11.07.2015 Views

FAO_Perspectivas-de-la-agricultura-y-del-desarrollo-rural-en-las-Américas

FAO_Perspectivas-de-la-agricultura-y-del-desarrollo-rural-en-las-Américas

FAO_Perspectivas-de-la-agricultura-y-del-desarrollo-rural-en-las-Américas

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>de</strong>l<strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>:una mirada haciaAmérica Latina y el Caribe2014Resum<strong>en</strong> Ejecutivo


<strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>:una mirada haciaAmérica Latina y el Caribe2014Resum<strong>en</strong> Ejecutivo


Cont<strong>en</strong>idosReconocimi<strong>en</strong>tos_____________________________________________5Pres<strong>en</strong>tación_________________________________________________7<strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> 2014________________________9Contexto macroeconómico__________________________________ 11Análisis sectorial____________________________________________ 15Contexto sectorial agríco<strong>la</strong>__________________________________ 15Agricultura_______________________________________________ 18Gana<strong>de</strong>ría_______________________________________________ 21Bosques________________________________________________ 26Pesca___________________________________________________ 29Bi<strong>en</strong>estar <strong>rural</strong> e institucionalidad_____________________________ 33Bi<strong>en</strong>estar <strong>rural</strong>____________________________________________ 33Políticas e institucionalidad_________________________________ 36Bibliografía________________________________________________ 41Situación y perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar<strong>en</strong> América Latina y el Caribe_________________________________ 45Caracterización_____________________________________________ 47Dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l sector______________________________________ 47Heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar______________________ 47Dinámica <strong>de</strong>l cambio estructural_____________________________ 48Limitaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar_________________________ 49Pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar__________________________ 50Pot<strong>en</strong>cial para reducir <strong>la</strong> pobreza____________________________ 50Pot<strong>en</strong>cial para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>alim<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleo_________________________ 50<strong>Perspectivas</strong>________________________________________________ 53Respuesta <strong>de</strong> los gobiernos__________________________________ 54Recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política________________________________ 55Conclusiones_______________________________________________ 56Bibliografía________________________________________________ 57


Reconocimi<strong>en</strong>tosEste docum<strong>en</strong>to es fruto <strong>de</strong>l esfuerzo conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Económica para AméricaLatina y el Caribe (CEPAL), <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tacióny <strong>la</strong> Agricultura (<strong>FAO</strong>) y el Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura(IICA). Su e<strong>la</strong>boración estuvo a cargo <strong>de</strong> un grupo interinstitucional compuesto por AdriánRodríguez, Mônica Rodrigues y Octavio Sotomayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> CEPAL; Byron Jara y SalomónSalcedo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>FAO</strong>; y Joaquín Arias, Rafael Trejos, Ileana Ávalos y Hugo Chavarría <strong>de</strong>l IICA.Para e<strong>la</strong>borar los capítulos se conformaron grupos <strong>de</strong> trabajo interdisciplinarios, coordinadospor <strong>la</strong>s distintas instituciones, <strong>de</strong> acuerdo con sus ámbitos <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia. Se hace unreconocimi<strong>en</strong>to especial a los integrantes <strong>de</strong> los grupos:Capítulo “Contexto macroeconómico”. Coordinador técnico: Mônica Rodrigues, con <strong>la</strong>co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Adrián Rodríguez y Joaquín Arias. Integrantes adicionales <strong>de</strong>l grupo:Hugo Chavarría y Byron Jara.Capítulo “Contexto sectorial”. Coordinador técnico: Joaquín Arias, con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<strong>de</strong> Hugo Chavarría y Eug<strong>en</strong>ia Sa<strong>la</strong>zar. Integrantes adicionales <strong>de</strong>l grupo: MônicaRodrigues, Adrián Rodríguez, Rafael Trejos y Byron Jara.Capítulo sectorial “Agricultura”. Coordinador técnico: Rafael Trejos, con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<strong>de</strong> Hugo Chavarría, Adriana Campos y Eug<strong>en</strong>ia Sa<strong>la</strong>zar. Integrantes adicionales <strong>de</strong>l grupo:Joaquín Arias, Adrián Rodríguez, Mônica Rodrigues, Salomón Salcedo y Byron Jara.Capítulo sectorial “Gana<strong>de</strong>ría”. Coordinador técnico: Tito Díaz, con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>Gary Williams. Integrantes adicionales <strong>de</strong>l grupo: Byron Jara y Salomón Salcedo.Capítulo sectorial “Bosques”. Coordinador técnico: Jorge Meza, con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>José Prado. Integrantes adicionales <strong>de</strong>l grupo: Byron Jara, Hivy OrtizChour y SalomónSalcedo.Capítulo sectorial “Pesca y acuicultura”. Coordinador técnico: Alejandro Flores, con <strong>la</strong>co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Mauro Arias. Integrantes adicionales <strong>de</strong>l grupo: Roberto <strong>de</strong> Andra<strong>de</strong>,Byron Jara y Salomón Salcedo.Capítulo “Bi<strong>en</strong>estar <strong>rural</strong>”. Coordinador técnico: Adrián Rodríguez, con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<strong>de</strong> Leandro Cabello y Laura Poveda. Integrantes adicionales <strong>de</strong>l grupo: OctavioSotomayor, Mônica Rodrigues, Hugo Chavarría, Rafael Trejos, Salomón Salcedo,Joaquín Arias e Ileana Ávalos.Capítulo “Políticas públicas e institucionalidad”. Coordinador técnico: Ileana Ávalos,con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Diana Francis, Adriana Campos y Juana Galván. IntegrantesUna mirada hacia América Latina y el Caribe 5


adicionales <strong>de</strong>l grupo: Rafael Trejos, Joaquín Arias, Hugo Chavarría, Byron Jara,Mônica Rodrigues y Adrián Rodríguez.Capítulo “Agricultura familiar <strong>en</strong> el Caribe”. Coordinador técnico: Salomón Salcedo,con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Lya Guzmán y Bárbara Graham. Integrantes adicionales <strong>de</strong>l grupo:Byron Jara, Cedric Lazarus, Lisa Martínez y Mauricio Pretto.Capítulo “Agricultura familiar <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica”. Coordinador técnico: HugoChavarría, con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Ileana Ávalos y Eduardo Baumeister. Integrantesadicionales <strong>de</strong>l grupo: Rafael Trejos.Capítulo “Agricultura familiar <strong>en</strong> Sudamérica”. Coordinador técnico: OctavioSotomayor, con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Mina Namdar (consultora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>FAO</strong>).Finalm<strong>en</strong>te, se agra<strong>de</strong>ce a Randall Cor<strong>de</strong>ro por el trabajo periodístico, a Máximo Arayapor <strong>la</strong> corrección textual, a Gabrie<strong>la</strong> Wattson por <strong>la</strong> diagramación <strong>de</strong>l informe y a Eug<strong>en</strong>iaSa<strong>la</strong>zar por <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong>l anexo estadístico.6 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


Pres<strong>en</strong>taciónDespués <strong>de</strong> haber observado una recuperación <strong>en</strong> el 2010, y un bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> el2011, el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>de</strong> América Latina y el Caribe (ALC) ha perdidodinamismo durante el 2013. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los años anteriores, cuando el comportami<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región estuvo principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminado por <strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>en</strong> losprecios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales materias primas, <strong>en</strong> el ciclo 2012-2013 su evolución ha estadomarcada por 4 factores principales:La <strong>de</strong>saceleración <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad económica global, que ha afectado no sólo a los países<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, sino a <strong>la</strong>s economías emerg<strong>en</strong>tes, especialm<strong>en</strong>te a China, India y BrasilLa pérdida <strong>de</strong> dinamismo <strong>de</strong>l comercio mundial <strong>de</strong> mercancías, que <strong>en</strong> términos realesdurante el 2012 tuvo el crecimi<strong>en</strong>to más bajo <strong>en</strong> los últimos 30 años, aunada a <strong>la</strong>reducción <strong>de</strong> los precios internacionales <strong>de</strong> los principales productos agríco<strong>la</strong>s.El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os climáticos adversos (sequías e inundaciones) quehan afectado a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> regional, reduci<strong>en</strong>do los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los cereales,oleaginosas, productos tropicales, gana<strong>de</strong>ría y pesca.El increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> p<strong>la</strong>gas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los cultivos, favorecidas por<strong>la</strong> mayor variabilidad climática.La <strong>de</strong>saceleración <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>de</strong> ALC durante el 2013 ha sido mayorque <strong>la</strong> observada por el global <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías regionales, ocasionando que el ValorAgregado Agríco<strong>la</strong> haya crecido a tasas m<strong>en</strong>ores que el PIB global regional.No obstante lo observado durante el 2012 y 2013, para el 2014 se esperan condicioneseconómicas que pue<strong>de</strong>n favorecer el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y el comercioagríco<strong>la</strong> regional, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que <strong>de</strong>berán apunta<strong>la</strong>rse con políticas dirigidas no sólo amejorar los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> comercial, sino tambiéna pot<strong>en</strong>ciar el <strong>de</strong>sempeño productivo y <strong>la</strong> inclusión exitosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor.En este quinto número <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to “<strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>”, <strong>la</strong> Comisión Económica para América Latina y el Caribe (CEPAL), <strong>la</strong>Oficina Regional para América Latina y el Caribe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidaspara <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura (<strong>FAO</strong>) y el Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperaciónpara <strong>la</strong> Agricultura (IICA) analizan <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y suUna mirada hacia América Latina y el Caribe 7


contexto (macroeconómico y sectorial), y <strong>de</strong>dican una sección para examinar <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle <strong>la</strong>scaracterísticas, retos y pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong> América Latina y el Caribe.El informe concluye que, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s serias limitaciones productivas, comerciales ysocioeconómicas que experim<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, ésta <strong>en</strong>traña un granpot<strong>en</strong>cial para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, así como para reducir el <strong>de</strong>sempleo y sacar <strong>de</strong> <strong>la</strong>pobreza y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más vulnerable <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>rural</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.La CEPAL, <strong>la</strong> <strong>FAO</strong> y el IICA pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> cada capítulo <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> políticas queconsi<strong>de</strong>ran necesarias para <strong>de</strong>volver dinamismo a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> regional y para pot<strong>en</strong>ciar el<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los territorios <strong>rural</strong>es. En el caso particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar, se recomi<strong>en</strong>daat<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar políticas intersectoriales que ret<strong>en</strong>gan a <strong>la</strong>s nuevasg<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong> relevo, que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> innovación y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, así como<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r instrum<strong>en</strong>tos que permitan su inserción exitosa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor.Alicia Bárc<strong>en</strong>aSecretaria EjecutivaComisión Económica para AméricaLatina y el Caribe (CEPAL)Raúl B<strong>en</strong>ítezSubdirector G<strong>en</strong>eral yRepres<strong>en</strong>tante Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>FAO</strong> paraAmérica Latina y el CaribeOrganización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong>Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura (<strong>FAO</strong>)Víctor M. Vil<strong>la</strong>lobosDirector G<strong>en</strong>eralInstituto Interamericano<strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong>Agricultura (IICA)8 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


<strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> y <strong>de</strong>l<strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<strong>Américas</strong> 2014


Contexto macroeconómicoLa economía <strong>de</strong> América Latina y el Caribe se <strong>de</strong>saceleró durante 2012; se estimaque su Producto Interno Bruto (PIB) se estabilizará <strong>en</strong> tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>tocercanas al 3% durante 2013, para remontar a niveles <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre el 3.5% y el4% <strong>en</strong> 2014.En 2012 <strong>la</strong> <strong>de</strong>saceleración <strong>de</strong>l PIB <strong>de</strong> AméricaLatina y el Caribe (ALC) fue más pronunciadaque el promedio global, tal como ocurrió conel conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías emerg<strong>en</strong>tes. Lasestimaciones <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to para ALC sigu<strong>en</strong>si<strong>en</strong>do superiores a los niveles observados <strong>en</strong><strong>la</strong>s economías avanzadas <strong>en</strong>tre finales <strong>de</strong> 2012y mediados <strong>de</strong> 2013, mi<strong>en</strong>tras una revisión<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong>seconomías emerg<strong>en</strong>tes ha mostrado que seráninferiores que <strong>la</strong>s proyectadas. China, porejemplo, cerró el año 2012 con una tasa <strong>de</strong>crecimi<strong>en</strong>to inferior al 8%. En ALC, luego <strong>de</strong><strong>la</strong> importante <strong>de</strong>saceleración <strong>de</strong> 2012 —másint<strong>en</strong>sa que <strong>la</strong> observada <strong>en</strong> China— se diouna estabilización <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 2013 yuna recuperación tímida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proyecciones<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to para 2014, lo que da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s economías<strong>de</strong> <strong>la</strong> región para repuntar <strong>en</strong> el actual esc<strong>en</strong>ario(ver figura 1).La región ha pres<strong>en</strong>tado difer<strong>en</strong>ciassubregionales importantes: <strong>la</strong> retracción <strong>de</strong>l PIBha sido más pronunciada <strong>en</strong> Sudamérica que <strong>en</strong>América C<strong>en</strong>tral y México, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas sehan mant<strong>en</strong>ido re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te constantes <strong>en</strong> losúltimos años. Las revisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s perspectivas<strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ALC realizadas por ag<strong>en</strong>ciasinternacionales indican que <strong>en</strong> 2013 será inferioral proyectado, <strong>de</strong>bido al comportami<strong>en</strong>to pocofavorable <strong>de</strong> sus principales economías, Méxicoy Brasil, así como <strong>de</strong> otras economías que v<strong>en</strong>íanpres<strong>en</strong>tando una expansión significativa <strong>de</strong>l PIBy han experim<strong>en</strong>tado una <strong>de</strong>saceleración <strong>de</strong> <strong>la</strong>actividad económica, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s Chile, Panamáy Perú.El comercio internacional ha sido, <strong>en</strong> losúltimos años, el principal canal <strong>de</strong> transmisión<strong>de</strong>l <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong>l panorama mundia<strong>la</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> ALC.Según <strong>la</strong> CEPAL (2013c), se espera que <strong>en</strong>2013 el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> regiónse expanda alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 4%, contrastandocon el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 23.9% registrado <strong>en</strong> 2011,mi<strong>en</strong>tras el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones <strong>de</strong>beríaregistrar un aum<strong>en</strong>to mayor, <strong>de</strong> 6%. Este escasodinamismo se explica principalm<strong>en</strong>te por<strong>la</strong> recesión <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro y porcierto <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong> los productosque repres<strong>en</strong>tan una proporción alta <strong>de</strong> <strong>la</strong>sexportaciones regionales, que se vincu<strong>la</strong> principalm<strong>en</strong>tea cierta <strong>de</strong>saceleración <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> China. En efecto, durante el primersemestre <strong>de</strong> 2013, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dieron los precios <strong>de</strong>los minerales, los metales, el petróleo y algunosalim<strong>en</strong>tos. El <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mandaexterna erosiona parcialm<strong>en</strong>te los términos<strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.Una mirada hacia América Latina y el Caribe 11


Ante el <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economíamundial y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda externa, el crecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong> región ha estado basado <strong>en</strong>el consumo interno, ya que <strong>la</strong>s economíasc<strong>en</strong>trales y emerg<strong>en</strong>tes no han logradohacer <strong>de</strong>spegar su crecimi<strong>en</strong>to, a pesar <strong>de</strong>haber sorteado <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas más urg<strong>en</strong>tesque <strong>de</strong>saceleraron <strong>la</strong> economía global afinales <strong>de</strong> 2012.En cualquier caso, <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<strong>en</strong> 2013 sigue si<strong>en</strong>do el consumo interno,aunque con un m<strong>en</strong>or dinamismo queel pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> los últimos años. Este m<strong>en</strong>ordinamismo <strong>de</strong>l consumo no ha sido comp<strong>en</strong>sadopor un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión ni por <strong>la</strong>expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones netas, lo queexplica <strong>la</strong> <strong>de</strong>saceleración <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong> región.Las políticas implem<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> los últimosaños <strong>en</strong> ALC, como respuesta a <strong>la</strong> crisis financieray económica global, han conducido <strong>en</strong> <strong>la</strong>mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región al fortalecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y <strong>de</strong> los fundam<strong>en</strong>tosmacroeconómicos. Como reflejo <strong>de</strong>ello, gran parte <strong>de</strong> esos países ha exhibido <strong>en</strong>los últimos años resultados progresivam<strong>en</strong>tepositivos <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> losniveles <strong>de</strong> riesgo percibidos por los mercadosfinancieros, control inf<strong>la</strong>cionario, acceso a financiami<strong>en</strong>toexterno y estabilidad <strong>de</strong> los tipos<strong>de</strong> cambio reales (ver figura 2).Fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, los acuerdos alcanzados <strong>en</strong>Estados Unidos (EE. UU.) <strong>en</strong> el área fiscal y <strong>en</strong>treel Banco C<strong>en</strong>tral Europeo y <strong>la</strong>s economías<strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona euro hicieron retroce<strong>de</strong>rel nivel <strong>de</strong>l riesgo financiero global <strong>en</strong> elúltimo año. No obstante, esos avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> estabilidadfinanciera internacional son frágiles ypersiste una serie <strong>de</strong> riesgos tanto <strong>en</strong> el contextoregional como <strong>en</strong> el global, que <strong>de</strong> cumplirse inclinaríanel crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía a <strong>la</strong> baja<strong>en</strong> los próximos años (ver recuadro 1).En un esc<strong>en</strong>ario <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> actividad económicaglobal no termina <strong>de</strong> repuntar, <strong>la</strong>soportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to li<strong>de</strong>radas por<strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones empiezan aescasear. Por esto, <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<strong>de</strong>b<strong>en</strong> llevar a cabo reformas estructuralespara aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> sus exportaciones.Muchas economías ya han dadopasos <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> reformas<strong>en</strong> los ámbitos <strong>la</strong>boral y tributario con elmúltiple objetivo <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> recaudacióny reducir el déficit público, a <strong>la</strong> vez que inc<strong>en</strong>tivanel empleo y <strong>la</strong> inversión. Pero otrasreformas son necesarias, sobre todo para garantizarque los recursos fiscales y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tradas<strong>de</strong> capitales fluyan hacia <strong>la</strong>s áreas que repres<strong>en</strong>tan<strong>la</strong>s principales limitaciones estructuralesal crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong>región. En ALC, los principales <strong>de</strong>safíos estánre<strong>la</strong>cionados a <strong>la</strong> baja calidad <strong>de</strong> los sistemaseducativos, a <strong>la</strong> alta informalidad <strong>de</strong>l empleo,a <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>cia y baja regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los sistemas<strong>de</strong> infraestructura y a <strong>la</strong>s altas barrerasa <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> inversión por parte<strong>de</strong> empresas nacionales y extranjeras (OCDE2013b).Por otro <strong>la</strong>do, con el objetivo <strong>de</strong> no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rtanto <strong>de</strong>l consumo –cuyo dinamismo muestrasignos <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to– como <strong>la</strong> variableque apunta<strong>la</strong> el crecimi<strong>en</strong>to, los países <strong>de</strong> <strong>la</strong>región <strong>de</strong>b<strong>en</strong> promover políticas fiscales yfinancieras que favorezcan <strong>la</strong> inversión y elcambio estructural, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> reasignación<strong>de</strong> recursos y mano <strong>de</strong> obra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sectores notransables <strong>de</strong> baja productividad hacia sectorestransables <strong>de</strong> mayor productividad. Lasmedidas pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> el recuadro 2 pue<strong>de</strong>nfavorecer <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> sectores transables<strong>de</strong> alta productividad.12 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


