17.01.2013 Views

Promoción de la Salud en las Américas - Universidad Veracruzana

Promoción de la Salud en las Américas - Universidad Veracruzana

Promoción de la Salud en las Américas - Universidad Veracruzana

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

PROMOCIÓN<br />

DE LA<br />

SALUD<br />

EN LAS<br />

AMÉRICAS<br />

Revisión <strong>de</strong>l progreso<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

Ministerial <strong>de</strong> México


<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>:<br />

Revisión <strong>de</strong>l progreso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Ministerial <strong>de</strong> México<br />

OPS/OMS<br />

Washington, DC 2006<br />

i


<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>:<br />

Revisión <strong>de</strong>l Progreso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Ministerial <strong>de</strong> México<br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

Oficina Sanitaria Panamericana,<br />

Oficina Regional <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

ii


Prefacio<br />

Es con gran p<strong>la</strong>cer que <strong>la</strong> OPS realiza el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación “<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>: Revisión <strong>de</strong>l Progreso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Ministerial <strong>de</strong> México”. Esta<br />

publicación ofrece un análisis importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s, experi<strong>en</strong>cias y lecciones apr<strong>en</strong>didas<br />

<strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, como resultado <strong>de</strong> los compromisos adquiridos por los estados<br />

miembros <strong>en</strong> <strong>la</strong> V Confer<strong>en</strong>cia Global <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> que se realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

México <strong>en</strong> junio <strong>de</strong>l año 2000. En esa reunión <strong>la</strong> OPS adquirió el compromiso <strong>de</strong> informar sobre<br />

los progresos alcanzados <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>Américas</strong>.<br />

Esta publicación pres<strong>en</strong>ta un análisis <strong>de</strong>l progreso alcanzado por los estados miembros <strong>en</strong> el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad para promover salud; los resultados preliminares fueron<br />

pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el Foro <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> que se realizó <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong><br />

Chile <strong>en</strong> el año 2002.<br />

Una característica <strong>de</strong> esta publicación es que recoge <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varios países y <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes sectores <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> los niveles locales y nacionales, según los acuerdos establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong><br />

México. Las experi<strong>en</strong>cias apr<strong>en</strong>didas a través <strong>de</strong> VIDA Chile y Uruguay <strong>Salud</strong>able son<br />

importantes <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido. La publicación incluye una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas<br />

<strong>en</strong>focadas a mejorar los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Especialm<strong>en</strong>te, nutrición, actividad<br />

física y educación para <strong>la</strong> salud a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los países para<br />

iii


lograr los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io (ODM’s) como <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad<br />

materna también son incluidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación. El Compromiso <strong>de</strong> Chile para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, incorpora estas importantes activida<strong>de</strong>s. Otras priorida<strong>de</strong>s regionales como <strong>la</strong>s distintas<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos saludables, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> lesiones y <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia y los espacios libres <strong>de</strong> humo también son subrayadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> publicación. Esta revisión<br />

es muy significativa <strong>en</strong> los esfuerzos para fortalecer <strong>la</strong> capacidad y <strong>la</strong> infraestructura <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región.<br />

Esta es <strong>la</strong> primera publicación sobre el progreso logrado por los estados miembros <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a<br />

los acuerdos establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México, así como <strong>la</strong>s lecciones apr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. Estoy animando a <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s nacionales, <strong>de</strong>cisores políticos, profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública, investigadores,<br />

universida<strong>de</strong>s, y cualquier persona comprometida con los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública a participar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> y aprovechar este valioso recurso.<br />

Dr. Mirta Roses Periago<br />

Director<br />

iv


Pres<strong>en</strong>tación<br />

La V Confer<strong>en</strong>cia Global <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (México, 2000) origino una discusión <strong>en</strong>tre<br />

los países sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud para mejorar los<br />

<strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y abordar <strong>la</strong>s inequida<strong>de</strong>s. La confer<strong>en</strong>cia resumió los puntos<br />

c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y dio los lineami<strong>en</strong>tos para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

acción para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Lograr los compromisos establecidos y firmados por los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> <strong>en</strong><br />

fortalecer los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud requiere poner a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> un nivel alto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política y que <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s sean bi<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificadas. Esta<br />

publicación pres<strong>en</strong>ta un análisis, basado <strong>en</strong> los informes <strong>de</strong> país, sobre el progreso logrado por<br />

los estados miembros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> V Confer<strong>en</strong>cia Global <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> que se realizó <strong>en</strong><br />

el año 2000 hasta el Foro <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> que se realizó <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong><br />

Chile <strong>en</strong> el año 2002.<br />

Este ejercicio <strong>de</strong> medición y posterior análisis <strong>de</strong>l progreso logrado por los estados miembros que<br />

ha sido incluido <strong>en</strong> esta publicación ha sido muy útil para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mapa <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

institucionales que fue implem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el ano 2005. Esta publicación es un testimonio <strong>de</strong>l gran<br />

esfuerzo que han realizado los países <strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tar acciones dirigidas a abordar <strong>la</strong>s distintas<br />

priorida<strong>de</strong>s nacionales y regionales. El resultado <strong>de</strong> este análisis nos muestra áreas <strong>de</strong> gran<br />

<strong>de</strong>bilidad, pero también nos muestra áreas con importantes fortalezas y áreas don<strong>de</strong> se han<br />

realizados bu<strong>en</strong>os progresos. Este reporte pres<strong>en</strong>ta evi<strong>de</strong>ncias para apoyar <strong>la</strong>s políticas y p<strong>la</strong>nes<br />

v


para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el contexto nacional y regional.<br />

Animamos a los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública y <strong>de</strong>cisores políticos a construir capacidad <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> su situación nacional y a unir fuerzas con otros países,<br />

para continuar fortaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> capacidad para promover salud y mejorar los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud y calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

Esperamos que los resultados <strong>de</strong> esta publicación anim<strong>en</strong> a <strong>la</strong> reflexión sobre como incorporar y<br />

fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s y compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los estados<br />

miembros, basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México, el Compromiso <strong>de</strong> Chile y los nuevos<br />

compromisos adquiridos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Bangkok.<br />

Dr. Carissa F. Eti<strong>en</strong>ne<br />

Directora Adjunta<br />

vi


Prólogo<br />

El futuro <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América Latina y el Caribe <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> su gran<br />

mayoría sobre medidas efectivas para <strong>la</strong> promoción y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los humanos<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones. Para alcanzar un mejor estado <strong>de</strong> salud y equidad y para logar alcanzar <strong>la</strong>s<br />

metas establecidas <strong>en</strong> los ODM, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> OPS<br />

apoya a sus estados miembros <strong>en</strong> fortalecer su capacidad <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s dirigidas a abordar <strong>la</strong>s políticas publicas saludables y<br />

<strong>la</strong>s alianzas intersectoriales. El compromiso <strong>de</strong> equidad <strong>en</strong> salud, seguridad humana y justicia<br />

social, inspirado por el concepto <strong>de</strong> “salud para todos” y <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa esta pres<strong>en</strong>te hoy,<br />

como lo estuvo hace veinte años. Los costos humanitarios y socio-económicos por <strong>la</strong>s<br />

inequida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> exclusión son inaceptables. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

es una estrategia c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> salud publica, y como tal <strong>de</strong>be ser vista como una inversión <strong>en</strong> salud,<br />

que pue<strong>de</strong> hacer una contribución valiosa al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> todos los paises mejorando<br />

<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> viv<strong>en</strong>, trabajan, estudian y se<br />

diviert<strong>en</strong>.<br />

En los últimos veinte años los lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a nivel subregional y <strong>en</strong><br />

los países han sido fuertem<strong>en</strong>te influ<strong>en</strong>ciados por los principios y estrategias <strong>de</strong> acción<br />

establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa <strong>de</strong> 1986. Las Dec<strong>la</strong>raciones subsecu<strong>en</strong>tes como: La<br />

Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong> apoyando <strong>la</strong>s políticas publicas (1988); <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Sundsvall<br />

sobre los <strong>en</strong>tornos saludables y <strong>de</strong> apoyo (1991); <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Jakarta (1997); <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

<strong>de</strong> México (2000), así como algunos docum<strong>en</strong>to regionales: <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Bogota (1992); <strong>la</strong><br />

vii


Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong>l Caribe (1993) y el Compromiso <strong>de</strong> Chile (2002) han fortalecido y aum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>s<br />

inversiones <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Los conceptos, valores c<strong>en</strong>trales y principios pres<strong>en</strong>tados<br />

<strong>en</strong> este docum<strong>en</strong>to son comúnm<strong>en</strong>te conocidos <strong>en</strong> los países. Sin embargo, tras<strong>la</strong>dar esto<br />

sistemáticam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> práctica e implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud continua<br />

si<strong>en</strong>do un reto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>.<br />

Los reportes <strong>de</strong> países pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> esta publicación indican que <strong>la</strong> infraestructura exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

los países y los recursos humanos son g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te ina<strong>de</strong>cuados y exist<strong>en</strong> sufici<strong>en</strong>tes razones<br />

para este limitado progreso. Esperamos que esta publicación estimule una reflexión sobre el<br />

progreso logrado por los estados miembros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México y finalm<strong>en</strong>te<br />

contribuya a fortalecer <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud apoyando el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

seguridad humana <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>.<br />

Dr. Luiz A. Galvão<br />

Ger<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Área,<br />

Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible y <strong>Salud</strong> Ambi<strong>en</strong>tal<br />

viii


Prefacio<br />

Prologo<br />

Resum<strong>en</strong> Ejecutivo<br />

Reconocimi<strong>en</strong>tos<br />

Introducción<br />

Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cont<strong>en</strong>ido<br />

Metodología para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> país<br />

Parte I. <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>: El contexto<br />

1. Un vistazo a los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

Sinopsis nacional y subregional<br />

C<strong>en</strong>troamérica<br />

Los An<strong>de</strong>s<br />

El Cono Sur<br />

El Caribe Ingles<br />

2. Equidad <strong>en</strong> salud y problemas sociales<br />

3. Democratización<br />

4. Empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y participación cívica<br />

5. Desc<strong>en</strong>tralización<br />

Parte II. <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>: Progresos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

Ministerial <strong>de</strong> México<br />

6. Posicionando <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política<br />

7. Co<strong>la</strong>boración intersectorial<br />

ix


8. P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

9. Abogacía por <strong>la</strong>s políticas públicas saludables<br />

10. Reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud hacia <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

11. Empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y participación comunitaria<br />

12. Re<strong>de</strong>s y alianzas<br />

13. Construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s: La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />

14. Información, vigi<strong>la</strong>ncia, monitoreo y evaluación<br />

Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones<br />

Parte. III Entornos saludables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>: <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> g<strong>en</strong>te vive<br />

15. Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables<br />

16. Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones<br />

Bibliografía<br />

Anexos<br />

I. Cartas y Dec<strong>la</strong>raciones Internacionales<br />

Ottawa, A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong>, Sundsvall, Jakarta, México y Bangkok<br />

II. Dec<strong>la</strong>raciones, Cartas y Compromisos Regionales<br />

Bogotá, Caribe y Chile<br />

III. Resoluciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS – 1994 y 2001<br />

IV. Guías para preparar los informes <strong>de</strong> país (México 2000)<br />

V. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> país y logros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> México<br />

VI. Proyectos <strong>de</strong>l BPB 2002-03 <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

x


1. Informe <strong>de</strong> progreso <strong>de</strong> los países<br />

Lista <strong>de</strong> gráficas y figuras<br />

2. Posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política<br />

Figura 1. Política <strong>de</strong> Chile y p<strong>la</strong>n para promover <strong>la</strong> salud<br />

3. Co<strong>la</strong>boración intersectorial<br />

4. P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

5. Abogacía por <strong>la</strong>s políticas públicas saludables<br />

6. Reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud para promover <strong>la</strong> salud<br />

7. Empo<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> sociedad civil y facilitar <strong>la</strong> participación comunitaria<br />

8. Re<strong>de</strong>s y alianzas<br />

9. Construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

10. Información, vigi<strong>la</strong>ncia, monitoreo y evaluación<br />

11. Los <strong>en</strong>tornos saludables<br />

12. La adopción <strong>de</strong> municipios saludables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

13. Los municipios, ciuda<strong>de</strong>s y comunida<strong>de</strong>s saludables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

14. Las escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

15. Comisiones mixtas con <strong>la</strong> participación conjunta <strong>de</strong> salud y educación<br />

xi


Resum<strong>en</strong> Ejecutivo<br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>: revisión <strong>de</strong>l progreso <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México 1<br />

El fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es un compromiso mundial<br />

suscrito por los Estados Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> durante <strong>la</strong> Quinta<br />

Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (México, 2000). Dos años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México, 28 Estados Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> prepararon un<br />

informe sobre los a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos realizados <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este compromiso. En el Foro <strong>de</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> (Chile, 2002) se pres<strong>en</strong>taron los datos preliminares y se<br />

sometieron a discusión. La metodología empleada para preparar los informes incluyó <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> un grupo focal intersectorial con todos los actores estratégicos para discutir y<br />

recopi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> información pertin<strong>en</strong>te, con ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s directrices establecidas por <strong>la</strong> OPS para<br />

preparar el informe. El Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> li<strong>de</strong>ró este proceso <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países. El<br />

proceso fue bastante s<strong>en</strong>cillo <strong>en</strong> los países que ya contaban con un Comité Directivo<br />

Intersectorial, y <strong>en</strong> los que ap<strong>en</strong>as com<strong>en</strong>zaba a conformarse esta estructura, esto repres<strong>en</strong>tó <strong>la</strong><br />

oportunidad para hacerlo. En g<strong>en</strong>eral, los resultados <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> los países mostraron que<br />

todas <strong>la</strong>s naciones están <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r o poner <strong>en</strong> marcha sus p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong><br />

acción. El Foro tuvo lugar <strong>en</strong> Chile para celebrar al primer país <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong> posicionar <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el nivel más alto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo político y social. El propio<br />

Presi<strong>de</strong>nte Lagos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró a VIDA CHILE una política nacional <strong>en</strong> noviembre <strong>de</strong> 2000, e hizo el<br />

<strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n nacional <strong>de</strong> acción para promover <strong>la</strong> salud con metas <strong>de</strong> salud<br />

1<br />

María Teresa Cerqueira, Ph.D., Jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Entornos <strong>Salud</strong>ables, OPS/OMS (correo electrónico:<br />

cerqueim@paho.org)<br />

xii


cuantificables. Ocho países informaron <strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> acción que incluy<strong>en</strong><br />

estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud con metas u objetivos <strong>de</strong> salud, y otros seis comunicaron<br />

que t<strong>en</strong>ían un marco nacional <strong>de</strong> política para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Diez países indicaron que<br />

t<strong>en</strong>ían comités intersectoriales nacionales conformados y trabajando activam<strong>en</strong>te con varios<br />

sectores para promover <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> diversos <strong>en</strong>tornos. Todos los países informaron una mayor<br />

inversión para establecer políticas públicas saludables, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el control <strong>de</strong>l<br />

tabaquismo mediante espacios libres <strong>de</strong> humo, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad y el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los<br />

impuestos. Muchos países también informaron que estaban esforzándose más para facilitar <strong>la</strong><br />

actividad física y mejorar los espacios públicos para propiciar estilos <strong>de</strong> vida saludable. Cinco<br />

municipios fueron reconocidos por su inversión <strong>en</strong> este aspecto al conmemorar el Día Mundial <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> aptitud física <strong>en</strong> 2002. La mayoría <strong>de</strong> naciones indicaron que estaban<br />

poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> práctica iniciativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos saludables, específicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s promotoras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y los municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables. Unas pocas también indicaron que<br />

estaban poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> marcha programas <strong>de</strong> mercados, lugares <strong>de</strong> trabajo y prisiones saludables.<br />

Los informes también mostraron avances importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

salud. Un grupo <strong>de</strong> países estaban fortaleci<strong>en</strong>do sus programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y<br />

otros más, como Brasil y Cuba, estaban incluy<strong>en</strong>do normas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> sus<br />

programas <strong>de</strong> salud familiar Otros países estaban fortaleci<strong>en</strong>do sus programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud comunitaria, con m<strong>en</strong>ción especial <strong>de</strong> los esfuerzos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

m<strong>en</strong>tal y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Los mecanismos para<br />

increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong> comunidad fueron más fuertes que los<br />

pres<strong>en</strong>tados hace dos años, aunque todos los países i<strong>de</strong>ntificaron este aspecto como un gran reto.<br />

Los informes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones mostraron que se ha puesto más at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> facilitar <strong>la</strong><br />

xiii


participación social <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas para promover <strong>la</strong> salud.<br />

Muchos países informaron consultas periódicas con <strong>la</strong> comunidad, otros indicaron un <strong>de</strong>bate<br />

público más abierto y muchos más informaron que el progreso había sido poco <strong>en</strong> este respecto, y<br />

que el proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones estaba aún muy c<strong>en</strong>tralizado. Algunos pocos países<br />

indicaron que <strong>la</strong> abogacía y el cabil<strong>de</strong>o por parte <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> interés especial influyeron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas y los p<strong>la</strong>nes. Casi todos los países seña<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> fortalecer los sistemas <strong>de</strong><br />

información y vigi<strong>la</strong>ncia, y comunicaron especialm<strong>en</strong>te el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión para llevar a<br />

cabo <strong>en</strong>cuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s para i<strong>de</strong>ntificar comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong> estos grupos críticos<br />

<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción. Se hizo m<strong>en</strong>ción especial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r y tabaquismo <strong>en</strong> los<br />

jóv<strong>en</strong>es, así como <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas sobre comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, ambos con <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración y apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS y los CDC. Se informó que <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y el trabajo <strong>en</strong> red<br />

son un mecanismo importante para compartir experi<strong>en</strong>cias y fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>en</strong> los<br />

ámbitos local y nacional. Casi todas <strong>la</strong>s naciones informaron que participan activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

Re<strong>de</strong>s Latinoamericana y Caribeña <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, y <strong>la</strong>s Re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables. Diez países seña<strong>la</strong>ron que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>de</strong>s nacionales <strong>de</strong><br />

Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables.<br />

xiv


Reconocimi<strong>en</strong>tos<br />

Reconoci<strong>en</strong>do y agra<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s valiosas contribuciones <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes participantes:<br />

Iona Kickbusch<br />

Directora <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Global, Yale University<br />

Olivia Arvizu,<br />

Estudiante <strong>de</strong>l MPH, Yale University, C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS<br />

Gabrie<strong>la</strong> Ruiz<br />

Consultora y estudiante <strong>de</strong> Doctorado, University of Montreal<br />

C<strong>la</strong>udia Conti<br />

Consultora<br />

Patricia Ow<strong>en</strong><br />

Consultora<br />

David Mc Que<strong>en</strong><br />

Associate Director for Global Health Promotion, National C<strong>en</strong>ter for Chronic Disease Prev<strong>en</strong>tion<br />

and Health Promotion. C<strong>en</strong>ters for Disease Control and Prev<strong>en</strong>tion (CDC)<br />

Angel Roca<br />

Deputy Associate Director for Global Health Promotion, National C<strong>en</strong>ter for Chronic Disease<br />

Prev<strong>en</strong>tion and Health Promotion. C<strong>en</strong>ters for Disease Control and Prev<strong>en</strong>tion (CDC)<br />

Hiram Arroyo<br />

Director, Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales y Coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Maestría <strong>en</strong> Educación <strong>en</strong><br />

<strong>Salud</strong> Pública. Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Biosociales y Escue<strong>la</strong> Graduada <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública,<br />

<strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Puerto Rico<br />

Nuestro reconocimi<strong>en</strong>to especial a <strong>la</strong> valiosa co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los consultores <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s oficinas <strong>de</strong> los países participantes, por su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> coordinación y apoyo a <strong>la</strong>s sesiones <strong>de</strong><br />

grupos focales usando <strong>la</strong>s guías <strong>de</strong> país, así como a <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> todos los participantes <strong>en</strong><br />

los países que tomaron parte <strong>en</strong> los grupos focales y <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> los<br />

países sobre <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> los avances <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que se hicieron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México <strong>en</strong> 2000.<br />

Rosa María Borrell, Miguel Malo, Fernando Amado, Patricia Brandon, Branka Legetic, Miryan<br />

Cruz, Fernando Rocabado, Julio González, Piedad Huerta, Maritza Romero, Daniel Purcal<strong>la</strong>s,<br />

Edith Montesinos, Guillermo M<strong>en</strong>doza, Gloria Bric<strong>en</strong>o, Martha Lucía Castro, Mary Toba, Hugo<br />

Coh<strong>en</strong>, Oscar Suriel, Gina Watson, Josette Bijou, Sandra Jones, Silvia Narváez, Liliana Jadue,<br />

Amparo Herrera, Gustavo Bergonzoli y Maggie Fischer.<br />

xv


Nuestro agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to y reconocimi<strong>en</strong>to al trabajo editorial <strong>de</strong>:<br />

Janet Khoddami y Lilian Arévalo<br />

Julieta Conrad por publicar <strong>la</strong> información <strong>en</strong> el sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS<br />

También <strong>de</strong>seamos agra<strong>de</strong>cer <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>:<br />

Roberto Páramo Gómez <strong>de</strong>l Campo por <strong>la</strong> traducción al español.<br />

Dr. Leonardo Mantil<strong>la</strong> Castel<strong>la</strong>nos por <strong>la</strong> revisión técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> traducción al español.<br />

Dra. Marcia Faria Westphal y el equipo <strong>en</strong> CEPEDOC – USP por <strong>la</strong> traducción al portugués.<br />

xvi


Coordinadora G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra<br />

Maria Teresa Cerqueira, Ph.D.<br />

Comite Editorial<br />

Maria Teresa Cerqueira, Ph.D.<br />

Alejandro De La Torre, M.D.<br />

Angel Roca,<br />

Hiram Arroyo, B.S., M.P.H, Ed.D<br />

Márcia Faria Westphal, Ph.D<br />

Autores<br />

Las sigui<strong>en</strong>tes personas contribuyeron a <strong>la</strong> discusión y redacción <strong>de</strong> los capítulos <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>en</strong><br />

sus distintas etapas<br />

Maria Teresa Cerqueira, Ph.D.<br />

Jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Entornos <strong>Salud</strong>ables<br />

Área <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible y <strong>Salud</strong> Ambi<strong>en</strong>tal<br />

Aaron Rak, MPH<br />

Consultor; ex interno <strong>de</strong> Yale University,<br />

C<strong>en</strong>tro Co<strong>la</strong>borador <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS<br />

Alejandro De La Torre, M.D.<br />

Consultor <strong>de</strong> <strong>la</strong> oficina c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> OPS/OMS y estudiante <strong>de</strong> Doctorado <strong>en</strong><br />

Michigan State University<br />

Josefa Ippolito-Shepherd, Ph.D.<br />

Lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l Equipo <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

Área <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible y <strong>Salud</strong> Ambi<strong>en</strong>tal<br />

Marilyn Rice, MPH<br />

Lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l Equipo <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables<br />

Área <strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible y <strong>Salud</strong> Ambi<strong>en</strong>tal<br />

xvii


Introducción<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, que continúa avanzando <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nueva salud pública y que ha inspirado a qui<strong>en</strong>es formu<strong>la</strong>n políticas públicas, investigadores,<br />

profesionales <strong>en</strong> ejercicio y otros actores que adoptaron <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa y se adhirieron a<br />

el<strong>la</strong> <strong>en</strong> 1986, sigue pres<strong>en</strong>tando muchos <strong>de</strong>safíos. Su visión continúa si<strong>en</strong>do una guía<br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

equidad. El Informe Lalon<strong>de</strong> (Canadá, 1974) indicó que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejoras <strong>en</strong> el<br />

estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los canadi<strong>en</strong>ses se atribuía al mejorami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los <strong>de</strong>terminantes sociales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Otros factores contribuy<strong>en</strong>tes eran los servicios <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong>s mejoras <strong>en</strong> el<br />

medio ambi<strong>en</strong>te. Es por ello que los responsables <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>r políticas públicas y los<br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública adoptaron <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como una<br />

responsabilidad <strong>de</strong> todos los sectores sociales, lo que requiere un gran esfuerzo <strong>de</strong> inversión<br />

por parte <strong>de</strong> todos los actores sociales y económicos estratégicos y pl<strong>en</strong>a participación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad civil. La Carta <strong>de</strong> Ottawa especificó los requisitos más importantes para <strong>la</strong> salud,<br />

como un ecosistema estable, paz y justicia social, trabajo, vivi<strong>en</strong>da, bu<strong>en</strong>a nutrición y acceso<br />

a los servicios <strong>de</strong> salud, así como <strong>la</strong>s acciones estratégicas para promover <strong>la</strong> salud, que son<br />

<strong>la</strong>s políticas públicas saludables, los <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> apoyo, el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad,<br />

<strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s personales y <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. La Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong><br />

A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong> (1988) proporcionó una revisión completa <strong>de</strong>l proceso y recom<strong>en</strong>dó <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> políticas públicas saludables para mejorar los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La Dec<strong>la</strong>ración<br />

<strong>de</strong> Sundsvall (1991) ofreció muchas experi<strong>en</strong>cias y propuso el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos<br />

saludables y <strong>de</strong> apoyo para promover estilos <strong>de</strong> vida saludable <strong>en</strong> los lugares don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas viv<strong>en</strong>, trabajan, estudian y se diviert<strong>en</strong>. La Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Yakarta (1997) <strong>de</strong>stacó<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alianzas, incluyó una discusión profunda sobre <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración con el<br />

sector privado, recom<strong>en</strong>dó el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura y <strong>la</strong> capacidad para<br />

18


promover <strong>la</strong> salud, e instó a invertir más <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong><br />

México (2000) compromete a los países a situar <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

y a poner <strong>en</strong> marcha p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción estratégicos para promover <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los pueblos. La<br />

Carta <strong>de</strong> Bangkok (2005) convoca a una alianza internacional para establecer políticas<br />

públicas para el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Aunque todavía <strong>en</strong><br />

ciernes, el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud está creci<strong>en</strong>do y <strong>de</strong>sarrollándose bi<strong>en</strong>. Este<br />

libro ofrece al lector una síntesis <strong>de</strong> los logros principales <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, especialm<strong>en</strong>te el progreso realizado <strong>en</strong>tre 2000 y 2002, así como los<br />

asuntos p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> abordarse y <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> nuevos <strong>de</strong>safíos críticos <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a los que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> diseñar políticas, los<br />

profesionales <strong>en</strong> ejercicio, los comunicadores, los educadores y el público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Durante los 20 años que han seguido a <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa, <strong>la</strong> Región ha avanzado <strong>en</strong> una<br />

compr<strong>en</strong>sión común sobre <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, a <strong>la</strong> vez que <strong>la</strong> capacidad para introducir<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como estrategia <strong>de</strong> salud pública ha mejorado <strong>en</strong> casi todos los<br />

países. A pesar <strong>de</strong> ello, aún hace falta mucho por hacer para lograr el objetivo, sobre todo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> acciones estratégicas como marco común para mejorar los <strong>de</strong>terminantes<br />

sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y garantizar más equitativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida, así como también<br />

para mejorar <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Con <strong>la</strong> revisión<br />

sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región que se incluye <strong>en</strong> este libro, proponemos dos<br />

maneras <strong>de</strong> exponer los argum<strong>en</strong>tos necesarios para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud. Por una parte, informando sobre <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad para promover <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>; y por otra, haci<strong>en</strong>do notar el <strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

inversiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> promoción,<br />

especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia progresiva que muestra que el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se <strong>de</strong>be más al mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que a<br />

19


otros factores. Aunque <strong>en</strong> el Informe Lalon<strong>de</strong> (Canadá, 1974) se mostró por primera vez que<br />

los datos se referían a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción canadi<strong>en</strong>se, los estudios realizados <strong>en</strong> otros países, como<br />

Estados Unidos (NIH, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta y los set<strong>en</strong>ta), <strong>en</strong>contraron hal<strong>la</strong>zgos<br />

simi<strong>la</strong>res. Thomas McKeown mostró también que el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong>s condiciones sanitarias y el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, eran más efectivos para<br />

mejorar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> Ing<strong>la</strong>terra que <strong>la</strong> misma at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. John<br />

Bunker publicó los resultados <strong>de</strong> una revisión sobre <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> Estados Unidos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1950, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que concluyó que cinco <strong>de</strong> los siete años ganados <strong>en</strong> expectativa <strong>de</strong> vida se<br />

<strong>de</strong>bieron principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En <strong>la</strong><br />

actualidad, 40% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muertes se <strong>de</strong>be a patrones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to y 50% a <strong>la</strong> pobreza,<br />

incluidas <strong>la</strong>s condiciones sociales y medioambi<strong>en</strong>tales (McGinnis, 2002). De acuerdo con el<br />

análisis <strong>de</strong>l progreso alcanzado <strong>en</strong> los últimos años, este libro pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar los <strong>de</strong>safíos<br />

y <strong>la</strong>s perspectivas futuras <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> durante los próximos<br />

cinco a diez años. Las sigui<strong>en</strong>tes son <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s principales que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse y<br />

fortalecerse <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región para seguir construy<strong>en</strong>do un <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como estrategia <strong>de</strong> salud pública y para lograr los objetivos y<br />

compromisos internacionales y regionales, incluso los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io:<br />

• Difundir y posicionar los conceptos y estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Establecer políticas públicas saludables y fortalecer los marcos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas para<br />

apoyar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

• Apoyar a los países para situar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y<br />

diseñar p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción con metas para promover <strong>la</strong> salud.<br />

• Fortalecer <strong>la</strong> capacidad local y los esfuerzos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización ori<strong>en</strong>tados a<br />

mejorar <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a gobernanza mediante <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos saludables.<br />

20


• Garantizar oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sistemas y estructuras apropiadas para una participación<br />

social que contribuya al empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil.<br />

• Facilitar <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración intersectorial y <strong>la</strong>s alianzas que involucr<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

locales, el sector educativo y <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s.<br />

• Apoyar <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud, garantizando mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

sanitaria apropiados para los diversos grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción (adolesc<strong>en</strong>tes y ancianos)<br />

que tradicionalm<strong>en</strong>te han estado marginados, y <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> medidas<br />

prev<strong>en</strong>tivas y <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Recopi<strong>la</strong>r y difundir pruebas <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud.<br />

En resum<strong>en</strong>, apoyar a los países para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el li<strong>de</strong>razgo y <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo con <strong>la</strong>s<br />

habilida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias para diseñar, llevar a cabo y evaluar estrategias <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> todos los niveles, fortaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> instituciones nacionales,<br />

regionales y locales. “Para t<strong>en</strong>er éxito, necesitamos lí<strong>de</strong>res que inform<strong>en</strong> y motiv<strong>en</strong>,<br />

inc<strong>en</strong>tivos económicos que promuevan el cambio, y tecnología que ayu<strong>de</strong> a traspasar <strong>la</strong>s<br />

fronteras” (McGinnis, 2002). Los resultados <strong>de</strong> los informes sobre <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los países<br />

para promover <strong>la</strong> salud que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> este libro, proporcionaron una línea <strong>de</strong> base para<br />

que los mismos observ<strong>en</strong> cuál es su posición <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los sistemas y <strong>la</strong> capacidad<br />

institucional para promover <strong>la</strong> salud, lo que será importante para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y aplicación<br />

<strong>de</strong> medidas para fortalecer e increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacidad para promover <strong>la</strong> salud. Igualm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong>s Ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, el PNUD, <strong>la</strong> OPS/OMS y otras instituciones como el<br />

BID, pue<strong>de</strong>n también compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> dón<strong>de</strong> pue<strong>de</strong>n increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s inversiones con el fin <strong>de</strong><br />

mejorar los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> equidad.<br />

21


Por último, es importante <strong>de</strong>stacar que el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública para<br />

promover <strong>la</strong> salud, mediante el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, será<br />

<strong>de</strong>cisivo para lograr los ODM, ya que esto apoyará los esfuerzos para reducir el hambre y <strong>la</strong><br />

pobreza, aum<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>sempeño esco<strong>la</strong>r y contribuir a completar <strong>la</strong> educación primaria, así<br />

como mejorar <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong> equidad social y <strong>de</strong> género. La OPS está<br />

comprometida con el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones<br />

es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> salud pública y con el apoyo a los países para mejorar los <strong>de</strong>terminantes<br />

sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, según se establece <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> los Determinantes Sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS <strong>en</strong> 2005, así como con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Bangkok para<br />

<strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, adoptada también <strong>en</strong> 2005.<br />

22


Metodología para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> país<br />

Gran parte <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> este libro se refiere a los informes <strong>de</strong> país sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud preparados <strong>de</strong> conformidad con <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Ministerial <strong>de</strong> México (México 2000),<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se estipuló que <strong>la</strong> OPS/OMS informará sobre el progreso <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> re<strong>la</strong>cion a<br />

los compromisos indicados <strong>en</strong> dicha <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración.<br />

http://www.paho.org/Spanish/HPP/HPForum.htm<br />

Este compromiso se sometió a discusión y, como resultado, los Cuerpos Directivos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

OPS adoptaron <strong>la</strong> Resolución DC43/14 R11 (OPS 2001, consulte el anexo III), que autoriza<br />

a <strong>la</strong> Organización a apoyar a los países para fortalecer su capacidad para promover <strong>la</strong> salud.<br />

Como los acuerdos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración son bastante amplios, <strong>la</strong> OPS preparó lineami<strong>en</strong>tos<br />

para que los países informaran sobre el progreso realizado <strong>en</strong> los temas c<strong>la</strong>ve indicados <strong>en</strong><br />

el<strong>la</strong>. La mayoría <strong>de</strong> dichos temas se re<strong>la</strong>cionan con <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los países para promover<br />

<strong>la</strong> salud (consulte el Anexo IV):<br />

• Posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das política y pública.<br />

• Puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción estratégicos para promover <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción.<br />

• Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y monitorización y evaluación<br />

<strong>de</strong> su efectividad.<br />

• Capacitación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> recursos profesionales para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

A comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> 2002, <strong>la</strong> División <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> y Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (HPP) <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS<br />

proporcionó los lineami<strong>en</strong>tos para los informes <strong>de</strong> los países (Anexo IV), con <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> formar grupos focales intersectoriales con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> actores c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> los<br />

sectores cruciales como salud, educación, alim<strong>en</strong>tos y nutrición, p<strong>la</strong>neación,<br />

comunicaciones, <strong>de</strong>portes y recreación, autorida<strong>de</strong>s locales, tránsito y justicia, y vivi<strong>en</strong>da,<br />

23


<strong>en</strong>tre otros. A los grupos focales se les solicitó discutir <strong>la</strong>s 15 secciones con preguntas c<strong>la</strong>ve<br />

y llegar a un cons<strong>en</strong>so sobre el nivel <strong>de</strong> capacidad que cada país t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> cada<br />

ítem. El personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> HPP hizo el seguimi<strong>en</strong>to respectivo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oficinas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS <strong>en</strong> cada país, trabajando con los puntos focales y los<br />

consultores nacionales <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> cada Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS,<br />

para explicar <strong>la</strong>s directrices suministradas y el proceso para recopi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> información para los<br />

informes <strong>de</strong> los países. La respuesta <strong>de</strong> los grupos focales a los lineami<strong>en</strong>tos requirió un<br />

promedio <strong>de</strong> tres horas <strong>en</strong> cada país e involucró una repres<strong>en</strong>tación amplia <strong>de</strong> los distintos<br />

sectores. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, se contrató a un consultor a corto p<strong>la</strong>zo para apoyar el<br />

registro <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s discusiones <strong>de</strong>l grupo focal. A fines <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2002 se<br />

completaron los informes <strong>de</strong> 28 países y <strong>en</strong>tre agosto y septiembre, <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Protección<br />

y <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> suministró retroalim<strong>en</strong>tación a los países sobre dichos informes y<br />

varios <strong>de</strong> ellos hicieron mejoras <strong>en</strong> los mismos. Los informes <strong>de</strong> los países se pres<strong>en</strong>taron <strong>en</strong><br />

el I Foro <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> para <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> realizado <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile <strong>en</strong><br />

octubre <strong>de</strong> 2002. En el sigui<strong>en</strong>te link <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra los informes <strong>de</strong> país <strong>en</strong> versión electrónica:<br />

http://www.paho.org/spanish/HPP/HPForum.htm<br />

Los informes <strong>de</strong> los 28 países se procesaron y los hal<strong>la</strong>zgos g<strong>en</strong>erales se pres<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> el I<br />

Foro <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. El análisis <strong>de</strong>l progreso sobre el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el acuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong><br />

México, está publicado <strong>en</strong> el sitio web <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS y a disposición <strong>de</strong> todos los países, lo cual<br />

servirá como estándar <strong>de</strong> comparación para el progreso futuro. Los participantes <strong>en</strong> el Foro<br />

<strong>de</strong> Chile indicaron que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud contribuye <strong>de</strong> manera crucial al logro <strong>de</strong> los<br />

Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, los cuales no se tomaron <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México. Como los ODM repres<strong>en</strong>tan una oportunidad única para situar <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, los participantes recom<strong>en</strong>daron que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incorporarse <strong>en</strong><br />

24


los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud por ser pertin<strong>en</strong>tes para todos los países. Otra<br />

conclusión <strong>de</strong>l Foro <strong>de</strong> Chile fue que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países no incluyó <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> sus p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> salud, sino que por el contrario se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Los participantes <strong>en</strong> el Foro redactaron un docum<strong>en</strong>to que<br />

incluye estas preocupaciones primordiales e indicaron su propuesta para el <strong>de</strong>sarrollo futuro<br />

y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad para promover <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. Esto se expresa<br />

<strong>en</strong> el Compromiso <strong>de</strong> Chile para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (Chile, 2002).<br />

Compromisos principales <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México 2000<br />

Gráfica 1. Informe <strong>de</strong> progreso <strong>de</strong> los países<br />

(Ver anexo 5 con el resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> país)<br />

• Posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das<br />

política y pública.<br />

• P<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> acción.<br />

• Participación activa <strong>de</strong> todos los sectores y <strong>la</strong> sociedad civil.<br />

• Re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Información para <strong>la</strong> acción (fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y<br />

<strong>la</strong> evaluación).<br />

Reporta<br />

No Reporta<br />

El programa <strong>de</strong>l Foro reflejó <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s regionales <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to. Se llevaron a cabo<br />

sesiones pl<strong>en</strong>arias para pres<strong>en</strong>tar y analizar los informes <strong>de</strong> los países sobre <strong>la</strong> capacidad para<br />

promover <strong>la</strong> salud, y se seleccionaron aspectos cruciales para discutirlos ampliam<strong>en</strong>te, como<br />

<strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> evaluación<br />

económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El Banco Interamericano <strong>de</strong><br />

27/33<br />

(82%)<br />

6/33 (18%)<br />

25


Desarrollo financió esta sesión y participó <strong>en</strong> el<strong>la</strong>. Otra importante asamblea pl<strong>en</strong>aria,<br />

coordinada por organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región, se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> voz y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y contó con <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina Regional Norteamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Internacional <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

Educación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (NARO/UIPES). Otra sesión pl<strong>en</strong>aria <strong>de</strong> importancia se <strong>de</strong>dicó a <strong>la</strong><br />

discusión <strong>de</strong> alianzas con diversos actores estratégicos, incluido el sector privado,<br />

aprovechando <strong>en</strong> especial <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te propuesta Estrategia Internacional sobre Dieta y<br />

Actividad Física. Esta discusión se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> el papel <strong>de</strong>l sector privado <strong>en</strong> esta estrategia<br />

internacional. Otro tema fundam<strong>en</strong>tal que también se discutió <strong>en</strong> una sesión pl<strong>en</strong>aria fue <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> establecer metas <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación estratégica para promover <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas. La compañía Merck Sharp and Dohme financió <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> metas, así como una reunión para discutir <strong>la</strong> alianza futura para<br />

fortalecer <strong>la</strong> capacidad local con el propósito <strong>de</strong> establecer metas, especialm<strong>en</strong>te para apoyar<br />

el logro <strong>de</strong> los ODM. De manera simultánea, se <strong>de</strong>dicaron sesiones matutinas al programa <strong>de</strong><br />

Municipios, Ciuda<strong>de</strong>s y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables. En <strong>la</strong> tercera parte <strong>de</strong> este libro se reseñan<br />

los hal<strong>la</strong>zgos principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cias que se pres<strong>en</strong>taron y discutieron. Las sesiones<br />

simultáneas vespertinas se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. En <strong>la</strong> tercera<br />

parte <strong>de</strong> este libro también se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los hal<strong>la</strong>zgos principales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s discusiones sobre <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias pres<strong>en</strong>tadas. Este libro incluye un análisis profundo <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> los<br />

países y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación técnica informadas por <strong>la</strong> OPS como parte <strong>de</strong>l<br />

Programa Presupuestario Bianual <strong>de</strong>l periodo 2002-2003 (BPB 2002-03). Los resultados<br />

preliminares <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> los países se pres<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> el I Foro <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> (Santiago <strong>de</strong> Chile, octubre <strong>de</strong> 2002), y <strong>en</strong> <strong>la</strong> XVIII Confer<strong>en</strong>cia<br />

Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Internacional <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y Educación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

(UIPES, Melbourne, Australia, 2004). Los datos también se han compartido con los países y<br />

26


se han pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones subregionales <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica<br />

(RESSCAD) y los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Andina (REMSAA), don<strong>de</strong>, <strong>en</strong> parte, han servido para<br />

apoyar resoluciones c<strong>la</strong>ve y acuerdos subregionales para fortalecer <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

(REMSAA, Resolución #386, 2002; y RESSCAD, Resolución XVIII COR-1-5, 2002).<br />

Limitaciones:<br />

La tarea <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un instrum<strong>en</strong>to común para medir y realizar el análisis <strong>de</strong>l progreso <strong>de</strong><br />

los países <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los acuerdos establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México pres<strong>en</strong>ta<br />

multiples limitaciones. Con el propósito <strong>de</strong> diseñar un instrum<strong>en</strong>to confiable, <strong>la</strong> escog<strong>en</strong>cia<br />

se realizo conc<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong> unas preguntas c<strong>la</strong>ves que a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>taron el<br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México.<br />

Sin embargo, es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta restricciones impuestas por <strong>la</strong> metodología usada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> medición, <strong>la</strong> cual esta basada <strong>en</strong> el cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> un grupo intersectorial <strong>de</strong><br />

expertos que a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> realidad nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La<br />

selección <strong>de</strong>l grupo focal no esta libre <strong>de</strong> problemas que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> actual situación<br />

política e institucional <strong>de</strong> cada país, así como a <strong>la</strong> dinámica cultural re<strong>la</strong>cionada al<br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l gobierno <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Con re<strong>la</strong>ción a este asunto<br />

alteraciones <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> selección <strong>de</strong>l grupo intersectorial pue<strong>de</strong>n ser i<strong>de</strong>ntificadas y es<br />

también posible que el nivel <strong>de</strong> los logros alcanzado por cada país- mas no <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

mostradas <strong>en</strong> el perfil global- pueda diferir <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cuando <strong>la</strong> evaluación fue<br />

realizada: al principio, mitad o al final <strong>de</strong>l periodo <strong>de</strong>l gobierno. Aunque otro grupo <strong>de</strong><br />

expertos nacionales podría obt<strong>en</strong>er difer<strong>en</strong>tes resultados. Es c<strong>la</strong>ro que los resultados <strong>de</strong> esta<br />

publicación reflejan <strong>la</strong> realidad nacional, como <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s nacionales <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong><br />

situación, y ofrece <strong>la</strong> más confiable reflexión <strong>de</strong> una auto evaluación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

27


promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> los ministros <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> el<br />

cuerpo directivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS.<br />

Es por lo tanto importante subrayar con satisfacción los resultados <strong>de</strong> este informe como un<br />

parámetro que refleja el progreso <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />

países involucrados.<br />

28


PARTE I<br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>:<br />

El contexto<br />

29


I. <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>: el contexto<br />

1. Un vistazo a los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

La sigui<strong>en</strong>te sección ofrece una <strong>de</strong>scripción breve <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. Hay muchas refer<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> y analizan el contexto<br />

socioeconómico, político y cultural <strong>en</strong> esta región. Una característica común es <strong>la</strong><br />

heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong>tre países y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ellos, y también es muy conocida <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong><br />

equidad <strong>en</strong>tre países y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ellos. En esta sección so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te se proporciona una síntesis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> morbilidad y mortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Podrá <strong>en</strong>contrar más información <strong>en</strong> el<br />

docum<strong>en</strong>to “La <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>”, publicado por <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> (PAHO/WHO Health in the Americas, HIA 2002).<br />

Las condiciones sociales, económicas, culturales y políticas son muy variadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>Américas</strong>, don<strong>de</strong> también se han pres<strong>en</strong>tado muchos cambios sociales y <strong>de</strong>safíos que crearon<br />

el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> región y sus pueblos. La emigración, <strong>la</strong> urbanización y el <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción han ocurrido <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> Región y todos estos factores han g<strong>en</strong>erado <strong>de</strong>mandas<br />

específicas <strong>en</strong> los servicios sociales y <strong>de</strong> salud. Diversos factores como <strong>la</strong> reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

tasa <strong>de</strong> natalidad, <strong>la</strong> mortalidad, <strong>la</strong> fecundidad y el crecimi<strong>en</strong>to natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción han<br />

int<strong>en</strong>sificado una transición <strong>de</strong>mográfica. Las <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre países y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ellos<br />

son un gran obstáculo que da lugar a situaciones epi<strong>de</strong>miológicas críticas (OPS/OMS, 2005),<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que segm<strong>en</strong>tos importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sigu<strong>en</strong> estando afectados por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

transmisibles como <strong>la</strong> ma<strong>la</strong>ria, <strong>la</strong> tuberculosis y el <strong>de</strong>ngue, a <strong>la</strong> vez que <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no<br />

transmisibles, como <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativas, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s lesiones por<br />

acci<strong>de</strong>ntes automovilísticos, son ahora una prioridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países. Algunos<br />

factores <strong>de</strong> riesgo muy conocidos por su re<strong>la</strong>ción con el estilo <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong>s condiciones<br />

sociales, como <strong>la</strong> obesidad y el tabaquismo, subyac<strong>en</strong> a <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. Los <strong>de</strong>safíos para el control y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad son<br />

numerosos, y los servicios sociales y <strong>de</strong> salud constantem<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que lidiar con una<br />

<strong>de</strong>manda creci<strong>en</strong>te y muy costosa que <strong>en</strong> gran medida podría prev<strong>en</strong>irse. Los esfuerzos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo local también están rezagados, ya que gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayores <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

30


ocurr<strong>en</strong> no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre países, sino <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ellos y <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> sus ciuda<strong>de</strong>s y<br />

vecindarios. Por otra parte, y junto con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria, hay una<br />

<strong>en</strong>orme variación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida, trabajo, ingresos, vivi<strong>en</strong>da, alim<strong>en</strong>tación y<br />

educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. Otros <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud tampoco<br />

han mejorado para <strong>la</strong> mayoría y <strong>la</strong> pobreza sigue <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to.<br />

Los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> equidad son uno <strong>de</strong> los objetivos prioritarios <strong>de</strong> los<br />

esfuerzos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa (OMS, 1986), <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el mundo y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> se ha c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> mejorar los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud mediante políticas públicas, el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> acción, <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos saludables y <strong>de</strong> apoyo, <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud y el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s personales. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, como <strong>la</strong> contribución<br />

canadi<strong>en</strong>se a <strong>la</strong> nueva salud pública, se adoptó con l<strong>en</strong>titud, pero ahora se ha difundido a<br />

todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región. La heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> el contexto cultural y sociopolítico<br />

explica <strong>en</strong> parte este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o. Las <strong>Américas</strong> contaba con una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 832,8 millones<br />

<strong>de</strong> personas <strong>en</strong> 2000, lo que correspon<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te a 14% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mundial<br />

(OPS/OMS HIA, 2002). Hay varias subregiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, como Norteamérica, que<br />

incluye geográficam<strong>en</strong>te a Canadá, México y Estados Unidos y culturalm<strong>en</strong>te a los países <strong>de</strong><br />

hab<strong>la</strong> inglesa <strong>de</strong>l Caribe. Latinoamérica incluye culturalm<strong>en</strong>te a los países <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> hispana y<br />

portuguesa: México, C<strong>en</strong>troamérica (Guatema<strong>la</strong>, Belice, Nicaragua, Honduras, Costa Rica y<br />

Panamá), <strong>la</strong> Región Andina (Colombia, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, Ecuador, Perú y Bolivia), Brasil, el Cono<br />

Sur (Arg<strong>en</strong>tina, Chile, Uruguay y Paraguay), y los países <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> hispana <strong>de</strong>l Caribe<br />

(República Dominicana, Cuba y Puerto Rico). El Caribe es una región <strong>de</strong> rica diversidad que<br />

abarca a los países costeros <strong>de</strong> Guyana y Surinam, así como a Haití y otros países isleños <strong>de</strong><br />

hab<strong>la</strong> francesa.<br />

31


La pob<strong>la</strong>ción es tan variada como <strong>la</strong> geografía. En los párrafos sigui<strong>en</strong>tes se examinarán <strong>la</strong>s<br />

estadísticas que indican el tamaño y <strong>la</strong> distribución etaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Ninguna<br />

estadística, ni grupo <strong>de</strong> estadísticas, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir una pob<strong>la</strong>ción exhaustivam<strong>en</strong>te, pero<br />

unos pocos indicadores pue<strong>de</strong>n ofrecer al lector una i<strong>de</strong>a g<strong>en</strong>eral. En <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, <strong>la</strong>s tasas<br />

<strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to absoluto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción varían consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te. El promedio anual <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región fue <strong>de</strong> 1,3% <strong>en</strong>tre 1996 y 2002. En el ámbito regional, <strong>la</strong> mayor tasa anual <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional, que es <strong>de</strong> 2,4%, ocurre <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> más baja,<br />

<strong>de</strong> 0,7%, correspon<strong>de</strong> al Caribe. Sin embargo, aunque <strong>la</strong> tasa global <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

pob<strong>la</strong>cional <strong>en</strong> <strong>la</strong> región está disminuy<strong>en</strong>do, hay por supuesto excepciones y grupos con tasas<br />

<strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to, como es el caso <strong>de</strong> Turcas y Caicos, y Paraguay 2 , don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

son <strong>de</strong> 3,7 y 2,6% respectivam<strong>en</strong>te.<br />

La emigración y <strong>la</strong> urbanización son influ<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>mográficas muy importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Región, aunque <strong>la</strong>s cifras <strong>en</strong> estos aspectos a m<strong>en</strong>udo son difíciles <strong>de</strong> cuantificar ya que <strong>la</strong><br />

migración ocurre tanto <strong>en</strong>tre países como <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ellos. Como es posible que <strong>la</strong> migración<br />

interna no esté sometida a verificación, y con frecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> emigración <strong>en</strong>tre países es ilegal,<br />

es difícil <strong>de</strong>cir cuántas personas se mudan anualm<strong>en</strong>te. No obstante, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong>s<br />

cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> personas se tras<strong>la</strong>dan y emigran tanto doméstica como internacionalm<strong>en</strong>te, y<br />

esta pob<strong>la</strong>ción se está as<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s. La ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> Región, pero<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Latinoamérica, están experim<strong>en</strong>tando un crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>orme.<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Bolivia<br />

Megaciuda<strong>de</strong>s y Megapolis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Americas<br />

País Ciuda<strong>de</strong>s con<br />

más <strong>de</strong> un millón<br />

3<br />

2<br />

<strong>de</strong> habitantes<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Haití<br />

País Ciuda<strong>de</strong>s con más<br />

<strong>de</strong> un millón <strong>de</strong><br />

habitantes<br />

2 Para información más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da ver: OPS/OMS. La <strong>Salud</strong> Pública <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. Nuevos conceptos, analizas <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sempeño y bases para <strong>la</strong> acción. Publicación Ci<strong>en</strong>tífica y Técnica No. 589. Washington, DC<br />

1<br />

1<br />

32


Brasil<br />

Canadá<br />

Chile<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Cuba<br />

República Dominicana<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

21<br />

5<br />

1<br />

6<br />

1<br />

1<br />

1<br />

2<br />

1<br />

Fu<strong>en</strong>te: http://www.citypopu<strong>la</strong>tion.<strong>de</strong>/World.html<br />

México<br />

Nicaragua<br />

Panamá<br />

Paraguay<br />

Perú<br />

Puerto Rico<br />

Uruguay<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Estados Unidos<br />

La estructura política y social también ha cambiado. Durante décadas, los lí<strong>de</strong>res<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos han continuado recom<strong>en</strong>dando importantes políticas liberales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />

contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo (Pattnayak, 1996). Estas teorías y políticas han t<strong>en</strong>ido un gran impacto<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos y sus ciuda<strong>de</strong>s. Latinoamérica se ha<br />

convertido <strong>en</strong> <strong>la</strong> región más urbanizada <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo (Brow<strong>de</strong>r y Boh<strong>la</strong>nd,1995).<br />

Por <strong>la</strong>rgo tiempo <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas han dominado <strong>la</strong> vida política y económica<br />

<strong>de</strong> sus países. El movimi<strong>en</strong>to continuo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas a <strong>la</strong>s áreas urbanas y el grado <strong>de</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s han confirmado su predominio (Preston, 1987). Se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir<br />

que el <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>en</strong> Latinoamérica ha t<strong>en</strong>ido un <strong>en</strong>orme efecto <strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> urbanización (Miller y Gak<strong>en</strong>heimer, 1969).<br />

La urbanización <strong>en</strong> Latinoamérica no es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o nuevo, ya que ha ocurrido durante<br />

siglos. La urbanización y el <strong>de</strong>sarrollo económico van <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano a medida que los países<br />

hac<strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> una base rural y agríco<strong>la</strong> a una urbana e industrial. La urbanización es<br />

un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que se ve afectado por <strong>la</strong> economía y <strong>la</strong>s instituciones y políticas<br />

gubernam<strong>en</strong>tales. A medida que ocurre <strong>la</strong> transición fuera <strong>de</strong>l sector agríco<strong>la</strong>, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n<br />

áreas urbanas, y <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración urbana (o el grado <strong>en</strong> que los recursos urbanos <strong>de</strong> un país<br />

se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> una o dos gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> una expansión más uniforme) se ve<br />

directam<strong>en</strong>te afectada por <strong>la</strong>s políticas y <strong>la</strong> política (Davis y H<strong>en</strong><strong>de</strong>rson, 2003).<br />

11<br />

1<br />

1<br />

1<br />

1<br />

1<br />

1<br />

5<br />

53<br />

33


Con <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> <strong>la</strong> agricultura a <strong>la</strong> industria, hay una gran cantidad <strong>de</strong> bibliografía sobre<br />

programas con un “sesgo urbano”, que sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s políticas gubernam<strong>en</strong>tales<br />

re<strong>la</strong>cionadas con inversiones <strong>en</strong> infraestructura, políticas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l comercio y<br />

controles <strong>en</strong> los precios, influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> urbanización. Con esta transición a <strong>la</strong> vida<br />

urbana y un <strong>en</strong>foque urbano <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, es muy frecu<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> salud y<br />

<strong>de</strong>sarrollo social se retrase. La vida urbana casi siempre conlleva una mejor infraestructura,<br />

agua, alcantaril<strong>la</strong>do, servicios médicos, medicam<strong>en</strong>tos y un suministro constante <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones climáticas <strong>de</strong> temporada. La vida urbana<br />

también conlleva más contaminación <strong>de</strong>l aire, tiempo libre, estilos <strong>de</strong> vida se<strong>de</strong>ntarios y un<br />

mayor ingreso disponible para el consumo <strong>de</strong> tabaco y alcohol. Por esto, aunque <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

vive más tiempo, también corre un mayor riesgo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas como <strong>la</strong><br />

obesidad. Las creci<strong>en</strong>tes pobreza urbana y <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sociales también contribuy<strong>en</strong> a un<br />

mayor riesgo <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, lesiones por acci<strong>de</strong>ntes automovilísticos y otros problemas.<br />

La conc<strong>en</strong>tración urbana continuó <strong>en</strong> Latinoamérica durante el periodo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

industria y <strong>la</strong>s manufacturas y, durante los años compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre 1940 y 1980, se vivió<br />

una fase int<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico y urbanización. Debido a <strong>la</strong> crisis económica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta, <strong>la</strong> urbanización también se rezagó. La naturaleza <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to<br />

urbano está vincu<strong>la</strong>da estrecham<strong>en</strong>te al ritmo y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico (Gilbert,<br />

1998). Las transformaciones económicas durante el siglo pasado dieron lugar a cambios <strong>de</strong><br />

gran alcance <strong>en</strong> <strong>la</strong> urbanización. En Brasil, solo 25% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción vivía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

1920, pero para 1992 el porc<strong>en</strong>taje era <strong>de</strong> 75% (Skidmore, 2001). Junto con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s vino el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> primacía urbana, que es <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>smesurada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong>s principales activida<strong>de</strong>s económicas <strong>en</strong> una ciudad (Sass<strong>en</strong>, 1994). Por<br />

34


ejemplo, <strong>la</strong> gran área metropolitana <strong>de</strong> São Paulo es responsable <strong>de</strong> 36% <strong>de</strong>l producto<br />

nacional doméstico y 48% <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción industrial neta (Sass<strong>en</strong>, 1994). Esta predilección<br />

urbana contribuyó a <strong>la</strong> emigración a <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s a medida que aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

políticas y el <strong>de</strong>sarrollo para dar servicios a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción conc<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> su mayoría se <strong>de</strong>scuidaban <strong>la</strong>s áreas rurales.<br />

Aunque <strong>la</strong> urbanización y <strong>la</strong> primacía y predilección urbanas han ocurrido <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

<strong>Américas</strong>, <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Latinoamérica pres<strong>en</strong>tan patrones característicos <strong>de</strong> primacía<br />

urbana y estructura espacial, y <strong>la</strong> urbanización reve<strong>la</strong> características morfológicas y sociales<br />

consist<strong>en</strong>tes. La urbanización rápida <strong>en</strong> toda Latinoamérica ha agravado los problemas<br />

sociales e int<strong>en</strong>sificado los contrastes espaciales y económicos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y áreas<br />

periurbanas (Godfrey, 1991). La primacía urbana, dominante <strong>en</strong> Latinoamérica, agudiza aún<br />

más estos problemas.<br />

35


Sinopsis Nacional y Sub-regional<br />

C<strong>en</strong>troamérica<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Integración C<strong>en</strong>troamericana (SICA) <strong>en</strong> 1992, se<br />

establecieron varia secretarías técnicas para apoyar el proceso <strong>de</strong> integración mediante <strong>la</strong><br />

coordinación <strong>de</strong> aspectos políticos <strong>en</strong> salud, educación y trabajo. La reunión <strong>de</strong>l sector salud<br />

<strong>de</strong> los siete países c<strong>en</strong>troamericanos 3 y República Dominicana (RESSCAD) se compone <strong>de</strong><br />

los Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>. Los sectores <strong>de</strong> agua potable y saneami<strong>en</strong>to también son parte <strong>de</strong>l<br />

SICA a través <strong>de</strong>l Comité Regional Coordinador <strong>de</strong> Instituciones <strong>de</strong> Agua Potable y<br />

Saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica (CAPRE). Los asuntos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> seguridad<br />

alim<strong>en</strong>taria y nutricional también son parte <strong>de</strong>l SICA y son coordinados por el Instituto <strong>de</strong><br />

Nutrición <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y Panamá (INCAP). También se creó un Comité <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong> para C<strong>en</strong>troamérica (COMISCA), que actúa como organismo <strong>de</strong>l SICA y <strong>de</strong>sempeña<br />

funciones directivas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud. El Consejo C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Instituciones<br />

<strong>de</strong> Seguridad Social (COCISS) también hace parte <strong>de</strong>l SICA. Las priorida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> salud<br />

i<strong>de</strong>ntificadas por este proceso <strong>de</strong> integración son <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• Establecer mecanismos nacionales para hacer seguimi<strong>en</strong>to a los acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Cumbre <strong>de</strong> Presi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica, especialm<strong>en</strong>te los acuerdos regionales y<br />

subregionales.<br />

• Tratar los asuntos prioritarios que fortalec<strong>en</strong> <strong>la</strong> integración c<strong>en</strong>troamericana, con<br />

resultados viables y cuantificables, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y el fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>en</strong>tre países.<br />

• Adoptar por cons<strong>en</strong>so <strong>la</strong> posición c<strong>en</strong>troamericana <strong>en</strong> salud para ejercer influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

el foro regional e internacional.<br />

3 Los siete países <strong>en</strong> <strong>la</strong> subregión c<strong>en</strong>troamericana son: Belice, Costa Rica, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, Nicaragua y Panamá.<br />

36


D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este marco, <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica incluye lo sigui<strong>en</strong>te: reforma <strong>de</strong>l<br />

sector salud, inmunizaciones, salud <strong>de</strong> los trabajadores, agua y saneami<strong>en</strong>to, reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vulnerabilidad ante <strong>de</strong>sastres, urg<strong>en</strong>cias, seguridad alim<strong>en</strong>taria y nutricional, reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia, el VIH y el sida, y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. RESSCAD y COMISCA trabajan <strong>en</strong><br />

coordinación con sus respectivas ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cooperación técnica. En los últimos años, <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes instituciones subregionales se unieron a este proceso <strong>de</strong> integración: el Banco<br />

C<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Integración Económica, el Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo y otras<br />

ag<strong>en</strong>cias bi<strong>la</strong>terales y <strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> Naciones Unidas. Ver Resolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> RESSCAD<br />

XVIII COR-1-5, 2002.<br />

RESSCAD, Resolución XVIII COR-1-5, 2002<br />

ACUERDOS<br />

La XVIII RESSCAD, revisada <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da propuesta y habi<strong>en</strong>do discutido todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma ha tomado los<br />

sigui<strong>en</strong>tes acuerdos:<br />

ACUERDO XVIII RESSCAD-COR-1<br />

Informe ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> XVIII Reunión Preparatoria <strong>de</strong> RESSCAD.<br />

Se aprueba el informe sobre el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong> XVII RESSCAD, Managua 2001. Asimismo<br />

hace suyas <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> XVIII Pre-RESSCAD:<br />

5. <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Se recomi<strong>en</strong>da a los países miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> RESSCAD e<strong>la</strong>borar P<strong>la</strong>nes Nacionales <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, con el<br />

objetivo <strong>de</strong> integrar a todos los organismos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> esta estrategia, asignando los recursos necesarios para<br />

<strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas públicas e impulsar el marco legal que <strong>la</strong>s sust<strong>en</strong>te.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los p<strong>la</strong>nes nacionales se acepta el ofrecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> El Salvador <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar un P<strong>la</strong>n Subregional,<br />

con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS, a ser pres<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> <strong>la</strong> XIX Pre RESSCAD, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una Red<br />

C<strong>en</strong>troamericana.<br />

37


Los países C<strong>en</strong>troamericanos y República Dominicana <strong>de</strong>cidieron fortalecer su capacidad<br />

para poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, tanto <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> su infraestructura como<br />

<strong>en</strong> sus prácticas <strong>de</strong> salud pública. Específicam<strong>en</strong>te, dieron prioridad a <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

compet<strong>en</strong>cias para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud: <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración intersectorial, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos y<br />

espacios saludables y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (RESSCAD<br />

XVIII 1-5, 2002).<br />

Costa Rica pres<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> resolución <strong>en</strong> <strong>la</strong> Reunión <strong>de</strong>l Sector <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y<br />

República Dominicana (RESSCAD) <strong>de</strong> 2002 y El Salvador ha estado coordinando <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s subregionales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces. En <strong>la</strong> última reunión, los países concluyeron que<br />

el progreso <strong>en</strong> esta resolución ha sido l<strong>en</strong>to e insatisfactorio, por lo que <strong>en</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong>l<br />

COMISCA (2005) acordaron increm<strong>en</strong>tar sus esfuerzos y movilizar recursos para lograr este<br />

propósito. También se comprometieron a formar un grupo coordinador para supervisar este<br />

acuerdo, increm<strong>en</strong>tar el apoyo político <strong>en</strong> cada país, posicionar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />

el sector salud y otros sectores públicos y privados, y trabajar con instituciones académicas<br />

para aum<strong>en</strong>tar y mejorar <strong>la</strong> capacitación y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l personal doc<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> salud<br />

pública (Informe <strong>de</strong>l Seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Acuerdos <strong>de</strong> <strong>la</strong> XX RESSCAD, Belice, 2005).<br />

Los An<strong>de</strong>s<br />

El Conv<strong>en</strong>io Hipólito Unane sobre Cooperación <strong>en</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> los Países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Andina<br />

(CONHU) se creó para contribuir a los objetivos <strong>de</strong> integración <strong>de</strong>l Conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a<br />

<strong>en</strong>tre los países andinos Bolivia, Colombia, Ecuador, Perú y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Chile pert<strong>en</strong>ece al<br />

CONHU, aunque no es miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Andina <strong>de</strong> Naciones. Este conv<strong>en</strong>io se<br />

<strong>en</strong>carga <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s que facilitan el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación<br />

38


técnica <strong>en</strong>tre los Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> los países andinos. La Secretaría Ejecutiva está<br />

ubicada <strong>en</strong> Lima, Perú, y convoca <strong>la</strong>s Reuniones <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong>l Área Andina<br />

(REMSAA). En este contexto, el conv<strong>en</strong>io llevó a cabo activida<strong>de</strong>s específicas y aplicó<br />

nueva tecnología informática para facilitar <strong>la</strong> comunicación e información para <strong>la</strong> salud. La<br />

Red <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia Epi<strong>de</strong>miológica es un ejemplo <strong>de</strong> esta actividad y funciona<br />

electrónicam<strong>en</strong>te por medio <strong>de</strong> Internet. En septiembre <strong>de</strong> 2001, <strong>la</strong> OPS y el CONHU<br />

firmaron un acuerdo para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción conjunto con <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes áreas<br />

prioritarias <strong>de</strong> salud:<br />

• Intercambiar experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> administración hospita<strong>la</strong>ria,<br />

• Fortalecer <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica,<br />

• Facilitar el flujo <strong>de</strong> información para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una estrategia dirigida a mejorar <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> zonas fronterizas y aplicar <strong>la</strong>s nuevas normas sanitarias internacionales,<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> telemedicina y <strong>la</strong>s telecomunicaciones <strong>en</strong> salud, y<br />

• Establecer mecanismos <strong>de</strong> cooperación mutua para mitigar y mejorar <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

humanitaria <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre.<br />

En <strong>la</strong> Reunión <strong>de</strong>l Sector <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y República Dominicana <strong>de</strong> 2002, los<br />

Ministros <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> adoptaron <strong>la</strong> resolución 386, con <strong>la</strong> cual se fortalece <strong>la</strong> capacidad para<br />

promover <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> subregión y que incluye específicam<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos,<br />

escue<strong>la</strong>s, comunida<strong>de</strong>s, municipios y espacios <strong>de</strong> trabajo saludables.<br />

39


REMSAA, Resolución #386, 2002<br />

Lima, Perú 28.11.2002 Resolución REMSAA XXIV/386<br />

PROMOCION DE LA SALUD<br />

La Ministra y los Ministros <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> los países miembros<br />

Consi<strong>de</strong>rando:<br />

1. Que <strong>en</strong> el XLIII Consejo Directivo <strong>de</strong> OPS, <strong>en</strong> Septiembre <strong>de</strong>l 2001 y como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México <strong>de</strong>l año 2,000, los Ministros <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, se<br />

comprometieron a fortalecer <strong>la</strong>s Políticas Públicas <strong>Salud</strong>ables y a p<strong>la</strong>nificar, vigi<strong>la</strong>r y evaluar <strong>la</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> sus respectivos países<br />

2. Que el XIII Consejo Presi<strong>de</strong>ncial Andino, mediante el Acta <strong>de</strong> Carabobo, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> Junio <strong>de</strong>l<br />

2001, instruyó a los Ministros <strong>de</strong> los sectores <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar social, salud, trabajo, educación y vivi<strong>en</strong>da,<br />

a diseñar un P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Desarrollo Social para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los graves problemas <strong>de</strong> pobreza, exclusión y<br />

<strong>de</strong>sigualdad social; para tal fin, se instruyó a <strong>la</strong> Secretaria G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> CAN, <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ag<strong>en</strong>da Social Andina.<br />

3. Que <strong>en</strong> <strong>la</strong> XXIII REMSAA, realizada <strong>en</strong> Quito, Ecuador <strong>en</strong> Noviembre <strong>de</strong> 2001, se aprobó <strong>la</strong><br />

Resolución REMSAA XXIII/367, para el Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Andina <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia, don<strong>de</strong> se<br />

señaló <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r no solo <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, sino <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas y<br />

<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, a través <strong>de</strong>l apoyo <strong>de</strong> nuevas iniciativas y <strong>la</strong> búsqueda conjunta <strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to<br />

correspondi<strong>en</strong>te.<br />

4. Que <strong>en</strong> <strong>la</strong> XVI REMSAA Extraordinaria, llevada a cabo <strong>en</strong> Enero <strong>de</strong>l 2002, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Cartag<strong>en</strong>a, Colombia, se acordó <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer políticas compartidas <strong>en</strong> salud para <strong>la</strong><br />

subregión andina, señalándose varios temas, <strong>en</strong>tre ellos <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

5. Que <strong>en</strong> el Foro <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> convocado por OPS, y realizado <strong>en</strong> Octubre <strong>de</strong> 2002, <strong>en</strong><br />

Santiago, Chile, se suscribió el Compromiso <strong>de</strong> Chile para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se<br />

concluye que <strong>la</strong>s políticas públicas saludables, los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción nacionales y locales son<br />

compon<strong>en</strong>tes fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>; así como <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incorporar<strong>la</strong> como<br />

eje c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> Reforma <strong>de</strong>l Sector <strong>Salud</strong> y elem<strong>en</strong>to básico para <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />

sistemas y servicios <strong>de</strong> salud. En el marco <strong>de</strong>l Foro, se realizo un Taller Andino, acordándose<br />

recom<strong>en</strong>dar a los Ministros <strong>de</strong>l Área Andina, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> este tema <strong>en</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> política <strong>de</strong><br />

salud subregional.<br />

6. Que <strong>en</strong> <strong>la</strong> subregión Andina, los Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> han v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo un conjunto <strong>de</strong><br />

iniciativas <strong>en</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> que, requier<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>erse y fortalecerse a través <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong><br />

integración andina y regional, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> alianzas estratégicas con otras<br />

instituciones.<br />

Resuelv<strong>en</strong>:<br />

40


1. Realizar <strong>la</strong>s gestiones necesarias por parte <strong>de</strong> los Ministros <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> los países miembros para<br />

incluir <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> Políticas <strong>de</strong> Estado, articu<strong>la</strong>ndo<br />

acciones colectivas, participativas y transectoriales dirigidas a fortalecer oportunida<strong>de</strong>s y<br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como <strong>de</strong>recho.<br />

2. Gestionar por parte <strong>de</strong> los Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> los Países miembros y <strong>la</strong> Secretaria G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l<br />

ORAS-CONHU, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> como eje articu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas sociales y <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Social Andina.<br />

3. Mejorar los sistemas <strong>de</strong> información, vigi<strong>la</strong>ncia y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> los países miembros, a través <strong>de</strong> los Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> salud.<br />

4. Fortalecer <strong>en</strong> los países el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> salud,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los cuidados <strong>de</strong> salud a <strong>la</strong> familia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria.<br />

5. Capacitar recursos humanos <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y otros sectores, <strong>en</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, su<br />

vigi<strong>la</strong>ncia y <strong>la</strong> evaluación, <strong>en</strong> alianza estratégica con <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s y otros C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Excel<strong>en</strong>cia<br />

Académica, por parte <strong>de</strong> los Ministros <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> conjunto con ORAS-CONHU, <strong>la</strong> OPS y otros<br />

organismos cooperantes.<br />

6. Articu<strong>la</strong>r y pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s iniciativas nacionales <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> vida y <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> los<br />

países miembros a través <strong>de</strong> canales <strong>de</strong> información e intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias, para lo cual se<br />

solicita al ORAS-CONHU, <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> estos procesos, con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS-OMS y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cooperación internacional al <strong>de</strong>sarrollo.<br />

7. Desarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> coordinación con el Organismo Andino <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>–Conv<strong>en</strong>io Hipólito Unanue,<br />

proyectos y ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> carácter subregional <strong>en</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> vida y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> que<br />

complem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> y fortalezcan los <strong>de</strong>sarrollos nacionales.<br />

8. Asumir por parte <strong>de</strong> los Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> los países, el compon<strong>en</strong>te nacional <strong>de</strong> los proyectos<br />

necesarios para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te resolución e instruir a <strong>la</strong> Secretaría Ejecutiva <strong>de</strong>l<br />

Organismo Andino <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> - Conv<strong>en</strong>io Hipólito Unanue, para que facilite y articule su pres<strong>en</strong>tación a<br />

los organismos que puedan convertirse <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiación, lo que haría más factible el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los puntos anteriores.<br />

CERTIFICO: Que el texto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Resolución que antece<strong>de</strong> fue aprobado <strong>en</strong> <strong>la</strong> XXIV Reunión<br />

Ordinaria <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong>l Área Andina, realizada <strong>en</strong> Lima, Perú los días 28 y 29 <strong>de</strong><br />

noviembre <strong>de</strong> 2002.<br />

En fe <strong>de</strong> lo cual expido <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te certificación <strong>en</strong> Lima, Perú, el 5 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> dos mil<br />

dos.<br />

DR. MAURICIO BUSTAMANTE GARCIA<br />

SECRETARIO EJECUTIVO<br />

ORGANISMO ANDINO DE SALUD<br />

CONVENIO HIPÓLITO UNANUE<br />

41


El Cono Sur<br />

El acuerdo MERCOSUR <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1994 y los asuntos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud<br />

se discut<strong>en</strong> <strong>en</strong> un subgrupo <strong>de</strong> trabajo especial <strong>de</strong>dicado a este tema (SGT No. 11). La<br />

reunión <strong>de</strong> los Ministros <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones <strong>de</strong>l MERCOSUR se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s<br />

iniciativas <strong>de</strong> salud para el Cono Sur y hacer seguimi<strong>en</strong>to a dichos acuerdos. En este<br />

subgrupo (SGT-11) hay varias comisiones perman<strong>en</strong>tes: productos <strong>de</strong> salud, vigi<strong>la</strong>ncia<br />

epi<strong>de</strong>miológica y control sanitario <strong>de</strong> puertos, aeropuertos y fronteras, así como <strong>la</strong> provisión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria. Des<strong>de</strong> 2001, el SGT-11 aprobó <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s<br />

importantes: armonización <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre los países miembros sobre bi<strong>en</strong>es, servicios<br />

y productos crudos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud, criterios para <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica y el<br />

control sanitario, y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública. Des<strong>de</strong> su conformación, el SGT-11 ha<br />

incorporado <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s específicas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />

salud. La OPS ha proporcionado ori<strong>en</strong>tación y asesoría sobre diversos temas como<br />

medicam<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales, cu<strong>en</strong>tas nacionales <strong>de</strong> salud, el <strong>de</strong>ngue, el tabaquismo y otros<br />

asuntos <strong>de</strong> interés común.<br />

El Caribe Ingles<br />

La Comunidad Caribeña (CARICOM) abarca una variedad <strong>de</strong> Estados Miembros como<br />

Antigua y Barbuda, Bahamas, Barbados, Belice, Dominica, Granada, Guyana, Jamaica,<br />

Montserrat, San Cristóbal y Nieves, San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas, Santa Lucía, Surinam, y<br />

Trinidad y Tobago. Haití está <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> miembro. La Comunidad<br />

Caribeña manti<strong>en</strong>e una política intersectorial <strong>en</strong> asuntos re<strong>la</strong>cionados con el <strong>de</strong>sarrollo social<br />

y <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da conv<strong>en</strong>ida refleja esta articu<strong>la</strong>ción:<br />

• Socieda<strong>de</strong>s y alianzas <strong>en</strong>tre actores públicos y privados estratégicos para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

sectorial respectivo.<br />

42


• Reforma <strong>de</strong>l mercado <strong>la</strong>boral.<br />

• Enfoque multisectorial para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el VIH y el sida.<br />

• Erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza.<br />

• Abordar los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud.<br />

El Escritorio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Caribeña <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y se c<strong>en</strong>tra básicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas. En <strong>la</strong>s reuniones <strong>de</strong> Ministros <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> como parte <strong>de</strong>l<br />

Consejo <strong>de</strong> Desarrollo Humano y Social se pres<strong>en</strong>tan y discut<strong>en</strong> diversos temas re<strong>la</strong>cionados<br />

con <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación, los <strong>de</strong>portes y otros asuntos prioritarios. El Comité <strong>de</strong> Ministros<br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, que hace parte <strong>de</strong> CARICOM, se reúne, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> y coordina <strong>la</strong> Cooperación<br />

Caribeña <strong>en</strong> Estrategias <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, y <strong>la</strong> OPS facilita <strong>la</strong>s reuniones y apoya <strong>la</strong>s iniciativas<br />

acordadas. Muchas instituciones y ag<strong>en</strong>cias subregionales proporcionan apoyo a esta<br />

iniciativa <strong>de</strong> Cooperación Caribeña, como el C<strong>en</strong>tro Caribeño <strong>de</strong> Epi<strong>de</strong>miología (CAREC) y<br />

el Instituto Caribeño para <strong>la</strong> Alim<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> Nutrición, <strong>en</strong>tre otros. La Cooperación<br />

Caribeña <strong>en</strong> Estrategias <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong>finió y acordó <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes priorida<strong>de</strong>s:<br />

• <strong>Salud</strong> ambi<strong>en</strong>tal y control <strong>de</strong> vectores.<br />

• Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> salud.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas no transmisibles.<br />

• <strong>Salud</strong> m<strong>en</strong>tal y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> drogadicción.<br />

• <strong>Salud</strong> familiar y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

• Prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, incluido el VIH y el sida.<br />

• Alim<strong>en</strong>tación y nutrición.<br />

• Desarrollo <strong>de</strong> recursos humanos.<br />

43


La Oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coordinación <strong>de</strong>l Programa <strong>en</strong> el Caribe <strong>en</strong> Barbados trabaja<br />

estrecham<strong>en</strong>te para apoyar el Escritorio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Caribeña y <strong>la</strong> aplicación y<br />

monitorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cooperación Caribeña <strong>en</strong> Estrategias <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong>l Caribe sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, los Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objetivo <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el<br />

Caribe. Los medios <strong>de</strong> comunicación han participado activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud produci<strong>en</strong>do programas regu<strong>la</strong>res sobre temas relevantes. La introducción <strong>de</strong> temas<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> vida familiar <strong>en</strong> los criterios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s primarias y<br />

secundarias ha repres<strong>en</strong>tado un logro importante para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> hábitos, habilida<strong>de</strong>s<br />

y actitu<strong>de</strong>s positivas. La <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias Occi<strong>de</strong>ntales es el punto focal para <strong>la</strong><br />

tecnología y <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> salud y apoya al Consejo <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong>l<br />

Caribe.<br />

44


2. Equidad <strong>en</strong> salud y problemas sociales<br />

Como pue<strong>de</strong>n testificar los ejemplos anteriores, a pesar <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

economía y el PIB <strong>en</strong> muchos países y el increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el bi<strong>en</strong>estar, <strong>la</strong> salud social <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral no ha seguido necesariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> misma t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, y <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad han<br />

persistido y se han acrec<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> muchos países. Actualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> hay<br />

<strong>en</strong>ormes disparida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre países y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ellos. Se consi<strong>de</strong>ra que <strong>en</strong> muchas naciones<br />

los sistemas sanitarios son ineficaces y están <strong>en</strong> crisis. La responsabilidad sanitaria está<br />

diluida <strong>en</strong> muchos niveles difer<strong>en</strong>tes, y los patrones <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> salud pública sigu<strong>en</strong><br />

necesitando mayor c<strong>la</strong>ridad y fortaleza. Aún así, el <strong>de</strong>bate sobre salud y políticas sanitarias<br />

va más allá <strong>de</strong> una mejor instrum<strong>en</strong>tación y administración y p<strong>la</strong>ntea a los gobiernos<br />

c<strong>en</strong>trales un <strong>de</strong>safío, como lo indica Ulrich Beck <strong>en</strong> su obra sobre socieda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> riesgo,<br />

cuando dice “¿Cómo queremos vivir?” (Kickbusch, 2002). Esta pregunta se vuelve más<br />

evi<strong>de</strong>nte a medida que <strong>la</strong>s políticas sociales y sanitarias sigu<strong>en</strong> superponiéndose,<br />

interactuando y apoyándose <strong>en</strong>tre sí. Conforme los países inviert<strong>en</strong> bastante tiempo, esfuerzo<br />

y gasto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas sociales, lo mismo suce<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s políticas sanitarias. El<br />

crecimi<strong>en</strong>to económico da lugar a una mejor salud, pero <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

económicas también dan lugar a disparida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

En el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estas discusiones sobre el crecimi<strong>en</strong>to económico y <strong>la</strong>s políticas sociales está<br />

el concepto <strong>de</strong> equidad. La equidad es fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s discusiones sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud y también <strong>en</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Al promover <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

elevar el “estado” <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> un grupo, o <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, también se está<br />

increm<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y reduci<strong>en</strong>do o eliminando <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />

grupos. Con el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> equidad, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ha adquirido un papel<br />

45


importante <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> muchos países. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud sigue <strong>de</strong>sempeñando<br />

un papel importante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas y sociales <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, aunque con<br />

frecu<strong>en</strong>cia compite con otras <strong>de</strong>mandas financieras y <strong>de</strong>be <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar una montaña creci<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s económicas, sociales y <strong>de</strong> salud g<strong>en</strong>eral. Este <strong>en</strong>igma <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

disparida<strong>de</strong>s sociales y sanitarias no ocurre <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un vacío i<strong>de</strong>ológico, y es importante<br />

consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias históricas. Latinoamérica ti<strong>en</strong>e una <strong>la</strong>rga historia <strong>de</strong> igualitarismo,<br />

equidad y solidaridad social. Los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas sociales también han afectado<br />

<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> salud. Los movimi<strong>en</strong>tos políticos <strong>de</strong>l siglo pasado y <strong>de</strong> hoy han tratado <strong>de</strong><br />

dar a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción vivi<strong>en</strong>da a<strong>de</strong>cuada, at<strong>en</strong>ción sanitaria, educación y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

trabajo para garantizar <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l Estado. Durante décadas <strong>en</strong> muchos países se ha ido<br />

<strong>en</strong> pos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (oficial y extraoficialm<strong>en</strong>te) y los <strong>de</strong>terminantes sociales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como una política. Como parte <strong>de</strong> muchos movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> gran esca<strong>la</strong> también<br />

hay ejemplos más pequeños <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong>stinadas a reconciliar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el ámbito subnacional e incluso comunitario, muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se c<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Un aspecto principal <strong>de</strong> este movimi<strong>en</strong>to es <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

equidad.<br />

Antes <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el concepto <strong>de</strong> equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, su papel <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y su historia y <strong>de</strong>sarrollo, sería útil examinar los valores, <strong>la</strong>s cre<strong>en</strong>cias<br />

y los conceptos que subyac<strong>en</strong> a esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Ciertam<strong>en</strong>te, el concepto<br />

<strong>de</strong> un sistema dominante <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias no implica una visión única compartida por todos los<br />

miembros <strong>de</strong> una sociedad (McKee, et al., 2002). Toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Latinoamérica no<br />

comparte estos conceptos <strong>de</strong> equidad y solidaridad social <strong>en</strong> el mismo grado. Weber, sin<br />

embargo, aceptó <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s nacionales que han sido mol<strong>de</strong>adas por<br />

experi<strong>en</strong>cias sociales comunes, memorias políticas y <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> intelectuales que<br />

46


preservaron los valores culturales irreemp<strong>la</strong>zables <strong>de</strong> una nación. En es<strong>en</strong>cia, y quizá <strong>en</strong><br />

teoría, esta i<strong>de</strong>ntidad nacional está comprometida con el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los estándares <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Estos valores también pue<strong>de</strong>n ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras<br />

<strong>de</strong> los países para crear una i<strong>de</strong>ntidad regional única don<strong>de</strong> exista una gran atracción hacia<br />

los mismos compromisos sociales.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes nacionales y locales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud presupone un <strong>en</strong>foque<br />

colectivo más que individual sobre <strong>la</strong>s políticas sanitarias (McKee, et al., 2002). Esto no<br />

suce<strong>de</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria, sino que también pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse<br />

como parte <strong>de</strong> un proceso social más amplio que se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el concepto <strong>de</strong> solidaridad<br />

social (McKee, et al., 2002). La situación se vuelve más intrincada <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong><br />

nombres asignados a este concepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía disponible, como solidaridad social,<br />

igualitarismo, colectivismo y equidad. A efectos <strong>de</strong> este estudio, pue<strong>de</strong> asumirse que estos<br />

términos significan <strong>en</strong> común <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias económicas (y <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

sociales y <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se concomitantes) <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Es importante observar que,<br />

aunque existe una noción común <strong>de</strong> solidaridad social, esto no impone una <strong>de</strong>finición<br />

uniforme. Por otra parte, los i<strong>de</strong>ales <strong>de</strong> justicia social pue<strong>de</strong>n coexistir con <strong>la</strong> individualidad<br />

y <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia. Este i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> equidad o solidaridad social no es simplem<strong>en</strong>te una noción<br />

igualitaria <strong>de</strong> justicia, sino también un instrum<strong>en</strong>to político. Algunos consi<strong>de</strong>ran el objetivo<br />

<strong>de</strong> equidad y solidaridad social como un medio para que el Estado pueda asegurar su<br />

legitimidad. No obstante, <strong>la</strong> equidad existe <strong>en</strong> muchos niveles y es un compon<strong>en</strong>te<br />

importante <strong>de</strong> los sistemas formales e informales <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria <strong>en</strong> todos los ámbitos.<br />

Valores humanos como <strong>la</strong> universalidad, <strong>la</strong> solidaridad social y <strong>la</strong> justicia social<br />

proporcionan una base moral efectiva para <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> muchos niveles (Evans et al., 2001).<br />

47


Esta i<strong>de</strong>a y el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad social pue<strong>de</strong>n explicarse también como un “<strong>de</strong>recho al<br />

bi<strong>en</strong>estar”. El <strong>de</strong>recho al bi<strong>en</strong>estar correspon<strong>de</strong> a un nivel básico <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar que adquirimos<br />

no por algo que hayamos hecho, o algo que hayan acordado otras personas, sino simplem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> nuestra condición actual(Grahamm., 1997). Este concepto ti<strong>en</strong>e valores y<br />

significados difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada país y región subnacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. En <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho al bi<strong>en</strong>estar, <strong>la</strong> persona también se ve comprometida <strong>en</strong> hacer valer <strong>la</strong> justicia<br />

social. La disparidad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> opul<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> justicia social, con todas sus implicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

salud, <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da y <strong>la</strong> educación, es un ejemplo contun<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> injusticia. La justicia social<br />

distributiva es uno <strong>de</strong> los mecanismos para hacer fr<strong>en</strong>te a estas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s. La justicia<br />

social es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones por <strong>la</strong>s que los servicios <strong>de</strong> salud se financian colectivam<strong>en</strong>te y<br />

<strong>la</strong>s políticas se aplican igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> grupo, ya que esto permite a los m<strong>en</strong>os afortunados<br />

obt<strong>en</strong>er b<strong>en</strong>eficios y da lugar a una provisión efici<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> social (McKee et al., 2002).<br />

La equidad y <strong>la</strong>s preocupaciones por <strong>la</strong> colectividad y <strong>la</strong> solidaridad social son<br />

fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> el asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l Estado, el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

estados solidarios y como marcos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia sólidos para políticas como <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud.<br />

Aunque <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te a algunos <strong>de</strong> los niveles más altos <strong>de</strong> inequidad <strong>en</strong> el mundo, estos<br />

conceptos <strong>de</strong> equidad, justicia social y colectividad no son aj<strong>en</strong>os a Latinoamérica, el Caribe<br />

y Norteamérica. Latinoamérica ti<strong>en</strong>e una historia <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos sociales autónomos con<br />

ag<strong>en</strong>das particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te sociales más que políticas (García-Canclini p.xxviii). Los<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos apr<strong>en</strong>dieron a ser ciudadanos a través <strong>de</strong> su re<strong>la</strong>ción con Europa, don<strong>de</strong> los<br />

países inspiraron <strong>la</strong>s constituciones <strong>de</strong> Latinoamérica, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> sus regím<strong>en</strong>es<br />

republicanos y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> partidos políticos, sindicatos y<br />

48


movimi<strong>en</strong>tos sociales para exigir el <strong>de</strong>recho al bi<strong>en</strong>estar (García-Canclini, 1997). Este<br />

<strong>de</strong>recho al bi<strong>en</strong>estar, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> asociación con el <strong>de</strong>recho que ti<strong>en</strong>e cualquier ser<br />

humano a ser protegido <strong>de</strong> una pobreza completam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bilitante, ha formado parte activa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>la</strong>tinoamericana por décadas, si no siglos.<br />

Estos valores <strong>de</strong> equidad y bi<strong>en</strong>estar han predominado <strong>en</strong> los movimi<strong>en</strong>tos políticos <strong>en</strong><br />

Latinoamérica a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su historia. La equidad también es un tema común <strong>en</strong> el discurso<br />

internacional e interamericano, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> salud. En 1992 <strong>la</strong><br />

Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> celebró una Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre<br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> con repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> 21 países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. La <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong><br />

esta confer<strong>en</strong>cia afirma que “los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> Latinoamérica<br />

consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> cambiar <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> exclusión a <strong>la</strong> vez que se concilian los intereses<br />

económicos y los propósitos <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar para todos, así como <strong>en</strong> trabajar por <strong>la</strong> solidaridad y<br />

<strong>la</strong> equidad social, condiciones indisp<strong>en</strong>sables para <strong>la</strong> salud y el <strong>de</strong>sarrollo”. Este es<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te un ejemplo <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido más amplio <strong>de</strong>l panamericanismo y <strong>la</strong> equidad que<br />

promueve <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, incluida <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />

servicios y los sistemas <strong>de</strong> salud para garantizar el acceso universal a una at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> calidad<br />

con mayor <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud: “estamos<br />

comprometidos a ser fuertes <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> una mayor equidad <strong>en</strong> salud <strong>en</strong> nuestra región”<br />

(Dr. George Alleyne, ex director <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS, Celebrando 100 Años <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, 2002).<br />

Las preocupaciones por <strong>la</strong> equidad, solidaridad y colectivismo son compon<strong>en</strong>tes es<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> salud, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ser comunes y existir <strong>en</strong> muchos estados <strong>en</strong><br />

Latinoamérica. En toda Latinoamérica y el Caribe, los gobiernos han tratado <strong>de</strong> promover un<br />

mayor bi<strong>en</strong>estar social y equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución, no sólo por el bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sino<br />

49


también para <strong>la</strong> legitimidad y superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Estado. En años más reci<strong>en</strong>tes, esta<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia incluso se ha <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zado hacia el norte, don<strong>de</strong> se ha observado una transición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

individualidad a <strong>la</strong> colectividad. Canadá, por ejemplo, logró <strong>la</strong> cobertura universal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción sanitaria <strong>en</strong> 1972.<br />

50


3. Democratización<br />

El movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> Latinoamérica también ha sido al<strong>en</strong>tado por los<br />

movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> regreso a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia. A medida que reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te muchos países<br />

<strong>la</strong>tinoamericanos ha reinstaurado instituciones <strong>de</strong>mocráticas, también se han embarcado <strong>en</strong><br />

campañas nacionales <strong>de</strong> reconciliación e igualdad, con movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> muchas áreas para<br />

mejorar <strong>la</strong> equidad social. Conforme se lleva a cabo <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocratización, mejora <strong>la</strong><br />

participación <strong>en</strong> los procesos políticos. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> salud (como <strong>la</strong> que se<br />

da mediante <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud) requiere acciones públicas <strong>en</strong> gran esca<strong>la</strong> para<br />

articu<strong>la</strong>r su valor y movilizar ampliam<strong>en</strong>te el compromiso político necesario para su<br />

realización. La <strong>de</strong>mocratización con una fuerte voluntad política no tolera muertes y<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s innecesarias <strong>en</strong> un mundo con gran<strong>de</strong>s recursos y conocimi<strong>en</strong>tos para prev<strong>en</strong>ir<br />

dicho sufrimi<strong>en</strong>to. El movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia es un valor que promueve<br />

mecanismos que mejoran <strong>la</strong> equidad como <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La llegada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocratización <strong>en</strong> países como Sudáfrica dio como resultado un aum<strong>en</strong>to rep<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

voluntad política y popu<strong>la</strong>r para construir una sociedad más justa. La transición <strong>de</strong> estados <strong>de</strong><br />

conflicto e inseguridad a estados <strong>de</strong> paz y gobernanza responsable, ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong><br />

fundam<strong>en</strong>tos sólidos y nuevas esperanzas para afrontar inequida<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace<br />

mucho tiempo (Evans et al., 2001).<br />

Este movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización y su dinamismo coexist<strong>en</strong>te para lograr una mayor<br />

equidad social han sido fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> Latinoamérica. Los países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />

también han iniciado etapas <strong>de</strong> nueva <strong>de</strong>mocratización y con el<strong>la</strong> <strong>de</strong> compromiso con <strong>la</strong><br />

justicia social.<br />

En Chile, <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> <strong>la</strong> dictadura a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia volvió a fortalecer a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y al<br />

gobierno para <strong>en</strong>m<strong>en</strong>dar los problemas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> inequidad. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

51


equidad es un compon<strong>en</strong>te principal <strong>en</strong> los fundam<strong>en</strong>tos y valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud. La <strong>de</strong>mocratización y apertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad pue<strong>de</strong>n proporcionar el ímpetu necesario<br />

para <strong>la</strong>s reformas sanitarias. Por ejemplo, el P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> M<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Chile<br />

especifica que el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> “<strong>en</strong> su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> que sirve ha resuelto <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r acciones ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal,<br />

com<strong>en</strong>zando especialm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia que reemp<strong>la</strong>zó a <strong>la</strong> dictadura militar <strong>en</strong><br />

1990”<br />

Esta transición <strong>de</strong>mocrática ha sucedido no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Chile, sino también <strong>en</strong> algunos<br />

otros regím<strong>en</strong>es autoritarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta. Durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta,<br />

los regím<strong>en</strong>es autoritarios <strong>de</strong> Chile, Arg<strong>en</strong>tina, Brasil y algunos países c<strong>en</strong>troamericanos,<br />

fueron reemp<strong>la</strong>zados por lí<strong>de</strong>res civiles y gobiernos elegidos a medida que los ciudadanos<br />

corri<strong>en</strong>tes se levantaron <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protesta, formaron organizaciones cívicas y<br />

exigieron elecciones popu<strong>la</strong>res (Skidmore et al.,2002) . Este movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocratización también ha revitalizado programas dirigidos a restaurar <strong>la</strong> equidad social, lo<br />

que continúa sucedi<strong>en</strong>do actualm<strong>en</strong>te como lo muestra el ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> Luís<br />

Ignacio da Silva (conocido también como Lu<strong>la</strong>) a <strong>la</strong> presi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> Brasil sobre una<br />

p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> solidaridad social.<br />

Este proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización no es s<strong>en</strong>cillo y los países <strong>la</strong>tinoamericanos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan<br />

muchos <strong>de</strong>safíos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> gobernanza a medida que hac<strong>en</strong> <strong>la</strong> transición a estados<br />

más <strong>de</strong>mocráticos y ori<strong>en</strong>tados hacia el mercado. Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad pue<strong>de</strong>n ayudar a mo<strong>de</strong>rnizar el sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria y a<br />

establecer ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>mocrática. Se ha observado una incapacidad <strong>de</strong>cepcionante<br />

<strong>de</strong> muchos gobiernos para suministrar bu<strong>en</strong>os servicios públicos y para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los<br />

52


problemas persist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> corrupción, pobreza y ma<strong>la</strong> administración macroeconómica. La<br />

ampliación excesiva, el cli<strong>en</strong>telismo, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> capacitación, y los programas y políticas mal<br />

diseñadas, dan lugar a multitud <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s para el soborno, el tráfico <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias y<br />

otros tipos <strong>de</strong> irregu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s. Las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s privadas, <strong>la</strong>s ONG y otras organizaciones<br />

internacionales han hecho un l<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los inc<strong>en</strong>tivos, <strong>la</strong>s metas y<br />

una mayor capacidad <strong>de</strong> opinión <strong>de</strong> los usuarios para mejorar el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los gobiernos,<br />

sus programas y políticas (T<strong>en</strong>dler, 1997). La adaptación <strong>de</strong> programas nacionales o<br />

regionales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud basados <strong>en</strong> principios <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización y equidad,<br />

pue<strong>de</strong> impulsar <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> metas <strong>de</strong> salud c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finidas para abordar los<br />

problemas <strong>de</strong> salud y equidad y superar los asfixiantes <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> <strong>la</strong> gobernanza.<br />

53


4. Empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y participación cívica<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un fundam<strong>en</strong>to sólido <strong>en</strong> equidad y <strong>de</strong>mocratización, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> también ti<strong>en</strong>e bases muy firmes <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación<br />

comunitaria y cívica. La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se<br />

originó con <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Alma-Ata que afirma que <strong>la</strong>s personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong><br />

obligación a participar, individual y colectivam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y realización <strong>de</strong> su<br />

at<strong>en</strong>ción sanitaria (Boutilier, et al., 2000). La participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud presupone una visión más amplia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Hal<strong>la</strong>zgos como los <strong>de</strong>l Informe Lalon<strong>de</strong> <strong>de</strong> 1974 <strong>en</strong> Canadá, afirman que <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción sanitaria <strong>de</strong>be in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dizarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> biomedicina y evaluarse según el impacto que<br />

los factores <strong>de</strong> riesgo re<strong>la</strong>cionados con el comportami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> morbilidad y <strong>la</strong><br />

mortalidad. La Oficina Regional Europea <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> amplió<br />

aún más esta visión, argum<strong>en</strong>tando que <strong>la</strong> salud se ve afectada principalm<strong>en</strong>te por <strong>de</strong>cisiones<br />

políticas <strong>en</strong> áreas no re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud, como <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, el transporte y <strong>la</strong><br />

distribución <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos. La OMS recom<strong>en</strong>dó un mo<strong>de</strong>lo intersectorial <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

comunitario y dio orig<strong>en</strong> a los proyectos <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como premisa<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y acción conjuntas <strong>en</strong> un amplio rango <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud por parte <strong>de</strong> los ciudadanos y sus gobiernos locales. La OPS apoyó <strong>la</strong> participación<br />

comunitaria <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas locales <strong>de</strong> salud, y diseñó<br />

una metodología para evaluar <strong>la</strong> participación social <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud y el <strong>de</strong>sarrollo. Muchas<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> participación comunitaria <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se docum<strong>en</strong>taron<br />

y sistematizaron (OPS, 1984). La Carta <strong>de</strong> Ottawa <strong>de</strong> 1986 dio más importancia al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad como un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, convocando a una participación<br />

activa <strong>de</strong>l público <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> estrategias y su aplicación para lograr una salud mejor (Boutilier et<br />

