</strong>rse fácilm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> un lugar a otro si <strong>la</strong> situación así lo requería. A<strong>de</strong>más, podían emplearse para averiguar<br />

si <strong>la</strong>s condiciones eran a<strong>de</strong>cua<strong>da</strong>s antes <strong>de</strong> construir bases fijas.<br />

La co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d se ha promovido principalm<strong>en</strong>te por<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y movilización <strong>de</strong> esta última <strong>en</strong> apoyo a <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia policial<br />

y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or grado, a <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> problemas. Hay muchos ejemplos <strong>de</strong> movilización <strong>de</strong><br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


120..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

<strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d <strong>en</strong> respaldo a <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>: se canalizan los recursos financieros y<br />

materiales para operaciones policiales; se construy<strong>en</strong> y manti<strong>en</strong><strong>en</strong> bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>;<br />

se insta<strong>la</strong>n servicios <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia electrónica <strong>en</strong> espacios públicos; los voluntarios<br />

trabajan <strong>en</strong> bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y <strong>en</strong> otras insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía; los ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nos<br />

organizan campañas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> los vecin<strong>da</strong>rios y contratan a vigi<strong>la</strong>ntes privados<br />

y los gobiernos municipales nombran guardias municipales.<br />

M<strong>en</strong>os común es <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d <strong>en</strong> apoyo a <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> problemas,<br />

que <strong>en</strong>traña <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> patrones <strong>de</strong> criminali<strong>da</strong>d y <strong>de</strong> aquellos factores que<br />

aum<strong>en</strong>tan el riesgo <strong>de</strong> criminali<strong>da</strong>d y viol<strong>en</strong>cia, así como <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> medi<strong>da</strong>s para reducir<br />

el riesgo <strong>de</strong> criminali<strong>da</strong>d <strong>en</strong> <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s zonas. Este es el caso <strong>de</strong> muchos programas<br />

que se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> familias, escue<strong>la</strong>s, adolesc<strong>en</strong>tes, drogas, armas y revitalización<br />

<strong>de</strong> espacios públicos. Un ejemplo <strong>de</strong>stacado es <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> <strong>la</strong> fave<strong>la</strong><br />

Alba, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo, <strong>la</strong> cual estaba domina<strong>da</strong> por una organización <strong>de</strong>lictiva<br />

<strong>de</strong>dica<strong>da</strong> al narcotráfico. La policía militar ocupó el barrio, arrestó al cabecil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización,<br />

com<strong>en</strong>zó a organizar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y l<strong>la</strong>mó a otros organismos gubernam<strong>en</strong>tales<br />

y grupos comunitarios para discutir estrategias <strong>en</strong>camina<strong>da</strong>s a mant<strong>en</strong>er a <strong>la</strong>s organizaciones<br />

<strong>de</strong>lictivas fuera <strong>de</strong> Alba.<br />

Alcance<br />

Entre diciembre <strong>de</strong> 1997 y julio <strong>de</strong> 2001, <strong>la</strong> policía militar puso <strong>en</strong> práctica el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> policía<br />

<strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> 199 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 386 uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s locales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>en</strong> el estado: 67 <strong>en</strong> São Paulo,<br />

23 <strong>en</strong> otras ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana y 109 <strong>en</strong> el interior (Cuadro 4.2).<br />

Cuadro 4.2<br />

Uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> São Paulo, 2001<br />

Uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s Uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

Áreas Grupo 1 Grupo 2 Grupo 3 Grupo 4 territoriales especiales<br />

São Paulo 9 15 16 10 50 17<br />

RMSP 10 4 9 23 —<br />

Interior 17 35 31 26 109 —<br />

Estado <strong>de</strong> 36 50 51 45 182 —<br />

São Paulo<br />

Fu<strong>en</strong>te: Policía Militar, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..121<br />

En el mismo período, <strong>la</strong> policía militar estableció 251 bases <strong>de</strong> policía militar: 47 <strong>en</strong><br />

São Paulo, 46 <strong>en</strong> otras ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana <strong>de</strong> São Paulo y 158 <strong>en</strong> el interior<br />

<strong>de</strong>l estado (Cuadro 4.3). A<strong>de</strong>más estableció 202 bases móviles <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>:<br />

87 <strong>en</strong> São Paulo, 51 <strong>en</strong> otras ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana y 64 <strong>en</strong> el interior.<br />

Se adquirieron 32 bases móviles <strong>en</strong> 1998 y 170 <strong>en</strong> 2001 (Cuadro 4.4).<br />

Cuadro 4.3<br />

Bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, estado <strong>de</strong> São Paulo, 2001<br />

Área Ciu<strong>da</strong>d Bases<br />

CPA/M1 São Paulo C<strong>en</strong>tro 5<br />

CPA/M2 São Paulo Sur 6<br />

CPA/M3 São Paulo Norte 12<br />

CPA/M4 São Paulo Este 7<br />

CPA/M5 São Paulo Oeste 10<br />

CPA/M9 São Paulo Nor<strong>de</strong>ste 4<br />

CPA/M10 São Paulo Su<strong>de</strong>ste 3<br />

Total São Paulo 47<br />

CPA/M6 Región ABCD 11<br />

CPA/M7 Región Guarulhos 27<br />

CPA/M8 Región Osasco 8<br />

Total RMSP 46<br />

CPI-1 São José Campos 41<br />

CPI-2 Campinas 28<br />

CPI-3 Riberão Preto 30<br />

CPI-4 Bauru 15<br />

CPI-5 São José Rio Preto 23<br />

CPI-6 Santos 15<br />

CPI-7 Sorocaba 6<br />

Total Interior 158<br />

Total Estado <strong>de</strong> São Paulo 251<br />

Fu<strong>en</strong>te: Policía Militar, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


122..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

Cuadro 4.4<br />

Nuevas bases móviles <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, estado <strong>de</strong> São Paulo,<br />

1988 y 2001<br />

Área Ciu<strong>da</strong>d 1988 2001<br />

CPA/M1 São Paulo C<strong>en</strong>tro 4 7<br />

CPA/M2 São Paulo Sur 4 7<br />

CPA/M3 São Paulo Norte 3 9<br />

CPA/M4 São Paulo Este 4 15<br />

CPA/M5 São Paulo Oeste 3 8<br />

CPA/M9 São Paulo Nor<strong>de</strong>ste 7<br />

CPA/M10 São Paulo Su<strong>de</strong>ste 9<br />

CPCHOQUE São Paulo 1<br />

CMED São Paulo 1<br />

CPTRAN São Paulo 4<br />

GRPAE São Paulo 1<br />

Total São Paulo 18 69<br />

CPA/M6 ABCD 3 12<br />

CPA/M7 Guarulhos 3 17<br />

CPA/M8 Osasco 3 13<br />

Total RMSP 9 42<br />

CPI-1 São José Campos 1 11<br />

CPI-2 Campinas 1 12<br />

CPI-3 Riberão Preto 1 6<br />

CPI-4 Bauru 11<br />

CPI-5 São José Rio Preto 1 4<br />

CPI-6 Santos 1 10<br />

CPI-7 Sorocaba 5<br />

Total Interior 5 59<br />

Total Estado <strong>de</strong> São Paulo 32 170<br />

Fu<strong>en</strong>te: Policía Militar, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..123<br />