Figura 1. Tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to yproyecciones <strong>de</strong>l PIB (%)Figura 2. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong>riesgo financiero, vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong>cambio e inf<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> ALC (2007 = 100)Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>l WorldEconomic Outlook, FMI.Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia a partir <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>CEPALSTAT.Recuadro 1. Principales riesgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> activida<strong>de</strong>conómica global e impactos <strong>en</strong> <strong>la</strong> regiónRiesgos globalesDesaceleración <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>en</strong>China.Persist<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona euro, <strong>de</strong>bido a los ajustesfiscales y problemas <strong>de</strong> competitividad.Dificultad para alcanzar un acuerdoque repres<strong>en</strong>te una solución más <strong>de</strong>finitivaal financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l déficit<strong>en</strong> los EE. UU.Cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> política monetaria expansiva<strong>en</strong> los EE. UU., con aum<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> interés y reducción <strong>de</strong><strong>la</strong>s compras <strong>de</strong> activos por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>Reserva Fe<strong>de</strong>ral.Impactos <strong>en</strong> <strong>la</strong> regiónCaída <strong>de</strong> los precios internacionales <strong>de</strong> algunos productos básicosexportados por <strong>la</strong> región; retracción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones (valor yvolum<strong>en</strong>), sobre todo <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> Sudamérica; retracción <strong>de</strong>lcrecimi<strong>en</strong>to regional.Retracción <strong>de</strong> los precios internacionales <strong>de</strong> hidrocarburos; retracción<strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones, sobre todo <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> Sudamérica;retracción <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to regional.Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> incertidumbre <strong>en</strong> los mercados internacionales, increm<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong>s primas <strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong> los EE. UU. y transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>capitales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> región hacia ese país.Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> capitales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> región hacia los EE. UU., aum<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, <strong>de</strong>preciación <strong>de</strong> los tipos<strong>de</strong> cambio reales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías regionales más integradas a losmercados financieros internacionalesUna mirada hacia América Latina y el Caribe 13


El VAA-ingreso (distinto al análisis anterior <strong>de</strong>lvolum<strong>en</strong> <strong>de</strong> producción) muestra que <strong>en</strong> 2011los términos <strong>de</strong> intercambio intersectorialesfueron muy favorables para <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>en</strong>Arg<strong>en</strong>tina, Honduras, Nicaragua, Paraguay yJamaica, favoreci<strong>en</strong>do los ingresos y el po<strong>de</strong>radquisitivo <strong>de</strong> los productores <strong>en</strong> esos países.Estimaciones preliminares <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>lsector <strong>en</strong> 2012 indican que <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> fueronabatidas por condiciones climáticas extremas ypor <strong>la</strong> revaluación <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> cambio, que afectósobre todo a países con mayor ori<strong>en</strong>taciónexportadora y no do<strong>la</strong>rizados. En otros países,como Belice y México, el panorama <strong>en</strong> 2012fue más al<strong>en</strong>tador.Será necesario adoptar medidas apropiadaspara dar mayor estabilidad a los preciosagríco<strong>la</strong>s y lograr una <strong>agricultura</strong>más resili<strong>en</strong>te a los riesgos climáticosy económicos, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> efectos másprolongados sobre los precios.Los precios agríco<strong>la</strong>s bajarán <strong>en</strong> términos reales<strong>en</strong> <strong>la</strong> próxima década, lo que implica quese <strong>de</strong>b<strong>en</strong> redob<strong>la</strong>r los esfuerzos para mejorar<strong>la</strong> inversión, <strong>la</strong> productividad y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>ciacomo fu<strong>en</strong>tes más sost<strong>en</strong>ibles <strong>de</strong> prosperida<strong>de</strong>n el campo. Los precios <strong>de</strong> los productos básicosagríco<strong>la</strong>s, al igual que los precios <strong>de</strong> losproductos tropicales, se proyectan a <strong>la</strong> baja, conexcepción <strong>de</strong> los <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne bovina, <strong>la</strong> carne <strong>de</strong>cerdo y el pescado (ver figura 4).Los sistemas agríco<strong>la</strong>s a nivel global y, por lotanto, los precios <strong>de</strong> los productos agríco<strong>la</strong>sse vuelv<strong>en</strong> cada vez más inestables, lo querepres<strong>en</strong>ta un esc<strong>en</strong>ario muy difícil para <strong>la</strong>inversión y <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. Según seanaliza <strong>en</strong> este capítulo, el principal compon<strong>en</strong>te<strong>de</strong> inestabilidad <strong>de</strong> los precios sonsus ciclos o picos, provocados por cambios<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción mundial que, aunque seanpequeños, g<strong>en</strong>eran saltos dramáticos <strong>en</strong> losprecios cuando <strong>la</strong>s exist<strong>en</strong>cias mundiales sonbajas, como lo han sido a nivel mundial <strong>en</strong>los últimos cinco años.Figura 4. Precios internacionales <strong>de</strong> productos agríco<strong>la</strong>s básicos <strong>en</strong> términos reales(cambios porc<strong>en</strong>tuales 2013-2022, versus 2010-2012)Fu<strong>en</strong>te: OCDE y <strong>FAO</strong>.16 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


Los precios <strong>de</strong>l café se han <strong>de</strong>sviado <strong>de</strong> su t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo 36% <strong>en</strong> el último período<strong>de</strong> análisis (2011 a abril <strong>de</strong> 2013), porc<strong>en</strong>taj<strong>en</strong>unca visto. Para el maíz, <strong>de</strong>bido a los efectos<strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s peores sequías <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> losEE. UU., los precios se <strong>de</strong>sviaron <strong>de</strong> su t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo 30.6% <strong>en</strong> el último período,tres veces más que <strong>en</strong> el período 2001-2005.Por su parte, los ciclos <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> el azúcarrespon<strong>de</strong>n a estímulos <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> el pasadoque aum<strong>en</strong>taron significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s cosechas<strong>de</strong> caña <strong>en</strong> países productores c<strong>la</strong>ve comoBrasil, Tai<strong>la</strong>ndia, Australia y México.Las exportaciones agroalim<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> ALCfueron mayorm<strong>en</strong>te afectadas por <strong>la</strong> reducción<strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> materias primas<strong>de</strong>l Cono Sur hacia China, pero también pesaron<strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong>l dó<strong>la</strong>r estadouni<strong>de</strong>nsey <strong>la</strong>s barreras no arance<strong>la</strong>rias.ALC redujo <strong>la</strong>s exportaciones agroalim<strong>en</strong>tariasun 0.5% <strong>en</strong> 2012. Sin embargo, <strong>la</strong>s exportacioneshan crecido durante 2005-2012 a unatasa <strong>de</strong> 11.4% promedio anual, mayor al 9.9%<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportacionesagroalim<strong>en</strong>tarias a nivel mundial. La apreciación<strong>de</strong> <strong>la</strong>s monedas locales fr<strong>en</strong>te al dó<strong>la</strong>r (<strong>la</strong>más prolongada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta)ha restado competitividad a <strong>la</strong>s exportacionesagríco<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> ALCy favorecido <strong>la</strong>s exportaciones agríco<strong>la</strong>s <strong>de</strong> losEstados Unidos.Barreras no arance<strong>la</strong>rias y costos <strong>de</strong> transacciónimpi<strong>de</strong>n aprovechar el gran pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>crecimi<strong>en</strong>to intrarregional <strong>de</strong>l comercio agroalim<strong>en</strong>tario.Hay mucha retórica y poca práctica<strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> integración económico-comercialy algunas evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> que los acuerdoscomerciales no han sido exitosos para reducirbarreras comerciales <strong>en</strong>tre países <strong>de</strong> ALC. Lasexportaciones intrarregionales agroalim<strong>en</strong>tariasrepres<strong>en</strong>tan tan solo el 15.9% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> exportacionesagroalim<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> ALC, <strong>en</strong> comparacióncon cerca <strong>de</strong> 60% <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unión Europeay <strong>de</strong> 50% <strong>en</strong> Asia. La baja integración comercialregional probablem<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>ba a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong>complem<strong>en</strong>tarieda<strong>de</strong>s comerciales <strong>en</strong>tre paísesy al mayor atractivo <strong>de</strong> mercados como China;sin embargo, el principal fr<strong>en</strong>o que impi<strong>de</strong> aprovecharel pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l comercio intrarregionalson barreras no arance<strong>la</strong>rias, altos costos <strong>de</strong> losservicios <strong>de</strong> transporte, <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura<strong>de</strong> puertos y <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>aje y, como común<strong>de</strong>nominador a todos los países, costos logísticosmuy altos y difíciles <strong>de</strong> cuantificar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma<strong>de</strong> retrasos, pérdidas y sobornos.En el capítulo se muestra cómo <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>,<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar, jugará unrol fundam<strong>en</strong>tal para mejorar <strong>la</strong> nutrición y<strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> ALC, <strong>en</strong> un contexto<strong>en</strong> el que varios países muestran índicesa<strong>la</strong>rmantes <strong>de</strong> <strong>de</strong>snutrición (superior al 30%<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> Haití y Guatema<strong>la</strong>, y superioral 20% <strong>en</strong> Paraguay, Bolivia y Antigua yBarbuda) y <strong>en</strong> el que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición,se asoma como nueva am<strong>en</strong>aza el rápidoaum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l sobrepeso y <strong>la</strong>obesidad. Será necesario promover <strong>la</strong> adopción<strong>de</strong> sistemas mixtos e integrados agríco<strong>la</strong>s(más ricos <strong>en</strong> nutri<strong>en</strong>tes y fu<strong>en</strong>tes más sost<strong>en</strong>ibles<strong>de</strong> empleo e ingresos para <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar), para lo que se requiere mayor conocimi<strong>en</strong>toque para los sistemas tradicionales<strong>de</strong> monocultivo.Una mirada hacia América Latina y el Caribe 17


AgriculturaDespués <strong>de</strong> una recuperación <strong>en</strong> 2010 y un bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> 2011, <strong>la</strong>producción agríco<strong>la</strong> <strong>de</strong> ALC perdió dinamismo <strong>en</strong> 2013.En <strong>la</strong> <strong>de</strong>saceleración mostrada durante 2012 seevi<strong>de</strong>nció el mayor peso re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> subregiónSur, que fue <strong>la</strong> que creció a m<strong>en</strong>ores tasasdurante ese año y <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong><strong>de</strong> Brasil cayó -2.3%. Caídas simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong><strong>la</strong> producción <strong>de</strong> cultivos fueron observadas <strong>en</strong><strong>la</strong>s subregiones C<strong>en</strong>troamérica y Caribe (conalgunas excepciones <strong>de</strong> países, como RepúblicaDominicana), mi<strong>en</strong>tras México y <strong>la</strong> subregiónAndina mostraron evoluciones favorables.En 2012, <strong>la</strong> variabilidad climatológica volvióa ser el factor que más impactó los cultivos<strong>en</strong> ALC. Inundaciones y sequías a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>todo el contin<strong>en</strong>te impactaron fuertem<strong>en</strong>te nosolo <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> cereales y oleaginosas,sino también <strong>de</strong> productos tropicales como elcafé, el banano, los cítricos y <strong>la</strong> caña <strong>de</strong> azúcar.En el caso <strong>de</strong>l café, se produjo un fuerte rebrote<strong>de</strong> <strong>la</strong> roya <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, RepúblicaDominicana, Perú y Colombia, cuyos impactosnegativos se verán a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 2013 y seguiránpres<strong>en</strong>tes durante 2014, con gran<strong>de</strong>s implicacioneseconómicas y sociales, esto últimoporque <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción es cultivadapor pequeños agricultores.Figura 5. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> <strong>en</strong> ALCLos cultivos <strong>en</strong> ALC resintieron un<strong>en</strong>torno mundial <strong>de</strong>sfavorable <strong>en</strong> 2012.México. Después <strong>de</strong> caer <strong>la</strong>producción <strong>en</strong> 2011 y mostrar unafuerte recuperación <strong>en</strong> 2012 (7.1%),el dinamismo sectorial ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a<strong>de</strong>sacelerarse <strong>en</strong> 2013 y se pronosticaun crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 2.9%.C<strong>en</strong>troamérica. La región tuvo un bu<strong>en</strong><strong>de</strong>sempeño <strong>en</strong> 2011, pero <strong>la</strong> producciónagríco<strong>la</strong> cayó <strong>en</strong> 2012 y <strong>la</strong>s perspectivasno son optimistas para 2013, porproblemas con <strong>la</strong> roya <strong>de</strong>l café, a pesar<strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia positiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> incipi<strong>en</strong>terecuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> los EE.UU., su principal mercado.Área Andina. La subregión mostró unabu<strong>en</strong>a recuperación <strong>en</strong> 2011 respecto auna caída observada <strong>en</strong> 2010 y mantuvosu expansión <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong><strong>en</strong> 2013, con crecimi<strong>en</strong>tos dinámicos<strong>en</strong> Perú y Colombia, pero con m<strong>en</strong>orescrecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> Bolivia, Ecuador yV<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.Las condiciones climáticas favorecieronp<strong>la</strong>gas y afectaron <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong>.Las previsiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción para2013 y 2014 se muestran más optimistas.Área Caribe. Las repercusiones <strong>de</strong>lhuracán Sandy fueron negativas paraCuba y Haití durante 2012, mi<strong>en</strong>trasRepública Dominicana se b<strong>en</strong>efició <strong>de</strong><strong>la</strong>s lluvias y creció al 4.1%. El resto <strong>de</strong>los países, excepto Guyana, mostraront<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias al estancami<strong>en</strong>to o pococrecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong>.Área Sur. Fue <strong>la</strong> subregión <strong>de</strong> m<strong>en</strong>orcrecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> 2012, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> subu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeño los dos años previos,lo que evi<strong>de</strong>ncia el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>ral<strong>en</strong>tización <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial y<strong>de</strong> los BRIC (Brasil, Rusia, India y China),especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> China y el propioBrasil. Para 2013 se esperan cosechasrécord <strong>en</strong> casi todos los países.18 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


Figura 6. Valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nza comercial <strong>de</strong> cultivos <strong>de</strong> ALC (<strong>en</strong> millones <strong>de</strong> USD)Fu<strong>en</strong>te: IICA (CAESPA) con datos <strong>de</strong>l ITC.A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> precios internacionales<strong>de</strong> los productos básicos a <strong>la</strong> baja durante2013, <strong>la</strong>s previsiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> loscereales (grupo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos más importante<strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta humana) apuntan hacia cosechasrécord <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> elnorte y el sur <strong>de</strong>l contin<strong>en</strong>te.El comercio agríco<strong>la</strong> se <strong>de</strong>bilitó y <strong>la</strong> ba<strong>la</strong>nzacomercial favorable se redujo <strong>en</strong> 2012.Después <strong>de</strong> crecer durante dos años consecutivos(2010 y 2011), el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportacionesagríco<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ALC <strong>de</strong>creció 1.8% <strong>en</strong> 2012, pero<strong>la</strong>s importaciones mantuvieron <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>nciacreci<strong>en</strong>te que muestran <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2009 (crecieron10%). Esto ha arrojado como resultado unaleve disminución <strong>de</strong>l saldo positivo que ALCost<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> su ba<strong>la</strong>nza comercial <strong>de</strong> cultivos,que se ubicó <strong>en</strong> los USD 67 000 millones (verfigura 6), <strong>de</strong>stacándose un gran crecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones <strong>de</strong> cereales por parte <strong>de</strong>V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (cercano al 90%) e increm<strong>en</strong>tosimportantes <strong>de</strong> oleaginosas <strong>en</strong> México y Brasil,así como <strong>de</strong> frutas <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> y México.La caída <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> cultivosdurante 2012 se explicó por <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>20% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> café (básicam<strong>en</strong>teBrasil y Colombia) y <strong>de</strong> oleaginosas (Arg<strong>en</strong>tinay Paraguay), que no pudo ser comp<strong>en</strong>sada porel crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> oleaginosas,p<strong>la</strong>ntas vivas y maíz <strong>de</strong> Brasil, país queaprovechó <strong>la</strong> v<strong>en</strong>tana <strong>de</strong> oportunidad que g<strong>en</strong>eró<strong>la</strong> grave sequía que afectó a los EE. UU.A partir <strong>de</strong> 2014, <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mandamundial impulsada por el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>lmundo <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> su c<strong>la</strong>semedia impulsarán <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong>s exportacionesagríco<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ALC, <strong>en</strong> tanto no se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>efectos adversos <strong>de</strong> condiciones climáticasextremas y <strong>de</strong> una mayor <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong>l dó<strong>la</strong>restadouni<strong>de</strong>nse.Una mirada hacia América Latina y el Caribe 19


Sin embargo, el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria gana<strong>de</strong>ra<strong>en</strong> ALC acarreará complejas y posiblem<strong>en</strong>teperjudiciales e involuntarias consecu<strong>en</strong>cias, cuyoscostos t<strong>en</strong>drán que sopesarse <strong>de</strong>t<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te<strong>en</strong> función <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios. Ante <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>políticas apropiadas, los b<strong>en</strong>eficios económicosg<strong>en</strong>erados por el crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria gana<strong>de</strong>rapodrían fluir hacia unas cuantas empresasgana<strong>de</strong>ras gran<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>jando a los gana<strong>de</strong>rospobres más ais<strong>la</strong>dos y más <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> lossistemas <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia que antes. Un <strong>de</strong>terioroambi<strong>en</strong>tal constante y creci<strong>en</strong>te y los brotes<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s son otras situaciones <strong>de</strong>sfavorablescon posibles repercusiones a nivel mundial.El rápido crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>animales no rumiantes está g<strong>en</strong>erando consi<strong>de</strong>rablespresiones no solo para convertir tierra <strong>de</strong>pastoreo <strong>de</strong>forestada <strong>en</strong> tierra <strong>de</strong> cultivo, sinotambién para ta<strong>la</strong>r bosques, específicam<strong>en</strong>te parasembrar soja como pi<strong>en</strong>so <strong>de</strong>l ganado (Herrero etal. 2009), mi<strong>en</strong>tras que probablem<strong>en</strong>te se produzcanmás brotes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s a medidaque crezca <strong>la</strong> industria y <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> lácteosy no rumiantes se vuelva más int<strong>en</strong>siva.Es necesario adoptar medidas agresivas paraminimizar estos riesgos, al tiempo que se percibanlos b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> industriagana<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. En el recuadro 4 seresume este panorama.Cuadro 1. Producción <strong>de</strong> carne y leche <strong>en</strong> ALC, los EE. UU. y el mundo <strong>en</strong> 2012,cambio porc<strong>en</strong>tual <strong>en</strong>tre 2000 y 2012 y proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción mundialProducción <strong>en</strong> 2012Cambio porc<strong>en</strong>tual(2000-2012)Proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong>producción mundialALC EE. UU. Mundo ALC EE. UU. Mundo ALC EE. UU.------- millones <strong>de</strong> tone<strong>la</strong>das ------- --------------- % -------------- --------- % ---------Vacuno 18.6 11.0 66.1 33.8 -6.2 11.8 28.2 16.7Cerdo 6.9 10.3 111.7 37.5 22.3 24.1 6.2 9.2Cor<strong>de</strong>ro 0.4 0.1 13.5 1.4 -34.8 18.9 2.7 0.5Aves 23.8 19.3 104.2 91.3 17.8 50.1 22.8 18.5Lácteos 84.8 89.8 737.4 37.0 18.2 28.1 11.5 12.2Fu<strong>en</strong>te: OCDE y <strong>FAO</strong> 2012.Cuadro 2. Consumo per cápita <strong>de</strong> carne y productos lácteos <strong>en</strong> 2012 ycambio porc<strong>en</strong>tual <strong>en</strong>tre 2000 y 2012, <strong>en</strong> una selección <strong>de</strong> países <strong>de</strong> ALCkg/cabezaVacuno Cerdo Pollo Cor<strong>de</strong>ro Lácteos aCambio%kg/cabezaCambio%kg/cabezaCambio%kg/cabezaCambio%kg/cabezaCambio%Uruguay 55.9 2.1 10.1 28.9 23.2 52.4 1.9 -79.6 156.9 -42.9Arg<strong>en</strong>tina 38.6 -14.5 6.3 4.3 33.8 47.8 1.0 -29.8 46.0 4.9Brasil 30.5 23.4 10.8 -0.6 42.5 63.5 0.4 -15.9 75.7 15.5Chile 16.0 3.4 17.6 40.7 28.9 22.5 0.4 -38.9 55.0 -28.8México 10.6 5.3 11.0 20.7 26.7 47.5 0.7 -4.2 46.2 28.9Otros ALC 8.7 10.1 6.1 51.3 17.2 33.3 0.4 -9.2 63.3 61.6ALC 18.8 7.7 8.9 16.0 30.7 51.6 0.6 -18.8 76.5 21.6EE.UU. 25.2 -18.7 21.4 -8.5 44.2 2.6 0.4 -22.0 81.3 -9.5Mundo 6.5 -3.3 12.3 7.6 13.0 30.9 1.7 4.3 65.2 11.6a. Productos lácteos frescos según <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> OCDE y <strong>FAO</strong> 2012.Fu<strong>en</strong>te: OCDE y <strong>FAO</strong> 2012.24 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