54


al.,2000). Con una visión más amplia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, los movimi<strong>en</strong>tos<br />

sociales locales y comunitarios estuvieron mejor preparados para crear movimi<strong>en</strong>tos y hacer<br />

cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> sus ciudadanos. Esto también repres<strong>en</strong>ta un cambio<br />

<strong>en</strong> los procesos c<strong>en</strong>tralizados <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y una difusión a los individuos y <strong>la</strong><br />

comunidad. El cambio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción hacia los usuarios <strong>de</strong> los servicios públicos y su <strong>en</strong>torno<br />

local, repres<strong>en</strong>ta una c<strong>la</strong>ra mejoría <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el periodo anterior, <strong>en</strong> el que había una<br />

falta casi completa <strong>de</strong> interés por parte <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nificadores <strong>en</strong> lo que los ciudadanos<br />

p<strong>en</strong>saban o <strong>de</strong>seaban (T<strong>en</strong>dler, 1997). En el corazón <strong>de</strong> esta nueva promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

está el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y el dominio y control <strong>de</strong> sus propios esfuerzos<br />

y <strong>de</strong>stinos.<br />

El movimi<strong>en</strong>to hacia una salud basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad no ha sido fácil. Con frecu<strong>en</strong>cia, el<br />

término comunidad pue<strong>de</strong> ser problemático, ya que no ti<strong>en</strong>e fronteras tan <strong>de</strong>finidas como los<br />

<strong>en</strong>tornos esco<strong>la</strong>res o los lugares <strong>de</strong> trabajo, a<strong>de</strong>más que <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una comunidad está<br />

m<strong>en</strong>os circunscrita por el espacio físico que por el patrón y <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas (Boutilier et al.,2000). Con fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />

previas apoyadas y docum<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong> OPS, <strong>la</strong> Iniciativa <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables amplió todavía más el concepto <strong>de</strong> participación comunitaria <strong>en</strong> uno más g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> participación social, <strong>en</strong> el que <strong>la</strong>s organizaciones comunitarias, los lí<strong>de</strong>res y los miembros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad puedan dar su opinión y t<strong>en</strong>gan <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar y negociar<br />

propuestas <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> igualdad con repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> varios sectores públicos y<br />

privados, así como con <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> financiación. Nuevam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> OPS apoyó <strong>en</strong> gran<br />

medida los esfuerzos <strong>de</strong>l sector académico <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas para evaluar <strong>la</strong><br />

participación social <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (OPS, 1995). La participación social y el<br />

empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s para actuar es una estrategia crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

55


<strong>la</strong> salud y un pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables, e incluso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />

más tempranas se consi<strong>de</strong>ró un valor es<strong>en</strong>cial y un compon<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve para el éxito y <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad (OPS, 1997). La construcción <strong>de</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y su participación<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción local <strong>de</strong> los municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables, así<br />

como <strong>la</strong> monitorización y evaluación <strong>de</strong> su efectividad, son procesos que a veces pue<strong>de</strong>n ser<br />

difíciles y que comi<strong>en</strong>zan cuando varias personas compart<strong>en</strong> sus necesida<strong>de</strong>s, aspiraciones y<br />

experi<strong>en</strong>cias con el fin <strong>de</strong> mejorar sus condiciones <strong>de</strong> vida (HMC KIT, 2002). Estas personas<br />

se reún<strong>en</strong>, organizan, i<strong>de</strong>ntifican priorida<strong>de</strong>s, divi<strong>de</strong>n tareas y establec<strong>en</strong> metas y estrategias<br />

<strong>de</strong> acuerdo con los recursos exist<strong>en</strong>tes (financieros, humanos y tecnológicos) y aquellos que<br />

pue<strong>de</strong>n obt<strong>en</strong>erse mediante alianza. Aunque los miembros <strong>de</strong> una comunidad pue<strong>de</strong>n residir<br />

o no <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma área, el factor importante es que se consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> a sí mismos como<br />

comunidad. Para facilitar <strong>la</strong> participación, a <strong>la</strong> comunidad se le <strong>de</strong>be dar el <strong>de</strong>recho y <strong>la</strong><br />

oportunidad <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones eficaces <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los problemas que afectan <strong>la</strong> vida<br />

<strong>de</strong> sus integrantes (HCM KIT, 2002).<br />

Queda <strong>la</strong> pregunta y el problema sobre cómo <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s instituciones<br />

gubernam<strong>en</strong>tales (sector salud) y los grupos comunitarios pue<strong>de</strong>n empo<strong>de</strong>rar a estos últimos.<br />

Sin embargo, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acción<br />

comunitaria, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil ha creado un cambio <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r y ha<br />

consolidado el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. Estos factores han contribuido a cambios<br />

sociales más amplios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas, cre<strong>en</strong>cias y gobernanza política, <strong>de</strong> manera que exista<br />

más equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad, el Estado, <strong>la</strong> riqueza y <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

individuos y grupos. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te útil <strong>en</strong> esta empresa, ya<br />

que a m<strong>en</strong>udo no está inmovilizada por ningún concepto <strong>de</strong>finido con rigurosidad, sino que<br />

más bi<strong>en</strong> es practicada por individuos <strong>en</strong> diversas organizaciones con capacitación <strong>en</strong> una<br />

56


multitud <strong>de</strong> disciplinas. Esto se ha puesto <strong>en</strong> práctica <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables. Este <strong>en</strong>torno ha ayudado a <strong>en</strong>focar el<br />

proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización que muchos países han v<strong>en</strong>ido experim<strong>en</strong>tando, y <strong>en</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocratización <strong>de</strong>l proceso local <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, ha servido como una p<strong>la</strong>taforma<br />

para que todos los actores locales puedan participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s e<br />

interv<strong>en</strong>ciones c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> manera conjunta (HMC KIT, 2002).<br />

Con base <strong>en</strong> los conceptos <strong>de</strong> equidad, <strong>de</strong>mocratización y participación cívica y comunitaria,<br />

el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se ha arraigado fuertem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. Esto<br />

es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> el uso difundido <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> municipios y<br />

comunida<strong>de</strong>s saludables. El intercambio <strong>de</strong> información y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

han sido factores importantes <strong>en</strong> el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s<br />

saludables y el crecimi<strong>en</strong>to consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> este movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región. Se han creado<br />

re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> muchos países, como Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, México, Costa Rica, Chile, Cuba, Ecuador,<br />

Panamá, Paraguay, Perú y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, aunque <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> estas re<strong>de</strong>s con frecu<strong>en</strong>cia<br />

es frágil. Una influ<strong>en</strong>cia positiva <strong>en</strong> este proceso es que exist<strong>en</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s<br />

saludables <strong>en</strong> todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, lo que contribuye a consolidar el proceso <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocratización, <strong>la</strong> participación cívica y comunitaria,<br />

y al trabajo <strong>en</strong>tres sectores para mejorar los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> equidad.<br />

57


5. Desc<strong>en</strong>tralización<br />

Junto con los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> equidad, <strong>de</strong>mocratización y participación cívica y comunitaria<br />

están también <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. No obstante, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización ti<strong>en</strong>e varios<br />

significados difer<strong>en</strong>tes. La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización política se refiere al establecimi<strong>en</strong>to o<br />

restablecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gobiernos subnacionales autónomos elegidos capaces <strong>de</strong> tomar<br />

<strong>de</strong>cisiones comprometedoras <strong>en</strong> por lo m<strong>en</strong>os algunas áreas políticas, así como a <strong>la</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s políticas y po<strong>de</strong>res re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

ingresos y gastos (Willis et al., 1999). La pa<strong>la</strong>bra <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización también pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er el<br />

significado <strong>de</strong> “<strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración”, que se refiere al rompimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> primacía <strong>de</strong> una<br />

ciudad mediante <strong>la</strong> expansión y el impulso <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo a otras partes <strong>de</strong>l país con el fin <strong>de</strong><br />

reducir <strong>la</strong> congestión económica <strong>en</strong> un solo lugar. La <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración da lugar a “sistemas<br />

urbanos equilibrados”, <strong>en</strong> los que cada ciudad <strong>en</strong> <strong>la</strong> jerarquía urbana es solo un poco más<br />

gran<strong>de</strong> que <strong>la</strong> inmediata inferior, y un poco más pequeña que <strong>la</strong> inmediata superior.<br />

Frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se cree que este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o significa equilibrio (Sass<strong>en</strong>, 1994). Estos factores<br />

pue<strong>de</strong>n vincu<strong>la</strong>rse <strong>en</strong>tre sí. Como los ejemplos obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> Inversión Extranjera Directa<br />

permit<strong>en</strong> ver, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r a estados y ciuda<strong>de</strong>s les da más recursos para<br />

hacer cabil<strong>de</strong>o para <strong>la</strong> inversión y <strong>la</strong> industrialización, lo cual pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>trar un c<strong>en</strong>tro<br />

primario <strong>de</strong> manufactura industrial. Esta <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración también dispersa los recursos más<br />

allá <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro y contribuye a una distribución más equitativa <strong>de</strong> los fondos para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo social y económico.<br />

La conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> los recursos <strong>en</strong> una o dos áreas urbanas aum<strong>en</strong>ta el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to<br />

diario <strong>en</strong>tre resi<strong>de</strong>ncias y lugares <strong>de</strong> trabajo, <strong>la</strong> congestión y los costos <strong>de</strong> vida a niveles<br />

excesivos, lo que a su vez increm<strong>en</strong>ta el valor <strong>de</strong> los productos y disminuye <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los<br />

servicios urbanos (Davis et al., 2003). Esto ha dado como resultado un movimi<strong>en</strong>to para<br />

58


“<strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>trar” <strong>la</strong>s áreas urbanas. Hay un patrón <strong>de</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración<br />

urbana <strong>en</strong>tre países, ya que a medida que los ingresos aum<strong>en</strong>tan, más personas se tras<strong>la</strong>dan a<br />

los suburbios y se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n ciuda<strong>de</strong>s secundarias. Una gran diversidad <strong>de</strong> variables<br />

políticas, o <strong>de</strong>terminadas políticam<strong>en</strong>te, afectan <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración urbana, incluidas <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocratización y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización fiscal <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to. La inversión interregional <strong>en</strong><br />

infraestructura <strong>de</strong> transporte, tanto <strong>en</strong> vías fluviales como terrestres, ayuda a reducir <strong>la</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración urbana porque abre mercados a ciuda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> zonas remotas y estimu<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> otras áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación (Davis et al., 2003).<br />

Las cúspi<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r urbano <strong>en</strong> Latinoamérica se fundaron sobre estructuras urbanas<br />

indíg<strong>en</strong>as (como <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> México y Santiago <strong>de</strong> Chile), y el po<strong>de</strong>r político sobre <strong>la</strong><br />

riqueza económica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones fue <strong>la</strong> base principal <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Esta<br />

c<strong>en</strong>tralización política y económica se ha mant<strong>en</strong>ido por siglos. Las aproximaciones iniciales<br />

para eliminar el po<strong>de</strong>r económico <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro fueron “con<strong>de</strong>nadas al fracaso” <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

ubicación c<strong>en</strong>tralizada <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r. Hoy <strong>en</strong> día, sin embargo, es posible que el <strong>de</strong>sarrollo esté<br />

cedi<strong>en</strong>do paso a una red <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s económicam<strong>en</strong>te complem<strong>en</strong>tarias a medida que se<br />

alcanza una mayor madurez industrial. Inicialm<strong>en</strong>te, el c<strong>en</strong>tro metropolitano funciona <strong>en</strong><br />

medio <strong>de</strong> una región nacional retrasada, pero este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro y periferia está si<strong>en</strong>do<br />

reemp<strong>la</strong>zado gradualm<strong>en</strong>te por un c<strong>en</strong>tro nacional dinámico complem<strong>en</strong>tado por ciuda<strong>de</strong>s<br />

secundarias ubicadas <strong>de</strong> tal manera que <strong>la</strong> periferia se incorpora poco a poco <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización (Miller, 1969).<br />

El <strong>de</strong>sarrollo nacional y el crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>en</strong> Latinoamérica se han guiado por <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>de</strong> asignación <strong>de</strong> recursos y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> los gobiernos nacionales c<strong>en</strong>trales, es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s economías locales pue<strong>de</strong>n ser modificadas o son modificadas por el control que<br />

59


ti<strong>en</strong>e el gobierno c<strong>en</strong>tral sobre <strong>la</strong>s finanzas públicas y privadas, y cuál sector o proyecto<br />

recibe apoyo o no. Las políticas nacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización o <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración urbana<br />

efectivam<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong> como un ímpetu y <strong>de</strong>sarrollo normal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas nacionales.<br />

Niveles creci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> intereses regionales más sofisticados y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional se han<br />

convertido <strong>en</strong> acompañami<strong>en</strong>tos necesarios y uno <strong>de</strong> los mecanismos para apoyar al<br />

<strong>de</strong>sarrollo nacional a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

La promoción <strong>de</strong> políticas dirigidas a una distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción más equitativa y<br />

m<strong>en</strong>os conc<strong>en</strong>trada y c<strong>en</strong>tralizada está creci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> Latinoamérica, incluida <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> áreas urbanas pequeñas y medianas, <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión<br />

pública <strong>en</strong> áreas urbanas seleccionadas, el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos pueblos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> recursos naturales, y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> capitales provinciales o ciuda<strong>de</strong>s<br />

medianas como satélites <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad principal que aún estén sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te cerca <strong>de</strong>l<br />

dinamismo y los servicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad capital (Miller, 1969).<br />

La promoción <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s satélite pue<strong>de</strong> evitar una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia hacia <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización o <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización excesiva <strong>de</strong> los servicios <strong>en</strong> el único c<strong>en</strong>tro comercial<br />

<strong>de</strong>l área metropolitana, una condición que crea compet<strong>en</strong>cia por el espacio, exige inversiones<br />

públicas <strong>en</strong> transporte cada vez más costosas y produce costos sociales y económicos. Esto<br />

también pue<strong>de</strong> crear una mayor disponibilidad <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios (<strong>de</strong> salud y otro tipo) <strong>en</strong><br />

otras partes <strong>de</strong>l país y reducir <strong>la</strong>s o<strong>la</strong>s migratorias ap<strong>la</strong>stantes hacia una capital nacional o<br />

área urbana.<br />

No obstante, <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad económica g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s más pequeñas o secundarias<br />

sufre <strong>de</strong> un grado aún mayor <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad cuando se les compara con el gran foco urbano<br />

60


que ha resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnización industrial y <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a una c<strong>en</strong>tralización más<br />

completa <strong>en</strong> un lugar por razones económicas y técnicas. Aunque pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>batirse que el<br />

regionalismo igualitario no <strong>de</strong>be adoptarse por sí solo y que podría t<strong>en</strong>er efectos adversos <strong>en</strong><br />

el <strong>de</strong>sarrollo nacional global, también pue<strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tarse que el crecimi<strong>en</strong>to in<strong>de</strong>finido e<br />

incontro<strong>la</strong>do <strong>de</strong> uno o dos c<strong>en</strong>tros urbanos pue<strong>de</strong> no ser v<strong>en</strong>tajoso social o económicam<strong>en</strong>te<br />

para toda <strong>la</strong> nación. Por esta razón, muchos países <strong>la</strong>tinoamericanos han elegido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

áreas fuera <strong>de</strong>l polo industrial c<strong>en</strong>tral, con el fin <strong>de</strong> promover una equidad más regional y<br />

evitar los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración excesiva. La reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> primacía y <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong><br />

crecimi<strong>en</strong>to urbano se ha logrado mediante políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> administración y el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> instituciones sociales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

periferia.<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l fe<strong>de</strong>ralismo fiscal, los reformistas económicos y <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

ayuda internacional han recom<strong>en</strong>dado <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización como medio para reducir <strong>la</strong>s<br />

inefici<strong>en</strong>cias asociadas con <strong>la</strong> tradición c<strong>en</strong>tralista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>la</strong>tinoamericanas. La<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización política se refiere al establecimi<strong>en</strong>to o restablecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gobiernos<br />

subnacionales autónomos elegidos capaces <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones comprometedoras <strong>en</strong> por lo<br />

m<strong>en</strong>os algunas áreas políticas. La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización funcional se refiere a <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

responsabilida<strong>de</strong>s políticas y po<strong>de</strong>res <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> ingresos y gastos. Esta forma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización pue<strong>de</strong> medirse mediante el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los<br />

gobiernos c<strong>en</strong>tral, estatal y municipal <strong>en</strong> el ingreso y gasto gubernam<strong>en</strong>tal agregado, ya que<br />

<strong>en</strong> casi todos los gobiernos locales <strong>la</strong>s políticas locales no son financiadas <strong>de</strong>l todo mediante<br />

sus propios ingresos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> los impuestos. Por otra parte, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización ha<br />

sido <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida como <strong>la</strong> vía a una mayor responsabilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas y<br />

transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> gobernanza, una av<strong>en</strong>ida hacia una participación creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minorías<br />

61


étnicas y los grupos sociales excluidos <strong>en</strong> gobiernos semi<strong>de</strong>mocráticos o autoritarios. La<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización es consi<strong>de</strong>rada como un sistema don<strong>de</strong> el gobierno local, y quizá <strong>la</strong><br />

sociedad civil, <strong>en</strong> el ámbito más local están <strong>en</strong><strong>la</strong>zados <strong>en</strong> una dinámica saludable <strong>de</strong> dos vías<br />

con el gobierno c<strong>en</strong>tral que crea más presión por <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y responsabilidad que da como<br />

resultado una mejor gobernanza (T<strong>en</strong>dler, 1997).<br />

La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización fiscal <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse como una v<strong>en</strong>taja política que involucra a<br />

presi<strong>de</strong>ntes, legis<strong>la</strong>dores y grupos políticos provinciales y locales don<strong>de</strong> cada uno ti<strong>en</strong>e<br />

algunos intereses contradictorios. En muchas maneras, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran<br />

medida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas establecidas para <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas. Los países varían <strong>en</strong> cuanto al<br />

grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización que ha ocurrido y usualm<strong>en</strong>te esto se re<strong>la</strong>ciona con el lugar <strong>de</strong>l<br />

país don<strong>de</strong> operan los intermediarios <strong>de</strong>l partido, tanto <strong>en</strong> el ámbito c<strong>en</strong>tral como <strong>en</strong> el<br />

subnacional (Willis et al., 1999).<br />

Usualm<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> esperar que los presi<strong>de</strong>ntes muestr<strong>en</strong> ambival<strong>en</strong>cia ante <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización. El presi<strong>de</strong>nte está situado constitucionalm<strong>en</strong>te para obt<strong>en</strong>er los frutos <strong>de</strong><br />

los amplios b<strong>en</strong>eficios políticos que pue<strong>de</strong>n surgir <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tralización, pero pue<strong>de</strong> forzar <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> los niveles subnacionales <strong>de</strong>l gobierno para resolver los problemas<br />

fiscales g<strong>en</strong>erales <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro. No obstante, <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recursos y capacida<strong>de</strong>s a los<br />

niveles inferiores disminuye el po<strong>de</strong>r y discreción <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte, los que con frecu<strong>en</strong>cia son<br />

necesarios para construir coaliciones legis<strong>la</strong>tivas. Los políticos subnacionales con mucha<br />

frecu<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong><strong>en</strong> intereses diametralm<strong>en</strong>te opuestos. Prefier<strong>en</strong> transferir <strong>la</strong> responsabilidad<br />

<strong>de</strong>l gasto público solo si se les da una r<strong>en</strong>ta equiparable, y cuando se transfier<strong>en</strong> los dineros,<br />

prefier<strong>en</strong> que su asignación esté libre <strong>de</strong>l control c<strong>en</strong>tral. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> todas estas prefer<strong>en</strong>cias<br />

individuales, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l gobierno para mo<strong>de</strong><strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización a m<strong>en</strong>udo está<br />

62


conformada por <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> los partidos políticos (Willis et al., 1999). Sin embargo, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización se ha convertido <strong>en</strong> un tema común <strong>en</strong> toda Latinoamérica, sobre todo <strong>en</strong><br />

los estados fe<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> Brasil.<br />

Tradicionalm<strong>en</strong>te, los municipios <strong>la</strong>tinoamericanos han sido débiles, no han t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong><br />

financiación sufici<strong>en</strong>te y han carecido <strong>de</strong> autonomía funcional <strong>de</strong>l gobierno nacional<br />

(Rabinovitz y Trueblood, 1973). A<strong>de</strong>más, los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s principales han sido<br />

los guardianes por tradición <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n nacional que sirve a intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong> elite <strong>de</strong>finidos para<br />

el país como un todo, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> política nacional está vincu<strong>la</strong>da c<strong>en</strong>tralm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s políticas y<br />

a los políticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. No obstante, el crecimi<strong>en</strong>to urbano masivo ha quebrantado el<br />

viejo or<strong>de</strong>n social y político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>trales y sus estados.<br />

Una mayor <strong>de</strong>mocratización por lo g<strong>en</strong>eral ocurre junto con <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización.<br />

Consi<strong>de</strong>rados <strong>en</strong> alguna ocasión como dominantes y monolíticos, los regím<strong>en</strong>es autoritarios<br />

como los que existieron <strong>en</strong> Brasil, Arg<strong>en</strong>tina y Chile mostraron bastante incoher<strong>en</strong>cia y<br />

fragilidad. A diario los ciudadanos se alzaban <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protesta, formaban<br />

organizaciones cívicas y exigían elecciones popu<strong>la</strong>res. Bajo el peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda<br />

externa, muchos gobiernos militares “regresaron a <strong>la</strong>s barracas” y <strong>de</strong>jaron que los gobiernos<br />

civiles y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s más locales se <strong>en</strong>cargaran <strong>de</strong> lo que parecía ser una “crisis sin<br />

solución”. En lo que respecta a <strong>la</strong>s áreas urbanas, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocratización pue<strong>de</strong> afectar <strong>la</strong><br />

emigración <strong>de</strong> zonas rurales a urbanas a medida que a los gobiernos se les dificulta más<br />

restringir <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus ciudadanos (Davis et al., 2003).<br />

63


Parte II<br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>: Progresos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Ministerial <strong>de</strong> México<br />

64


II. <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>: progresos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Dec<strong>la</strong>ración Ministerial <strong>de</strong> México 4<br />

6. Posicionando <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ha <strong>de</strong>sempeñado un papel activo <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes y políticas<br />

nacionales <strong>en</strong> muchos países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. Sin embargo, su función y posición varían<br />

consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te. La política es un mecanismo principal <strong>de</strong>l que el Estado dispone para<br />

poner <strong>en</strong> práctica los cambios o evitarlos (Po<strong>la</strong>nd et al, 2000). La salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

incluye, <strong>en</strong>tre otros, el <strong>de</strong>sarrollo o <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> políticas públicas con el fin <strong>de</strong> mejorar<br />

<strong>la</strong> salud. Las políticas estructuran <strong>la</strong>s opciones asignando <strong>de</strong>terminadas posiciones a los<br />

recursos, <strong>la</strong>s élites gubernam<strong>en</strong>tales, los grupos <strong>de</strong> interés y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Las<br />

políticas anteriores crean bucles <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación que afectan hoy <strong>en</strong> día a los<br />

responsables <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones y guían <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que afectan el futuro. Las políticas<br />

son un compon<strong>en</strong>te vital <strong>de</strong>l gobierno y <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es toman <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones. En muchos países<br />

se consi<strong>de</strong>ra a <strong>la</strong>s políticas y a <strong>la</strong> política como <strong>la</strong> misma cosa. La posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas o <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política <strong>de</strong>terminará <strong>la</strong> manera como se interprete y<br />

lleve a cabo <strong>en</strong> un país (Po<strong>la</strong>nd et al., 2000). El que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud sea una<br />

prioridad o que quizá ni siquiera exista, influirá <strong>en</strong> el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Con frecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud sirve como un proceso y está integrada <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n<br />

nacional como un camino para el <strong>de</strong>sarrollo dirigido. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud también es un<br />

concepto atractivo para impulsar ag<strong>en</strong>das políticas si los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas están<br />

alineados estrecham<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> acción gubernam<strong>en</strong>tal o asociados con el<strong>la</strong> (Po<strong>la</strong>nd et al.<br />

4 La Dec<strong>la</strong>ración Ministerial <strong>de</strong> México para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> fue adoptada <strong>en</strong> <strong>la</strong> 5ª Confer<strong>en</strong>cia Mundial sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong>, celebrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> México <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2000 (el texto completo se incluye <strong>en</strong> el Anexo I)<br />

65


p.311), y <strong>en</strong> especial si está vincu<strong>la</strong>da con el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud. Sin importar sus raíces, <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política<br />

crea un paradigma <strong>de</strong> conceptos, elem<strong>en</strong>tos, fases y objetivos para garantizar políticas<br />

públicas saludables, mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong>tornos saludables y promover estilos <strong>de</strong> vida saludable.<br />

Otros países han ido más allá <strong>de</strong>l simple proceso y han hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud el<br />

principal marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> salud. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud es más que un medio para llegar a un fin, es <strong>la</strong> meta <strong>de</strong>seada <strong>en</strong> sí misma. Como marco<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, el p<strong>la</strong>n nacional <strong>de</strong> salud se mo<strong>de</strong><strong>la</strong> sobre los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, como se <strong>de</strong>linea <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Estos principios<br />

pue<strong>de</strong>n ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse ampliam<strong>en</strong>te e integrarse <strong>en</strong> diversos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En estos países,<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se <strong>de</strong>staca como una meta, es más que un medio para llegar a un fin,<br />

es el fin <strong>en</strong> sí mismo.<br />

En algunos países <strong>de</strong>l Caribe, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ha servido como marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación. Barbados ha usado <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud como marco estratégico <strong>en</strong> un análisis <strong>de</strong> situación y para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias e<br />

indicadores <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Estratégico Nacional para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> 2002-2010. En Dominica, <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se usa como una estrategia transversal <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong>l<br />

sector salud para 2002-2006.<br />

En algunos países, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ha adquirido el carácter <strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to temporal,<br />

con asambleas con fines específicos y reuniones y objetivos a corto p<strong>la</strong>zo. El Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong> <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina ha celebrado dos foros nacionales para discutir y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y sus principios. Los foros se llevaron a cabo <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>en</strong> 2000 y <strong>en</strong> San<br />

66


Miguel Tucumán <strong>en</strong> 2001, don<strong>de</strong> el Ministro <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró su compromiso con <strong>la</strong>s<br />

políticas públicas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos. Des<strong>de</strong> 2000, <strong>en</strong> Trinidad<br />

y Tobago se ha institucionalizado un mes para el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>en</strong> toda <strong>la</strong> nación. Las activida<strong>de</strong>s que se realizan durante este periodo se ori<strong>en</strong>tan al<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que están <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> todos<br />

los niveles, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> alianzas corporativas y públicas, y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

nacional y campañas <strong>de</strong> comunicación. Este mes también cumple con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />

estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> función y responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, <strong>la</strong> comunidad y todos los actores<br />

estratégicos, <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud mediante el estímulo <strong>de</strong><br />

prácticas y estilos <strong>de</strong> vida saludable <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> que está dirigida.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud también se ha adoptado como prioridad y parte <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes<br />

nacionales. Aunque los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud son metas y objetivos<br />

nacionales, <strong>la</strong> posición c<strong>en</strong>tral y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud varían <strong>en</strong> gran<br />

medida. En El Salvador, el programa gubernam<strong>en</strong>tal “La Nueva Alianza” para el periodo<br />

1999-2004, incluye <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como una <strong>de</strong><br />

sus estrategias. Asimismo se incorpora a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas y<br />

normativas <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes programas <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, y también es una línea <strong>de</strong><br />

acción <strong>de</strong>l gobierno para promover una mayor equidad. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ti<strong>en</strong>e una<br />

importancia fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el país c<strong>en</strong>troamericano <strong>de</strong> Honduras, don<strong>de</strong> se exige al<br />

ministerio el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ciertos objetivos. En ese país, el p<strong>la</strong>n nacional <strong>de</strong> salud ratificó<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como una <strong>de</strong> <strong>la</strong> funciones es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong><br />

2002. En el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n, el presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Honduras <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró al programa Municipios<br />

<strong>Salud</strong>ables como <strong>la</strong> estrategia que permite el trabajo conjunto <strong>en</strong>tre los sectores público y<br />

privado con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Su lema es “Juntos, lograremos el País<br />

67


<strong>Salud</strong>able que queremos”. El Acuerdo Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> Canadá confirma el<br />

compromiso <strong>de</strong> todos los gobiernos <strong>de</strong> provincia para r<strong>en</strong>ovar y fortalecer los servicios<br />

públicos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria <strong>de</strong> ese país. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es una <strong>de</strong> <strong>la</strong> priorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> este acuerdo e incluye el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias para reconocer los<br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y mejorar <strong>la</strong> salud<br />

pública. Costa Rica <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra <strong>en</strong> su P<strong>la</strong>n 1998-2002 que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es el<br />

paradigma c<strong>en</strong>tral para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y hace uso frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

metodologías <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> sus iniciativas.<br />

En contraste con algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posiciones más c<strong>en</strong>trales e importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> estos p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción nacional, otros países <strong>la</strong> han incorporado <strong>de</strong> manera m<strong>en</strong>os<br />

c<strong>en</strong>tralizada. Aunque <strong>la</strong>s estrategias y políticas <strong>de</strong> salud para el periodo 2000-2004 <strong>en</strong><br />

Panamá dan prioridad a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong> los informes a <strong>la</strong> OPS se admite que <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud aún ti<strong>en</strong>e que ocupar un lugar importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política. En<br />

Surinam, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> División <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública, y sin embargo no se ha asignado presupuesto para<br />

estos compon<strong>en</strong>tes. Sin presupuesto es difícil, si no imposible, llevar a cabo <strong>la</strong>s<br />

interv<strong>en</strong>ciones requeridas para promover <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cualquier <strong>en</strong>torno.<br />

No obstante, no es necesario que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud esté escrita <strong>en</strong> ninguna ley para<br />

que t<strong>en</strong>ga un efecto po<strong>de</strong>roso. Algunos países, como Brasil, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> políticas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud informales pero <strong>en</strong>érgicas. Allí se preparó una propuesta política <strong>la</strong>xa <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud basada <strong>en</strong> los conceptos y <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa y está <strong>en</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> someterse a <strong>de</strong>bate, discusión y negociación <strong>en</strong>tre los diversos actores <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sector<br />

salud. Luego seguirá un proceso simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> otros sectores hasta que se formalice y adopte.<br />

68


No obstante, los recursos para poner<strong>la</strong> <strong>en</strong> marcha aún no se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s negociaciones<br />

presupuestarias. También hay algunos ejemplos concretos <strong>de</strong> programas individuales, que no<br />

hac<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> política c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l gobierno, para afrontar aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> regiones y con grupos específicos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción. Tales esfuerzos incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> Política<br />

Nacional <strong>de</strong> Nutrición, <strong>la</strong> Política Nacional para Ancianos y <strong>la</strong> Política Nacional para <strong>la</strong>s<br />

Personas con Discapacidad. También exist<strong>en</strong> políticas nacionales para reducir <strong>la</strong>s lesiones<br />

por acci<strong>de</strong>ntes automovilísticos y campañas gráficas contra el tabaquismo.<br />

Las políticas nacionales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud no son estáticas. A m<strong>en</strong>udo, <strong>la</strong>s políticas<br />

que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n e influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> un país, son adoptadas y transferidas a otros. Estados Unidos<br />

<strong>de</strong>sarrolló el programa G<strong>en</strong>te <strong>Salud</strong>able 2010 y sus objetivos, metas e indicadores <strong>de</strong> salud<br />

usan con frecu<strong>en</strong>cia los conceptos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

Después <strong>de</strong>l <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este programa <strong>en</strong> Estados Unidos, Uruguay también <strong>de</strong>sarrolló y<br />

adoptó un p<strong>la</strong>n simi<strong>la</strong>r con el mismo nombre. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ha alcanzado una<br />

gran prioridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da nacional <strong>de</strong> tres países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>: Chile, Cuba y Paraguay.<br />

69


La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ocupa lugares difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política, lo que influye <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

forma como se interpreta e introduce esta estrategia y se asignan los recursos. En <strong>la</strong>s páginas<br />

sigui<strong>en</strong>tes se discutirán varios <strong>de</strong> estos ejemplos. En tres por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> los<br />

países y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>taciones durante el foro, fue evi<strong>de</strong>nte que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

como proceso e infraestructura es una influ<strong>en</strong>cia positiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación estratégica<br />

nacional.<br />

Gráfica 2. Posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Política<br />

� “Los principios y estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud son el marco<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Estratégico<br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> 2002-10”,<br />

Barbados.<br />

� La Política <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

<strong>de</strong> Brasil 2002 se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los<br />

conceptos y <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Carta <strong>de</strong> Ottawa.<br />

� Vida Chile fue <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rada una<br />

política nacional por el Presi<strong>de</strong>nte<br />

Lagos el 21 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2000.<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

Políticas En proceso Sin políticas<br />

Los objetivos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> 1997 fueron promover los estilos <strong>de</strong><br />

vida y <strong>en</strong>tornos saludables, aum<strong>en</strong>tar el conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> capacidad individual y<br />

comunitaria por el autocuidado, y estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> función administrativa <strong>de</strong>l Estado con<br />

respecto a los factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. A partir <strong>de</strong> este p<strong>la</strong>n, se estableció el<br />

Consejo Nacional para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (Vida Chile) como una ag<strong>en</strong>cia<br />

intersectorial compuesta por 24 instituciones nacionales, responsable <strong>de</strong> asesorar a los<br />

ministerios y a los gobiernos regionales y locales, apoyar <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes<br />

70


comunales y recom<strong>en</strong>dar políticas <strong>de</strong> salud pública. El 21 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2000, el<br />

presi<strong>de</strong>nte Lagos <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró a Vida Chile como política nacional. Para lograr los objetivos, <strong>la</strong>s<br />

estrategias incluy<strong>en</strong> programas para comunas saludables, escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el<br />

programa salud para <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, lugares <strong>de</strong> trabajo saludables y el proyecto CARMEN. En<br />

2001 había 305 p<strong>la</strong>nes comunales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> estrategia escue<strong>la</strong>s<br />

promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud había llegado a 2435 instituciones educativas y el sector salud había<br />

acreditado 32 escue<strong>la</strong>s como escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (<strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>).<br />

HEALTH PROMOTION<br />

A National Policy<br />

STRATEGIC PLAN<br />

2001-2006 2001 2006<br />

OBJECTIVES<br />

h Detain the increase of social risk factors<br />

Building a Healthier<br />

Nation<br />

“The surest way to<br />

bridge the equity gap<br />

in health is to prev<strong>en</strong>t<br />

illness, putting all the<br />

knowledge and<br />

instrum<strong>en</strong>ts avai<strong>la</strong>ble<br />

at the reach of all the<br />

people to <strong>en</strong>able the<br />

popu<strong>la</strong>tion to maintain<br />

health”<br />

Presi<strong>de</strong>nt of Chile<br />

Ricardo Lagos<br />

(Santiago November<br />

2000)<br />

GOBIERNO DE CHILE<br />

MINISTERIO DE SALUD<br />

h Develop protective psychosocial factors to promote<br />

health in all settings<br />

h Str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> civil society participation processes and<br />

consolidate social support networks<br />

h Str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> the steering role of the State to improve the<br />

<strong>de</strong>terminants of health<br />

h Create a culture for health, a strong policy framework<br />

to support the promotion of healthy <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>ts and<br />

lifestyles<br />

Figure 1 Chile’s policy and p<strong>la</strong>n to promote health<br />

CONDITION<br />

OBESITY<br />

SEDENTARY<br />

LIFESTYLE<br />

SMOKING<br />

PARTICIPATION<br />

HEALTHY<br />

SETTING<br />

STRATEGIC PLAN<br />

2001-2006 2001 2006<br />

NATIONAL LINES OF ACTION<br />

• INFORMATION, EDUCATION AND<br />

COMMUNICATION<br />

En Paraguay, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se <strong>de</strong>fine como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales líneas <strong>de</strong> acción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Política Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> (1999-2003) y el p<strong>la</strong>n promoverá el programa <strong>de</strong> municipios<br />

y comunida<strong>de</strong>s saludables, y hará énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El<br />

GOBIERNO DE CHILE<br />

MINISTERIO DE SALUD<br />

• TRAINING AND DEVELOPMENT OF HUMAN<br />

RESOURCES<br />

• SOCIAL PARTICIPATION IN PLANNING,<br />

IMPLEMENTATION AND EVALUATION<br />

CONTRIBUTING<br />

GOAL<br />

FACTORS<br />

INDICATOR<br />

2000<br />

• REGULATION AND LEGISLATION<br />

Diets rich in saturated<br />

fat and calories<br />

Decrease physical<br />

activity in wom<strong>en</strong> and<br />

in low socio-economic<br />

socio economic<br />

groups<br />

High preval<strong>en</strong>ce and<br />

increasing in wom<strong>en</strong><br />

Smoke is main<br />

contaminant of<br />

interior<br />

<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>ts<br />

Percetion of<br />

insecurity - distrust<br />

Lack of social<br />

support networks<br />

and opportunities to<br />

participate<br />

Increased pollution<br />

Deterioration of<br />

public areas for<br />

recreation, family<br />

and community<br />

gatherings<br />

Decrease preval<strong>en</strong>ce<br />

of obesity in childr<strong>en</strong><br />

and pregnant wom<strong>en</strong><br />

Decrease<br />

preval<strong>en</strong>ce of<br />

se<strong>de</strong>ntary<br />

lifestyles<br />

Decrease<br />

preval<strong>en</strong>ce of<br />

smoking in school<br />

childr<strong>en</strong> and<br />

wom<strong>en</strong><br />

Str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> participation<br />

ciudadana, aum<strong>en</strong>tando<br />

<strong>la</strong> incorporación incorporaci n a<br />

organizaciones sociales<br />

Recuperate public<br />

spaces, parks, p<strong>la</strong>zas,<br />

trails and other healthy<br />

spaces to increase<br />

conviviality and<br />

connectivity<br />

2000 2006<br />

School childr<strong>en</strong> 27% 20%<br />

Young wom<strong>en</strong> 45% 40%<br />

Popu<strong>la</strong>tion over 83% 76%<br />

15 years old<br />

Preschoolers 10% 7%<br />

School childr<strong>en</strong> 16% 12%<br />

Pregnancy 32% 28%<br />

Popu<strong>la</strong>tion 13% 20%<br />

participates/volunteers<br />

No. of parks/p<strong>la</strong>zas -- 100% 100<br />

VIDA CHILE<br />

r<strong>en</strong>ovated in each Commune<br />

71


movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables está respaldado por un p<strong>la</strong>n estratégico<br />

para el periodo 1997-2000 y un comité ejecutivo interinstitucional. El concepto <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud incluye <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> políticas saludables, participación social,<br />

estilos <strong>de</strong> vida y <strong>en</strong>tornos saludables, y reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. La<br />

incorporación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> municipios saludables ha dado lugar a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

muchos proyectos comunitarios. De <strong>la</strong> misma manera, los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> muchas partes <strong>de</strong>l país<br />

se han unido a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables. El<br />

proyecto <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s saludables se concibió <strong>en</strong> Paraguay <strong>en</strong> el año 2000 con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

preparar lí<strong>de</strong>res que particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s saludables con base <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

premisas <strong>de</strong>l autocuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno. La iniciativa <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s<br />

saludables ti<strong>en</strong>e un fuerte s<strong>en</strong>tido intersectorial e incluye <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ministerios<br />

<strong>de</strong> salud y educación y asociaciones <strong>de</strong> padres y maestros.<br />

En Cuba, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud está <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud universal y es un<br />

aspecto importante <strong>de</strong> muchas políticas gubernam<strong>en</strong>tales. En respuesta a los problemas<br />

emerg<strong>en</strong>tes y reemerg<strong>en</strong>tes, el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública formuló una política dirigida a<br />

mejorar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud, asegurando <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l<br />

sistema y eliminando <strong>la</strong>s inequida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>tre regiones y grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción. Esta<br />

política da prioridad a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria y <strong>la</strong> medicina familiar. También<br />

hace énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, <strong>la</strong> acción intersectorial y <strong>la</strong> participación comunitaria,<br />

así como el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>en</strong> los niveles secundario y terciario. Este es un<br />

ejemplo <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> salud que abarca muchos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

72


7. Co<strong>la</strong>boración intersectorial<br />

Es vital promover el li<strong>de</strong>razgo y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> todos los sectores sociales, incluido el<br />

sector salud, ya que muchas estrategias y activida<strong>de</strong>s se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> éste. En cualquier iniciativa <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er cuidado <strong>de</strong> evitar un<br />

control excesivo por parte <strong>de</strong>l sector salud. También es importante construir cons<strong>en</strong>so y<br />

formar alianzas mediante varias re<strong>de</strong>s y proyectos conformados por una gran variedad <strong>de</strong><br />

instituciones y organizaciones, tanto <strong>en</strong> el sector salud como <strong>en</strong> otros sectores, para asegurar<br />

<strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> todos los participantes posibles. Las estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

apoyan firmem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los gobiernos local, regional y nacional,<br />

organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales, ciudadanos y grupos <strong>de</strong> ciudadanos, y miembros <strong>de</strong>l<br />

sector privado.<br />

Los países han integrado <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración intersectorial <strong>de</strong> muchas formas y maneras<br />

difer<strong>en</strong>tes. Chile ha avanzado <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración intersectorial al establecer el<br />

Consejo Nacional para <strong>la</strong> Iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> Vida Chile. Este consejo<br />

incluye 25 instituciones, consejos regionales y comités comunitarios con repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

municipios, el sector salud, otras ag<strong>en</strong>cias gubernam<strong>en</strong>tales y organizaciones sociales. Otro<br />

ejemplo <strong>de</strong> una profunda co<strong>la</strong>boración intersectorial es Cuba, don<strong>de</strong> se estableció un Consejo<br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> 1995. En este consejo participan todas <strong>la</strong>s instituciones, autorida<strong>de</strong>s<br />

y organizaciones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud. El consejo coordina <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

mediante un proceso <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so con otros sectores.<br />

Dominica es un ejemplo <strong>de</strong> consejos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud nacionales, regionales y<br />

locales que trabajan <strong>en</strong> conjunto. En este país ha existido un Consejo Nacional Intersectorial<br />

para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1994. En 2001 se añadió un comité interinstitucional <strong>en</strong><br />

73


los ámbitos nacional y distrital para poner <strong>en</strong> marcha una estrategia <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

saludables. Estados Unidos <strong>en</strong>foca sus activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a través <strong>de</strong>l<br />

Programa G<strong>en</strong>te <strong>Salud</strong>able 2010. El Consorcio G<strong>en</strong>te <strong>Salud</strong>able es una alianza <strong>de</strong> más <strong>de</strong><br />

400 organizaciones nacionales y 250 ag<strong>en</strong>cias ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> salud pública estatales y<br />

locales. Este comité intersectorial guía, revisa y ayuda a poner <strong>en</strong> marcha los objetivos y <strong>la</strong>s<br />

estrategias <strong>de</strong>l programa G<strong>en</strong>te <strong>Salud</strong>able 2010.<br />

Canadá se precia <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er muchos comités y alianzas intersectoriales que se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong>tre los cuales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran el Consorcio Canadi<strong>en</strong>se para <strong>la</strong><br />

Investigación <strong>en</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>la</strong> Alianza para Enfermeda<strong>de</strong>s Crónicas y el Comité<br />

Asesor sobre <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción, los cuales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tanto repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los gobiernos<br />

fe<strong>de</strong>ral, provincial y territorial como repres<strong>en</strong>tantes no gubernam<strong>en</strong>tales. Aunque no existe<br />

un consejo nacional y c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, estos diversos consejos trabajan <strong>en</strong><br />

conjunto y superpon<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s para cubrir muchos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Otros países han creado y adoptado comités intersectoriales que se <strong>en</strong>focan <strong>en</strong> asuntos y<br />

<strong>de</strong>safíos específicos para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> crear consejos específicos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud. En Barbados hay comités intersectoriales con repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l sector privado y <strong>la</strong><br />

sociedad civil que se ocupan <strong>de</strong> asuntos <strong>de</strong> salud específicos como los niños con<br />

discapacida<strong>de</strong>s y el VIH-sida. Barbados también creó comités intersectoriales según <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s y limitaciones, como <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> un comité intersectorial para <strong>la</strong> consulta y<br />

revisión <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Estratégico Nacional <strong>en</strong> 2002. Igualm<strong>en</strong>te, Bolivia creó comités<br />

intersectoriales c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> asuntos específicos, como comités nacionales para <strong>la</strong>s personas<br />

con discapacidad, ancianos y contra el tabaquismo. Belice no ha establecido comités<br />

intersectoriales formales, pero existe una muy bu<strong>en</strong>a co<strong>la</strong>boración intersectorial informal<br />

74


<strong>en</strong>tre el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Seguridad Social, <strong>la</strong> policía y <strong>la</strong> asociación <strong>de</strong><br />

alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ese país.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> diversos comités intersectoriales re<strong>la</strong>cionados con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y asuntos<br />

específicos, como el Comité Nacional para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> Perinatal y Materna cuyo fin específico<br />

es reducir <strong>la</strong> mortalidad materna y el Comité Nacional para el Sida, Nicaragua ti<strong>en</strong>e comités<br />

intersectoriales locales <strong>de</strong> salud que trabajan con <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s municipales para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción específicos. Aquí se aplica el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> comités intersectoriales dirigidos a<br />

<strong>de</strong>safíos específicos <strong>en</strong> los ámbitos nacional, regional y local.<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

Comité Intersectorial<br />

Sin estructura<br />

Gráfica 3. Co<strong>la</strong>boración Intersectorial<br />

En proceso<br />

� Consejo Nacional para <strong>la</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> El<br />

Salvador.<br />

� Consejo Nacional para <strong>la</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong><br />

Trinidad y Tobago.<br />

� El Consorcio G<strong>en</strong>te <strong>Salud</strong>able <strong>de</strong><br />

Estados Unidos es una alianza <strong>de</strong><br />

más <strong>de</strong> 400 organizaciones<br />

nacionales y 250 ag<strong>en</strong>cias<br />

ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> salud pública<br />

estatales.<br />

(Notas <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> país)<br />

Otros países <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> han conformado comités intersectoriales <strong>en</strong> varios niveles<br />

difer<strong>en</strong>tes para trabajar con una estrategia específica como <strong>la</strong> <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s<br />

75


saludables. República Dominicana ti<strong>en</strong>e comités nacionales intersectoriales para apoyar <strong>la</strong><br />

iniciativa específica <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables, que<br />

ti<strong>en</strong>e repercusión hasta el ámbito local. En el ámbito nacional se estableció un comité<br />

intersectorial para apoyar el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> municipios saludables. En los municipios<br />

también hay comités que apoyan esta iniciativa. No obstante, los int<strong>en</strong>tos por promover <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración intersectorial <strong>en</strong>tre los ministerios <strong>de</strong> salud y educación para impulsar el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa escue<strong>la</strong>s saludables hasta ahora no han t<strong>en</strong>ido éxito.<br />

Los informes indican que Costa Rica y Ecuador han hecho int<strong>en</strong>tos por diseñar p<strong>la</strong>nes y que<br />

hay algunos <strong>en</strong> marcha para promover una mayor co<strong>la</strong>boración intersectorial, don<strong>de</strong> los<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> varias ag<strong>en</strong>cias gubernam<strong>en</strong>tales, instituciones académicas y<br />

organizaciones sociales y políticas se han reunido para formar <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> con <strong>la</strong> inclusión futura <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong>l Medioambi<strong>en</strong>te y el sector<br />

privado. Aunque muchos países han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do estrategias <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración intersectorial,<br />

es útil t<strong>en</strong>er un marco legal <strong>de</strong> respaldo para llevar a cabo esta iniciativa. En Perú, el marco<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley para el Sistema Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Desc<strong>en</strong>tralizado promueve <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

intersectorial <strong>en</strong> los ámbitos nacional, regional y local.<br />

76


8. P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

Los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, o p<strong>la</strong>nes estratégicos, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como<br />

finalidad superar los obstáculos y <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas al <strong>de</strong>sarrollo y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> países y<br />

comunida<strong>de</strong>s saludables. Estos p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> movilizar recursos internos y<br />

externos, suministrar apoyo a<strong>de</strong>cuado y cooperación técnica, y crear espacios saludables. Por<br />

lo g<strong>en</strong>eral hay un proceso <strong>de</strong> participación y <strong>de</strong>sarrollo multisectorial que promueve <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y mejora <strong>la</strong> capacidad para tomar <strong>de</strong>cisiones y contro<strong>la</strong>r los recursos. Parte<br />

<strong>de</strong> este <strong>de</strong>sarrollo es <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una visión común <strong>en</strong>tre los expertos técnicos, los lí<strong>de</strong>res<br />

gubernam<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong> ciudadanía <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Adicionalm<strong>en</strong>te y como su nombre lo indica, un<br />

p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción no es estático, es orgánico y <strong>en</strong> evolución. Es necesario familiarizarse con <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s que se dirige y construir una visión común. El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong>be usar un idioma y<br />

unos recursos <strong>de</strong> comunicación apropiados al contexto cultural, <strong>la</strong>s audi<strong>en</strong>cias, los medios <strong>de</strong><br />

comunicación y <strong>la</strong>s personas responsables <strong>de</strong> diseñar <strong>la</strong>s políticas. A<strong>de</strong>más, el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción<br />