En 2001, el número <strong>de</strong> oficiales <strong>de</strong> policía que trabajaban <strong>en</strong> bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />

llegó a 7.305 (aproxima<strong>da</strong>m<strong>en</strong>te 8,3% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar):<br />

1.956 <strong>en</strong> São Paulo, 944 <strong>en</strong> otras ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana y 4.405 <strong>en</strong> el interior<br />

(Cuadro 4.5).<br />

Cuadro 4.5<br />

N ú m e ro <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y pob<strong>la</strong>ción cubierta por á re a ,<br />

estado <strong>de</strong> São Paulo, 2001<br />

Área Ciu<strong>da</strong>d Ag<strong>en</strong>tes Pob<strong>la</strong>ción<br />

CPA/M1 São Paulo C<strong>en</strong>tro 679 1.500.000<br />

CPA/M2 y M10 São Paulo Sur 552 671.000<br />

CPA/M3 São Paulo Norte 316 533.000<br />

CPA/M4 y M9 São Paulo Este 306 908.000<br />

CPA/M5 São Paulo Oeste 115 830.000<br />

São Paulo 1.968 4.442.000<br />

CPA/M6 ABCD 306 608.000<br />

CPA/M7 Guarulhos 503 779.000<br />

CPA/M8 Osasco 135 50.600<br />

RMSP 944 1.437.600<br />

CPI-1 São José Campos 764 1.262.000<br />

CPI-2 Campinas 774 1.934.000<br />

CPI-3 Ribeirão Preto 1.071 1.175.000<br />

CPI-4 Bauru 1.239 1.168.000<br />

CPI-5 São José Rio Preto 268 364.000<br />

CPI-6 Santos 223 273.000<br />

CPI-7 Sorocaba 66 249.000<br />

Interior 4.405 6.425.000<br />

Estado <strong>de</strong> São Paulo 7.317 12.304.600<br />

Fu<strong>en</strong>te: Policía Militar, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />

La policía militar puso <strong>en</strong> práctica el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> 192 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 645<br />

ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong>l estado, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 12,4 millones <strong>de</strong> habitantes (una tercera<br />

parte <strong>de</strong>l total).<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


124..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

Inversiones<br />

Incluso con <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como filosofía y estrategia <strong>de</strong> org a n i z a c i ó n,<br />

<strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 1997 <strong>la</strong> policía militar invirtió un volum<strong>en</strong> muy limitado <strong>de</strong> recursos financieros<br />

y humanos <strong>en</strong> su ejecución. En 1998 y 1999, <strong>la</strong> policía militar no t<strong>en</strong>ía oficiales<br />

<strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> p<strong>la</strong>near e imp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> el ámbito estatal o local,<br />

y a<strong>de</strong>más carecía <strong>de</strong> un presupuesto para hacerlo. En estas condiciones, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y<br />

<strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dieron <strong>en</strong> gran medi<strong>da</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> usar para <strong>la</strong> nueva mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d<br />

parte <strong>de</strong>l tiempo y los recursos normalm<strong>en</strong>te empleados <strong>en</strong> vigi<strong>la</strong>ncia tradicional. Por lo<br />

tanto, <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> se convirtió <strong>en</strong> un complem<strong>en</strong>to. Aunque muchos ag<strong>en</strong>tes<br />

agra<strong>de</strong>cieron <strong>la</strong> oportuni<strong>da</strong>d <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> el<strong>la</strong>, estaban sobrecargados por sus activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

ordinarias y no podían incorporar activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s adicionales.<br />

En el año 2000, <strong>la</strong> policía militar creó el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Policía Comunitaria y Derechos<br />

Humanos, al que asignó <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar y coordinar <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />

marcha <strong>de</strong>l nuevo mo<strong>de</strong>lo. En 2001, el Departam<strong>en</strong>to contaba con un presupuesto <strong>de</strong> unos<br />

R$3 millones para hacerlo: R$500.000 para adiestrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> oficiales <strong>de</strong> policía;<br />

R$500.000 para <strong>la</strong> construcción y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> bases fijas y R$2 millones para <strong>la</strong><br />

adquisición <strong>de</strong> bases móviles. 12<br />

Ese año, el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Policía Comunitaria y Derechos Humanos preparó un<br />

proyecto <strong>de</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> São Paulo, con un presupuesto<br />

aproximado <strong>de</strong> R$7,7 millones, sobre todo para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> oficiales <strong>de</strong> policía<br />

(R$738.000), capacitación <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes comunitarios (R$860.000) y adquisición <strong>de</strong><br />

nuevas camionetas para emplear<strong>la</strong>s como bases móviles (R$5,4 millones). En el mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> concluir <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> este trabajo, el secretario <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública<br />

había pres<strong>en</strong>tado el proyecto al Ministerio <strong>de</strong> Justicia y esperaba obt<strong>en</strong>er recursos para<br />

su ejecución <strong>de</strong>l Fondo Nacional para <strong>la</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública.<br />

Resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

En 2001, hacía casi cuatro años que <strong>la</strong> policía militar había puesto <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> policía<br />

<strong>comunitaria</strong>, pero no había podido consoli<strong>da</strong>r<strong>la</strong>. Y aunque ni <strong>la</strong> policía, ni el gobierno, ni<br />

<strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d <strong>la</strong> cuestionaran abiertam<strong>en</strong>te, sólo una minoría <strong>de</strong> efectivos <strong>la</strong> había practicado<br />

regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te. La mayoría se había abst<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> hacerlo por falta <strong>de</strong> información y<br />

12<br />

En 2001, US$1 era equival<strong>en</strong>te a aproxima<strong>da</strong>m<strong>en</strong>te R$2,35.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..125<br />

apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d, du<strong>da</strong>s sobre su efectivi<strong>da</strong>d y prefer<strong>en</strong>cia por <strong>la</strong>s mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

tradicionales <strong>de</strong> policía.<br />

La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> ha ampliado el grado <strong>de</strong> comunicación y<br />

consulta <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong><strong>da</strong>nía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas estatal, regional y local. También<br />

ha increm<strong>en</strong>tado el nivel <strong>de</strong> organización y movilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d <strong>en</strong> apoyo a <strong>la</strong><br />

policía. Sin embargo, no se ha hecho mucho esfuerzo por organizar y movilizar a <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d<br />

<strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> problemas.<br />

Cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> policía<br />

En re<strong>la</strong>ción con los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> policía, los indicadores <strong>de</strong> importancia<br />

son el número <strong>de</strong> civiles muertos por oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, el número <strong>de</strong> oficiales<br />

<strong>de</strong> policía muertos <strong>en</strong> servicio, el número <strong>de</strong> quejas recibi<strong>da</strong>s por el Def<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l<br />

Pueblo <strong>en</strong>tre 1997 y 2000 y <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción percibe el servicio.<br />

El número <strong>de</strong> civiles muertos por ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 435 <strong>en</strong> 1997<br />

a 485 <strong>en</strong> 1998, a 576 <strong>en</strong> 1999 y a 767 <strong>en</strong> 2000 (76% <strong>en</strong> tres años). En el mismo período,<br />

el número <strong>de</strong> efectivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar muertos aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 182 <strong>en</strong> 1997 a 242 <strong>en</strong><br />

1998 y a 319 <strong>en</strong> 1999 (74%), pero se redujo a 205 <strong>en</strong> 2000 (35% <strong>en</strong> 1 año) (Cuadro 4.6).<br />

Cuadro 4.6<br />

Civiles muertos o heridos a manos <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar,<br />

y ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar muertos o heridos <strong>en</strong> servicio,<br />

estado <strong>de</strong> São Paulo, 1982-2000<br />

Año Civiles Ag<strong>en</strong>tes<br />

Muertos Heridos Muertos Heridos<br />

1982 286 74 26 897<br />

1983 328 109 45 819<br />

1984 481 190 47 654<br />

1985 585 291 34 605<br />

1986 399 197 45 599<br />

1987 305 147 40 559<br />

1988 294 69 30 360<br />

1989 532 135 32 s/d<br />

1990 585 251 107 256<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


126..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

Cuadro 4.6 (continuación)<br />

Año Civiles Ag<strong>en</strong>tes<br />

Muertos Heridos Muertos Heridos<br />

1991 1.076 1.259 98 2.634<br />

1992 1.451 1.138 124 2.521<br />

1993 402 910 97 1.693<br />

1994 519 1.063 147 1.892<br />

1995 618 933 118 1.666<br />

1996 398 1.132 170 1.472<br />

1997 435 739 182 1.277<br />

1998 485 923 242 1.832<br />

1999 576 1.246 319 1.896<br />

2000 767 1.085 205 1.413<br />

Total 10.522 11.891 2.106 23.045<br />

Fu<strong>en</strong>te: Secretaria <strong>da</strong> Segurança Pública, Núcleo <strong>de</strong> <strong>Estudos</strong> <strong>da</strong> Violência, Universi<strong>da</strong>d <strong>de</strong> São Paulo.<br />

El número <strong>de</strong> quejas contra oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar recibi<strong>da</strong>s por el Def<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l<br />

Pueblo aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 1.628 <strong>en</strong> 1997 a 1.864 <strong>en</strong> 1998, a 2.368 <strong>en</strong> 1999 y a 2.564 <strong>en</strong> 2000<br />

(52% <strong>en</strong> tres años). Las quejas por <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio aum<strong>en</strong>taron <strong>de</strong> 78 <strong>en</strong> 1997 a 137<br />

<strong>en</strong> 2000 (75%). Las quejas por corrupción aum<strong>en</strong>taron <strong>de</strong> 14 <strong>en</strong> 1997 a 30 <strong>en</strong> 2000<br />

(114%). La bu<strong>en</strong>a noticia es que se redujo mucho el número <strong>de</strong> quejas por tortura, <strong>de</strong> 111<br />

<strong>en</strong> 1997 a 37 <strong>en</strong> 2000 (66%) (Cuadro 4.7).<br />

Las <strong>en</strong>cuestas realiza<strong>da</strong>s por Datafolha muestran que el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con<br />

más temor que confianza hacia <strong>la</strong> policía, que había aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> 51% <strong>en</strong> 1995 a 74%<br />

<strong>en</strong> 1997, se redujo 66% <strong>en</strong> 1999. Asimismo, el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que consi<strong>de</strong>ra<br />

que <strong>la</strong> policía usa fuerza excesiva, que había aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> 44% <strong>en</strong> 1995 a 73% <strong>en</strong> 1997,<br />

se redujo a 49% <strong>en</strong> 1999. Sin embargo, <strong>la</strong>s mismas <strong>en</strong>cuestas muestran que el porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> policía es inefici<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>tó continuam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong><br />

22% <strong>en</strong> 1995 a 36% <strong>en</strong> 1997 y a 43% <strong>en</strong> 1999 (Folha <strong>de</strong> São Paulo, 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2000).<br />

La policía militar proporciona <strong>da</strong>tos que muestran que el número <strong>de</strong> arrestos, <strong>de</strong>comisos<br />

<strong>de</strong> armas y drogas y respuestas <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia a problemas sociales aum<strong>en</strong>tó consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre 1998 y 2000. El número total <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos registrados por <strong>la</strong> policía militar<br />

aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 2,43 millones <strong>en</strong> 1998 a 2,68 millones <strong>en</strong> 1999 y a 3,04 millones <strong>en</strong> 2000<br />

(25,1%).<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..127<br />

Cuadro 4.7<br />

Quejas contra ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar, estado <strong>de</strong> São Paulo, 1997-2000<br />

Año 1997 1998 1999 2000<br />

Abuso <strong>de</strong> autori<strong>da</strong>d 372 410 395 216<br />

Agresión 69 73 97<br />

Am<strong>en</strong>aza 76 60 105 110<br />

D<strong>en</strong>uncia <strong>de</strong> un crim<strong>en</strong> 3 24 46<br />

Corrupción 14 5 6 30<br />

Crim<strong>en</strong> contra el consumidor 1<br />

Elogio/suger<strong>en</strong>cia 11 3 88<br />

Enriquecimi<strong>en</strong>to ilícito 10 9 6 9<br />

Golpiza/tortura 111 41 42 37<br />

Frau<strong>de</strong> 2 4 8 7<br />

Extorsión/<strong>de</strong>sfalco 58 64 100 62<br />

Facilitación <strong>de</strong> fuga 2 2<br />

Falta <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia policial 206 217 321 206<br />

Homicidio por particu<strong>la</strong>r 4<br />

Homicidio policial 83 246 322 312<br />

Infracción disciplinaria 239 302 356 570<br />

Malos tratos 1<br />

Neglig<strong>en</strong>cia 42 36 64 36<br />

Pecu<strong>la</strong>do 9 9 16 25<br />

Prevaricato 43 33 39 62<br />

Cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción 78 106 108 137<br />

Robo a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía 7 9<br />

Int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> homicidio 18 36 25<br />

