Hoja de Ruta para el Astroturismo en Chile 2016 - 2025
29W1O82
29W1O82
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Hoja</strong> <strong>de</strong> <strong>Ruta</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>Astroturismo</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong><br />
<strong>2016</strong> - <strong>2025</strong><br />
Resum<strong>en</strong> ejecutivo<br />
Santiago, abril <strong>de</strong> <strong>2016</strong><br />
ESO / B. Tafreshi
ASTROTURISMO CHILE<br />
PLAN DE DESARROLLO Y HERRAMIENTAS DE COMPETITIVIDAD PARA TRANSFORMAR A CHILE<br />
EN DESTINO DE TURISMO ASTRONÓMICO DE EXCELENCIA<br />
Bi<strong>en</strong> Público <strong>para</strong> la Competitividad Nacional<br />
Proyecto CORFO 14BPC4 – 28594<br />
Este docum<strong>en</strong>to ha sido <strong>el</strong>aborado por <strong>Astroturismo</strong> <strong>Chile</strong>, un proyecto financiado por Corfo (Bi<strong>en</strong>es Públicos <strong>para</strong><br />
la Competitividad Nacional) y ejecutado por Ver<strong>de</strong> Ltda., cuyos objetivos finales son <strong>el</strong>aborar un plan estratégico y<br />
diversas herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> competitividad, <strong>para</strong> transformar a <strong>Chile</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino astroturístico más r<strong>el</strong>evante <strong>de</strong>l mundo<br />
al <strong>2025</strong>.<br />
Entida<strong>de</strong>s mandantes<br />
Un proyecto <strong>de</strong>sarrollado por<br />
Con apoyo <strong>de</strong><br />
Dirección: Pablo Álvarez<br />
Coordinación g<strong>en</strong>eral: Loreto Navarrete<br />
Investigación y sistematización: Ivo Tejeda, Samu<strong>el</strong> Briones, F<strong>el</strong>ipe Ramos, Ana María Ugarte, Ignacio Sandoval,<br />
Cristina Hernán<strong>de</strong>z, Catalina Gobantes<br />
Comunicaciones: María José Goecke<br />
Diseño: Macar<strong>en</strong>a Balc<strong>el</strong>ls, K<strong>el</strong>ly Cár<strong>de</strong>nas<br />
Ver<strong>de</strong> Ltda. / Root 537, Santiago C<strong>en</strong>tro, <strong>Chile</strong> / +562 26352961<br />
www.astroturismochile.cl
PRESENTACIÓN<br />
El pres<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>to constituye la <strong>Hoja</strong> <strong>de</strong> <strong>Ruta</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />
<strong>Astroturismo</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> <strong>2016</strong> – <strong>2025</strong> 1 , uno <strong>de</strong> los productos principales <strong>de</strong>l<br />
proyecto “<strong>Astroturismo</strong> <strong>Chile</strong>”, financiado por la línea <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>es Públicos<br />
<strong>para</strong> la Competitividad Nacional, <strong>de</strong> Corfo.<br />
El objetivo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l proyecto señalado es <strong>el</strong>aborar herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong><br />
competitividad y una hoja <strong>de</strong> ruta ori<strong>en</strong>tada a mejorar la calidad, atractivo,<br />
diversidad y sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong> la oferta astroturística nacional, favorecer la<br />
creación <strong>de</strong> nuevos empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos y contribuir al posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>Chile</strong> como <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> turismo.<br />
Este docum<strong>en</strong>to ha sido <strong>el</strong>aborado <strong>en</strong> forma participativa, integrando a los<br />
diversos actores privados y públicos involucrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> astroturismo,<br />
sigui<strong>en</strong>do los lineami<strong>en</strong>tos metodológicos que ha establecido Corfo <strong>para</strong> la<br />
<strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> “hojas <strong>de</strong> ruta” <strong>de</strong> sus programas estratégicos. De este<br />
modo, <strong>en</strong> las páginas sigui<strong>en</strong>tes se propone una visión <strong>para</strong> <strong>el</strong> astroturismo<br />
chil<strong>en</strong>o al <strong>2025</strong> y se <strong>de</strong>tallan metas asociadas, objetivos estratégicos, líneas<br />
<strong>de</strong> acción e iniciativas a <strong>de</strong>sarrollar <strong>en</strong> cada línea, distingui<strong>en</strong>do aqu<strong>el</strong>las<br />
priorizadas <strong>para</strong> su implem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> los próximos dos años (<strong>2016</strong> - 2017),<br />
como las que <strong>de</strong>bieran ser <strong>de</strong>sarrolladas <strong>en</strong>tre 2018 y <strong>2025</strong>.<br />
1 En la formulación inicial <strong>de</strong>l proyecto, este docum<strong>en</strong>to recibía <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> “Plan<br />
04_<strong>2016</strong> 3
4 04_<strong>2016</strong>
CONTENIDOS<br />
Visión y metas<br />
7 <br />
Principios ori<strong>en</strong>tadores<br />
9 <br />
Actores <strong>de</strong>l astroturismo <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> <strong>2016</strong> – <strong>2025</strong><br />
11 <br />
Propuesta <strong>de</strong> roles <strong>para</strong> tipos <strong>de</strong> ofer<strong>en</strong>tes<br />
13 <br />
Líneas <strong>de</strong> acción <strong>2016</strong> – <strong>2025</strong><br />
16 <br />
1. EXPERIENCIA DE VISITA 17 <br />
Objetivos y brechas<br />
18 <br />
Iniciativas priorizadas <strong>2016</strong> -2017<br />
20 <br />
Iniciativas complem<strong>en</strong>tarias<br />
22 <br />
2. CAPITAL HUMANO 23 <br />
Objetivos y brechas<br />
24 <br />
Iniciativas priorizadas <strong>2016</strong> - 2017<br />
26 <br />
Iniciativas complem<strong>en</strong>tarias<br />
27 <br />
3. INFRAESTRUCTURA, EQUIPAMIENTO Y RECURSOS 29 <br />
Objetivos y brechas<br />
30 <br />
Iniciativas<br />
32 <br />
4. SUSTENTABILIDAD 33 <br />
Objetivos y brechas<br />
34 <br />
Iniciativas priorizadas <strong>2016</strong> - 2017<br />
36 <br />
Iniciativas complem<strong>en</strong>tarias<br />
37 <br />
5. PROMOCIÓN Y COMERCIALIZACIÓN 39 <br />
Objetivos y brechas<br />
40 <br />
Iniciativas priorizadas <strong>2016</strong> – 2017<br />
43 <br />
Iniciativas complem<strong>en</strong>tarias<br />
44 <br />
6. ARTICULACIÓN DEL SECTOR 45 <br />
Objetivos y brechas<br />
46 <br />
Iniciativas<br />
47 <br />
7. INICIATIVAS EMBLEMÁTICAS 49 <br />
Objetivos y brechas<br />
50 <br />
Iniciativas<br />
51 <br />
8. GOBERNANZA Y SEGUIMIENTO DEL PLAN 53 <br />
Gobernanza<br />
54 <br />
Cuadro resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> iniciativas<br />
57 <br />
Carta gantt<br />
60 <br />
04_<strong>2016</strong> 5
6 04_<strong>2016</strong>
VISIÓN Y METAS<br />
VISIÓN <strong>2025</strong><br />
<strong>Chile</strong> será consi<strong>de</strong>rado <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino astroturístico más r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo,<br />
gracias a su oferta <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia (experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> alta calidad, atractivas,<br />
diversas y sust<strong>en</strong>tables).<br />
El astroturismo será una <strong>de</strong> las experi<strong>en</strong>cias turísticas emblemáticas a<br />
realizar <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>, aportando a la diversificación y sofisticación <strong>de</strong> la oferta<br />
turística nacional, a la captación <strong>de</strong> mayor valor por turista y a la<br />
difer<strong>en</strong>ciación internacional <strong>de</strong>l país, <strong>en</strong> tanto <strong>de</strong>stino turístico <strong>de</strong> naturaleza.<br />
METAS <strong>2025</strong><br />
Las cifras <strong>de</strong> las que se dispone actualm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>el</strong> astroturismo chil<strong>en</strong>o no<br />
son <strong>de</strong>l todo completas y fi<strong>de</strong>dignas. Por lo tanto, las metas cuantitativas<br />
propuestas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse como pr<strong>el</strong>iminares y <strong>de</strong>bieran irse ajustando<br />
a medida que se cu<strong>en</strong>te con mejores indicadores asociados al sector.<br />
1. Cantidad <strong>de</strong> visitas: Las visitas totales a oferta <strong>de</strong> astroturismo se<br />
triplicarán 2 , pasando <strong>de</strong> las actuales 262.000 (2014) a 750.000 3 .<br />
2. Ingresos por astroturismo: Los ingresos por concepto <strong>de</strong> astroturismo<br />
se multiplicarán por 4 4 , pasando <strong>de</strong> los actuales US$5,0 millones 5 a<br />
US$20,0 millones.<br />
3. Diversidad <strong>de</strong> la oferta astroturística: Se comercializarán productos<br />
actualm<strong>en</strong>te no disponibles <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> (pero sí <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado<br />
2<br />
Cabe señalar que la sola acción <strong>de</strong> llevar las visitas a todos los observatorios<br />
internacionales <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l observatorio Mauna Kea, <strong>en</strong> Hawái, aportaría cerca <strong>de</strong><br />
235.000 visitas adicionales. Si se implem<strong>en</strong>ta un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> gran escala <strong>en</strong><br />
Santiago (ver iniciativa nº 56), posiblem<strong>en</strong>te bastaría <strong>para</strong> alcanzar la meta.<br />
3 Sin contar escolares.<br />
4 La meta es coher<strong>en</strong>te con aum<strong>en</strong>tar visitas y aum<strong>en</strong>tar gasto por visita.<br />
5 Estimación <strong>el</strong>aborada por VERDE <strong>en</strong> base al precio promedio <strong>de</strong> cada tipo <strong>de</strong> producto<br />
astroturístico multiplicado por la cantidad <strong>de</strong> consumidores que tuvieron <strong>en</strong> 2014. (datos<br />
reportados por ofer<strong>en</strong>tes), sin consi<strong>de</strong>rar escolares.<br />
04_<strong>2016</strong> 7
internacional) y se <strong>de</strong>sarrollarán nuevos productos astroturísticos<br />
(innovaciones), aum<strong>en</strong>tando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los actuales 9 tipos <strong>de</strong> productos<br />
astroturísticos ofrecidos a 14 tipos, variedad hoy exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
mercado internacional.<br />
4. Calidad <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia: <strong>de</strong> los 14 tipos <strong>de</strong> productos astroturísticos<br />
que existirán <strong>en</strong> oferta <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os 7 <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se contará con<br />
ofertas que estén al mejor niv<strong>el</strong>, consi<strong>de</strong>rado internacionalm<strong>en</strong>te.<br />
5. Capital humano: 60% <strong>de</strong> las experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> astroturismo ofrecidas <strong>en</strong><br />
<strong>Chile</strong> contará con la participación <strong>de</strong> un guía <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia,<br />
especializado <strong>en</strong> astroturismo (capacitado y certificado).<br />
6. Posicionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre turistas extranjeros: El astroturismo será una<br />
<strong>de</strong> las cinco activida<strong>de</strong>s principales realizadas por los turistas que<br />
ingresan por aeropuertos 6 .<br />
7. Posicionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre turistas nacionales: La calidad <strong>de</strong> los ci<strong>el</strong>os<br />
chil<strong>en</strong>os <strong>para</strong> la observación astronómica será reconocida por <strong>el</strong> público<br />
nacional como un atributo repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong>l país, y <strong>el</strong> astroturismo,<br />
como una experi<strong>en</strong>cia turística propia <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> 7 .<br />
8. Sust<strong>en</strong>tabilidad <strong>de</strong>l recurso: Los territorios <strong>de</strong> los observatorios<br />
ci<strong>en</strong>tíficos internacionales instalados <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> y los principales <strong>de</strong>stinos<br />
astroturísticos <strong>de</strong>l país contarán con medidas legales e iniciativas<br />
concretas t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a la conservación <strong>de</strong> sus ci<strong>el</strong>os oscuros.<br />
9. Articulación <strong>de</strong>l sector: Los ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo estarán<br />
articulados <strong>en</strong>tre sí y contarán con repres<strong>en</strong>tantes <strong>en</strong> las<br />
organizaciones gremiales <strong>de</strong> la industria turística nacional.<br />
6 Lugar ocupado <strong>en</strong>tre las 14 activida<strong>de</strong>s que se listan <strong>en</strong> <strong>el</strong> Informe Comportami<strong>en</strong>to y Perfil<br />
<strong>de</strong>l Turismo Receptivo 2014, <strong>el</strong>aborado por SERNATUR, julio 2015.<br />
7 Las metas cuantitativas <strong>de</strong> este indicador podrán ser <strong>de</strong>finidas durante <strong>el</strong> primer semestre<br />
<strong>de</strong> <strong>2016</strong>, ap<strong>en</strong>as Fundación Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> dé a conocer los resultados <strong>de</strong> su <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong><br />
opinión pública sobre Astronomía e Imag<strong>en</strong> país (marzo <strong>de</strong> <strong>2016</strong>).<br />
8 04_<strong>2016</strong>
PRINCIPIOS ORIENTADORES<br />
I<strong>de</strong>ntificamos cuatro principios transversales <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />
astroturismo, los que <strong>de</strong>bieran ori<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> cada<br />
una <strong>de</strong> las iniciativas contempladas <strong>en</strong> la <strong>Hoja</strong> <strong>de</strong> <strong>Ruta</strong>.<br />
ALTA CALIDAD<br />
Transformar a <strong>Chile</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino astroturístico más r<strong>el</strong>evante <strong>de</strong>l mundo<br />
establece muy altas exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> calidad a las experi<strong>en</strong>cias astroturísticas<br />
que se ofrezcan <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, la mayoría <strong>de</strong> las cuales <strong>de</strong>be alcanzar<br />
estándares <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia internacional.<br />
Para lograr resultados <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la experi<strong>en</strong>cia astroturística que<br />
vivan nuestros visitantes, es indisp<strong>en</strong>sable haber logrado exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
cada uno <strong>de</strong> los ámbitos que sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> base a <strong>el</strong>la: diseño <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia,<br />
capital humano, infraestructura y equipos, promoción, etc.<br />
SUSTENTABILIDAD<br />
A niv<strong>el</strong> internacional, la sust<strong>en</strong>tabilidad es consi<strong>de</strong>rada hoy un requisito<br />
indisp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la industria turística. Lo propio ocurre <strong>en</strong><br />
<strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> principal docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> planificación <strong>de</strong>l sector, <strong>el</strong>aborado<br />
por la Subsecretaría <strong>de</strong> Turismo, recibe <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> “Plan Nacional <strong>de</strong><br />
Desarrollo Turístico Sust<strong>en</strong>table”.<br />
En consecu<strong>en</strong>cia, hoy resulta inviable concebir un plan <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />
astroturismo chil<strong>en</strong>o sin apegarse <strong>en</strong> forma estricta a los principios <strong>de</strong><br />
sust<strong>en</strong>tabilidad.<br />