Recuadro 4: Medidas <strong>de</strong> política para gestionar los riesgos y llevar a los pequeñosagricultores los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria gana<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> ALCMedidas paraminimizarlos riesgos <strong>de</strong>los pequeñosagricultores yayudar a paliar<strong>la</strong> pobrezaPolíticasfavorables a <strong>la</strong>producción, <strong>en</strong>comparacióncon políticasfavorablesal medioambi<strong>en</strong>te(1) Políticas para mejorar el acceso a insumos <strong>de</strong> producción: tierra, agua,herrami<strong>en</strong>tas para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l riesgo, etcétera.(2) Políticas t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> pequeña esca<strong>la</strong> ysu efici<strong>en</strong>cia: medidas para aum<strong>en</strong>tar el acceso al crédito y a mejoresservicios veterinarios para erradicar <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que puedan ocasionardificulta<strong>de</strong>s económicas; servicios <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión y capacitación, así comoasist<strong>en</strong>cia técnica <strong>en</strong> cría <strong>de</strong> ganado, producción, merca<strong>de</strong>o, gestión yadopción <strong>de</strong> nuevas tecnologías.(3) Políticas para promover una mayor calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>la</strong>competitividad: investigaciones y asist<strong>en</strong>cia financiadas con fondospúblicos para garantizar que los pequeños agricultores puedan cumplircon <strong>la</strong>s normas internacionales <strong>de</strong> inocuidad alim<strong>en</strong>taria y calidad.(4) Políticas para fortalecer los vínculos <strong>de</strong> mercado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<strong>rural</strong>es y los compradores <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros urbanos y mercados internacionales:inversiones públicas <strong>en</strong> infraestructura y sistemas <strong>de</strong> transporte ycomercialización confiables <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s zonas <strong>rural</strong>es y los mercadoscomerciales, acceso a información es<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones,asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> negociación <strong>de</strong> contratos, leyes antimonopolio parapermitir <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> precios y compras, asist<strong>en</strong>cia legal <strong>en</strong> <strong>la</strong>solución <strong>de</strong> disputas contractuales y establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> asociaciones paraintegrar a los pequeños productores a los mercados comerciales y a <strong>la</strong>sca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to.(1) Políticas para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación ext<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra: programas<strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> suelos, silvopastoreo y mejor gestión <strong>de</strong> los sistemas<strong>de</strong> pastoreo, pagos por servicios ecosistémicos y políticas diseñadasespecíficam<strong>en</strong>te para aliviar <strong>la</strong> pobreza.(2) Políticas para reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>forestación, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> diversidad y <strong>la</strong>semisiones <strong>de</strong> dióxido <strong>de</strong> carbono resultantes: int<strong>en</strong>sificación sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong><strong>la</strong> producción agríco<strong>la</strong> y <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría, mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>áreas silvestres e integración <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> gana<strong>de</strong>ría a los esfuerzos<strong>de</strong> manejo <strong>de</strong>l paisaje.(3) Políticas para mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l agua: mejor manejo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sperdiciosg<strong>en</strong>erados por <strong>la</strong> actividad gana<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> sistemas int<strong>en</strong>sivos.(4) Políticas para inc<strong>en</strong>tivar cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los gana<strong>de</strong>ros (op<strong>en</strong>alizar <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to): <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> preciosy los mecanismos <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> precios podrían ser los medios máseficaces para al<strong>en</strong>tar un comportami<strong>en</strong>to ambi<strong>en</strong>tal apropiado <strong>en</strong> zonasmuy boscosas <strong>en</strong> una forma económicam<strong>en</strong>te viable, <strong>la</strong> ecocertificación<strong>de</strong> fincas también g<strong>en</strong>eraría precios más altos y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,inc<strong>en</strong>tivaría un comportami<strong>en</strong>to que propicie <strong>la</strong> producción sost<strong>en</strong>ible.Sin embargo, <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas para modificar el comportami<strong>en</strong>to<strong>de</strong> los productores <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong> anu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los consumidores a pagaruna prima por productos ecocertificados.Una mirada hacia América Latina y el Caribe 25


Medidas paraminimizarlos brotes <strong>de</strong><strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>sanimalesLos sistemas <strong>de</strong> trazabilidad han sido objeto <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> ALC comoun método eficaz para <strong>de</strong>tectar posibles brotes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y facilitar unarápida respuesta, a fin <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. El completosistema <strong>de</strong> trazabilidad <strong>de</strong>l Uruguay, establecido a raíz <strong>de</strong> los brotes <strong>de</strong> fiebreaftosa <strong>en</strong> 2000 y 2001, se ha convertido <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>lo para otros países <strong>de</strong> ALC<strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que este tipo <strong>de</strong> sistemas pue<strong>de</strong> ser unaherrami<strong>en</strong>ta eficaz no solo para luchar contra <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s animales,sino también para mejorar <strong>la</strong> credibilidad <strong>en</strong> los mercados internacionales,agregando a <strong>la</strong> vez valor a los productos pecuarios (IICA 2013). Según cálculos,el retorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> trazabilidad <strong>de</strong>l Uruguay ha sido <strong>de</strong>USD 20 por cada USD invertido <strong>en</strong> dicho sistema (IICA 2013). Si bi<strong>en</strong> losinc<strong>en</strong>tivos sociales y económicos para mitigar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el ganadoson evi<strong>de</strong>ntes, a m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong> dificultad estriba <strong>en</strong> los precios prohibitivos <strong>de</strong>los controles y medidas <strong>de</strong> erradicación necesarios. Hace falta un cambiosignificativo <strong>en</strong> el difícil y a m<strong>en</strong>udo altam<strong>en</strong>te politizado proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidircómo repartir el limitado presupuesto disponible para sanidad animal <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>plétora <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que son motivo <strong>de</strong> preocupación.Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> Pica-Ciamarra et al. 2007, Steinfeld et al. 2006, Steinfeld y Gerber 2010 y <strong>FAO</strong> 2006.BosquesLa pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta forestal y <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> los bosques sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>dorelevantes <strong>en</strong> ALC, restando oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<strong>rural</strong>es.En <strong>la</strong> región, <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> colonización y expansión<strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera agríco<strong>la</strong> promovieron <strong>la</strong><strong>de</strong>forestación <strong>de</strong> los bosques como mecanismospara probar <strong>la</strong> “productividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra”,como condición básica para el otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><strong>la</strong> posesión o <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad <strong>de</strong> ese recurso. Laregión está perdi<strong>en</strong>do casi 4 millones <strong>de</strong> hectáreas<strong>de</strong> bosques anualm<strong>en</strong>te (ver cuadro 3),lo que refleja una falta <strong>de</strong> visión sobre el pot<strong>en</strong>cial<strong>de</strong> los bosques para el <strong>de</strong>sarrollo económicoy social y su importancia ambi<strong>en</strong>tal. Sinembargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas se ha observadoun cambio positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>sociedad sobre el papel que juegan los bosques<strong>en</strong> <strong>la</strong> mitigación <strong>de</strong>l cambio climático, <strong>en</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción<strong>de</strong>l ciclo hidrológico y <strong>en</strong> <strong>la</strong> seguridadalim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones que viv<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntroo cerca <strong>de</strong> ellos.En el medio <strong>rural</strong>, los bosques y los árboles qu<strong>en</strong>ormalm<strong>en</strong>te crec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s agríco<strong>la</strong>sson es<strong>en</strong>ciales para <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>sfamilias campesinas. Los bosques son <strong>la</strong> principalfu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>rural</strong>es<strong>de</strong> ALC: según <strong>la</strong> <strong>FAO</strong> (2011), el 81.3% <strong>de</strong><strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra que se consume <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troaméricase <strong>de</strong>stina a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> leña, <strong>en</strong> tanto que<strong>en</strong> Sudamérica es aproximadam<strong>en</strong>te el 50%.Las formaciones vegetales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas áridasy <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas también brindan aportes a<strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>rural</strong>es, como ma<strong>de</strong>ra paracombustible y construcciones y alim<strong>en</strong>to parael ganado. El manejo forestal, <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong>productos no ma<strong>de</strong>reros <strong>de</strong>l bosque y el usosost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los recursos forestales son activida<strong>de</strong>sproductivas importantes para los pequeñosproductores que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>tefom<strong>en</strong>tadas, inc<strong>en</strong>tivadas y financiadas.26 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


Cuadro 3. Variación anual <strong>de</strong> <strong>la</strong> cubierta <strong>de</strong> bosques <strong>en</strong> el período 2005-2010ALCÁrea <strong>de</strong> bosquesnaturales y p<strong>la</strong>ntados <strong>en</strong>2005(millones <strong>de</strong> ha)Área <strong>de</strong> bosquesnaturales y p<strong>la</strong>ntados <strong>en</strong>2010(millones <strong>de</strong> ha)Variación anual <strong>en</strong> <strong>la</strong>cubierta <strong>de</strong> bosques(miles <strong>de</strong> ha/año)México 65.6 64.8 -155C<strong>en</strong>troamérica 20.7 19.5 -249Caribe 6.7 6.9 +41Sudamérica 882.3 864.3 -3581Variación regional 975.3 955.6 -3944Variación mundial 4060.9 4033.0 -5581Fu<strong>en</strong>te: <strong>FAO</strong>, 2010El cambio climático afecta principalm<strong>en</strong>te a<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones vulnerables y a los agricultoresfamiliares.Los bosques están estrecham<strong>en</strong>te ligados alcambio climático. Por una parte, juegan un papelfundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> captura y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<strong>de</strong> carbono, ayudando a <strong>la</strong> mitigación, y porotra, son importantes fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> emisión. Cerca<strong>de</strong>l 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>rose g<strong>en</strong>era <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>forestacióny <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> los bosques (UN-REDD,2013). Por lo tanto, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> los bosquesafecta directam<strong>en</strong>te a los agricultores familiares,restándoles oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo por<strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios forestales, perotambién al ac<strong>en</strong>tuar <strong>la</strong> variabilidad climática y<strong>de</strong> esta manera afectar sus activida<strong>de</strong>s productivas.Los ecosistemas forestales naturales ti<strong>en</strong><strong>en</strong>una mayor resili<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> variabilidad climáticaque <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntaciones forestales, <strong>la</strong>s que a suvez son más resili<strong>en</strong>tes que los cultivos agríco<strong>la</strong>sanuales. Fr<strong>en</strong>te a esta situación, es creci<strong>en</strong>teel <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ción y programas para <strong>la</strong>conservación <strong>de</strong> bosques naturales, <strong>la</strong> recuperación<strong>de</strong> áreas <strong>de</strong>gradadas con p<strong>la</strong>ntacionesforestales o manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reg<strong>en</strong>eración forestalnatural y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong>adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>, como manera paramejorar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong> los agricultoresmás vulnerables.Los múltiples b<strong>en</strong>eficios g<strong>en</strong>erados por los bosques<strong>en</strong> pie por lo g<strong>en</strong>eral se han consi<strong>de</strong>radocomo bi<strong>en</strong>es públicos y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,no se les ha asignado un valor monetario. Sinembargo, a partir <strong>de</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, se com<strong>en</strong>zóa hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> los serviciosambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> los bosques como una posiblefu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ingresos para <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s localesy los pequeños agricultores y com<strong>en</strong>zarona <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse diversas técnicas para asignarlesvalor. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, una serie <strong>de</strong> países,li<strong>de</strong>rados por Costa Rica, com<strong>en</strong>zaron a valorizarlos servicios ambi<strong>en</strong>tales y a diseñar losmecanismos legales que permities<strong>en</strong> hacerllegar los b<strong>en</strong>eficios a los propietarios <strong>de</strong> losbosques. De acuerdo con TEEB (2010), se estimaque <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> los bosques y otrosecosistemas repres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre el 47% y el 89%<strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>rural</strong>, através <strong>de</strong> los servicios ecosistémicos y otros b<strong>en</strong>eficiosdirectos. De ahí <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>conservación para <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza.Los servicios que prestan los bosques estánsi<strong>en</strong>do mejor valorizados por su importanciapara <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s locales.Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> captación <strong>de</strong> carbono por losbosques naturales y p<strong>la</strong>ntados se pres<strong>en</strong>ta comouna gran oportunidad para los pequeños agricultoresy <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s que habitan <strong>en</strong> losUna mirada hacia América Latina y el Caribe 27


osques, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as.La iniciativa REDD+, que surge <strong>en</strong> 2007 a<strong>la</strong>mparo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s NacionesUnidas sobre Cambio Climático (CMNUCC),ofrece una interesante oportunidad, ya que <strong>la</strong>reducción <strong>de</strong> emisiones por <strong>de</strong>forestación y <strong>de</strong>gradación<strong>de</strong> los bosques g<strong>en</strong>era un b<strong>en</strong>eficioglobal por el que muchos países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dosestán dispuestos a pagar (ver recuadro 5).Así, por su impacto <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>spob<strong>la</strong>ciones <strong>rural</strong>es y por su importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong>mitigación <strong>de</strong>l cambio climático a nivel global,el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>forestación y <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación<strong>de</strong> los bosques <strong>de</strong>be ser un elem<strong>en</strong>to importante<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, consi<strong>de</strong>randoque esta pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s mayores tasas<strong>de</strong> <strong>de</strong>forestación a nivel mundial. El recuadro5 resume <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> política que podríanimplem<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, con el objetivo<strong>de</strong> asegurar el efectivo aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>los b<strong>en</strong>eficios pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los bosques porparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>rural</strong>es y pequeñosagricultores.Recuadro 5. Los programas asociados a REDD+ podrían g<strong>en</strong>erarimportantes b<strong>en</strong>eficios para <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>rural</strong>esEn <strong>la</strong> región, 23 países están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo programas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> emisionespor <strong>de</strong>forestación y <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> los bosques (REDD+) a través <strong>de</strong> los programas UN-REDD, <strong>de</strong> <strong>la</strong>sNaciones Unidas, y Forest Carbon Partnership Facility (FCPF) y Forest Investm<strong>en</strong>t Program (FIP), <strong>de</strong>lBanco Mundial. La t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los países es fortalecer los sistemas nacionales <strong>de</strong> medición, reportey verificación <strong>de</strong> los stocks <strong>de</strong> carbono forestal, a fin <strong>de</strong> prepararse para g<strong>en</strong>erar, <strong>en</strong> el futuro, certificadoso bonos <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> gases <strong>de</strong> efecto inverna<strong>de</strong>ro que podrán ser comercializadossegún los mecanismos que <strong>de</strong>fina <strong>la</strong> CMNUCC.Se espera que gran parte <strong>de</strong> los recursos que se g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> por <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> los certificados esténa disposición y b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s que viv<strong>en</strong> asociadas a los bosques y que promuev<strong>en</strong>su conservación y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones <strong>de</strong> CO 2. La conservación <strong>de</strong> los bosques<strong>de</strong>bería g<strong>en</strong>erar, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los certificados <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones, otros b<strong>en</strong>eficios socialesy ambi<strong>en</strong>tales. Para que estos b<strong>en</strong>eficios se hagan efectivos es importante el apoyo <strong>de</strong>l Estado u otrasorganizaciones <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> comercialización <strong>de</strong> los certificados. Es muy difícil que pequeñospropietarios accedan a estos b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> forma individual.Aun cuando <strong>en</strong> <strong>la</strong> CMNUCC no se ha concluido <strong>la</strong> discusión sobre REDD+, ya exist<strong>en</strong> importantesrecursos financieros aportados por países donantes para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estos programas. En <strong>la</strong> regiónse <strong>de</strong>staca el Amazon Fund, fondo brasileño apoyado por Noruega y Alemania, cuyo objetivo es reducir<strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>l bosque amazónico a través <strong>de</strong> diversas iniciativas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> investigación hasta apoyoa comunida<strong>de</strong>s locales que se interes<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> sus bosques. En marzo <strong>de</strong> 2013, Chileregistró <strong>la</strong> primera acción <strong>de</strong> mitigación nacionalm<strong>en</strong>te apropiada (NAMA) forestal <strong>en</strong> <strong>la</strong> CMNUCC.Dicho proyecto, que cu<strong>en</strong>ta con apoyo internacional, ti<strong>en</strong>e como objetivo g<strong>en</strong>erar ingresos adicionalesa los pequeños propietarios forestales a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> bonos <strong>de</strong> carbono, que secomercializarán a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> G<strong>en</strong>eración y Comercio <strong>de</strong> Bonos <strong>de</strong> Carbono <strong>de</strong>l SectorForestal <strong>de</strong> Chile (PBCCh). Este es un bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> cómo los servicios que prestan los bosques,<strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> carbono, pue<strong>de</strong>n b<strong>en</strong>eficiar a los propietarios <strong>rural</strong>es y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>sindíg<strong>en</strong>as.Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.28 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