<strong>de</strong>be incluir objetivos, metas y métodos para <strong>la</strong> evaluación.<br />

En varios países americanos se están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, que pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong> distintos tipos y cubrir muchos temas, como se observa <strong>en</strong> los<br />

ejemplos a continuación. En 2001, el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina diseñó <strong>la</strong>s directrices<br />

<strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n nacional <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Uno <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> este p<strong>la</strong>n consistió <strong>en</strong><br />

que a partir <strong>de</strong> 2002 todas <strong>la</strong>s políticas sociales gubernam<strong>en</strong>tales incluirían acciones <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud con dos propósitos principales: at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia económica<br />

nacional que estalló viol<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 2001 y abordar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas más<br />

sost<strong>en</strong>ibles.<br />

77


Brasil no ti<strong>en</strong>e un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción específico <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, pero <strong>de</strong> acuerdo con<br />

su compromiso nacional informal con este tema, el gobierno incluyó <strong>en</strong> su p<strong>la</strong>n<br />

gubernam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> 2002-2003 estrategias para lograr un crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ible, luchar contra<br />

<strong>la</strong> pobreza, consolidar <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia como un <strong>de</strong>recho humano, g<strong>en</strong>erar empleo y otras<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Todas estas iniciativas afrontan difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y contribuirán al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas públicas saludables, <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración intersectorial y <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Con el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> 1998 por parte <strong>de</strong>l<br />

Ministerio Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, Chile creó uno <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud más concretos. Financiado a través <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el p<strong>la</strong>n<br />

nacional está <strong>en</strong> su segunda fase, todas <strong>la</strong>s regiones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes regionales y 90% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunas (municipios) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes para cubrir el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud <strong>en</strong> sus jurisdicciones. De manera simi<strong>la</strong>r, asignando recursos para <strong>la</strong> promoción y<br />

educación para <strong>la</strong> salud, los C<strong>en</strong>tros para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> y Educación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> preparan<br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong> nación, <strong>la</strong>s regiones y los municipios.<br />

78


Gráfica 4. P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

� Los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> y<br />

Educación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> Cuba<br />

preparan p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong><br />

nación, <strong>la</strong>s regiones y los<br />

municipios.<br />

� Honduras y El Salvador ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> acción para<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los<br />

que los espacios saludables son<br />

una estrategia primordial.<br />

� El p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción Uruguay<br />

<strong>Salud</strong>able 2010 se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludable.<br />

(Notas <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> país)<br />

A m<strong>en</strong>udo, <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración con otras organizaciones o <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> utilidad <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. República Dominicana ha<br />

solicitado <strong>la</strong> ayuda a <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> para diseñar un p<strong>la</strong>n nacional<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Las acciones prioritarias <strong>de</strong> esta iniciativa se basan <strong>en</strong> acciones e<br />

indicadores nacionales <strong>de</strong> salud suscritos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México. En Estados Unidos y<br />

Uruguay, el programa G<strong>en</strong>te <strong>Salud</strong>able 2010 sirve como p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción nacional <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y promoción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludable. En Estados Unidos, los objetivos y <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong>l programa G<strong>en</strong>te <strong>Salud</strong>able 2010<br />

han servido <strong>de</strong> base para los indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño para <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y Servicios Humanos y son c<strong>en</strong>trales <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n estratégico <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y los informes al congreso.<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

P<strong>la</strong>nes<br />

En proceso<br />

Sin p<strong>la</strong>nes<br />

Guatema<strong>la</strong> ha diseñado un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción nacional <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud dirigido a áreas<br />

específicas como <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas, incluidas <strong>la</strong>s<br />

79


transmitidas por alim<strong>en</strong>tos y agua. México también ha puesto <strong>en</strong> marcha un P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción<br />

Nacional 2002-2006 que sirve como instrum<strong>en</strong>to y base <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>l sector<br />

salud que se llevan a cabo <strong>en</strong> el país. Adicionalm<strong>en</strong>te, México se precia <strong>de</strong> su p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción<br />

nacional para el programa <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables, mediante el que se<br />

int<strong>en</strong>ta afrontar los <strong>de</strong>safíos comunitarios específicos <strong>en</strong> los cuales se c<strong>en</strong>tra esta iniciativa.<br />

Este p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción nacional se lleva a cabo <strong>en</strong> el ámbito local don<strong>de</strong> los comités locales <strong>de</strong><br />

salud <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> y ati<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s locales mediante p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud.<br />

Los países caribeños <strong>de</strong> Barbados y Dominica no necesariam<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción<br />

para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, sino que los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia guían otros esfuerzos<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación. Con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong>l Caribe para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> Barbados<br />

se usa <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como un <strong>en</strong>foque para guiar el diseño y <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

diversos programas <strong>de</strong>l sector salud. En Dominica, <strong>de</strong> manera simi<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> Barbados, no<br />

hay un p<strong>la</strong>n nacional <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, sino que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se concibe<br />

como un <strong>en</strong>foque que <strong>de</strong>be integrarse y apoyarse <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> todo el país. En Dominica, un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un p<strong>la</strong>n<br />

corporativo para facilitar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y sus<br />

principios <strong>en</strong> algunos programas, y ayuda <strong>en</strong> <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s comunes y <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración intersectorial.<br />

80


9. Abogacía por <strong>la</strong>s políticas públicas saludables<br />

Las políticas públicas saludables son aquel<strong>la</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una influ<strong>en</strong>cia consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />

positiva <strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas porque inci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> educación,<br />

vivi<strong>en</strong>da, alim<strong>en</strong>tos, recursos humanos, empleo, salud m<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Una<br />

política pública saludable se caracteriza por una preocupación explícita por <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

equidad. Las políticas públicas saludables buscan crear <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> apoyo que permitan a <strong>la</strong>s<br />

personas vivir una vida saludable, hacer elecciones saludables y transformar los <strong>en</strong>tornos<br />

social y físico. La políticas públicas saludables pue<strong>de</strong>n traducirse <strong>en</strong> legis<strong>la</strong>ción que vele por<br />

<strong>la</strong>s condiciones necesarias para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estilos <strong>de</strong> vida saludable, garantizar los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos y <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, proteger a <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s familias y <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> riesgo, y promover condiciones que<br />

asegur<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s opciones más saludables sean <strong>la</strong>s más accesibles y <strong>la</strong>s que puedan<br />

conseguirse con mayor facilidad (HMC KIT, 2002).<br />

Las políticas públicas saludables pue<strong>de</strong>n e<strong>la</strong>borar explícitam<strong>en</strong>te visiones sobre cómo<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y modificar políticas para <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> salud sea una consecu<strong>en</strong>cia y quizá no un<br />

objetivo primario. A<strong>de</strong>más, los esfuerzos para mejorar <strong>la</strong> salud mediante políticas públicas<br />

pue<strong>de</strong>n int<strong>en</strong>tar rep<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong>s opciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> élite gubernam<strong>en</strong>tal, los grupos <strong>de</strong> interés y el<br />

público (Po<strong>la</strong>nd et al., 2000).<br />

Los países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> han usado varios <strong>en</strong>foques difer<strong>en</strong>tes para abogar por <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas saludables. Diversas circunstancias han hecho que <strong>la</strong>s naciones pongan estas<br />

políticas <strong>en</strong> primer p<strong>la</strong>no <strong>en</strong> sus ag<strong>en</strong>das políticas <strong>en</strong> maneras, circunstancias y tiempos<br />

difer<strong>en</strong>tes. Las políticas públicas saludables no exist<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera ais<strong>la</strong>da y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ajustarse a<br />

<strong>la</strong>s diversas situaciones (sociales, políticas y económicas) que afectan el país <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos<br />

81


difer<strong>en</strong>tes. Con frecu<strong>en</strong>cia, los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia nacional causan cambios <strong>en</strong> los<br />

paradigmas <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación e introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das políticas. En Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong> situación<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia económica nacional ha l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y ha provocado<br />

fuertes <strong>de</strong>bates sobre cómo <strong>la</strong> economía afecta los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, motivando <strong>la</strong><br />

exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> políticas que solucion<strong>en</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s. Des<strong>de</strong> 2002, todas <strong>la</strong>s<br />

políticas sociales gubernam<strong>en</strong>tales incluy<strong>en</strong> acciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud con el<br />

objetivo doble <strong>de</strong> abordar <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia económica nacional y <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> moneda circu<strong>la</strong>nte<br />

que com<strong>en</strong>zó <strong>en</strong> dicho año, a <strong>la</strong> vez que formu<strong>la</strong>r el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas más sost<strong>en</strong>ibles.<br />

En todas <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do políticas públicas saludables para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r aspectos<br />

específicos y se ha ejercido presión para su diseño. Las <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> Perú para <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos libres <strong>de</strong> tabaco, el uso <strong>de</strong> cinturones <strong>de</strong> seguridad, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia doméstica y un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción para una niñez más segura y saludable, son un<br />

reflejo y se asemejan a los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> seguridad y salud pública <strong>de</strong> otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>Américas</strong>. En Paraguay se han puesto <strong>en</strong> marcha políticas e iniciativas simi<strong>la</strong>res, así como el<br />

<strong>de</strong>sarrollo adicional <strong>de</strong> normativas municipales para <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> alcohol y un <strong>de</strong>creto para<br />

establecer comités técnicos para diseñar directrices para seguridad alim<strong>en</strong>taria. En Panamá,<br />

el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> abogacía <strong>de</strong> políticas públicas saludables también ha exigido mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

equidad y <strong>en</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

82


9 Cabil<strong>de</strong>o y Abogacía<br />

5 Debate<br />

Público<br />

8 C<strong>en</strong>tralización<br />

Gráfica 5. Abogacía por <strong>la</strong>s Políticas Públicas <strong>Salud</strong>ables<br />

0 5 10<br />

8<br />

� El amplio <strong>de</strong>bate comunitario <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina sobre<br />

los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida, y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> políticas públicas para<br />

reducir <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong>s inequida<strong>de</strong>s.<br />

� Legis<strong>la</strong>ción municipal <strong>de</strong> Bolivia sobre espacios<br />

libres <strong>de</strong> humo y calidad <strong>de</strong> los servicios referida a<br />

195 oficinas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l consumidor.<br />

� Legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Brasil para reducir el tabaquismo.<br />

� El <strong>en</strong>foque basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia influyó <strong>en</strong> los<br />

marcos políticos y legis<strong>la</strong>tivos canadi<strong>en</strong>ses sobre<br />

cinturones <strong>de</strong> seguridad, ejercicio, nutrición y<br />

tabaquismo.<br />

� La crisis económica <strong>de</strong> Cuba y mercados <strong>de</strong> los<br />

agricultores.<br />

(Notas <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> país)<br />

Mi<strong>en</strong>tras algunos países han estado abogando por el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas públicas<br />

saludables <strong>en</strong> los últimos años, otros ti<strong>en</strong>e una <strong>la</strong>rga tradición <strong>en</strong> su ejecución. La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />

políticas públicas saludables es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública barba<strong>de</strong>nse. Con<br />

todo, esta actividad se ha ext<strong>en</strong>dido rápidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los últimos años como resultado <strong>de</strong>l<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el número <strong>de</strong> organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales que se ocupan <strong>de</strong> aspectos<br />

sanitarios y sociales, y su <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> cabil<strong>de</strong>o <strong>en</strong> el gobierno y pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

Ejemplos reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> discusión y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> promulgación y<br />

puesta <strong>en</strong> vigor <strong>en</strong> 2001 <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción que obliga a usar el cinturón <strong>de</strong> seguridad, y <strong>la</strong><br />

abogacía <strong>de</strong> los espacios libres <strong>de</strong> humo <strong>de</strong> tabaco por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad contra el Cáncer<br />

<strong>de</strong> Barbados. El consejo <strong>de</strong> ese país para <strong>la</strong>s personas con discapacidad también ha <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido<br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> este grupo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Las asambleas municipales <strong>en</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> se han<br />

convertido <strong>en</strong> procedimi<strong>en</strong>tos comunes para obt<strong>en</strong>er retroalim<strong>en</strong>tación pública y com<strong>en</strong>tarios<br />

sobre políticas y programas re<strong>la</strong>cionados con aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> otro tipo <strong>en</strong> <strong>la</strong> nación<br />

y <strong>la</strong> comunidad. Este nivel comunitario <strong>de</strong> participación se ha ext<strong>en</strong>dido más <strong>en</strong> Brasil,<br />

83


don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control social <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudadanía <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s etapas que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n y consolidan una política <strong>de</strong> salud (como<br />

consejos <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> nación, los estados y los municipios, y <strong>la</strong> participación directa <strong>de</strong> los<br />

sindicatos), y han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do mecanismos para su inclusión. También hay instituciones<br />

públicas y privadas que realizan estudios <strong>de</strong> impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas económicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones sociales, como <strong>la</strong> malnutrición y <strong>la</strong> mortalidad infantil. Estos estudios sirv<strong>en</strong><br />

como base temática para <strong>de</strong>finir <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política y garantizan que <strong>la</strong>s políticas públicas<br />

saludables, o cuando m<strong>en</strong>os sus intereses, se incluyan <strong>en</strong> los <strong>de</strong>bates políticos <strong>en</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes niveles gubernam<strong>en</strong>tales.<br />

A m<strong>en</strong>udo, al hacer el bosquejo <strong>de</strong> una política sanitaria, los gobiernos solicitan <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong><br />

diversas organizaciones, activistas e individuos. Al hacer el diseño preliminar <strong>de</strong> los<br />

objetivos y docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l programa G<strong>en</strong>te <strong>Salud</strong>able 2010, se incorporó <strong>la</strong><br />

retroalim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una amplia muestra repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> personas que incluyó más <strong>de</strong><br />

11.000 com<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> individuos <strong>en</strong> cada estado, que se recogieron por fax, Internet, carta y<br />

personalm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> numerosas reuniones públicas. La co<strong>la</strong>boración intersectorial<br />

formó <strong>la</strong> base para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> políticas públicas saludables conocido como<br />

G<strong>en</strong>te <strong>Salud</strong>able 2010, que constituye el fundam<strong>en</strong>to para <strong>la</strong>s acciones, estrategias y políticas<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y llevadas a cabo por el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y Servicios Humanos y sus<br />

ag<strong>en</strong>cias y divisiones operativas. Este conjunto completo <strong>de</strong> directrices y objetivos<br />

articu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> G<strong>en</strong>te <strong>Salud</strong>able 2010 afecta instituciones tan diversas como los Institutos<br />

Nacionales <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> (NIH), los C<strong>en</strong>tros para el Control y Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s<br />

(CDC), <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos y Medicam<strong>en</strong>tos (FDA), el Departam<strong>en</strong>to para <strong>la</strong><br />

Investigación <strong>de</strong>l Cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y <strong>la</strong> Calidad (AHRQ), el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Servicios y<br />

Recursos <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> (HRSA), <strong>la</strong> Dirección para Ancianos (AoA), el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Abuso<br />

84


<strong>de</strong> Sustancias y Servicios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> M<strong>en</strong>tal (SAMHSA), el Servicio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> para<br />

Pob<strong>la</strong>ciones Indíg<strong>en</strong>as, y el gran proveedor <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria para retirados,<br />

discapacitados y <strong>de</strong>sempleados, los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> Medicaid y Medicare (CMS).<br />

Estas instituciones afectan <strong>la</strong>s vidas <strong>de</strong> todos los estadouni<strong>de</strong>nses <strong>de</strong> muchas maneras<br />

difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> su diario vivir, y sus medidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño y principios básicos hoy <strong>en</strong> día<br />

están repres<strong>en</strong>tados por G<strong>en</strong>te <strong>Salud</strong>able 2010, una política pública saludable.<br />

En <strong>la</strong> parte ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Caribe y como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa para integrar los principios <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> salud y el proceso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas saludables, ha habido apoyo para <strong>la</strong> revisión y el análisis <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un perspectiva socioeconómica más amplia y para el uso <strong>de</strong> procesos<br />

consultivos intersectoriales <strong>en</strong> <strong>la</strong> nación, con el fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er retroalim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sector<br />

público y <strong>la</strong> sociedad civil para propiciar acuerdos <strong>de</strong> cooperación y <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> políticas<br />

públicas saludables.<br />

La formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una política pública saludable no conduce siempre a su aplicación exitosa.<br />

De 1996 a 2001, <strong>en</strong> Trinidad y Tobago se esbozaron y aprobaron leyes y políticas nacionales<br />

re<strong>la</strong>cionadas con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida y <strong>en</strong>tornos saludables <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> nación. Sin<br />

embargo, existe una <strong>de</strong>bilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad para poner <strong>en</strong> marcha estas leyes y supervisar<br />

su aplicación y cumplimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> todos los actores estratégicos. La creación <strong>de</strong><br />

una ley, un <strong>de</strong>creto o una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong>be hacer <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga travesía por <strong>la</strong> burocracia<br />

gubernam<strong>en</strong>tal hasta repercutir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s vidas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y mejorar su salud y bi<strong>en</strong>estar.<br />

Aunque <strong>en</strong> Surinam el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> ha especificado que no habrá atajos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

abogacía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas saludables, se ha afirmado que a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

no se le da un lugar importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> política pública, ya que solo 10% <strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong> el sector<br />

85


salud se re<strong>la</strong>ciona con activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Es evi<strong>de</strong>nte que <strong>la</strong> abogacía y <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración, aunque factores importantes, no son sufici<strong>en</strong>tes. Igualm<strong>en</strong>te importante es el<br />

compromiso gubernam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> todos los niveles y, como siempre, el apoyo y respaldo<br />

financiero. A pesar <strong>de</strong> eso, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos factores no garantiza el éxito <strong>de</strong> una política<br />

pública saludable. La participación comunitaria, a m<strong>en</strong>udo propiciada mediante el<br />

compromiso y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración intersectorial, pue<strong>de</strong> ayudar a construir el pu<strong>en</strong>te final <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

burocracia y <strong>la</strong> comunidad.<br />

86


10. Reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud hacia <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

La insatisfacción g<strong>en</strong>eralizada con el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> países ricos y<br />

pobres por igual, ha motivado lo que se <strong>de</strong>scribe como un movimi<strong>en</strong>to mundial para <strong>la</strong><br />

reori<strong>en</strong>tación o reforma <strong>de</strong>l sector salud. La reori<strong>en</strong>tación es un proceso continuo <strong>de</strong> cambio<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> política y los arreglos institucionales, guiados por el gobierno y diseñados<br />

para mejorar el funcionami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l sector salud y, <strong>en</strong> últimas, el estado <strong>de</strong><br />

salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. La reori<strong>en</strong>tación aborda diversos problemas importantes: <strong>en</strong> muchos<br />

países <strong>de</strong> bajos ingresos los recursos y <strong>la</strong> financiación son ina<strong>de</strong>cuados, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s no<br />

son r<strong>en</strong>tables, no hay calidad <strong>en</strong> los servicios, y los nuevos problemas y <strong>la</strong> carga creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas ejerc<strong>en</strong> mayor presión <strong>en</strong> los servicios.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud ha ocurrido <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes maneras y con una diversidad <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. Un<br />

<strong>en</strong>foque es el cabil<strong>de</strong>o y <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> los gobiernos <strong>en</strong> el ámbito subnacional. En<br />

Arg<strong>en</strong>tina, los gobiernos provinciales <strong>de</strong> Salta, La Pampa y Córdoba están introduci<strong>en</strong>do<br />

reformas para transformar los servicios <strong>de</strong> salud al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Estas reformas están dirigidas a increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud,<br />

promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> equidad y mejorando <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los<br />

movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias, los grupos <strong>de</strong> proveedores <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina también están<br />

trabajando <strong>en</strong> <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación. El programa nacional <strong>de</strong> médicos familiares busca llevar<br />

servicios <strong>de</strong> salud a los <strong>de</strong>sfavorecidos, y todos los profesionales que participan <strong>en</strong> él están<br />

capacitados <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Cuba también ha<br />

tratado <strong>de</strong> reori<strong>en</strong>tar su sector salud a través <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> proveedores. El programa <strong>de</strong><br />

médicos familiares <strong>de</strong> Cuba llega a 98% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, lo que permite interv<strong>en</strong>ciones<br />

directas con <strong>la</strong>s familias, <strong>la</strong>s personas y <strong>la</strong> comunidad. Junto con el programa <strong>de</strong> médicos<br />

familiares, está <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> salud mediante el<br />

87


programa <strong>de</strong> calidad y satisfacción <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud, don<strong>de</strong> cada <strong>de</strong>legado <strong>de</strong> salud<br />

<strong>en</strong> el nivel local se somete a un proceso <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas se evalúan y los servicios <strong>de</strong><br />

salud suministrados para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> mejor manera <strong>de</strong> satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s.<br />

En vez <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación por medio <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> proveedores<br />

subnacionales y los gobiernos provinciales, algunos países <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

p<strong>la</strong>nes nacionales para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, Barbados ti<strong>en</strong>e un p<strong>la</strong>n estratégico nacional <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo que ha establecido<br />

disposiciones para revisar <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> gestión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales instituciones <strong>de</strong> salud,<br />

así como los esquemas <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong> los servicios. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo incluye disposiciones para acciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, principalm<strong>en</strong>te<br />

mediante servicios comunitarios y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración con organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales<br />

para integrar estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los programas nacionales y<br />

locales. El Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social <strong>de</strong> El Salvador ha puesto <strong>en</strong><br />

práctica un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria integral como parte <strong>de</strong> su reforma <strong>de</strong>l sector salud, y<br />

ha creado un p<strong>la</strong>n nacional para <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud con muchos<br />

compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El marco <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo se basa <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong>l<br />

Consejo Nacional <strong>de</strong> Reforma <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, integrado por el Ministerio, organizaciones no<br />

gubernam<strong>en</strong>tales, el sector privado e instituciones académicas, así como repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

los usuarios <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> salud. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y el uso <strong>de</strong> espacios saludables<br />

son un compon<strong>en</strong>te adicional <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo para <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

Otros países, como Belice, también están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo p<strong>la</strong>nes nacionales para <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sector salud mediante un proceso <strong>de</strong> reforma sectorial, <strong>en</strong> el<br />

que el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> está trabajando con <strong>la</strong> asesoría <strong>de</strong> sus socios relevantes. Bolivia<br />

88


también ha iniciado <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un nuevo sistema <strong>de</strong> salud a través <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong><br />

reforma gradual. Este proceso se ori<strong>en</strong>ta a abordar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong> cada región y<br />

grupo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción, y ha establecido condiciones para <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia, <strong>la</strong> monitorización y <strong>la</strong><br />

evaluación. Aunque no necesariam<strong>en</strong>te está <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo un p<strong>la</strong>n nacional, el gobierno <strong>de</strong><br />

Uruguay ha creado <strong>la</strong> División <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reorganización y<br />

reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. Se espera que <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> esta división ayu<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud a un sector más amplio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con un mayor<br />

<strong>en</strong>foque <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Gráfica 6. Reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> para Promover <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

• Programas <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Familiar <strong>en</strong> Brasil y Cuba.<br />

• <strong>Salud</strong> M<strong>en</strong>tal Comunitaria <strong>en</strong> Brasil, Belice y<br />

Québec<br />

• El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Costa Rica da prioridad a <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas (Carm<strong>en</strong>).<br />

• La reforma <strong>de</strong>l sector salud <strong>en</strong> Jamaica exige el<br />

uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y un mo<strong>de</strong>lo<br />

comunitario <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, que incluye<br />

salud m<strong>en</strong>tal, nutrición, actividad física y<br />

consejería.<br />

• Hospitales amigos <strong>de</strong> los niños <strong>en</strong> Latinoamérica<br />

y el Caribe<br />

(Notas <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> país)<br />

Mi<strong>en</strong>tras algunos países han reori<strong>en</strong>tado los servicios <strong>de</strong> arriba hacia abajo, otros han<br />

com<strong>en</strong>zado <strong>la</strong> reforma <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido contrario. Brasil <strong>de</strong>sarrolló un sistema <strong>de</strong> participación<br />

comunitaria para este proceso. La oficina brasileña <strong>de</strong> políticas sanitarias <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> llevar a cabo <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción básica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

10<br />

9<br />

8<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

� <strong>Salud</strong> familiar<br />

� Medidas prev<strong>en</strong>tivas<br />

� Comunitarios<br />

89


salud a través <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> salud familiar. Se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es<br />

una estrategia necesaria para lograr <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción básica <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Com<strong>en</strong>zando <strong>en</strong> <strong>la</strong> base, <strong>la</strong> participación social es crucial <strong>en</strong> este proceso, administrado por<br />

los consejos locales <strong>de</strong> salud que forman parte <strong>de</strong> él. Guatema<strong>la</strong> también incorporó acciones<br />

<strong>de</strong> participación comunitaria y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> su proceso <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong>l sector<br />

salud parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l ámbito local hacia arriba. La iniciativa PACE y el programa <strong>de</strong><br />

municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables son mecanismos para <strong>la</strong> participación social <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

gestión <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. Honduras también ha incorporado <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong><br />

municipios saludables <strong>en</strong> su proyecto <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong> salud con <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong><br />

reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> manera consist<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s y necesida<strong>de</strong>s locales.<br />

La reforma <strong>de</strong>l sector salud también pue<strong>de</strong> ocurrir <strong>de</strong> manera integrada <strong>en</strong> ambas direcciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong>. A comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> 2001, Perú <strong>de</strong>sarrolló un mo<strong>de</strong>lo nuevo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción integral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a través <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y con retroalim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Este<br />

mo<strong>de</strong>lo busca fortalecer a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> comunidad. Los<br />

comités locales <strong>de</strong> administración compartida <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud son el mecanismo peruano para <strong>la</strong><br />

participación social. Los miembros <strong>de</strong> estos comités son repres<strong>en</strong>tantes elegidos por <strong>la</strong><br />

comunidad y también por el personal <strong>de</strong> los organismos locales <strong>de</strong> salud. Estos comités<br />

trabajan con distintos niveles jerárquicos <strong>de</strong>l gobierno para aplicar <strong>de</strong> <strong>la</strong> mejor manera <strong>la</strong><br />

reforma <strong>de</strong>l sector salud.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l sector salud mediante métodos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración intersectorial y<br />

participación comunitaria, <strong>la</strong>s metodologías más amplias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud también<br />

han constituido un marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia y un factor <strong>en</strong> <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sector salud. Como<br />

parte <strong>de</strong> los esfuerzos para reformar el sistema <strong>de</strong> salud canadi<strong>en</strong>se <strong>en</strong> todo el país, <strong>la</strong><br />

90


Comisión Nacional para el Futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Sanitaria <strong>en</strong> Canadá y el Comité <strong>de</strong>l<br />

S<strong>en</strong>ado para <strong>la</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> Cuestiones Sociales, Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología han <strong>de</strong>stacado <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> salud. Varias iniciativas <strong>de</strong>l nivel provincial, <strong>de</strong>cretadas con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> aconsejar al<br />

gobierno sobre <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> salud, reconocieron el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria. Canadá no es el único país que<br />

usa <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> reforma más amplia <strong>de</strong>l sector salud. La reforma <strong>de</strong>l sector<br />

salud <strong>en</strong> Jamaica exige el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y un mo<strong>de</strong>lo comunitario <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevos <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal, nutrición, actividad física y<br />

consejería.<br />

Algunos países han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do p<strong>la</strong>nes para <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l sector salud con base <strong>en</strong> ciertos<br />

aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud o ciertos problemas y <strong>de</strong>safíos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

salud. En Ecuador, el proyecto <strong>de</strong> espacios saludables <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Loja se ha usado como<br />

refer<strong>en</strong>cia nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. República Dominicana ha<br />

empleado <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> salud<br />

materna, salud infantil y salud <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes. En 2001, el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong><br />

República Dominicana <strong>la</strong>nzó <strong>la</strong> estrategia “Maternidad Segura” que incluye el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. Este nuevo mo<strong>de</strong>lo se está<br />

aplicando mediante unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que sirv<strong>en</strong> a 500 y hasta 700<br />

familias usando estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

Otros países han abordado <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sector salud <strong>en</strong>focándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. En Panamá, el nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria integra <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

y los aspectos medioambi<strong>en</strong>tales. Este nuevo mo<strong>de</strong>lo incluye activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

91


salud <strong>en</strong> diversos ámbitos, se dirige a todos los grupos etarios, e incluye <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud psicosocial, el manejo <strong>de</strong> riesgos, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong><br />

vida saludable, <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> rehabilitación <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

La expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud a comunida<strong>de</strong>s marginales también es<br />

parte <strong>de</strong> este proceso <strong>de</strong> reori<strong>en</strong>tación. Las comunida<strong>de</strong>s participan directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este<br />

proceso a través <strong>de</strong> comités <strong>de</strong> salud, consejos comunitarios y juntas para concertar<br />

conv<strong>en</strong>ios rurales.<br />

Junto con un <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, muchos países también han incorporado<br />

estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> sus aproximaciones a <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l sector salud. La<br />

estrategia para <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l sector salud <strong>de</strong> Paraguay ha girado <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> los servicios y <strong>la</strong> participación comunitaria. El nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> salud<br />

incluye acciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud para apoyar y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> grupos<br />

y organizaciones comunitarias <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> sus necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud y <strong>en</strong> el diseño,<br />

aplicación y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones sanitarias. En este nuevo mo<strong>de</strong>lo también se<br />

incluy<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s educativas re<strong>la</strong>cionadas con los estilos <strong>de</strong> vida saludable, el crecimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong>sarrollo, y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción materna e infantil. Nicaragua ha reori<strong>en</strong>tado su sector salud con un<br />

énfasis especial <strong>en</strong> el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los sectores más pobres <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad. La estrategia se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud,<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el nivel primario <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. Los cambios <strong>en</strong> los estilos <strong>de</strong> vida se<br />

incluy<strong>en</strong> como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones para mejorar <strong>la</strong> salud. La participación social <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

gestión <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud se lleva a cabo mediante consejos locales <strong>de</strong> salud, días<br />

saludables y procesos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación local.<br />

92


Dos <strong>de</strong> los países más gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l sector salud<br />

at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do el costo cada vez mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria. El programa <strong>de</strong> México, Seguro<br />

Popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, busca llevar <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong>l seguro <strong>de</strong> salud a grupos marginales <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. Las acciones <strong>en</strong> este programa se dirig<strong>en</strong> a <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> los estilos <strong>de</strong> vida,<br />

<strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> riesgo y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>s<br />

cuales se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> salud. El Instituto Mexicano <strong>de</strong>l Seguro<br />

Social (IMSS) tuvo éxito <strong>en</strong> reorganizar 33 programas prioritarios <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cinco programas<br />

integrados <strong>de</strong> salud. Esta reorganización ayudó a que los programas tuvies<strong>en</strong> un alto<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El IMSS también reori<strong>en</strong>tó recursos económicos para<br />

fortalecer <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Estados Unidos no ha llevado a cabo una<br />

reforma nacional <strong>de</strong>l sector salud, aunque ha habido mucho <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

hacerlo. Los aspectos principales <strong>de</strong> esta reforma son el gran número <strong>de</strong> personas no<br />

aseguradas y el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l costo <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria. El Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

Servicios Humanos ha aum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> áreas prioritarias para diversas<br />

pob<strong>la</strong>ciones que tradicionalm<strong>en</strong>te han sido un objetivo principal <strong>de</strong>bido al acceso <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, como los niños, <strong>la</strong>s mujeres, <strong>la</strong>s minorías raciales y étnicas, los ancianos y los<br />

pob<strong>la</strong>dores rurales. Por ejemplo, los Departam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer y <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Minorías trabajan para solucionar <strong>la</strong>s inequida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación, los servicios <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción sanitaria y educación que históricam<strong>en</strong>te han puesto a estas pob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> riesgo.<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te, el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Sanitaria y Calidad ha<br />

publicado un informe nacional sobre <strong>la</strong>s equida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud con <strong>la</strong> esperanza<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria y el costo para los<br />

estadouni<strong>de</strong>nses, sobre todo los que más lo necesitan.<br />

93


11. Empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y participación comunitaria<br />

La creación <strong>de</strong> nuevas alianzas estratégicas constituye un <strong>en</strong>foque importante <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Las alianzas estratégicas son re<strong>la</strong>ciones y conv<strong>en</strong>ios <strong>en</strong>tre distintos<br />

actores, organizaciones y personas interesadas (HCM Kit). Las alianzas estratégicas comunes<br />

se llevan a cabo con ag<strong>en</strong>cias gubernam<strong>en</strong>tales, instituciones <strong>de</strong> salud y otros sectores<br />

re<strong>la</strong>cionados como educación, justicia, transportes y agricultura, organizaciones no<br />

gubernam<strong>en</strong>tales, escue<strong>la</strong>s, universida<strong>de</strong>s, medios masivos <strong>de</strong> comunicación, grupos<br />

religiosos y organizaciones públicas y privadas. La participación comunitaria se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong> cada persona por su salud, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> individuos o comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones sobre <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria y <strong>la</strong> contribución personal <strong>de</strong> recursos. Si un<br />

individuo no pue<strong>de</strong> participar directam<strong>en</strong>te, su papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad civil pue<strong>de</strong> ser asumido<br />

por organizaciones e interactuar <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El concepto integral<br />

<strong>de</strong> comunidad implica un grupo <strong>de</strong> personas que compart<strong>en</strong> algo <strong>en</strong> común. Sin embargo,<br />

casi nunca es fácil <strong>de</strong>finir geográfica, cultural y socialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s. Por<br />

consigui<strong>en</strong>te, los p<strong>la</strong>nificadores <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una estructura para <strong>la</strong> participación<br />

comunitaria que no explote ni tampoco ignore <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una<br />

comunidad (Gre<strong>en</strong>, 1999).<br />

Algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> han <strong>de</strong>sempeñado un papel muy activo <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

participación comunitaria y <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud. Una aproximación común es <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil mediante <strong>la</strong> codificación y participación <strong>de</strong> organizaciones<br />

no gubernam<strong>en</strong>tales, y <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> grupos comunitarios. En V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> participación<br />

ciudadana se consi<strong>de</strong>ra un eje c<strong>en</strong>tral para lograr una “auténtica <strong>de</strong>mocracia participativa”.<br />

En el P<strong>la</strong>n Estratégico para el Desarrollo Social 2000-2006, uno <strong>de</strong> los objetivos es<br />

“promover <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> organizaciones comunitarias <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> administración<br />

94


<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y el <strong>de</strong>sarrollo social”<br />

(PEDS 2000-2006). Otros docum<strong>en</strong>tos gubernam<strong>en</strong>tales m<strong>en</strong>cionan los sigui<strong>en</strong>tes objetivos<br />

para poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> participación comunitaria y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil: 1) Preparación <strong>de</strong><br />

un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación sanitaria por sectores geográficos (nacional, regional y local) con<br />

participación comunitaria; y 2) Transformación <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> un elem<strong>en</strong>to<br />

cohesivo y dinámico <strong>de</strong> participación social <strong>de</strong>mocrática y activa. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>,<br />

otros países <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> también cu<strong>en</strong>tan con un marco legal para poner <strong>en</strong> práctica y<br />

propiciar <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración comunitaria. En Bolivia <strong>la</strong>s leyes también especifican <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> grupos comunitarios y <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud. La Ley <strong>de</strong> Participación<br />

Social, <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Desc<strong>en</strong>tralización Administrativa y <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong>l Diálogo si<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s bases<br />

para incorporar repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

estratégica. En este s<strong>en</strong>tido, hay un <strong>de</strong>creto supremo que estipu<strong>la</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> “Consejos<br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Departam<strong>en</strong>tales y Municipales” don<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, por medio <strong>de</strong> sus<br />

repres<strong>en</strong>tantes (los partidarios o <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud) participan <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones sobre <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud.<br />

Canadá también ti<strong>en</strong>e iniciativas nacionales simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> tipo legal para apoyar <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud, como <strong>la</strong> Iniciativa <strong>de</strong>l Sector Voluntario (VSI),<br />

un conv<strong>en</strong>io <strong>en</strong>tre el gobierno canadi<strong>en</strong>se y el sector voluntario <strong>de</strong> dicho país. Este conv<strong>en</strong>io<br />

se hizo público <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2000 y compr<strong>en</strong><strong>de</strong> una alianza con 200 organizaciones<br />

voluntarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas y políticas sanitarias. Dicho conv<strong>en</strong>io<br />

ha ayudado a fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l sector para trabajar <strong>en</strong> conjunto con el público y los<br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud para prestar servicios y programas concretos <strong>de</strong> salud. Se está<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo un guía titu<strong>la</strong>da “Trabajando Juntos <strong>en</strong> el Desarrollo <strong>de</strong> Políticas: un Código<br />

<strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>as Prácticas”, para suministrar mecanismos para <strong>la</strong> consulta e incorporación <strong>de</strong><br />

95


problemas e inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> diversos sectores voluntarios <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas. Este conv<strong>en</strong>io se ha puesto <strong>en</strong> marcha y funciona <strong>en</strong> iniciativas <strong>de</strong> diversa índole.<br />

La Ag<strong>en</strong>da Nacional <strong>de</strong> Políticas Sanitarias <strong>en</strong> los Lugares <strong>de</strong> Trabajo, que actualm<strong>en</strong>te está<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, incluye <strong>en</strong>tre sus compon<strong>en</strong>tes y activida<strong>de</strong>s es<strong>en</strong>ciales <strong>la</strong> consulta pública con<br />

grupos <strong>de</strong> personas interesadas. En marzo <strong>de</strong> 2000, los tres niveles gubernam<strong>en</strong>tales, con<br />

retroalim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, firmaron el Acuerdo <strong>de</strong> Vancouver con duración <strong>de</strong><br />

cinco años. Este Acuerdo se formuló <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública <strong>de</strong>bido a los<br />

altos índices <strong>de</strong> VIH, sida y hepatitis C causados principalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> inyección <strong>de</strong> drogas.<br />

La iniciativa <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da durante cinco años dará apoyo continuo que irá <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción a<br />

<strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción, incluido el trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones socioeconómicas<br />

básicas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> impacto a nivel individual y <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. El <strong>en</strong>foque c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> este<br />

acuerdo radica <strong>en</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración estrecha y constante <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, los grupos<br />

comunitarios y los gobiernos nacional, provinciales y locales.<br />

Chile también ha avanzado a pasos agigantados <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad y <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> sus reformas y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud. En 1997, el<br />

Ministerio <strong>de</strong>l Interior aprobó una ley por <strong>de</strong>creto supremo re<strong>la</strong>cionada con los consejos <strong>de</strong><br />

los barrios o vecindarios y otras organizaciones comunitarias, que busca facilitar el <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong> asociación y promueve el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> organizaciones. La Ley Orgánica Constitucional<br />

<strong>de</strong> los Municipios obliga a constituir un fondo para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los vecindarios <strong>de</strong>stinado<br />

a co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> los consejos <strong>de</strong> los barrios. Chile también ti<strong>en</strong>e<br />

instrucciones presi<strong>de</strong>nciales para <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos. Un ejemplo <strong>de</strong>l<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas leyes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cotidianas son los comités comunitarios <strong>de</strong><br />

Vida Chile, los cuales están conformados por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> municipalidad, el sector<br />

salud, organizaciones sociales y ag<strong>en</strong>cias intergubernam<strong>en</strong>tales. Sus objetivos son co<strong>la</strong>borar<br />

96


con el diagnóstico local y <strong>la</strong> jerarquización <strong>de</strong> los problemas, formu<strong>la</strong>r, llevar a cabo y<br />

evaluar el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, coordinar <strong>la</strong>s acciones, movilizar recursos y<br />

contribuir a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley y el posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Estos<br />

comités han ayudado a transferir el papel principal <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a<br />

<strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y ha garantizado su participación <strong>en</strong> el sector salud.<br />

También se ha usado <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables para incorporar <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud. En Paraguay, esta estrategia y<br />

el proyecto <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s saludables han s<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>s bases para ofrecer oportunida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong><br />

participación ciudadana <strong>en</strong> el ámbito local. En el caso <strong>de</strong> los municipios saludables, grupos<br />

directivos locales realizan un diagnóstico participativo para el diseño preliminar <strong>de</strong> los<br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción. El Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social y <strong>la</strong> Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> dan apoyo técnico <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada grupo o<br />

municipio. Una experi<strong>en</strong>cia exitosa <strong>en</strong> esta iniciativa fue <strong>la</strong> campaña nacional <strong>de</strong> vacunación<br />

que alcanzó <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong>seada con <strong>la</strong> participación comunitaria. La pob<strong>la</strong>ción local formó<br />

grupos y, sigui<strong>en</strong>do un refer<strong>en</strong>do, preparó un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

y recursos locales. Una vez conocidas <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y los recursos, <strong>la</strong> comunidad pudo<br />

ajustar mejor el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> acuerdo con sus necesida<strong>de</strong>s, y <strong>la</strong> iniciativa se llevó a cabo<br />

exitosam<strong>en</strong>te.<br />

En los municipios <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong>, don<strong>de</strong> se lleva a cabo <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Municipios<br />

Promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y <strong>la</strong> Paz, hay una consulta local que involucra a <strong>la</strong> comunidad,<br />

actores estratégicos, asociaciones, instituciones y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud.<br />

Esta consulta ayuda a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s metas, los objetivos y los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estrategia, y se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> mediante una metodología participativa para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />

97


necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong>sarrollo social <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Durante <strong>la</strong>s sesiones <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación participativa, se emplea el método <strong>de</strong>l “árbol <strong>de</strong> problemas” mediante el cual se<br />

i<strong>de</strong>ntifican el problema, <strong>la</strong>s raíces o causas, y un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo para resolver dichas causas.<br />

Hasta ahora, <strong>la</strong> participación multisectorial dirigida por los ayuntami<strong>en</strong>tos o alcaldías con el<br />

apoyo <strong>de</strong>l sector salud ha sido exitosa.<br />

Con <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables (MCS), República Dominicana<br />

está <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo un proyecto <strong>de</strong> cooperación con Cuba <strong>en</strong> el que República Dominicana ha<br />

fortalecido <strong>la</strong> administración local <strong>de</strong> los consejos municipales mediante métodos <strong>de</strong><br />

participación comunitaria. En Honduras, <strong>la</strong> participación comunitaria <strong>en</strong> programas y<br />

proyectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo local se ha dado por un mecanismo difer<strong>en</strong>te. Bajo <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

Municipios, exist<strong>en</strong> mecanismos <strong>de</strong> participación como comités asesores <strong>en</strong> consejos<br />

abiertos, plebiscitos y el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad para reunirse.<br />

En Ecuador, varios municipios y sus comités cantonales para el <strong>de</strong>sarrollo y los comités<br />

municipales <strong>de</strong> salud han establecido grupos <strong>de</strong> trabajo con <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong><br />

participación ciudadana. Estos grupos <strong>de</strong> trabajo ofrec<strong>en</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> participación y<br />

negociación para <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes locales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> los que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud hace parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da. Los espacios se han empleado para i<strong>de</strong>ntificar necesida<strong>de</strong>s y<br />

problemas y para retroalim<strong>en</strong>tar el diseño <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción mediante <strong>la</strong> participación<br />

ciudadana. Algunos ejemplos <strong>de</strong> estos espacios son los P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Desarrollo Cantonal <strong>de</strong><br />

Cotacachi, Cu<strong>en</strong>ca, Loja, Pedro Moncayo y el comité municipal <strong>de</strong> Ar<strong>en</strong>il<strong>la</strong>s, que han usado<br />

metodologías participativas para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación local. La Ley <strong>de</strong> Maternidad Gratuita y<br />

At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> Infancia estipu<strong>la</strong> que los municipios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er comités <strong>de</strong> administración<br />

local. En 2002 se firmó un acuerdo con 70 municipios para poner <strong>en</strong> práctica esta ley. Los<br />

98


comités <strong>de</strong> usuarios <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud constituy<strong>en</strong> un espacio <strong>de</strong> participación<br />

ciudadana activa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> estrategias para reducir <strong>la</strong> morbilidad y <strong>la</strong> mortalidad<br />

materna e infantil.<br />

Quizá el ejemplo más importante <strong>de</strong> participación comunitaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y<br />

ejecución <strong>de</strong> una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> salud es el <strong>de</strong> Cuba. En este país, los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, evaluación <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s, preparación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones,<br />

vigi<strong>la</strong>ncia y evaluación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> salud, mediante procesos <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong>l sector<br />

salud y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> Trabajo Comunitario Integrado. Los objetivos <strong>de</strong>l<br />

Sistema Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, tanto local como nacionalm<strong>en</strong>te, se preparan a partir <strong>de</strong>l<br />

diagnóstico sectorial, que es un proceso participativo directo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, los trabajadores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y los servicios <strong>de</strong> salud. En <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> objetivos y metas se aplica el<br />

método <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación estratégica. La pob<strong>la</strong>ción participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación y<br />

jerarquización <strong>de</strong> los problemas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> alternativas y soluciones posibles, lo<br />

que garantiza <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> todos los aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

iniciativa.<br />

99


Gráfica 7. Empo<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> Sociedad Civil y facilitar <strong>la</strong> Participación Comunitaria<br />

• Leyes sobre diálogo y participación<br />

popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Bolivia (1994).<br />

• Procesos <strong>de</strong> acción concertada<br />

"tripartita" <strong>de</strong> Brasil.<br />

• Los procesos <strong>de</strong> consulta <strong>de</strong>l Caribe.<br />

• Consultas popu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> México.<br />

• Mesas <strong>de</strong> negociación y cogestión <strong>de</strong><br />

Perú.<br />

• Análisis <strong>de</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

participación <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción.<br />

• Cinco países indicaron que había muy<br />

pocas estrategias u oportunida<strong>de</strong>s para<br />

empo<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong> sociedad civil y<br />

facilitar <strong>la</strong> participación comunitaria<br />

(Notas <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> país)<br />

Otra manera común <strong>de</strong> invitar a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> sociedad civil es el uso<br />

<strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias y foros. En Arg<strong>en</strong>tina, por ejemplo, está el Foro Nacional sobre Prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> Riesgos y <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, celebrado <strong>en</strong> Tucumán <strong>en</strong> 2001, que dio <strong>la</strong> oportunidad<br />

a g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todas <strong>la</strong> provincias <strong>de</strong> discutir <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias locales y sus estrategias, <strong>la</strong>s que se<br />

usaron <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Directrices <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción y <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Casi mil participantes <strong>de</strong> toda Arg<strong>en</strong>tina tomaron parte <strong>en</strong> esta discusión. Este espacio<br />

permitió <strong>la</strong> constitución formal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Nacional <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables<br />

y <strong>la</strong> integración efectiva <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s y organizaciones profesionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, como <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia Nacional <strong>de</strong> Medicina, <strong>la</strong> Asociación Médica <strong>de</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina y varias socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> profesionales.<br />

En Barbados, el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> adoptó un proceso <strong>de</strong> consulta intersectorial para revisar<br />

el P<strong>la</strong>n Estratégico Nacional 2002-2010. Este proceso consultativo creó <strong>la</strong> oportunidad y el<br />

mecanismo para <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y análisis <strong>de</strong><br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

� Estructuras establecidas<br />

� Oportunida<strong>de</strong>s<br />

� Construcción <strong>de</strong> Capacida<strong>de</strong>s<br />

100


necesida<strong>de</strong>s e interv<strong>en</strong>ciones para mejorar <strong>la</strong> salud. La repres<strong>en</strong>tación incluyó <strong>la</strong> afiliación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> más amplia gama posible <strong>de</strong> sectores públicos y privados, asociaciones profesionales,<br />

organizaciones comunitarias y <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y los medios <strong>de</strong> comunicación. En Dominica, <strong>en</strong><br />

2001, se llevaron a cabo procesos nacionales simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> consulta intersectorial para obt<strong>en</strong>er<br />

<strong>la</strong> retroalim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sector público y <strong>la</strong> sociedad civil, con el fin <strong>de</strong> apoyar <strong>la</strong> integración<br />

<strong>de</strong> los principios y estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l sector salud y el<br />

proceso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación sanitaria. Esto también se hará <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Vírg<strong>en</strong>es Británicas y<br />

Santa Lucía <strong>en</strong> el futuro cercano.<br />

Las organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales (ONG’s) también son miembros importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad civil que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluirse <strong>en</strong> este proceso. En Nicaragua, durante el mes <strong>de</strong> febrero<br />

<strong>de</strong> 2002, se celebró el primer foro nacional <strong>de</strong> organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales, el cual<br />

fue dirigido por el Viceministro <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>. Este foro t<strong>en</strong>ía como finalidad crear espacios para<br />

articu<strong>la</strong>r los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> trabajo surgidos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s empr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> conjunto por el<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y <strong>la</strong>s ONG para fortalecer su coordinación. Como resultado <strong>de</strong>l foro, se<br />

diseñó una estrategia <strong>de</strong> participación comunitaria. En México, el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

convocó una iniciativa simi<strong>la</strong>r. A comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> 2001, el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> convocó una<br />

consulta ciudadana con el propósito <strong>de</strong> dar a los ciudadanos <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er voz y<br />

voto <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n nacional <strong>de</strong> salud. Se recibieron más <strong>de</strong> 22.000 propuestas, lo<br />

que <strong>de</strong>muestra el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad por participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida pública, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

temas que afectan directam<strong>en</strong>te el bi<strong>en</strong>estar y <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Las preocupaciones,<br />

los <strong>de</strong>sacuerdos y <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong> los ciudadanos se incorporaron tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> visión y los<br />

compon<strong>en</strong>tes diagnósticos <strong>de</strong>l programa, como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s secciones sobre estrategias y líneas <strong>de</strong><br />

acción.<br />

101


Estos son solo algunos ejemplos <strong>de</strong> mecanismos y marcos que han sido empleados por<br />

gobiernos, ciudadanos y organizaciones para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y<br />

<strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> sus propios países. Hay muchos otros ejemplos específicos y <strong>de</strong> algunos<br />

se hará m<strong>en</strong>ción más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte para ofrecer una repres<strong>en</strong>tación amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. Perú<br />

ti<strong>en</strong>e una serie <strong>de</strong> tab<strong>la</strong>s para construir cons<strong>en</strong>so formadas por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l Estado y <strong>la</strong><br />

sociedad civil. Dichas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s crean espacios para reflexionar, compartir experi<strong>en</strong>cias y<br />

diseñar propuestas. A través <strong>de</strong> los Comités Locales <strong>de</strong> Administración Compartida <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

(CLAS) se prepara un p<strong>la</strong>n local <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> comunidad participa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y propone una solución a los <strong>de</strong>safíos específicos a medida que se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n.<br />

Aunque <strong>en</strong> Trinidad y Tobago no hay por el mom<strong>en</strong>to un proceso estructurado y perman<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> participación comunitaria <strong>en</strong> todos los niveles, no obstante los individuos y <strong>la</strong>s<br />

organizaciones comunitarias han estado participando <strong>en</strong> los ámbitos local y nacional <strong>en</strong><br />

interv<strong>en</strong>ciones específicas, por ejemplo: 1) consultas locales que se han llevado a cabo con<br />

propósitos específicos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas; 2) mediante <strong>la</strong> reforma<br />

<strong>de</strong>l sector salud <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad también se da a través <strong>de</strong> membresía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

juntas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s regionales <strong>de</strong> salud. Las reuniones <strong>de</strong> juntas públicas también han<br />

dado una oportunidad para que <strong>la</strong> comunidad t<strong>en</strong>ga voz y voto <strong>en</strong> cuanto a sus<br />

preocupaciones y su percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad, efectividad y efici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los servicios<br />

suministrados. Estas reuniones también constituy<strong>en</strong> un espacio <strong>en</strong> el que <strong>la</strong>s contribuciones y<br />

<strong>la</strong>s suger<strong>en</strong>cias se pres<strong>en</strong>tan a <strong>la</strong>s juntas regionales nombradas por el gabinete para dirigir<br />

procesos <strong>de</strong> reforma <strong>de</strong>l sector salud <strong>en</strong> el ámbito local. En Trinidad y Tobago, los<br />

programas dirigidos a problemas <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to y grupos específicos como jóv<strong>en</strong>es,<br />

madres adolesc<strong>en</strong>tes, personas con diabetes, trastornos nutricionales, y VIH y sida, son<br />

102


algunos ejemplos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos que han impulsado <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> comités con<br />

propósitos específicos y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil.<br />

En Uruguay, el estímulo para <strong>la</strong> participación social y comunitaria mediante <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong><br />

educación comunitaria ha permitido al país at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s emerg<strong>en</strong>tes y<br />

reemerg<strong>en</strong>tes. Uruguay es el único país <strong>en</strong> <strong>la</strong> región que ha erradicado el cólera y el <strong>de</strong>ngue,<br />

y reconoce <strong>la</strong> participación comunitaria como factor <strong>de</strong> éxito.<br />

En Brasil, los consejos <strong>de</strong> salud nacionales, estatales y municipales, y los organismos <strong>de</strong>l<br />

Ministerio Público a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l consumidor, son ejemplos <strong>de</strong><br />

mecanismos que fortalec<strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> salud pública. En <strong>la</strong> comunidad, <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación estratégica basados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong> salud ocurre mediante equipos<br />

<strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> salud familiar. En algunas ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Brasil, <strong>la</strong> participación social ocurre<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s presupuestarias. Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil,<br />

asociaciones <strong>de</strong> resi<strong>de</strong>ntes, asociaciones profesionales y repres<strong>en</strong>tantes gubernam<strong>en</strong>tales<br />

participan <strong>en</strong> esta iniciativa.<br />

103


12. Re<strong>de</strong>s y alianzas<br />

Las re<strong>de</strong>s y alianzas han sido un compon<strong>en</strong>te crítico <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo y éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. El intercambio <strong>de</strong> información y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre países<br />

también han sido factores importantes <strong>en</strong> el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Las re<strong>de</strong>s<br />

facilitan compartir ampliam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> información sobre los éxitos y los <strong>de</strong>safíos, y ayudan a<br />

abordar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> grupos difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> diversos niveles, como el sector privado, el<br />

gobierno y <strong>la</strong>s organizaciones internacionales (HMC KIT, 2002). La publicación <strong>de</strong> boletines<br />

e informes contribuye a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s. En años reci<strong>en</strong>tes, el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Internet ha facilitado <strong>la</strong> publicación y difusión <strong>de</strong> publicaciones por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

y los municipios. La co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> el país y <strong>en</strong> el extranjero ha ayudado a que <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ocupe <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> <strong>la</strong> que goza hoy <strong>en</strong> día y continuará su<br />

preval<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el futuro.<br />

En V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, el gobierno promueve constantem<strong>en</strong>te el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y<br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Como parte <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> recursos humanos <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y Desarrollo Social hay un módulo <strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s sociales<br />

cuyo objetivo es capacitar personal local y regional para que, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>tidad regional, puedan iniciarse los procesos <strong>de</strong> negociación y<br />

construcción <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n estratégico social. El material <strong>de</strong><br />

capacitación <strong>en</strong> este módulo incluye los sigui<strong>en</strong>te temas: conceptualización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

sociales, re<strong>de</strong>s promocionales <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida y salud, metodologías para vincu<strong>la</strong>r los<br />

procesos <strong>de</strong> organización para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s sociales como un mecanismo<br />

operativo para <strong>la</strong> estrategia promocional <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida, metodologías para <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s promocionales <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida, y diseño, ejecución y<br />

monitorización <strong>de</strong> procesos para constituir ag<strong>en</strong>das sociales compartidas (para actores<br />

104


difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> diversos niveles). Estas re<strong>de</strong>s promocionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida constituirán<br />

los esc<strong>en</strong>arios don<strong>de</strong> cada <strong>en</strong>tidad regional podrá construir una ag<strong>en</strong>da social compartida por<br />

todas <strong>la</strong>s personas interesadas, y <strong>en</strong> conjunto ofrecerán su respaldo <strong>en</strong> diversos niveles para<br />

<strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Las estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ya <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das han tomado muchas formas<br />

difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> y se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> una variedad <strong>de</strong> temas. Las organizaciones<br />

que participan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y apoyan estas activida<strong>de</strong>s<br />

tampoco son homogéneas. Universida<strong>de</strong>s, asociaciones profesionales, gobiernos e iglesias<br />

son solo algunos ejemplos <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> organizaciones que se han involucrado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En <strong>la</strong>s páginas sigui<strong>en</strong>tes se <strong>de</strong>scribirán solo algunos <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

tipos <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y alianzas que se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>.<br />

En Jamaica, <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s profesionales han empleado una forma común <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Las asociaciones <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, como médicos,<br />

<strong>en</strong>fermeros, farmaceutas, nutricionistas, fisioterapeutas, odontólogos y otros, son socios<br />

valiosos y dignos <strong>de</strong> crédito <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En este mom<strong>en</strong>to, el<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> acaba <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar a involucrar a <strong>la</strong>s asociaciones profesionales <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La participación <strong>de</strong><br />

asociaciones profesionales será un área <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> usará su influ<strong>en</strong>cia y<br />

li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> el futuro.<br />

En Haití, <strong>la</strong>s iglesias han <strong>de</strong>sempeñado un papel activo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud. Existe un movimi<strong>en</strong>to eficaz <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 500 iglesias que trabajan con los jóv<strong>en</strong>es,<br />

105


especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> problemas re<strong>la</strong>cionados con el VIH, el sida, y los embarazos <strong>en</strong><br />

adolesc<strong>en</strong>tes. A<strong>de</strong>más, ha habido una alianza para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia doméstica<br />

<strong>en</strong>tre el Estado y el sector privado que ha financiado talleres y simposios <strong>en</strong> todo el país.<br />

Las universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> algunos países han <strong>de</strong>sempeñado un papel activo <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo y<br />

fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En Chile se constituyó <strong>la</strong> red <strong>de</strong><br />

universida<strong>de</strong>s promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud con el compromiso <strong>de</strong> ocho instituciones académicas<br />

chil<strong>en</strong>as que han contribuido con <strong>la</strong> capacitación <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> funcionarios<br />

intersectoriales y lí<strong>de</strong>res sociales. Las universida<strong>de</strong>s cubanas también han <strong>de</strong>sempeñado un<br />

papel simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La Asociación <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to Universida<strong>de</strong>s por <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> dirigido por <strong>la</strong> fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> estudiantes<br />

universitarios, ha constituido el pi<strong>la</strong>r para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

educación para <strong>la</strong> salud. La Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública y el C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y Educación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> están integrados <strong>en</strong> el Consorcio<br />

Iberoamericano <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s y C<strong>en</strong>tros que capacitan personas <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

y educación para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> muchas partes <strong>de</strong>l mundo.<br />

106


14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

� MCS / EPS<br />

� Profesionales<br />

� Apoyo social<br />

Gráfica 8. Re<strong>de</strong>s y Alianzas<br />

• Comunida<strong>de</strong>s y Municipios <strong>Salud</strong>ables:<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Canadá, Costa Rica,<br />

Cuba, México y Estados Unidos.<br />

• Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>: Costa<br />

Rica, Ecuador, El Salvador, Haití,<br />

Panamá, Paraguay y Uruguay.<br />

• Adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es: República<br />

Dominicana, Ecuador y El Salvador.<br />

• RAFA, LAMM, ECOCLUBES,<br />

Comunicación, otros.<br />

(Notas <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> país)<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es amplia y muchas organizaciones difer<strong>en</strong>tes que participan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

re<strong>de</strong>s y alianzas fijan su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> asuntos y temas <strong>de</strong> interés para los participantes. Uno <strong>de</strong><br />

los tipos más gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud incluye <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> municipios y<br />

comunida<strong>de</strong>s saludables. El intercambio <strong>de</strong> información y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los países<br />

han sido factores importantes <strong>en</strong> el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s<br />

saludables y el crecimi<strong>en</strong>to consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. En el Segundo<br />

Congreso Latinoamericano sobre Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables realizado <strong>en</strong> Boca<br />

<strong>de</strong>l Río, México, <strong>en</strong> 1997, 18 naciones firmaron un acuerdo para crear <strong>la</strong> Red<br />

Latinoamericana <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables, con el propósito <strong>de</strong> construir y<br />

fortalecer sus re<strong>de</strong>s nacionales y asegurar su sost<strong>en</strong>ibilidad. Las re<strong>de</strong>s permit<strong>en</strong> compartir<br />

ampliam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> información sobre los éxitos y los <strong>de</strong>safíos y ayudan a abordar <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> grupos difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> diversos niveles, como el sector privado, el gobierno y<br />

107


<strong>la</strong>s organizaciones internacionales, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sempeñar un papel importante<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevas experi<strong>en</strong>cias. En algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, como México, Costa<br />

Rica, Chile y Cuba, ya se han establecido re<strong>de</strong>s nacionales y han estado <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

por varios años con bu<strong>en</strong>os resultados. En otros países, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s está <strong>en</strong> sus<br />

primeras etapas. La publicación <strong>de</strong> boletines e informes contribuye a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong><br />

estas re<strong>de</strong>s, y el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Internet ha facilitado <strong>la</strong> producción y difusión <strong>de</strong><br />

publicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y municipios <strong>en</strong> los últimos años, lo cual proporciona una<br />

transfer<strong>en</strong>cia s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> y económica <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias e información <strong>en</strong>tre países y fronteras.<br />

Hay varios ejemplos nacionales <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y alianzas <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables<br />

que han contribuido exitosam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En 2001, se<br />

formó <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>la</strong> Red Nacional <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables como un movimi<strong>en</strong>to<br />

intermunicipal ori<strong>en</strong>tado a mejorar <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. La red<br />

facilita <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes sectores y organizaciones sociales y busca el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> acciones para apoyar <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración mutua. La formación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s sociales <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los ámbitos local, nacional e internacional es una estrategia para ampliar el<br />

trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s municipales y fortalecer el lugar que ocupa <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da nacional.<br />

108


13. Construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s: La contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />

El sistema educativo, y <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, son un <strong>de</strong>terminante principal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

manera <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s personas recib<strong>en</strong>, usan y procesan <strong>la</strong> información. La manera como se<br />

educa a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te refleja <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que una sociedad está organizada, y bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> reforzar<br />

<strong>la</strong> conformidad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jerarquías establecidas, o por el contrario promover el<br />

cuestionami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong>mocrática. Es posible movilizar los sistemas educativos para<br />

<strong>de</strong>safiar <strong>la</strong>s normas sociales y que se conviertan <strong>en</strong> un catalizador para modificar <strong>la</strong> manera<br />

como <strong>la</strong>s personas pi<strong>en</strong>san y se comportan (McKee et al., 2000). La investigación, <strong>la</strong><br />

educación y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión a <strong>la</strong> comunidad son habilida<strong>de</strong>s que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n<br />

<strong>en</strong> el sector educativo. Por esto, <strong>en</strong> un programa innovador <strong>de</strong> salud pública como <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, es importante consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s funciones que <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s y el<br />

sistema educativo han <strong>de</strong>sempeñado y <strong>de</strong>sempeñan <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad, tanto <strong>de</strong> los profesionales <strong>en</strong> ejercicio que educan como <strong>de</strong> los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong><br />

programas, investigación y diseño.<br />

Hay varios temas comunes que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n al examinar el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Estos incluy<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacitación y cursos, <strong>la</strong><br />

investigación, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> infraestructura y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> programas y proyectos. A<br />

continuación se ofrece un análisis y una revisión <strong>de</strong> estas subsecciones <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

<strong>Américas</strong>.<br />

109


• Capacitación: 6 programas nuevos, 17 cursos<br />

nuevos<br />

• Infraestructura: 3 increm<strong>en</strong>taron el nivel <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> políticas, 5 nuevos con nivel bajo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> políticas<br />

• Administración: 3 con estructura para <strong>la</strong><br />

participación, 4 con estructura para <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración intersectorial<br />

• Uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> información para tomar <strong>de</strong>cisiones: 6<br />

aum<strong>en</strong>taron, 5 sin cambios, 5 no lo m<strong>en</strong>cionan<br />

<strong>en</strong> el informe<br />

(Notas <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> país)<br />

Desarrollo <strong>de</strong> capacitación y cursos<br />

Gráfica 9. Construcción <strong>de</strong> Capacida<strong>de</strong>s<br />

Información<br />

Administración<br />

Infraestructura<br />

Capacitación<br />

Muchas universida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> están <strong>en</strong> un proceso continuo <strong>de</strong> actualizar sus p<strong>la</strong>nes<br />

<strong>de</strong> estudio para satisfacer mejor <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud pública y, <strong>de</strong> manera<br />

más específica, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

gubernam<strong>en</strong>tales también han trabajado con <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s para establecer difer<strong>en</strong>tes<br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> todas el<strong>la</strong>s. Algunos países están tratando <strong>de</strong> cambiar el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación médica que ha estado c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia individual proporcionada <strong>en</strong> una<br />

unidad hospita<strong>la</strong>ria, para dar paso a un mo<strong>de</strong>lo c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción básica (que consi<strong>de</strong>re<br />

<strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones social, económica y cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud), y <strong>en</strong> el binomio <strong>en</strong>fermedad-salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas familiares y comunitarias y no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

provisión <strong>de</strong> servicios médicos. Varias universida<strong>de</strong>s han incorporado nuevos cursos <strong>en</strong> sus<br />

110


diversos p<strong>la</strong>nes. Un camino para <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> medicina<br />

es <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> salud pública <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> médica. Algunos<br />

ejemplos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> cursos <strong>de</strong> salud pública <strong>en</strong> faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medicina<br />

incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> Nacional <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta (<strong>Salud</strong>, Medicina y Sociedad), <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aries (<strong>Salud</strong> Pública I y II <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> medicina), <strong>la</strong><br />

<strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Maimóni<strong>de</strong>s (<strong>Salud</strong> Pública I y II <strong>en</strong> el segundo y tercer año <strong>de</strong> medicina) y<br />

<strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> Nacional <strong>de</strong> Tucumán (integración transversal <strong>de</strong> aspectos <strong>de</strong> salud pública <strong>en</strong><br />

el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> medicina).<br />

Otros países también han incluido cursos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> sus p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública. En Brasil, <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Brasilia, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

Pública (ENSP) y <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> São Paulo, ofrec<strong>en</strong><br />

cursos sobre capacitación y actualización <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. También hay ejercicios adicionales <strong>de</strong> capacitación <strong>en</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

Capacitación <strong>en</strong> <strong>Salud</strong> Familiar y los C<strong>en</strong>tros Co<strong>la</strong>boradores <strong>en</strong> Alim<strong>en</strong>tos y Nutrición.<br />

Específicam<strong>en</strong>te, los equipos <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Familiar han sido capacitados para<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r acciones para promover estilos <strong>de</strong> vida saludable, incluidas <strong>la</strong> dieta saludable y <strong>la</strong><br />

actividad física.<br />

En V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> también está trabajando con <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s para<br />

pulir sus p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio e incluir más cursos <strong>de</strong> salud pública y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, a través <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Investigación y Educación, ha formado<br />

alianzas con <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> medicina <strong>en</strong> todo el país para revisar los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio con el<br />

fin <strong>de</strong> adaptarlos a <strong>la</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s creadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> hospitales y c<strong>en</strong>tros<br />

ambu<strong>la</strong>torios como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Se<br />

111


han incorporado cursos, seminarios y cursos <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> comunicaciones para <strong>la</strong> salud.<br />

La División <strong>de</strong> Comunicaciones Corporativas también se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />

información <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como los programas individuales <strong>de</strong> salud pública<br />

y <strong>la</strong>s divisiones regionales por medio <strong>de</strong> los organismos <strong>de</strong> promoción social <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Para estar <strong>en</strong> línea con estas iniciativas, se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do muchos materiales educativos<br />

que se han distribuido y difundido <strong>de</strong> diversas maneras.<br />

De manera simi<strong>la</strong>r, Perú también ha estado diseñando cursos sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, o<br />

una conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, como parte <strong>de</strong> una maestría <strong>en</strong> salud pública<br />

que ha sido ofrecida y creada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> Porres <strong>en</strong> Lima y <strong>la</strong><br />

<strong>Universidad</strong> Cayetano Heredia <strong>en</strong> Perú, así como otras universida<strong>de</strong>s públicas y privadas.<br />

La educación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas cuando cursan una carrera es importante, pero también es vital<br />

<strong>la</strong> educación continua para los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Chile ha incorporado cursos <strong>de</strong><br />

capacitación para profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> ejercicio <strong>en</strong> diversos <strong>en</strong>tornos. Entre 1998 y<br />

2001 se diseñó y realizó <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> recursos humanos que ha sido incorporada para<br />

administradores, trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, equipos intersectoriales y organizaciones sociales,<br />

alcanzando más <strong>de</strong> 1000 profesionales. En 2002, <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Chile <strong>la</strong>nzó un curso <strong>de</strong><br />

diplomado <strong>en</strong> línea c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud pública, <strong>en</strong> el cual participaron más <strong>de</strong> 700<br />

profesionales.<br />

Con frecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración internacional es útil <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio y<br />

faculta<strong>de</strong>s. En Jamaica, <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias Occi<strong>de</strong>ntales, <strong>en</strong> Mona, estableció el<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Recursos <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> 1992 con financiación parcial <strong>de</strong>l gobierno<br />

<strong>de</strong>l Reino Unido. Este c<strong>en</strong>tro ha proporcionado una variedad <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

112


<strong>la</strong> salud y educación para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> sus 12 años <strong>de</strong> historia y ha sido <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> profundización <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> maestría <strong>en</strong><br />

salud pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias Occi<strong>de</strong>ntales. Así mismo, el c<strong>en</strong>tro está<br />

tratando <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una co<strong>la</strong>boración más estrecha con el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Muchos países más pequeños no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> infraestructura para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r programas<br />

integrales y, <strong>en</strong> su lugar, han elegido capacitar a sus profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública<br />

<strong>en</strong>viando a los estudiantes al exterior. Barbados ha <strong>en</strong>viado personas a <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong><br />

Toronto para recibir capacitación <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y<br />

Medicina Tropical <strong>de</strong> Londres para estudios <strong>en</strong> salud y <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Investigación<br />

Las universida<strong>de</strong>s también son vínculos es<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> salud pública. Por<br />

<strong>de</strong>sgracia, a m<strong>en</strong>udo se <strong>de</strong>scuida el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación cuando los fondos no son<br />

sufici<strong>en</strong>tes. En Surinam hay escasez <strong>de</strong> expertos <strong>en</strong> el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública, el<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> no emplea sufici<strong>en</strong>te personal capacitado y <strong>la</strong><br />

estructura <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal es débil. Los recursos financieros limitados que el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

ti<strong>en</strong>e casi nunca se usan <strong>en</strong> investigación, aunque sus dirig<strong>en</strong>tes reconoc<strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

investigación ci<strong>en</strong>tífica es <strong>la</strong> base <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Aunque siempre hay escasez <strong>de</strong> dinero, muchos países han ori<strong>en</strong>tado los fondos <strong>de</strong><br />

investigación a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Las universida<strong>de</strong>s también han<br />

co<strong>la</strong>borado con <strong>la</strong> comunidad y el país para investigar <strong>en</strong> asuntos <strong>de</strong> importancia para <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias Occi<strong>de</strong>ntales <strong>en</strong><br />

Barbados se ha establecido un C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación sobre Enfermeda<strong>de</strong>s Crónicas, el cual<br />

113


incluye un foco <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> prácticas <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to y el diseño <strong>de</strong><br />

proyectos e interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

El gobierno canadi<strong>en</strong>se ha patrocinado y coordinado varias iniciativas importantes <strong>de</strong><br />

investigación con <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s. Las inversiones estratégicas reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Canadá <strong>en</strong><br />

investigación <strong>en</strong> salud pública y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad incluy<strong>en</strong> los Institutos Canadi<strong>en</strong>ses <strong>de</strong> Investigación <strong>en</strong> <strong>Salud</strong><br />

(CIHR), los cuales albergan virtualm<strong>en</strong>te a una serie <strong>de</strong> institutos para <strong>en</strong><strong>la</strong>zar <strong>la</strong><br />

investigación biomédica, <strong>la</strong> investigación clínica, los sistemas <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong><br />

investigación sobre salud pública. El Instituto Canadi<strong>en</strong>se <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción (CPHI)<br />

se estableció para g<strong>en</strong>erar nuevos conocimi<strong>en</strong>tos sobre los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y para<br />

construir capacidad para investigar <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. El CPHI mejora <strong>la</strong><br />

infraestructura sanitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Canadá, sintetiza y analiza los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación sobre <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Canadá y el extranjero, y transfiere el<br />

conocimi<strong>en</strong>to a los responsables <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones y al público. Canadá también ha<br />

establecido los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Excel<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer y los Niños y un Consorcio<br />

Canadi<strong>en</strong>se para <strong>la</strong> Investigación <strong>en</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. También ha co<strong>la</strong>borado con<br />

Chile <strong>en</strong> el Acuerdo sobre Transfer<strong>en</strong>cia Tecnológica <strong>en</strong>tre ambos países, mediante el cual se<br />

ayudó a crear tres c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> recursos para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong><br />

Concepción, <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> Austral y el Instituto <strong>de</strong> Nutrición y Tecnología <strong>de</strong> los<br />

Alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Chile.<br />

Cuba ha dado gran<strong>de</strong>s pasos <strong>en</strong> <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> sus p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

estudio. En el país se ha integrado <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> capacitación <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />

sus 22 escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> medicina, 33 institutos politécnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y 16 escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

114


<strong>en</strong>fermería. Se ofrec<strong>en</strong> cursos <strong>de</strong> posgrado <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Nacional<br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública, el Instituto <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> los Trabajadores y otras instituciones. La Escue<strong>la</strong><br />

Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública (ENSAP) y el C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

Educación <strong>en</strong> <strong>Salud</strong> hac<strong>en</strong> parte <strong>de</strong>l Consorcio Iberoamericano <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s. La ENSAP<br />

está trabajando actualm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Montreal para validar y crear una guía<br />

práctica para promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los medios masivos <strong>de</strong> comunicación. La información<br />

que se recopi<strong>la</strong> <strong>en</strong> todos estos institutos <strong>en</strong> Cuba se difun<strong>de</strong> y distribuye a través <strong>de</strong> los<br />

C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y Educación <strong>en</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> nación, <strong>la</strong>s provincias y los<br />

municipios.<br />

En México, <strong>la</strong> capacitación y co<strong>la</strong>boración ha ocurrido <strong>en</strong> muchos niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

<strong>en</strong> instituciones diversas <strong>en</strong> todo el país. Un programa particu<strong>la</strong>r que merece at<strong>en</strong>ción son <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> capacitación <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l Consejo<br />

Nacional <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to Educativo (CONAFE). Esta institución <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> propuestas<br />

educativas alternativas que reconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción rural y les<br />

ofrece espacios para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico y reflexivo, lo que facilita a<br />

individuos y comunida<strong>de</strong>s el análisis y <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> proyectos locales. El Instituto<br />

Mexicano <strong>de</strong>l Seguro Social (IMSS) también ha diseñado estrategias educativas <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, como directrices técnicas dirigidas al personal <strong>de</strong> salud y directrices<br />

para el público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral sobre cómo cuidar <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia salud.<br />

Infraestructura<br />

Las universida<strong>de</strong>s también han contribuido al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura para <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> sus respectivos países. Las universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> El Salvador, mediante<br />

sus programas <strong>de</strong> maestría, han articu<strong>la</strong>do su trabajo con difer<strong>en</strong>tes grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

115


para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> infraestructura para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> salud pública. En 1999<br />

se puso <strong>en</strong> práctica el Acuerdo <strong>de</strong> Cooperación <strong>en</strong>tre el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública y<br />

Asist<strong>en</strong>cia Social y <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> El Salvador, cuyo objetivo principal es apoyar <strong>la</strong>s<br />

instituciones <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> el sur <strong>de</strong>l país para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> administración y provisión <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> investigación. En re<strong>la</strong>ción con este acuerdo, <strong>en</strong> los<br />

últimos dos años se han preparado libros <strong>de</strong> texto, docum<strong>en</strong>tos y materiales <strong>de</strong> capacitación<br />

sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como un sitio <strong>en</strong> Internet (www.mspas.gov.sv).<br />

La Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> Guatema<strong>la</strong> también ha co<strong>la</strong>borado con los grupos locales y <strong>la</strong><br />

participación comunitaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa Grupos <strong>de</strong> Acción <strong>en</strong> <strong>Salud</strong>, que se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el<br />

control <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ngue <strong>en</strong> todo el país. En Paraguay se está preparando un programa <strong>de</strong><br />

educación a distancia con <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> difundir <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s<br />

saludables con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Paraguay y el Instituto Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Como hay escasez <strong>de</strong> manuales sobre este tema, este consorcio también ha trabajado para<br />

crear publicaciones y manuales. De manera simi<strong>la</strong>r, Perú también ha puesto <strong>en</strong> marcha<br />

p<strong>la</strong>nes para un curso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje a distancia sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El Consejo<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> coordinación con el Instituto <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong><br />

Recursos Humanos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, ha puesto <strong>en</strong> marcha el diseño <strong>de</strong> una propuesta<br />

<strong>de</strong> capacitación sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el país <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se concib<strong>en</strong> los niveles<br />

básico, intermedio y especializado para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s diversas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Ministerio<br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong>. La propuesta se diseñó tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta una modalidad a distancia para po<strong>de</strong>r<strong>la</strong><br />

ofrecer al mayor número <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> <strong>la</strong> nación. Para difundir información sobre temas<br />

específicos, el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> coordinación con <strong>la</strong> OPS, está preparando el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> varios boletines, panfletos y vo<strong>la</strong>ntes. Los <strong>de</strong>sarrollos adicionales <strong>en</strong><br />

116


infraestructura <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> recursos financieros y técnicos para dar<br />

continuidad a este nuevo <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

En Dominica, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong>l Caribe para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>,<br />

se llevaron a cabo varios talleres intersectoriales <strong>en</strong> <strong>la</strong> nación y los distritos para ori<strong>en</strong>tar a<br />

ger<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> diversos sectores y organizaciones comunitarias c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias y<br />

conceptos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Esto ayudó a crear <strong>la</strong> base para <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te ronda <strong>de</strong><br />

capacitación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción se c<strong>en</strong>tró más <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones socioambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud y aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud, así como el<br />

empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

Administración<br />

Las universida<strong>de</strong>s también han co<strong>la</strong>borado con los municipios <strong>en</strong> proyectos conjuntos <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud mediante <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> infraestructura y <strong>la</strong><br />

administración <strong>de</strong>l programa mismo. Algunos ejemplos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina incluy<strong>en</strong><br />

el proyecto SIMBEL, una iniciativa conjunta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> Nacional <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta y los<br />

municipios <strong>de</strong> Berisso, Ens<strong>en</strong>ada y La P<strong>la</strong>ta, y el proyecto UNIR <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong><br />

Tucumán y el gobierno provincial.<br />

Los consorcios <strong>de</strong> educación pública y privada también han trabajado para influir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas gubernam<strong>en</strong>tales sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En Canadá, <strong>la</strong> Asociación Nacional<br />

sobre <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> los Indíg<strong>en</strong>as (NAHO), una asociación diseñada y administrada por<br />

indíg<strong>en</strong>as, ha trabajado para mejorar <strong>la</strong> salud física, m<strong>en</strong>tal, emocional y espiritual <strong>de</strong> los<br />

pueblos aboríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> el país. La NAHO ha t<strong>en</strong>ido éxito <strong>en</strong> el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tres Comités<br />

Asesores prioritarios: políticas <strong>de</strong> salud, construcción <strong>de</strong> capacidad y educación pública,<br />

117


investigación e información sobre <strong>la</strong> salud, y curación y salud tradicional. Cada comité está<br />

vincu<strong>la</strong>do a los objetivos más amplios <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y promoción <strong>de</strong> aspectos<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud, facilitación <strong>de</strong> alianzas para <strong>la</strong> investigación y fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

reclutami<strong>en</strong>to y ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

118


14. Información, vigi<strong>la</strong>ncia, monitoreo y evaluación<br />

Hay muchas maneras <strong>de</strong> monitorizar y evaluar <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el país y los programas que se han<br />

establecido para abordar problemas y <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias. La evaluación es tanto el fin <strong>de</strong>l proceso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política —¿es eficaz <strong>la</strong> política?—, como el principio —¿qué <strong>de</strong>be modificarse?—<br />

(Walt, 1994). Para ayudar con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones, los responsables <strong>de</strong> diseñar políticas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> muchas fu<strong>en</strong>tes y técnicas difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> evaluación. La investigación y<br />

<strong>la</strong> evaluación son vitales porque pue<strong>de</strong>n afectar <strong>la</strong>s políticas mediante <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong><br />

nuevas i<strong>de</strong>as y técnicas, o <strong>la</strong> suger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> modificaciones o reformas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

exist<strong>en</strong>tes. La investigación usa métodos ci<strong>en</strong>tíficos para <strong>de</strong>scubrir hechos y sus<br />

interre<strong>la</strong>ciones y luego aplicar este nuevo conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno práctico. Esta es <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación y el monitoreo porque <strong>de</strong>scubr<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre personas y sus<br />

problemas, o <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas y los programas que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n ayudarles. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r esta<br />

re<strong>la</strong>ción sirve para informar a los programas y pue<strong>de</strong> reori<strong>en</strong>tarlos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor sus<br />

necesida<strong>de</strong>s.<br />

La evaluación y <strong>la</strong> monitorización apropiadas no solo ayuda a los programas, sino que asiste<br />

a <strong>la</strong>s personas involucradas. La evaluación y el monitoreo <strong>de</strong>sempeñan un papel fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> promoción y protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud porque empo<strong>de</strong>ra a individuos y<br />

comunida<strong>de</strong>s para tomar <strong>de</strong>cisiones informadas, justificar los gastos y <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong><br />

los donantes, mejorar <strong>la</strong>s iniciativas y contribuir a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Tomar <strong>de</strong>cisiones informadas contribuye al empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to, uno <strong>de</strong> los<br />

conceptos básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, lo que significa t<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />

capacidad para tomar <strong>de</strong>cisiones re<strong>la</strong>cionadas con acciones individuales o colectivas con<br />

miras a mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> justicia social.<br />

119


Es a través <strong>de</strong>l monitoreo que un proyecto pue<strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse completam<strong>en</strong>te y pue<strong>de</strong>n<br />

observarse todos los impactos p<strong>la</strong>nificados y no p<strong>la</strong>nificados. El monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

permite a los responsables <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones y a los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r completam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s políticas que se están aplicando y cómo afectan a <strong>la</strong><br />

comunidad para ajustar, modificar o cambiar acciones que ati<strong>en</strong>dan mejor sus necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

los ámbitos local, regional o nacional. La evaluación y el monitoreo son mecanismos <strong>de</strong><br />

retroalim<strong>en</strong>tación importantes para todos los participantes <strong>en</strong> el proceso y también pue<strong>de</strong>n<br />

increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

La monitorización se ocupa <strong>de</strong> “<strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia continua <strong>de</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> una actividad para<br />

asegurar que los insumos, los horarios, <strong>la</strong>s metas y otras acciones requeridas se estén<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> acuerdo al p<strong>la</strong>n” (Walt, 1994). Es importante fortalecer los sistemas <strong>de</strong><br />

información y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, para recopi<strong>la</strong>r datos e información, así mismo<br />

asegurarse que estos datos son revisados por todos los grupos participantes, incluida <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

La evaluación examina <strong>la</strong> manera como una tarea satisface los estándares y objetivos <strong>de</strong> un<br />

proyecto. Por medio <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> monitorización, <strong>la</strong> evaluación permite preguntarse si<br />

se están cumpli<strong>en</strong>do los objetivos. Los datos se re<strong>la</strong>cionan con indicadores específicos y<br />

actúan como medio <strong>de</strong> comparación cuando se valora el progreso <strong>en</strong> etapas posteriores <strong>de</strong>l<br />

ciclo <strong>de</strong>l programa (McKee et al. p.224). La evaluación indicará con precisión <strong>de</strong> qué manera<br />

los datos, los indicadores y <strong>la</strong> monitorización afectan <strong>la</strong> salud, el comportami<strong>en</strong>to, el<br />

conocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> actitud, <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s, los recursos, el apoyo social y, quizá lo más<br />

importante, <strong>la</strong>s políticas.<br />

120


Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> discusión sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> no estaría<br />

completa sin una revisión cuidadosa <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> monitorización y evaluación <strong>en</strong> todos<br />

los países. La monitorización y <strong>la</strong> evaluación pue<strong>de</strong>n tomar muchas formas difer<strong>en</strong>tes y no<br />

hay una respuesta establecida o respuesta uniforme a <strong>la</strong> pregunta ¿está funcionando un<br />

programa?. Se espera que los sigui<strong>en</strong>te ejemplos obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> diversos países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>Américas</strong> puedan ofrecer algunas i<strong>de</strong>as y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes sobre cómo evaluar<br />

programas y su eficacia y efectividad.<br />

La evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud no es una empresa s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> porque hay muchas<br />

variables y factores que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incorporarse. Los datos nunca son perfectos y <strong>la</strong>s<br />

metodologías no son infalibles. En Honduras, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n estratégico<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es <strong>la</strong> promoción, monitorización y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los municipios. Lograr algo así <strong>en</strong> este país es todo un <strong>de</strong>safío,<br />

puesto que el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias basadas <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica y <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong>l<br />

impacto <strong>de</strong> estas interv<strong>en</strong>ciones no es un trabajo s<strong>en</strong>cillo. Un informe <strong>de</strong> Jamaica resume<br />

muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas y <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> esta iniciativa. “Hay una necesidad <strong>de</strong> explicar y<br />

<strong>de</strong>mostrar que <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas son<br />

muy significativas. Por lo g<strong>en</strong>eral se <strong>de</strong>sea mostrar que son importantes y efectivas. No<br />

obstante, <strong>la</strong> efectividad solo se materializa <strong>en</strong> el <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, no suce<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche a <strong>la</strong><br />

mañana. Hay necesidad <strong>de</strong> provisión continua <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncia mediante <strong>la</strong> investigación, <strong>la</strong><br />

evaluación y <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia para guiar <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones y <strong>la</strong>s políticas.” Con frecu<strong>en</strong>cia, los<br />

sistemas tradicionales <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia no capturan el progreso que se hace <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En Panamá, por ejemplo, hay un sistema <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> los<br />

indicadores epi<strong>de</strong>miológicos y sociales, pero no se han incorporado aún indicadores <strong>de</strong><br />

121


promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Estos indicadores están <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, discusión y<br />

preparación para po<strong>de</strong>r medir el impacto <strong>de</strong> estas interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud pública.<br />

De manera simi<strong>la</strong>r, los sistemas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> Barbados están<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>focados <strong>en</strong> el monitoreo y evaluación <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

indicadores epi<strong>de</strong>miológicos tradicionales <strong>de</strong> morbilidad y mortalidad, y todavía no se<br />

conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> evaluación se produce <strong>en</strong> el nivel<br />

programático, don<strong>de</strong> ha habido una transición <strong>en</strong> años reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong>l sector<br />

salud para usar <strong>en</strong>foques basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia con el fin <strong>de</strong> guiar los objetivos, <strong>la</strong> práctica<br />

y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong><br />

Barbados seguirá fom<strong>en</strong>tando este <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> sus propios programas y con otras<br />

organizaciones con <strong>la</strong>s que co<strong>la</strong>bora. En el <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, el país se ha comprometido y ha<br />

reconocido <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n estratégico nacional para ampliar, sistematizar y<br />

fortalecer vínculos <strong>en</strong>tre los sistemas social y <strong>de</strong> salud, y para <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizar el análisis con el<br />

propósito <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una visión más c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y así po<strong>de</strong>r<br />

i<strong>de</strong>ntificar mejor <strong>la</strong>s inequida<strong>de</strong>s y diseñar y evaluar los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas y<br />

otras estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo.<br />

122


14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

Gráfica 10. Información, Vigi<strong>la</strong>ncia, Monitoreo y Evaluación<br />

� Vigi<strong>la</strong>ncia e información<br />

� Evaluación<br />

� Vigi<strong>la</strong>ncia/estudios<br />

• Nueve países (9) informaron haber<br />

agregado nuevos indicadores.<br />

• Ocho (8) países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron bases <strong>de</strong><br />

datos<br />

• Cinco (5) países estaban<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> evaluación<br />

o añadi<strong>en</strong>do nuevos indicadores.<br />

• La mayoría <strong>de</strong> países (13) han puesto<br />

<strong>en</strong> marcha estudios o <strong>en</strong>cuestas. No<br />

obstante, muchos países (10)<br />

informaron t<strong>en</strong>er pocas mejoras o<br />

ninguna.<br />

A pesar <strong>de</strong> los <strong>de</strong>safíos inher<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación y el monitoreo, muchos países han<br />

aplicado programas con éxito para valorar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y su impacto<br />

programático. México ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do y puesto <strong>en</strong> marcha una iniciativa integral para evaluar<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El Consejo Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong>lineó <strong>la</strong>s estrategias necesarias<br />

para avanzar <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> conformidad con el Programa Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, y<br />

una <strong>de</strong> estas estrategias es <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los objetivos<br />

<strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Información <strong>en</strong> <strong>Salud</strong>, hay algunos que permitirán <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ciones oportunas y focalizadas <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Esto incluye <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración<br />

y difusión <strong>de</strong> información estadística básica, confiable, homogénea y oportuna para<br />

contribuir con los indicadores y estadísticas básicas para medir el estado y el progreso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

123


estauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los mexicanos y para dar información a <strong>la</strong> sociedad con fines <strong>de</strong><br />

investigación y educación <strong>en</strong> salud. El Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> coordinación con el Consejo<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, está co<strong>la</strong>borando con <strong>la</strong> OPS para preparar un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Los puntos ori<strong>en</strong>tadores para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud son los sigui<strong>en</strong>tes: análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> políticas públicas<br />

saludables, una mayor organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación social, acciones coordinadas e<br />

intersectoriales, continuidad y sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> los proyectos y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> procesos<br />

dirigidos a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En 2002, este proyecto <strong>de</strong> evaluación se puso <strong>en</strong> marcha<br />

<strong>en</strong> el Programa <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables. Esta evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud también suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> el Instituto Mexicano <strong>de</strong>l Seguro Social (IMSS),<br />

que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre sus logros <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> metas e indicadores para<br />

medir el proceso, <strong>la</strong> cobertura y el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> información re<strong>la</strong>cionada con estas acciones <strong>en</strong> los archivos electrónicos y<br />

los sistemas informativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina para po<strong>de</strong>r realizar<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y evaluación.<br />

No es necesario ser un país tan gran<strong>de</strong> como México para lograr <strong>la</strong> evaluación exitosa <strong>de</strong> un<br />

programa <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Países más pequeños están t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do experi<strong>en</strong>cias<br />

positivas con <strong>la</strong> evaluación y monitoreo <strong>de</strong> secciones más pequeñas <strong>de</strong> iniciativas globales.<br />

En Guatema<strong>la</strong>, el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> está trabajando <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> los<br />

indicadores sociales y epi<strong>de</strong>miológicos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Se están<br />

sistematizando <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias con el <strong>de</strong>ngue, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infantiles y <strong>la</strong> salud<br />

reproductiva, y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estas tres áreas se han i<strong>de</strong>ntificado cambios positivos <strong>en</strong> los estilos<br />

<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>en</strong>trevistadas.<br />

124


Una <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> evaluación no ti<strong>en</strong>e que tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta todos los compon<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> vez.<br />

Enfocarse <strong>en</strong> una subsección o un grupo más pequeño <strong>de</strong> proyectos también pue<strong>de</strong> producir<br />

información valiosa. Algunos países han com<strong>en</strong>zado proyectos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> manera poco sistemática. En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong> El Salvador hay un sistema <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica que<br />

conti<strong>en</strong>e información <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social <strong>de</strong>l Instituto<br />

Salvadoreño <strong>de</strong> Seguridad Social y <strong>Salud</strong> Militar. Este sistema evaluó problemas sociales<br />

como abuso físico y psicológico, vio<strong>la</strong>ción y otros actos <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, alcoholismo, adicción<br />

a <strong>la</strong>s drogas y suicidio. El Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública y Asist<strong>en</strong>cia Social, junto con otras<br />

instituciones gubernam<strong>en</strong>tales y el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación internacional, está <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />

actualm<strong>en</strong>te un proyecto piloto <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong> lesiones por causas externas<br />

<strong>en</strong> tres hospitales nacionales (B<strong>en</strong>jamin Bloom, Nueva Concepción y Rosales).<br />

También hay muchos ejemplos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> proyectos más pequeños como el <strong>de</strong><br />

municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables. Con el fin <strong>de</strong> construir <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia y <strong>la</strong><br />

efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el país, República Dominicana publicó y puso <strong>en</strong><br />

marcha una guía <strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables. Esta guía se aplica<br />

al mismo tiempo que se realiza <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación local participativa, y se preparó <strong>de</strong> esta<br />

manera para que los equipos locales puedan consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> evaluación antes <strong>de</strong> iniciar o<br />

aplicar el programa. Para lograr este fin, y antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar el proyecto, se creó un<br />

subcomité <strong>de</strong> evaluación responsable <strong>de</strong> monitorizar los indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación final<br />

<strong>de</strong>l proyecto.<br />

No es necesario un sistema nacional <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> riesgo y <strong>de</strong>l<br />

comportami<strong>en</strong>to para t<strong>en</strong>er resultados <strong>de</strong> evaluación y monitoreo. Exist<strong>en</strong> medios básicos<br />

125


pero muy eficaces para evaluar el cambio. En Trinidad y Tobago, el uso <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas ha sido<br />

una metodología común para revisar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y el éxito <strong>de</strong> los programas. Por<br />

lo g<strong>en</strong>eral, los grupos a los que van dirigidos los programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud han<br />

respondido favorablem<strong>en</strong>te cuando se les <strong>en</strong>trevista para ejercicios <strong>de</strong> evaluación o<br />

monitorización <strong>en</strong> al ámbito local; por ejemplo, han expresado t<strong>en</strong>er b<strong>en</strong>eficios físicos y<br />

psicosociales, aunque todavía no ha habido una evaluación <strong>de</strong>l cambio <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> el <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. A pesar <strong>de</strong> que no hay un sistema nacional <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, se han realizado <strong>en</strong>cuestas nacionales y locales<br />

para proporcionar evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong> cambio re<strong>la</strong>cionados con los estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludable <strong>en</strong> los grupos, comunida<strong>de</strong>s y actores estratégicos a los que va dirigido.<br />

Otros países ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sistemas básicos que también proporcionan gran<strong>de</strong>s b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong><br />

información para una pob<strong>la</strong>ción. En Surinam, el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública ti<strong>en</strong>e una<br />

división <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>miología y bioestadística que suministra información sobre <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s a través <strong>de</strong> su unidad epi<strong>de</strong>miológica, y maneja un<br />

sistema <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con los niveles<br />

primario y secundario <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Aunque el recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s es útil,<br />

agregar un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación sanitaria que incluya <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong>mográficas,<br />

sociales y económicas que afectan <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pue<strong>de</strong> crear una<br />

visión más amplia y precisa. Perú ha creado un sistema <strong>de</strong> este tipo. Su Red Nacional <strong>de</strong><br />

Epi<strong>de</strong>miología es un sistema diseñado con un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y recuperación. Incluye<br />

un int<strong>en</strong>to por sistematizar experi<strong>en</strong>cias exitosas <strong>en</strong> saneami<strong>en</strong>to básico <strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s<br />

promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Se pondrá <strong>en</strong> marcha una iniciativa simi<strong>la</strong>r para sistematizar<br />

experi<strong>en</strong>cias exitosas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno y <strong>la</strong>s vivi<strong>en</strong>das<br />

saludables <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el control <strong>de</strong> vectores. Con esta sistematización pue<strong>de</strong> realizarse<br />

126


una evaluación completa <strong>de</strong> estos programas y se creará una metodología para evaluar<br />

programas posteriores y sus resultados.<br />

Hay muchos ejemplos <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> evaluación exitosa y a continuación se pres<strong>en</strong>tan<br />

algunos <strong>de</strong> ellos. Arg<strong>en</strong>tina ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un sistema integral <strong>de</strong> evaluación que se ha<br />

usado con éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> campañas <strong>de</strong> salud pública. En este país, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong><br />

los difer<strong>en</strong>tes proyectos sociales es responsabilidad <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> información,<br />

monitorización y evaluación <strong>de</strong> programas sociales (SIEMPRO) que posibilita conocer los<br />

presupuestos asignados hasta el mom<strong>en</strong>to, los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> diversas iniciativas y los tipos<br />

<strong>de</strong> servicios suministrados. A<strong>de</strong>más, el sistema lleva a cabo mediciones cualitativas<br />

periódicas diseñadas para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> equidad y calidad <strong>de</strong> vida. Estos<br />

registros también recib<strong>en</strong> <strong>la</strong> información obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> cada jurisdicción provincial <strong>de</strong>l Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia Epi<strong>de</strong>miológica. Para integrar <strong>la</strong> Unidad Nacional para el Análisis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (UNIMOS), con <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS se incorporaron el programa Vigía y<br />

varias <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> el Sistema Nacional <strong>de</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia<br />

Epi<strong>de</strong>miológica. Estas iniciativas están ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> indicadores epi<strong>de</strong>miológicos y sociales re<strong>la</strong>cionados con los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud, equidad y calidad <strong>de</strong> vida. Algunos hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> investigaciones reci<strong>en</strong>tes se usaron<br />

<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. El Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> acaba <strong>de</strong> terminar <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> datos <strong>de</strong> una <strong>en</strong>cuesta sobre el tabaquismo <strong>en</strong> 10.000 jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 13 a 17 años <strong>de</strong> edad <strong>de</strong><br />

cinco provincias <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina. Con base <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>cuesta, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá<br />

una campaña nacional <strong>de</strong> salud para promover hábitos saludables <strong>en</strong> este grupo <strong>de</strong> edad.<br />

Otro compon<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación es <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas. ¿Se está invirti<strong>en</strong>do<br />

el dinero apropiadam<strong>en</strong>te? ¿Se están obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do los resultados previstos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones?<br />

127


¿Se emplearían mejor los fondos si se inviert<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera difer<strong>en</strong>te? ¿Los socios y otras<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s gubernam<strong>en</strong>tales están invirti<strong>en</strong>do los fondos apropiadam<strong>en</strong>te? En Canadá hay un<br />

gran interés <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y un interés creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su<br />

aplicación a los resultados <strong>en</strong> salud. Esta prioridad se refleja <strong>de</strong> diversas maneras, por<br />

ejemplo, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar informes públicos que hace parte <strong>de</strong><br />

los acuerdos <strong>en</strong>tre los gobiernos fe<strong>de</strong>ral y <strong>de</strong> provincia, los gobiernos están produci<strong>en</strong>do con<br />

regu<strong>la</strong>ridad informes públicos completos sobre el progreso, el impacto y los resultados <strong>de</strong> los<br />

programas <strong>de</strong> salud. Hay informes sobre una gran variedad <strong>de</strong> asuntos sanitarios y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. La evaluación <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y <strong>la</strong>s iniciativas, y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

informes sobre los resultados son un paso fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores prácticas<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> inequida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud y el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud global<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. La base <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncia que <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> salud<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción está creci<strong>en</strong>do. Sin embargo, dado que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud involucra<br />

muchas interv<strong>en</strong>ciones, a m<strong>en</strong>udo durante periodos prolongados, y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong><br />

diversos niveles y <strong>en</strong> varios sectores, <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> su efectividad es compleja. Los<br />