En lo ambi<strong>en</strong>tal, las activida<strong>de</strong>s astroturísticas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> agregar al cuidado<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los ecosistemas <strong>en</strong> que se insertan, una preocupación especial<br />
por la preservación <strong>de</strong> los ci<strong>el</strong>os oscuros, un recurso crítico <strong>para</strong> la<br />
astronomía ci<strong>en</strong>tífica y también <strong>para</strong> <strong>el</strong> turismo que incorpora observación<br />
astronómica 8 . En lo económico, <strong>de</strong>be aprovecharse <strong>el</strong> <strong>en</strong>orme pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />
8 Posiblem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro también sea necesario proteger <strong>el</strong> “sil<strong>en</strong>cio <strong>el</strong>ectromagnético”<br />
que requier<strong>en</strong> <strong>para</strong> operar las instalaciones <strong>de</strong> radioastronomía.<br />
04_<strong>2016</strong> 9
g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> valor que ofrece <strong>el</strong> astroturismo, tanto a niv<strong>el</strong> local como<br />
nacional, caut<strong>el</strong>ando al mismo tiempo la viabilidad. En lo sociocultural, los<br />
mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo astroturístico <strong>de</strong>b<strong>en</strong> integrar a los diversos actores<br />
locales, regionales y nacionales interesados y, al mismo tiempo, incorporar<br />
a la oferta astroturístico aqu<strong>el</strong>los saberes y prácticas <strong>en</strong> torno al ci<strong>el</strong>o<br />
propias <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> (astronomía cultural: arqueo astronomía y etnoastronomía)<br />
favoreci<strong>en</strong>do, cuando sea posible, que sean las propias comunida<strong>de</strong>s las<br />
que <strong>de</strong>n a conocer sus tradiciones culturales.<br />
VISIÓN SISTÉMICA<br />
Los ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias astroturísticas <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> son numerosos y muy<br />
diversos, tanto <strong>en</strong> su naturaleza como <strong>en</strong> sus objetivos. El <strong>de</strong>sarrollo exitoso<br />
este tipo <strong>de</strong> turismo requiere que la oferta total disponible <strong>en</strong> <strong>el</strong> país opere<br />
como un sistema, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> cada tipo <strong>de</strong> ofer<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ga un rol específico<br />
(<strong>en</strong> función <strong>de</strong> sus objetivos, públicos objetivos, experi<strong>en</strong>cias ofrecidas)<br />
difer<strong>en</strong>te y complem<strong>en</strong>tario al <strong>de</strong> los otros ofer<strong>en</strong>tes, g<strong>en</strong>erando así<br />
sinergias positivas <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, que redundan <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>para</strong> los turistas,<br />
favorec<strong>en</strong> la prolongación <strong>de</strong> estadías y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong> los<br />
<strong>de</strong>stinos astroturísticos.<br />
ARTICULACIÓN DE ACTORES<br />
En <strong>el</strong> astroturismo confluy<strong>en</strong> actores privados y públicos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a<br />
dos campos muy difer<strong>en</strong>tes: la astronomía y <strong>el</strong> turismo, lo que explica sus<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> objetivos y capacida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> <strong>de</strong>sarrollar/ofertar<br />
experi<strong>en</strong>cias astroturísticas.<br />
Entre otros, los ofer<strong>en</strong>tes incluy<strong>en</strong> a gran<strong>de</strong>s observatorios internacionales,<br />
observatorios universitarios nacionales, planetarios y museos, observatorios<br />
<strong>de</strong> aficionados a la astronomía, observatorios turísticos municipales,<br />
observatorios turísticos privados, alojami<strong>en</strong>tos y tour operadores. Pese a<br />
sus difer<strong>en</strong>cias, todos <strong>el</strong>los compart<strong>en</strong> temas <strong>de</strong> interés y <strong>de</strong>safíos<br />
r<strong>el</strong>evantes, por lo que resulta recom<strong>en</strong>dable implem<strong>en</strong>tar acciones<br />
conjuntas (colaborativas y coordinadas) que favorezcan sinergias y <strong>el</strong> uso<br />
efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos. Para <strong>el</strong>lo se requiere contar con una visión <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo compartida, por lo cual la <strong>Hoja</strong> <strong>de</strong> <strong>Ruta</strong> busca transmitir la<br />
asociatividad como valor fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> construir espacios <strong>de</strong><br />
colaboración y <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> información r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector, y <strong>para</strong><br />
aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> capital social <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> los ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo.<br />
10 04_<strong>2016</strong>
ACTORES DEL ASTROTURISMO EN CHILE <strong>2016</strong> – <strong>2025</strong><br />
La implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la <strong>Hoja</strong> <strong>de</strong> <strong>Ruta</strong> que acá se pres<strong>en</strong>ta requiere la<br />
participación activa <strong>de</strong>, al m<strong>en</strong>os, los sigui<strong>en</strong>tes actores 9 :<br />
ACTORES PÚBLICOS<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
Subsecretaría <strong>de</strong> Turismo, Ministerio <strong>de</strong> Economía<br />
Servicio Nacional <strong>de</strong> Turismo, Ministerio <strong>de</strong> Economía<br />
Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />
Dirección <strong>de</strong> Energía, Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología e Innovación (Decyti)<br />
Ministerio <strong>de</strong> R<strong>el</strong>aciones Exteriores<br />
Comisión Nacional <strong>de</strong> Investigación Ci<strong>en</strong>tífica y Tecnológica (Conicyt)<br />
Oficina <strong>de</strong> Enlace Industria – Astronomía, División <strong>de</strong> Innovación,<br />
Ministerio <strong>de</strong> Economía<br />
Corporación <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Producción (Corfo)<br />
Servicio <strong>de</strong> Cooperación Técnica (Sercotec)<br />
Fundación Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
Gobiernos regionales <strong>de</strong> regiones astroturísticas<br />
Observatorios turísticos públicos y municipalida<strong>de</strong>s responsables<br />
Conaf<br />
ACTORES CIENTÍFICOS<br />
―<br />
―<br />
―<br />
Observatorios Astronómicos Internacionales instalados <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> y sus<br />
oficinas <strong>de</strong> educación y divulgación (EPOs), y <strong>de</strong> comunicaciones<br />
Universida<strong>de</strong>s chil<strong>en</strong>as (<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> astronomía y observatorios<br />
astronómicos asociados)<br />
C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> astronomía<br />
9 El listado que se pres<strong>en</strong>ta no pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser exhaustivo y consi<strong>de</strong>ramos b<strong>en</strong>eficioso que<br />
fuera creci<strong>en</strong>do y <strong>en</strong>riqueciéndose a medida que avance la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la <strong>Hoja</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Ruta</strong>.<br />
04_<strong>2016</strong> 11
―<br />
Sociedad Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Astronomía<br />
ACTORES PRIVADOS<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
Asociaciones <strong>de</strong> aficionados a la astronomía y observatorios asociados<br />
Observatorios turísticos privados<br />
Alojami<strong>en</strong>tos con oferta <strong>de</strong> astroturismo<br />
Tour operadores<br />
Otras empresas <strong>de</strong> la ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> valor <strong>de</strong>l astroturismo<br />
Medios <strong>de</strong> comunicación especializados <strong>en</strong> divulgación astronómica y<br />
portales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> astroturismo<br />
Turismo <strong>Chile</strong><br />
Fe<strong>de</strong>raciones, asociaciones y/o cámaras <strong>de</strong> turismo a niv<strong>el</strong> nacional,<br />
regional y local<br />
Medios <strong>de</strong> comunicación especializados <strong>en</strong> turismo<br />
Instituciones <strong>de</strong> educación superior que impart<strong>en</strong> carreras <strong>de</strong> turismo<br />
OTROS<br />
―<br />
―<br />
Planetario y museos con cont<strong>en</strong>idos astronómicos<br />
Organizaciones <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> los ci<strong>el</strong>os<br />
12 04_<strong>2016</strong>
SISTEMA DEL ASTROTURISMO EN CHILE: PROPUESTA DE<br />
ROLES PARA TIPOS DE OFERENTES<br />
Los principales tipos <strong>de</strong> ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias astroturísticas <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> se<br />
pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te diagrama:<br />
Diagrama 1: Ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l astroturismo <strong>en</strong> <strong>Chile</strong><br />
Observatorios<br />
ci<strong>en</strong>tíficos<br />
internacionales<br />
Planetarios y<br />
museos<br />
Observatorios<br />
ci<strong>en</strong>tíficos<br />
nacionales<br />
universitarios<br />
Ofer<strong>en</strong>tes privados:<br />
observatorios<br />
turísticos,<br />
alojami<strong>en</strong>tos y tour<br />
operadores.<br />
Observatorios<br />
públicos<br />
(municipales)<br />
Observatorios<br />
privados sin fines <strong>de</strong><br />
lucro (asociaciones<br />
<strong>de</strong> aficionados)<br />
Para lograr <strong>el</strong> mejor <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l sector resulta muy recom<strong>en</strong>dable<br />
difer<strong>en</strong>ciar los roles que <strong>de</strong>sempeñará cada tipo <strong>de</strong> ofer<strong>en</strong>te, reduci<strong>en</strong>do al<br />
máximo las duplicida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, favoreci<strong>en</strong>do la complem<strong>en</strong>tariedad e<br />
increm<strong>en</strong>tando así la riqueza y diversidad <strong>de</strong> la oferta <strong>en</strong> su conjunto. Con<br />
este propósito y tomando como base la naturaleza y atributos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong><br />
cada tipo <strong>de</strong> ofer<strong>en</strong>te, se propon<strong>en</strong> a continuación los roles principales que<br />
podría <strong>de</strong>sempeñar cada uno <strong>de</strong> <strong>el</strong>los. Naturalm<strong>en</strong>te, se trata <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>unciados <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral y será resorte <strong>de</strong> cada ofer<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminar<br />
04_<strong>2016</strong> 13
<strong>en</strong> qué medida pue<strong>de</strong>n adaptarse a sus características y objetivos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo.<br />
OBSERVATORIOS CIENTÍFICOS INTERNACIONALES<br />
―<br />
Li<strong>de</strong>rar la oferta <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias astroturísticas <strong>de</strong> base ci<strong>en</strong>tífica,<br />
estableci<strong>en</strong>do estándares <strong>de</strong> calidad útiles <strong>para</strong> todo <strong>el</strong> sector.<br />
― Difundir cont<strong>en</strong>idos propios <strong>de</strong> su trabajo <strong>de</strong> observación e<br />
investigación ci<strong>en</strong>tífica.<br />
― Contribuir a posicionar a <strong>Chile</strong> como <strong>de</strong>stino astroturístico <strong>de</strong><br />
exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia, tanto <strong>en</strong>tre sus públicos (nacionales e internacionales)<br />
como <strong>en</strong>tre públicos turísticos.<br />
― Pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo local, atray<strong>en</strong>do público <strong>para</strong> ofertas<br />
complem<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> astroturismo disponibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se<br />
emplazan.<br />
OBSERVATORIOS CIENTÍFICOS NACIONALES UNIVERSITARIOS<br />
― Difundir cont<strong>en</strong>idos propios <strong>de</strong> su trabajo <strong>de</strong> observación e<br />
investigación ci<strong>en</strong>tífica y, especialm<strong>en</strong>te, cont<strong>en</strong>idos especialm<strong>en</strong>te<br />
r<strong>el</strong>acionados al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la astronomía chil<strong>en</strong>a.<br />
― Pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo local, atray<strong>en</strong>do público <strong>para</strong> ofertas<br />
complem<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> astroturismo disponibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se<br />
emplazan.<br />
― Participar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las iniciativas <strong>de</strong> capacitación y certificación<br />
<strong>de</strong> guías especializados <strong>en</strong> astroturismo.<br />
OBSERVATORIOS PÚBLICOS (MUNICIPALES)<br />
―<br />
―<br />
―<br />
Constituirse <strong>en</strong> “puerta <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada” al astroturismo (y al <strong>de</strong>stino<br />
astroturístico <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se emplazan), con ori<strong>en</strong>tación a público masivo,<br />
costo mediano-bajo y fuerte interacción con <strong>el</strong> sistema educativo.<br />
Difundir cont<strong>en</strong>idos diversos, difer<strong>en</strong>tes a los <strong>de</strong> los observatorios<br />
ci<strong>en</strong>tíficos.<br />
Pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo local, atray<strong>en</strong>do (y formando) público <strong>para</strong><br />
ofertas complem<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> astroturismo disponibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino <strong>en</strong><br />
don<strong>de</strong> se emplazan.<br />
14 04_<strong>2016</strong>
OBSERVATORIOS PRIVADOS SIN FINES LUCRO (ASOCIACIONES DE<br />
AFICIONADOS):<br />
― Crear nuevas audi<strong>en</strong>cias, mediante activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
educación/divulgación <strong>en</strong>tre estudiantes, <strong>de</strong> todos los niv<strong>el</strong>es,<br />
<strong>de</strong>sarrollando <strong>para</strong> <strong>el</strong>lo oferta especializada.<br />
― Desarrollar oferta especializada <strong>para</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> aficionados a la<br />
astronomía.<br />
― Pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo local, atray<strong>en</strong>do público <strong>para</strong> ofertas<br />
complem<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> astroturismo disponibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se<br />
emplazan.<br />
OFERENTES TURÍSTICOS PRIVADOS (OBSERVATORIOS CON FINES DE LUCRO,<br />
ALOJAMIENTOS Y TOUR OPERADORES CON OFERTA ASTROTURÍSTICA)<br />
―<br />
―<br />
Ofrecer experi<strong>en</strong>cias diversas y complejas (con mayor valor agregado),<br />
<strong>de</strong> diverso costo y ori<strong>en</strong>tadas a difer<strong>en</strong>tes segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> público,<br />
combinando observación astronómica con alojami<strong>en</strong>to, gastronomía,<br />
cabalgatas, etc.<br />
Difundir cont<strong>en</strong>idos diversos, difer<strong>en</strong>tes a los <strong>de</strong> los observatorios<br />
ci<strong>en</strong>tíficos.<br />
PLANETARIOS Y MUSEOS<br />
― Crear nuevas audi<strong>en</strong>cias, mediante activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