Tráfico <strong>de</strong> droga por particu<strong>la</strong>res 35 2 19 27<br />

Tráfico <strong>de</strong> droga policial 37 51 38 39<br />

Otros 198 179 280 411<br />

Total 1.628 1.867 2.368 2.564<br />

Fu<strong>en</strong>te: Def<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l Pueblo, estado <strong>de</strong> São Paulo.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


128..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

Los <strong>da</strong>tos pres<strong>en</strong>tados anteriorm<strong>en</strong>te muestran que <strong>la</strong> policía está trabajando más, pero<br />

no se ha comprobado que <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio prestado haya mejorado mucho. Por<br />

el contrario, <strong>la</strong>s pruebas obt<strong>en</strong>i<strong>da</strong>s muestran que, a pesar <strong>de</strong> algunas mejoras <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con 1997, su cali<strong>da</strong>d sigue constituy<strong>en</strong>do un grave problema. Si <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

policía <strong>comunitaria</strong> contribuyó <strong>de</strong> alguna forma a mejorar<strong>la</strong> –y se ha comprobado que esto<br />

sucedió realm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s zonas–, el efecto fue sumam<strong>en</strong>te limitado y a<strong>de</strong>más<br />

comp<strong>en</strong>sado por el impacto <strong>de</strong> otros factores.<br />

Seguri<strong>da</strong>d pública<br />

En lo que respecta a los cambios <strong>en</strong> el índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, viol<strong>en</strong>cia e inseguri<strong>da</strong>d, hubo<br />

una reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> homicidios, robos y hurtos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana <strong>de</strong> São<br />

Paulo <strong>en</strong> el año 2000, pero no <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l estado. A<strong>de</strong>más, el número <strong>de</strong> robos y hurtos<br />

<strong>de</strong> vehículos aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana y <strong>en</strong> el interior (Cuadro 4.8).<br />

La reducción <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana a duras p<strong>en</strong>as pue<strong>de</strong><br />

atribuirse a <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, pues es <strong>en</strong> el interior don<strong>de</strong> están <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases<br />

y los ag<strong>en</strong>tes asignados. También es <strong>en</strong> el interior, no <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana, don<strong>de</strong><br />

los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> policía trabajan por períodos más prolongados <strong>en</strong> <strong>de</strong>termina<strong>da</strong>s uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s y<br />

zonas, lo que amplía su capaci<strong>da</strong>d para establecer asociaciones con grupos comunitarios<br />

y organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales.<br />

La Secretaría <strong>de</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública atribuye <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> homicidio, robo<br />

y hurto al proceso <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar y civil, así como a mejoras <strong>en</strong><br />

tecnología, información, análisis, p<strong>la</strong>nificación, responsabili<strong>da</strong>d y aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley.<br />

Los especialistas académicos sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia no indica<br />

una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y podría estar re<strong>la</strong>ciona<strong>da</strong> con otros factores, incluso <strong>de</strong> carácter accid<strong>en</strong>tal,<br />

y no a mejoras <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía.<br />

Evaluaciones locales<br />

En dos estudios se ha analizado el efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> por medio <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar estableció sus bases. Y aunque<br />

estos estudios son <strong>de</strong> alcance limitado, sus resultados ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a confirmar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a anteriorm<strong>en</strong>te<br />

expuesta <strong>de</strong> que hasta ahora <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> ha t<strong>en</strong>ido muy poco efecto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio prestado por <strong>la</strong> policía y <strong>en</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


Cuadro 4.8<br />

Cambios <strong>en</strong> el indice <strong>de</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia, viol<strong>en</strong>cia e inseguri<strong>da</strong>d, estado <strong>de</strong> Sao Paulo, 1997-2000<br />