Recuadro 6. Recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política para aprovechar los b<strong>en</strong>eficios<strong>de</strong> los bosques para <strong>la</strong> pequeña <strong>agricultura</strong>(1) El control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>forestación <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rado una prioridad <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticaspúblicas <strong>de</strong>stinadas a promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar, ya que <strong>la</strong> <strong>de</strong>forestaciónresta oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>rural</strong>es, porque <strong>la</strong>s priva <strong>de</strong> importantesmedios <strong>de</strong> vida.(2) Las iniciativas nacionales REDD+ <strong>de</strong>berían b<strong>en</strong>eficiar principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>rural</strong>eslocales, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes o que se b<strong>en</strong>efician directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los bosques. Junto con <strong>la</strong>s iniciativas<strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> emisiones por <strong>de</strong>forestación y <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> los bosques, se <strong>de</strong>be<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un conjunto <strong>de</strong> políticas que asegur<strong>en</strong> que los b<strong>en</strong>eficios g<strong>en</strong>erados a través <strong>de</strong> estosprogramas llegu<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>rural</strong>es.(3) Es necesario promover <strong>la</strong> adaptación al cambio climático <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar, para lo cual esimportante fom<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s forestales. El cambio climático pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erarimportantes impactos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar. Esta situación exige que los Estados consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong>medidas <strong>de</strong> adaptación al cambio climático, incorporando <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar. La diversificaciónproductiva, incluy<strong>en</strong>do activida<strong>de</strong>s forestales, g<strong>en</strong>era mayor resili<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar.(4) La valorización <strong>de</strong> los servicios ambi<strong>en</strong>tales asociados a los bosques pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar nuevas fu<strong>en</strong>tes<strong>de</strong> ingresos para <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, inc<strong>en</strong>tivando <strong>la</strong> conservación y el manejo. Es fundam<strong>en</strong>talque los países avanc<strong>en</strong> <strong>en</strong> sus esfuerzos por valorar estos servicios y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ciónnecesaria para promover y regu<strong>la</strong>r el pago por servicios ambi<strong>en</strong>tales.(5) Sanear <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra para promover <strong>en</strong> los agricultores familiares el manejo <strong>de</strong> los bosquesy otras activida<strong>de</strong>s forestales. La propiedad legalm<strong>en</strong>te constituida no solo es fundam<strong>en</strong>talpara el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s forestales, que por lo g<strong>en</strong>eral son <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, sino tambiénpara que los propietarios puedan acce<strong>de</strong>r a los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to. Los países<strong>de</strong>b<strong>en</strong> continuar con sus esfuerzos para regu<strong>la</strong>rizar <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar.Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.PescaLa producción acuíco<strong>la</strong> ha crecido <strong>en</strong> ALC <strong>de</strong> manera gradual y sost<strong>en</strong>ida;actualm<strong>en</strong>te se ha equiparado a <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> pescado obt<strong>en</strong>ido a través<strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca extractiva.La producción <strong>de</strong> pescado ha crecido a unatasa media que casi duplica el índice <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mundial y se haconvertido <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad productora <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<strong>de</strong> mayor crecimi<strong>en</strong>to a esca<strong>la</strong> global,<strong>de</strong>bido a una mayor producción <strong>de</strong> pescado yUna mirada hacia América Latina y el Caribe 29


a una mejora <strong>de</strong> los canales <strong>de</strong> distribución.Actualm<strong>en</strong>te el consumo mundial per cápita<strong>de</strong> pescado se acerca a los 19 kilos como promedio.No obstante, su distribución es asimétrica,pues mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> China se consum<strong>en</strong>31.9 kilos <strong>de</strong> pescado al año y <strong>en</strong> España 27.6,<strong>en</strong> Sudamérica como promedio solo 9 (<strong>FAO</strong>2012a y Cer<strong>de</strong>ño 2010).En ALC <strong>la</strong> pesca y <strong>la</strong> acuicultura ti<strong>en</strong><strong>en</strong> unagran importancia económica y social. Ambossectores emplean más <strong>de</strong> 2 millones <strong>de</strong> personas<strong>de</strong> manera directa y se espera que suporc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> el sector <strong>la</strong>bora<strong>la</strong>groalim<strong>en</strong>tario siga creci<strong>en</strong>do, ya queha pasado <strong>de</strong> 2.7% <strong>en</strong> 1990 a 4.2% <strong>en</strong> 2010(<strong>FAO</strong> 2011b). Solo <strong>la</strong> pesca artesanal sosti<strong>en</strong>eeconómica y alim<strong>en</strong>tariam<strong>en</strong>te a múltiples comunida<strong>de</strong>s<strong>rural</strong>es. El problema radica <strong>en</strong> queel 85% <strong>de</strong> los recursos silvestres capturados anivel mundial provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> ca<strong>la</strong><strong>de</strong>ros que se<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran totalm<strong>en</strong>te explotados o sobreexplotados,y más <strong>de</strong>l 22% <strong>de</strong> sus capturas se<strong>de</strong>stinan a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> harina y aceite <strong>de</strong>pescado para <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> especies <strong>en</strong>cautiverio. En ALC este porc<strong>en</strong>taje aum<strong>en</strong>taconsi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te. La mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pescaindustrial <strong>de</strong> Chile y Perú (dos pot<strong>en</strong>cias pesqueras)se <strong>de</strong>stina a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> harina <strong>de</strong>pescado (<strong>FAO</strong> 2012a y 2012b).La producción acuíco<strong>la</strong> suplirá el aum<strong>en</strong>to<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> pescado, pero cuidandoque no sea a costa <strong>de</strong> <strong>la</strong> captura <strong>de</strong> pecessalvajes para su transformación <strong>en</strong> harina<strong>de</strong> pescado.A pesar <strong>de</strong> que el sector acuíco<strong>la</strong> ha experim<strong>en</strong>tadoun crecimi<strong>en</strong>to importante <strong>en</strong> <strong>la</strong>región, su participación no supera el 20% <strong>de</strong><strong>la</strong> producción total <strong>de</strong> pescado. Sudaméricamanti<strong>en</strong>e el li<strong>de</strong>razgo con más <strong>de</strong>l 70% <strong>de</strong> <strong>la</strong>producción regional acuíco<strong>la</strong>, lo que significacasi 1.9 millones <strong>de</strong> tone<strong>la</strong>das. Chile es elmayor productor acuíco<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, puesproduce 0.7 millones <strong>de</strong> tone<strong>la</strong>das anuales. Suproducción es principalm<strong>en</strong>te industrial y suproducto principal es el salmón <strong>de</strong>l Atlántico.Esta es una especie <strong>de</strong> un nivel trófico alto,por lo que requiere pi<strong>en</strong>sos con un alto porc<strong>en</strong>taje<strong>de</strong> harina y aceite <strong>de</strong> pescado. Brasiles el segundo mayor productor <strong>de</strong> ALC, conuna producción <strong>de</strong> 0.5 millones <strong>de</strong> tone<strong>la</strong>das.Su mayor <strong>de</strong>sarrollo vi<strong>en</strong>e dado por <strong>la</strong> pequeñaacuicultura, al igual que <strong>en</strong> Perú, Ecuador,Costa Rica y Paraguay, <strong>en</strong>tre otros países(<strong>FAO</strong> 2012a y 2012b).Actualm<strong>en</strong>te, más <strong>de</strong> 100 000 familias <strong>rural</strong>es<strong>en</strong> ALC cu<strong>en</strong>tan con al m<strong>en</strong>os un estanquepiscíco<strong>la</strong> para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> proteínas,bioabonos e ingresos complem<strong>en</strong>tarios. Laacuicultura <strong>de</strong> recursos limitados (AREL) estácumpli<strong>en</strong>do un significativo rol <strong>en</strong> el autoempleoy seguridad alim<strong>en</strong>taria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias<strong>rural</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, y <strong>la</strong> acuicultura <strong>de</strong> microy pequeñas empresas (AMYPE) se estátransformando <strong>en</strong> un importante g<strong>en</strong>erador<strong>de</strong> ingresos para pequeños productores <strong>la</strong>tinoamericanos.Las principales especies criadaspor estos sectores son los peces <strong>de</strong> agua dulce<strong>de</strong> un bajo nivel trófico, como <strong>la</strong> ti<strong>la</strong>pia y <strong>la</strong>carpa, <strong>la</strong>s cuales no requier<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>taciónartificial o requier<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> un bajoporc<strong>en</strong>taje proteico. Esto favorece el <strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong> dichos sectores (<strong>FAO</strong> 2011b).Se estima que, si se manti<strong>en</strong>e el nivel actual<strong>de</strong> consumo per cápita, se necesitarán 23 millones<strong>de</strong> tone<strong>la</strong>das adicionales <strong>de</strong> pescado <strong>de</strong>aquí al 2020, aunque es <strong>de</strong> suponer que esta<strong>de</strong>manda pueda aum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong>que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción busque incorporar alim<strong>en</strong>tosmás sanos y nutritivos a su dieta. Comose prevé que <strong>la</strong> pesca extractiva se mat<strong>en</strong>dráestancada <strong>en</strong> 80 millones <strong>de</strong> tone<strong>la</strong>das, <strong>de</strong>bidoal estado <strong>de</strong> total explotación o sobreexplotación<strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> losrecursos marinos, <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>beráser cubierta mediante <strong>la</strong> cría artificial <strong>de</strong>peces. Es <strong>de</strong> esperar que durante el período2014-2021 su producción llegue a los 79 millones<strong>de</strong> tone<strong>la</strong>das.30 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


El principal insumo proteico utilizado para <strong>la</strong>alim<strong>en</strong>tación artificial <strong>de</strong> peces vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> harinay el aceite <strong>de</strong> pescado prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>transformación <strong>de</strong> los pequeños peces pelágicos,como <strong>la</strong> anchoveta, pez que pres<strong>en</strong>ta importantessignos <strong>de</strong> sobreexplotación. Como losconsumidores prefier<strong>en</strong> <strong>la</strong>s especies carnívoraso <strong>de</strong> un alto nivel trófico (como el salmón, loscamarones y el atún) por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herbívoraso <strong>de</strong> bajo nivel trófico (como <strong>la</strong> ti<strong>la</strong>pia y<strong>la</strong> carpa), se espera que aum<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda ylos precios <strong>de</strong> <strong>la</strong> harina y el aceite <strong>de</strong> pescado.Debido a <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> pescado paraconsumo humano, se espera que el porc<strong>en</strong>taje<strong>de</strong> pescados capturados utilizados para producirharina y aceite <strong>de</strong> pescado se reduzca <strong>de</strong> 22% a17% <strong>en</strong> 2021, por lo que <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> harina<strong>de</strong> pescado podría ser un factor limitantepara el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> acuicultura.Con el fin <strong>de</strong> evitar esto, se están realizando importantesesfuerzos tecnológicos para reducir amediano p<strong>la</strong>zo el requerimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> harina <strong>de</strong>pescado. Los estudios buscan reducir <strong>la</strong> cantidadmedia <strong>de</strong> esa harina incluida <strong>en</strong> pi<strong>en</strong>sos, mejorarel índice <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> estos y reducir <strong>la</strong>cantidad <strong>de</strong> residuos <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>Comisión Europea permitirá usar proteínas <strong>de</strong>cerdo y pollo para alim<strong>en</strong>tar peces, lo que a <strong>la</strong>vez increm<strong>en</strong>tará <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> materias primaspara pi<strong>en</strong>sos y contribuirá a abaratarlos.La producción acuíco<strong>la</strong> podría aum<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> los precios <strong>de</strong>l pescado <strong>en</strong>g<strong>en</strong>eral.La evolución <strong>de</strong> los costos y los precios <strong>de</strong> losproductos pesqueros, así como <strong>de</strong> los productosbásicos alternativos, como <strong>la</strong> carne y los pi<strong>en</strong>sos,influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad y el crecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong>l comercio pesquero. Las fluctuaciones <strong>de</strong>los precios <strong>de</strong> los productos acuíco<strong>la</strong>s podríant<strong>en</strong>er notables efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> fijación <strong>de</strong> precios<strong>en</strong> el sector <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, lo que conduciría posiblem<strong>en</strong>tea una mayor vo<strong>la</strong>tilidad. La vo<strong>la</strong>tilidada nivel regional también vi<strong>en</strong>e dada poraspectos medioambi<strong>en</strong>tales. Se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarque el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> El Niño no permitirá g<strong>en</strong>eraractividad económica <strong>en</strong> <strong>la</strong> pesca <strong>en</strong> uno odos <strong>de</strong> cada diez años. Aún no está totalm<strong>en</strong>tecomprobada <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el cambio climáticoy el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> El Niño y por ahora losefectos <strong>de</strong> uno sobre el otro son meras suposiciones.Por ello, es necesario realizar mayorinvestigación sobre el tema y e<strong>la</strong>borar p<strong>la</strong>nes<strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> riesgos ambi<strong>en</strong>tales y financieros.La mayor presión por productos pesquerospue<strong>de</strong> significar una am<strong>en</strong>aza para los pescadoresartesanales y pequeños acuicultores. Seprevé una mayor <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<strong>de</strong> <strong>la</strong> importación <strong>de</strong> pescados <strong>de</strong>s<strong>de</strong>los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Ello pue<strong>de</strong> ser uno<strong>de</strong> los motivos que explican los bajos aranceles<strong>de</strong> importación <strong>de</strong> pescado <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos.Es <strong>de</strong> esperar que <strong>la</strong> región <strong>de</strong> ALCsiga <strong>de</strong>sempeñando una función positiva sólida<strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> exportador neto <strong>de</strong> pescado,como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Oceanía y lospaíses <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> Asia. En un mercadoque se aprecia cada vez más atractivo para <strong>la</strong>sgran<strong>de</strong>s inversiones, será necesario establecerpolíticas a<strong>de</strong>cuadas que permitan proteger <strong>la</strong>pesca artesanal y <strong>la</strong> acuicultura <strong>de</strong> recursos limitados(ver recuadro 7).Una mirada hacia América Latina y el Caribe 31


Recuadro 7. Medidas <strong>de</strong> política para proteger <strong>la</strong> pesca artesanal ypromover <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción pesquera(1) Difer<strong>en</strong>ciar el producto prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca extractiva <strong>de</strong>l que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> acuicultura, evaluar <strong>la</strong>posibilidad <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> ecoetiquetados y sistemas <strong>de</strong> certificación <strong>en</strong> <strong>la</strong> pesca artesanal. Aunque es un temanuevo, <strong>en</strong> 2005 <strong>la</strong> <strong>FAO</strong> publicó <strong>la</strong>s “Directrices para el ecoetiquetado <strong>de</strong> pescado y productos pesqueros<strong>de</strong> captura marina, contin<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> acuicultura” (<strong>FAO</strong> 2005). Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s directricespropuestas por <strong>la</strong> <strong>FAO</strong>, se conformó el Marine Stewardship Council (MSC), una organizacióninternacional no gubernam<strong>en</strong>tal que ti<strong>en</strong>e como objetivo promover una pesca que sea ambi<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>teresponsable, socialm<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>eficiosa y económicam<strong>en</strong>te viable para los pescadores <strong>de</strong>todo el mundo. El sello establece requisitos mínimos que <strong>de</strong>be cumplir <strong>la</strong> pesquería para po<strong>de</strong>robt<strong>en</strong>er el certificado <strong>de</strong> manejo pesquero responsable. El certificado le permitiría al producto<strong>en</strong>trar <strong>en</strong> mercados más exig<strong>en</strong>tes a un mejor precio. Actualm<strong>en</strong>te el 7% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pesquerías <strong>de</strong> lospaíses <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo posee certificación MSC. Algunos casos <strong>de</strong> certificación a nivel regional son<strong>la</strong> anchoa y merluza arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong> sardina y <strong>la</strong>ngosta mexicana y el ostión patagónico. Bajo estudiose <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> merluza y el mejillón chil<strong>en</strong>o, los machuelos mexicanos y el atún mexicano.(2) Los estados <strong>de</strong>b<strong>en</strong> promover el consumo <strong>de</strong> proteína <strong>de</strong> pescado <strong>de</strong> bajo valor económico y alto cont<strong>en</strong>ido nutricional.Es necesario cambiar el paradigma <strong>de</strong> que los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo sean los principales exportadoresmundiales <strong>de</strong> peces no comestibles. Los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo aportan tres cuartas partes<strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> pescados no comestibles, aproximadam<strong>en</strong>te, volum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l que <strong>la</strong> harina <strong>de</strong>pescado repres<strong>en</strong>ta un tercio. Las sardinas, anchoas y jureles (principales insumos para <strong>la</strong> producción<strong>de</strong> harina <strong>de</strong> pescado <strong>en</strong> ALC, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Perú y Chile) constituy<strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejoresy más abundantes fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación saludable <strong>en</strong> el mundo. Su carne posee <strong>la</strong> más ricacomposición <strong>en</strong> proteínas y ácidos grasos saludables (omega-3, EPA y DHA) y su consumo aporta a<strong>la</strong> disminución <strong>de</strong>l colesterol, triglicéridos, presión arterial y resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> insulina. No obstante, apesar <strong>de</strong> ser los mayores productores <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> peces, el consumo <strong>de</strong> pescado <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>ALC está muy por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l consumo medio mundial. En Perú, España, Japón, China y muchospaíses <strong>de</strong> Asia, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tarse con pescados <strong>de</strong> bajo precio (como<strong>la</strong>s sardinas y anchoas) capturadas por su flota pesquera. Por ejemplo, el programa “A comer pescado”,<strong>de</strong> Perú, ti<strong>en</strong>e por objetivo fom<strong>en</strong>tar el mercado interno a través <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> pescados <strong>de</strong>bajo valor, como <strong>la</strong> anchoveta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> bajos recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra peruana. Es necesariog<strong>en</strong>erar políticas para estimu<strong>la</strong>r el consumo local <strong>de</strong> peces <strong>de</strong> bajo valor económico y alto valornutricional, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más vulnerable.(3) Disminuir <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> acuicultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y uso <strong>de</strong> harina <strong>de</strong> pescado prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>captura <strong>de</strong> pescado salvaje. Para contribuir a respaldar el crecimi<strong>en</strong>to continuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> acuicultura, esnecesario disminuir <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> harina y el aceite <strong>de</strong> pescado, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>escasez y aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l precio <strong>de</strong> este insumo. Para ello, es necesario g<strong>en</strong>erar políticas coher<strong>en</strong>tescon <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sector, tomando <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración elem<strong>en</strong>tos ambi<strong>en</strong>tales,sociales y económicos. La selección a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> especies pue<strong>de</strong> resultar una manera a<strong>de</strong>cuada<strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> insumos. Peces <strong>de</strong> un alto nivel trófico, como el salmóno los camarones, requier<strong>en</strong> altos niveles <strong>de</strong> harina y aceite <strong>de</strong> pescado <strong>en</strong> su dieta, a difer<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> los peces <strong>de</strong> bajo nivel trófico, como lo son los peces <strong>de</strong> agua dulce que requier<strong>en</strong> un bajoconsumo <strong>de</strong> harina <strong>de</strong> pescado. En este s<strong>en</strong>tido, Brasil ha dado un gran impulso, fom<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>producción y comercialización <strong>de</strong> peces <strong>de</strong> agua dulce, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los pequeños productores.Para algunos países <strong>de</strong> ALC, <strong>la</strong> cría <strong>de</strong> peces <strong>de</strong> agua dulce ha sido un punto <strong>de</strong> <strong>en</strong>tradaa <strong>la</strong> acuicultura re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te fácil, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>de</strong> recursoslimitados (AREL) y <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>de</strong> micro y pequeñas empresas (AMYPE), <strong>de</strong>bido a su bajo nivel<strong>de</strong> inversión y baja <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong>s dietas basadas <strong>en</strong> harina <strong>de</strong> pescado.Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> <strong>FAO</strong> 2005.32 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


Bi<strong>en</strong>estar <strong>rural</strong> e institucionalidadBi<strong>en</strong>estar <strong>rural</strong>En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> ALC se ha observado un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>proporción <strong>de</strong> empleo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> sectores no agríco<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia re<strong>la</strong>tiva<strong>de</strong>l empleo asa<strong>la</strong>riado, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que reflejan cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructuraproductiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>rural</strong>es.La CEPAL (2012) <strong>de</strong>fine el cambio estructuralcomo un proceso <strong>de</strong> transformación caracterizadopor cuatro elem<strong>en</strong>tos principales: diversificación<strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva, aum<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre sectores productivos,increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>sint<strong>en</strong>sivas <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to, e inserción<strong>en</strong> mercados internacionales <strong>de</strong> rápido crecimi<strong>en</strong>to.Consi<strong>de</strong>rando una concepción <strong>de</strong> cambioestructural restringida al primer elem<strong>en</strong>to,su principal expresión sería el tránsito <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unaeconomía dominada por <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>, sobretodo <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> tradicional <strong>de</strong> baja productividad,a una economía más diversificada, conactivida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mayor valor agregado, vincu<strong>la</strong>daso no a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>. Ese proceso <strong>de</strong> diversificación<strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura productiva contribuyea <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empleos más productivos, <strong>de</strong>mejor calidad y mejor remunerados. En eses<strong>en</strong>tido, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica<strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> trabajo, el cambio estructural serefleja <strong>en</strong> una reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia re<strong>la</strong>tiva<strong>de</strong>l empleo agríco<strong>la</strong>, sobre todo <strong>de</strong>l empleopor cu<strong>en</strong>ta propia y familiar sin remuneraciónversus el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l empleo no agríco<strong>la</strong>, especialm<strong>en</strong>teel asa<strong>la</strong>riado.En ALC, <strong>la</strong> información <strong>en</strong>tregada por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas<strong>de</strong> hogares permite i<strong>de</strong>ntificar transformaciones<strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong> empleo sectorial,vincu<strong>la</strong>dos al proceso <strong>de</strong> cambio estructural<strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te, y analizarlos a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong><strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> ciertos indicadores <strong>de</strong>mográficos(edad <strong>de</strong> los productores, sexo <strong>de</strong>l jefe <strong>de</strong> hogar)y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los países (esco<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> losproductores, inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza). La tipología<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da i<strong>de</strong>ntifica los sigui<strong>en</strong>tes tipos<strong>de</strong> hogares, los cuales son repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong>difer<strong>en</strong>tes ori<strong>en</strong>taciones productivas: a) hogaresasa<strong>la</strong>riados agríco<strong>la</strong>s, b) hogares asa<strong>la</strong>riados no agríco<strong>la</strong>s,c) hogares asa<strong>la</strong>riados diversificados, d) hogaresempleadores, e) hogares cu<strong>en</strong>ta propia no agríco<strong>la</strong>, f)hogares 100% agríco<strong>la</strong>-familiares, g) hogares agríco<strong>la</strong>-familiaresdiversificados y h) hogares inactivos. Lascategorías son mutuam<strong>en</strong>te excluy<strong>en</strong>tes y surg<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong>condición <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong> los jefes y <strong>de</strong> los otrosmiembros ocupados <strong>de</strong> los hogares.Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista socio<strong>de</strong>mográfico, seobservan <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias:La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza se reduce <strong>en</strong>tretodos los grupos <strong>de</strong> hogares, pero siguesi<strong>en</strong>do más elevada <strong>en</strong>tre los hogares100% agríco<strong>la</strong>-familiares (ver figura 8).Disminuye <strong>la</strong> importancia re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> loshogares <strong>rural</strong>es vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar, pero sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do el grupomás importante <strong>en</strong> un número importante<strong>de</strong> países.Una mirada hacia América Latina y el Caribe 33