educación/divulgación <strong>en</strong>tre estudiantes, <strong>de</strong> todos los niv<strong>el</strong>es,<br />
<strong>de</strong>sarrollando <strong>para</strong> <strong>el</strong>lo oferta especializada; y <strong>en</strong>tre público g<strong>en</strong>eral<br />
nacional e internacional.<br />
04_<strong>2016</strong> 15
LÍNEAS DE ACCIÓN <strong>2016</strong> – <strong>2025</strong><br />
La <strong>Hoja</strong> <strong>de</strong> <strong>Ruta</strong> propuesta consi<strong>de</strong>ra iniciativas <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> las<br />
sigui<strong>en</strong>tes líneas <strong>de</strong> acción:<br />
1. Experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> visita<br />
2. Capital humano<br />
3. Infraestructura, equipami<strong>en</strong>to y recursos<br />
4. Sust<strong>en</strong>tabilidad<br />
5. Promoción y comercialización<br />
6. Articulación <strong>de</strong>l sector<br />
7. Iniciativas emblemáticas<br />
En las páginas sigui<strong>en</strong>tes, se propone priorizar un cierto número <strong>de</strong><br />
iniciativas <strong>para</strong> su implem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>el</strong> período <strong>2016</strong>-2017. Ellas<br />
correspon<strong>de</strong>n a algunas <strong>de</strong> las iniciativas <strong>de</strong> “Experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> visita”, “Capital<br />
humano”, “Promoción y comercialización” y “Sust<strong>en</strong>tabilidad”, y han sido<br />
s<strong>el</strong>eccionadas a partir <strong>de</strong> las actuales apreciaciones sobre su mayor<br />
impacto pot<strong>en</strong>cial como también su factibilidad <strong>de</strong> materializarse <strong>en</strong> dicho<br />
plazo 10 .<br />
10 La priorización <strong>de</strong> iniciativas se realizó <strong>en</strong> reuniones <strong>de</strong> trabajo con las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
Subsecretaría <strong>de</strong> Turismo, Sernatur y Corfo, <strong>en</strong>tre los meses <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2015 y <strong>en</strong>ero <strong>de</strong><br />
<strong>2016</strong>.<br />
16 04_<strong>2016</strong>
1 EXPERIENCIA<br />
DE VISITA<br />
04_<strong>2016</strong> 17
OBJETIVOS Y BRECHAS<br />
OBJETIVO ESTRATÉGICO<br />
―<br />
Mejorar significativam<strong>en</strong>te la calidad, diversidad, difer<strong>en</strong>ciación 11 y<br />
sofisticación <strong>de</strong> las experi<strong>en</strong>cias astroturísticas chil<strong>en</strong>as.<br />
BRECHAS PRINCIPALES<br />
―<br />
Un número importante <strong>de</strong> las experi<strong>en</strong>cias astroturísticas chil<strong>en</strong>as que<br />
se ofrec<strong>en</strong> actualm<strong>en</strong>te, tanto por actores ci<strong>en</strong>tíficos como turísticos,<br />
privados como públicos:<br />
• Se difer<strong>en</strong>cian poco <strong>en</strong>tre sí (muy similares activida<strong>de</strong>s y<br />
cont<strong>en</strong>idos). Por otra parte, la diversidad <strong>de</strong> los productos<br />
astroturísticos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> es baja <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con<br />
otros <strong>de</strong>stinos astroturísticos <strong>de</strong>l mundo.<br />
• Cu<strong>en</strong>tan con un diseño muy básico, con poca progresión<br />
dramática, un <strong>de</strong>sarrollo temático (cont<strong>en</strong>idos) más bi<strong>en</strong> bajo y<br />
subutilizando recursos expositivos y educativos disponibles sobre<br />
astronomía.<br />
• No incorporan <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, subutilizando los recursos<br />
que ofrece <strong>el</strong> medio natural (paisaje, geología, flora, fauna) y <strong>el</strong><br />
medio cultural (arqueoastronomía, etnoastronomía, comunidad e<br />
historia local).<br />
• Muestran baja preocupación por la comodidad <strong>de</strong> los visitantes<br />
durante la experi<strong>en</strong>cia (abrigo, bebidas cali<strong>en</strong>tes, etc.).<br />
• Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> disponibilidad <strong>de</strong> idiomas r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te baja. De las que<br />
ofrec<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> inglés, no todas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> todos los recursos<br />
que emplean (audiovisuales, pan<strong>el</strong>es, etc.) <strong>en</strong> ambos idiomas. Sólo<br />
contadas excepciones ofrec<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> otros idiomas<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l inglés (y <strong>el</strong> español).<br />
11 Se <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá por diversidad <strong>de</strong> productos como la cantidad <strong>de</strong> tipos <strong>de</strong> productos<br />
disponibles <strong>en</strong> la oferta y por difer<strong>en</strong>ciación a la i<strong>de</strong>ntidad particular que cada ofer<strong>en</strong>te le<br />
otorga a los productos que ofrece a través <strong>de</strong>, por ejemplo, la tematización <strong>de</strong> sus cont<strong>en</strong>idos<br />
o la estructura <strong>de</strong> su diseño <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias.<br />
18 04_<strong>2016</strong>
• No cu<strong>en</strong>tan con sufici<strong>en</strong>te accesibilidad <strong>para</strong> personas <strong>en</strong> situación<br />
<strong>de</strong> discapacidad.<br />
• No cu<strong>en</strong>tan con certificaciones <strong>de</strong> calidad, reconocidas nacional o<br />
internacionalm<strong>en</strong>te.<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, los observatorios ci<strong>en</strong>tíficos internacionales recib<strong>en</strong><br />
ap<strong>en</strong>as cerca <strong>de</strong>l 6% <strong>de</strong> los astroturistas <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan<br />
limitaciones importantes <strong>para</strong> increm<strong>en</strong>tar significativam<strong>en</strong>te su<br />
cantidad <strong>de</strong> visitas. Sus conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> operación firmados con <strong>el</strong> Estado<br />
<strong>de</strong> <strong>Chile</strong> les prohíb<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollar activida<strong>de</strong>s comerciales, incluido <strong>el</strong><br />
cobrar por las visitas, lo que les impi<strong>de</strong> traspasar nada <strong>de</strong> los costos<br />
involucrados a los visitantes. Así, las visitas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser costeadas<br />
íntegram<strong>en</strong>te por los observatorios, lo que <strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tiva que <strong>el</strong>los<br />
inviertan <strong>en</strong> este ámbito y promuevan <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />
visitantes. Asociado a lo anterior, muchos no cu<strong>en</strong>tan con<br />
infraestructura óptima <strong>para</strong> recibir turistas (c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> visitantes,<br />
cafeterías, etc.). Por otra parte, la calidad <strong>de</strong> sus experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> visita<br />
podría ser mejorada significativam<strong>en</strong>te si, <strong>en</strong>tre otras cosas, se<br />
incorporaran las mejores prácticas internacionales.<br />
En <strong>el</strong> más concurrido <strong>de</strong> los observatorios públicos, Mamalluca, se<br />
observan problemas asociados a la gran cantidad <strong>de</strong> público que recibe<br />
sin contar con procedimi<strong>en</strong>tos e infraestructura pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te apropiadas<br />
<strong>para</strong> brindar una experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> calidad, lo que impacta negativam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> la satisfacción <strong>de</strong>l turista y <strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tiva <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> otros<br />
productos astroturísticos.<br />
La oferta chil<strong>en</strong>a está especialm<strong>en</strong>te conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> San Pedro <strong>de</strong><br />
Atacama (región <strong>de</strong> Antofagasta) y <strong>el</strong> Valle <strong>de</strong>l Elqui (región <strong>de</strong><br />
Coquimbo), aún cuando exist<strong>en</strong> numerosos otros territorios con alta<br />
calidad <strong>de</strong> ci<strong>el</strong>os 12 y pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino astroturístico (especialm<strong>en</strong>te,<br />
pero no exclusivam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>).<br />
No existe una norma chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> calidad turística <strong>para</strong> <strong>el</strong> astroturismo.<br />
12 En <strong>Chile</strong> exist<strong>en</strong> cinco territorios con certificación <strong>de</strong> ci<strong>el</strong>os oscuros, tres <strong>en</strong> la Región <strong>de</strong><br />
Antofagasta y dos <strong>en</strong> la Región <strong>de</strong> Coquimbo. Sin embargo, <strong>en</strong> estos lugares aún no existe<br />
oferta astroturística que aproveche dichas certificaciones.<br />
04_<strong>2016</strong> 19
INICIATIVAS PRIORIZADAS <strong>2016</strong> -2017<br />
OBSERVATORIOS CIENTÍFICOS INTERNACIONALES<br />
Con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar muy significativam<strong>en</strong>te su número <strong>de</strong><br />
visitantes y mejorar la calidad <strong>de</strong> sus experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> visita (incorporando a<br />
<strong>el</strong>las las mejores prácticas internacionales), se propone abordar:<br />
1. Diseño estratégico <strong>de</strong> los nuevos programas <strong>de</strong> visita, incluy<strong>en</strong>do<br />
objetivos, lineami<strong>en</strong>tos, públicos objetivo (segm<strong>en</strong>tos y metas<br />
cuantitativas) y estándares <strong>de</strong> calidad. Diseño <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión y<br />
<strong>de</strong> negocios <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> visitas, incluy<strong>en</strong>do esquema <strong>de</strong><br />
articulación <strong>en</strong>tre OCI, <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos comunes e individuales, activida<strong>de</strong>s a<br />
<strong>de</strong>sarrollar directam<strong>en</strong>te y activida<strong>de</strong>s a licitar a terceros, esquemas <strong>de</strong><br />
supervisión <strong>de</strong> acciones licitadas a terceros, estimación <strong>de</strong><br />
presupuestos <strong>de</strong> operación, esquema <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to.<br />
2. Diseño conceptual <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> visita <strong>para</strong> cada observatorio <strong>en</strong><br />
base a estándares <strong>de</strong> calidad internacional <strong>de</strong>finidos previam<strong>en</strong>te,<br />
incluy<strong>en</strong>do recorridos turísticos, capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carga, guión <strong>de</strong> la<br />
experi<strong>en</strong>cia, cont<strong>en</strong>idos y localización <strong>de</strong> los mismos <strong>en</strong> los recorridos,<br />
infraestructura, capital humano, infraestructura y medios <strong>de</strong> apoyo,<br />
sinergias y articulación con otros proyectos similares a ser<br />
<strong>de</strong>sarrollados por otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s (universida<strong>de</strong>s, municipalida<strong>de</strong>s,<br />
etc.), fases <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, estimación <strong>de</strong> presupuestos <strong>de</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación, plan <strong>de</strong> negocios y estimación <strong>de</strong> impacto económico<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno.<br />
3. Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> visita reformulados, <strong>en</strong> la forma<br />
<strong>de</strong>finida <strong>en</strong> las dos iniciativas anteriores. Ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, distingui<strong>en</strong>do<br />
una primera fase <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación rápida, que no <strong>de</strong>manda<br />
inversiones altas <strong>en</strong> infraestructura <strong>de</strong> una segunda y final, que incluye<br />
dichas inversiones.<br />
OBSERVATORIOS TURÍSTICOS PÚBLICOS<br />
4. Organización <strong>de</strong> reuniones con alcal<strong>de</strong>s, concejales y equipos <strong>de</strong><br />
turismo <strong>para</strong> dar a conocer las oportunida<strong>de</strong>s que ofrece <strong>el</strong> astroturismo<br />
y poner <strong>en</strong> marcha planes <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to/mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
observatorios turísticos públicos.<br />
20 04_<strong>2016</strong>
5. Diseño estratégico <strong>de</strong> los nuevos programas <strong>de</strong> visita, incluy<strong>en</strong>do<br />
objetivos, lineami<strong>en</strong>tos, públicos objetivo (segm<strong>en</strong>tos y metas<br />
cuantitativas) y estándares <strong>de</strong> calidad. Diseño <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gestión y<br />
<strong>de</strong> negocios <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> visitas, posibles articulaciones<br />
operativas con otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, estimación <strong>de</strong> presupuestos <strong>de</strong><br />
operación, esquema <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to.<br />
6. Diseño conceptual <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> visita <strong>para</strong> cada observatorio<br />
público, incluy<strong>en</strong>do recorridos turísticos, capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carga, guión<br />
<strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia, cont<strong>en</strong>idos y localización <strong>de</strong> los mismos <strong>en</strong> los<br />
recorridos, infraestructura, capital humano, infraestructura y medios <strong>de</strong><br />
apoyo, posibles articulaciones con otros proyectos similares a ser<br />
<strong>de</strong>sarrollados por otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s (universida<strong>de</strong>s, observatorios<br />
ci<strong>en</strong>tíficos, etc.), fases <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación, estimación <strong>de</strong> presupuestos<br />
<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación y plan <strong>de</strong> negocios.<br />
7. Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> visita reformulados, <strong>en</strong> la forma<br />
<strong>de</strong>finida <strong>en</strong> las dos iniciativas anteriores. Ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, distingui<strong>en</strong>do<br />
una primera fase <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación rápida, que no <strong>de</strong>manda<br />
inversiones altas <strong>en</strong> infraestructura <strong>de</strong> una segunda y final, que incluye<br />
dichas inversiones.<br />
OFERENTES PRIVADOS DE ASTROTURISMO<br />
8. Diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> apoyo público a ofer<strong>en</strong>tes<br />
privados <strong>de</strong> astroturismo <strong>para</strong> mejorar la calidad <strong>de</strong> sus experi<strong>en</strong>cias<br />
astroturísticas, mediante <strong>el</strong> cofinanciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> asesorías técnicas y<br />
proyectos <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación y/o inversión <strong>en</strong> infraestructura.<br />
PARA TODOS LOS OFERENTES<br />
9. Organización y realización <strong>de</strong> una gira tecnológica con repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> observatorios ci<strong>en</strong>tíficos, observatorios turísticos públicos y<br />