<strong>de</strong>safíos importantes para fortalecer <strong>la</strong> base <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir los sigui<strong>en</strong>tes asuntos:<br />

<strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia y los métodos empleados para g<strong>en</strong>erar<strong>la</strong>, el papel <strong>de</strong> los<br />

diversos métodos <strong>de</strong> evaluación (efectividad y r<strong>en</strong>tabilidad) y el conjunto <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong><br />

salud disponibles. Hay muchos ejemplos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones exitosas <strong>en</strong> Canadá, por ejemplo,<br />

el Acuerdo Nacional <strong>en</strong> <strong>Salud</strong>, el Proyecto <strong>de</strong> Indicadores <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y <strong>la</strong> Encuesta Canadi<strong>en</strong>se<br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad.<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias gubernam<strong>en</strong>tales y c<strong>en</strong>tralizadas <strong>de</strong> evaluación, hay otros tipos <strong>de</strong><br />

metodología para monitorizar y evaluar. La monitorización y <strong>la</strong> evaluación es un método<br />

específico que se ha usado <strong>en</strong> Brasil y otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> durante décadas. Las<br />

128


experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se están sistematizando por medio <strong>de</strong> su publicación<br />

<strong>en</strong> periódicos y revistas como <strong>la</strong> Revista sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>la</strong> Revista <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

Familiar y los docum<strong>en</strong>tos que difun<strong>de</strong>n <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> discusión,<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Ciuda<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables.<br />

Para evaluar, también es necesario establecer objetivos, metas e indicadores apropiados. Los<br />

objetivos <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> el cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>seado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>stinatarias<br />

como resultados e impactos. No es posible asegurar <strong>de</strong> inmediato si se ha mejorado <strong>la</strong> salud<br />

y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción. Tampoco siempre es posible hacer seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

objetivos, por lo que a veces es necesario crear indicadores que especifiqu<strong>en</strong> qué aspectos <strong>de</strong><br />

los comportami<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> medirse (McKee et al p.229). La especificación <strong>de</strong><br />

estos indicadores surgirá lógicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los objetivos y activida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>be ser medible,<br />

basada <strong>en</strong> los hechos, válida (por ejemplo, que repres<strong>en</strong>te los comportami<strong>en</strong>tos con<br />

precisión), verificable y s<strong>en</strong>sible. Por supuesto que también es importante elegir indicadores<br />

que puedan medirse y disponer <strong>de</strong> los medios y recursos con los cuales hacer <strong>la</strong> medición<br />

(McKee et al., 2000)<br />

Estados Unidos ha <strong>de</strong>finido diez indicadores principales <strong>de</strong> salud que reflejan los problemas<br />

más importantes <strong>de</strong> salud pública <strong>en</strong> el país, los cuales se eligieron con base <strong>en</strong> su capacidad<br />

para motivar <strong>la</strong> acción, <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> datos para medir su progreso y su importancia <strong>en</strong><br />

los aspectos globales <strong>de</strong> salud pública. Estos diez indicadores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> uno o más objetivos <strong>en</strong><br />

el programa G<strong>en</strong>te <strong>Salud</strong>able 2010, como <strong>la</strong> actividad física, el sobrepeso y <strong>la</strong> obesidad, el<br />

tabaquismo, el abuso <strong>de</strong> sustancias, el comportami<strong>en</strong>to sexual, <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong>s lesiones,<br />

<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> inmunización y el acceso a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

sanitaria. La frontera <strong>en</strong>tre Estados Unidos y México adoptó este marco y aprobó los<br />

129


objetivos <strong>de</strong>l programa Frontera <strong>Salud</strong>able 2010 para esta región específica, que es difer<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> ambos países, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un marco <strong>de</strong> acuerdos binacionales don<strong>de</strong> se tratan intereses y<br />

problemas comunes que no son estrictam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tipo doméstico. Esta es <strong>la</strong> frontera activa<br />

más gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región y quizá <strong>de</strong> todo el mundo; millones <strong>de</strong> personas <strong>la</strong> cruzan todos<br />

los días y el comercio y los productos fluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> ambos s<strong>en</strong>tidos. Hay muchas ciuda<strong>de</strong>s y<br />

pueblos, y, algo notable, hay 14 pares <strong>de</strong> ciuda<strong>de</strong>s hermanas saludables y seguras <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

frontera <strong>en</strong>tre Estados Unidos y México. Esto repres<strong>en</strong>ta una experi<strong>en</strong>cia apasionante <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el ámbito local.<br />

Estados Unidos también ha puesto <strong>en</strong> marcha programas importantes <strong>de</strong> monitorización y<br />

evaluación. La Ley sobre el Desempeño y Resultados <strong>en</strong> el Gobierno exige que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

gubernam<strong>en</strong>tales hagan seguimi<strong>en</strong>to e inform<strong>en</strong> con regu<strong>la</strong>ridad al congreso sobre sus<br />

objetivos, medidas y metas, así como <strong>de</strong> su capacidad para llevar<strong>la</strong>s a cabo. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Administración y Presupuesto se ha <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> evaluar todos los<br />

programas gubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> los últimos cinco años, <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> valoración conocido<br />

como Desempeño, Responsabilidad y Resultados. En esta evaluación, se valoran los<br />

programas para ver si ti<strong>en</strong><strong>en</strong> objetivos y medidas c<strong>la</strong>ras a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, si se están logrando los<br />

objetivos y si los recursos se están distribuy<strong>en</strong>do como correspon<strong>de</strong>. Estas valoraciones van a<br />

ser empleadas por ag<strong>en</strong>cias para ori<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>cisiones presupuestarias y p<strong>la</strong>nificar programas.<br />

130


Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones<br />

Las responsabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> salud pública <strong>de</strong>l Estado están experim<strong>en</strong>tando cambios<br />

importantes como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> reforma y mo<strong>de</strong>rnización,<br />

así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s sociales, políticas y económicas <strong>en</strong> los países <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> región. Las re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el Estado y <strong>la</strong> sociedad civil se están re<strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do. El sector<br />

salud también ha experim<strong>en</strong>tado varios procesos <strong>de</strong> reforma y <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> los diversos<br />

compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud se han re<strong>de</strong>finido y r<strong>en</strong>egociado. Esto incluye el papel <strong>de</strong><br />

li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong> salud, el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> financiación, los seguros, <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong><br />

los servicios y <strong>la</strong> función normativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud pública. Es <strong>en</strong> este papel como autoridad <strong>de</strong><br />

salud pública que el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud está<br />

contribuy<strong>en</strong>do al li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong>l sector salud. En <strong>la</strong>s últimas dos décadas, <strong>la</strong> OPS ha apoyado a<br />

los Estados Miembro <strong>en</strong> su solicitud y mandato para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y fortalecer <strong>la</strong> capacidad<br />

nacional y local <strong>en</strong> salud pública. Tres estrategias importantes han contribuido a este gran<br />

objetivo. En primer lugar, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (1978) fue <strong>la</strong> primera estrategia<br />

ori<strong>en</strong>tada que se comprometió con el fortalecimi<strong>en</strong>to global <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad. Poco <strong>de</strong>spués (1986) se unió a este esfuerzo <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud con el<br />

<strong>de</strong>sarrollo y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una política pública intersectorial <strong>en</strong> combinación con el<br />

empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> acción para el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes<br />

sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La salud pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> tuvo como meta <strong>de</strong>finir<br />

y monitorizar <strong>la</strong>s funciones es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública, mejorando <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />

y fortaleci<strong>en</strong>do el li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong>l Estado.<br />

Más o m<strong>en</strong>os al mismo tiempo que los Estados Miembro estaban preparando sus informes<br />

sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud institucional y capacidad intersectorial, también eran partícipes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición y medición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> salud pública. Fueron secciones y<br />

131


personas difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong> salud los involucrados <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> estas<br />

activida<strong>de</strong>s, aunque, curiosam<strong>en</strong>te, los resultados <strong>de</strong> estas mediciones tan difer<strong>en</strong>tes son<br />

bastante simi<strong>la</strong>res y consist<strong>en</strong>tes. A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s funciones es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> salud pública<br />

separan <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> acciones estratégicas <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, los resultados son<br />

sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te consist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre sí.<br />

Se <strong>de</strong>finieron y midieron once funciones es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> salud pública (OPS, 2002), y <strong>la</strong>s<br />

funciones 3 y 4 son <strong>la</strong>s que más coinci<strong>de</strong>n con <strong>la</strong>s acciones estratégicas c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La tercera función <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se <strong>de</strong>fine como:<br />

• “La promoción <strong>de</strong> los cambios <strong>en</strong> el estilo <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales<br />

para facilitar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.”<br />

• “El fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alianzas intersectoriales para activida<strong>de</strong>s más efectivas <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.”<br />

• “La valoración <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud.”<br />

• “Activida<strong>de</strong>s educativas y <strong>de</strong> comunicación social dirigidas a promover condiciones,<br />

estilos <strong>de</strong> vida, comportami<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong>tornos saludables.<br />

• “La reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción que<br />

propici<strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.”<br />

La cuarta función, Participación Social <strong>en</strong> <strong>Salud</strong>, se <strong>de</strong>fine como:<br />

• “El fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil para cambiar sus estilos <strong>de</strong> vida y<br />

<strong>de</strong>sempeñar un papel activo <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos y comportami<strong>en</strong>tos<br />

saludables para influir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que afectan su salud y su acceso a servicios<br />

<strong>de</strong> salud a<strong>de</strong>cuados.”<br />

• “Facilitar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> <strong>de</strong>cisiones y acciones re<strong>la</strong>cionadas con<br />

programas para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción, el diagnóstico y el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong><br />

132


estauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, con el fin <strong>de</strong> mejorar el estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

promover <strong>en</strong>tornos que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> estilos <strong>de</strong> vida saludable.”<br />

Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición indicaron que <strong>la</strong> tercera función es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> salud pública,<br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, mostró un <strong>de</strong>sempeño intermedio, con una media <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong><br />

0,53. La mayoría <strong>de</strong> los países tuvieron valores intermedios, mi<strong>en</strong>tras que algunos mostraron<br />

un <strong>de</strong>sempeño superior o inferior. Todos los indicadores <strong>de</strong> esta función tuvieron un<br />

<strong>de</strong>sempeño intermedio muy parecido. De igual manera, los informes <strong>de</strong> los países indicaron<br />

que cerca <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong> ellos progresaron <strong>en</strong> el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México <strong>en</strong> 2000. Consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y los<br />

factores protectores, los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>b<strong>en</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s acciones urg<strong>en</strong>tes necesarias<br />

para mejorar su capacidad <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> esta función crítica y reducir <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s<br />

indicadas <strong>en</strong> ambos estudios.<br />

Los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición indicaron que <strong>la</strong> cuarta función, Participación Social <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong>, también mostró un <strong>de</strong>sempeño intermedio <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, con una media <strong>de</strong> 0,49. Parece<br />

que los países ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un <strong>de</strong>sempeño más homogéneo <strong>en</strong> cuanto a esta función y los<br />

indicadores también reve<strong>la</strong>ron un <strong>de</strong>sempeño intermedio. Igualm<strong>en</strong>te, los informes <strong>de</strong> los<br />

países indicaron que <strong>la</strong> mayoría avanzó con esfuerzo <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad para empo<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s y facilitar <strong>la</strong> participación social <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones y <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos<br />

que podrían mejorar su salud. Aunque <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s funciones es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> salud<br />

pública <strong>la</strong>s mediciones fueron difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los informes <strong>de</strong> los países, es muy importante<br />

para estos fortalecer <strong>la</strong>s estructuras, los mecanismos y <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones y<br />

comunida<strong>de</strong>s para participar <strong>en</strong> <strong>de</strong>cisiones críticas, incluidas <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, <strong>la</strong><br />

monitorización y <strong>la</strong> evaluación. En <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />

133


participación social <strong>de</strong> los países se incluyó lo sigui<strong>en</strong>te: ag<strong>en</strong>cias formales que recibieron<br />

com<strong>en</strong>tarios públicos sobre asuntos <strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> oficinas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa pública,<br />

como <strong>la</strong> <strong>de</strong> protección <strong>de</strong>l consumidor, y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> canales formales para com<strong>en</strong>tarios<br />

públicos y estrategias para informar al público. En los informes <strong>de</strong> los países <strong>la</strong> participación<br />

social incluyó <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación, mecanismos formales para <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación comunitaria <strong>en</strong> espacios como consejos y comités, oportunida<strong>de</strong>s para influir<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong>s políticas públicas e igualdad <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s para<br />

negociar proyectos y propuestas. Ambos estudios coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> lo sigui<strong>en</strong>te: consultas<br />

públicas para <strong>de</strong>terminar metas y objetivos <strong>de</strong> salud y capacitación para <strong>la</strong> participación<br />

comunitaria. Ambos también coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> que <strong>la</strong> capacidad g<strong>en</strong>eral para promover <strong>la</strong><br />

participación social fue más fuerte <strong>en</strong> los ámbitos subnacional y local, y que no se evaluaron<br />

los resultados <strong>de</strong> los esfuerzos para empo<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y facilitar <strong>la</strong> participación<br />

social.<br />

134


Parte III<br />

Entornos <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>:<br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> Don<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> G<strong>en</strong>te Vive<br />

135


III Entornos saludables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>: <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud don<strong>de</strong> vive <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

Tanto <strong>en</strong> los informes <strong>de</strong> los países como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sesiones matinales<br />

simultáneas, durante el foro se discutieron muchos aspectos <strong>de</strong> gran importancia para los<br />

municipios y los responsables <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> el ámbito local. De manera simi<strong>la</strong>r, <strong>en</strong><br />

los reportes <strong>de</strong> los países y <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sesiones simultáneas <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> se<br />

trataron los temas cruciales que p<strong>la</strong>ntean retos a profesores, profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

pública y padres <strong>de</strong> familia <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los comportami<strong>en</strong>tos saludables y los factores <strong>de</strong><br />

riesgo sociales que afectan <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los niños <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r y jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> región.<br />

En estas sesiones, <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> Municipios y<br />

Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables y <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> que se han puesto <strong>en</strong><br />

marcha <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, ilustran el progreso realizado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Región para consolidar <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a gobernanza <strong>de</strong>mocrática <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

salud, y mejorar <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> vida para perfeccionar <strong>la</strong><br />

educación y el <strong>de</strong>sempeño esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s elem<strong>en</strong>tales y secundarias y <strong>en</strong> universida<strong>de</strong>s.<br />

136


30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables 5<br />

Gráfica 11. Los Entornos <strong>Salud</strong>ables<br />

� Comunida<strong>de</strong>s, ciuda<strong>de</strong>s y municipios<br />

saludables.<br />

� Universida<strong>de</strong>s y Escue<strong>la</strong>s Promotoras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

� Otros espacios: vivi<strong>en</strong>das, lugares <strong>de</strong><br />

trabajo, mercados y prisiones.<br />

En tan solo un poco más <strong>de</strong> una década, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ciuda<strong>de</strong>s y Municipios <strong>Salud</strong>ables<br />

se ha difundido casi a todos los contin<strong>en</strong>tes. Lo que se originó <strong>en</strong> Europa como una<br />

iniciativa sanitaria c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, se ha convertido <strong>en</strong> una estrategia po<strong>de</strong>rosa para<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud local <strong>en</strong> áreas rurales y urbanas y, cada vez más, <strong>en</strong> los países <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo. El movimi<strong>en</strong>to surgió <strong>en</strong> <strong>la</strong> cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

respondió a <strong>la</strong> incapacidad apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, ori<strong>en</strong>tado al tratami<strong>en</strong>to, para<br />

abordar con eficacia los <strong>de</strong>terminantes económicos, sociales y políticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> transición <strong>de</strong><br />

los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud al ámbito local. Las activida<strong>de</strong>s se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

hacer que <strong>la</strong>s condiciones locales apoy<strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> tratar únicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. El movimi<strong>en</strong>to implica el apoyo <strong>de</strong>l gobierno local para<br />

establecer políticas públicas saludables, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

5<br />

Marilyn Rice, Asesora Regional <strong>en</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables, Unidad <strong>de</strong> Entornos <strong>Salud</strong>ables, Desarrollo<br />

Sost<strong>en</strong>ible y <strong>Salud</strong> Ambi<strong>en</strong>tal, OPS/OMS<br />

137


<strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> apoyo, <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludable.<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Ciuda<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables evolucionó a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión celebrada<br />

<strong>en</strong> Canadá <strong>en</strong> 1984 “Toronto <strong>Salud</strong>able 2000: Más Allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Sanitaria”. Como <strong>la</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s son el hogar <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mundial y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> muchos problemas<br />

específicos <strong>de</strong> salud, los participantes <strong>en</strong> esta reunión p<strong>en</strong>saron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s como <strong>en</strong>tornos<br />

apropiados para <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Después <strong>de</strong> dos años, esta i<strong>de</strong>a se<br />

había convertido <strong>en</strong> el Proyecto <strong>de</strong> Ciuda<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables, que inicialm<strong>en</strong>te recibió el apoyo y <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina Europea <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (OMS/EURO).<br />

Al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta, cuando <strong>la</strong> OPS/OMS introdujo por primera vez <strong>la</strong> iniciativa<br />

<strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> Latinoamérica y el Caribe, gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región estaba<br />

experim<strong>en</strong>tando un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong>mocráticos y una <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización g<strong>en</strong>eralizada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones estatales. Como <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables hace<br />

énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación comunitaria y el li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> los gobiernos locales, estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

coinci<strong>de</strong>ntes dieron gran respaldo a <strong>la</strong> adopción posterior y rápida expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>en</strong><br />

Latinoamérica y el Caribe.Durante siete años, <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables ha sido una estrategia eficaz <strong>de</strong> promoción participativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el ámbito<br />

local <strong>en</strong> Latinoamérica. Tal como se trató con amplitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong> este libro, el<br />

contexto económico y sociocultural <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> es muy difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre países e incluso<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ellos. Las iniciativas <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> Latinoamérica y el<br />

Caribe adoptaron el término Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables, aunque algunos países<br />

optaron por otros nombres, como “municipios para <strong>la</strong> salud” <strong>en</strong> México, “municipios<br />

saludables y productivos” <strong>en</strong> varios países c<strong>en</strong>troamericanos y <strong>en</strong> Cuba, y otras variantes, como<br />

138


“ciuda<strong>de</strong>s saludables” <strong>en</strong> Canadá y Estados Unidos y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s capitales <strong>de</strong><br />

Latinoamérica y el Caribe.<br />

Un factor facilitador para <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables fue <strong>la</strong> cercanía y compromiso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región con muchas <strong>de</strong> sus doctrinas. En el<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables se propuso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Región, Latinoamérica y el Caribe ya habían participado <strong>en</strong> varios proyectos que se c<strong>en</strong>traban<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración intersectorial y <strong>la</strong> participación comunitaria para el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

y <strong>la</strong> solución local a los problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong><br />

comunidad como un <strong>en</strong>torno prioritario.<br />

¿Qué es <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables?<br />

La misión <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables (MCS) consiste <strong>en</strong><br />

mejorar <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> acciones estratégicas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el ámbito local y<br />

garantizar que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud t<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> prioridad política más alta, lo que motivará<br />

<strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s gubernam<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong> propia comunidad, propiciando el<br />

diálogo, comparti<strong>en</strong>do conocimi<strong>en</strong>tos y experi<strong>en</strong>cias y estimu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre<br />

municipios y comunida<strong>de</strong>s (PAHO/WHO, 1997)<br />

El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> MCS es promover <strong>la</strong> salud, junto con <strong>la</strong>s personas y <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> los <strong>en</strong>tornos don<strong>de</strong> estudian, trabajan, juegan, aman y viv<strong>en</strong>. La iniciativa<br />

<strong>de</strong> MCS es parte <strong>de</strong> un proceso global <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización que apoya el<br />

control local <strong>de</strong> sus priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración local y <strong>la</strong><br />

participación comunitaria.<br />

139


Un municipio comi<strong>en</strong>za el proceso <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> saludable cuando sus lí<strong>de</strong>res políticos,<br />

organizaciones locales y ciudadanos se compromet<strong>en</strong> a iniciar el proceso <strong>de</strong> mejorar<br />

continua y consist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> sus habitantes, estableci<strong>en</strong>do y<br />

fortaleci<strong>en</strong>do un pacto social <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales, <strong>la</strong>s organizaciones comunitarias y<br />

<strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> los sectores público y privado. Usa <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación local como<br />

herrami<strong>en</strong>ta básica e incluye <strong>la</strong> participación social <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión, <strong>la</strong> evaluación y el proceso<br />

<strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones. La iniciativa <strong>de</strong> MCS es es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te un proceso que requiere<br />

<strong>de</strong>terminación y un fuerte apoyo político, así como un grado importante <strong>de</strong> participación y<br />

acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

MUNICIPIOS EN LAS AMERICAS<br />

Proporción por No. <strong>de</strong> habitantes y Área geográfica<br />

Región Territorio<br />

Pob<strong>la</strong>ción Numero <strong>de</strong><br />

(Miles <strong>de</strong> Km.) (millones <strong>de</strong><br />

habitantes)<br />

Municipios<br />

América Latina 21,000 450 16,600<br />

Canadá 6,100 30 4,657<br />

Estados Unidos <strong>de</strong><br />

América<br />

10,000 250 19,200<br />

Fu<strong>en</strong>te: Palma Carvajal, E. (1998) El Nuevo Municipio <strong>la</strong>tinoamericano: <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y<br />

<strong>de</strong>mocracia. ILPES, LC/IP/R.135<br />

En <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, <strong>la</strong> OPS ha establecido un marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> MCS<br />

que es c<strong>la</strong>ve para promover <strong>la</strong> salud y mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este marco, hay<br />

algunos elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales que ayudan a garantizar el exitoso establecimi<strong>en</strong>to y<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los MCS.<br />

Durante <strong>la</strong>s sesiones <strong>de</strong>l foro se discutieron y reafirmaron los elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> MCS.<br />

140


1. El compromiso hecho por el alcal<strong>de</strong>, el consejo municipal y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales,<br />

incluidos todos los sectores públicos pertin<strong>en</strong>tes, no gubernam<strong>en</strong>tales y privado, y <strong>la</strong><br />

comunidad (lí<strong>de</strong>res y repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> organizaciones y grupos sociales), con el proceso<br />

<strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida, c<strong>en</strong>trándose <strong>en</strong> el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> equidad mediante <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong> MCS<br />

2. La participación social <strong>de</strong>be ser fortalecida durante <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación, ejecución<br />

y evaluación. La estrategia <strong>de</strong> MCS requiere una fuerte participación y acción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad civil y ofrece una oportunidad auténtica para fortalecer y consolidar los<br />

procesos <strong>de</strong>mocráticos <strong>en</strong> el ámbito local.<br />

3. Desarrol<strong>la</strong>r un p<strong>la</strong>n estratégico para superar los obstáculos y <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas al <strong>de</strong>sarrollo<br />

y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> MCS. Este p<strong>la</strong>n esta basado <strong>en</strong> una visión común acerca <strong>de</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

municipalidad, ciudad o comunidad <strong>de</strong>bería ir y como llegar allí. Así mismo se reconoce<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> movilizar recursos internos y externos, suministrar apoyo a<strong>de</strong>cuado y<br />

cooperación técnica y crear espacios saludables. La participación social, incluida <strong>la</strong><br />

participación multisectorial pertin<strong>en</strong>te, es fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

acción local, y contribuye a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> capacidad y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización,<br />

mejorando así <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l gobierno local y <strong>la</strong> comunidad para tomar <strong>de</strong>cisiones y<br />

contro<strong>la</strong>r los recursos.<br />

4. Continuos esfuerzos para construir cons<strong>en</strong>so y formar alianzas a través <strong>de</strong> diversas<br />

re<strong>de</strong>s y proyectos conformados por una amplia gama <strong>de</strong> instituciones y organizaciones<br />

<strong>de</strong>l sector salud y otros sectores. Búsqueda para llegar a un cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre los<br />

141


participantes con opiniones distintas. La iniciativa <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables respaldó firmem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los gobiernos locales,<br />

ONG y el sector privado.<br />

“Una alianza para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es un acuerdo voluntario <strong>en</strong>tre dos o más socios<br />

para trabajar <strong>en</strong> cooperación hacia un conjunto <strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> salud compartidos.”<br />

(WHO,1997)<br />

5. Se requiere el li<strong>de</strong>razgo y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l sector salud y <strong>de</strong> otros sectores, ya que<br />

muchas estrategias y activida<strong>de</strong>s se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l sector salud.<br />

Al mismo tiempo, <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud para incluir <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s es un gran <strong>de</strong>safío y una oportunidad<br />

fundam<strong>en</strong>tal que <strong>de</strong>be perseguirse. Es importante t<strong>en</strong>er cuidado para evitar el control<br />

excesivo por parte <strong>de</strong>l sector salud.<br />

6. Formu<strong>la</strong>r políticas públicas saludables <strong>en</strong> los ámbitos local, regional y nacional, sobre<br />

todo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los espacios libres <strong>de</strong> humo, el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas públicas<br />

que propician y apoyan el ejercicio y un estilo <strong>de</strong> vida activo y <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los<br />

servicios <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal. Este proceso permite fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> aquellos<br />

involucrados <strong>en</strong> una forma más <strong>de</strong>mocrática <strong>de</strong> gobernanza, y da a <strong>la</strong>s personas <strong>la</strong><br />

oportunidad <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones públicas que les afecta a el<strong>la</strong>s, a sus<br />

familias y a sus comunida<strong>de</strong>s.<br />

7. Continuo monitoreo y evaluación <strong>de</strong> los avances y los resultados. El monitoreo y <strong>la</strong><br />

evaluación son importantes para valorar y hacer seguimi<strong>en</strong>to al progreso, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los<br />

142


elem<strong>en</strong>tos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l proceso que son efectivos e i<strong>de</strong>ntificar los resultados<br />

anticipados y los que no fueron p<strong>la</strong>nificados. Es muy importante que esta información se<br />

use para reconsi<strong>de</strong>rar y revisar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa, así mismo que <strong>la</strong><br />

información recogida, su análisis y <strong>la</strong>s conclusiones obt<strong>en</strong>idas sea un esfuerzo colectivo<br />

con participación <strong>de</strong> <strong>de</strong> todos los interesados y <strong>la</strong> comunidad.<br />

Sost<strong>en</strong>ibilidad: <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> una iniciativa <strong>de</strong> MCS, ciuda<strong>de</strong>s y comunida<strong>de</strong>s es un<br />

<strong>de</strong>safío <strong>de</strong> gran magnitud<br />

Las lecciones apr<strong>en</strong>didas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias anteriores han mostrado que los proyectos<br />

motivados externam<strong>en</strong>te con frecu<strong>en</strong>cia no logran sost<strong>en</strong>erse por sí mismos o continuar <strong>en</strong> el<br />

tiempo. Los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s administraciones han <strong>de</strong>mostrado ser uno <strong>de</strong> los problemas más<br />

gran<strong>de</strong>s <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> MCS.<br />

La experi<strong>en</strong>cia muestra que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> <strong>la</strong> participación social y <strong>la</strong><br />

organización comunitaria son altas, hay una mayor oportunidad para garantizar <strong>la</strong><br />

continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> MCS y para que <strong>la</strong>s organizaciones sociales y <strong>la</strong>s nuevas<br />

autorida<strong>de</strong>s negoci<strong>en</strong> su continuidad. Obsérvese que mi<strong>en</strong>tras más personas y organizaciones<br />

particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> el proyecto, éste será mejor, y a <strong>la</strong> vez se asegurará que pueda sost<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> el<br />

tiempo.<br />

Asegurar el apoyo <strong>de</strong>l consejo municipal o <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>tura es es<strong>en</strong>cial para garantizar un marco<br />

<strong>de</strong> control para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> MCS, ya que garantiza que el proyecto<br />

siga si<strong>en</strong>do efectivo y continúe <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to, sin importar qué cambios institucionales<br />

se hayan hecho <strong>en</strong> <strong>la</strong> autoridad local. De esta manera, <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l proyecto se<br />

143


garantiza mediante acciones y p<strong>la</strong>nes concretos. Si hay normas nacionales o provinciales que<br />

<strong>de</strong>n prioridad a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud o promuevan acciones que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tornos saludables, es posible incluir <strong>la</strong> resolución municipal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

jerarquía más alta y, por consigui<strong>en</strong>te, asegurar una coher<strong>en</strong>cia legis<strong>la</strong>tiva.<br />

Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> MCS<br />

El intercambio <strong>de</strong> información y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los países han sido factores es<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>en</strong> el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables y el crecimi<strong>en</strong>to<br />

consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. En el Segundo Congreso Latinoamericano<br />

sobre Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables celebrado <strong>en</strong> Boca <strong>de</strong>l Río, México, <strong>en</strong> 1997,<br />

18 naciones firmaron un acuerdo para crear <strong>la</strong> Red Latinoamericana <strong>de</strong> MCS. El propósito <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> red era construir y fortalecer <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s nacionales y aplicar mecanismos para asegurar <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas y motivar a que otros países establezcan sus propias re<strong>de</strong>s<br />

nacionales. Las re<strong>de</strong>s facilitan compartir ampliam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> información sobre los éxitos y los<br />

<strong>de</strong>safíos, y ayudan a abordar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> otros grupos <strong>en</strong> diversos niveles, como el<br />

sector privado, el gobierno y <strong>la</strong>s organizaciones internacionales, y pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sempeñar un<br />

papel importante <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuevas experi<strong>en</strong>cias.<br />

En algunos países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región como Arg<strong>en</strong>tina, Chile, Costa Rica, Cuba y México ya se han<br />

establecido re<strong>de</strong>s nacionales y han estado <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to durante varios años con bu<strong>en</strong>os<br />

resultados. En otros países, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s está <strong>en</strong> sus primeras etapas. La<br />

publicación <strong>de</strong> boletines e informes contribuye a <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s. La<br />

producción y difusión <strong>en</strong> años reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s publicaciones por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y<br />

los municipios se ha visto facilitada por el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> internet, así como por <strong>la</strong> facilidad<br />

144


<strong>de</strong> crear y <strong>en</strong>viar m<strong>en</strong>sajes y docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> forma electrónica. Algunos MCS ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su<br />

propio sito web, el cual es usado para diseminar <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas. Varios<br />

servidores con listas electrónicas <strong>en</strong> ingles, español y portugués han sido creadas para<br />

facilitar el intercambio <strong>de</strong> información y experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> MCS<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Americas, incluida una lista electrónica <strong>en</strong>tre personas que han recibido <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

para <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> evaluación participativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> MCS. Esta<br />

listas electrónicas permit<strong>en</strong> a los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> MCS compartir información acerca<br />

<strong>de</strong> sus experi<strong>en</strong>cias, lecciones apr<strong>en</strong>didas, así como compartir información sobre ev<strong>en</strong>tos que<br />

se van a realizar y oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el área. Esto es también un foro don<strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> red pue<strong>de</strong>n consultar sus inquietu<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s otras personas y obt<strong>en</strong>er consejos. A m<strong>en</strong>udo<br />

se realizan discusiones virtuales sobre asuntos críticos <strong>de</strong>l día.<br />

Des<strong>de</strong> su establecimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong> red <strong>de</strong> MCS <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Amercias ha sido muy activa promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

iniciativa <strong>de</strong> MCS <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. El comité ejecutivo se ha reunido <strong>en</strong> varias ocasiones para<br />

revisar, discutir y finalizar <strong>la</strong> visión, objetivos, activida<strong>de</strong>s y mecanismos <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> red.<br />

La reuniones mas reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l comité ejecutivo fueron <strong>en</strong> Chile <strong>en</strong> el 2002, Perú <strong>en</strong> el 2005<br />

y México <strong>en</strong> el 2006. En esta última reunión se creo oficialm<strong>en</strong>te El comité ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

red, a través <strong>de</strong> una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración formal, l<strong>la</strong>mada Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Manzanillo. Durante esta<br />

reunían también el comité ejecutivo propuso establecer unos criterios <strong>de</strong> acreditación y<br />

certificación que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s nacionales <strong>de</strong> MCS para convertirse <strong>en</strong> miembros<br />

oficiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> MCS <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Americas. Estos criterios son:<br />

• Participar <strong>en</strong> reuniones, ev<strong>en</strong>tos y activida<strong>de</strong>s promovidas por <strong>la</strong> red<br />

• Solicitar una petición formal firmada por el presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> red nacional y el jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oficina <strong>de</strong> OPS <strong>en</strong> el país, expresando el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> ser parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> MCS <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Americas<br />

145


• Asignación <strong>de</strong> <strong>de</strong> una persona para que repres<strong>en</strong>te <strong>la</strong> red nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> MCS <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Americas (pue<strong>de</strong> ser un alcal<strong>de</strong>, presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> red o el coordinador). Esta persona<br />

estará <strong>en</strong> constante comunicación con el secretariado técnico <strong>de</strong> cada país y el<br />

repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS <strong>en</strong> cada país.<br />

¿Cuál es el proceso que <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s siguieron para establecer Municipios y<br />

Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables?<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias pres<strong>en</strong>tadas muestran que el proceso casi siempre comi<strong>en</strong>za<br />

con esfuerzos por parte <strong>de</strong> un catalizador que <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> y promueve <strong>la</strong> introducción o<br />

expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> el ámbito local con<br />

todos los actores interesados y <strong>la</strong> comunidad.<br />

Las comunida<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a seguir ciertas etapas con diversas estrategias <strong>en</strong> cada una. Sin<br />

embargo, el or<strong>de</strong>n específico varía <strong>de</strong> acuerdo con el proceso apropiado para cada<br />

comunidad.<br />

146


Resultados<br />

esperados<br />

Fase <strong>de</strong><br />

organización inicial<br />

Lograr el cons<strong>en</strong>so<br />

y respaldo político<br />

para los Municipios<br />

y Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables<br />

Fase <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación<br />

(4 a 6 meses)<br />

Crear un grupo <strong>de</strong><br />

trabajo y un p<strong>la</strong>n<br />

<strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do<br />

Fase <strong>de</strong> acción<br />

(2 a 3 años y<br />

<strong>de</strong>spués...)<br />

Promover acciones<br />

intersectoriales<br />

Crear un ambi<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> apoyo para los<br />

MCS<br />

La estrategia <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables<br />

Cómo se obtuvieron estos resultados<br />

• En conjunto, <strong>la</strong> comunidad y actores relevantes valoran los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> el municipio, i<strong>de</strong>ntificando<br />

necesida<strong>de</strong>s, condiciones facilitadoras, fortalezas, obstáculos y recursos.<br />

• Crear o fortalecer un comité intersectorial para ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> MCS y<br />

ayudar a <strong>de</strong>finir una misión y visión común.<br />

• Apoyar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción propuesto mediante un proceso<br />

participativo e intersectorial que incluya a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales, <strong>la</strong> comunidad<br />

(hombres y mujeres <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s y grupos étnicos) y otras personas<br />

interesadas, y <strong>de</strong>finir objetivos, metas y resultados esperados.<br />

• Pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables para aprobación<br />

por el consejo municipal y socializar <strong>la</strong> información con todos los socios.<br />

• Pres<strong>en</strong>tar, discutir y difundir el p<strong>la</strong>n aprobado <strong>en</strong> un foro público.<br />

• Crear un grupo <strong>de</strong> trabajo responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa y compuesto <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> comisión municipal intersectorial, y <strong>de</strong>finir los papeles y <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s.<br />

• Capacitar a los integrantes <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> áreas específicas administrativas<br />

y técnicas según sea necesario.<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

(fase inicial) que incluya: objetivos a corto, mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, activida<strong>de</strong>s<br />

propuestas, recursos y fondos disponibles, alianzas actuales y posibles, y<br />

estrategias <strong>de</strong> evaluación.<br />

• I<strong>de</strong>ntificar estrategias para motivar <strong>la</strong> participación y formar alianzas para poner <strong>en</strong><br />

marcha el p<strong>la</strong>n.<br />

• Promover activida<strong>de</strong>s intersectoriales basadas <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do con<br />

seminarios, foros y reuniones.<br />

• Promover un concepto más amplio <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud con ev<strong>en</strong>tos (ferias, concursos,<br />

torneos <strong>de</strong>portivos, caminatas y maratones, <strong>en</strong>tre otros) y con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes medios <strong>de</strong> comunicación (radio, televisión y pr<strong>en</strong>sa), grupos y<br />

asociaciones que repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

• Promover nuevas políticas públicas e institucionales o modificar <strong>la</strong>s exist<strong>en</strong>tes para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s actuales <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to.<br />

• Crear una variedad <strong>de</strong> espacios saludables como escue<strong>la</strong>s, lugares <strong>de</strong> trabajo,<br />

<strong>en</strong>tornos para <strong>la</strong> actividad física, recreación, activida<strong>de</strong>s culturales y alim<strong>en</strong>tación.<br />

• Promover el ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

• Motivar a los políticos para que se comprometan a poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> estrategia<br />

<strong>de</strong> MCS<br />

147


Monitorizar y<br />

evaluar<br />

(Consulte a<br />

continuación <strong>la</strong>s<br />

herrami<strong>en</strong>tas y<br />

docum<strong>en</strong>tos para<br />

apoyar el<br />

<strong>de</strong>sarrollo, <strong>la</strong><br />

ejecución y <strong>la</strong><br />

evaluación <strong>de</strong><br />

losMCS)<br />

Participación<br />

comunitaria<br />

Directrices para evaluar los MCS:<br />

I<strong>de</strong>ntificar y docum<strong>en</strong>tar el contexto:<br />

• Trabajar hacia una evaluación que incluya estructura, proceso y resultados.<br />

• Mi<strong>en</strong>tras se lleva a cabo <strong>la</strong> evaluación, tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta diversos ámbitos<br />

(internacional, nacional y, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l local, instituciones, gobierno y<br />

comunidad) y contextos (geográfico, <strong>de</strong>mográfico, político, administrativo,<br />

económico, ambi<strong>en</strong>tal, social y cultural).<br />

T<strong>en</strong>er un propósito c<strong>la</strong>ro para <strong>la</strong> evaluación y sobre quiénes serán los usuarios:<br />

• Seleccionar los aspectos más importantes para <strong>la</strong> evaluación.<br />

• Tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta cómo se usarán los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación;<br />

• Durante <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> preguntas e indicadores <strong>de</strong> evaluación, incluir <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas, <strong>la</strong> participación social, el <strong>en</strong>foque intersectorial y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad;<br />

• Involucrar a <strong>la</strong> comunidad para recopi<strong>la</strong>r datos e incluir indicadores cualitativos y<br />

cuantitativos <strong>en</strong> <strong>la</strong> metodología;<br />

• Esforzarse por garantizar <strong>la</strong> máxima participación comunitaria durante el proceso<br />

<strong>de</strong> evaluación.<br />

Resultados:<br />

• Deb<strong>en</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s preguntas formu<strong>la</strong>das y los indicadores pre<strong>de</strong>terminados.<br />

• Deb<strong>en</strong> estar disponibles para todos.<br />

• Deb<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse como parte <strong>de</strong>l proceso continuo <strong>de</strong> evaluación para<br />

fortalecer <strong>la</strong> iniciativa.<br />

Elem<strong>en</strong>tos comunes <strong>en</strong> el proceso<br />

• Hacer partícipe a <strong>la</strong> comunidad (mujeres y hombres <strong>de</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s y grupos étnicos) <strong>en</strong> todo el proceso, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

evaluación inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación hasta <strong>la</strong>s acciones para<br />

i<strong>de</strong>ntificar recursos y soluciones posibles, <strong>la</strong> ejecución, el<br />

monitoreo y <strong>la</strong> evaluación.<br />

• I<strong>de</strong>ntificar estrategias para movilizar efectivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s respetando los valores culturales y sociales <strong>de</strong><br />

cada grupo específico <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

• Garantizar que no se excluya a nadie, indagar quiénes no<br />

participan y aplicar una estrategia para llegar a ellos.<br />

Comunicaciones • Usar todas <strong>la</strong>s formas disponibles <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad (medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas, discusiones<br />

interpersonales, grupos organizados y todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

expresión cultural, como ev<strong>en</strong>tos, canciones, bailes, cu<strong>en</strong>tos<br />

y <strong>de</strong>más).<br />

• Asegurar que los m<strong>en</strong>sajes y <strong>la</strong> información se compartan<br />

con <strong>la</strong> comunidad constantem<strong>en</strong>te.<br />

• Adaptar los m<strong>en</strong>sajes para grupos específicos <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cias.<br />

• Promover los m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Municipios y<br />

Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables con ejemplos positivos exist<strong>en</strong>tes<br />

y personalida<strong>de</strong>s influy<strong>en</strong>tes.<br />

148


Monitoreo y<br />

evaluación<br />

¿Por qué es importante <strong>la</strong> evaluación?<br />

• Deb<strong>en</strong> cubrir el proceso, los resultados y el impacto, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> indicadores cualitativos y cuantitativos.<br />

• Deb<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> tipo participativo e interactivo.<br />

La evaluación se convirtió <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales preocupaciones <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta. En Yakarta (1997) se<br />

pres<strong>en</strong>taron varios docum<strong>en</strong>tos importantes sobre el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación y su papel<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La eva<strong>la</strong>uacion empo<strong>de</strong>ra a individuos y<br />

comunida<strong>de</strong>s para tomar <strong>de</strong>cisiones informadas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> proporcionar datos para justificar<br />

el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, los gastos y <strong>la</strong>s contribuciones <strong>de</strong> los<br />

donantes, mejorar <strong>la</strong>s iniciativas y contribuir al conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Tomar <strong>de</strong>cisiones informadas contribuye al empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to, uno <strong>de</strong> los conceptos básicos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, lo que significa obt<strong>en</strong>er po<strong>de</strong>r para tomar<br />

<strong>de</strong>cisiones re<strong>la</strong>cionadas con acciones individuales y colectivas con miras a mejorar <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> justicia social. La evaluación es importante porque permite a qui<strong>en</strong>es participan<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> iniciativas reflexionar sobre el trabajo que se lleva a cabo, sus<br />

limitaciones y logros, <strong>de</strong>terminar si los municipios y comunida<strong>de</strong>s están adhiriéndose<br />

realm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s propuestas iniciales y refinar <strong>la</strong>s acciones o <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s para que se<br />

ajust<strong>en</strong> a sus necesida<strong>de</strong>s. Es un mecanismo importante <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tación para todos los<br />

participantes <strong>en</strong> el proceso y también increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (Rootman et al,1997).<br />

Durante <strong>la</strong> 5ª Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (México, 2000), se<br />

llevaron a cabo sesiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> red para discutir <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Durante <strong>la</strong>s sesiones nuevam<strong>en</strong>te surgió el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación como una<br />

149


fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad, asi como La necesidad <strong>de</strong> construir cons<strong>en</strong>so sobre el<br />

marco conceptual y <strong>la</strong> metodología para evaluar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Herrami<strong>en</strong>tas y recursos para los Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables<br />

Guía <strong>de</strong>l Alcal<strong>de</strong> para Promover <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> Vida mediante <strong>la</strong> Estrategia <strong>de</strong> Municipios<br />

y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables (OPS, 2002)<br />

Esta guía se hizo pública durante el Foro <strong>de</strong> Chile <strong>en</strong> una sesión especial celebrada como<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ceremonia <strong>de</strong> apertura. El Dr. George Alleyne, Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, y el Dr. Francisco Tancredi, Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Oficina<br />

Latinoamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación Kellogg, pres<strong>en</strong>taron <strong>la</strong> guía <strong>de</strong> manera simbólica a un<br />

grupo selecto <strong>de</strong> alcal<strong>de</strong>s <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> FLACMA, <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración<br />

regional <strong>de</strong> asociaciones municipales y otros alcal<strong>de</strong>s repres<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s asociaciones<br />

nacionales <strong>de</strong> alc<strong>la</strong><strong>de</strong>s. Adicionalm<strong>en</strong>te, días <strong>de</strong>spués se llevó a cabo una sesión temática <strong>en</strong><br />

el Foro para pres<strong>en</strong>tar a los participantes todos los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía y respon<strong>de</strong>r a<br />

preguntas y com<strong>en</strong>tarios sobre su uso.<br />

Los objetivos <strong>de</strong> esta guía son: fortalecer <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el ámbito local, colocando a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das política y<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los alcal<strong>de</strong>s y otras autorida<strong>de</strong>s locales; difundir y abogar por <strong>la</strong> aplicación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables; construir y fortalecer alianzas<br />

intersectoriales para mejorar <strong>la</strong>s condiciones sociales y sanitarias <strong>en</strong> los lugares don<strong>de</strong> vive <strong>la</strong><br />

150


g<strong>en</strong>te; y abogar por <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> políticas públicas saludables, el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

ambi<strong>en</strong>tes saludables y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida saludable. La guía se compone <strong>de</strong> los<br />

sigui<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos: directrices para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y poner <strong>en</strong> marcha MCS; Guias para <strong>la</strong><br />

evaluación e implem<strong>en</strong>tacion <strong>de</strong> MCS; Glosario <strong>de</strong> términos usados <strong>en</strong> <strong>la</strong> guía; ejemplos <strong>de</strong><br />

bu<strong>en</strong>as prácticas que se están aplicando actualm<strong>en</strong>te; Acuerdos, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones y<br />

conv<strong>en</strong>ciones internacionales, asi como un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>racion local que los grupos<br />

pue<strong>de</strong>n utilizar para e<strong>la</strong>borar sus porpias <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones; lista <strong>de</strong> direcciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS <strong>en</strong> los países, los C<strong>en</strong>tros Co<strong>la</strong>boradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS<br />

y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s internacionales, nacionales y locales <strong>de</strong> MCS; Hojas técnicas con información<br />

sobre temas <strong>de</strong> salud específicos <strong>en</strong> diversas áreas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> OPS proporciona apoyo<br />

técnico; Marcador <strong>de</strong> libros que <strong>en</strong>umera los siete elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong><br />

MCS; y un folleto que resume los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía. La guia <strong>de</strong> los alcal<strong>de</strong>s se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible <strong>en</strong> CD-ROM y se pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er acceso a esta <strong>en</strong> 4 idiomas a través <strong>de</strong>l<br />

Internet.<br />

Folleto <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables (OPS, 2000)<br />

Este es un folleto que se usa con fines <strong>de</strong> abogacía para pres<strong>en</strong>tar y promover <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong><br />

Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> países y comunida<strong>de</strong>s. El folleto <strong>de</strong>scribe los 7<br />

elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> MCS, i<strong>de</strong>ntifica por qué los MCS son únicos,<br />

proporciona ejemplos <strong>de</strong> estrategias creativas <strong>de</strong> MCS <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región, i<strong>de</strong>ntifica el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

re<strong>de</strong>s, m<strong>en</strong>ciona recursos <strong>de</strong> apoyo disponibles, <strong>de</strong>fine el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

151


<strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> MCS, y <strong>en</strong>umera los pasos <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong><br />

MCS <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones sobre <strong>la</strong> evaluación para los <strong>de</strong>cisores políticos (OPS, 2005)<br />

Para apoyar <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación y sistematización<br />

<strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> pruebas <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el<br />

grupo 6 <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>sarrolló una serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones para qui<strong>en</strong>es toman <strong>de</strong>cisiones y<br />

formu<strong>la</strong>n políticas <strong>en</strong> diversos ámbitos con el fin <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluacion<br />

<strong>de</strong> MCS. El docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones también es una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> abogacía para<br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es formu<strong>la</strong>n políticas cuando tom<strong>en</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

administrativas importantes y re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos para increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

capacidad para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Estas recom<strong>en</strong>daciones se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron mediante <strong>la</strong> consulta con varios responsables <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>r políticas y<br />

autorida<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> y están disponibles como publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS <strong>en</strong><br />

inglés, español y portugués (OPS, 2005).<br />

Recursos para <strong>la</strong> evaluacion<br />

Gracias a los MCS, los paises han adquirido experi<strong>en</strong>cias innovadoras acerca <strong>de</strong> como<br />

tras<strong>la</strong>dar <strong>la</strong> promocion <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud al contexto local.La evaluacion <strong>de</strong> estas iniciativas nos<br />

brinda muchas oportunida<strong>de</strong>s para crear y diseminar evi<strong>de</strong>ncias que nos muestran fortalezas,<br />

<strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s, consecu<strong>en</strong>cias, asi como el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> promocion <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

6 A principios <strong>de</strong>l 2001, como seguimi<strong>en</strong>to a un número <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> OPS estableció un grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> evaluación <strong>de</strong> MCS,<br />

conformado por expertos <strong>en</strong> evaluación <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes instituciones internacionales.<br />

152


Es crucial po<strong>de</strong>r mostrar esta evi<strong>de</strong>ncia a los <strong>de</strong>cisores politicos, <strong>de</strong> esta manera ellos se<br />

motivan para reservar y asignar recursos para apoyar activida<strong>de</strong>s que incorporan promocion<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y espacios saludables.<br />