La jefatura fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong>tre los hogaresagríco<strong>la</strong>-familiares es baja, pero se increm<strong>en</strong>tódurante <strong>la</strong> última década y es másimportante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas.Los jefes <strong>de</strong> hogares agríco<strong>la</strong>-familiares ti<strong>en</strong><strong>en</strong><strong>la</strong>s mayores eda<strong>de</strong>s promedio, lo quep<strong>la</strong>ntea un reto g<strong>en</strong>eracional.Los jefes <strong>de</strong> hogares vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los m<strong>en</strong>ores niveles<strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad, lo que p<strong>la</strong>ntea un reto <strong>de</strong>capacida<strong>de</strong>s.En particu<strong>la</strong>r, es <strong>de</strong>stacable que <strong>la</strong> baja esco<strong>la</strong>ridady <strong>la</strong> mayor edad <strong>de</strong> los jefes <strong>de</strong> hogares una combinación que no favorece a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar. Los jefes <strong>de</strong> los hogares vincu<strong>la</strong>dosa <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<strong>de</strong> los casos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una edad promedio <strong>de</strong> más<strong>de</strong> 53 años y m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 6 años <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad,mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> el otro extremo, los jefes <strong>de</strong>hogares asa<strong>la</strong>riados no agríco<strong>la</strong>s <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral sonm<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 45 años y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una esco<strong>la</strong>ridadpromedio superior a 6 años.Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong>lmercado <strong>de</strong> trabajo, el patrón <strong>de</strong> cambio máscomún, i<strong>de</strong>ntificado <strong>en</strong> 8 <strong>de</strong> los 12 paísesanalizados (Bolivia, Brasil, Chile, Costa Rica,Honduras, México, Panamá y Paraguay), fue <strong>la</strong>reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los hogares100% agríco<strong>la</strong>-familiares, el increm<strong>en</strong>to<strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> los hogares asa<strong>la</strong>riados no agríco<strong>la</strong>sy <strong>de</strong> los hogares asa<strong>la</strong>riados diversificados, y <strong>la</strong>disminución o estabilización <strong>de</strong>l porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>hogares asa<strong>la</strong>riados agríco<strong>la</strong>s.El análisis <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do i<strong>de</strong>ntifica tres grupos <strong>de</strong>países <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong>l cambioestructural observado <strong>en</strong> sus mercados <strong>de</strong>trabajo <strong>rural</strong>es alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2010. El primergrupo es el <strong>de</strong> los países con procesos másconsolidados e incluye a Chile, Costa Rica yMéxico; <strong>en</strong> estos tres países más <strong>de</strong>l 20% <strong>de</strong> loshogares son asa<strong>la</strong>riados no agríco<strong>la</strong>s y m<strong>en</strong>os<strong>de</strong>l 15% son hogares 100% agríco<strong>la</strong>-familiares.El segundo grupo incluye los países con m<strong>en</strong>orcambio estructural y está integrado porBolivia, Nicaragua y Honduras, con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l15% <strong>de</strong> hogares asa<strong>la</strong>riados no agríco<strong>la</strong>s y más<strong>de</strong>l 30% <strong>de</strong> hogares agríco<strong>la</strong>-familiares alre<strong>de</strong>dor<strong>de</strong> 2010. El tercer grupo incluye países <strong>en</strong>una situación intermedia y lo integran Brasil,Colombia, El Salvador, Panamá, Paraguay y <strong>la</strong>República Dominicana.Los resultados <strong>de</strong>l análisis (ver figura 9) indicanque hay re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el cambio estructural y<strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza. En los países conm<strong>en</strong>or cambio estructural, los hogares 100%agríco<strong>la</strong>-familiares pres<strong>en</strong>tan los niveles <strong>de</strong> pobrezamayores (sobre 60%); a<strong>de</strong>más, ti<strong>en</strong><strong>en</strong>los jefes con m<strong>en</strong>ores niveles <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad(4 años o m<strong>en</strong>os) y <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or edad promedio(52 años o m<strong>en</strong>os). En estos países también se<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los mayores porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> mujeresjefas <strong>de</strong> hogares inactivos (más <strong>de</strong> 60%)y los mayores porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> mujeres jefas <strong>de</strong>hogares agríco<strong>la</strong>-familiares diversificados. Porel contrario, <strong>en</strong> los países con mayor cambioestructural se observan los mayores porc<strong>en</strong>tajes<strong>de</strong> hogares asa<strong>la</strong>riados (sobre 50%) y losm<strong>en</strong>ores porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> hogares agríco<strong>la</strong>-familiares(m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 15%). Las mayores regu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>sse pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> Chile y Costa Rica, queson los países con m<strong>en</strong>or inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> pobreza.En ambos países se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los m<strong>en</strong>oresporc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> hogares inactivos con jefaturafem<strong>en</strong>ina (m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 50%), los mayores niveles<strong>de</strong> esco<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong>tre los jefes <strong>de</strong> hogaresagríco<strong>la</strong>-familiares y también <strong>la</strong> mayor edadpromedio <strong>en</strong>tre los jefes <strong>de</strong> hogares 100% agríco<strong>la</strong>familiares.La situación <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> una situaciónintermedia <strong>de</strong> cambio estructural es más heterogénea,con características <strong>de</strong> los dos gruposanteriores. Paraguay y El Salvador, conpequeñas excepciones, pres<strong>en</strong>tan especificida<strong>de</strong>ssimi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los países con m<strong>en</strong>orcambio estructural. Panamá y Brasil también34 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


compart<strong>en</strong> con esos países <strong>la</strong> mayor pobreza<strong>en</strong>tre los hogares 100% agríco<strong>la</strong>-familiares,mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Dominicana yColombia <strong>la</strong> mayor pobreza se da <strong>en</strong>tre loshogares inactivos, al igual que <strong>en</strong> los países<strong>de</strong> mayor cambio estructural. Y <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ridady edad <strong>de</strong> los jefes se ubican <strong>en</strong> nivelesintermedios <strong>en</strong>tre los grupos <strong>de</strong> mayor y m<strong>en</strong>orcambio estructural. Se <strong>de</strong>rivan tres retosprincipales para <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar a partir<strong>de</strong>l análisis anterior, que permit<strong>en</strong> e<strong>la</strong>boraruna serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política parael <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ese segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> productores(ver recuadro 8).Figura 8. América Latina (12 países):Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong>tre los hogares<strong>rural</strong>es, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2010 (porc<strong>en</strong>tajes<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> hogares <strong>en</strong> cada categoría)Figura 9. América Latina (12 países):cambio estructural <strong>en</strong> el medio <strong>rural</strong> <strong>en</strong>trealre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2000 y alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2010Nota: Los países están or<strong>de</strong>nados <strong>en</strong> forma <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte,según <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza <strong>en</strong> el total <strong>de</strong> los hogares<strong>rural</strong>es.Fu<strong>en</strong>te: Unidad <strong>de</strong> Desarrollo Agríco<strong>la</strong>, CEPAL.Nota: El extremo sin viñetas correspon<strong>de</strong> a “alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>2000” y el extremo con viñetas a “alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2010”.Fu<strong>en</strong>te: Unidad <strong>de</strong> Desarrollo Agríco<strong>la</strong>, CEPAL.Recuadro 8. Retos y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política para el<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong> ALCSe <strong>de</strong>rivan tres retos principales para <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar, a partir <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> lospatrones <strong>de</strong> empleo <strong>de</strong> los hogares: a) un reto <strong>de</strong> viabilidad, asociado al cambio estructural <strong>en</strong> el medio<strong>rural</strong>; b) un reto <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, asociado a <strong>la</strong> baja esco<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> los jefes <strong>de</strong> hogares vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> familiar; y c) un reto g<strong>en</strong>eracional, asociado a <strong>la</strong> mayor edad <strong>de</strong> los jefes <strong>de</strong> hogares vincu<strong>la</strong>dosa <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar, comparado con los jefes <strong>de</strong> otros grupos <strong>de</strong> hogares.Fr<strong>en</strong>te al reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> viabilidad se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> diversificación productiva, <strong>de</strong>creación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to productivo. Sin embargo, <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong>l cambio estructuralUna mirada hacia América Latina y el Caribe 35


y sus implicaciones para <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar, es importante reconocer que lo <strong>rural</strong>no es equival<strong>en</strong>te a <strong>agricultura</strong>, que <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> agricultor no es equival<strong>en</strong>te a mano <strong>de</strong> obra inmóvilno calificada y que <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar no es equival<strong>en</strong>te a sector improductivo. Por lo tanto, <strong>la</strong>s políticaspúblicas <strong>de</strong>berían estar ori<strong>en</strong>tadas a g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong>s condiciones a<strong>de</strong>cuadas para:El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevas activida<strong>de</strong>s productivas, ya sean no agríco<strong>la</strong>s o <strong>en</strong> sectores agríco<strong>la</strong>s <strong>de</strong>más valor agregado, para absorber el empleo que se pueda per<strong>de</strong>r <strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar que pierdan viabilidad <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> cambio estructural.La creación <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>rural</strong> para facilitar su inserción <strong>en</strong> esas nuevasactivida<strong>de</strong>s productivas.El fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>de</strong> mayor productividad y con mayor viabilidady pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista económico, social y ambi<strong>en</strong>tal, incluso <strong>en</strong>tre hogaresvincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia.Finalm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> importancia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> capacitación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>sy <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> género y juv<strong>en</strong>tud <strong>rural</strong> para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos re<strong>la</strong>tivos al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>capacida<strong>de</strong>s y a <strong>la</strong> transición g<strong>en</strong>eracional <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar. La edad avanzada <strong>de</strong> los jefes <strong>de</strong>hogares agríco<strong>la</strong>-familiares y el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres como jefas <strong>de</strong> este tipo<strong>de</strong> hogares resaltan <strong>la</strong> relevancia que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er los temas <strong>de</strong> género y juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong>fom<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar.Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> 12 países <strong>de</strong> ALC.Políticas e institucionalidadPaíses apuestan a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar como c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong> seguridadalim<strong>en</strong>taria y el bi<strong>en</strong>estar <strong>rural</strong>.En esta sección se parte <strong>de</strong> un análisis <strong>de</strong> gobernabilidad<strong>de</strong>mocrática para <strong>de</strong>finir el estadoactual <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Sereconoce que los países <strong>de</strong> ALC han empr<strong>en</strong>didoesfuerzos mediante los cuales han apostadopor <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar; han reconfigurado<strong>la</strong> institucionalidad, con el fin <strong>de</strong> hacer<strong>la</strong> másinclusiva, y <strong>en</strong> sus políticas públicas han ac<strong>en</strong>tuadoel énfasis <strong>en</strong> algunos temas, <strong>en</strong>tre ellos<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> riesgos, el combate contra p<strong>la</strong>gasy <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> variabilidad climática, elfom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>tecnología y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l recurso hídrico.En el último año, <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> políticas e instrum<strong>en</strong>tos<strong>de</strong> acompañami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar se ha posicionado comoprioritaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> algunospaíses <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Bolivia, Arg<strong>en</strong>tina, CostaRica, Chile y México han empr<strong>en</strong>dido esfuerzos<strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> marcos institucionalesnovedosos, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> dotación presupuestariapara el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong><strong>agricultura</strong>.Se ha reconfigurado <strong>la</strong> institucionalidad,con el fin <strong>de</strong> adaptar<strong>la</strong> a los nuevos <strong>de</strong>safíos.36 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


También se han evi<strong>de</strong>nciado reconfiguracionesinstitucionales <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> buscar una mayorefici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración pública. Paísescomo Nicaragua, Perú, Guatema<strong>la</strong>, Chile,México y Bolivia efectuaron reestructuracionesinstitucionales con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> modificación<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias o <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevas ramasministeriales.Recuadro 9. Algunos ejemplos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovaciones <strong>de</strong> estructuras institucionalesMéxico estableció el Programa Especial Concurr<strong>en</strong>tepara el Desarrollo Rural Sust<strong>en</strong>table,que busca <strong>la</strong> transversalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticaspúblicas ori<strong>en</strong>tadas al campo. La Secretaría <strong>de</strong>Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría, Desarrollo Rural, Pescay Alim<strong>en</strong>tación (SAGARPA) creó <strong>la</strong> Subsecretaría<strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tación y Competitividad.Ecuador incorporó <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> “ministerioscoordinadores”, cuyo rango es superior al <strong>de</strong>los ministerios tradicionales.El programa “Territorios <strong>en</strong> Progreso”, originario<strong>de</strong> Brasil y replicado <strong>en</strong> El Salvador,busca articu<strong>la</strong>r esfuerzos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes carterasministeriales <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza.Costa Rica creó el Viceministerio <strong>de</strong> Aguasy Mares y el Instituto <strong>de</strong> Desarrollo Rural(INDER).Nicaragua creó el Ministerio <strong>de</strong> Economía Familiar,Comunitaria, Cooperativa y Asociativa,que absorbió compet<strong>en</strong>cias y ámbitos <strong>de</strong> acciónque pert<strong>en</strong>ecían a los ministerios <strong>de</strong> Economía,Agricultura y Desarrollo Social.Perú estableció el Ministerio <strong>de</strong> Inclusión yDesarrollo Social, buscando con ello garantizar<strong>la</strong> armonía <strong>en</strong>tre políticas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes sectores(<strong>en</strong>tre ellos el agríco<strong>la</strong>) y niveles <strong>de</strong> gobierno(mediante <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo territorial).También incorporó el tema <strong>de</strong> riego al Ministerio<strong>de</strong> Agricultura.Guatema<strong>la</strong> instauró el Ministerio <strong>de</strong> DesarrolloSocial, con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza<strong>en</strong> zonas <strong>rural</strong>es mediante mecanismos<strong>de</strong> coordinación y cooperación con otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<strong>de</strong>l gobierno c<strong>en</strong>tral.Chile aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong>l Ministerio<strong>de</strong> Agricultura, al dotarle <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>materia <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos (calidad e inocuidad) ypesca.Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> un análisis hemerográfico.En <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones se les dio prioridad a losnuevos temas a los que se les dio énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>spolíticas. Particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te el combate contra p<strong>la</strong>gasy <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> variabilidad climática,con énfasis <strong>en</strong> inundaciones y sequías, cobraron<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>cisores públicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.Se prevé que <strong>en</strong> el futuro cercano los países <strong>de</strong><strong>la</strong> región fortalecerán aún más <strong>la</strong> innovación <strong>de</strong><strong>la</strong> mano con <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> tecnología, puesto que <strong>en</strong> esos elem<strong>en</strong>tos seha reconocido una l<strong>la</strong>ve que permite aum<strong>en</strong>tarel crecimi<strong>en</strong>to económico y el bi<strong>en</strong>estar social.Asimismo, se increm<strong>en</strong>tará <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración público-privada,principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> temas comoel <strong>de</strong> riesgos agropecuarios, y se ac<strong>en</strong>tuaránlos procesos <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia y r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong>cu<strong>en</strong>tas por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad públicaagropecuaria, basados <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> datosabiertos, <strong>en</strong>tre otros elem<strong>en</strong>tos.Una mirada hacia América Latina y el Caribe 37


Recuadro 10. Innovaciones <strong>de</strong> impacto <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar: <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l trabajo conjuntoUn estudio reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Fondo Regional <strong>de</strong> Tecnología Agropecuaria (FONTAGRO) docum<strong>en</strong>tó innovaciones<strong>de</strong> impacto <strong>en</strong> ALC que han b<strong>en</strong>eficiado al pequeño productor, haci<strong>en</strong>do su <strong>la</strong>bor másproductiva y competitiva y permitiéndole, <strong>de</strong> esa manera, revalorizar sus productos nativos, aum<strong>en</strong>tarsus precios y mejorar los ingresos y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida. El éxito <strong>de</strong> estas experi<strong>en</strong>cias ha<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dido mucho <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción y el trabajo conjunto <strong>en</strong>tre distintos actores.Articu<strong>la</strong>ción público-privada. Entre <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias recopi<strong>la</strong>das, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<strong>de</strong> cacaos “finos <strong>de</strong> aroma” <strong>en</strong> Ecuador, el cual <strong>de</strong>muestra que <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> innovacionescolectivas caracterizadas por <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tíficos, técnicos agríco<strong>la</strong>sy pequeños agricultores ha permitido satisfacer distintas <strong>de</strong>mandas tecnológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar, integrar a los pequeños productores a <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor y mejorar <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> losproductos. En otro caso, re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> papas nativas <strong>en</strong> Ecuador, se logró ampliar esasalianzas a más <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo mediante re<strong>la</strong>ciones contractuales.Trabajo participativo. El uso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los asociativos, inclusivos, competitivos y sust<strong>en</strong>tables,como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> pequeños productores apíco<strong>la</strong>s <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina y RepúblicaDominicana, o el <strong>en</strong>foque participativo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>nas productivas <strong>de</strong> papa andina <strong>en</strong> Perú, <strong>de</strong>muestraque el trabajo participativo <strong>en</strong>tre equipos <strong>de</strong> investigación más <strong>de</strong>sarrollo (I+D) y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> técnicosterritoriales facilita <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> nuevas oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> negocios, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> normas, e<strong>la</strong>provechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad <strong>de</strong> manera sust<strong>en</strong>table y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> conglomerados productivos<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar.Investigación participativa. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejora forrajera y ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l sotobosque chaqueño<strong>de</strong> Salta, Arg<strong>en</strong>tina, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> papa criol<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cundinamarca, Colombia, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> espaciospara compartir conocimi<strong>en</strong>tos mo<strong>de</strong>rnos y saberes tradicionales <strong>en</strong>tre investigadores y agricultoresfamiliares permitió <strong>en</strong>riquecer su conocimi<strong>en</strong>to, que el agricultor familiar contara con tecnologíaefectiva para sus necesida<strong>de</strong>s y que se fortaleciera <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias campesinas.Desarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s. El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> siembra <strong>de</strong> papa criol<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cundinamarca también ejemplificaque, cuando se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los pequeños productores (<strong>la</strong> integración <strong>de</strong> nuevastecnologías a los cultivos, <strong>de</strong>sarrollos organizativos y habilida<strong>de</strong>s empresariales, <strong>en</strong>tre otras), se contribuyeal éxito <strong>de</strong>l proceso.Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>borado por el Programa <strong>de</strong> Innovación <strong>de</strong>l IICA, a partir <strong>de</strong> IICA, BID y FONTAGRO 2013.Como temas prioritarios para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión,<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l recurso hídrico cobraráconsi<strong>de</strong>rable relevancia. Igualm<strong>en</strong>te, elem<strong>en</strong>tosque ya se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> <strong>la</strong> palestra <strong>de</strong> <strong>la</strong>toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión, como <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tierras,continuarán si<strong>en</strong>do temas prioritarios para los<strong>de</strong>cisores públicos.Si bi<strong>en</strong> se ha avanzado consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>materia institucional, con miras a fortalecer <strong>la</strong>gobernanza y <strong>la</strong> gobernabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> región esc<strong>la</strong>ve no per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista algunas medidas <strong>de</strong>importancia que <strong>la</strong>s naciones <strong>de</strong>l hemisferiopodrían poner <strong>en</strong> marcha, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cualessobresal<strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: a) el fortalecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación efectiva <strong>de</strong> políticas, b) elintercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre países re<strong>la</strong>tivasa espacios <strong>de</strong> participación ciudadana, c) <strong>la</strong>inclusión <strong>de</strong> ejes transversales como juv<strong>en</strong>tud,pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as y género <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas38 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


nacionales <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar,d) el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> losfuncionarios públicos, y e) <strong>la</strong> incursión <strong>en</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>toestratégico y análisis prospectivo porparte <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad pública.Quedan muchos retos que los países <strong>de</strong> ALC<strong>de</strong>berán <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> los próximos años, comoeliminar <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad social, lograr <strong>la</strong> seguridadalim<strong>en</strong>taria y aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>los aparatos estatales. La manera <strong>en</strong> que sep<strong>la</strong>ntearán soluciones a los problemas públicosprioritarios para cada nación <strong>de</strong>berá seruna receta original que, incorporando experi<strong>en</strong>ciasexitosas y lecciones apr<strong>en</strong>didas <strong>de</strong>otras <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s, emerja <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura políticaque <strong>en</strong>marca el accionar a nivel nacional, incorporandolos mecanismos <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilida<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación necesarios para hacer<strong>la</strong>realidad.Recuadro 11. Recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> políticas para mejorar <strong>la</strong> institucionalidadImplem<strong>en</strong>tar <strong>de</strong> manera efectiva políticas (acompañadas con instrum<strong>en</strong>tos y presupuestos) yparticipación ciudadana.Fom<strong>en</strong>tar el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> participación ciudadana.Consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas nacionales ejes transversales como juv<strong>en</strong>tud, género y pob<strong>la</strong>cionesindíg<strong>en</strong>as.Transitar hacia el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to estratégico y el análisis prospectivo para respon<strong>de</strong>r oportunam<strong>en</strong>tea los nuevos <strong>de</strong>safíos.Fu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia.Una mirada hacia América Latina y el Caribe 39