ofer<strong>en</strong>tes privados, <strong>para</strong> conocer experi<strong>en</strong>cias internacionales exitosas<br />
<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> astroturismo.<br />
04_<strong>2016</strong> 21
INICIATIVAS COMPLEMENTARIAS<br />
10. Organización <strong>de</strong> un seminario internacional sobre diseño <strong>de</strong><br />
experi<strong>en</strong>cias astroturísticas <strong>para</strong> s<strong>en</strong>sibilizar y capacitar a ofer<strong>en</strong>tes<br />
nacionales.<br />
11. Desarrollo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias astroturísticas <strong>en</strong> áreas silvestres<br />
protegidas: i) <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> factibilidad y plan maestro, ii)<br />
<strong>el</strong>aboración <strong>de</strong> proyectos (diseño <strong>de</strong> <strong>de</strong>talle y presupuesto <strong>de</strong><br />
inversiones) iii) implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> proyectos.<br />
12. Desarrollo <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización, promoción y apoyo <strong>para</strong> que<br />
los ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo obt<strong>en</strong>gan la certificación <strong>de</strong> calidad<br />
turística (S<strong>el</strong>lo Q).<br />
13. Elaboración e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> planes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo turístico<br />
(Pla<strong>de</strong>tur) <strong>para</strong> las comunas <strong>de</strong> Combarbalá y Andacollo, que hoy<br />
cu<strong>en</strong>tan con observatorios públicos, con <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> fortalecerlas <strong>en</strong><br />
cuanto <strong>de</strong>stinos astroturísticos.<br />
14. Desarrollo <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> promoción y apoyo <strong>para</strong> la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />
productos astroturísticos indíg<strong>en</strong>as por parte <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s y/o<br />
empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dores turísticos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a pueblos originarios.<br />
15. Elaboración y puesta <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> norma chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> calidad turística<br />
<strong>para</strong> <strong>el</strong> astroturismo.<br />
16. Realización <strong>de</strong> reuniones con observatorios ci<strong>en</strong>tíficos internacionales<br />
<strong>en</strong> construcción (E-ELT, LSST, GMT y otros) <strong>para</strong> darles a conocer la<br />
pres<strong>en</strong>te <strong>Hoja</strong> <strong>de</strong> <strong>Ruta</strong> y coordinar su incorporación al proceso <strong>de</strong><br />
diseño y mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> visita <strong>de</strong> los OCI.<br />
17. Elaboración <strong>de</strong> un diagnóstico y posterior plan <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>para</strong><br />
aqu<strong>el</strong>los observatorios universitarios que manifiest<strong>en</strong> interés <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollar y/o mejorar sus programas <strong>de</strong> visita.<br />
22 04_<strong>2016</strong>
2 CAPITAL<br />
HUMANO<br />
04_<strong>2016</strong> 23
OBJETIVOS Y BRECHAS<br />
OBJETIVOS ESTRATÉGICOS<br />
―<br />
―<br />
―<br />
Incorporar al sector guías astroturísticos <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia, capacitados y<br />
certificados.<br />
Fortalecer las compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los guías actuales.<br />
Fortalecer las compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> empresarios, administradores y/o<br />
equipos responsables <strong>para</strong> la gestión <strong>de</strong> servicios astroturísticos <strong>de</strong><br />
exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia.<br />
BRECHAS PRINCIPALES<br />
Guías<br />
Los guías cumpl<strong>en</strong> un rol fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> las experi<strong>en</strong>cias astroturísticas,<br />
pues son los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong>: i) <strong>en</strong>tregar a los visitantes las claves <strong>de</strong><br />
interpretación es<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que se observa; ii) mediar<br />
<strong>en</strong>tre los visitantes y los instrum<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> la observación; iii) estructurar la<br />
experi<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong>l r<strong>el</strong>ato y <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> los<br />
turistas.<br />
―<br />
En ese marco, se observa que los guías actuales:<br />
• Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> perfiles <strong>de</strong> formación muy diversos. Algunos cu<strong>en</strong>tan con<br />
formación universitaria <strong>en</strong> astronomía o ci<strong>en</strong>cias afines, otros se<br />
han capacitado <strong>de</strong> manera autodidacta (aficionados a la<br />
astronomía) y otros han recibido algún tipo <strong>de</strong> cursos r<strong>el</strong>acionados<br />
con <strong>el</strong> tema.<br />
• La mayoría no ha t<strong>en</strong>ido capacitaciones formales <strong>para</strong> ejercer<br />
como guías astroturísticos (o turísticos), ni tampoco cu<strong>en</strong>tan con<br />
certificaciones como tales.<br />
• Aunque muchos ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>claran que algunos <strong>de</strong> sus guías<br />
dominan otros idiomas, esto no fue algo que se confirmara con<br />
frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> las visitas a terr<strong>en</strong>o.<br />
24 04_<strong>2016</strong>
― En la actualidad no exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> programas formales (y regulares)<br />
<strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> astroturismo 13.<br />
― Tampoco existe una norma técnica que establezca requisitos y criterios<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño necesarios <strong>para</strong> recibir una certificación <strong>de</strong> guía<br />
especializado <strong>en</strong> astroturismo. Tampoco existe un sistema <strong>de</strong><br />
certificaciones ni organismos certificadores <strong>en</strong> astroturismo.<br />
― En la oferta <strong>de</strong> astroturismo se observa una alta rotación laboral <strong>de</strong> los<br />
guías, lo que impacta negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la calidad <strong>de</strong> las experi<strong>en</strong>cias.<br />
Dicha rotación se explica por la estacionalidad actual <strong>de</strong>l astroturismo,<br />
así como por las precarias condiciones laborales <strong>de</strong> los guías turísticos<br />
(informalidad, inestabilidad), <strong>en</strong>tre otros factores.<br />
― La mayoría <strong>de</strong> los ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo no cu<strong>en</strong>ta con guías<br />
sufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a una <strong>de</strong>manda mayor a la actual o <strong>para</strong><br />
ofrecer sus productos <strong>de</strong> manera continua durante <strong>el</strong> año (y no sólo <strong>en</strong><br />
temporadas altas).<br />
― A la fecha, no se cu<strong>en</strong>ta con información <strong>de</strong>tallada sobre los guías <strong>de</strong><br />
astroturismo <strong>en</strong> aspectos es<strong>en</strong>ciales como su número, pre<strong>para</strong>ción<br />
ci<strong>en</strong>tífica, dominio <strong>de</strong> idiomas, distribución territorial, modalida<strong>de</strong>s<br />
contractuales, etc.<br />
Empresarios, administradores y/o equipos responsables <strong>de</strong> oferta<br />
astroturística:<br />
―<br />
Los ofer<strong>en</strong>tes astroturísticos con fines <strong>de</strong> lucro correspon<strong>de</strong>n, casi <strong>en</strong><br />
su totalidad, a micro o pequeñas empresas, <strong>de</strong> carácter familiar. La<br />
mayoría <strong>de</strong> estos empresarios no cu<strong>en</strong>tan con las compet<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong>seables <strong>en</strong> aspectos como diseño <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias, promoción y<br />
comercialización, gestión <strong>de</strong> negocios, <strong>el</strong>aboración y financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
proyectos, <strong>en</strong>tre otros. Ello dificulta la sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
sus empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos, y por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l astroturismo <strong>en</strong><br />
<strong>Chile</strong>. En difer<strong>en</strong>te medida, estas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> capacitación también<br />
se observan <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los ofer<strong>en</strong>tes (ci<strong>en</strong>tíficos, públicos, privados<br />
sin fines <strong>de</strong> lucro).<br />
13 La única experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este tipo consistió <strong>en</strong> un diplomado que impartió la Universidad <strong>de</strong><br />
La Ser<strong>en</strong>a <strong>en</strong> 2009, sin continuidad posterior.<br />
04_<strong>2016</strong> 25
INICIATIVAS PRIORIZADAS <strong>2016</strong> - 2017<br />
18. Elaboración <strong>de</strong> un estudio <strong>de</strong> guías <strong>de</strong> astroturismo, que abor<strong>de</strong> tanto<br />
aspectos <strong>de</strong> oferta como <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, incluy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> catastro <strong>de</strong> los<br />
guías exist<strong>en</strong>tes, <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> sus trayectorias laborales y<br />
compet<strong>en</strong>cias, la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> “pools” disponibles <strong>de</strong> capital humano<br />
apropiados <strong>para</strong> incorporar nuevos guías <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia, la i<strong>de</strong>ntificación<br />
<strong>de</strong> los medios <strong>para</strong> acce<strong>de</strong>r a <strong>el</strong>los, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estimaciones y<br />
caracterización <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda pres<strong>en</strong>te y futura.<br />
19. Definición <strong>de</strong> un perfil <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l guía <strong>de</strong> astroturismo, <strong>en</strong><br />
conjunto con actores ci<strong>en</strong>tíficos y turísticos.<br />
20. Diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> capacitación ori<strong>en</strong>tado a<br />
incorporar 100 guías <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia a la oferta <strong>de</strong> astroturismo.<br />
21. Diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas regionales <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> guías exist<strong>en</strong>tes.<br />
26 04_<strong>2016</strong>
INICIATIVAS COMPLEMENTARIAS<br />
22. Diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> capacitaciones <strong>para</strong> empresarios,<br />
administradores o <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> la gestión <strong>de</strong> servicios astroturísticos.<br />
23. Elaboración <strong>de</strong> una norma técnica <strong>de</strong> guía especializado <strong>en</strong><br />
astroturismo.<br />
04_<strong>2016</strong> 27
3<br />
INFRAESTRUCTURA,<br />
EQUIPAMIENTO Y<br />
RECURSOS<br />
04_<strong>2016</strong> 29
OBJETIVOS Y BRECHAS<br />
OBJETIVOS ESTRATÉGICOS<br />
―<br />
―<br />
Mejorar y/o <strong>de</strong>sarrollar infraestructura habilitante <strong>para</strong> <strong>el</strong> astroturismo,<br />
tanto <strong>en</strong> los <strong>de</strong>stinos actuales como pot<strong>en</strong>ciales.<br />
Desarrollar recursos que sirvan <strong>para</strong> agregar valor a la oferta<br />
astroturística nacional (i<strong>de</strong>ntificación y puesta <strong>en</strong> valor <strong>de</strong> patrimonio<br />
astronómico ci<strong>en</strong>tífico y cultural, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> recursos <strong>para</strong> la<br />
interpretación).<br />
BRECHAS PRINCIPALES<br />
―<br />
―<br />
―<br />
La mayor parte <strong>de</strong> la oferta astroturística se ubica <strong>en</strong> territorios<br />
distantes <strong>de</strong> áreas urbanas, a los que se acce<strong>de</strong> por caminos que<br />
actualm<strong>en</strong>te no son aptos <strong>para</strong> todo tipo <strong>de</strong> vehículos. A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong><br />
estas rutas se observa escasa señalética vial y turística que indique a<br />
los visitantes la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> oferta astroturística.<br />
La recién m<strong>en</strong>cionada ubicación <strong>de</strong> la oferta astroturística dificulta su<br />
bu<strong>en</strong>a conectividad digital, produci<strong>en</strong>do que algunos ofer<strong>en</strong>tes no<br />
cu<strong>en</strong>tan con bu<strong>en</strong>a conexión a internet, lo que dificulta <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te<br />
sus posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comercialización online.<br />
Entre los ofer<strong>en</strong>tes se observan importantes brechas <strong>en</strong> infraestructura,<br />
equipami<strong>en</strong>to y recursos:<br />
• La mayoría <strong>de</strong> las instalaciones actuales no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la calidad ni la<br />
comodidad que las sitúe al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> estándares internacionales.<br />
• La mayoría <strong>de</strong> los ofer<strong>en</strong>tes no cu<strong>en</strong>ta con equipami<strong>en</strong>to<br />
complem<strong>en</strong>tario que permita increm<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> su experi<strong>en</strong>cia<br />
(binoculares, sets <strong>de</strong> oculares <strong>para</strong> sus t<strong>el</strong>escopios, proyectores,<br />
etc.).<br />
• La mayoría <strong>de</strong> los ofer<strong>en</strong>tes no cu<strong>en</strong>ta con medios <strong>de</strong> apoyo<br />
propios <strong>para</strong> la interpretación (audiovisuales, pan<strong>el</strong>es, folletería,<br />
etc.), sino que emplea un número limitado <strong>de</strong> materiales<br />
(principalm<strong>en</strong>te vi<strong>de</strong>os) <strong>el</strong>aborado por terceros, disponibles <strong>en</strong><br />
internet y que, a<strong>de</strong>más, muchas veces son exactam<strong>en</strong>te los<br />
mismos, utilizados por difer<strong>en</strong>tes ofer<strong>en</strong>tes.<br />
30 04_<strong>2016</strong>
• En materia <strong>de</strong> recursos <strong>para</strong> la interpretación, no se cu<strong>en</strong>ta con<br />
medios <strong>de</strong> apoyo que divulgu<strong>en</strong> aspectos r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong><br />
patrimonio astronómico ci<strong>en</strong>tífico y cultural <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
― No existe infraestructura pública <strong>para</strong> la observación <strong>en</strong> áreas silvestres<br />
protegidas, miradores o plazas <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l astroturismo,<br />
como sí ocurre <strong>en</strong> otros <strong>de</strong>stinos astroturísticos <strong>de</strong>l mundo (La Palma) 14.<br />
Contar con dicha infraestructura permitiría increm<strong>en</strong>tar la oferta <strong>de</strong> tour<br />
operadores, ya que contarían con espacios acondicionados <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s (hoy no cu<strong>en</strong>tan con <strong>el</strong>lo).<br />
― En cuanto a infraestructura privada, no exist<strong>en</strong> actualm<strong>en</strong>te<br />
alojami<strong>en</strong>tos cinco estr<strong>el</strong>las con oferta astroturística <strong>en</strong> <strong>el</strong> Norte Chico<br />