Homicidios dolosos<br />

G. Sao Paulo<br />

Interior<br />

Estado<br />

1797<br />

3.660<br />

1.426<br />

5.086<br />

2797<br />

3.888<br />

1.593<br />

5.481<br />

Coefici<strong>en</strong>tes 7100.000 habitantes<br />

1797 2797<br />

G. Sao Paulo<br />

Interior<br />

Estado<br />

Robos<br />

G. Sao Paulo<br />

Interior<br />

Estado<br />

21,71<br />

7,97<br />

14,64<br />

1797<br />

49.189<br />

22.263<br />

71.452<br />

22,90<br />

8,83<br />

15,65<br />

2797<br />

57.536<br />

23.851<br />

81.387<br />

Coefici<strong>en</strong>tes 7100.000 habitantes<br />

1797 2797<br />

G. Sao Paulo<br />

Interior<br />

Estado<br />

291,75<br />

124,43<br />

205,60<br />

338,92<br />

132,20<br />

232,41<br />

1997<br />

7.548<br />

3.019<br />

10.567<br />

1997<br />

44,61<br />

16,80<br />

30,29<br />

1997<br />

106.725<br />

46.114<br />

152.839<br />

1997<br />

630,68<br />

256,62<br />

438,02<br />

1798<br />

4.191<br />

1.820<br />

6.011<br />

1798<br />

24,52<br />

10,00<br />

17,04<br />

1798<br />

62.494<br />

26.663<br />

89.157<br />

1798<br />

365,62<br />

146,57<br />

252,68<br />

2798<br />

4.121<br />

1.729<br />

5.850<br />

2798<br />

23,95<br />

9,43<br />

16,46<br />

2798<br />

70.912<br />

29.488<br />

100.400<br />

2798<br />

412,07<br />

160,77<br />

282,42<br />

1998<br />

8.312<br />

3.549<br />

11.861<br />

1998<br />

48,47<br />

19,43<br />

33,49<br />

1998<br />

133.406<br />

56.151<br />

189.557<br />

1998<br />

777,69<br />

307,34<br />

535,10<br />

1799<br />

4.441<br />

1.951<br />

6.392<br />

1799<br />

25,63<br />

10,55<br />

17,85<br />

1799<br />

78.759<br />

31.098<br />

109.857<br />

1799<br />

454,60<br />

168,17<br />

306,72<br />

2799<br />

4.586<br />

1.840<br />

6.426<br />

2799<br />

26,29<br />

9,87<br />

17,81<br />

2799<br />

78.047<br />

31.750<br />

109.797<br />

2799<br />

447,47<br />

170,31<br />

304,28<br />

1999<br />

9.027<br />

3.791<br />

12.818<br />

1999<br />

52,00<br />

20,42<br />

35,65<br />

1999<br />

156.806<br />

62.848<br />

219.654<br />

1999<br />

902,06<br />

338,49<br />

611,00<br />

1700<br />

4.418<br />

1.958<br />

6.376<br />

1700<br />

25,16<br />

10,42<br />

17,54<br />

1700<br />

74.797<br />

33.465<br />

108.262<br />

1700<br />

425,97<br />

178,08<br />

297,82<br />

2700 2000<br />

4.395 8.813<br />

1.867 3.825<br />

6.262 12.638<br />

2700 2000<br />

25,03 50,19<br />

9,93 20,35<br />

17,22 34,76<br />

2700 2000<br />

77.112 151.909<br />

29.807 63.272<br />

106.919 215.181<br />

2700 2000<br />

439,16 865,13<br />

158,61 336,69<br />

294,13 591,95<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


Cuadro 4.8 (continuation)<br />

Hurtos<br />

G. Sao Paulo<br />

Interior<br />

Estado<br />

1797 2797 1997 1798 2798 1998 1799 2799 1999 1700 2700 2000<br />

56.981<br />

93.505<br />

150.486<br />

Coefici<strong>en</strong>tes / 100.000<br />

1797<br />

G. Sao Paulo<br />

Interior<br />

Estado<br />

337,97<br />

522,59<br />

433,03<br />

Robos y hurtos <strong>de</strong> vehfculos<br />

1797<br />

G. Sao Paulo<br />

Interior<br />

Estado<br />

49.749<br />

15.460<br />

65.209<br />

66.633<br />

98.439<br />

165.072<br />

habitantes<br />

2797<br />

392,51<br />

545,61<br />

471,39<br />

2797<br />

55.836<br />

17.625<br />

73.461<br />

123.614<br />

191.944<br />

315.558<br />

1997 1798 2798 1998 1799 2799 1999 1700 2700 2000<br />

730,48<br />

1.068<br />

904,42<br />

69.371<br />

108.419<br />

177.790<br />

405,85<br />

595,99<br />

503,88<br />

1997 1798<br />

105.585<br />

33.085<br />

138.670<br />

60.396<br />

20.493<br />

80.889<br />

Coefici<strong>en</strong>tes 7100.000 habitantes<br />

1797 2797 1997 1798<br />

G. Sao Paulo<br />

Interior<br />

Estado<br />

295,08<br />

86,40<br />

187,64<br />

328,91<br />

97,69<br />

209,78<br />

623,98<br />

184,09<br />

397,42<br />

353,35<br />

112,65<br />

229,25<br />

80.208<br />

107.800<br />

188.008<br />

466,09<br />

587,74<br />

528,85<br />

2798<br />

72.980<br />

22.179<br />

95.159<br />

2798<br />

424,08<br />

120,92<br />

267,67<br />

149.579<br />

216.219<br />

365.798<br />

871,94<br />

1.184<br />

1.033<br />

81.462<br />

116.325<br />

197.787<br />

470,20<br />

629,07<br />

552,22<br />

1998 1799<br />

133.376<br />

42.672<br />

176.048<br />

82.496<br />

25.132<br />

107.628<br />

1998 1799<br />

777,43<br />

233,57<br />

496,92<br />

476,17<br />

135,91<br />

300,50<br />

78.474<br />

113.883<br />

192.357<br />

449,91<br />

610,89<br />

533,08<br />

2799<br />

87.087<br />

27.059<br />

114.146<br />

2799<br />

499,29<br />

145,15<br />

316,33<br />

159.936<br />

230.208<br />

390.144<br />

920,11<br />

1.239<br />

1.085<br />

73.778<br />

120.929<br />

194.707<br />

420,17<br />

643,50<br />

535,63<br />

1999 1700<br />

169.5<br />

52.191<br />

221.7<br />

90,901<br />

29,417<br />

120,318<br />

1999 1700<br />

975,46<br />

281,06<br />

616,83<br />

517,69<br />

156,54<br />

330,99<br />

82.810 156.588<br />

119.435 240.364<br />

202.245 396.952<br />

471,61 891,78<br />

635,56 1.279,06<br />

556,36 1.091,99<br />

2700 2000<br />

87,003 177,904<br />

27,715 57,132<br />

114,718 235,036<br />

2700 2000<br />

495,49 1.013,18<br />

147,49 304,03<br />

315,59 646,58<br />

Fu<strong>en</strong>te: Secretaria <strong>da</strong> Seguran9a Publica/lBOE.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..131<br />

Fórum em Defesa <strong>da</strong> Vi<strong>da</strong> Contra a Violência, año 2000<br />

Jardim Ânge<strong>la</strong>, localizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona periférica meridional <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciu<strong>da</strong>d, es uno <strong>de</strong> los<br />

distritos más viol<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> São Paulo. El Fórum em Defesa <strong>da</strong> Vi<strong>da</strong> Contra a Vi o l ê n c i a ,<br />

una agrupación <strong>de</strong> 200 organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales, presionó a <strong>la</strong> policía militar<br />

para que estableciera dos bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> (Jardim Ânge<strong>la</strong> y Jardim Ranieri)<br />

y co<strong>la</strong>boró <strong>en</strong> su implem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el área. En el año 2001, el Foro realizó una<br />

<strong>en</strong>cuesta con 945 resid<strong>en</strong>tes y propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y otra con 846 estudiantes, con<br />

el fin <strong>de</strong> evaluar su aplicación y resultados <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona (Fórum em Defesa <strong>da</strong> Vi<strong>da</strong> Contra<br />

a Violência, 2002).<br />

La <strong>en</strong>cuesta hecha a propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y resid<strong>en</strong>tes muestra lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

• Los resid<strong>en</strong>tes y propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es que estaban a m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1 kilómetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> sabían más sobre esta mo<strong>da</strong>li<strong>da</strong>d y estaban consci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> cali<strong>da</strong>d <strong>de</strong>l servicio prestado por <strong>la</strong> policía y <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública,<br />

<strong>en</strong> comparación con qui<strong>en</strong>es estaban a más <strong>de</strong> 1 kilómetro <strong>de</strong> dichas bases.<br />

• Cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, 84% <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y<br />

66% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes estaban <strong>en</strong>terados <strong>de</strong>l programa, <strong>en</strong> comparación con 74% y 60%,<br />

respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estaban a más <strong>de</strong> 1 kilómetro.<br />

• Cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, 78% <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es<br />

y 65% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes consi<strong>de</strong>raban que esta mejoraba <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona,<br />

<strong>en</strong> comparación con 54% y 50%, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estaban a más <strong>de</strong><br />

1 kilómetro.<br />

• Cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, 73% <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y<br />

60% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes dijeron que esta facilitaba el contacto con <strong>la</strong> policía, <strong>en</strong> comparación<br />

con 58% y 53%, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estaban a más <strong>de</strong> 1 kilómetro.<br />

• Cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, 71% <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y<br />

59% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes dijeron que esta mejoraba el trato <strong>da</strong>do por <strong>la</strong> policía a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

<strong>en</strong> comparación con 47% y 43%, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estaban a<br />

más <strong>de</strong> 1 kilómetro.<br />

• La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cree que <strong>la</strong> policía no hace na<strong>da</strong> contra el narcotráfico<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región e incluso que co<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> esa activi<strong>da</strong>d: 48% <strong>de</strong> los propietarios<br />

<strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y 58% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes que estaban cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />

p<strong>en</strong>saban así, <strong>en</strong> comparación con 62% y 65%, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> los<br />

propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y resid<strong>en</strong>tes que estaban a más <strong>de</strong> 1 kilómetro.<br />

• Cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, 25% <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y<br />

36,4% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes creían que no valía <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a comunicarse con <strong>la</strong> policía <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> un <strong>de</strong>lito, <strong>en</strong> comparación con 35% <strong>de</strong> los propietarios <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y 35%<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


132..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

<strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes que estaban a más <strong>de</strong> 1 kilómetro. Entre los integrantes <strong>de</strong> ambos<br />

grupos que creían que valía <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a comunicarse con <strong>la</strong> policía, 81% <strong>de</strong> los propietarios<br />

<strong>de</strong> almac<strong>en</strong>es y 69% <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes preferían el contacto con <strong>la</strong> policía <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> base <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y no <strong>en</strong> el distrito policial.<br />

ILANUD, año 2000<br />

En el año 2000, <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong>l Instituto Latinoamericano <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Uni<strong>da</strong>s para <strong>la</strong><br />

Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Delito y el Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Delincu<strong>en</strong>te (ILANUD) <strong>en</strong> Brasil, con apoyo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Fun<strong>da</strong>ción Ford, realizó una <strong>en</strong>cuesta <strong>en</strong>tre 1.963 resid<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 23 barrios con bases <strong>de</strong> policía<br />

<strong>comunitaria</strong> y 23 car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s (Kahn, 2000). Su objetivo era <strong>de</strong>terminar el efecto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong>: <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> notificación <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos; el temor a ellos; <strong>la</strong>s quejas<br />

contra <strong>la</strong> policía; <strong>la</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>la</strong> policía; <strong>la</strong> satisfacción con el servicio prestado por <strong>la</strong><br />

policía; y el grado <strong>de</strong> compromiso con <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d.<br />

Los principales resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta fueron los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• La satisfacción con <strong>la</strong>s activi<strong>da</strong><strong>de</strong>s policiales <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia llega a<br />

49% <strong>en</strong> zonas don<strong>de</strong> hay bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong>e información<br />

al respecto, <strong>en</strong> comparación con 31% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas sin bases.<br />

• Entre qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> información sobre policía <strong>comunitaria</strong>, 55% consi<strong>de</strong>ró que esta<br />

mejoraba su seguri<strong>da</strong>d y 65% que funcionaba bi<strong>en</strong> o muy bi<strong>en</strong>, mi<strong>en</strong>tras que<br />

88% apoyó su continui<strong>da</strong>d.<br />

• En <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> hay bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y los habitantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> información<br />

al respecto, 18% t<strong>en</strong>ía miedo <strong>de</strong> caminar solo <strong>de</strong> noche, <strong>en</strong> comparación<br />

con 26% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas sin bases.<br />

• En <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> hay bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y los habitantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> información<br />

al respecto, 45% fue víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos <strong>en</strong> los últimos cinco años y 51% lo notificó a <strong>la</strong><br />

policía, <strong>en</strong> comparación con 37% y 53%, respectivam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas sin bases.<br />

• No exist<strong>en</strong> marca<strong>da</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medi<strong>da</strong>s <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d<br />

por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s zonas con bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong>e información al respecto, y <strong>la</strong>s zonas sin bases.<br />

Problemas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

La policía militar adoptó <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como filosofía y estrategia <strong>de</strong> organización,<br />

pero no comprometió sufici<strong>en</strong>tes recursos financieros ni humanos para p<strong>la</strong>nificar<strong>la</strong>,<br />

imp<strong>la</strong>ntar<strong>la</strong>, supervisar<strong>la</strong> y evaluar<strong>la</strong>. A m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..133<br />

<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> conflicto con los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> resultados inmediatos <strong>en</strong> lo que respecta a<br />

<strong>la</strong> mejora <strong>de</strong>l servicio prestado y <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública. La socie<strong>da</strong>d y el gobierno apoyan <strong>la</strong><br />

reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía, pero al mismo tiempo <strong>la</strong> presionan para que obt<strong>en</strong>ga resultados inmediatos,<br />

lo que dificulta más <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> recursos financieros y humanos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución y <strong>en</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>.<br />

En Community Policing: How to Get Started, Trojanowicz y Bucqueroux (1998) <strong>de</strong>dican<br />

un capítulo a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y argum<strong>en</strong>tan que por causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> inher<strong>en</strong>te dificultad<br />

para instituir cambios <strong>en</strong> c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>de</strong> personas, los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> policía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />

ciu<strong>da</strong><strong>de</strong>s quizá no se arriesgan a <strong>la</strong>nzar ninguna nueva iniciativa antes <strong>de</strong> introducir<br />

páginas y páginas <strong>de</strong> nuevas políticas y procedimi<strong>en</strong>tos. Seña<strong>la</strong>n igualm<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> el<br />

otro extremo <strong>de</strong>l espectro hay pequeños <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos para los que es difícil hacer alcanzar<br />

el tiempo para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación. Asimismo, anotan que, <strong>en</strong> su mayoría, los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

se hal<strong>la</strong>n <strong>en</strong> un punto situado <strong>en</strong>tre los dos extremos y luchan por equilibrar <strong>la</strong> necesi<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar con su preocupación por <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> presupuesto, p<strong>la</strong>zos muy<br />

cortos y emerg<strong>en</strong>cias inevitables.<br />

La policía <strong>comunitaria</strong> es un método tan práctico y vital que no se pue<strong>de</strong> resistir <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> “simplem<strong>en</strong>te ir y hacerlo”. Pero <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación avanza<strong>da</strong> ti<strong>en</strong>e sus virtu<strong>de</strong>s,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> posibili<strong>da</strong>d <strong>de</strong> anticipar problemas figura <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> mayor importancia.<br />

La p<strong>la</strong>nificación también proporciona oportuni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los<br />

cambios, d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to, con lo que se reduce <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a ellos. Si<br />

<strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> se inicia como un experim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> una zona pequeña, obviam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

dificultad es mucho m<strong>en</strong>or que si el p<strong>la</strong>n consiste <strong>en</strong> aplicar<strong>la</strong> como una filosofía <strong>de</strong> todo<br />

un <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y como estrategia para to<strong>da</strong> una ciu<strong>da</strong>d. Sin embargo, no importa cuán<br />

limitado o ambicioso sea este esfuerzo, <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> <strong>en</strong>traña un cambio tan fun<strong>da</strong>m<strong>en</strong>tal<br />

que el hecho <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar tiempo a p<strong>la</strong>nificar podría marcar <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el<br />