BibliografíaAg<strong>en</strong>cia EFE. 2013. Cosecha <strong>de</strong> granos <strong>en</strong> Brasil será récord <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias (<strong>en</strong>línea). La Pr<strong>en</strong>sa Libre, San José, CR, mayo 5. Consultado 20 mayo 2013. Disponible<strong>en</strong> http://bit.ly/19xTzIwBal<strong>la</strong>ra, M; Damianovic, N. 2010. Políticas para fortalecer <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres a<strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria. Resum<strong>en</strong> ejecutivo (<strong>en</strong> línea). San José, CR,IICA. Consultado 15 mayo 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/1d2DEaaCEPAL (Comisión Económica para América Latina y el Caribe, CL). 2013a. Ba<strong>la</strong>nce económicoactualizado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> América Latina y el Caribe. Santiago, CL. Abril.________. 2013b. La inversión extranjera directa <strong>en</strong> América Latina y el Caribe. Santiago,CL. Mayo.________. 2013c. Estudio económico <strong>de</strong> América Latina y el Caribe. Santiago, CL. Julio.________; <strong>FAO</strong> (Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Agricultura y <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación,IT), IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura, CR). 2013.<strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>: una mirada haciaAmérica y el Caribe. IICA, San José, CR.Cer<strong>de</strong>ño, M. 2010. Consumo <strong>de</strong> pescado <strong>en</strong> España: difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<strong>de</strong>l consumidor. Revista <strong>de</strong> Distribución y Consumo. Septiembre-octubre 2010.DANE (Departam<strong>en</strong>to Administrativo Nacional <strong>de</strong> Estadísticas, CO). 2013. InformaciónDANE (<strong>en</strong> línea). Bogotá, CO. Consultado 12 jun. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/11mohjbDwyer, M. 2013. <strong>Perspectivas</strong> a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> precios globales <strong>de</strong> productos agríco<strong>la</strong>s:factores que impulsarán los mercados agríco<strong>la</strong>s globales <strong>en</strong> los próximos 10 años.Implicaciones para precios <strong>de</strong> productos e ingresos agríco<strong>la</strong>s. Confer<strong>en</strong>cia dictada <strong>en</strong> elIICA, San José, CR. Abril.<strong>FAO</strong> (Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura, IT). 2005.Directrices para el ecoetiquetado <strong>de</strong> pescado y productos pesqueros <strong>de</strong> captura marina,contin<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> acuicultura. Roma, IT.________. 2006. Gana<strong>de</strong>ría y <strong>de</strong>forestación (<strong>en</strong> línea). Roma, IT, Dirección <strong>de</strong> Produccióny Sanidad Animal, Subdirección <strong>de</strong> Información Gana<strong>de</strong>ra y <strong>de</strong> Análisis y Política <strong>de</strong>lSector. Políticas pecuarias n. o 03. Consultado 20 jun. 2013 Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/174lU9aUna mirada hacia América Latina y el Caribe 41


________. 2011a. Datos y cifras globales <strong>de</strong> productos forestales. Roma, IT, <strong>FAO</strong>STAT.________. 2011b. Diagnóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong> acuicultura <strong>de</strong> recursos limitados (AREL) y <strong>de</strong> micro y pequeñaempresa (AMYPES) <strong>en</strong> América Latina: análisis <strong>de</strong> informes. Santiago, CL.________. 2012a. El estado mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> pesca y <strong>la</strong> acuicultura. Roma, IT.________. 2012b. Statistical year book. Roma, IT.________. 2013a. <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> cosechas - julio (<strong>en</strong> línea). Roma, IT. Consultado 4 ago. 2013.Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/16cXbuH________. 2013b. <strong>FAO</strong>STAT (<strong>en</strong> línea). Roma, IT. Consultado 22 mayo 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/19xFomONota editorial:Fisher, G; Mah<strong>en</strong>dra, S. 2010. “Rising global interest in farm<strong>la</strong>nd” based off data from 2010 studytitled “Farm<strong>la</strong>nd investm<strong>en</strong>ts and food security”. Washington D.C., US, Banco Mundial.World Bank Paper.FNC (Fe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong> Cafetaleros, CO). 2013. Sube producción <strong>de</strong> café colombiano (<strong>en</strong>línea). La Pr<strong>en</strong>sa Libre, San José, CR, mayo 6. Consultado 20 mayo 2013. Disponible <strong>en</strong>http://goo.gl/XY9P4Herrero, M; Thornton, P; Gerber, P; Reid, R. 2009. Livestock, livelihoods and the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t:un<strong>de</strong>rstanding the tra<strong>de</strong>-offs (<strong>en</strong> línea). Environm<strong>en</strong>tal Sustainability 1(2):111-120.Consultado 25 abr. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/16wIx5jIICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura, CR). 2013a. Marco estratégico<strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> Biotecnología y Bioseguridad <strong>de</strong>l IICA (<strong>en</strong> línea). San José, CR. Consultado15 jul. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/9wnn4q________. 2013b. La trazabilidad, el orgullo <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría uruguaya (<strong>en</strong> línea). San José, CR.Consultado 4 ago. 213. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/W2J5LI________; BID (Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo, US); FONTAGRO (Fondo Regional <strong>de</strong>Tecnología Agropecuaria). 2013. Innovaciones <strong>de</strong> impacto: lecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar<strong>en</strong> América Latina y el Caribe (<strong>en</strong> línea). San José, CR. Consultado 29 ago. 2013.Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/19hIxHTFMI (Fondo Monetario Internacional, US). 2013a. World Economic Outlook: FMI. Washington,D.C., US. Enero.________. 2013b. World economic outlook: hopes, realities, risks. Washington, D.C., US. Abril.________. 2013c. World economic outlook: update. Washington, D.C., US. Julio.INEGI (Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística y Geografía, MX). 2013. Indicador global <strong>de</strong> <strong>la</strong> activida<strong>de</strong>conómica (IGAE) (<strong>en</strong> línea). México, MX. Consultado 26 mayo 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/19xUp8d42 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


James, C. 2012. Situación global <strong>de</strong> los cultivos transgénicos/GM (<strong>en</strong> línea). Ithaca, NuevaYork, US, ISAA, Universidad <strong>de</strong> Cornell. Consultado 22 jun. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/16SLjzMAG (Ministerio <strong>de</strong> Agricultura y Gana<strong>de</strong>ría, SV). 2012. Memoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>bores MAG 2011-2012.Santa Tec<strong>la</strong>, La Libertad, SV.MERCOSUR (Mercado Común <strong>de</strong>l Sur, UY). 2009. Decreto No. 06.09, Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Fondo<strong>de</strong> Agricultura Familiar <strong>de</strong>l MERCOSUR (<strong>en</strong> línea). Montevi<strong>de</strong>o, UY. Consultado 26 mayo2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/14jPuHoMINAG (Ministerio <strong>de</strong> Agricultura y Gana<strong>de</strong>ría, PE). 2013. Producción agropecuaria creció 6.6%durante el primer trimestre (<strong>en</strong> línea). Revista Gestión, Lima, PE. 1 mayo. Consultado 15jun. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/11XVSzQOCDE (Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económico, FR), <strong>FAO</strong> (Organización <strong>de</strong><strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura, IT). 2012. OECD-<strong>FAO</strong> <strong>agricultura</strong>loutlook 2012-2021 (<strong>en</strong> línea). París, FR. Consultado 26 mayo 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/QHm65NOIC (Organización Internacional <strong>de</strong>l Café). 2013. Informe sobre el brote <strong>de</strong> <strong>la</strong> roya <strong>de</strong>l café <strong>en</strong>C<strong>en</strong>troamérica y p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción para combatir<strong>la</strong> p<strong>la</strong>ga (<strong>en</strong> línea). Londres, UK. Consultado18 jul. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/1asAcn9Ortiz, H. 2013. Pro Ecuador <strong>la</strong>nza consorcio formado por agricultores para exportar banano (<strong>en</strong> línea).Quito, EC, Ag<strong>en</strong>cia Pública <strong>de</strong> Noticias <strong>de</strong>l Ecuador y Suramérica (An<strong>de</strong>s). Consultado5 ago. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/11sdnMbOtte, J; Costales, A; Upton, M. 2005. Smallhol<strong>de</strong>r livestock keepers in the era of globalization (<strong>en</strong>línea). Earley Gate, Reading, UK, University of Reading. Pro-Poor Livestock Policy Initiative,Living from Livestock Research Report RR Nr. 05-06. Consultado 26 mayo 2013. Disponible<strong>en</strong> http://bit.ly/14X1cmLPappon, T. 2013. Cultivos transgénicos superan a los “naturales” <strong>en</strong> Brasil. BBC Mundo Brasil,Febrero. Consultado 5 ago. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bbc.in/148lESqPica-Ciamarra, U; Otte, J; Dijkman, J. 2007. Pro-poor livestock sector <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t in LatinAmerica: a policy overview. Roma, IT, <strong>FAO</strong>, División <strong>de</strong> Producción y Sanidad Animal. Pro-Poor Livestock Policy Initiative, Living from Livestock Research Report Ref 07-11, julio.Red SICTA (Proyecto Red <strong>de</strong> Innovación Agríco<strong>la</strong>); IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperaciónpara <strong>la</strong> Agricultura, CR); Cooperación Suiza <strong>en</strong> América C<strong>en</strong>tral. 2013. Pérdidas <strong>en</strong> presecado<strong>de</strong> granos superan a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to por efecto <strong>de</strong>l cambio climático (<strong>en</strong> línea).In Agro Innovación al Día n. o 147, 17 mayo. Consultado 29 jul. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://www.redsicta.org/Boletines/boletin147.htmlSIIA (Sistema Integrado <strong>de</strong> Información Agropecuaria, AR). 2013.Consulta <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> cereales,oleaginosas, cultivos industriales, frutos y hortalizas (MAGyP). Consultado 28 mayo2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/eTI7G6Una mirada hacia América Latina y el Caribe 43


Steinfeld, H; Gerber, P. 2010. Livestock production and the global <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t: Consume lessor produce better? Proceedings of the National Aca<strong>de</strong>my of Sci<strong>en</strong>ce of the United States ofAmerica 107: 18237-18238.________; Gerber, P; Wass<strong>en</strong>aar, T; Castel, V; Rosales, M; <strong>de</strong> Haan, C. 2006. Livestock’s long shadow:<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal issues and options (<strong>en</strong> línea). Roma, IT, <strong>FAO</strong>. Consultado 18 jul. 2013.Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/NRD34TEEB (The Economics of Ecosystems & Biodiversity, CH). 2010. Mainstreaming the economics ofnature. A synthesis of the approach, conclusions and recomm<strong>en</strong>dations of TEEB. Ginebra,CH.The Wall Street Journal. 2013. La roya azota los cafetales <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica (<strong>en</strong> línea). La Pr<strong>en</strong>sa,San Pedro Su<strong>la</strong>, HN, 15 mayo. Consultado 14 jun. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/1asq51HUN-REDD (United Nations Col<strong>la</strong>borative Programme on Reducing Emissions from Deforestationand Forest Degradation, CH). 2013. S<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te REDD: guía <strong>de</strong> CIFOR sobre bosques,cambio climático y REDD. Ginebra, CH. Consultado 24 jul. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/YpI7YhUSDA (U.S. Departm<strong>en</strong>t of Agriculture). 2013. Outlook for U.S. <strong>agricultura</strong>l tra<strong>de</strong>. Washington,D.C., ERS, USDA. Feb. 2013.Vizcaya, JN. 2011. Ensayo Estudios Prospectivos Caso Chile: De <strong>la</strong> Universidad UNIACC (<strong>en</strong> línea).Negotium - Revista Ci<strong>en</strong>tífica Electrónica Ci<strong>en</strong>cias Ger<strong>en</strong>ciales 18(7):74-87. Caracas,VE, Fundación Miguel Unamuno y Jugo. Consultado 18 jul. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/oEETg244 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


Situación y perspectivas<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar <strong>en</strong> AméricaLatina y el Caribe


Sin lugar a dudas, <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar es <strong>la</strong>actividad económica con mayor pot<strong>en</strong>cial nosolo para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>América Latina y el Caribe (ALC), sino tambiénpara reducir el <strong>de</strong>sempleo y sacar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobrezay <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más vulnerable<strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>rural</strong>es. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que produce unalto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> familiar emplea a trabajadores queviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> vulnerabilidad social (riesgo <strong>de</strong> caer<strong>en</strong> situación <strong>de</strong> pobreza y <strong>de</strong>snutrición), qui<strong>en</strong>est<strong>en</strong>drían muy pocas opciones <strong>de</strong> incorporarsea otra actividad productiva.Aunque su pot<strong>en</strong>cial es indiscutible, <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s con mayoreslimitaciones productivas, comerciales ysocioeconómicas <strong>de</strong> ALC. El <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>rural</strong>es, el mayor interés<strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas g<strong>en</strong>eraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>sno agríco<strong>la</strong>s, el bajo acceso a <strong>la</strong> tecnología,los efectos <strong>de</strong> los tratados <strong>de</strong> libre comercio y elcambio climático son algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variablesque g<strong>en</strong>erarían un panorama poco al<strong>en</strong>tadorpara <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar, si no se llevan acabo acciones urg<strong>en</strong>tes.CaracterizaciónDim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l sectorSe estima que <strong>la</strong>s explotaciones que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>al sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong> AméricaLatina asci<strong>en</strong><strong>de</strong>n a cerca <strong>de</strong> 17 millones <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s,que agrupan a una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor<strong>de</strong> 60 millones <strong>de</strong> personas. Se calcu<strong>la</strong> quecerca <strong>de</strong>l 57% <strong>de</strong> esas unida<strong>de</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<strong>en</strong> Sudamérica. Aunque no se cu<strong>en</strong>ta con cifrasexactas para todos los países, se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> familiar repres<strong>en</strong>ta una proporción<strong>de</strong>l total <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s productivas superior al75% <strong>en</strong> casi todos los países <strong>la</strong>tinoamericanos ysobrepasa el 90% <strong>en</strong> muchos <strong>de</strong> estos.Heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> familiarTodos los estudios realizados acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> familiar coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>de</strong>stacar sucarácter heterogéneo, tanto <strong>en</strong> cuanto a esca<strong>la</strong>como al acceso a recursos. Difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>dotación <strong>de</strong> capital, tierra y recursos naturales,junto con un acceso difer<strong>en</strong>ciado a bi<strong>en</strong>es yservicios públicos, g<strong>en</strong>eran también una importanteheterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> innovación,difer<strong>en</strong>tes estructuras <strong>de</strong> produccióny consumo, distinta participación <strong>en</strong> los mercados<strong>la</strong>borales y difer<strong>en</strong>tes estrategias <strong>de</strong> diversificación<strong>de</strong> ingresos. En este contexto, algunosestudios distingu<strong>en</strong> tres tipos <strong>de</strong> <strong>agricultura</strong> familiar(<strong>FAO</strong> y BID 2007): <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar<strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong>transición y <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar consolidada.De acuerdo con <strong>la</strong> misma fu<strong>en</strong>te, se estima quemás <strong>de</strong>l 60% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s familiares pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>a <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia, el 28% a<strong>la</strong> <strong>de</strong> transición y solo el 12% a <strong>la</strong> consolidada.Esas proporciones varían según países, pero <strong>en</strong>todos ellos <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia constituyeel estrato que agrupa mayor número <strong>de</strong>explotaciones (ver figura 10).Una mirada hacia América Latina y el Caribe 47