<strong>de</strong>l país, lo que <strong>de</strong>sinc<strong>en</strong>tiva la visita <strong>de</strong> los segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> turistas <strong>de</strong><br />
alto po<strong>de</strong>r adquisitivo a las regiones <strong>de</strong> Coquimbo y Atacama.<br />
14 A la fecha <strong>de</strong> cierre <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to, se ha inaugurado una plataforma <strong>de</strong> observación<br />
astronómica <strong>en</strong> <strong>el</strong> Parque Nacional Fray Jorge, <strong>en</strong> la Región <strong>de</strong> Coquimbo, como un primer<br />
ejemplo <strong>de</strong> infraestructura pública astronómica.<br />
04_<strong>2016</strong> 31
INICIATIVAS<br />
24. Elaboración <strong>de</strong> un catastro <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s específicas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />
conectividad vial y señalética vial / turística <strong>para</strong> <strong>de</strong>stinos<br />
astroturísticos, actuales y pot<strong>en</strong>ciales.<br />
25. Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> proyectos <strong>para</strong> solucionar aqu<strong>el</strong>las necesida<strong>de</strong>s<br />
priorizadas <strong>de</strong> conectividad vial y <strong>de</strong> señalización <strong>para</strong> <strong>de</strong>stinos<br />
astroturísticos, actuales y pot<strong>en</strong>ciales.<br />
26. Elaboración <strong>de</strong> un catastro <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s específicas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />
conectividad digital <strong>para</strong> actuales ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo.<br />
27. I<strong>de</strong>ntificación (y/o diseño e implem<strong>en</strong>tación) <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> apoyo<br />
público <strong>para</strong> ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo, que les permita financiar la<br />
construcción <strong>de</strong> infraestructura, la adquisición <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>to y/o la<br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> soluciones tecnológicas (conectividad digital).<br />
28. Diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una estrategia <strong>para</strong> promover la inversión<br />
pública <strong>en</strong> construcción <strong>de</strong> observatorios, planetarios e infraestructura<br />
habilitante <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> oferta astroturística.<br />
29. Diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una estrategia <strong>para</strong> promover la inversión<br />
privada <strong>en</strong> construcción <strong>de</strong> nueva infraestructura astroturística<br />
(observatorios privados, hot<strong>el</strong>es temáticos, etc.)<br />
30. Elaboración <strong>de</strong> un estudio <strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntificar sitios y objetos <strong>de</strong> patrimonio<br />
material y saberes que constituy<strong>en</strong> patrimonio inmaterial <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a<br />
la astronomía <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
31. Elaboración <strong>de</strong> recursos y/o medios <strong>de</strong> apoyo <strong>para</strong> la interpretación<br />
astroturística (pres<strong>en</strong>taciones, vi<strong>de</strong>os y otros) distintivos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> y <strong>de</strong><br />
calidad internacional, con <strong>el</strong> apoyo técnico <strong>de</strong> las universida<strong>de</strong>s<br />
chil<strong>en</strong>as y los observatorios ci<strong>en</strong>tíficos internacionales.<br />
32 04_<strong>2016</strong>
4 SUSTENTABILIDAD<br />
04_<strong>2016</strong> 33
OBJETIVOS Y BRECHAS<br />
OBJETIVOS ESTRATÉGICOS<br />
― Proteger los ci<strong>el</strong>os nocturnos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> (<strong>en</strong> especial, los <strong>de</strong>l norte) <strong>en</strong><br />
tanto recurso ambi<strong>en</strong>tal, económico, ci<strong>en</strong>tífico, cultural y turístico,<br />
indisp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l astroturismo.<br />
― Promover la incorporación <strong>de</strong> la sust<strong>en</strong>tabilidad (ambi<strong>en</strong>tal,<br />
sociocultural y económica) como un estándar <strong>de</strong>l sector astroturístico.<br />
BRECHAS PRINCIPALES<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
Los ci<strong>el</strong>os oscuros <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> son un recurso es<strong>en</strong>cial <strong>para</strong> la<br />
investigación astronómica y uno muy importante <strong>para</strong> <strong>el</strong> astroturismo.<br />
Actualm<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran am<strong>en</strong>azados por <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
c<strong>en</strong>tros urbanos y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo industrial <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinos<br />
<strong>de</strong> astroturismo y <strong>de</strong> los observatorios ci<strong>en</strong>tíficos.<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>Chile</strong> cu<strong>en</strong>ta con normas <strong>para</strong> regular la contaminación<br />
lumínica, éstas sólo aplican a las regiones <strong>de</strong> Antofagasta, Atacama y<br />
Coquimbo, con lo que se pier<strong>de</strong> una valiosa oportunidad <strong>para</strong> preservar<br />
<strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o oscuro <strong>en</strong> <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l país (objetivo que también reporta<br />
b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> ahorro <strong>en</strong>ergético). A<strong>de</strong>más, cabe señalar que <strong>el</strong> nuevo<br />
reglam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la norma es <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación muy reci<strong>en</strong>te y que<br />
requiere <strong>de</strong> importantes esfuerzos <strong>de</strong> fiscalización, si<strong>en</strong>do su<br />
implem<strong>en</strong>tación todavía un <strong>de</strong>safío p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>para</strong> los organismos<br />
responsables.<br />
Los <strong>de</strong>stinos astroturísticos más r<strong>el</strong>evantes <strong>de</strong>l país (San Pedro <strong>de</strong><br />
Atacama y Vicuña, <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle <strong>de</strong>l Elqui) no cu<strong>en</strong>tan a la fecha con<br />
or<strong>de</strong>nanzas municipales <strong>para</strong> regular la contaminación lumínica, lo que<br />
afecta <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s astroturísticas por parte <strong>de</strong> los<br />
ofer<strong>en</strong>tes actuales. Las acciones <strong>para</strong> la conservación <strong>de</strong> los ci<strong>el</strong>os<br />
oscuros que se han llevado a cabo <strong>en</strong> estos territorios han sido más<br />
bi<strong>en</strong> iniciativas aisladas que no forman parte <strong>de</strong> ningún plan o<br />
estrategia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo comunal o turístico.<br />
Tanto <strong>en</strong> las comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinos astroturísticos<br />
como <strong>en</strong> la sociedad chil<strong>en</strong>a <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, la s<strong>en</strong>sibilización <strong>en</strong> torno a la<br />
necesidad <strong>de</strong> proteger los ci<strong>el</strong>os <strong>de</strong> la contaminación lumínica es aún<br />
34 04_<strong>2016</strong>
―<br />
―<br />
muy baja, sin que exista todavía conci<strong>en</strong>cia masiva <strong>de</strong>l valor ci<strong>en</strong>tífico,<br />
económico y cultural <strong>de</strong> este recurso. Esto inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso inapropiado<br />
e inefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la luz por parte <strong>de</strong> la ciudadanía.<br />
Ni los actuales ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo ni los actores públicos<br />
pertin<strong>en</strong>tes (locales, regionales o nacionales) han g<strong>en</strong>erado espacios<br />
<strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización y coordinación con las comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>stinos astroturísticos <strong>para</strong> promover <strong>el</strong> control <strong>de</strong> la<br />
contaminación lumínica <strong>en</strong> sus territorios.<br />
El control <strong>de</strong> la contaminación lumínica correspon<strong>de</strong> sólo a uno <strong>de</strong> los<br />
aspectos r<strong>el</strong>acionados con la sust<strong>en</strong>tabilidad ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l<br />
astroturismo. Para que la oferta astroturística sea competitiva a niv<strong>el</strong><br />
internacional, requiere también hacerse cargo <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> aspectos<br />
ambi<strong>en</strong>tales, como también <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos socioculturales y<br />
económicos. Sin embargo, a la fecha sólo existe un ofer<strong>en</strong>te<br />
astroturístico que cu<strong>en</strong>ta con la distinción S <strong>de</strong> Sust<strong>en</strong>tabilidad,<br />
otorgada por Sernatur 15 .<br />
15 Estudio <strong>de</strong> Oferta Nacional <strong>de</strong> <strong>Astroturismo</strong> (Ver<strong>de</strong>, 2015).<br />
04_<strong>2016</strong> 35
INICIATIVAS PRIORIZADAS <strong>2016</strong> - 2017<br />
32. Organización <strong>de</strong> una mesa <strong>de</strong> trabajo público – privada – ciudadana<br />
<strong>para</strong> la protección <strong>de</strong> los ci<strong>el</strong>os oscuros.<br />
36 04_<strong>2016</strong>
INICIATIVAS COMPLEMENTARIAS<br />
33. Elaboración <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nanzas municipales <strong>para</strong> <strong>el</strong> control <strong>de</strong><br />
contaminación lumínica <strong>en</strong> <strong>de</strong>stinos astroturísticos.<br />
34. Gestión y obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> nuevas certificaciones internacionales <strong>de</strong> ci<strong>el</strong>os<br />
oscuros <strong>para</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
35. Organización <strong>de</strong> una campaña <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización ciudadana sobre<br />
protección <strong>de</strong> ci<strong>el</strong>os oscuros y contaminación lumínica.<br />
36. Incorporación <strong>de</strong>l astroturismo como eje estratégico <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> las<br />
Zonas <strong>de</strong> Interés Turístico (ZOIT) <strong>de</strong> San Pedro <strong>de</strong> Atacama y Valle <strong>de</strong>l<br />
Elqui.<br />
37. Promoción <strong>de</strong> la sust<strong>en</strong>tabilidad turística <strong>en</strong>tre los ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
astroturismo <strong>para</strong> la incorporación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas.<br />
38. Apoyo a la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la distinción <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad turística (S<strong>el</strong>lo<br />
S) <strong>en</strong>tre los ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo.<br />
04_<strong>2016</strong> 37
5<br />
PROMOCIÓN<br />
Y<br />
COMERCIALIZACIÓN<br />
04_<strong>2016</strong> 39
OBJETIVOS Y BRECHAS<br />
OBJETIVOS ESTRATÉGICOS<br />
―<br />
―<br />
―<br />
Posicionar a <strong>Chile</strong> como <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino astroturístico más r<strong>el</strong>evante <strong>de</strong>l<br />
mundo, inc<strong>en</strong>tivando así la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong>l mercado turístico receptivo y<br />
favoreci<strong>en</strong>do la difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> <strong>en</strong> tanto <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> naturaleza 16.<br />
Posicionar <strong>el</strong> astroturismo <strong>en</strong>tre los turistas nacionales (y también <strong>en</strong>tre<br />
las empresas turísticas y los medios <strong>de</strong> comunicación) como una<br />
actividad turística propia y emblemática <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, favoreci<strong>en</strong>do así <strong>el</strong><br />
increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda interna.<br />
Visibilizar e insertar efectivam<strong>en</strong>te la oferta chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> astroturismo <strong>en</strong><br />
ca<strong>de</strong>nas <strong>de</strong> comercialización, tanto nacionales como internacionales.<br />
BRECHAS PRINCIPALES<br />
Sobre los esfuerzos <strong>de</strong> promoción sectorial<br />
―<br />
―<br />
―<br />
―<br />
Actualm<strong>en</strong>te, los esfuerzos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> como <strong>de</strong>stino<br />
turístico internacional no incluy<strong>en</strong> a los ci<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>el</strong> astroturismo<br />
ni la astronomía como atributos distintivos <strong>de</strong>l país.<br />
No se cu<strong>en</strong>ta con una estrategia nacional <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong>l<br />
astroturismo ni se han implem<strong>en</strong>tado acciones promocionales<br />
significativas <strong>de</strong>ntro o fuera <strong>de</strong>l país, dirigidos a turistas g<strong>en</strong>erales o <strong>de</strong><br />
intereses especiales (aficionados a la astronomía).<br />
Por las razones anteriores, la oferta <strong>de</strong> astroturismo aún es<br />
<strong>de</strong>sconocida <strong>en</strong>tre turistas nacionales y extranjeros, lo que pue<strong>de</strong><br />
consi<strong>de</strong>rarse como una <strong>de</strong> las causas <strong>de</strong>l número r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te bajo <strong>de</strong><br />
astroturistas <strong>en</strong> <strong>el</strong> país: 262.000 <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2014.<br />
No existe un medio <strong>de</strong> comunicación (sitio web, aplicación, etc.) que<br />
reúna toda la información sobre la oferta disponible <strong>de</strong> astroturismo<br />
chil<strong>en</strong>a -completa, actualizada y <strong>en</strong> varios idiomas- ori<strong>en</strong>tado a turistas<br />
y también, a tour operadores.<br />
16 Incorporando a sus ci<strong>el</strong>os y al astroturismo como atributo que lo distingue <strong>de</strong> otros <strong>de</strong>stinos<br />
<strong>de</strong> naturaleza <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado turístico internacional.<br />
40 04_<strong>2016</strong>
―<br />
―<br />
No se ha <strong>el</strong>aborado material audiovisual <strong>para</strong> la promoción <strong>de</strong>l<br />
astroturismo <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> (banco <strong>de</strong> fotografías y vi<strong>de</strong>os), que pueda ser<br />
usado librem<strong>en</strong>te por ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> promoción turística, tour operadores<br />
o los propios ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo.<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros <strong>de</strong>stinos <strong>de</strong> astroturismo, <strong>Chile</strong> no cu<strong>en</strong>ta con<br />
ningún tipo <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>to anual que g<strong>en</strong>ere posicionami<strong>en</strong>to internacional y<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda (Ej. Festival Starmus <strong>en</strong> T<strong>en</strong>erife; Astrofest o<br />
Astromaster <strong>en</strong> La Palma).<br />
Sobre los esfuerzos <strong>de</strong> promoción y comercialización <strong>de</strong> los ofer<strong>en</strong>tes<br />
―<br />
En g<strong>en</strong>eral, se observa que los esfuerzos <strong>de</strong> promoción por parte <strong>de</strong> los<br />