En 1999 el grupo <strong>de</strong> evaluacion <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> municipios saludables acordo que eran<br />

necesarias ciertas herrami<strong>en</strong>tas para apoyar <strong>la</strong> promocion <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y su activida<strong>de</strong>s<br />

re<strong>la</strong>cionadas. Basados <strong>en</strong> estas recom<strong>en</strong>daciones, el grupo <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> trabajo ha<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do 3 nuevas herrami<strong>en</strong>tas:<br />

La Guía <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> evaluación participativa ofrece recom<strong>en</strong>daciones sobre <strong>la</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> procesos y herrami<strong>en</strong>tas con el fin <strong>de</strong> que los Municipios y Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables puedan evaluar sus esfuerzos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia y contribuir a <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> pruebas <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> dicha estrategia.<br />

Aunque <strong>la</strong> finalidad principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> caja <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas es evaluar los Municipios y<br />

Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, <strong>la</strong> guía que se proporciona pue<strong>de</strong> servir para<br />

evaluar otras iniciativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo local, urbano y ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> salud que compart<strong>en</strong><br />

valores <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud simi<strong>la</strong>res, tales como <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da 21 y los Objetivos <strong>de</strong><br />

Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. La guía <strong>de</strong> recursos ofrece un marco <strong>de</strong> evaluación que incorpora<br />

elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> MCS’s y otros aspectos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, tales como<br />

co<strong>la</strong>boración intersectorial, participación social, construcción <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s, condiciones<br />

individuales físicas y materiales y capacidad comunitaria <strong>en</strong>tre otras. En 2003 y 2004 se<br />

hicieron pruebas <strong>de</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> caja <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> español, inglés, francés y portugués.<br />

Las versiones para prueba <strong>de</strong> campo <strong>en</strong> estos idiomas están disponibles hoy <strong>en</strong> día <strong>en</strong> una<br />

edición preliminar. La versión <strong>en</strong> español esta finalizada y disponible <strong>en</strong> CD y a través <strong>de</strong>l<br />

153


Internet. Una guía facilitadora y módulos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to han sido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos para<br />

apoyar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación participativa. Las versiones <strong>en</strong><br />

ingles, francés y portugués que han sido probadas <strong>en</strong> el campo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran disponibles <strong>en</strong><br />

una edición preliminar.<br />

La Herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> evaluación rápida fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por CEDETES con el apoyo <strong>de</strong> OPS<br />

y los C<strong>en</strong>tros para <strong>la</strong> Prev<strong>en</strong>ción y Control <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados Unidos (CDC)<br />

como parte <strong>de</strong>l proyecto regional <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

coordinado por WHO/IUPES. La herrami<strong>en</strong>ta g<strong>en</strong>era información acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong> respuesta a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>cisores políticos, y por lo tanto influ<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> los recursos para los programas<br />

<strong>de</strong> salud. Una característica <strong>de</strong> <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta es <strong>la</strong> alta probabilidad <strong>de</strong> que sus resultados<br />

sean utilizados; el tiempo corto requerido para su implem<strong>en</strong>tación y el uso <strong>de</strong> indicadores<br />

relevantes y creíbles, basados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>de</strong>cisores políticos. La herrami<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> evaluación rápida incluye conceptos, herrami<strong>en</strong>tas, ejemplos y reflexiones acerca <strong>de</strong><br />

aspectos críticos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Es una propuesta estratégica<br />

para cerrar <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre el <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> acción, y combina factores re<strong>la</strong>cionados con<br />

<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> información, tiempo y costos para producir una respuesta técnica a un asunto<br />

político. Este docum<strong>en</strong>to fue publicado <strong>en</strong> español y probado <strong>en</strong> el campo <strong>en</strong> un programa <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> Colombia. Un programa <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong><br />

herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> evaluación rápida fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do que combina módulos <strong>en</strong> vivo y virtuales.<br />

El <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to es ofrecido a través <strong>de</strong>l campo virtual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong>l Valle<br />

(www.ce<strong>de</strong>tes.org).<br />

154


La Herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> evaluación económica ha sido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por CEDETES y <strong>la</strong><br />

<strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Toronto con el apoyo <strong>de</strong> OPS y el CDC, y esta <strong>en</strong>focada a calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

efectividad y el costo b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud y MCS. Esta herrami<strong>en</strong>ta esta dirigida a profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong>cisores políticos,<br />

qui<strong>en</strong>es quieran evaluar los resultados <strong>de</strong> sus esfuerzos <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> costos financieros y <strong>de</strong> tiempo, y a otros interesados qui<strong>en</strong>es quieran monitorear el costo<br />

b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> MCS. Esta herrami<strong>en</strong>ta también pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ayudar a los<br />

economistas a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> <strong>la</strong> promocion <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud para que estos<br />

puedan t<strong>en</strong>er el expertise necesario para realzar evaluaciones económicas. Calcu<strong>la</strong>ndo los<br />

costos <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad y el costo b<strong>en</strong>eficio, <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> MCS gana información básica<br />

acerca <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong>l programa y <strong>la</strong> contabilidad <strong>de</strong> los gobiernos. Adicionalm<strong>en</strong>te, el<br />

producir información <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios sociales y económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud podria producir información útil para abogar por <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La herrami<strong>en</strong>ta ha sido preparada con el apoyo y com<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong><br />

economistas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> Canadá, Cuba, Colombia y OPS, y esta disponible <strong>en</strong> español e<br />

ingles. El grupo <strong>de</strong> trabajo evaluador actualm<strong>en</strong>te esta <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> finalizar <strong>la</strong> guía y se<br />

ti<strong>en</strong>e estimado que esta estará lista para impresión preliminar para el otoño <strong>de</strong>l 2006.<br />

Los resultados <strong>de</strong>l monitoreo y <strong>de</strong> estas herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> evaluación contribuirán al<br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> bases para <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong><br />

los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos saludables. De igual manera serán incluidos el proyecto global <strong>de</strong><br />

OMS sobre <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el cual es coordinado por <strong>la</strong> OMS y <strong>la</strong><br />

Unión Internacional <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y Educación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (IUPE) 7<br />

7 Para mayor información sobre <strong>la</strong> Unión Internacional <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y Educación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (IUPES) y el<br />

proyecto global <strong>de</strong> OMS sobre <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, visite el sito web: http://iuhpe.org<br />

155


Base <strong>de</strong> datos y libreria virtual <strong>de</strong> municipios, ciuda<strong>de</strong>s y comunida<strong>de</strong>s saludables y<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Americas (PAHO,2006).<br />

La unidad <strong>de</strong> espacios saludables <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS manti<strong>en</strong>e una base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> MCS que es<br />

actualizada constantem<strong>en</strong>te. La base incorpora docum<strong>en</strong>tos, publicaciones y reportes<br />

<strong>en</strong>viados por los países <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> MCS. Actualm<strong>en</strong>te hay información<br />

<strong>de</strong> Latino América, Norte América, El Caribe y Europa, y específicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 22 países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

región y <strong>la</strong> Frontera México-Estados Unidos. Ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>seamos t<strong>en</strong>er una biblioteca<br />

virtual que nos ayu<strong>de</strong> a consolidar <strong>en</strong> un solo sitio toda esta docum<strong>en</strong>tación y productos <strong>de</strong><br />

MCS g<strong>en</strong>erados por los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Lista electrónica y boletín <strong>de</strong> MCS (OPS, 2006)<br />

La iniciativa <strong>de</strong> MCS <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS coordina 4 listas electrónicas y un boletín que circu<strong>la</strong><br />

periódicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ingles, español y portugués, Estos recursos fueron <strong>la</strong>nzados para apoyar<br />

el intercambio <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> información, así como para g<strong>en</strong>erar un foro <strong>de</strong> discusión y<br />

compartir experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los países. Hay 2 listas electrónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> MCS y 2 listas<br />

<strong>de</strong>dicadas a proveer apoyo <strong>en</strong> el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> facilitadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía <strong>de</strong><br />

evaluación participativa <strong>de</strong> MCS. Las subscripciones a esta lista electrónica <strong>de</strong> MCS están<br />

abiertas al público y se pue<strong>de</strong> realizar a través <strong>de</strong>l Internet:<br />

http://listserv.paho.org/archives/municipios-saludables.html<br />

El boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Americas <strong>de</strong> MCS se produce cada 3 meses y se publica <strong>en</strong> ingles,<br />

español y portugués. Este boletín conti<strong>en</strong>e artículos <strong>en</strong>viados por los países e importantes<br />

anuncios re<strong>la</strong>cionados al movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> MCS <strong>en</strong> <strong>la</strong> region. El boletín es distribuido <strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> red electrónica <strong>de</strong> MCS y se publica <strong>en</strong> <strong>la</strong> página internet <strong>de</strong> OPS don<strong>de</strong> todo<br />

el público lo pue<strong>de</strong> leer.<br />

156


Guía <strong>de</strong> los Alcal<strong>de</strong>s para contribuir a lograr los Objetivos <strong>de</strong>l Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io<br />

(MDG)<br />

La unidad <strong>de</strong> espacios saludables <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS esta <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo un docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> abogacía<br />

para ori<strong>en</strong>tar a los Alcal<strong>de</strong>s sobre <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> MCS <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l contexto <strong>de</strong> los ODM.<br />

Esta guía pres<strong>en</strong>ta los ODM <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong> MCS <strong>en</strong> <strong>la</strong> región y esta dirigida a proveer un instrum<strong>en</strong>to que motive a <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s locales para que hagan más énfasis <strong>en</strong> los MDGs <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo local. La guía pres<strong>en</strong>ta estrategias concretas para los gobernantes locales y<br />

muestra programas municipales que ilustran <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> MCS y<br />

el impacto que estas pue<strong>de</strong>n lograr para alcanzar los MDGs.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, el docum<strong>en</strong>to esta si<strong>en</strong>do revisado por <strong>la</strong>s oficinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS <strong>en</strong> los países y<br />

algunas municipalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> region, así como por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> MCS <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Americas. Una versión preliminar <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía estará lista para <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> campo <strong>en</strong> junio <strong>de</strong><br />

2006 y <strong>la</strong> versión final se espera t<strong>en</strong>er<strong>la</strong> lista para finales <strong>de</strong>l año 2006.<br />

Experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> MCS <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Americas:<br />

La sigui<strong>en</strong>te sección resume brevem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> MCS por subregiones.<br />

Los países Andinos<br />

Bolivia<br />

La política nacional <strong>de</strong>l país para fortalecer <strong>la</strong> participación popu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización ha<br />

facilitado <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> municipios saludables. Se están proponi<strong>en</strong>do activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

proyectos <strong>de</strong> acuerdo con el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> todo el país. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias bolivianas más avanzadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables es el<br />

municipio <strong>de</strong> El Alto, que ha hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud con participación intersectorial<br />

y comunitaria una prioridad <strong>de</strong> acción municipal.<br />

Colombia<br />

157


El país <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró públicam<strong>en</strong>te su compromiso con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas públicas saludables<br />

<strong>en</strong> 1992. Más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>signó como prioridad nacional el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables por <strong>la</strong> Paz. Las experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables más<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> Colombia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> Cali y Versalles. El municipio <strong>de</strong> Cali ha puesto<br />

<strong>en</strong> marcha un proyecto integral para abordar <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y el crim<strong>en</strong> local, tomando <strong>en</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración que este último ti<strong>en</strong>e muchos <strong>de</strong>terminantes. Versalles participa <strong>en</strong> un programa<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo integrado al que se le atribuye <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una<br />

empresa <strong>de</strong> comunicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia comunidad (VERSAVISION) y el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

varias organizaciones como un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo comunitario <strong>en</strong> Latinoamérica.<br />

Colombia también ha sido un participante activo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> evaluación, tales como el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> evaluación com<strong>en</strong>tados anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este capitulo. Un prueba <strong>de</strong><br />

campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía <strong>de</strong> evaluación participativa <strong>de</strong> MCS fue re<strong>la</strong>izada por el c<strong>en</strong>tro CEDETES <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong>l Valle <strong>en</strong> <strong>la</strong> municipalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre. Los resultados <strong>de</strong> esta prueba<br />

fueron pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> una reunión <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> MCS <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong>l ano 2005 e<br />

incorporados <strong>en</strong> <strong>la</strong> versión final <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to.<br />

Ecuador<br />

Gran parte <strong>de</strong> los municipios <strong>en</strong> Ecuador están <strong>en</strong> un periodo <strong>de</strong> transición para fortalecer a los<br />

gobiernos locales. Cerca <strong>de</strong> 5% <strong>de</strong> los municipios está participando <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables, incluidas <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s áreas metropolitanas <strong>de</strong> Quito, Guayaquil,<br />

Cu<strong>en</strong>ca y Napo. La ciudad capital <strong>de</strong> Quito ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una serie <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones<br />

comunitarias para propiciar el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y responsable con participación<br />

intersectorial. Ecuador también está comprometido con <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s y es miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Latinoamericana <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Perú<br />

En 1997 se <strong>de</strong>signó al Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer y Desarrollo Humano para<br />

poner <strong>en</strong> marcha y participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia nacional <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables. Algunos <strong>de</strong><br />

los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia nacional peruana incluy<strong>en</strong> dar prioridad a <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das<br />

gubernam<strong>en</strong>tales locales, formu<strong>la</strong>r políticas públicas saludables, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> participación<br />

comunitaria y promover estilos <strong>de</strong> vida saludable. En Miraflores, Tacna, Puno, Tumbes, Vil<strong>la</strong><br />

El Salvador, Cerro San Cosme y San Cristóbal se han iniciado activida<strong>de</strong>s que <strong>en</strong>fatizan el<br />

empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to local para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud comunitaria. Estas comunida<strong>de</strong>s, junto<br />

con los gobiernos locales, el sector público y <strong>la</strong>s ONG están participando <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />

<strong>de</strong> los problemas locales, sus causas y consecu<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong>s acciones apropiadas para abordar<br />

aspectos prioritarios. En 2002, Perú propuso <strong>la</strong> Resolución 386 que fue adoptada por los países<br />

Andinos <strong>en</strong> <strong>la</strong> REMSAA (Bolivia, Chile, Colombia, Ecuador, Perú y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>),<br />

comprometiéndolos a fortalecer <strong>la</strong> capacidad para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> cada país. La<br />

OPS, junto con el ORAS-CHU, apoyó un taller subregional para establecer una línea <strong>de</strong> base e<br />

i<strong>de</strong>ntificar objetivos que pudieran lograrse <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te año. Perú cu<strong>en</strong>ta con una sólida<br />

División <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, que construye capacidad <strong>de</strong><br />

manera activa <strong>en</strong> los ámbitos provincial y local, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> iniciativas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos saludables. Un <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adores sobre <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía <strong>de</strong><br />

evacuación participativa fue realizado <strong>en</strong> Lima <strong>en</strong> el año 2004. Esta metodología es<br />

actualm<strong>en</strong>te realizada <strong>en</strong> varias municipalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Los resultados preliminares <strong>de</strong><br />

esto fueron pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> MCS <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong>l 2005 e<br />

incorporados a <strong>la</strong> versión final <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía, La red Peruana <strong>de</strong> MCS fue establecida <strong>en</strong> 1996, y<br />

158


cu<strong>en</strong>ta hoy con 450 municipalida<strong>de</strong>s miembros. Para mayor información sobre <strong>la</strong> red Peruana<br />

<strong>de</strong> MCS consulte:<br />

www.miraflores.gob.pe/redmunicipiosaludables<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables, conocido localm<strong>en</strong>te como el Proyecto <strong>de</strong><br />

Municipios por <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, com<strong>en</strong>zó formalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> 1994 como una propuesta<br />

nacional para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>de</strong>sarrollo humano y los estilos <strong>de</strong> vida saludable, el medioambi<strong>en</strong>te y<br />

<strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. El municipio <strong>de</strong> Zamora fue el primer Municipio<br />

<strong>Salud</strong>able <strong>de</strong>l país y se convirtió <strong>en</strong> un mo<strong>de</strong>lo para <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>nas posteriores<br />

<strong>de</strong> municipios saludables. La Red V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>de</strong> Municipios por <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> se creó <strong>en</strong> 1995 <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Zamora, y repres<strong>en</strong>ta una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> municipios saludables más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>. Las activida<strong>de</strong>s por parte <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> red se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong><br />

diversos problemas sociales, <strong>la</strong> salud y el bi<strong>en</strong>estar, los servicios básicos para <strong>la</strong> comunidad, y<br />

el <strong>de</strong>sarrollo comunitario y <strong>la</strong> abogacía.<br />

C<strong>en</strong>troamérica<br />

Costa Rica<br />

Aunque Costa Rica solo cu<strong>en</strong>ta con pocos años <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el proyecto <strong>de</strong> Cantones<br />

<strong>Salud</strong>ables, el movimi<strong>en</strong>to ha recibido bastante apoyo popu<strong>la</strong>r. La Red Nacional <strong>de</strong> Cantones<br />

<strong>Salud</strong>ables <strong>de</strong>l país, fundada <strong>en</strong> 1996, ha crecido rápidam<strong>en</strong>te y ahora más <strong>de</strong> 30 cantones<br />

miembros. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> municipios saludables más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el país<br />

han t<strong>en</strong>ido lugar <strong>en</strong> San Carlos y Grecia. Estos municipios ganaron el primero y segundo<br />

lugar respectivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un concurso reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Cantones <strong>Salud</strong>ables. Algunas áreas<br />

nombradas como prioridad por los resi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> San Carlos incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> protección<br />

ambi<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia doméstica y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludable. El municipio <strong>de</strong> Grecia recibió reconocimi<strong>en</strong>to por sus programas <strong>de</strong> reforestación<br />

y educación ambi<strong>en</strong>tal. El mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> escoger el cantón más saludable cada año<br />

y <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> sus resultados ha ayudado a <strong>en</strong>ergizar y a mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> red nacional activa.<br />

El Salvador<br />

Muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> municipios saludables <strong>en</strong> El Salvador ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con el<br />

saneami<strong>en</strong>to básico y <strong>la</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal. Se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una propuesta nacional para un<br />

proyecto intersectorial que abor<strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> los trabajadores y <strong>la</strong> provisión y acceso a<br />

los servicios <strong>de</strong> salud para <strong>la</strong> comunidad. Las activida<strong>de</strong>s propuestas incluy<strong>en</strong> el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria, el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> lesiones <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo y el hogar. El municipio <strong>de</strong> Santa Ana ha<br />

i<strong>de</strong>ntificado como prioridad <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos producidos y distribuidos localm<strong>en</strong>te.<br />

En Ahuachapan, <strong>la</strong>s estrategias locales para <strong>la</strong> salud comunitaria incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong><br />

qui<strong>en</strong>es manipu<strong>la</strong>n alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> prácticas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e, vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> basura y<br />

<strong>la</strong> educación <strong>de</strong> campesinos sobre el uso seguro <strong>de</strong> pesticidas.<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

159


Los proyectos <strong>de</strong> municipios saludables más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Escuint<strong>la</strong> y Huehuet<strong>en</strong>ango. Aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad no hay una red<br />

nacional <strong>de</strong> municipios saludables, cuatro municipios saludables <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Polochic han<br />

formado una red regional y nueve municipios <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l Río Cuilco han<br />

establecido una asociación municipal. Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> el país<br />

incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una fábrica comunitaria <strong>de</strong> letrinas y días <strong>de</strong> vacunación canina (<strong>en</strong><br />

Cuilco), talleres <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> participación local (San Vinc<strong>en</strong>t Pacaya) y una confer<strong>en</strong>cia<br />

regional sobre municipios saludables (Antigua).<br />

Honduras<br />

Como parte <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong>l Estado, hay un énfasis nacional <strong>en</strong><br />

Honduras <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> los servicios sociales y <strong>la</strong> participación comunitaria.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este marco <strong>de</strong> apoyo han evolucionado varias experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Municipios<br />

<strong>Salud</strong>ables y <strong>la</strong> más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> Trinidad. La Comisión Intersectorial <strong>de</strong><br />

Trinidad ha propuesto políticas y activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud, el<br />

medioambi<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas y crónicas, y <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Se ha establecido un sistema <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>tre fronteras<br />

con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación social y el <strong>de</strong>sarrollo municipal para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera <strong>en</strong>tre Honduras y El Salvador. En un compromiso público para<br />

promover <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables, repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> Honduras y El Salvador<br />

firmaron <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Municipios Fronterizos: Golfo <strong>de</strong> Fonseca y Municipios Aledaños<br />

<strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 1998. Los firmantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración prometieron mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los<br />

resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera y crear una red <strong>de</strong> municipios saludables.<br />

Nicaragua<br />

El país inició un movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> 1994 cuando el alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong> León se<br />

comprometió formalm<strong>en</strong>te a incluir <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política. Algunos <strong>de</strong><br />

los municipios nicaragü<strong>en</strong>ses que participan <strong>en</strong> este movimi<strong>en</strong>to son La Paz C<strong>en</strong>tro,<br />

Quezalgoaque, El Sauce, Nagarote, San Juan <strong>de</strong> Ori<strong>en</strong>te, Nanadasmo y Nandaime. Managua,<br />

el repres<strong>en</strong>tante <strong>la</strong>tinoamericano <strong>en</strong> un proyecto internacional <strong>de</strong> Ciuda<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables, le ha<br />

dado prioridad a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s ambi<strong>en</strong>tales. Los asuntos que otros municipios han <strong>de</strong>cidido<br />

abordar son <strong>la</strong> responsabilidad personal por <strong>la</strong> salud, el uso <strong>de</strong>l merca<strong>de</strong>o social <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación comunitaria e institucional <strong>en</strong> el<br />

logro <strong>de</strong> municipios saludables. El país también está <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo iniciativas <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> los municipios <strong>de</strong> León, Quezalgoaque, Malpaisillo, Jicaral, Santa Rosa, El<br />

Sauce y La Paz C<strong>en</strong>tro.<br />

Panamá<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> Panamá está coordinado nacionalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong><br />

Primera Dama, con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> un comité intersectorial y divisiones técnicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> nación, y<br />

localm<strong>en</strong>te por comités distritales. La red <strong>de</strong> municipios saludables <strong>de</strong> Panamá se conoce como<br />

Red Nacional <strong>de</strong> Municipios para el Siglo XXI y está compuesta por trece municipios que han<br />

sido <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rados Municipios <strong>Salud</strong>ables. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> municipios saludables<br />

más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das están <strong>en</strong> Chiriqui Gran<strong>de</strong> y Pocrí, y han incluido, el primero, <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> acueductos para agua potable y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> jardines comunitarios, y el segundo, un<br />

160


aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios para ciudadanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera edad y capacitación <strong>en</strong> gestión <strong>de</strong><br />

proyectos.<br />

Cono Sur<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina ha evolucionado fuertem<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Rosario, don<strong>de</strong> se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do y puesto <strong>en</strong> marcha diversas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión municipal, <strong>la</strong> participación comunitaria e intersectorial y <strong>la</strong><br />

equidad <strong>en</strong> salud. La <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud y sociales y el <strong>en</strong>foque cada<br />

vez mayor <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud proporcionan un fundam<strong>en</strong>to favorable para<br />

experi<strong>en</strong>cias adicionales <strong>de</strong> municipios saludables. La red Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> MCS fue creada <strong>en</strong><br />

el ano 2001. En el año 2005 <strong>la</strong> red Arg<strong>en</strong>tina t<strong>en</strong>ía 125 municipalida<strong>de</strong>s y 4 provincias como<br />

miembros. Ese mismo año <strong>la</strong> red realizo 3 reuniones subregionales (Patagonia, Cuyo y<br />

Noroeste), 11 análisis participatorios y 22 talleres, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>aron 2600 personas sobre<br />

MCS. Entr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> evaluación participativa también se han<br />

realizado <strong>en</strong> el año 2005 <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires para repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> 10 municipalida<strong>de</strong>s y g<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>. Para mayor información sobre <strong>la</strong> red Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> MCS consulte:<br />

http://www.msal.gov.ar.<br />

Brasil<br />

El movimi<strong>en</strong>to nacional para aum<strong>en</strong>tar el control municipal <strong>de</strong> sus propias activida<strong>de</strong>s respalda<br />

ampliam<strong>en</strong>te el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables, y se han puesto <strong>en</strong> marcha algunos<br />

programas ejemp<strong>la</strong>res <strong>en</strong> Brasil. El municipo <strong>de</strong> Campinas ti<strong>en</strong>e reconocimi<strong>en</strong>to internacional<br />

como mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> participación y movilización comunitaria y <strong>de</strong> participación intersectorial <strong>en</strong><br />

programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El Programa Integral <strong>de</strong> Familias y Niños <strong>en</strong> Santos, que<br />

incorpora activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, educación, cultura y <strong>de</strong>portes, también ha recibido<br />

méritos internacionales. Otros municipios brasileños que participan formalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables son Curitiba, São Paulo y Fortaleza. El país no ti<strong>en</strong>e<br />

una red nacional <strong>de</strong> MCS. Se están haci<strong>en</strong>do esfuerzos para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una red nacional<br />

<strong>de</strong> MCS.<br />

Chile<br />

Des<strong>de</strong> 1990, el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> Chile ha <strong>de</strong>stacado <strong>la</strong> participación intersectorial para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los problemas sanitarios y mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> todos sus ciudadanos. Como<br />

resultado, muchas localida<strong>de</strong>s com<strong>en</strong>zaron a poner <strong>en</strong> marcha activida<strong>de</strong>s con una fuerte<br />

participación intersectorial y comunitaria <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cias chil<strong>en</strong>as más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das es el Proyecto <strong>de</strong> Ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> Valdivia, <strong>en</strong> el que se evaluaron estrategias multisectoriales y <strong>de</strong> base<br />

comunitaria para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> riesgo para<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes, especialm<strong>en</strong>te los automovilísticos. Por<br />

otra parte, <strong>la</strong> Red Quillota <strong>en</strong> Quillota y La Cruz es bastante fuerte.<br />

Paraguay<br />

161


En 1996, el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Pública y Bi<strong>en</strong>estar Social <strong>de</strong> Paraguay creó un comité<br />

ejecutivo interinstitucional <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y promoción <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> el país. Aunque Paraguay se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras etapas <strong>de</strong><br />

adopción <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to, el comité ha iniciado activida<strong>de</strong>s para promover el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> distintos lugares <strong>de</strong>l país. Para garantizar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> municipios saludables, Asunción ti<strong>en</strong>e un <strong>de</strong>creto que asigna un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

los ingresos tributarios para proyectos comunitarios. Varias activida<strong>de</strong>s adicionales <strong>de</strong><br />

municipios saludables se han llevado a cabo <strong>en</strong> Atyrá, San Juan Bautista, San Ignacio, Ayoloas<br />

y Concepción. Paraguay también ti<strong>en</strong>e una red nacional <strong>de</strong> MCS.<br />

Uruguay<br />

Dos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, Durazno y Tacuarembo, forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Nacional <strong>de</strong> Municipios<br />

<strong>Salud</strong>ables <strong>de</strong> Uruguay. Algunos ejemplos <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia nacional <strong>de</strong><br />

municipios saludables son el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad pública, <strong>la</strong> participación<br />

comunitaria y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos físico y social. Adicionalm<strong>en</strong>te, el municipio <strong>de</strong><br />

Montevi<strong>de</strong>o participa <strong>en</strong> el Programa Zonal <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Sanitaria que busca transformar el<br />

mo<strong>de</strong>lo actual <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sanitaria curativa <strong>en</strong> uno que abarque <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Este programa <strong>en</strong>foca <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l proyecto<br />

<strong>en</strong> el área <strong>de</strong> servicios infantiles, <strong>de</strong>sarrollo infantil temprano, servicios para adolesc<strong>en</strong>tes,<br />

problemas visuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil, prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l HIV y sida, salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer y<br />

salud bucal.<br />

162


Países <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> inglesa <strong>de</strong>l Caribe<br />

Aunque el movimi<strong>en</strong>to ap<strong>en</strong>as comi<strong>en</strong>za <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> inglesa <strong>de</strong>l Caribe, hay varias<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud comunitaria que incluy<strong>en</strong> conceptos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Municipios<br />

<strong>Salud</strong>ables, como <strong>la</strong> participación intersectorial y comunitaria (consulte <strong>la</strong> Sección X, Parte B).<br />

Trinidad y Tobago<br />

Gráfica 12. La Adopción <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

Adopción <strong>de</strong> innovaciones: municipios, ciuda<strong>de</strong>s y comunida<strong>de</strong>s saludables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

Ecuador<br />

Chile<br />

Puerto Rico<br />

Canadá<br />

El Salvador<br />

Brasil<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Cuba V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> Panamá<br />

Bolivia<br />

Honduras<br />

México Costa Rica<br />

Colombia<br />

Paraguay<br />

Nicaragua<br />

Uruguay<br />

EE. UU.<br />

Red <strong>de</strong> MCS 1997<br />

R. Dominicana.<br />

1992 1996 1998 2000 2002<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> MCS <strong>en</strong> Trinidad y Tobago fue creado <strong>en</strong> el año 2002 con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

una propuesta multisectorial creada por un grupo <strong>de</strong> personas bajo el titulo <strong>de</strong> “Iniciativa <strong>de</strong><br />

espacios saludables” El grupo esta conformado por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

Educación, autorida<strong>de</strong>s regionales <strong>de</strong> salud, organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales, tales como <strong>la</strong><br />

Asociación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación familiar <strong>de</strong> Trinidad y Tobago, <strong>la</strong> Asociación nacional <strong>de</strong> diabetes,<br />

el programa nacional <strong>de</strong> alcohol y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s drogas y el Instituto <strong>de</strong> nutrición y<br />

Alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Caribe. Este proceso fue apoyado por el grupo técnico asesor <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS <strong>en</strong> Trinidad. El concepto <strong>de</strong> municipios saludables ha sido<br />

introducido <strong>en</strong> el currículo <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación y<br />

personal <strong>de</strong> los gobiernos locales. Talleres <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud han sido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong><br />

cada autoridad regional <strong>de</strong> salud para apoyar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

saludables. Trinidad y Tobago también participaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> guía <strong>de</strong><br />

evaluación participativa <strong>de</strong> OPS. La metodología fue aplicada y pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> 3 sitios pilotos a<br />

Perú<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

163


miembros <strong>de</strong> comités multisectoriales <strong>de</strong> estos tres sitios y los resultados fueron pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />

un grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> el año 2005.<br />

México y los países <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> hispana <strong>de</strong>l Caribe<br />

México<br />

Cuando México firmó el Compromiso <strong>de</strong> Monterrey <strong>en</strong> 1993, se convirtió <strong>en</strong> el primer país<br />

<strong>la</strong>tinoamericano <strong>en</strong> establecer una red nacional <strong>de</strong> municipios saludables. El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables ha crecido sost<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad hay más<br />

<strong>de</strong> 1000 municipios que operan bajo <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> este programa. La Red Mexicana <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables ti<strong>en</strong>e más <strong>de</strong> 670 miembros municipales. Adicionalm<strong>en</strong>te, también se<br />

han formado re<strong>de</strong>s estatales, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> Red <strong>Veracruzana</strong> <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das.<br />

Las áreas consi<strong>de</strong>radas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> conservación<br />

<strong>de</strong>l agua, <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l medioambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los niños <strong>en</strong><br />

Xa<strong>la</strong>pa, campam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> verano para jóv<strong>en</strong>es y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> San Pedro,<br />

escue<strong>la</strong>s saludables y promoción <strong>de</strong>l ecoturismo <strong>en</strong> Cuatro Ciénagas, y el control <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

transmisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s zoonóticas (animal a hombre) <strong>en</strong> T<strong>la</strong>xca<strong>la</strong>. Un <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adores para introducir <strong>la</strong> guía <strong>de</strong> evaluacion participativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS fue realziado <strong>en</strong> el<br />

año 2004. En el 2006, se realizo <strong>la</strong> XII reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> red nacional Mexicana <strong>de</strong> MCS que<br />

reunió 1200 participantes repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> 350 municipalida<strong>de</strong>s Mexicanas. Este ev<strong>en</strong>to<br />

nacional también sirvió para realizar <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong>l comité ejecutivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> MCS.<br />

Cuba<br />

El Proyecto Global <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>fuegos, iniciado <strong>en</strong> 1989, fue <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado oficialm<strong>en</strong>te como el<br />

primer Municipio <strong>Salud</strong>able <strong>en</strong> Latinoamérica. Este proyecto hizo énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y complem<strong>en</strong>tó el mo<strong>de</strong>lo tradicional <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud. El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables ha crecido sost<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el país. Hoy <strong>en</strong> día, doce <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trece provincias <strong>en</strong> Cuba ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un municipio que participa<br />

<strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to. A finales <strong>de</strong> 1994, se estableció <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>fuegos <strong>la</strong> Red Nacional <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables que está integrada por más <strong>de</strong> 40 municipios. Los proyectos reci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal, los servicios para ciudadanos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tercera edad, <strong>la</strong> educación sexual, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s seguras. Una<br />

característica particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Cuba es <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> abuelos que<br />

propicia contribuciones significativas <strong>de</strong> los ancianos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

República Dominicana<br />

Los municipios que participan <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> municipios saludables <strong>de</strong> República<br />

Dominicana son Salcedo, T<strong>en</strong>ares y Vil<strong>la</strong> Tapia. Estos municipios se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad infantil mediante <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y el<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l medioambi<strong>en</strong>te. Aunque por el mom<strong>en</strong>to no hay una red <strong>de</strong> municipios<br />

saludables <strong>en</strong> el país, se ha creado un Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

un programa nacional.<br />

164


Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los temas sobre Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> Latinoamérica y el<br />

Caribe<br />

La recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos actuales sobre diversas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> MCS <strong>en</strong><br />

Latinoamérica <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> participación ext<strong>en</strong>dida <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to. Como<br />

testimonio <strong>de</strong>l espíritu creativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

i<strong>de</strong>ntificadas, los proyectos se han ocupado <strong>de</strong> temas como el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoestima<br />

<strong>en</strong> los jóv<strong>en</strong>es a través <strong>de</strong> su participación <strong>en</strong> una orquesta juv<strong>en</strong>il (Zamora, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>), un<br />

grupo <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctancia materna <strong>en</strong>tre mujeres jóv<strong>en</strong>es (Santos, Costa Rica), el control<br />

<strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s zoonóticas mediante días <strong>de</strong> vacunación canina (Cuilco,<br />

Guatema<strong>la</strong>), y <strong>la</strong> seguridad local <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos por medio <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> inspección y<br />

control <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y distribución <strong>de</strong> los mismos (Santa Ana, El Salvador).<br />

Aunque se ha implem<strong>en</strong>tado una gran variedad <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Región, muchos proyectos se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> dos áreas comunes <strong>de</strong> preocupación para <strong>la</strong><br />

comunidad, el medioambi<strong>en</strong>te y el saneami<strong>en</strong>to básico. Muy probablem<strong>en</strong>te esto refleja una<br />

infraestructura <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to y presiones <strong>de</strong>bidas al aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> urbanización <strong>en</strong><br />

muchos países <strong>la</strong>tinoamericanos. Los proyectos ambi<strong>en</strong>tales varían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong><br />

los bosques, como <strong>en</strong> el Proyecto Compremos <strong>la</strong> Montaña <strong>en</strong> Gracia, Costa Rica, hasta <strong>la</strong><br />

expansión y cuidado <strong>de</strong> parques urbanos <strong>en</strong> Xa<strong>la</strong>pa, México. Dada <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este tema y<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>en</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal, reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> OPS llevó a cabo un<br />

taller <strong>en</strong> Washington, D.C., para proporcionar herrami<strong>en</strong>tas a sus asesores <strong>en</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal<br />

para <strong>la</strong> participación efectiva <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> municipios e is<strong>la</strong>s<br />

saludables. Específicam<strong>en</strong>te, el taller preparó a los asesores para cooperar <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción y<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los países para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tornos saludables <strong>en</strong> is<strong>la</strong>s,<br />

ciuda<strong>de</strong>s, escue<strong>la</strong>s y comunida<strong>de</strong>s. Los temas <strong>en</strong> los talleres incluyeron <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong><br />

recursos, <strong>la</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal y los municipios saludables, <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> alianzas y <strong>la</strong><br />

negociación. 8<br />

8<br />

Taller para Asesores <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Ambi<strong>en</strong>tal sobre Is<strong>la</strong>s <strong>Salud</strong>ables, Municipios <strong>Salud</strong>ables y Negociación. Washington, D.C.,<br />

8 al 12 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1997.<br />

165


En el área <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to básico son comunes los programas para mejorar el manejo <strong>de</strong><br />

basuras y el acceso al agua potable. Algunos ejemplos incluy<strong>en</strong> el programa para <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> recolección <strong>de</strong> basuras <strong>de</strong> Ahuachapan, El Salvador, y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una fábrica<br />

local <strong>de</strong> letrinas <strong>en</strong> Cuilco, Guatema<strong>la</strong>. Un programa integral <strong>en</strong> Tacna, Perú, se <strong>en</strong>foca <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad municipal para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus problemas <strong>de</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal, el cual<br />

ti<strong>en</strong>e como priorida<strong>de</strong>s <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l agua y el acceso a esta.<br />

Un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>tinoamericana con los municipios saludables reve<strong>la</strong> que ha<br />

habido una adopción g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como compon<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables. Quizá el ejemplo más sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong> esto es <strong>la</strong><br />

rapi<strong>de</strong>z con que se han reori<strong>en</strong>tado los servicios <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> los municipios para ofrecer<br />

activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas, como los días <strong>de</strong>dicados a pruebas <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> cáncer, talleres <strong>de</strong><br />

nutrición, cuidado pr<strong>en</strong>atal y aptitud física, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to. Aunque <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud no es un concepto nuevo <strong>en</strong> Latinoamérica, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables ha popu<strong>la</strong>rizado <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como una estrategia local y<br />

ha proporcionado un marco accesible para <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> una variedad <strong>de</strong> programas municipales.<br />

El concepto <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> apoyo ha sido muy eficaz <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios<br />

<strong>Salud</strong>ables. Las mejoras sost<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud comunitaria requier<strong>en</strong> que todos los <strong>en</strong>tornos<br />

respal<strong>de</strong>n y refuerc<strong>en</strong> los m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Los <strong>en</strong>tornos incluy<strong>en</strong> hogares,<br />

escue<strong>la</strong>s, pueblos, mercados, lugares <strong>de</strong> trabajo e insta<strong>la</strong>ciones para el <strong>de</strong>porte y <strong>la</strong> cultura; <strong>en</strong><br />

suma, todos los lugares don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas viv<strong>en</strong>, trabajan y se diviert<strong>en</strong>. Como parte <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, varios municipios <strong>la</strong>tinoamericanos han<br />

dirigido su at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s como punto <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada para <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones y <strong>la</strong><br />

166


promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Como ejemplos <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s están <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

para <strong>la</strong> salud basada <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s para facilitar <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida saludable por<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r, proyectos <strong>en</strong> los que los niños <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r<br />

participan como educadores <strong>en</strong> salud <strong>de</strong> sus familias y otros miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, y<br />

proyectos que abordan <strong>la</strong>s condiciones sanitarias y <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s. La iniciativa <strong>de</strong><br />

Escue<strong>la</strong>s <strong>Salud</strong>ables ha evolucionado como un movimi<strong>en</strong>to algo separado pero<br />

complem<strong>en</strong>tario, y es el tema <strong>de</strong> un próximo docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS.<br />

Aunque muchos países <strong>la</strong>tinoamericanos están <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una red nacional, unos<br />

cuantos, como México y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, han experim<strong>en</strong>tado el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s regionales o<br />

estatales. Un número reducido <strong>de</strong> países, como Chile y Guatema<strong>la</strong>, han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do re<strong>de</strong>s<br />

regionales o provinciales a falta <strong>de</strong> una red nacional. El interés <strong>en</strong> formar re<strong>de</strong>s nacionales para<br />

el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> municipios saludables sigue creci<strong>en</strong>do a medida que los<br />

países <strong>la</strong>tinoamericanos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n más experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> municipios saludables.<br />

Un número creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> países ha i<strong>de</strong>ntificado el logro <strong>de</strong> municipios saludables como<br />

prioridad nacional, aunque el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables está basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción<br />

local para abordar problemas locales. Los países que han <strong>de</strong>finido los municipios saludables<br />

como una prioridad nacional son Chile, Colombia, Cuba, México, Panamá, Paraguay, Perú y<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. A pesar <strong>de</strong> que existe el peligro <strong>de</strong> que los municipios respondan a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

y proyectos <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> el ámbito nacional sin pasar por <strong>la</strong>s etapas participativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l proyecto, el apoyo y <strong>la</strong> publicidad nacional pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sempeñar un papel importante <strong>en</strong> el<br />

avance y accesibilidad <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Latinoamérica.<br />

167


Un <strong>de</strong>sarrollo reci<strong>en</strong>te e interesante <strong>en</strong> Latinoamérica es <strong>la</strong> popu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> los premios a los<br />

municipios saludables y los concursos que dan reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias ejemp<strong>la</strong>res<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud comunitaria. Por ejemplo, concursos reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Costa Rica y<br />

Colombia tuvieron 13 y 24 municipios inscritos respectivam<strong>en</strong>te. El gran interés <strong>en</strong> el<br />

concurso parece indicar <strong>la</strong> seriedad y el orgullo con que los municipios asum<strong>en</strong> su compromiso<br />

con el proceso <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables.<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Gráfica 13. Municipios, Ciuda<strong>de</strong>s y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Belice<br />

Bolivia<br />

Brasil<br />

Canadá<br />

Chile<br />

Colombia<br />

Costa Rica<br />

Cuba<br />

Lecciones apr<strong>en</strong>didas y perspectivas futuras<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables se está adoptando <strong>en</strong> toda Latinoamérica. Aunque <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región con los Municipios <strong>Salud</strong>ables se basa <strong>en</strong> temas comunes, el proceso<br />

seguirá evolucionando con <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un gran número <strong>de</strong> fuerzas distintas. La adopción<br />

Rep. Dominicana<br />

Ecuador<br />

El Salvador<br />

Guatema<strong>la</strong><br />

Honduras<br />

México<br />

Nicaragua<br />

Panamá<br />

Paraguay<br />

Perú<br />

Uruguay<br />

EE. UU.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Nota: México t<strong>en</strong>ía más <strong>de</strong> 600 Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> 2002, pero solo se incluyeron aquí 100 <strong>de</strong>bido al<br />

rango <strong>de</strong> <strong>la</strong> gráfica.<br />

Es posible que Estados Unidos y Canadá también t<strong>en</strong>gan más Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables.<br />

168<br />

1995<br />

2002


creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l paradigma <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> promete un sinfín <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s para fortalecer el <strong>de</strong>sarrollo comunitario. Esta sección <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>staca<br />

<strong>la</strong>s lecciones apr<strong>en</strong>didas y algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>safíos que pue<strong>de</strong>n esperarse <strong>en</strong> el<br />

futuro cercano <strong>en</strong> Latinoamérica y el Caribe.<br />

Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista estratégico, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables es capaz tanto <strong>de</strong><br />

promover como <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarse <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y <strong>de</strong>mocratización <strong>de</strong>l<br />

Estado que están t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región. Con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad y todos los sectores municipales, se mejoran el proceso <strong>de</strong>mocrático y el acceso<br />

equitativo a los servicios <strong>de</strong> salud y sociales. Las primeras experi<strong>en</strong>cias con el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> Latinoamérica muestran que los municipios han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una<br />

capacidad mayor para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r el <strong>de</strong>sarrollo local integrado mediante <strong>la</strong> participación<br />

comunitaria e intersectorial.<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables es una estrategia eficaz para influir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

locales <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong>sarrollo. Políticos repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> diversas filiaciones i<strong>de</strong>ológicas y<br />

políticas <strong>en</strong> el mundo han adoptado los conceptos <strong>de</strong> Ciuda<strong>de</strong>s y Municipios <strong>Salud</strong>ables. Por<br />

fortuna, el progreso <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to parece no verse afectado por los difer<strong>en</strong>tes focos <strong>de</strong> los<br />

gobiernos. La participación <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, empresas locales y sectores<br />

municipales difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables, es <strong>la</strong> mejor garantía <strong>de</strong><br />

estabilidad y sost<strong>en</strong>ibilidad durante los cambios <strong>en</strong> los gobiernos locales. La politización <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e como b<strong>en</strong>eficio dar más peso político y visibilidad a los aspectos<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud. Sin embargo, con un crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> visibilidad también existe el<br />

riesgo <strong>de</strong> dominio por parte <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ología política específica y el uso <strong>de</strong> los Municipios<br />

<strong>Salud</strong>ables como una imag<strong>en</strong> popu<strong>la</strong>r que sirve a intereses individuales, sin el compromiso<br />

169


g<strong>en</strong>uino con <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación comunitaria, <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> capacidad y el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to.<br />

Las experi<strong>en</strong>cias colectivas <strong>en</strong> el mundo muestran que el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios<br />

<strong>Salud</strong>ables es un punto <strong>de</strong> partida para abordar preocupaciones internacionales sobre <strong>la</strong> salud.<br />

Al hacer prioritarios aspectos comunitarios, el movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Latinoamérica y el Caribe<br />

<strong>en</strong>foca <strong>la</strong>s políticas y <strong>la</strong> acción municipal <strong>en</strong> temas como el medioambi<strong>en</strong>te y el saneami<strong>en</strong>to<br />

básico. Como resultado <strong>de</strong> este foco <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, muchas autorida<strong>de</strong>s municipales se están<br />

<strong>en</strong>cargando <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura para los servicios básicos, incluidos el uso <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>os<br />

estatales, el transporte y otros sectores que afectan <strong>la</strong> salud y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

El <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables proporciona una oportunidad para a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar el proceso<br />

<strong>de</strong> participación local. Gran parte <strong>de</strong>l éxito <strong>de</strong> esta estrategia se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> acción integrada <strong>de</strong><br />

diversos sectores locales para poner <strong>en</strong> marcha activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> programas que mejor<strong>en</strong> el apoyo<br />

municipal a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Mi<strong>en</strong>tras que muchas iniciativas <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables requier<strong>en</strong> recursos económicos que por lo g<strong>en</strong>eral son limitados, <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia ha <strong>de</strong>mostrado que el mejor recurso sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s son sus propios<br />

miembros. El proceso <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> Municipio <strong>Salud</strong>able <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s y<br />

cooperación <strong>de</strong> cada integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad para lograr objetivos comunes. Mediante el<br />

proceso <strong>en</strong> su totalidad, se empo<strong>de</strong>ra a los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> un<br />

recurso fortalecido para el <strong>de</strong>sarrollo local.<br />

La estrategia <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables repres<strong>en</strong>ta una oportunidad para que el sector salud<br />

promueva políticas locales <strong>de</strong> salud y logre equidad <strong>en</strong> el acceso a los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

Naturalm<strong>en</strong>te, se hace un l<strong>la</strong>mado a los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud para que <strong>de</strong>sempeñ<strong>en</strong> un<br />

170


papel importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura organizativa <strong>de</strong> los municipios saludables. No obstante, el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> una <strong>de</strong>finición amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que va<br />

más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicalización excesiva <strong>de</strong> problemas y tratami<strong>en</strong>tos. Con un mayor <strong>en</strong>foque <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud hacia más servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria, el sector<br />

salud está <strong>en</strong> una posición única para <strong>en</strong>cabezar cambios institucionales hacia una salud<br />

comunitaria mejorada y sost<strong>en</strong>ible.<br />

Sin duda alguna, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables seguirá propiciando el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>s regionales y nacionales que se han convertido <strong>en</strong> parte integral <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estrategia. A través <strong>de</strong> estas re<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s distantes geográfica y culturalm<strong>en</strong>te han<br />

podido compartir experi<strong>en</strong>cias, lecciones apr<strong>en</strong>didas y metodologías. Las re<strong>de</strong>s han participado<br />

<strong>en</strong> reuniones nacionales e internacionales y sigu<strong>en</strong> informando sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> Latinoamérica y el Caribe.<br />

171


La Iniciativa Regional <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> 9<br />

El Foro <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> que se celebró <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile <strong>de</strong>l 20 al 24 <strong>de</strong><br />

octubre <strong>de</strong> 2002, facilitó <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> expertos <strong>en</strong> salud esco<strong>la</strong>r, qui<strong>en</strong>es discutieron<br />

aspectos c<strong>la</strong>ve para mejorar los programas y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r, y brindó <strong>la</strong><br />

oportunidad para pres<strong>en</strong>tar e intercambiar experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> este campo. De importancia<br />

particu<strong>la</strong>r fueron <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>taciones y discusiones re<strong>la</strong>cionadas con el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> rápida<br />

expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región. En este capítulo se pres<strong>en</strong>ta<br />

un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>taciones pertin<strong>en</strong>tes que se llevaron a cabo <strong>en</strong> este<br />

ev<strong>en</strong>to, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los datos relevantes actualizados, para proporcionar una actualización<br />

sobre el estado y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> el ámbito regional<br />

y <strong>de</strong> los países.<br />

En <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre los 5 y 18 años <strong>de</strong> edad es <strong>de</strong><br />

más <strong>de</strong> 220 millones (PAHO, 2005) y se espera que permanezca constante durante los<br />

próximos 40 años (Chomali et al., 2005). En <strong>la</strong>s últimas décadas se han hecho gran<strong>de</strong>s<br />

avances para mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los niños, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles y los programas sociales (Comisión económica para Latino<br />