Figura 10. Distribución <strong>de</strong> los tres gran<strong>de</strong>s tipos<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar según paísFu<strong>en</strong>te: E<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> Maletta 2011 y <strong>FAO</strong> y BID 2007.A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> comercial, queti<strong>en</strong>e como único objetivo <strong>la</strong> maximización<strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>tabilidad, el agricultor familiar buscareducir el riesgo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversificaciónproductiva. Ante esto, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los agricultoresfamiliares <strong>de</strong> ALC no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sistemasproductivos especializados <strong>en</strong> un único bi<strong>en</strong>.En C<strong>en</strong>troamérica, por ejemplo, los agricultoresfamiliares combinan <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>granos básicos (principalm<strong>en</strong>te maíz y frijol),hortalizas, animales m<strong>en</strong>ores (aves, cerdosy abejas), algunas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> frutas, caféy ganado vacuno (fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>etapa <strong>de</strong> cría y producción <strong>de</strong> leche). En elCaribe, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los pequeños agricultoresutiliza sistemas agríco<strong>la</strong>s tradicionales,que incluy<strong>en</strong> una amplia gama <strong>de</strong> cultivosalim<strong>en</strong>tarios <strong>en</strong> sistemas <strong>de</strong> rotación <strong>de</strong> cultivosy cultivos interca<strong>la</strong>dos. Destaca el cultivo<strong>de</strong> verduras, frutas (mango, piña, plátanos,naranjas) y batata.Dinámica <strong>de</strong>l cambioestructuralLa <strong>agricultura</strong> familiar <strong>de</strong> América Latina estáinmersa <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> estructuraagraria, <strong>la</strong> cual no es igual <strong>en</strong> todos los países<strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> unos se ha profundizadoel proceso <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tación y minifundización,<strong>en</strong> otros se han acelerado los procesos<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> tierras que implican finalm<strong>en</strong>teuna reducción <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> explotaciones,especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más pequeñas.Aunque no exist<strong>en</strong> datos para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> lospaíses <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, se sabe que <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina,Brasil, Chile y Uruguay se observa una t<strong>en</strong><strong>de</strong>nciaa <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> tierras. En Arg<strong>en</strong>tina,el número <strong>de</strong> explotaciones agríco<strong>la</strong>s disminuyó20.8% <strong>en</strong>tre 1988 y 2002 (INDEC 2009).En Brasil, el número <strong>de</strong> explotaciones totales48 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


experim<strong>en</strong>tó una reducción <strong>de</strong> 10.7% <strong>en</strong>tre1985 y 2006 (IBGE 2006). Chile, por su parte,vio una disminución <strong>de</strong> 6.4% <strong>en</strong> el númerototal <strong>de</strong> explotaciones c<strong>en</strong>sadas <strong>en</strong> los últimosdiez años (INE 2007). En Uruguay, los datos<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>so Agropecuario <strong>de</strong> 2011 todavía noestán disponibles, pero exist<strong>en</strong> estudios queseña<strong>la</strong>n que se ha pasado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un máximo<strong>de</strong> 86 928 explotaciones <strong>en</strong> 1961 a 57 131 <strong>en</strong>2000 (Piñeiro 2011), con una fuerte pérdidaconc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotacionesm<strong>en</strong>ores a 99 hectáreas (96% <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución).En un contexto <strong>de</strong> fuerte dinamismo<strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> tierras, es previsible que estat<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se haya ac<strong>en</strong>tuado.Entre los países que han fragm<strong>en</strong>tado su estructuraagraria, aum<strong>en</strong>tando el minifundio,sobresale el caso <strong>de</strong> México, aunque algunosexpertos afirman que esto podría estar sucedi<strong>en</strong>dotambién <strong>en</strong> algunos países c<strong>en</strong>troamericanosy andinos (esta hipótesis no se pue<strong>de</strong>comprobar por falta <strong>de</strong> datos). En México, <strong>en</strong>tre1991 y 2007, se pres<strong>en</strong>tó un increm<strong>en</strong>to<strong>de</strong>l 7.8% <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> producción,al pasar <strong>de</strong> 3.8 a 4.1 millones <strong>la</strong>s explotacionesagríco<strong>la</strong>s c<strong>en</strong>sadas (INEGI 2007).Estas dos t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias resum<strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámicaestructural que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>la</strong>tinoamericana,f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que <strong>de</strong>terminará elimpacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> política agríco<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar. Por una parte, el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>spolíticas sectoriales agríco<strong>la</strong>s es <strong>de</strong> alcance limitado,especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia.Esto implica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contarcon políticas públicas <strong>de</strong> carácter intersectorial.Por otra parte, <strong>la</strong> mayor participación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>sno agríco<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el ingreso <strong>de</strong>l agricultorfamiliar evi<strong>de</strong>ncia que para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>safíono basta con un bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l sectoragríco<strong>la</strong>, pues también es es<strong>en</strong>cial lograr uncrecimi<strong>en</strong>to económico inclusivo a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>economía <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.Limitaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> familiarLa <strong>agricultura</strong> familiar <strong>de</strong> América Latina cu<strong>en</strong>tacon condiciones sociales, económicas y productivasm<strong>en</strong>os favorables que <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>comercial. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er mayores índices<strong>de</strong> analfabetismo, edad y pobreza, los agricultoresfamiliares ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>or acceso a bi<strong>en</strong>espúblicos, tecnología y servicios para <strong>la</strong> producción(<strong>en</strong> comparación con los agricultores comerciales).Asimismo, <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiarestá ubicada <strong>en</strong> tierras <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores calida<strong>de</strong>sagroecológicas y más expuestas al impacto <strong>de</strong>lcambio climático, lo que es <strong>de</strong> vital importancia<strong>en</strong> México, C<strong>en</strong>troamérica y el Caribe. Estaslimitaciones sociales y productivas han dadocomo resultado una brecha significativa <strong>en</strong>trelos r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar y los<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> comercial. En C<strong>en</strong>troamérica,por ejemplo, <strong>en</strong> productos como el café o elmaíz (<strong>de</strong> gran importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> producciónfamiliar), los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>comercial pue<strong>de</strong>n llegar a duplicar e inclusotriplicar los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos alcanzados por <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> familiar.La <strong>agricultura</strong> familiar <strong>de</strong>l Caribe es <strong>la</strong> que posiblem<strong>en</strong>teexperim<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s mayores limitacionesUna mirada hacia América Latina y el Caribe 49


<strong>en</strong> <strong>la</strong> región. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo expuesto anteriorm<strong>en</strong>te,esta <strong>agricultura</strong> está inmersa <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ariomarcado por <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>los mercados internacionales (importa <strong>en</strong>tre el60% y el 80% <strong>de</strong> sus necesida<strong>de</strong>s alim<strong>en</strong>ticias),<strong>la</strong> alta vo<strong>la</strong>tilidad <strong>de</strong> sus precios domésticosagríco<strong>la</strong>s y los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s catástrofes naturales(como huracanes y el terremoto que azotó aHaití <strong>en</strong> 2010), los que han afectado <strong>la</strong> infraestructuraexist<strong>en</strong>te y los r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos agríco<strong>la</strong>s.Pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> familiarPot<strong>en</strong>cial para reducir <strong>la</strong>pobrezaLa principal razón para que un alto porc<strong>en</strong>taje<strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiarse <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> bajo una situación <strong>de</strong> pobreza o<strong>de</strong>snutrición es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acceso a bi<strong>en</strong>es públicos(infraestructura, telecomunicaciones, serviciosbásicos, educación, salud y otros), factoresproductivos (innovación, tecnología, crédito ytierra) y acceso a mercados. Ante esto, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<strong>de</strong> estrategias integrales para <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar, que a<strong>de</strong>más estén concebidas bajoun <strong>en</strong>foque territorial, permitiría no solo increm<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, sino tambiénreducir el <strong>de</strong>sempleo y <strong>la</strong> pobreza, a <strong>la</strong> vezque se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad agríco<strong>la</strong>.A pesar <strong>de</strong> estas limitaciones, <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiares una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que combinamás efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sus recursos productivos y lohace <strong>de</strong> una manera más sost<strong>en</strong>ible y equitativa.A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>bido a su baja int<strong>en</strong>sidad tecnológica,es una actividad int<strong>en</strong>siva <strong>en</strong> mano <strong>de</strong> obra,por lo que ti<strong>en</strong>e altos impactos redistributivos yreductores <strong>de</strong> pobreza. De acuerdo con el BancoMundial (2008), el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sector agríco<strong>la</strong>ti<strong>en</strong>e más impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobrezaque cualquier otro sector. De hecho, segúnestimaciones realizadas por esa institución, elcrecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l PIB agríco<strong>la</strong> es al m<strong>en</strong>os el doble<strong>de</strong> eficaz <strong>en</strong> reducir <strong>la</strong> pobreza que el crecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong>l PIB g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> otros sectores (el BancoMundial estimó que <strong>en</strong> América Latina el crecimi<strong>en</strong>toagríco<strong>la</strong> es 2.7 veces más eficaz).Según este estudio, un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1% <strong>en</strong>el PIB agríco<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eraría increm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> más<strong>de</strong> 6.1% y 3.9% <strong>en</strong> el gasto <strong>de</strong> los dos <strong>de</strong>cilesmás pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, un impacto cuatroveces mayor que el ocasionado por un increm<strong>en</strong>to<strong>de</strong> 1% <strong>en</strong> el PIB no agríco<strong>la</strong>. Aunqueestos datos se refier<strong>en</strong> a todo el sector agríco<strong>la</strong>,el impacto social <strong>de</strong> un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> familiar podría ser mayor, <strong>de</strong>bido aque esta actividad es más int<strong>en</strong>siva <strong>en</strong> mano <strong>de</strong>obra y ti<strong>en</strong>e mayores niveles <strong>de</strong> pobreza que elpromedio agríco<strong>la</strong> nacional.Pot<strong>en</strong>cial para increm<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> empleoAun con <strong>la</strong>s restricciones para increm<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> sus factores productivos(principalm<strong>en</strong>te tierra, mano <strong>de</strong> obra y conocimi<strong>en</strong>to)y acce<strong>de</strong>r directam<strong>en</strong>te a los mercados,50 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


<strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar produce un alto porc<strong>en</strong>taje<strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos consumidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región 1 .A<strong>de</strong>más, participa con cerca <strong>de</strong>l 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong> producciónagropecuaria total <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica yel 20% <strong>en</strong> Sudamérica.En C<strong>en</strong>troamérica, con <strong>la</strong> excepción <strong>de</strong> CostaRica y El Salvador, <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar (porcu<strong>en</strong>ta propia más pequeños empleadores)produce el 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción total agropecuaria<strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> Costa Ricay el Salvador produce el 43% y el 40%, respectivam<strong>en</strong>te,<strong>en</strong> Honduras y Panamá alcanzamás <strong>de</strong>l 50%. En Sudamérica, <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar es <strong>de</strong> vital importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> producciónagríco<strong>la</strong>, <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> países comoBrasil, Colombia y Ecuador, don<strong>de</strong> su participación<strong>en</strong> el valor agregado agríco<strong>la</strong> llega a ser<strong>de</strong> más <strong>de</strong>l 40%. En el Caribe, <strong>la</strong> informaciónre<strong>la</strong>tiva a <strong>agricultura</strong> familiar es escasa y noexiste <strong>en</strong> todos los países, lo que impi<strong>de</strong> dim<strong>en</strong>sionarsu real contribución al <strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías.En lo refer<strong>en</strong>te a su contribución al empleo, <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> familiar ha <strong>de</strong>mostrado ser una <strong>de</strong><strong>la</strong>s principales activida<strong>de</strong>s g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> nuevasfu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo. Su expansión se basa<strong>en</strong> <strong>la</strong> contratación <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra adicionalo <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familiano remunerados. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><strong>de</strong>saceleración económica, <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiarg<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te absorbe a los miembros <strong>de</strong><strong>la</strong> familia que han quedado <strong>de</strong>sempleados <strong>en</strong>activida<strong>de</strong>s no agríco<strong>la</strong>s.En Sudamérica, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar <strong>en</strong> el empleo sectorial es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>tesignificativa, osci<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> lospaíses analizados <strong>en</strong>tre 53% (Arg<strong>en</strong>tina) y77% (Brasil). En C<strong>en</strong>troamérica, por su parte,<strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar repres<strong>en</strong>ta más <strong>de</strong>l 50%<strong>de</strong>l empleo sectorial <strong>en</strong> todos los países (conexcepción <strong>de</strong> Costa Rica, don<strong>de</strong> es <strong>de</strong>l 36%),llegando a alcanzar más <strong>de</strong>l 70% <strong>en</strong> Panamá yHonduras (71% y 77%, respectivam<strong>en</strong>te).En el Caribe, el 89.6% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotacionesiguales y m<strong>en</strong>ores a 10 hectáreas correspon<strong>de</strong>a predios <strong>de</strong> pequeña <strong>agricultura</strong>, con ext<strong>en</strong>siones<strong>de</strong> hasta 2 hectáreas, que repres<strong>en</strong>tan el55.2% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie total agríco<strong>la</strong>.1 Según cifras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>FAO</strong> (2012b), <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar produce el 70% <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos.Una mirada hacia América Latina y el Caribe 51


Cuadro 4. Aportes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong> algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> regiónArg<strong>en</strong>tina Brasil Chile Colombia Ecuador Paraguay Uruguay(d) (c) (b) (c) (a) (a)IMPORTANCIA SECTORIALParticipación <strong>de</strong> <strong>la</strong> AF <strong>en</strong> el valor<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción sectorial (%)Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> AF <strong>en</strong> elempleo sectorial (%)19.2 38.0 22.0 41.0 45.053.0 77.0 61.0 57.0EXPLOTACIONES (a) (a)N° Explotaciones AgriculturaFamiliar (miles)Participación AF <strong>en</strong> el total <strong>de</strong>explotaciones (%)251.1 4 367.9 254.9 737.9 739.9 264.8 32.675.3 84.4 95.0 87.0 88.0 91.4 57.2SUPERFICIE (a) (a)Superficie media <strong>de</strong> <strong>la</strong> AF (ha) 142.0 18.4 17.0 3.0 7.0 7.4 77.2Superficie media total (ha) 593.0 64.0 38.0 4.6 14.7 107.0 287.0Participación AF <strong>en</strong> el total <strong>de</strong> <strong>la</strong>superficie (%)20.3 24.3 44.0 57.0 41.0 6.3 15.4Costa Rica El Salvador Guatema<strong>la</strong> Honduras Nicaragua PanamáIMPORTANCIA SECTORIAL (e) (e) (e) (e) (e) (e)Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> AF <strong>en</strong> elvalor <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción sectorial(%)Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> AF <strong>en</strong> elempleo sectorial (%)40.6 42.7 49.0 56.5 49.3 58.336.0 51.0 63.0 76.0 65.0 70.0EXPLOTACIONES (f) (f) (f) (f) (f) (f)N° Explotaciones AgriculturaFamiliar (miles)79.0 230.0 1 062.0 484.0 334.0 164.0Participación AF <strong>en</strong> el total <strong>de</strong>explotaciones (%)SUPERFICIESuperficie media <strong>de</strong> <strong>la</strong> AF (ha) 2.2 1.0 6.7 4.1Superficie media total (ha)Participación AF <strong>en</strong> el total <strong>de</strong> <strong>la</strong>superficie (%)Fu<strong>en</strong>te: Namdar-Irani, M. 2013, a partir <strong>de</strong>:(a) C<strong>en</strong>sos agropecuarios <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina (2002), Brasil (2006), Paraguay (2008) y Uruguay (2000), citado <strong>en</strong> REAF 2010,p. 12.(b) Qualitas Agroconsultores 2009.(c) <strong>FAO</strong>-BID. 2007.(d) Obschatko et. al. 2007.(e) Encuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> (2006), El Salvador (2006), Honduras (2006), Nicaragua (2005), Costa Rica(2007) y Panamá (2003).(f) C<strong>en</strong>sos agropecuarios <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> (2004), El Salvador (2007), Honduras (1993), Nicaragua (2001) y Panamá (2000).52 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


<strong>Perspectivas</strong>Se espera que el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar<strong>de</strong> ALC <strong>en</strong> los próximos años esté marcadopor altos precios <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos básicos, <strong>la</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>manda por alim<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> <strong>de</strong>saceleración<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción mundial. A<strong>de</strong>más,sobresaldrán los sigui<strong>en</strong>tes f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os:Imposibilidad <strong>de</strong> crecer incorporando nuevastierras: La producción adicional <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tosse logrará fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong>l increm<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, más que por <strong>la</strong>agregación <strong>de</strong> tierras a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>. La limitaciónpara aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> frontera agríco<strong>la</strong> obligaráa los países a aprovechar el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>pequeña <strong>agricultura</strong>.Mayor conexión con el mercado: Con el objetivo<strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a los gustos <strong>de</strong> sus consumidores,<strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> supermercados, hoteles, restaurantes,etc. contro<strong>la</strong>rán con mayor <strong>de</strong>talle <strong>la</strong>sbu<strong>en</strong>as prácticas (calidad <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s, uso <strong>de</strong>suelos, r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos y rotación <strong>de</strong> cultivos) ylos requerimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> calidad, inocuidad y manufacturafijados para sus productores agríco<strong>la</strong>sasociados. Ante esto, los agricultores familiares<strong>de</strong>berán adaptar sus métodos <strong>de</strong> producción a<strong>la</strong>s nuevas exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l mercado.Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> comunicación(TIC) <strong>en</strong> el medio <strong>rural</strong>: El increm<strong>en</strong>to<strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> telecomunicaciones <strong>en</strong><strong>la</strong>s zonas <strong>rural</strong>es <strong>de</strong> ALC permitirá que losagricultores familiares accedan a más y mejorinformación productiva y <strong>de</strong> mercado (principalm<strong>en</strong>tea través <strong>de</strong> <strong>la</strong> telefonía celu<strong>la</strong>r),mejorando así su capacidad <strong>de</strong> producción,gestión y negociación.Estrategias multidim<strong>en</strong>sionales para <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar: Dadas <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>este sector y <strong>la</strong>s restricciones que lo afectan, <strong>la</strong>región <strong>de</strong>berá <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar a través <strong>de</strong> unaestrategia multidim<strong>en</strong>sional, que reconozca<strong>la</strong>s diversas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> este segm<strong>en</strong>to yproponga soluciones integrales y pertin<strong>en</strong>tes.Su materialización requerirá que los paísesconc<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> esfuerzos <strong>en</strong> dim<strong>en</strong>sionar <strong>la</strong>sverda<strong>de</strong>ras necesida<strong>de</strong>s y contribuciones <strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar, así como <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<strong>la</strong> institucionalidad para <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiarcampesina, <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar el diseño<strong>de</strong> políticas difer<strong>en</strong>ciadas por segm<strong>en</strong>tos<strong>de</strong> productores y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> institucionesespecíficas para <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar.A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> fortalecer los sistemas <strong>de</strong>innovación regional para mejorar <strong>la</strong> productividady <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar, incorporar el <strong>en</strong>foque sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> familiar a los mercados, fortalecer<strong>la</strong> asociatividad <strong>en</strong>tre agricultores familiares ypromover el acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar alos recursos productivos, al capital <strong>de</strong> trabajo ya <strong>la</strong>s inversiones, <strong>en</strong>tre otros.Una mirada hacia América Latina y el Caribe 53