ofer<strong>en</strong>tes son escasos y no muy eficaces:<br />
• Sus sitios web constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> principal medio <strong>de</strong> promoción. Sin<br />
embargo, su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser poco atractivos, con información insufici<strong>en</strong>te y<br />
no son actualizados con regularidad. A<strong>de</strong>más, muchos ofer<strong>en</strong>tes<br />
privados g<strong>en</strong>eran expectativas <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to improbable, <strong>de</strong>bido<br />
a la información que publican <strong>en</strong> sus sitios web (especialm<strong>en</strong>te<br />
imág<strong>en</strong>es y r<strong>el</strong>atos).<br />
• No cu<strong>en</strong>tan con sistemas <strong>de</strong> reserva y pago on-line que facilit<strong>en</strong> a<br />
los turistas <strong>el</strong> acceso a sus productos.<br />
• Sólo algunos hac<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s sociales (Facebook, TripAdvisor<br />
u otros).<br />
• Solo algunos están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> plataformas <strong>de</strong> comercialización<br />
<strong>en</strong> línea como Booking.com u otras.<br />
• Entre los ofer<strong>en</strong>tes, las empresas astroturísticas cu<strong>en</strong>tan con más<br />
medios <strong>de</strong> promoción que las organizaciones ori<strong>en</strong>tadas a la<br />
divulgación / educación.<br />
―<br />
En cuanto a la comercialización, también se i<strong>de</strong>ntifican brechas<br />
r<strong>el</strong>evantes:<br />
• La gran mayoría <strong>de</strong> los ofer<strong>en</strong>tes no cu<strong>en</strong>ta con prácticas<br />
estructuradas <strong>de</strong> registro o seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes, ni <strong>de</strong><br />
evaluación por parte <strong>de</strong> éstos <strong>de</strong> los servicios brindados, por lo cual<br />
no dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> información actualizada sobre su <strong>de</strong>manda.<br />
• En razón <strong>de</strong> lo anterior, la gran mayoría <strong>de</strong> los ofer<strong>en</strong>tes no ha<br />
realizado una segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> su mercado. Sus productos y<br />
esfuerzos <strong>de</strong> promoción y comercialización no se ori<strong>en</strong>tan a ningún<br />
segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> público <strong>en</strong> específico.<br />
04_<strong>2016</strong> 41
―<br />
• Los ofer<strong>en</strong>tes nacionales comercializan principalm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong><br />
v<strong>en</strong>tas directas y, <strong>en</strong> muchísimo m<strong>en</strong>or medida, mediante tour<br />
operadores locales o regionales.<br />
• A pesar <strong>de</strong> que se cu<strong>en</strong>ta con información <strong>de</strong> atractivos ev<strong>en</strong>tos<br />
astronómicos futuros (lluvias <strong>de</strong> meteoros, eclipses, etc.) son muy<br />
escasos los ofer<strong>en</strong>tes que <strong>de</strong>sarrollan acciones <strong>de</strong> promoción y<br />
comercialización aprovechando dichos ev<strong>en</strong>tos.<br />
Salvo algunas excepciones, los tour operadores receptivos <strong>de</strong> gran<br />
escala no incluy<strong>en</strong> productos <strong>de</strong> astroturismo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su oferta,<br />
<strong>de</strong>bido a que no los conoc<strong>en</strong> o a que consi<strong>de</strong>ran que éstos no cumpl<strong>en</strong><br />
con los estándares <strong>de</strong> calidad requeridos.<br />
42 04_<strong>2016</strong>
INICIATIVAS PRIORIZADAS <strong>2016</strong> – 2017<br />
39. Diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un plan <strong>de</strong> marketing <strong>para</strong> <strong>el</strong> producto<br />
astroturismo, <strong>de</strong> alcance nacional e internacional.<br />
40. Desarrollo y puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> una plataforma digital <strong>para</strong> la<br />
promoción y comercialización <strong>de</strong> los productos astroturísticos chil<strong>en</strong>os.<br />
41. Desarrollo <strong>de</strong> una marca <strong>para</strong> los Ci<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
42. Desarrollo <strong>de</strong> un banco audiovisual (fotografías y vi<strong>de</strong>os <strong>de</strong> alta calidad)<br />
<strong>para</strong> la promoción <strong>de</strong>l astroturismo, a niv<strong>el</strong> nacional e internacional.<br />
43. Organización <strong>de</strong> instancias <strong>de</strong> capacitación y asesoría técnica dirigidas<br />
a ofer<strong>en</strong>tes astroturísticos sobre temas <strong>de</strong> promoción y<br />
comercialización.<br />
04_<strong>2016</strong> 43
INICIATIVAS COMPLEMENTARIAS<br />
44. Elaboración <strong>de</strong> un cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos astronómicos atractivos<br />
(lluvias <strong>de</strong> meteoritos, eclipses, superlunas, etc.) visibles <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> <strong>en</strong> la<br />
próxima década.<br />
45. Gestión <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa nacional e internacional <strong>para</strong> la g<strong>en</strong>eración periódica<br />
<strong>de</strong> notas sobre astronomía y astroturismo, <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación<br />
masivos y especializados (turismo y divulgación ci<strong>en</strong>tífica).<br />
46. Atracción (o bi<strong>en</strong> diseño e implem<strong>en</strong>tación) <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos internacionales<br />
<strong>de</strong> astroturismo y/o astronomía, tanto <strong>para</strong> segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nicho<br />
(conv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> astrónomos profesionales, astrofotógrafos o<br />
aficionados a la astronomía) como <strong>para</strong> público g<strong>en</strong>eral.<br />
47. Inclusión <strong>de</strong> la oferta astroturística nacional (toda la que cumpla los<br />
criterios) <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> turismo social que <strong>de</strong>sarrolla <strong>el</strong> Servicio<br />
Nacional <strong>de</strong> Turismo.<br />
48. Participación <strong>en</strong> ferias <strong>de</strong> turismo y organización <strong>de</strong> ruedas <strong>de</strong> negocios<br />
<strong>en</strong>tre ofer<strong>en</strong>tes y operadores turísticos <strong>para</strong> la comercialización <strong>de</strong>l<br />
producto astroturismo, a niv<strong>el</strong> nacional e internacional.<br />
49. Elaboración <strong>de</strong> un libro promocional (tipo coffee table book) <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
como <strong>de</strong>stino astroturístico, <strong>para</strong> público nacional e internacional (con<br />
v<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> librerías y distribución gratuita <strong>en</strong>tre actores estratégicos).<br />
50. Elaboración <strong>de</strong> una guía <strong>de</strong> viaje astroturístico <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> (Stargazer<br />
Gui<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>), ori<strong>en</strong>tada principalm<strong>en</strong>te a aficionados a la astronomía y a<br />
la astrofotografía.<br />
51. Elaboración <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> publicaciones <strong>de</strong> divulgación <strong>en</strong><br />
astronomía, dirigidas a públicos amplios nacionales y extranjeros.<br />
52. Desarrollo <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión promocional <strong>de</strong>l astroturismo<br />
<strong>en</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
53. Organización <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> <strong>de</strong> una Cumbre Mundial <strong>de</strong>l <strong>Astroturismo</strong>, ev<strong>en</strong>to<br />
dirigido a la industria y que permita a<strong>de</strong>más <strong>el</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
vínculos con otros <strong>de</strong>stinos astroturísticos <strong>de</strong>l mundo.<br />
44 04_<strong>2016</strong>
6<br />
ARTICULACIÓN<br />
DEL<br />
SECTOR<br />
04_<strong>2016</strong> 45
OBJETIVOS Y BRECHAS<br />
OBJETIVOS ESTRATÉGICOS<br />
―<br />
Conformar y poner <strong>en</strong> marcha una instancia que articule a los ofer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> astroturismo a niv<strong>el</strong> nacional, con una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> trabajo común y<br />
con capacida<strong>de</strong>s <strong>para</strong>:<br />
• g<strong>en</strong>erar y actualizar información r<strong>el</strong>evante <strong>para</strong> <strong>el</strong> sector<br />
(int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mercado)<br />
• establecer alianzas estratégicas y/o re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> colaboración con<br />
otros actores <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno (públicos, privados, comunida<strong>de</strong>s locales,<br />
etc.).<br />
• <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus intereses <strong>en</strong> temas r<strong>el</strong>acionados al astroturismo<br />
(protección <strong>de</strong> ci<strong>el</strong>os oscuros, <strong>en</strong>tre otros).<br />
BRECHAS PRINCIPALES<br />
―<br />
―<br />
Los actores que conforman <strong>el</strong> sector astroturístico operan hoy <strong>en</strong> forma<br />
<strong>de</strong>sarticulada, sin que existan asociaciones formales <strong>de</strong> ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
astroturismo que les permitan <strong>de</strong>sarrollar iniciativas conjuntas.<br />
Tampoco exist<strong>en</strong> asociaciones formales <strong>de</strong> guías <strong>de</strong> astroturismo.<br />
Por lo anterior, <strong>el</strong> sector astroturístico no cu<strong>en</strong>ta con las capacida<strong>de</strong>s<br />
requeridas <strong>para</strong> <strong>de</strong>sarrollar iniciativas <strong>de</strong>: int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mercado<br />
(producción regular <strong>de</strong> información r<strong>el</strong>evante <strong>para</strong> la toma <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cisiones), comunicación y coordinación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, y g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />
alianzas con otros actores.<br />
46 04_<strong>2016</strong>
INICIATIVAS<br />
54. Organización <strong>de</strong> seminarios y/o talleres <strong>para</strong> promover la asociatividad<br />
<strong>en</strong>tre los diversos actores <strong>de</strong>l sector astroturismo.<br />
55. Diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> coordinación, comunicación<br />
y g<strong>en</strong>eración e intercambio <strong>de</strong> información <strong>en</strong>tre los actores <strong>de</strong>l sector<br />
astroturístico.<br />
04_<strong>2016</strong> 47
7<br />
INICIATIVAS<br />
EMBLEMÁTICAS<br />
04_<strong>2016</strong> 49
OBJETIVOS Y BRECHAS<br />
OBJETIVOS ESTRATÉGICOS<br />
―<br />
Diseñar e implem<strong>en</strong>tar proyectos <strong>de</strong> gran escala y amplio impacto,<br />
nacional e internacional, que contribuyan significativam<strong>en</strong>te a fortalecer<br />
la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> como país astronómico y como <strong>de</strong>stino astroturístico<br />
más r<strong>el</strong>evante <strong>de</strong>l mundo.<br />
BRECHAS PRINCIPALES<br />
―<br />
―<br />
―<br />
A pesar <strong>de</strong> que <strong>Chile</strong> es <strong>el</strong> actua c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la astronomía <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo,<br />
ya que cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> 40% <strong>de</strong> la capacidad mundial <strong>para</strong> la observación<br />
astronómica óptica (cifra que <strong>de</strong>biera llegar al 70% <strong>en</strong> <strong>el</strong> 2020, cuando<br />
<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to los proyectos actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo), <strong>el</strong><br />
país aún no ti<strong>en</strong>e un posicionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> imag<strong>en</strong> país ni <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>stino turístico que aprovech<strong>en</strong> esta oportunidad única.<br />
En los últimos estudios <strong>de</strong> imag<strong>en</strong> país <strong>de</strong>sarrollados por Fundación<br />
Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> <strong>en</strong> países <strong>de</strong> Sudamérica, Estados Unidos y Europa,<br />
los conceptos <strong>de</strong> “astronomía”, “mejores ci<strong>el</strong>os” o “astroturismo” no<br />
aparec<strong>en</strong> asociados a <strong>Chile</strong> 17.<br />
El posicionami<strong>en</strong>to nacional e internacional <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> como país<br />
astronómico y <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> astroturismo más r<strong>el</strong>evante <strong>de</strong>l mundo, es una<br />
condición necesaria <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l astroturismo <strong>en</strong> <strong>Chile</strong> <strong>en</strong> los<br />
próximos diez años.<br />
17 Fundación Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>: Pres<strong>en</strong>tación “Approach Estratégico: Posicionami<strong>en</strong>to Marca<br />
País <strong>Chile</strong>”. Mayo <strong>de</strong> 2015.<br />
50 04_<strong>2016</strong>
INICIATIVAS<br />
56. Construcción <strong>de</strong> un gran c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> difusión astronómica <strong>para</strong> la ciudad<br />
<strong>de</strong> Santiago, que constituya un claro símbolo <strong>de</strong> la r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> esta<br />
ci<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> <strong>el</strong> país y, a la vez, sirva <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to <strong>de</strong> difusión y<br />
motivación masiva, ori<strong>en</strong>tada a públicos tanto nacionales como<br />
internacionales. El proyecto <strong>de</strong>biera consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos expositivos<br />
<strong>de</strong> primer niv<strong>el</strong> internacional y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> observación astronómica.<br />
La iniciativa <strong>de</strong>biera involucrar <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo tanto a las<br />
universida<strong>de</strong>s nacionales que impart<strong>en</strong> astronomía como a los<br />
observatorios ci<strong>en</strong>tíficos nacionales.<br />
57. Organización <strong>de</strong> un festival anual <strong>de</strong> astronomía <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> alcance<br />
nacional e internacional, con varios días <strong>de</strong> duración, durante <strong>el</strong> cual se<br />
<strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> diversas activida<strong>de</strong>s r<strong>el</strong>acionadas con astronomía y<br />
astroturismo, tales como charlas magistrales, star parties, ciclos <strong>de</strong><br />
cine, exposiciones, visitas a observatorios, etc. Este ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be<br />
concitar alta cobertura mediática y consi<strong>de</strong>rar activida<strong>de</strong>s dirigidas a<br />
diversos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> público: estudiantes, público g<strong>en</strong>eral, turistas<br />
g<strong>en</strong>erales y <strong>de</strong> intereses especiales, nacionales e internacionales;<br />
aficionados a la astronomía, astrofotógrafos y astrónomos<br />
profesionales.<br />
58. Diseño, montaje e itinerancia internacional <strong>de</strong> una exposición sobre<br />