éxito y el fracaso.<br />

P<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to<br />

En el estado <strong>de</strong> São Paulo, <strong>la</strong> policía militar com<strong>en</strong>zó a poner <strong>en</strong> práctica el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

policía <strong>comunitaria</strong> bajo <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> una crisis institucional y sin mucha p<strong>la</strong>nificación<br />

avanza<strong>da</strong>. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> dos años, con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Policía<br />

Comunitaria y Derechos Humanos, se asignó un pequeño grupo exclusivam<strong>en</strong>te a p<strong>la</strong>near<br />

y coordinar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l proyecto. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación no intervinieron los suboficiales<br />

(ag<strong>en</strong>tes y supervisores <strong>de</strong> línea), qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabili<strong>da</strong>d<br />

<strong>de</strong> llevar<strong>la</strong> a cabo. La Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria incluyó oficiales <strong>de</strong> nivel superior<br />

y repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes grupos comunitarios y organizaciones no guberna-<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


134..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

m<strong>en</strong>tales, pero no suboficiales. A medi<strong>da</strong> que aum<strong>en</strong>tó el número <strong>de</strong> uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía<br />

<strong>de</strong>stina<strong>da</strong>s a implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> estrategia, <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión se restringió a<br />

los responsables <strong>de</strong> alto rango <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> los comandos <strong>de</strong> zonas ext<strong>en</strong>sas. Los <strong>de</strong> nivel<br />

intermedio, a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s uni<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> policía locales don<strong>de</strong> se implem<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>,<br />

que<strong>da</strong>ron por fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión. A<strong>de</strong>más, los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil y<br />

otros organismos públicos tuvieron una participación muy limita<strong>da</strong>.<br />

La reestructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria <strong>en</strong> el año 2000 y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> siete subcomisiones (estructura, evaluación, justicia p<strong>en</strong>al y seguri<strong>da</strong>d<br />

pública, comunicación social, integración gubernam<strong>en</strong>tal, integración social y valorización<br />

profesional), así como <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> comisiones regionales <strong>en</strong> el año 2001, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

precisam<strong>en</strong>te el objetivo <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los grupos internos y externos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>. Aun así, ni <strong>la</strong>s subcomisiones ni <strong>la</strong>s comisiones<br />

regionales fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> suboficiales al proceso.<br />

Capacitación<br />

Des<strong>de</strong> el principio, <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria ha recalcado <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacitación <strong>de</strong> to<strong>da</strong> <strong>la</strong> policía militar y <strong>de</strong> los dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />

<strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>. Sin embargo, <strong>la</strong> capacitación se conc<strong>en</strong>tró principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

aspectos conceptuales y teóricos más que <strong>en</strong> los prácticos. Como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s limitaciones<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación, <strong>la</strong> policía militar no tuvo un conjunto <strong>de</strong> políticas, estrategias<br />

y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos para ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l nuevo sistema <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

locali<strong>da</strong>d. Por una parte, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> estas directrices permitió experim<strong>en</strong>tación e innovación.<br />

Por otra, si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>jó a los oficiales <strong>de</strong> policía –particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a los suboficiales y<br />

también a los responsables <strong>de</strong> nivel intermedio y aun alto– bi<strong>en</strong> informados sobre su misión,<br />

no los ilustró sobre los medios a su disposición para cumplir<strong>la</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> lo que se refiere a los aspectos prácticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, <strong>la</strong> capacitación<br />

se ha c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunicación y consulta con <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d, por medio <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> reuniones y contactos, y no tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas. Como<br />

consecu<strong>en</strong>cia, según <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d<br />

com<strong>en</strong>zaron a co<strong>la</strong>borar, pero sobre todo a aplicar estrategias <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia policial<br />

tradicional reactiva. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s quejas más comunes refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />

es que sirv<strong>en</strong> para <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia policial regu<strong>la</strong>r o que b<strong>en</strong>efician a grupos particu<strong>la</strong>res,<br />

e incluso a autori<strong>da</strong><strong>de</strong>s, políticos y propietarios <strong>de</strong> empresas, sin que cump<strong>la</strong>n<br />

<strong>la</strong> función para <strong>la</strong> cual fueron crea<strong>da</strong>s.<br />

La mayor parte <strong>de</strong>l presupuesto para <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> se ha invertido <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus bases fijas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> vehículos que pue-<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃ O PA U L O . . . ..—..135<br />

<strong>da</strong>n servir <strong>de</strong> bases móviles. Y aunque revist<strong>en</strong> importancia crítica para llevar a <strong>la</strong> práctica<br />

y consoli<strong>da</strong>r <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, se ha prestado m<strong>en</strong>or at<strong>en</strong>ción y se han asignado<br />

m<strong>en</strong>os recursos a cuestiones vincu<strong>la</strong><strong>da</strong>s a <strong>la</strong> administración, capacitación, supervisión, organización<br />

y movilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d, <strong>la</strong> integración <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> policía militar y <strong>la</strong> civil,<br />

<strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre los organismos estatales y municipales, y <strong>la</strong> resolución y evaluación<br />

<strong>de</strong> problemas.<br />

La cercanía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s elecciones para <strong>la</strong> presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República y el gobierno estatal<br />

<strong>en</strong> 2001 agrava el problema. La t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia gubernam<strong>en</strong>tal es invertir <strong>en</strong> activos <strong>de</strong> alta visibili<strong>da</strong>d,<br />

como bases <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> fijas y móviles, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> hacerlo <strong>en</strong> activos<br />

m<strong>en</strong>os visibles pero más útiles, como técnicas <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> problemas.<br />

Perspectivas<br />

A pesar <strong>de</strong> los problemas m<strong>en</strong>cionados, <strong>la</strong> policía militar ha podido no sólo sost<strong>en</strong>er el<br />

cambio hacia <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, sino también apoyar su aplicación <strong>en</strong> otros estados<br />

<strong>de</strong>l país. En el p<strong>la</strong>n estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía militar para 2000-2003 se incluye el compromiso<br />

<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como estrategia operativa y el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cali<strong>da</strong>d total como estrategia <strong>de</strong> gestión (Polícia Militar do Estado <strong>de</strong> São Paulo, 2000a).<br />

La policía civil estableció una comisión <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> para ayu<strong>da</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

a los responsables <strong>de</strong> alto rango (Decreto DGP 22, 15 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2001).<br />

Por su parte, el gobierno estatal seleccionó <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> como un programa prioritario<br />

<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguri<strong>da</strong>d pública y lo incluyó <strong>en</strong> su Ag<strong>en</strong><strong>da</strong> S P 21 (Polícia Militar do<br />