Respuesta <strong>de</strong> los gobiernosEn los últimos años han surgido una serie <strong>de</strong>políticas subregionales ori<strong>en</strong>tadas a abordar losproblemas y pot<strong>en</strong>ciar el aporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. En el caso <strong>de</strong>l Caribe, se<strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> Iniciativa Jag<strong>de</strong>o (2007), <strong>la</strong> PolíticaComún <strong>de</strong> Agricultura (2010), el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong>Acción para <strong>la</strong> Agricultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<strong>de</strong> Estados <strong>de</strong>l Caribe Ori<strong>en</strong>tal (2011) y <strong>la</strong>Política <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tación y Nutrición y P<strong>la</strong>n <strong>de</strong>Acción Regional (2011).En el caso <strong>de</strong> Sudamérica, los gobiernos hanimplem<strong>en</strong>tado programas institucionales específicosdirigidos a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar,como el Proyecto <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> PequeñosProductores Agropecuarios (PROINDES),creado <strong>en</strong> 1998 <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina; AGRO RURAL,creado <strong>en</strong> 2008 <strong>en</strong> Perú; el Programa <strong>de</strong>Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Agricultura Familiar(PRONAF), creado <strong>en</strong> 1995 <strong>en</strong> Brasil; y elInstituto <strong>de</strong> Desarrollo Agropecuario (INDAP),creado <strong>en</strong> 1962 <strong>en</strong> Chile. Otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong>subregión cu<strong>en</strong>tan con líneas <strong>de</strong> acción específicasdirigidas hacia este segm<strong>en</strong>to, comoBolivia, Colombia, Ecuador y Uruguay. EnC<strong>en</strong>troamérica también exist<strong>en</strong> diversos programaspúblicos dirigidos a <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar(ver recuadro 12).Recuadro 12. Herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuales políticas públicasc<strong>en</strong>troamericanas <strong>en</strong> ejecuciónTomando como base los actuales marcos normativos e institucionales, <strong>la</strong> región se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra implem<strong>en</strong>tandodiversas herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> políticas. A continuación se puntualizan <strong>la</strong>s más significativas,según país:El Salvador: (i) Entrega <strong>de</strong> Inc<strong>en</strong>tivos Agríco<strong>la</strong>s a C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Desarrollo Productivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>sCa<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> Granos Básicos v Lácteos; (ii) Programa Especial para <strong>la</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria; (iii)Compras para el Progreso (P4P); (iv) Manejo <strong>de</strong>l Riesgo Agríco<strong>la</strong> y Energético: Una EstrategiaIntegral para Hacer Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Sequía y <strong>la</strong> Inseguridad Alim<strong>en</strong>taria.Panamá: (i) Proyecto Huertas Agroecológicas Familias Unidas; (ii) Proyecto Promoción <strong>de</strong>lAhorro Esco<strong>la</strong>r y Producción <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> Escue<strong>la</strong>s Primarias <strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>s Marginadas<strong>de</strong> Panamá; (iii) Caja <strong>de</strong> Ahorros; (iv) Proyecto Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s; (v) ProyectoDesarrollo <strong>de</strong> Cultivos <strong>en</strong> Comunida<strong>de</strong>s Rurales e Indíg<strong>en</strong>as; (vi) Proyecto Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cría<strong>de</strong> Cabra como Alternativa Alim<strong>en</strong>taria; (viii) Proyecto PARTICIPA; (ix) PRORURAL.Guatema<strong>la</strong>: (i) Fortaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s Dinámicas Locales con Énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> Producción Int<strong>en</strong>sivaAgríco<strong>la</strong> y <strong>la</strong> Producción Artesanal; (ii) Compras para el Progreso; (iii) Programa Especial para <strong>la</strong>Seguridad Alim<strong>en</strong>taria; (iv) Semil<strong>la</strong>s para el Desarrollo.Honduras: (i) Programa <strong>de</strong> Ext<strong>en</strong>sión para <strong>la</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria y Nutricional; (ii) ProyectoReducción <strong>de</strong> Pérdidas para Granos Postcosecha; (iii) G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> Empleo <strong>en</strong> Zonas Rurales;(iv) Programa <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>tos Rurales (PRONEGOCIOS); (v) Compras para el Progreso; (vi)Programa Especial para <strong>la</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria; (vii) Semil<strong>la</strong>s para el Desarrollo.54 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


Nicaragua: (i) Rescate y Manejo <strong>de</strong> Semil<strong>la</strong>s Criol<strong>la</strong>s y Acriol<strong>la</strong>das, un Aporte a <strong>la</strong> SoberaníaAlim<strong>en</strong>taria Nacional y a <strong>la</strong> Biodiversidad Local; (ii) Bono Productivo Agropecuario <strong>de</strong>l ProgramaProductivo Alim<strong>en</strong>tario; (iii) Compras para el Progreso; (iv) Programa Especial para <strong>la</strong> SeguridadAlim<strong>en</strong>taria; (v) Semil<strong>la</strong>s para el Desarrollo.Costa Rica: (i) Fincas Integrales Didácticas; (ii) Vitrinas Tecnológicas; (iii) Sistemas AgropecuariosSost<strong>en</strong>ibles; (iv) Organización y Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Agricultura Familiar; (v) Creación<strong>de</strong> Sello Social y Código <strong>de</strong> Barras para Agricultura Familiar; (vi) Creación <strong>de</strong> un Sistema <strong>de</strong>Registro y Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Agricultura Familiar; (vi) Iniciativa para Fortalecer <strong>la</strong> Organización<strong>de</strong> Agricultores Familiares, para <strong>la</strong> Comercialización e Inserción <strong>de</strong> Mercados Locales y Regionales.Fu<strong>en</strong>te: Consejo Agropecuario C<strong>en</strong>troamericano.Recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> políticaLos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región han dado importantespasos <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> condiciones favorablespara <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<strong>en</strong> el<strong>la</strong> el gran pot<strong>en</strong>cial con el que cu<strong>en</strong>tanpara <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y el hambre.Los <strong>de</strong>safíos que estos países <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<strong>en</strong> el futuro cercano podrían estar acompañados<strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes recom<strong>en</strong>daciones<strong>de</strong> política, con miras a subsanar <strong>la</strong>s<strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s actualm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong>tes.Políticas cada vez más intersectoriales: Muchos<strong>de</strong> los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>de</strong> <strong>la</strong> regióntrasci<strong>en</strong><strong>de</strong>n el ámbito <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>en</strong>focadas <strong>en</strong> <strong>agricultura</strong>. Porello, el trabajo <strong>en</strong>tre ministerios y ámbitos <strong>de</strong>compet<strong>en</strong>cias es c<strong>la</strong>ve para promover políticasintegrales y congru<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre sí, evitando <strong>la</strong>duplicidad <strong>de</strong> funciones y haci<strong>en</strong>do más efici<strong>en</strong>teel uso <strong>de</strong> los recursos públicos.Enfoque territorial como pieza c<strong>la</strong>ve para <strong>la</strong>implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas: Para t<strong>en</strong>er mayorimpacto y sost<strong>en</strong>ibilidad, es indisp<strong>en</strong>sableque <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar sea <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida ypromovida <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrolloterritorial. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foqueterritorial, <strong>en</strong> que confluya y se integrecoordinadam<strong>en</strong>te el accionar <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong><strong>la</strong>s políticas sectoriales, será posible solv<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>s limitaciones socioeconómicas, productivasy comerciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong> <strong>la</strong>región.Formar y ret<strong>en</strong>er una g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> relevo: Lat<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> reducción y <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>rural</strong>, <strong>la</strong> migración <strong>de</strong> los miembrosmás jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias agricultoras yel crecimi<strong>en</strong>to acelerado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s noagríco<strong>la</strong>s <strong>rural</strong>es hac<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar que, si no setoman acciones inmediatas, <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>reemp<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar no t<strong>en</strong>dríagran<strong>de</strong>s inc<strong>en</strong>tivos para continuar con <strong>la</strong> actividad.El mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es públicos<strong>rural</strong>es, <strong>en</strong>tre ellos <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>vivi<strong>en</strong>da y los servicios básicos, son elem<strong>en</strong>tosc<strong>la</strong>ve que podrían hacer <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>trequi<strong>en</strong>es permanec<strong>en</strong> y qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>n salir<strong>de</strong>l campo. A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar políticasespecíficas dirigidas a <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>rural</strong> queUna mirada hacia América Latina y el Caribe 55


t<strong>en</strong>gan como objetivo ret<strong>en</strong>er a esta pob<strong>la</strong>ción<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar y, sobre todo, pot<strong>en</strong>ciarsu <strong>de</strong>sempeño.Innovación y gestión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to: La <strong>agricultura</strong>familiar no contará con procesos institucionalesque fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> innovación y <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong>acuerdo con sus necesida<strong>de</strong>s hasta que <strong>la</strong>s instituciones<strong>de</strong> los sistemas nacionales <strong>de</strong> innovación norompan con el <strong>en</strong>foque “tecnología por oferta”. Esindisp<strong>en</strong>sable que se abandone <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong>tecnología para <strong>la</strong> pequeña <strong>agricultura</strong> (<strong>de</strong> arribahacia abajo), para empezar a construir sistemas<strong>de</strong> innovación don<strong>de</strong> los actores público-privadosinnov<strong>en</strong> participativam<strong>en</strong>te, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>sreales, c<strong>la</strong>ras y concretas (oportunida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> mercado, impacto <strong>de</strong>l cambio climático, interés<strong>de</strong> preservar <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s locales, reducción <strong>de</strong>limpacto <strong>de</strong> p<strong>la</strong>gas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, etc.). En formaparticu<strong>la</strong>r, los sistemas <strong>de</strong> innovación para <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reconocer el papel <strong>de</strong>l mercadopara facilitar <strong>la</strong> innovación agríco<strong>la</strong> y evaluar eléxito <strong>de</strong> los productos que g<strong>en</strong>eran.El cambio climático como variable fundam<strong>en</strong>tal:Se pronostica que el pot<strong>en</strong>cial impacto <strong>de</strong>l cambioclimático <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>de</strong> <strong>la</strong> regiónserá consi<strong>de</strong>rable, con efectos difer<strong>en</strong>ciados<strong>en</strong> el hemisferio. Por ello, es fundam<strong>en</strong>tal increm<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> inversión para <strong>la</strong> investigación y el <strong>de</strong>sarrollo<strong>de</strong> innovaciones que permitan adaptar<strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> <strong>de</strong> pequeña y mediana esca<strong>la</strong>s a<strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación ambi<strong>en</strong>tal y al cambio climático.Inserción <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor: La promoción<strong>de</strong> una mejor integración <strong>de</strong> los agricultoresfamiliares <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor posibilitaríaun mayor reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mercado por suvalor agregado y mejoraría el ingreso que <strong>la</strong>sfamilias recib<strong>en</strong> por <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> sus productos.Para lograr este objetivo es c<strong>la</strong>ve promover <strong>la</strong>asociatividad y diseñar participativam<strong>en</strong>te instrum<strong>en</strong>tos<strong>de</strong> política novedosos, con participaciónpúblico-privada, que permitan fortalecer<strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s organizacionales y <strong>de</strong> comercialización<strong>de</strong> los territorios don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>trafocalizada <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar.ConclusionesEn todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región hay un granpredominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar. La importancia<strong>de</strong> esta forma <strong>de</strong> organización económicasugiere que su persist<strong>en</strong>cia, comoforma peculiar <strong>de</strong> organización económica quecoexiste con <strong>la</strong>s medianas y gran<strong>de</strong>s empresasagríco<strong>la</strong>s capitalistas, es un rasgo universal.La realidad <strong>de</strong> los diversos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> regiónevi<strong>de</strong>ncia que <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong>familiar es un aspecto <strong>de</strong> primera prioridad.Constituye una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s económicascon mayor pot<strong>en</strong>cial para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> producción,g<strong>en</strong>erar empleo, lograr <strong>la</strong> seguridadalim<strong>en</strong>taria y reducir <strong>la</strong> pobreza. Sin embargo,para esto es indisp<strong>en</strong>sable fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> innovacióny <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> tecnología, así comopromover su inclusión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> valor.Este esfuerzo <strong>de</strong>be hacerse <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>estrategias intersectoriales, ya que para t<strong>en</strong>erimpacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar, <strong>de</strong>be irsemucho más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias sectoriales <strong>de</strong><strong>de</strong>sarrollo agríco<strong>la</strong>.56 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


BibliografíaBanco Mundial. 2008. Informe sobre el <strong>de</strong>sarrollo mundial 2008: <strong>agricultura</strong> para el <strong>de</strong>sarrollo (<strong>en</strong> línea).Washington, D.C., US. Consultado 30 jul. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/15GF32cContraloría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> República <strong>de</strong> Panamá. 2000. VI C<strong>en</strong>so Nacional Agropecuario. Panamá, PA.DIGESTYC (Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos, SV). 2007. IV C<strong>en</strong>so Nacional Agropecuario. C<strong>en</strong>sosNacionales. San Salvador, SV.<strong>FAO</strong> (Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura, IT). 2012a. Marco estratégico<strong>de</strong> mediano p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>FAO</strong> <strong>en</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong> América Latina y elCaribe 2012-2015 (<strong>en</strong> línea). Consultado 15 jun. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://www.fao.org/alc/file/media/pubs/2012/mecfaf.pdf________. 2012b. Boletín <strong>de</strong> Agricultura Familiar <strong>de</strong> América Latina y el Caribe (<strong>en</strong> línea). Consultado 29jul. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/1aJ6Vlw________. 2013. <strong>FAO</strong>STAT (<strong>en</strong> línea). Roma, IT. Consultado 12 jul. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/19xFomO________; BID (Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo, US). 2007. Políticas para <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong>América Latina y el Caribe (<strong>en</strong> línea). Consultado 16 jul. 2013. Santiago, CL. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/16R0NGIGraham, B. 2010. Analysis of the state of the praedial <strong>la</strong>rc<strong>en</strong>y in member states of CARICOM (<strong>en</strong> línea).<strong>FAO</strong>-CDEMA. Consultado 28 mayo 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/1841PwT________. 2012. Profile of the small-scale farming in the Caribbean. Workshop on Small-Scale Farming inthe Caribbean (<strong>en</strong> línea). <strong>FAO</strong> – Iniciativa América Latina y el Caribe sin Hambre. Consultado 6 jul.2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/1841WbyIBGE (Instituto Brasileño <strong>de</strong> Geografía y Estadística). 2006. C<strong>en</strong>so Agropecuário 2006 - Brasil, Gran<strong>de</strong>sRegiões e Unida<strong>de</strong>s da Fe<strong>de</strong>ração. Brasilia, BR.IICA (Instituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> Agricultura, CR). 2012. Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridadalim<strong>en</strong>taria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. Docum<strong>en</strong>to para alim<strong>en</strong>tar el diálogo <strong>de</strong> <strong>la</strong> 42. a Asamblea G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>Organización <strong>de</strong> los Estados Americanos (<strong>en</strong> línea). San José, CR. Consultado 23 jul. 2013. Disponible<strong>en</strong> http://bit.ly/11C5e8J________; BID (Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo, US); FONTAGRO (Fondo Regional <strong>de</strong> TecnologíaAgropecuaria). 2013. Innovaciones <strong>de</strong> impacto: lecciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong> América Latinay el Caribe (<strong>en</strong> línea). San José, CR. Consultado 24 jul. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/19hIxHTINDEC (Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística y C<strong>en</strong>sos, AR). 2009. C<strong>en</strong>so Nacional Agropecuario 2008 - CNA’08:resultados provisorios. Bu<strong>en</strong>os Aires, AR.INE (Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadísticas, CL). 2007. C<strong>en</strong>so Nacional Agropecuario y Forestal 2007. Santiago, CL.Una mirada hacia América Latina y el Caribe 57


INE (Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística, GT). 2004. IV C<strong>en</strong>so Nacional Agropecuario 2004. Guatema<strong>la</strong>, GT.INEC (Instituto Nicaragü<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Estadísticas y C<strong>en</strong>sos). 2001. III C<strong>en</strong>so Nacional Agropecuario. Managua, NI.INEGI (Instituto Nacional <strong>de</strong> Estadística y Geografía, Mx). 2007. VIII C<strong>en</strong>so Agríco<strong>la</strong>, Pecuario y Forestal2007. Distrito Fe<strong>de</strong>ral, México, D.F., MX.Maletta H. 2011. T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong> América Latina (<strong>en</strong> línea). Docum<strong>en</strong>to<strong>de</strong> trabajo N.° 90. Programa Dinámicas Territoriales Rurales. Santiago, CL, RIMISP. Consultado 17 jul.2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/16QXgbcNamdar Irani, M. 2013. Acceso a los alim<strong>en</strong>tos bajo <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong> zonas <strong>rural</strong>es: empleo, ingresosy protección social. Informe <strong>de</strong> Consultoría <strong>FAO</strong>. Santiago, CL.Obschatko, ES <strong>de</strong>; Foti, MP; Román, ME. 2007. Los pequeños productores <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina: importancia<strong>en</strong> <strong>la</strong> producción agropecuaria y <strong>en</strong> el empleo <strong>en</strong> base al c<strong>en</strong>so nacional agropecuario 2002(<strong>en</strong> línea). Bu<strong>en</strong>os Aires, AR, SAGPyA-Dirección <strong>de</strong> Desarrollo Agropecuario, PROINDER (Proyecto<strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> Pequeños Productores Agropecuarios), IICA. Consultado 13 jun. 2013. Disponible <strong>en</strong>http://repiica.iica.int/docs/D0001E/D0001E.pdfOCDE (Organización para <strong>la</strong> Cooperación y el Desarrollo Económico, FR), <strong>FAO</strong> (Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s NacionesUnidas para <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Agricultura, IT). 2013. Agricultural outlook 2013 (<strong>en</strong> línea). París, FR,OECD Publishing. Consultado 26 jul. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/1842rCsOECS (Organización <strong>de</strong> Estados <strong>de</strong>l Caribe Ori<strong>en</strong>tal, LC); EDADU (Unidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> OECS para <strong>la</strong> Diversificación yel Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Exportaciones, LC); <strong>FAO</strong> (Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tacióny <strong>la</strong> Agricultura, IT). 1999. Study on small farmer participation in export production. Castries, LC.Piñeiro, D. 2011. Dinámicas <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra <strong>en</strong> América Latina: el caso <strong>de</strong> Uruguay (<strong>en</strong> línea).Santiago, CL, <strong>FAO</strong>. Consultado 23 mayo 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/16QYzXSPRESANCA (Programa Regional <strong>de</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria y Nutricional para C<strong>en</strong>troamérica, SV); PRESISAN(Programa Regional <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> Información <strong>en</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria y Nutricional, SV); PESA-C<strong>en</strong>troamérica (Programa Especial para <strong>la</strong> Seguridad Alim<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>FAO</strong> <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica);Iniciativa América Latina y el Caribe sin Hambre; AECID (Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> CooperaciónInternacional para el Desarrollo); Unión Europea; SICA (Sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana,SV). 2011. C<strong>en</strong>troamérica <strong>en</strong> cifras: datos <strong>de</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria nutricional y <strong>agricultura</strong> familiar(<strong>en</strong> línea). Consultado 19 jun. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/1aJ8xvxQualitas Agroconsultores. 2009. Estudio <strong>de</strong> caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña <strong>agricultura</strong> a partir <strong>de</strong>l VIIC<strong>en</strong>so Nacional Agropecuario y Forestal (<strong>en</strong> línea). Santiago, CL, INDAP. Consultado 28 mayo 2013.Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/16QW5ITREAF (Reunión Especializada sobre Agricultura Familiar <strong>en</strong> el MERCOSUR). 2010. La agropecuaria y <strong>la</strong><strong>agricultura</strong> familiar <strong>en</strong> el MERCOSUR (<strong>en</strong> línea). Consultado 18 jul. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/19NyR7DRegional Policy Forum on Youth and Rural Mo<strong>de</strong>rnization (2012, AG). 2012. Report (<strong>en</strong> línea). Kingstown,VC, CaFAN, CARAPN, CTA, Unión Europea, ACP. Consultado 14 jun. 2013. Disponible <strong>en</strong> http://bit.ly/1842kHaSECPLAN (Secretaría <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación, Coordinación y Presupuesto, HN). 1993. C<strong>en</strong>so Nacional Agropecuario.Tegucigalpa, HN.58 <strong>Perspectivas</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>agricultura</strong> y <strong>la</strong> vida <strong>rural</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> –CEPAL <strong>FAO</strong> IICA–


Impreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l IICASe<strong>de</strong> C<strong>en</strong>tral, San José, Costa RicaTiraje: 500 ejemp<strong>la</strong>res


Comisión Económica para América Latina y el CaribeDirección: Av. Dag Hammarskjöld 3477, Vitacura, Santiago <strong>de</strong> ChileC<strong>en</strong>tral telefónica: (56-2) 2471-2000 - 2210-2000Facsímile principal: (56-2) 2208-0252Dirección postal: Casil<strong>la</strong> 179-D, Santiago <strong>de</strong> ChileCódigo postal: 7630412Correo electrónico: dpisantiago@cepal.orgSitio web: www.cepal.orgOrganización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong>Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> AgriculturaOficina Regional para América Latina y el CaribeAv. Dag Hammarskjöld 3241, VitacuraSantiago, ChileTel.: (56-2) 2923-2100Correo electrónico: <strong>FAO</strong>-RLC@fao.orgSitio web: www.rlc.fao.orgInstituto Interamericano <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong> AgriculturaSe<strong>de</strong> C<strong>en</strong>tralApdo. postal: 55-2200 San José, Vázquez <strong>de</strong> Coronado,San Isidro 11101, Costa RicaTel.: (506) 2216-0222Fax: (506) 2216-0233Correo electrónico: iicahq@iica.intSitio web: www.iica.int

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!