<strong>Chile</strong> y su astronomía, involucrando actores ci<strong>en</strong>tíficos y con la<br />
participación <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> R<strong>el</strong>aciones Exteriores, <strong>en</strong>tre otras<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas y privadas.<br />
59. Desarrollo <strong>de</strong> una plataforma digital ori<strong>en</strong>tada a la difusión <strong>de</strong><br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> divulgación astronómica <strong>de</strong> alta calidad hechos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>Chile</strong> <strong>para</strong> <strong>el</strong> mundo.<br />
60. Desarrollo, promoción y comercialización <strong>de</strong> la oferta astroturística<br />
chil<strong>en</strong>a, con ocasión <strong>de</strong> los eclipses totales <strong>de</strong> sol <strong>de</strong> 2019, 2020 y<br />
2021.<br />
04_<strong>2016</strong> 51
8<br />
GOBERNANZA<br />
Y<br />
SEGUIMIENTO DEL PLAN<br />
04_<strong>2016</strong> 53
GOBERNANZA<br />
La pres<strong>en</strong>te <strong>Hoja</strong> <strong>de</strong> <strong>Ruta</strong> recoge un conjunto <strong>de</strong> iniciativas <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l astroturismo, experi<strong>en</strong>cia turística cuyo <strong>de</strong>sarrollo está<br />
priorizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Plan Nacional <strong>de</strong> Desarrollo Turístico Sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong> la<br />
Subsecretaría <strong>de</strong> Turismo y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Programa Estratégico Nacional <strong>de</strong><br />
Turismo Sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong> Corfo, pues <strong>el</strong> astroturismo constituye una<br />
oportunidad excepcional <strong>para</strong> <strong>el</strong> país, que <strong>de</strong>be ser aprovechada.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> diseño y la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> las iniciativas<br />
propuestas, requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> la participación <strong>de</strong> diversos actores, tanto públicos<br />
como privados, ci<strong>en</strong>tíficos como turísticos, nacionales e internacionales. En<br />
ese marco, resulta fundam<strong>en</strong>tal contar con una gobernanza <strong>para</strong> <strong>el</strong> sector<br />
astroturístico nacional.<br />
Aunque <strong>en</strong> la línea <strong>de</strong> acción “articulación <strong>de</strong>l sector” se propon<strong>en</strong> medidas<br />
<strong>de</strong>stinadas al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> instancias asociativas <strong>de</strong> los propios<br />
ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo (asociaciones gremiales, cámaras, etc.), la<br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esta <strong>Hoja</strong> <strong>de</strong> <strong>Ruta</strong> requiere <strong>de</strong> una instancia <strong>de</strong> trabajo<br />
perman<strong>en</strong>te que reúna a repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los diversos tipos <strong>de</strong> actores<br />
necesarios <strong>para</strong> transformar a <strong>Chile</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>stino astroturístico más<br />
r<strong>el</strong>evante <strong>de</strong>l mundo.<br />
Proponer un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gobernanza <strong>para</strong> <strong>el</strong> sector exce<strong>de</strong> los alcances <strong>de</strong>l<br />
proyecto <strong>Astroturismo</strong> <strong>Chile</strong>, pero sí es posible –<strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> la <strong>Hoja</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Ruta</strong>- proponer algunos lineami<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> esta futura instancia <strong>de</strong><br />
articulación <strong>de</strong>l sector.<br />
Esta instancia <strong>de</strong> trabajo, pue<strong>de</strong> tomar la forma <strong>de</strong> una mesa <strong>de</strong> trabajo, un<br />
consejo directivo (<strong>en</strong> la modalidad <strong>de</strong> los programas estratégicos <strong>de</strong> Corfo),<br />
u otra figura, pero se propone que particip<strong>en</strong> -al m<strong>en</strong>os- repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />
los sigui<strong>en</strong>tes actores:<br />
54 04_<strong>2016</strong>
Actores<br />
públicos<br />
Actores<br />
ci<strong>en</strong>tíficos<br />
Actores<br />
privados<br />
― Subsecretaría <strong>de</strong> Turismo.<br />
― Servicio Nacional <strong>de</strong> Turismo (consi<strong>de</strong>ra participación <strong>de</strong><br />
repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral y <strong>de</strong> las regiones astroturísticas).<br />
― Dirección <strong>de</strong> Energía, Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología e Innovación (Decyti).<br />
― Comisión Nacional <strong>de</strong> Investigación Ci<strong>en</strong>tífica y Tecnológica<br />
(consi<strong>de</strong>ra participación <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong><br />
Astronomía y <strong>de</strong>l programa Explora).<br />
― Corporación <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Producción (consi<strong>de</strong>ra<br />
participación <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral y <strong>de</strong> las regiones<br />
astroturísticas).<br />
― Fundación Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
― Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> gobiernos regionales regiones astroturísticas.<br />
― Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> municipios astroturísticos.<br />
― Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> observatorios públicos municipales.<br />
― Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> observatorios ci<strong>en</strong>tíficos internacionales.<br />
― Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> astronomía y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />
investigación <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s chil<strong>en</strong>as.<br />
― Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> la Sociedad Chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Astronomía.<br />
― Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> asociaciones <strong>de</strong> aficionados a la astronomía.<br />
― Repres<strong>en</strong>tante(s) <strong>de</strong> futura asociación <strong>de</strong> ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
astroturismo.<br />
― Repres<strong>en</strong>tante(s) <strong>de</strong> futura asociación <strong>de</strong> guías <strong>de</strong> astroturismo.<br />
― Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> Turismo <strong>Chile</strong>.<br />
― Repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> Fe<strong>de</strong>tur.<br />
A <strong>el</strong>los se pue<strong>de</strong> sumar, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> las gobernanzas <strong>para</strong> las ZOIT,<br />
una <strong>en</strong>tidad gestora que t<strong>en</strong>ga por rol v<strong>el</strong>ar por la gestión y cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
los acuerdos y compromisos alcanzados <strong>en</strong> la mesa <strong>de</strong> trabajo <strong>para</strong> la<br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la <strong>Hoja</strong> <strong>de</strong> <strong>Ruta</strong>.<br />
Una mesa <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> este tipo, favorece la asociatividad, promueve la<br />
participación activa <strong>de</strong> diversos actores, permite la i<strong>de</strong>ntificación y<br />
priorización <strong>de</strong> brechas que afectan a todo <strong>el</strong> espectro <strong>de</strong> actores<br />
involucrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l astroturismo, y asegura la coordinación <strong>de</strong><br />
estos <strong>en</strong> la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />
Una vez conformada esta instancia <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong>finida sus modalida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> trabajo y participación, se podrá trabajar <strong>en</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta <strong>Hoja</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>Ruta</strong> y sus avances, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> los plazos propuestos <strong>para</strong> su<br />
implem<strong>en</strong>tación y los resultados esperados que se indican <strong>para</strong> cada<br />
iniciativa.<br />
04_<strong>2016</strong> 55
Retomando <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> gobernanza <strong>de</strong> las ZOIT 18 , se sugiere<br />
que <strong>para</strong> <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to interno <strong>de</strong> la mesa, se <strong>de</strong>fina como mínimo:<br />
― un coordinador ejecutivo que cu<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> li<strong>de</strong>razgo y la<br />
organización <strong>para</strong> r<strong>el</strong>acionarse y monitorear <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> cada una<br />
<strong>de</strong> las iniciativas, realizando a<strong>de</strong>más las convocatorias a reuniones<br />
<strong>de</strong> la mesa y apoyo técnico al proceso <strong>de</strong> trabajo.<br />
― Equipos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> las líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> la <strong>Hoja</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>Ruta</strong> (conformados por integrantes <strong>de</strong> la mesa) <strong>de</strong> modo <strong>de</strong> hacer<br />
las gestiones necesarias <strong>para</strong> la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> las iniciativas<br />
respectivas, y <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to perman<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>el</strong> logro <strong>de</strong> los<br />
resultados esperados.<br />
Para concluir, se adjunta un cuadro resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> las iniciativas y una<br />
repres<strong>en</strong>tación gráfica <strong>de</strong> la <strong>Hoja</strong> <strong>de</strong> <strong>Ruta</strong>, que permita visualizar su<br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> los próximos diez años.<br />
18 Subsecretaría <strong>de</strong> Turismo: Guía <strong>de</strong> apoyo <strong>para</strong> la Gestión <strong>de</strong> Zonas <strong>de</strong> Interés Turístico”.<br />
Noviembre <strong>de</strong> 2014.<br />
56 04_<strong>2016</strong>
CUADRO RESUMEN DE INICIATIVAS<br />
Línea<br />
<strong>de</strong><br />
acción<br />
Experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> visita<br />
Capital humano<br />
Iniciativa<br />
I1 Diseño estratégico <strong>para</strong><br />
programas <strong>de</strong> visitas turísticas<br />
I2 Diseño conceptual <strong>de</strong><br />
experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> visitas<br />
I3 Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas<br />
<strong>de</strong> visitas reformulados<br />
I4 Reuniones con autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
observatorios públicos<br />
I5 Diseño estratégico <strong>de</strong> nuevos<br />
programas <strong>de</strong> visitas<br />
I6 Diseño conceptual <strong>de</strong><br />
experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> visitas<br />
I7 Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> visitas reformuladas<br />
I8 Línea <strong>de</strong> apoyo a ofer<strong>en</strong>tes<br />
privados <strong>para</strong> mejorar calidad <strong>de</strong><br />
experi<strong>en</strong>cias<br />
I9 Gira tecnológica <strong>para</strong> conocer<br />
experi<strong>en</strong>cias internacionales<br />
I10 Seminario internacional <strong>de</strong><br />
experi<strong>en</strong>cias astroturísticas<br />
I11 Desarrollo <strong>de</strong> astroturismo <strong>en</strong><br />
áreas silvestres protegidas<br />
I12 Promoción y apoyo <strong>para</strong><br />
obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> S<strong>el</strong>lo Q<br />
I13 Desarrollo <strong>de</strong> PLADETUR<br />
Combarbalá y Andacollo<br />
I14 G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> productos<br />
astroturísticos indíg<strong>en</strong>as<br />
I15 Elaboración <strong>de</strong> norma chil<strong>en</strong>a<br />
<strong>de</strong> calidad <strong>para</strong> astroturismo<br />
I16 Reuniones con observatorios<br />
ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> construcción<br />
I17 Diagnóstico y plan <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>para</strong> mejorar programas<br />
<strong>de</strong> visitas<br />
I18 Estudio <strong>de</strong> guías <strong>de</strong><br />
astroturismo<br />
I19 Elaboración <strong>de</strong> perfil <strong>de</strong><br />
compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l guía<br />
I20 Programa <strong>de</strong> capacitación 100<br />
guías <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia<br />
I21 Programas regionales<br />
niv<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> guías actuales<br />
I22 Capacitaciones a empresarios<br />
y/o <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> servicios<br />
astroturísticos<br />
I23 Elaboración <strong>de</strong> norma chil<strong>en</strong>a<br />
<strong>para</strong> guía <strong>de</strong> astroturismo<br />
Duración<br />
Fecha<br />
propuesta<br />
<strong>de</strong> inicio<br />
Fecha<br />
propuesta<br />
<strong>de</strong> término<br />
Presupuesto<br />
estimado<br />
6 meses 01-06-<strong>2016</strong> 30-11-<strong>2016</strong> $30.000.000<br />
6 meses 01-06-<strong>2016</strong> 30-11-<strong>2016</strong> $180.000.000<br />
1 año 01-12-<strong>2016</strong> 30-11-2017 Por <strong>de</strong>finir<br />
1 mes 01-06-<strong>2016</strong> 30-06-<strong>2016</strong> $4.000.000<br />
6 meses 01-07-<strong>2016</strong> 31-12-<strong>2016</strong> $18.000.000<br />
6 meses 01-07-<strong>2016</strong> 31-12-<strong>2016</strong> $120.000.000<br />
1 año 01-01-2017 31-12-2017 Por <strong>de</strong>finir<br />
2 años 01-01-2017 31-12-2018 $120.000.000<br />
6 meses 01-07-<strong>2016</strong> 31-12-<strong>2016</strong> $40.000.000<br />
10 meses 01-03-2017 31-12-2017 $50.000.000<br />
1 año 01-01-2018 31-12-2018 $40.000.000<br />
1 año 01-01-2018 31-12-2018 Por <strong>de</strong>finir<br />
8 meses 01-06-2017 31-01-2018 $80.000.000<br />
18 meses 01-01-2019 30-06-2020 $60.000.000<br />
1 año 01-03-2018 28-02-2019 $25.000.000<br />
2 meses 01-03-2018 30-04-2018<br />
6 meses 01-07-2018 31-12-2018 Por <strong>de</strong>finir<br />
6 meses 01-07-<strong>2016</strong> 31-12-<strong>2016</strong> $35.000.000<br />
4 meses 01-01-2017 30-04-2017 $10.000.000<br />
1 año 01-06-2017 30-05-2018 $300.000.000<br />
6 meses 01-06-2017 30-11-2017 $60.000.000<br />
6 meses 01-06-2017 30-11-2017 $50.000.000<br />
1 año 01-06-2018 30-05-2019 $25.000.000<br />
$<br />
-<br />
04_<strong>2016</strong> 57
Infraestructura, equipami<strong>en</strong>to y<br />
recursos<br />
Sust<strong>en</strong>tabilidad<br />
Promoción y comercialización<br />
I24 Catastro <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
conectividad vial y señalética<br />
3 meses 01-01-2017 30-03-2017 Por <strong>de</strong>finir<br />
I25 Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong><br />
conectividad vial y señalética<br />
2 años 01-04-2017 31-03-2019 Por <strong>de</strong>finir<br />
I26 Catastro <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
conectividad digital<br />
3 meses 01-01-2017 30-03-2017 Por <strong>de</strong>finir<br />
I27 Línea <strong>de</strong> apoyo <strong>para</strong><br />
infraestructura, equipami<strong>en</strong>to y<br />
30 01-07-2017 31-12-2019 Por <strong>de</strong>finir<br />
recursos<br />
I28 Promoción <strong>de</strong> inversión pública<br />
<strong>en</strong> observatorios, planetarios e<br />
3 años 01-01-2018 31-12-2020 Por <strong>de</strong>finir<br />
infraestructura <strong>para</strong> astroturismo<br />