Estado <strong>de</strong> São Paulo, 2000b). Por último, el gobierno fe<strong>de</strong>ral recom<strong>en</strong>dó su implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>en</strong> el Programa Nacional <strong>de</strong> Seguri<strong>da</strong>d Pública, seleccionó a <strong>la</strong> policía militar como<br />

un excel<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong> y <strong>la</strong> contrató para que organizara programas<br />

regionales <strong>de</strong> adiestrami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>caminados a divulgar información sobre el tema y a ejecutar<br />

<strong>la</strong> estrategia <strong>en</strong> el país.<br />

Sin embargo, <strong>la</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong> está muy lejos <strong>de</strong> ser segura<br />

y exige <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación y resolución <strong>de</strong> los problemas que han minado el proceso. Para<br />

abor<strong>da</strong>rlos se pued<strong>en</strong> emplear <strong>la</strong>s mismas técnicas utiliza<strong>da</strong>s para tratar los temas <strong>de</strong> seguri<strong>da</strong>d<br />

pública, esto es, id<strong>en</strong>tificarlos, analizarlos y formu<strong>la</strong>r una estrategia <strong>de</strong> resolución,<br />

poner<strong>la</strong> <strong>en</strong> práctica y evaluar su ejecución y resultados.<br />

Si el análisis pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> este trabajo es correcto, <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes medi<strong>da</strong>s estratégicas<br />

pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeñar una función <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> consoli<strong>da</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong>:<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


136..—..PAULO DE MESQUITA N E TO<br />

• Definir más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s políticas, estrategias y procedimi<strong>en</strong>tos que guían el mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, recalcando <strong>la</strong> importancia no sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> comuni<strong>da</strong>d, sino también <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas.<br />

• Integrar a los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los responsables <strong>de</strong> nivel intermedio y <strong>de</strong> los suboficiales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria y <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas,<br />

estrategias y procedimi<strong>en</strong>tos.<br />

• Integrar más pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te a los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía civil, <strong>de</strong> otras <strong>en</strong>ti<strong>da</strong><strong>de</strong>s<br />

gubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l Estado, <strong>de</strong> instituciones municipales, <strong>de</strong> grupos comunitarios<br />

y <strong>de</strong> organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Policía Comunitaria y<br />

<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas, estrategias y procedimi<strong>en</strong>tos.<br />

• Reformu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> policía y los dirig<strong>en</strong>tes comunitarios,<br />

c<strong>en</strong>trando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción no sólo <strong>en</strong> el concepto y <strong>la</strong> teoría, sino principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> policía <strong>comunitaria</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas, estrategias y procedimi<strong>en</strong>tos que<br />

<strong>la</strong> guían y, más específicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas.<br />

• Supervisar y evaluar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas, estrategias y procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

policía <strong>comunitaria</strong>.<br />

• Invertir más <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>os profesionales <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía <strong>comunitaria</strong><br />

–mediante selección, capacitación, supervisión, evaluación y promoción–<br />

y m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> equipo y armas.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub


L A P O L I C Í A C O M U N I TA R I A EN SÃO PA U L O . . ...—..137<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>Estudos</strong> e Cultura Contemporânea. 1996. Mapa <strong>de</strong> Risco <strong>de</strong> Violência. Ci<strong>da</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> São Paulo. São Paulo: CEDEC y Ministério <strong>da</strong> Justiça.<br />

Folha <strong>de</strong> São Paulo, 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2000.<br />

Fórum em Defesa <strong>da</strong> Vi<strong>da</strong> Contra a Violência. 2000. “Pesquisa 1, Popu<strong>la</strong>ção em Geral, e<br />

Pesquisa 2, Popu<strong>la</strong>ção Esco<strong>la</strong>r”. Mimeo.<br />

Fun<strong>da</strong>ção Sea<strong>de</strong>. 1998. Pesquisa <strong>de</strong> condição <strong>de</strong> vi<strong>da</strong> 1998. Disponible <strong>en</strong><br />

. Fecha <strong>de</strong> acceso: 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003.<br />

Governo do Estado <strong>de</strong> São Paulo, Secretaria <strong>da</strong> Segurança Pública, Polícia Militar, Comissão<br />

<strong>de</strong> Assessoram<strong>en</strong>to <strong>da</strong> Imp<strong>la</strong>ntação do Policiam<strong>en</strong>to Comunitário. 1997. P ro g r ama<br />

<strong>de</strong> Imp<strong>la</strong>ntação do Policiam<strong>en</strong>to Comunitário.<br />

Instituto Brasileiro <strong>de</strong> Geografia e Estatística (I B G E). 1998. Pesquisa Nacional por A m o stra<br />

<strong>de</strong> Domicílio (PNAD). Disponible <strong>en</strong>: . Fecha <strong>de</strong> acceso: 14<br />

<strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003.<br />

Kahn, T. et al. 2000. “Polícia Comunitária: Avaliando a Experiência”. Mimeo.<br />

Muniz, J. et al. 1997. “Resistência e dificul<strong>da</strong><strong>de</strong>s <strong>de</strong> um programa <strong>de</strong> policiam<strong>en</strong>to comunitário”.<br />

Tempo Social, Vol. 9, N° 1: 197-213.<br />

Musumeci, L. et al. 1996. Segurança pública e ci<strong>da</strong><strong>da</strong>nia: A experiência <strong>de</strong> policiam<strong>en</strong>to<br />

comunitário em Copacabana (1994-1995). Re<strong>la</strong>tório final do monitoram<strong>en</strong>to qualitativo.<br />

Rio <strong>de</strong> Janeiro: ISER.<br />

Ouvidoria <strong>de</strong> Polícia do Estado <strong>de</strong> São Paulo. 2001. La información estadística se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

disponible <strong>en</strong> el sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>soría <strong>de</strong>l Pueblo:<br />

. Fecha <strong>de</strong> acceso: 14 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2003.<br />

Pinheiro, P. S., et al. 1998. São Paulo Sem Medo: um diagnóstico <strong>da</strong> violência urbana.<br />

Rio <strong>de</strong> Janeiro: Garamond.<br />

Polícia Militar do Estado <strong>de</strong> São Paulo. 2000a. “P<strong>la</strong>no Plurianual 2000-2003”. Mimeo.<br />

———————. 2000b. “Ag<strong>en</strong><strong>da</strong> SP 21. Policiam<strong>en</strong>to Comunitário. Projeto para melhoria<br />

do serviço <strong>de</strong> segurança pública no estado <strong>de</strong> São Paulo”. Mimeo.<br />

Trojanowicz, R. y B. Bucqueroux. 1998. Community Policing. How to Get Started. C i ncinnati,<br />

OH: An<strong>de</strong>rson Publishing Company.<br />

© Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo. Todos los <strong>de</strong>rechos reservados.<br />

Visite nuestro sitio Web para obt<strong>en</strong>er más información: www.iadb.org/pub

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!