I29 Promoción <strong>de</strong> inversión privada<br />
<strong>para</strong> construcción <strong>de</strong> infraestructura 3 años 01-01-2018 31-12-2020 Por <strong>de</strong>finir<br />
<strong>para</strong> astroturismo<br />
I30 Elaboración <strong>de</strong> catastro nacional<br />
<strong>de</strong> patrimonio astronómico <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
1 año 01-06-2017 31-05-2018 $60.000.000<br />
I31 Elaboración <strong>de</strong> recursos <strong>para</strong> la<br />
interpretación astroturística<br />
18 meses 01-07-2018 31-12-2019 $180.000.000<br />
I32 Organización y operación <strong>de</strong><br />
mesa público - privada - ciudadana 9 años 01-09-<strong>2016</strong> 31-12-<strong>2025</strong> Por <strong>de</strong>finir<br />
<strong>para</strong> protección <strong>de</strong> ci<strong>el</strong>os<br />
I33 Elaboración <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nanzas<br />
municipales <strong>para</strong> control <strong>de</strong><br />
1 año 01-01-2018 31-12-2018 Por <strong>de</strong>finir<br />
contaminación lumínica<br />
I34 Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> nuevas<br />
certificaciones <strong>de</strong> ci<strong>el</strong>o oscuro <strong>para</strong> 49 01-01-2018 31-12-2021 Por <strong>de</strong>finir<br />
<strong>Chile</strong><br />
I35 Campaña <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización<br />
ciudadana sobre protección <strong>de</strong>l ci<strong>el</strong>o<br />
10 meses 01-03-2017 30-12-2017 $30.000.000<br />
I36 Incorporación <strong>de</strong> astroturismo<br />
como eje <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> ZOIT San 1 año 01-01-2018 31-12-2018 Por <strong>de</strong>finir<br />
Pedro y Valle Elqui<br />
I37 Promoción <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad<br />
turística <strong>en</strong>tre ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
2 años 01-03-2019 28-02-2021 $80.000.000<br />
astroturismo<br />
I38 Apoyo a obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> S<strong>el</strong>lo S por<br />
parte <strong>de</strong> ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo<br />
59 01-03-2021 31-12-<strong>2025</strong> $165.000.000<br />
I39 Diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> plan<br />
<strong>de</strong> marketing <strong>para</strong> astroturismo<br />
3 meses 01-03-2017 31-05-2017 $30.000.000<br />
I40 Desarrollo <strong>de</strong> plataforma digital<br />
<strong>de</strong> promoción y comercialización <strong>de</strong> 1 año 01-06-2017 31-05-2018 $80.000.000<br />
astroturismo<br />
I41 Desarrollo <strong>de</strong> marca sectorial<br />
Ci<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
10 meses 01-03-2017 31-12-2017 $40.000.000<br />
I42 Desarrollo <strong>de</strong> banco audiovisual<br />
<strong>de</strong> astroturismo 5 meses 01-01-2017 31-05-2017 $15.000.000<br />
I43 Capacitación sobre promoción y<br />
comercialización a ofer<strong>en</strong>tes<br />
I44 Elaboración <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong><br />
ev<strong>en</strong>tos astronómicos <strong>de</strong> próxima<br />
década<br />
I45 Gestión <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa sobre<br />
astroturismo y astronomía <strong>en</strong> medios<br />
<strong>de</strong> comunicación<br />
I46 Atracción <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
astroturismo <strong>para</strong> nicho y público<br />
g<strong>en</strong>eral<br />
1 año 01-07-2017 30-06-2018 $60.000.000<br />
3 meses 01-03-2017 31-05-2017 $5.000.000<br />
110 01-01-2017 31-12-<strong>2025</strong> Por <strong>de</strong>finir<br />
110 01-01-2017 31-12-<strong>2025</strong> Por <strong>de</strong>finir<br />
58 04_<strong>2016</strong>
Articul<br />
ación<br />
sector<br />
Iniciativas<br />
emblemáticas<br />
I47 Incluso <strong>de</strong> oferta astroturística <strong>en</strong><br />
programas <strong>de</strong> turismo social<br />
I48 Participación <strong>en</strong> ferias <strong>de</strong> turismo<br />
y ruedas <strong>de</strong> negocios <strong>para</strong><br />
comercializar astroturismo<br />
I49 Elaboración <strong>de</strong> publicación<br />
promocional <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong>stino<br />
astroturístico<br />
I50 Elaboración <strong>de</strong> guía <strong>de</strong> viaje <strong>de</strong><br />
astroturismo <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
I51 Elaboración <strong>de</strong> serie <strong>de</strong><br />
publicaciones <strong>de</strong> divulgación<br />
astronómica<br />
I52 Desarrollo <strong>de</strong> programa <strong>de</strong><br />
t<strong>el</strong>evisión sobre astroturismo<br />
I53 Organización <strong>de</strong> Cumbre<br />
Mundial <strong>de</strong> <strong>Astroturismo</strong><br />
I54 Realización <strong>de</strong> seminarios y<br />
talleres <strong>para</strong> promover asociatividad<br />
I55 Diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
sistema <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>l sector<br />
astroturístico<br />
I56 Construcción <strong>de</strong><br />
observatorio/c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> difusión<br />
astronómica <strong>en</strong> Santiago<br />
I57 Organización <strong>de</strong> primer festival<br />
anual <strong>de</strong> astronomía <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong><br />
alcance internacional<br />
I58 Diseño, montaje e itinerancia <strong>de</strong><br />
exposición sobre Astronomía y<br />
Ci<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
I59 Desarrollo <strong>de</strong> plataforma digital<br />
<strong>de</strong> divulgación astronómica <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
I60 Desarrollo, promoción y<br />
comercialización <strong>de</strong> oferta asociada<br />
a eclipses 2019, 2020 y 2021<br />
18 meses 01-07-2017 31-12-2018 Por <strong>de</strong>finir<br />
2 años 01-01-2018 31-12-2019 Por <strong>de</strong>finir<br />
6 meses 01-07-2017 31-12-2017 $50.000.000<br />
6 meses 01-03-2018 30-08-2018 $25.000.000<br />
1 año 01-03-2017 28-02-2018 $130.000.000<br />
18 meses 01-07-2018 31-12-2019 Por <strong>de</strong>finir<br />
2 años 01-07-2022 30-06-2024 Por <strong>de</strong>finir<br />
2 años 01-03-2017 28-02-2019 $20.000.000<br />
2 años 01-03-2017 28-02-2019 $20.000.000<br />
59 01-03-2018 31-12-2022 Por <strong>de</strong>finir<br />
27 01-04-<strong>2016</strong> 30-06-2018 Por <strong>de</strong>finir<br />
31 01-06-<strong>2016</strong> 31-12-2018 Por <strong>de</strong>finir<br />
2 años 01-03-2017 28-02-2019 Por <strong>de</strong>finir<br />
56 01-06-2017 31-12-2021 Por <strong>de</strong>finir<br />
Monto total <strong>de</strong> inversiones estimadas: $2.237 millones <strong>de</strong> pesos. 19<br />
19 En este cálculo no se consi<strong>de</strong>ran las iniciativas con presupuestos por <strong>de</strong>finir.<br />
04_<strong>2016</strong> 59
HOJA DE RUTA ASTROTURISMO <strong>2016</strong> - <strong>2025</strong><br />
<strong>2016</strong> 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 <strong>2025</strong><br />
Observatorios<br />
ci<strong>en</strong>tíficos<br />
internacionales<br />
I1 Diseño estratégico <strong>para</strong> programas <strong>de</strong> visitas turísticas<br />
I2 Diseño conceptual <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> visitas<br />
I3 Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> visitas reformulados<br />
I4 Reuniones con autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> observatorios públicos<br />
I16 Reuniones con observatorios ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> construcción<br />
I5 Diseño estratégico <strong>de</strong> nuevos programas <strong>de</strong> visitas<br />
Observatorios<br />
turísticos públicos<br />
I6 Diseño conceptual <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> visitas<br />
EXPERIENCIA DE VISITA<br />
Ofer<strong>en</strong>tes privados <strong>de</strong><br />
astroturismo<br />
I7 Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> visitas reformuladas<br />
I13 Desarrollo <strong>de</strong> PLADETUR Combarbalá y Andacollo<br />
I8 Línea <strong>de</strong> apoyo a ofer<strong>en</strong>tes privados <strong>para</strong> mejorar calidad <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />
Observatorios<br />
ci<strong>en</strong>tíficos nacionales<br />
universitarios<br />
Todos los ofer<strong>en</strong>tes<br />
I17 Diagnóstico y plan <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>para</strong> mejorar programas <strong>de</strong> visitas<br />
I9 Gira tecnológica <strong>para</strong> conocer experi<strong>en</strong>cias internacionales<br />
I15 Elaboración <strong>de</strong> norma chil<strong>en</strong>a <strong>de</strong> calidad <strong>para</strong> astroturismo<br />
I10 Seminario internacional <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias astroturísticas<br />
I12 Promoción y apoyo <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> S<strong>el</strong>lo Q<br />
I11 Desarrollo <strong>de</strong> astroturismo <strong>en</strong> áreas silvestres protegidas<br />
Otros actores<br />
I14 G<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> productos astroturísticos indíg<strong>en</strong>as<br />
I18 Estudio <strong>de</strong> guías <strong>de</strong> astroturismo<br />
I23 Elaboración <strong>de</strong> norma chil<strong>en</strong>a <strong>para</strong> guía <strong>de</strong> astroturismo<br />
CAPITAL HUMANO<br />
Guías <strong>de</strong> astroturismo<br />
I19 Elaboración <strong>de</strong> perfil <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l guía<br />
I20 Programa <strong>de</strong> capacitación 100 guías <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia<br />
I21 Programas regionales niv<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> guías actuales<br />
Todos los ofer<strong>en</strong>tes<br />
I22 Capacitaciones a empresarios y/o <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> servicios astroturísticos<br />
I39 Diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> plan <strong>de</strong> marketing <strong>para</strong> astroturismo<br />
I43 Capacitación sobre promoción y comercialización a ofer<strong>en</strong>tes<br />
I53 Organización <strong>de</strong> Cumbre Mundial <strong>de</strong> <strong>Astroturismo</strong><br />
PROMOCIÓN Y COMERCIALIZACIÓN<br />
Todos los ofer<strong>en</strong>tes<br />
I52 Desarrollo <strong>de</strong> programa <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión sobre astroturismo<br />
I40 Desarrollo <strong>de</strong> plataforma digital <strong>de</strong> promoción y comercialización <strong>de</strong> astroturismo<br />
I41 Desarrollo <strong>de</strong> marca sectorial Ci<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
I50 Elaboración <strong>de</strong> guía <strong>de</strong> viaje <strong>de</strong> astroturismo <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
I42 Desarrollo <strong>de</strong> banco audiovisual <strong>de</strong> astroturismo<br />
I44 Elaboración <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>dario <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos astronómicos <strong>de</strong> próxima década<br />
I47 Incluso <strong>de</strong> oferta astroturística <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> turismo social
<strong>2016</strong> 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 <strong>2025</strong><br />
PROMOCIÓN Y COMERCIALIZACIÓN<br />
Todos los ofer<strong>en</strong>tes<br />
I45 Gestión <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa sobre astroturismo y astronomía <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> comunicación<br />
I49 Elaboración <strong>de</strong> publicación promocional <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong>stino astroturístico<br />
I48 Participación <strong>en</strong> ferias <strong>de</strong> turismo y ruedas <strong>de</strong> negocios <strong>para</strong> comercializar astroturismo<br />
I51 Elaboración <strong>de</strong> serie <strong>de</strong> publicaciones <strong>de</strong> divulgación astronómica<br />
I46 Atracción <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> astroturismo <strong>para</strong> nicho y público g<strong>en</strong>eral<br />
I32 Organización y operación <strong>de</strong> mesa público - privada - ciudadana <strong>para</strong> protección <strong>de</strong> ci<strong>el</strong>os<br />
I33 Elaboración <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nanzas municipales <strong>para</strong> control <strong>de</strong> contaminación lumínica<br />
SUSTENTABILIDAD<br />
Todos los ofer<strong>en</strong>tes<br />
I35 Campaña <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilización ciudadana sobre protección <strong>de</strong>l ci<strong>el</strong>o<br />
I37 Promoción <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad turística <strong>en</strong>tre ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo<br />
I38 Apoyo a obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> S<strong>el</strong>lo S por parte <strong>de</strong> ofer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> astroturismo<br />
I36 Incorporación <strong>de</strong> astroturismo como eje <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> ZOIT San Pedro y Valle Elqui<br />
I34 Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> nuevas certificaciones <strong>de</strong> ci<strong>el</strong>o oscuro <strong>para</strong> <strong>Chile</strong><br />
INFRAESTRUCTURA, EQUIPAMIENTO Y RECURSOS<br />
ARTICULACIÓN<br />
DEL SECTOR<br />
Todos los ofer<strong>en</strong>tes<br />
Otros actores<br />
Todos los ofer<strong>en</strong>tes<br />
I24 Catastro <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conectividad vial y señalética<br />
I25 Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> conectividad vial y señalética<br />
I26 Catastro <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conectividad digital<br />
I27 Línea <strong>de</strong> apoyo <strong>para</strong> infraestructura, equipami<strong>en</strong>to y recursos<br />
I30 Elaboración <strong>de</strong> catastro nacional <strong>de</strong> patrimonio astronómico <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
I31 Elaboración <strong>de</strong> recursos <strong>para</strong> la interpretación astroturística<br />
I28 Promoción <strong>de</strong> inversión pública <strong>en</strong> observatorios, planetarios e infraestructura <strong>para</strong> astroturismo<br />
I29 Promoción <strong>de</strong> inversión privada <strong>para</strong> construcción <strong>de</strong> infraestructura <strong>para</strong> astroturismo<br />
I54 Realización <strong>de</strong> seminarios y talleres <strong>para</strong> promover asociatividad<br />
I55 Diseño e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sistema <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>l sector astroturístico<br />
I56 Construcción <strong>de</strong> observatorio/c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> difusión astronómica <strong>en</strong> Santiago<br />
INICIATIVAS EMBLEMÁTICAS<br />
Todos los ofer<strong>en</strong>tes<br />
I57 Organización <strong>de</strong> primer festival anual <strong>de</strong> astronomía <strong>en</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> alcance internacional<br />
I58 Diseño, montaje e itinerancia <strong>de</strong> exposición sobre Astronomía y Ci<strong>el</strong>os <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
I59 Desarrollo <strong>de</strong> plataforma digital <strong>de</strong> divulgación astronómica <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
I60 Desarrollo, promoción y comercialización <strong>de</strong> oferta asociada a eclipses 2019, 2020 y 2021<br />
LÍNEAS DE ACCIÓN Experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> visita Capital humano Infraestructura, equipami<strong>en</strong>to y recursos<br />
Promoción y comercialización<br />
Articulación <strong>de</strong>l sector<br />
Iniciativas emblemáticas<br />
Sust<strong>en</strong>tabilidad