América y El Caribe, 2001) . La mortalidad infantil ha disminuido principalm<strong>en</strong>te como<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>en</strong> inmunizaciones y el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l agua<br />

potable y los servicios <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to medioambi<strong>en</strong>tal. Al mismo tiempo, <strong>la</strong> matrícu<strong>la</strong><br />

esco<strong>la</strong>r ha aum<strong>en</strong>tado, lo que a su vez ha dado como resultado un número mayor <strong>de</strong> niños<br />

que terminan <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> primaria. Junto con estos cambios, <strong>la</strong> salud esco<strong>la</strong>r ha evolucionado<br />

para reflejar un <strong>en</strong>foque integral mediante estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Tradicionalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s eran responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud y se les consi<strong>de</strong>raba como “receptoras pasivas” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

interv<strong>en</strong>ciones, <strong>en</strong> su mayor parte <strong>de</strong> naturaleza esporádica y llevadas a cabo por ag<strong>en</strong>tes<br />

externos a <strong>la</strong> comunidad educativa. Estos programas se caracterizaron por esfuerzos dirigidos<br />

a mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y saneami<strong>en</strong>to medioambi<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles, el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s específicas y <strong>la</strong> realización <strong>de</strong><br />

exám<strong>en</strong>es médicos con fines específicos y pruebas <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección. Las comunida<strong>de</strong>s<br />

educativas casi siempre estaban sobrecargadas con múltiples interv<strong>en</strong>ciones dirigidas a<br />

resolver problemas concretos o lograr metas específicas, sin estrategias operativas c<strong>la</strong>ras para<br />

facilitar <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> estas interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes regu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s esco<strong>la</strong>res. Las reformas <strong>en</strong> los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> educación, que se están<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntando <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, facilitaron el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r, creando así nuevas oportunida<strong>de</strong>s para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas integrales <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> Región.<br />

9<br />

Josefa Ippolito-Shepherd, PhD, Asesora Regional <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> y Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Equipo para el Desarrollo Social y <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, Unidad <strong>de</strong> Espacios <strong>Salud</strong>ables<br />

Área <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Ambi<strong>en</strong>tal y Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible, OPS/OMS<br />

172


Para respon<strong>de</strong>r mejor a los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> un mundo que es cada vez más complejo, los niños,<br />

adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> hoy necesitan una educación para <strong>la</strong> vida dirigida al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

su capacidad innata para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a ser, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a vivir con los <strong>de</strong>más<br />

y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a actuar. Los niños, adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es requier<strong>en</strong> una educación participativa<br />

para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análisis e investigación, y para fortalecer sus principios <strong>de</strong><br />

respeto por los <strong>de</strong>rechos humanos, equidad y valores colectivos, contribuy<strong>en</strong>do así al<br />

<strong>de</strong>sarrollo humano sost<strong>en</strong>ible con autoestima, autonomía, conci<strong>en</strong>cia y compromiso social.<br />

El fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas habilida<strong>de</strong>s es una prioridad y una necesidad para satisfacer con<br />

éxito <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong>l nuevo mil<strong>en</strong>io.<br />

La Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> i propone el uso <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que aplican teorías con bases ci<strong>en</strong>tíficas sólidas, mo<strong>de</strong>los y<br />

herrami<strong>en</strong>tas, como se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa (1986): <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas<br />

públicas saludables, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> espacios y ambi<strong>en</strong>tes esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> apoyo, el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones comunitarias y <strong>la</strong> participación pública, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

habilida<strong>de</strong>s personales y <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

La Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el gran <strong>de</strong>safío y, al mismo<br />

tiempo, <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> contribuir al logro <strong>de</strong> los Objetivos <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io. En<br />

particu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> erradicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y el hambre mediante activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud dirigidas a aum<strong>en</strong>tar los niveles educativos y nutricionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad<br />

esco<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> educación primaria universal mediante <strong>la</strong> culminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación primaria<br />

para todos los niños, <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> género y el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres mediante <strong>la</strong><br />

eliminación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación secundaria, <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mortalidad infantil mediante <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> vida y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

materiales educativos específicos, el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud materna, <strong>la</strong> lucha contra el<br />

VIH y el sida mediante una mayor educación secundaria y <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> vida, y <strong>la</strong><br />

garantía <strong>de</strong> alianzas internacionales y <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad medioambi<strong>en</strong>tal mediante <strong>la</strong><br />

educación <strong>en</strong> salud y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> alianzas con actores y organizaciones no<br />

gubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> importancia.<br />

La Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

La Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> surgió formalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 1995 <strong>en</strong><br />

respuesta a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> contar con programas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r integrales y<br />

173


sost<strong>en</strong>ibles y como resultado <strong>de</strong>l compromiso <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS con <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r. La iniciativa fue propuesta y aceptada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Reunión <strong>de</strong> Asesores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

OPS/OMS, que se celebró <strong>en</strong> Costa Rica <strong>en</strong> 1993, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> que participaron repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

los sectores <strong>de</strong> salud y educación <strong>de</strong> 12 países y <strong>de</strong> organizaciones internacionales (OPS,<br />

1995).<br />

La Iniciativa se basa <strong>en</strong> un marco conceptual integral con <strong>en</strong>foque multidisciplinario que<br />

toma <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> su vida cotidiana <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus familias,<br />

sus comunida<strong>de</strong>s y su sociedad. La Iniciativa promueve el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to,<br />

habilida<strong>de</strong>s y, especialm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>strezas que permitan a <strong>la</strong>s personas cuidar <strong>de</strong> su salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, minimizar comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> riesgo y, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, adoptar y mant<strong>en</strong>er<br />

estilos <strong>de</strong> vida saludable. Promueve un análisis crítico y reflexivo <strong>de</strong> valores, actitu<strong>de</strong>s,<br />

comportami<strong>en</strong>tos, condiciones sociales y estilos <strong>de</strong> vida con el propósito <strong>de</strong> fortalecer<br />

aquellos factores que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> salud, el bi<strong>en</strong>estar, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y el <strong>de</strong>sarrollo<br />

humano sost<strong>en</strong>ible, y ayudar a los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa a tomar <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>cisiones apropiadas y pertin<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y los programas <strong>de</strong> salud<br />

esco<strong>la</strong>r (Ippolito-Shepherd, 2002) (Ippolito-Shepherd et al., 2002).<br />

La Iniciativa Regional contribuye al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones sociales <strong>de</strong> género<br />

equitativas, estimu<strong>la</strong>ndo el espíritu cívico y <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

tradiciones <strong>de</strong> solidaridad y participación comunitaria. Defi<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción y protección<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong>s liberta<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong>s<br />

normas g<strong>en</strong>erales y los estándares internacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos que proteg<strong>en</strong> a<br />

niños, adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es (Dec<strong>la</strong>ration of the Rights of the Child).<br />

La Iniciativa está diseñada con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong> coordinación multisectorial y <strong>la</strong><br />

movilización <strong>de</strong> los recursos regionales, subregionales y nacionales asignados a <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r. Ti<strong>en</strong>e como meta<br />

apoyar <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> condiciones que conduzcan al apr<strong>en</strong>dizaje y al <strong>de</strong>sarrollo humano<br />

integral y sost<strong>en</strong>ible, así como al mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y bi<strong>en</strong>estar colectivo <strong>de</strong><br />

niños, adolesc<strong>en</strong>tes y otros miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s educativas.<br />

La Iniciativa ti<strong>en</strong>e como fundam<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones y ori<strong>en</strong>taciones internacionales <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>s cuales proporcionan <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l marco conceptual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes psicosociales y físicos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomarse <strong>en</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración para garantizar el éxito <strong>de</strong> los programas integrales <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r, incluidas<br />

<strong>la</strong>s alianzas estratégicas <strong>en</strong>tre los sectores salud, educación y otros, el contexto <strong>de</strong> los países<br />

y <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias con los programas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r, y el conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico sobre<br />

aspectos educativos y <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r, como teorías, mo<strong>de</strong>los y nuevos hal<strong>la</strong>zgos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

investigación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s prácticas más apropiadas, efectivas y eficaces para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas integrales <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los ámbitos regional, nacional y local.<br />

Estado y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

Para conocer el estado y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong><br />

Latinoamérica, <strong>la</strong> OPS/OMS llevó a cabo una <strong>en</strong>cuesta regional <strong>en</strong> 19 países <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong><br />

174


2001. Un total <strong>de</strong> 17 países (90% <strong>de</strong> respuesta) participaron <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta (Ippolito-<br />

Shepherd, 2005) (Ippolito-Shepherd et al., 2002b). El análisis <strong>de</strong> estos datos, hasta 2002,<br />

mostró que 94 por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los países estaban <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> estrategia Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. En casi todos los casos (90%), <strong>la</strong> estrategia se está poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

práctica <strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s primarias públicas <strong>en</strong> áreas urbanas. Aunque <strong>la</strong> estrategia aún está <strong>en</strong> sus<br />

etapas iniciales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> países como Paraguay, <strong>en</strong> otros ha logrado una amplia<br />

difusión nacional, como Chile, Colombia, El Salvador y México. En El Salvador, por<br />

ejemplo, el programa “Escue<strong>la</strong>s <strong>Salud</strong>ables” aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> 124 escue<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Libertad <strong>en</strong> 1996, a 3593 escue<strong>la</strong>s <strong>en</strong> 14 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> 1999.<br />

Och<strong>en</strong>ta y dos por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los países ti<strong>en</strong>e p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r predominantem<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

escue<strong>la</strong>s primarias. Nov<strong>en</strong>ta y cuatro por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los países ti<strong>en</strong>e políticas dirigidas a <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r y 82% políticas específicas<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> estrategia Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> políticas<br />

públicas, estándares técnicos y ci<strong>en</strong>tíficos y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción dirigidos específicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

promoción y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r es un indicador <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong><br />

prioridad que se da a <strong>la</strong> salud esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>.<br />

Sin embargo, solo 30% <strong>de</strong> los países informaron t<strong>en</strong>er presupuestos asignados para financiar<br />

los programas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r. En 71% <strong>de</strong> los casos, organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales<br />

(nacionales o locales) apoyan <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> dichas activida<strong>de</strong>s. Cerca <strong>de</strong> un tercio <strong>de</strong> los<br />

países (29,4%) ha recibido préstamos o financiación <strong>de</strong> organizaciones internacionales como<br />

el Banco Mundial o el Banco Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo para apoyar los programas <strong>de</strong><br />

salud esco<strong>la</strong>r. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud esco<strong>la</strong>r como un tema importante y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> políticas nacionales no siempre dan como resultado <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> recursos.<br />

175


Gráfica 14. Las Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

100%<br />

90%<br />

80%<br />

70%<br />

60%<br />

50%<br />

40%<br />

30%<br />

20%<br />

10%<br />

0%<br />

ARG COL ECU GUT MEX PAR URU<br />

ARG COL ECU GUT MEX PAR URU<br />

Total<br />

EPS<br />

Ses<strong>en</strong>ta y cinco por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los países ti<strong>en</strong>e comisiones nacionales mixtas para abordar<br />

temas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r. Este porc<strong>en</strong>taje es mayor (75%) cuando se toman <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración<br />

otras modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo intersectorial. La formación <strong>de</strong> estas comisiones ha probado ser<br />

un mecanismo importante que facilita <strong>la</strong> coordinación intersectorial. La dificultad para el<br />

trabajo intersectorial se ha i<strong>de</strong>ntificado como uno <strong>de</strong> los principales obstáculos <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo y expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

176


Gráfica 15. Comisiones Mixtas con <strong>la</strong> participación conjunta <strong>de</strong> salud y educación<br />

NO<br />

12%<br />

OTROS<br />

18%<br />

Estos datos, junto con otra información vital <strong>de</strong> los países y <strong>la</strong> información <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong><br />

caso y visitas a los países, proporcionaron el fundam<strong>en</strong>to para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

Acción 2003-2012 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (PAHO, 2003).<br />

Compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

La Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> consta <strong>de</strong> tres compon<strong>en</strong>tes<br />

principales(Cerqueira, 1996) (PAHO, 2003):<br />

• Educación para <strong>la</strong> salud con <strong>en</strong>foque integral, incluida <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> Habilida<strong>de</strong>s<br />

para <strong>la</strong> Vida,<br />

SIN DATOS<br />

6%<br />

• Creación y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>tes físicos y psicosociales saludables, y<br />

• Servicios <strong>de</strong> salud, nutrición y vida activa.<br />

SÍ<br />

64%<br />

Red Latinoamericana, 1996<br />

Red Caribeña, 2001<br />

Países que respondieron: Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Bolivia, Chile, Colombia, Costa Rica, Cuba,<br />

Ecuador, El Salvador, Guatema<strong>la</strong>, Honduras, México, Nicaragua, Panamá, Paraguay,<br />

Perú, República Dominicana, Uruguay y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />

El compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud con <strong>en</strong>foque integral, que incluye <strong>la</strong> formación <strong>en</strong><br />

Habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> Vida, está dirigido a fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> niños, adolesc<strong>en</strong>tes y<br />

jóv<strong>en</strong>es para adquirir y usar los conocimi<strong>en</strong>tos, los valores, <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias necesarias para promover y proteger su propia salud y <strong>la</strong> <strong>de</strong> sus familias y<br />

comunida<strong>de</strong>s.<br />

Los programas esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud son integrales (WHO,1997) cuando<br />

están basados <strong>en</strong> un paradigma que consi<strong>de</strong>ra a <strong>la</strong> salud como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y<br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y no como <strong>la</strong> mera aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s; aprovechan todas <strong>la</strong>s<br />

177


oportunida<strong>de</strong>s disponibles, <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa, <strong>la</strong> educación formal y<br />

no formal y métodos tradicionales o alternativos, para poner <strong>en</strong> marcha procesos <strong>de</strong><br />

educación para <strong>la</strong> salud; fortalec<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los estudiantes (empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to) para<br />

transformar <strong>la</strong>s condiciones que <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> salud; promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre<br />

escue<strong>la</strong>s, comunida<strong>de</strong>s, padres <strong>de</strong> familia y servicios <strong>de</strong> salud locales; y promuev<strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> espacios esco<strong>la</strong>res saludables.<br />

Och<strong>en</strong>ta y ocho por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos incluye <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud<br />

como un elem<strong>en</strong>to transversal <strong>en</strong> sus p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio (Ippolito-Shepherd, 2005). Los temas<br />

cubiertos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s adicciones (94%), <strong>la</strong><br />

higi<strong>en</strong>e personal, <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva, <strong>la</strong> educación física y los <strong>de</strong>portes (88%), el<br />

VIH y el sida, los alim<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> nutrición y el uso <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud (82%) y <strong>la</strong><br />

autoestima, <strong>la</strong>s inmunizaciones, el manejo <strong>de</strong> basuras y <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> vida (70%).<br />

La mayoría <strong>de</strong> países <strong>la</strong>tinoamericanos incluy<strong>en</strong> el ejercicio físico y <strong>la</strong> recreación.<br />

La educación <strong>en</strong> Habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> Vida constituye una herrami<strong>en</strong>ta valiosa para seguir<br />

apoyando los procesos esco<strong>la</strong>res <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud con <strong>en</strong>foque integral. Hoy <strong>en</strong> día,<br />

México, Costa Rica, Colombia, Chile y Arg<strong>en</strong>tina ti<strong>en</strong><strong>en</strong> proyectos <strong>en</strong> curso que están<br />

aportando experi<strong>en</strong>cias y lecciones extremadam<strong>en</strong>te valiosas <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> este<br />

<strong>en</strong>foque.<br />

El propósito principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> Habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> Vida es el <strong>de</strong>sarrollo y<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un grupo g<strong>en</strong>érico <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s psicosociales que pue<strong>de</strong>n aplicarse <strong>en</strong><br />

una amplia variedad <strong>de</strong> situaciones diarias, como el autoconocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> comunicación<br />

efectiva (asertiva), <strong>la</strong> empatía, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones interpersonales, <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, <strong>la</strong><br />

solución <strong>de</strong> problemas, el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to creativo, el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico, el manejo <strong>de</strong><br />

emociones y s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, y el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones y el estrés (WHO,1999). Algunas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s características personales que se han i<strong>de</strong>ntificado <strong>en</strong> niños resili<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse<br />

o fortalecerse mediante <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> Habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> Vida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s(OPS/OMS,<br />

2000). La alfabetización <strong>en</strong> salud también pue<strong>de</strong> contribuir a los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas etapas <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

El diseño y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un programa integral <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud requiere <strong>la</strong><br />

valoración <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios, <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong>l material<br />

educativo, <strong>la</strong> educación, capacitación y actualización <strong>de</strong> maestros, <strong>la</strong> investigación, <strong>la</strong><br />

monitorización y evaluación, y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información (Ippolito-Shepherd et al.,<br />

2002c). Estos programas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacer parte <strong>de</strong> un currículo esco<strong>la</strong>r basado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> salud pública nacional, regional y local.<br />

La creación y el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos esco<strong>la</strong>res saludables y <strong>de</strong> áreas circundantes, que<br />

es el segundo compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa, involucra dim<strong>en</strong>siones y factores físicos y<br />

psicosociales. Como el <strong>en</strong>torno físico es don<strong>de</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y el apr<strong>en</strong>dizaje,<br />

<strong>de</strong>be garantizar un mínimo <strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong> seguridad y saneami<strong>en</strong>to ambi<strong>en</strong>tal favorable<br />

para <strong>la</strong> salud, el bi<strong>en</strong>estar y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l máximo pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> los niños y otros miembros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa (WHO,1997).La dim<strong>en</strong>sión psicosocial aborda el clima <strong>de</strong><br />

178


interacción <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s áreas circundantes. Un <strong>en</strong>torno propicio para el apr<strong>en</strong>dizaje es<br />

armonioso, amable, respetuoso <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, equitativo y libre <strong>de</strong> cualquier tipo<br />

<strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre sus miembros, lo cual se consigue mediante <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> tolerancia,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>la</strong> solidaridad.<br />

Set<strong>en</strong>ta por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los países ti<strong>en</strong>e políticas para prev<strong>en</strong>ir el tabaquismo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, y<br />

64% programas para prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r. La información específica<br />

disponible <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> países re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y saneami<strong>en</strong>to<br />

ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s es limitada y <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te. Hay gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los países <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Región con respecto al número <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s con acceso al agua y al agua potable, y <strong>en</strong><br />

cuando m<strong>en</strong>os <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los países don<strong>de</strong> esta información está disponible, <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong><br />

estos servicios es baja o ina<strong>de</strong>cuada (Ippolito-Shepherd , 2005).<br />

El creci<strong>en</strong>te reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l impacto que los <strong>en</strong>tornos esco<strong>la</strong>res físico y psicosocial<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud integral (incluida <strong>la</strong> nutrición) y el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los<br />

estudiantes hace necesario fortalecer este compon<strong>en</strong>te y sus respectivos sistemas <strong>de</strong><br />

monitorización y evaluación.<br />

El tercer compon<strong>en</strong>te, los servicios <strong>de</strong> salud y nutrición y el acceso a insta<strong>la</strong>ciones que<br />

facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida activa <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r, está dirigido al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

p<strong>la</strong>nificadas y organizadas que respondan a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los estudiantes y<br />

<strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s educativas. Set<strong>en</strong>ta y seis por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los países ti<strong>en</strong>e directrices<br />

establecidas sobre los servicios <strong>de</strong> salud que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> proporcionarse a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r, <strong>la</strong>s<br />

cuales casi siempre incluy<strong>en</strong> controles médicos periódicos, vacunaciones y, <strong>en</strong> muy baja<br />

proporción, otras interv<strong>en</strong>ciones como <strong>de</strong>tección temprana <strong>de</strong> <strong>la</strong> escoliosis, consejería<br />

psicológica o at<strong>en</strong>ción ginecológica. El suministro <strong>de</strong> estos servicios ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a realizarse<br />

combinando modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te los responsables <strong>de</strong><br />

coordinar estos servicios son los profesionales <strong>de</strong>l sector salud.<br />

Los educadores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> funciones importantes <strong>en</strong> el suministro <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección precoz <strong>de</strong><br />

problemas <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to, dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y trastornos físicos, así como <strong>la</strong>s<br />

remisiones para valoraciones o tratami<strong>en</strong>tos especializados. En m<strong>en</strong>or grado, también llevan<br />

a cabo controles <strong>de</strong> tal<strong>la</strong> y peso y exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> agu<strong>de</strong>za visual y auditiva.<br />

Chile ti<strong>en</strong>e amplia experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s y servicios <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r<br />

mediante un <strong>en</strong>foque multidisciplinario y multisectorial que proporciona lecciones útiles <strong>de</strong><br />

bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> esta estrategia <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el<br />

ámbito esco<strong>la</strong>r.<br />

El Salvador, Bolivia, Brasil, Ecuador y algunas provincias <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina ti<strong>en</strong><strong>en</strong> leyes<br />

específicas que incluy<strong>en</strong> programas <strong>de</strong> nutrición o complem<strong>en</strong>tación alim<strong>en</strong>taria como parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias nacionales <strong>de</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria. La mayoría <strong>de</strong> países ti<strong>en</strong>e un alto<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s con sus propios comedores esco<strong>la</strong>res, lo que ofrece una oportunidad<br />

179


para que <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> llev<strong>en</strong> a cabo acciones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />

nutrición y <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> hábitos saludables. En El Salvador se <strong>en</strong>tregan cupones <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos a <strong>la</strong> comunidad o <strong>la</strong>s organizaciones esco<strong>la</strong>res para que puedan comprar productos<br />

locales, como un inc<strong>en</strong>tivo para <strong>la</strong> economía local y para permitir, al mismo tiempo, variedad<br />

<strong>en</strong> los m<strong>en</strong>ús esco<strong>la</strong>res. En el Municipio <strong>de</strong> Iribarr<strong>en</strong>, Estado <strong>de</strong> Lara, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, <strong>la</strong>s<br />

Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> son una estrategia para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el<br />

ámbito esco<strong>la</strong>r (Guzman, 2002).<br />

Por tradición, <strong>la</strong> educación física ha sido parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud. Este elem<strong>en</strong>to<br />

se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>de</strong>portes y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s motrices. La educación<br />

física y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s recreativas ofrec<strong>en</strong> oportunida<strong>de</strong>s adicionales para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida activa y <strong>la</strong> salud física y m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s.<br />

En el ámbito nacional, <strong>la</strong>s principales líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> son (OPS, 2002):<br />

• Desarrollo <strong>de</strong> acuerdos y políticas conjuntas <strong>en</strong>tre sectores, principalm<strong>en</strong>te salud y<br />

educación, lo que incluye activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> movilización y comunicación social para<br />

promover el diálogo <strong>en</strong>tre los sectores sociales y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sobre <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

salud esco<strong>la</strong>r, así como <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so, alianzas y pactos sociales para<br />

apoyar <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>;<br />

• Consolidación <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> coordinación intersectorial <strong>en</strong> los distintos niveles,<br />

incluida <strong>la</strong> activación o formación <strong>de</strong> Comisiones Mixtas, para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

conjunta <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> situación y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> trabajo, y realización <strong>de</strong>l seguimi<strong>en</strong>to y<br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s;<br />

• Gestión <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r;<br />

• Capacitación <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes y profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> temas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

salud esco<strong>la</strong>r;<br />

• Desarrollo <strong>de</strong> materiales educativos y para abogacía <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia; y<br />

• Realización <strong>de</strong> acciones coordinadas <strong>en</strong>tre escue<strong>la</strong>s, servicios <strong>de</strong> salud y<br />

organizaciones comunitarias, incluidas <strong>la</strong> promoción y <strong>la</strong> facilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

180


participación comunitaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res<br />

comunitarios y autorida<strong>de</strong>s locales, y el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación participativa<br />

local para incorporar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes locales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Certificación y acreditación <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

Los Estados Miembros están avanzando <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir criterios y procedimi<strong>en</strong>tos<br />

para <strong>la</strong> certificación y acreditación <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. Aunque hay<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los países, los procedimi<strong>en</strong>tos incluy<strong>en</strong> un conjunto mínimo <strong>de</strong> requisitos y<br />

normas que respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> una Escue<strong>la</strong> Promotora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>la</strong> cual:<br />

• Pone <strong>en</strong> marcha políticas que apoyan <strong>la</strong> dignidad y el bi<strong>en</strong>estar individual y colectivo y<br />

ofrec<strong>en</strong> múltiples oportunida<strong>de</strong>s para el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes,<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l contexto <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad esco<strong>la</strong>r, incluidos los<br />

educadores, los estudiantes y sus familias;<br />

• Implem<strong>en</strong>ta estrategias que fom<strong>en</strong>tan y apoyan el apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong> salud, utilizando para<br />

ello todos los medios y recursos disponibles e involucrando personal <strong>de</strong>l sector salud y<br />

educación y lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s esco<strong>la</strong>res<br />

p<strong>la</strong>nificadas, como <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud con <strong>en</strong>foque integral y formación <strong>en</strong><br />

habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> vida, el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> factores protectores y disminución <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> riesgo, y <strong>la</strong> facilitación <strong>de</strong>l acceso a servicios <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r,<br />

nutrición y educación física;<br />

• Involucra a todos los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>la</strong> comunidad (doc<strong>en</strong>tes, padres <strong>de</strong><br />

familia, estudiantes, lí<strong>de</strong>res y organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales) <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones y <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones para promover el apr<strong>en</strong>dizaje, fom<strong>en</strong>tar<br />

estilos <strong>de</strong> vida saludable y llevar a cabo proyectos comunitarios <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud;<br />

181


• Ti<strong>en</strong>e un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción para mejorar el <strong>en</strong>torno esco<strong>la</strong>r físico y psicosocial y sus<br />

alre<strong>de</strong>dores (por ejemplo, estándares y normas para ambi<strong>en</strong>tes esco<strong>la</strong>res libres <strong>de</strong> humo,<br />

drogas, abuso y cualquier forma <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia; acceso a agua potable e insta<strong>la</strong>ciones<br />

sanitarias; y servicios <strong>de</strong> nutrición), con el fin <strong>de</strong> dar bu<strong>en</strong> ejemplo mediante <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos esco<strong>la</strong>res saludables y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s p<strong>la</strong>nificadas fuera <strong>de</strong>l<br />

ámbito esco<strong>la</strong>r y dirigidas a <strong>la</strong> comunidad;<br />

• Pone <strong>en</strong> práctica acciones para evaluar y mejorar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los estudiantes, <strong>la</strong><br />

comunidad educativa, <strong>la</strong>s familias y los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, y trabaja<br />

con los lí<strong>de</strong>res comunitarios para asegurar el acceso a nutrición, actividad física,<br />

consejería y servicios <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> remisión;<br />

• Ofrece <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to relevante y efectivo, y materiales educativos a doc<strong>en</strong>tes y<br />

estudiantes; y<br />

• Ti<strong>en</strong>e un comité local <strong>de</strong> educación y salud <strong>en</strong> el que participan activam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

asociaciones <strong>de</strong> padres <strong>de</strong> familia, organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales y otras<br />

organizaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

Bajo el auspicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS, los Estados Miembros están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo una propuesta<br />

para crear directrices regionales que certifiqu<strong>en</strong> y acredit<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong>. Estas directrices ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como propósito facilitar el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s y<br />

programas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> Región para garantizar <strong>la</strong> calidad y sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación, <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />

el ámbito esco<strong>la</strong>r.<br />

La Iniciativa se evaluó por completo <strong>en</strong> Chile (Chomali, et al., 2002). En otros países se<br />

evaluaron diversos compon<strong>en</strong>tes, por ejemplo, <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> vida se<br />

evaluó <strong>en</strong> Colombia, y el compon<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong><br />

armonía social se evaluó <strong>en</strong> Brasil y Arg<strong>en</strong>tina. El sector salud <strong>en</strong> Colombia ha progresado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> paz, con resultados importantes para un mejor<br />

182


<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to esco<strong>la</strong>r y una educación para <strong>la</strong> salud más integral, ya que se basa <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>strezas. Los estudiantes fortalec<strong>en</strong> su autoestima y muestran<br />

más confianza <strong>en</strong> sí mismos y al <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar situaciones difíciles. Se observa mayor capacidad<br />

para resolver conflictos mediante el diálogo y más respeto y tolerancia.<br />

El compon<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con el tabaquismo se puso <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> Surinam y se evaluó <strong>en</strong><br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> y Costa Rica (Vlugman, 2002). El compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación y nutrición se<br />

evaluó <strong>en</strong> Panamá; <strong>la</strong> salud oral se evaluó <strong>en</strong> El Salvador; y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s sociales <strong>de</strong> apoyo, el<br />

trabajo voluntario <strong>de</strong> los estudiantes y <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y <strong>la</strong> comunidad se<br />

evaluaron <strong>en</strong> Nicaragua. El fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Protección Social <strong>en</strong> Nicaragua es<br />

es<strong>en</strong>cial porque apoya a <strong>la</strong>s familias para que matricul<strong>en</strong> a sus hijos <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y para que<br />

permanezcan allí, contribuye con el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> nutrición y el acceso a los servicios<br />

<strong>de</strong> salud, y fortalece <strong>la</strong> asesoría <strong>en</strong> salud sexual y reproductiva para <strong>la</strong>s madres.<br />

La Iniciativa se evaluó <strong>en</strong> su totalidad <strong>en</strong> los Cantones <strong>de</strong> Loja, Ecuador, así como los<br />

módulos <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud producidos por el Proyecto <strong>de</strong> Espacios <strong>Salud</strong>ables<br />

(Ne<strong>de</strong>rv<strong>en</strong>, 2002). El Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> Ecuador, con el apoyo <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong> y <strong>la</strong> OPS/OMS, pondrá <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia a gran esca<strong>la</strong>.<br />

En México también se está llevando a cabo una adaptación a gran esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa a<br />

través <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>s Educativas <strong>Salud</strong>ables <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, don<strong>de</strong><br />

el Programa Progresa, cuyo propósito es mejorar <strong>la</strong> nutrición, el acceso a servicios <strong>de</strong> salud y<br />

el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r, resulta <strong>en</strong> lecciones importantes para mejorar el<br />

<strong>de</strong>sarrollo humano y social. Este programa ha increm<strong>en</strong>tado el uso <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

183


at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud para niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> cinco años y también ha disminuido <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>serción esco<strong>la</strong>r, incluso <strong>en</strong> los municipios que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los índices más altos <strong>de</strong> pobreza.<br />

En El Salvador se puso <strong>en</strong> marcha el proyecto Casas Limpias – Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> D<strong>en</strong>gue<br />

mediante alianzas multisectoriales, con el fin <strong>de</strong> apoyar iniciativas locales para erradicar esta<br />

<strong>en</strong>fermedad. Este proyecto <strong>de</strong>stacó <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción esco<strong>la</strong>r para aplicar<br />

acciones prev<strong>en</strong>tivas a fin <strong>de</strong> evitar el <strong>de</strong>ngue (Guill<strong>en</strong>, 2002).<br />

Aunque cerca <strong>de</strong> 71% <strong>de</strong> los países informaron que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> métodos para evaluar <strong>la</strong> estrategia<br />

Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tipo cualitativo, <strong>de</strong> proceso y resultado o<br />

gril<strong>la</strong>s <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to), solo muy pocos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los disponibles para<br />

evaluar el impacto. Casi todos los países m<strong>en</strong>cionaron <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mejorar estos<br />

mecanismos <strong>de</strong> evaluación y su aplicación <strong>de</strong> manera más sistemática.<br />

El porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> países que informó proyectos <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> temas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud esco<strong>la</strong>r es bajo (41,2%), así como los que dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong> niños <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r (35%), o los que han<br />

realizado <strong>en</strong>cuestas sobre prácticas <strong>de</strong> riesgo (41,2%). La monitorización y <strong>la</strong> evaluación<br />

sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do el “talón <strong>de</strong> Aquiles” <strong>de</strong> muchos programas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r y nutrición <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> los países.<br />

Todavía hay poca información fundam<strong>en</strong>tada ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te sobre interv<strong>en</strong>ciones exitosas<br />

<strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno esco<strong>la</strong>r prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> países <strong>de</strong> Latinoamérica y el Caribe, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

originada <strong>en</strong> Estados Unidos y Europa. No solo se requiere investigar más y docum<strong>en</strong>tar<br />

mejor <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias, sino también hacer un mejor uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> información exist<strong>en</strong>te y que<br />

ésta esté disponible para un número mayor <strong>de</strong> personas. Se ha sugerido, por ejemplo, el uso<br />

creativo <strong>de</strong> Internet <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud esco<strong>la</strong>r como medio <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información relevante.<br />

Re<strong>de</strong>s Latinoamericana y Caribeña <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

La misión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Re<strong>de</strong>s Latinoamericana y Caribeña <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

consiste <strong>en</strong> apoyar <strong>la</strong> organización y difusión <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> cada país <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región, así como facilitar el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias, apoyando <strong>la</strong><br />

apertura y constitución <strong>de</strong> vías <strong>de</strong> comunicación multidireccional que se <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>c<strong>en</strong> y sean<br />

converg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> puntos <strong>de</strong> interés para el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el<br />

ámbito esco<strong>la</strong>r (“Consejo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Latinoamericana <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong>, 1998”).El funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas re<strong>de</strong>s se basa <strong>en</strong> los principios sigui<strong>en</strong>tes:<br />

184


• Reún<strong>en</strong> instituciones y ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los diversos sectores que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong><br />

los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunida<strong>de</strong>s educativas <strong>en</strong> todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región,<br />

• Ofrec<strong>en</strong> membresía gratuita para todas <strong>la</strong>s instituciones y países,<br />

• Respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región y los países miembros,<br />

• Se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los estudiantes,<br />

• Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una visión integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud, y<br />

• Están comprometidas con el <strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

La Red Latinoamericana <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> se originó <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera<br />

reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, que se celebró <strong>en</strong> 1996 <strong>en</strong> San José <strong>de</strong> Costa Rica (Guzman, 2002). La<br />

segunda reunión se realizó <strong>en</strong> México <strong>en</strong> 1998, <strong>la</strong> tercera <strong>en</strong> Quito, Ecuador, <strong>en</strong> 2002 (OPS,<br />

1997); y <strong>la</strong> cuarta <strong>en</strong> San Juan <strong>de</strong> Puerto Rico <strong>en</strong> 2004 (OPS, 2005).<br />

En <strong>la</strong> tercera reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> red participaron 145 <strong>de</strong>legados <strong>de</strong> 19 países, repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los<br />

Ministerios <strong>de</strong> Educación y <strong>Salud</strong>, universida<strong>de</strong>s, aliados estratégicos, organizaciones<br />

internacionales, organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales y repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l sector privado.<br />

A<strong>de</strong>más, 35 miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> red iberoamericana EDEX participaron <strong>en</strong> una sesión especial<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> reunión. A través <strong>de</strong> estas reuniones se ha logrado fortalecer <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s nacionales y<br />

regionales. Los participantes <strong>en</strong> esta reunían <strong>de</strong>finieron y acordaron el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción 2003-<br />

2007, el cual aborda 4 principales líneas <strong>de</strong> acción: (1) organización y administración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

red (2) <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recursos humanos (3) <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> materiales <strong>de</strong> educación (4)<br />

comunicación, conectividad y comunidad virtual. Los participantes también acordaron y<br />

seleccionaron a Puerto Rico como se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuarta reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Latinoamericana <strong>de</strong><br />

Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (OPS/OMS, 2003).<br />

En el caso <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>l Caribe, <strong>la</strong> primera reunión constitutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Caribeña <strong>de</strong><br />

Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> se celebró <strong>en</strong> 2001, <strong>en</strong> Bridgetown, Barbados. Esta primera<br />

reunión se realizo <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS <strong>de</strong> Barbados y reunió a 14 repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los<br />

Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y Educación <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>l Caribe, así como también expertos<br />

internacionales y regionales <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> promoción y educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Durante<br />

estos días los participantes y repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los países compartieron <strong>la</strong>s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias,<br />

activida<strong>de</strong>s y experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s promotoras<br />

<strong>de</strong> salud y así mismo acordaron crear <strong>la</strong> red. Los participantes escribieron y firmaron, <strong>la</strong><br />

visión, misión, objetivos, ejemplos <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s, términos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción y <strong>la</strong><br />

organización inicial <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> red, incluy<strong>en</strong>do responsabilida<strong>de</strong>s para los puntos<br />

focales <strong>de</strong> <strong>la</strong> red y los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> país (PAHO/WHO, 2002)<br />

Hasta 2002, 29% <strong>de</strong> los países había creado re<strong>de</strong>s nacionales <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong>. Todos los países <strong>la</strong>tinoamericanos y 14 países caribeños participan actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

Re<strong>de</strong>s Latinoamericana y Caribeña <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

185


Las Re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> Latinoamérica y el Caribe ofrec<strong>en</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s únicas para continuar con el diálogo sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y educación<br />

para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> todos los ámbitos, y para facilitar el intercambio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, recursos y<br />

experi<strong>en</strong>cias para fom<strong>en</strong>tar el compromiso y el <strong>en</strong>tusiasmo <strong>de</strong> los expertos y el personal <strong>de</strong><br />

salud esco<strong>la</strong>r que se <strong>de</strong>dican a mejorar los programas y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r.<br />

Fase sigui<strong>en</strong>te para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>Américas</strong><br />

Para lograr el objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>,<br />

re<strong>la</strong>cionado con el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo humano sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r, los<br />

Estados Miembros, bajo el auspicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS, han establecido seis estrategias<br />

principales y líneas <strong>de</strong> acción pertin<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te década.<br />

Las acciones prioritarias (<strong>en</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong> importancia) para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estrategia Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta<br />

regional (Ippolito-Shepherd, 2005), incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>:<br />

• Increm<strong>en</strong>tar los recursos humanos y financieros disponibles,<br />

• Consolidar y mejorar los mecanismos <strong>de</strong> coordinación intersectorial,<br />

• Capacitar recursos humanos <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r,<br />

• Institucionalizar <strong>la</strong> estrategia Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>,<br />

• Facilitar el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias,<br />

• Mejorar los mecanismos para <strong>la</strong> monitorización y supervisión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s<br />

participantes,<br />

• Mejorar el suministro <strong>de</strong> materiales educativos <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s,<br />

• Fortalecer <strong>la</strong> participación comunitaria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s,<br />

• Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, y<br />

186


• Mejorar los procesos <strong>de</strong> acreditación y certificación <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong>.<br />

Las seis estrategias y sus respectivas líneas <strong>de</strong> acción para el periodo 2003 a 2012,<br />

canalizadas mediante los tres compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, están<br />

firmem<strong>en</strong>te respaldadas por políticas públicas saludables (PAHO/WHO, 2003) que facilitan<br />

<strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r:<br />

Estrategia 1 – Abogacía <strong>de</strong> los programas integrales <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r y <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

La Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> ha contribuido significativam<strong>en</strong>te a<br />

una mayor visibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> programas integrales <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r. La<br />

Iniciativa ha aum<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión regional <strong>de</strong> <strong>la</strong> indisolubilidad <strong>de</strong>l vínculo <strong>en</strong>tre<br />

salud y educación y el pot<strong>en</strong>cial estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s para promover <strong>la</strong> salud.<br />

No obstante, <strong>la</strong> abogacía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones integrales <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r sigue si<strong>en</strong>do<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. Un<br />

<strong>de</strong>safío inmediato es involucrar a <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> su conjunto, <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>cias internacionales,<br />

los sectores público y privado, los medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

política, los educadores y los padres <strong>de</strong> familia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong><br />

movilización <strong>de</strong> los recursos humanos y materiales necesarios para llevar a cabo <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s. Al mismo tiempo, hay necesidad <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una visión c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong><br />

abogacía y cómo aplicar<strong>la</strong>s <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l contexto específico <strong>de</strong> cada país, así como<br />

herrami<strong>en</strong>tas técnicas para formu<strong>la</strong>r propuestas y gestionar recursos e información<br />

fundam<strong>en</strong>tada ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te.<br />

Para esto, <strong>la</strong> Iniciativa apoya estrategias regionales y subregionales diseñadas para<br />

increm<strong>en</strong>tar el valor social <strong>de</strong> los programas integrales <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r, el compromiso<br />

político y los recursos disponibles para estos programas. La OPS/OMS ori<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración técnica hacia el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> abogacía <strong>de</strong> los propios<br />

países.<br />

Las principales líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> esta primera estrategia están dirigidas a:<br />

• Fortalecer <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res políticos y funcionarios <strong>de</strong> los Estados Miembros<br />

responsables <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> los Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y Educación y otros<br />

sectores, los lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> opinión y actores estratégicos vincu<strong>la</strong>dos a los sectores no<br />

187


gubernam<strong>en</strong>tales, sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> seguir avanzando hacia los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas internacionales “<strong>Salud</strong> para Todos” y “Educación para Todos” (EFA-2015), y el<br />

pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> contribuir efectivam<strong>en</strong>te al logro <strong>de</strong><br />

estos objetivos comunes.<br />

• Fortalecer <strong>la</strong> capacidad técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comisiones Nacionales <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Esco<strong>la</strong>r para<br />

promover efectivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> estrategia Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

• Apoyar el <strong>de</strong>sarrollo y difusión <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> información, educación y comunicación<br />

social (IEC) y materiales novedosos para abogacía <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r y<br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Estrategia 2 – Institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas públicas saludables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s educativas<br />

Se requier<strong>en</strong> con urg<strong>en</strong>cia políticas saludables, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finidas y apropiadas para el<br />

ámbito esco<strong>la</strong>r, para asegurar <strong>la</strong> prioridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

programas integrales <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado. La sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estrategia Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> requiere políticas explícitas <strong>de</strong> compromiso con<br />

<strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación y el <strong>de</strong>sarrollo humano sost<strong>en</strong>ible mediante <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

educativas, <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes nacionales, regionales y municipales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Simi<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te,<br />

es importante avanzar hacia <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia mediante su articu<strong>la</strong>ción<br />

con los proyectos y programas educativos institucionales.<br />

La Iniciativa Regional está dirigida a fortalecer <strong>la</strong> capacidad técnica <strong>de</strong> los Estados<br />

Miembros para avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción multisectorial, así<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> programas y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r integral, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estrategia Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes y proyectos institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s educativas.<br />

188


Las principales líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda estrategia son:<br />

• Co<strong>la</strong>boración técnica a los Estados Miembros <strong>en</strong> <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> directrices y<br />

herrami<strong>en</strong>tas que promuevan <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un cons<strong>en</strong>so multisectorial y el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> políticas y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

• Respaldo a <strong>la</strong> preparación y difusión <strong>de</strong> directrices e instrum<strong>en</strong>tos que promuevan <strong>la</strong><br />

inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes y proyectos<br />

institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s educativas.<br />

• Abogar, <strong>en</strong> coordinación con otras Áreas, Unida<strong>de</strong>s, Repres<strong>en</strong>taciones y C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Organización, C<strong>en</strong>tros Co<strong>la</strong>boradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS, Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y Educación<br />

y otros sectores, por <strong>la</strong> difusión, adopción, auditoría social y evaluación <strong>de</strong> políticas<br />

saludables <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r.<br />

Estrategia 3 – Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> actores c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los<br />

programas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r<br />

Muchos sectores y disciplinas compart<strong>en</strong> <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />

salud, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida, el bi<strong>en</strong>estar y <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s para el apr<strong>en</strong>dizaje y el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r y otros miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s educativas. Por esto,<br />

es vital <strong>de</strong>terminar el compromiso y <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> recursos y esfuerzos por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad, distintos sectores y niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración pública, organizaciones no<br />

gubernam<strong>en</strong>tales y ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cooperación internacional. La acción multisectorial también<br />

es necesaria para movilizar volunta<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>finir soluciones y ejecutar <strong>la</strong>s acciones.<br />

189


Aunque más <strong>de</strong> 65% <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región ya cu<strong>en</strong>ta con mecanismos <strong>de</strong> coordinación<br />

intersectorial, es necesario consolidarlos y fortalecerlos. La Iniciativa busca al<strong>en</strong>tar a los<br />

Estados Miembros para que dichos mecanismos y estrategias incluyan a todos los sectores<br />

responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> educación y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los niños <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r y no solo<br />

a salud y educación. Así pues, estas acciones <strong>de</strong>b<strong>en</strong> llevar a <strong>la</strong> negociación y coordinación<br />

<strong>de</strong> ag<strong>en</strong>das comunes y marcos conceptuales y operativos compartidos que conduzcan a<br />

interv<strong>en</strong>ciones converg<strong>en</strong>tes y complem<strong>en</strong>tarias.<br />

La creación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s ha sido una estrategia efectiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> programas esco<strong>la</strong>res<br />

integrales <strong>en</strong> el ámbito regional, como <strong>la</strong>s Re<strong>de</strong>s Latinoamericana y Caribeña <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y, <strong>en</strong> el ámbito nacional, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s nacionales <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. La Iniciativa apoya el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas re<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> los<br />

recursos necesarios para su gestión apropiada y trabajo re<strong>la</strong>cionado.<br />

Las principales líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera estrategia incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>:<br />

• Apoyar <strong>la</strong> creación o el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Comisiones<br />

Nacionales <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región que aún no <strong>la</strong>s han establecido y<br />

consolidar <strong>la</strong>s que ya exist<strong>en</strong> mediante estrategias <strong>de</strong> capacitación, difusión <strong>de</strong><br />

información relevante y el intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y experi<strong>en</strong>cias.<br />

• Brindar co<strong>la</strong>boración técnica a los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> lineami<strong>en</strong>tos<br />

que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> concertación multisectorial <strong>de</strong> marcos conceptuales y p<strong>la</strong>nes estratégicos<br />

compartidos para el diseño, ejecución y evaluación <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r que<br />

puedan aplicarse <strong>en</strong> los ámbitos nacional, regional y municipal.<br />

• Promover <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> Re<strong>de</strong>s Nacionales <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

fortalecer su gestión mediante estrategias que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong> información<br />

190


elevante, el intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación y difusión <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

exitosas, y <strong>la</strong> investigación aplicada a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r.<br />

• Fortalecer <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Re<strong>de</strong>s Latinoamericana y Caribeña <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (RLCEPS) mediante <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> programas exitosos y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate y el intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y<br />

experi<strong>en</strong>cias, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación aplicada, y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

recursos humanos y <strong>la</strong> capacitación <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong>cisivas para <strong>la</strong> salud esco<strong>la</strong>r.<br />

• Formar y consolidar alianzas estratégicas con distintas ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas,<br />

C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización, C<strong>en</strong>tros Co<strong>la</strong>boradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS, organizaciones no<br />

gubernam<strong>en</strong>tales y otras instituciones, para fortalecer <strong>la</strong> Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> los Países Miembros.<br />

Estrategia 4 – Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los Estados Miembros para gestionar<br />

<strong>la</strong> Iniciativa Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

La Iniciativa apoya <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> recursos humanos e institucionales, como los C<strong>en</strong>tros<br />

Co<strong>la</strong>boradores y los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Excel<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los Estados Miembros.<br />

La escasez crónica <strong>de</strong> profesionales <strong>en</strong> los sectores salud y educación con capacitación <strong>en</strong><br />

salud esco<strong>la</strong>r, el alto índice <strong>de</strong> rotación <strong>de</strong>l personal y los trabajadores, y los altos costos <strong>de</strong><br />

los procesos <strong>de</strong> capacitación, también requier<strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda y evaluación <strong>de</strong> estrategias<br />

que sean innovadoras y económicas para permitir a los países increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> disponibilidad<br />

<strong>de</strong> recursos humanos.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo saludable <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción infantil y juv<strong>en</strong>il requiere <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong><br />

necesida<strong>de</strong>s básicas y <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s necesarias, incluidas <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s<br />

psicosociales, para negociar con el <strong>en</strong>torno social y asumir funciones como adultos. La<br />

difusión y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad técnica para diseñar, poner <strong>en</strong> marcha,<br />

191


monitorizar y evaluar <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones dirigidas a <strong>la</strong> promoción y <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación <strong>en</strong> Habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> Vida también son una prioridad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esta Iniciativa<br />

Regional.<br />

Las principales líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuarta estrategia son:<br />

• I<strong>de</strong>ntificar instituciones <strong>en</strong> los países, como instituciones académicas, ag<strong>en</strong>cias<br />

gubernam<strong>en</strong>tales y organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales, que goc<strong>en</strong> <strong>de</strong> credibilidad,<br />

li<strong>de</strong>razgo y experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r, para fortalecer su<br />

capacidad técnica, gestión y trabajo coordinado como c<strong>en</strong>tros facilitadores <strong>en</strong> sus propios<br />

países y subregiones.<br />

• Promover <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong><br />

los p<strong>la</strong>nes curricu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones formadoras <strong>de</strong> recursos humanos <strong>en</strong> salud y<br />

educación <strong>en</strong> los Estados Miembros.<br />

• Apoyar el <strong>de</strong>sarrollo, ejecución y evaluación <strong>de</strong> programas y metodologías innovadoras<br />

para <strong>la</strong> educación continua <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> salud, educación y otros sectores<br />

re<strong>la</strong>cionados, <strong>en</strong> los aspectos conceptuales, técnicos y operativos <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong><br />

salud esco<strong>la</strong>r.<br />

• Establecer, <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con ag<strong>en</strong>cias internacionales, C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización,<br />

C<strong>en</strong>tros Co<strong>la</strong>boradores <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS, instituciones académicas (Consorcio<br />

Interamericano <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s y C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Formación <strong>en</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

Educación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> – CIUEPS) y otros socios pot<strong>en</strong>ciales, mecanismos para <strong>la</strong><br />

formación superior <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> salud y educación <strong>en</strong> salud esco<strong>la</strong>r.<br />

192


• Brindar co<strong>la</strong>boración técnica a los países para mejorar los sistemas y mecanismos <strong>de</strong><br />

acreditación <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>de</strong> acuerdo con sus propios criterios,<br />

priorida<strong>de</strong>s y recursos.<br />

• Apoyar <strong>la</strong> difusión, inclusión y evaluación <strong>de</strong>l compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s psicosociales<br />

(Habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> Vida) <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Estrategia 5 – Sistemas <strong>de</strong> investigación, evaluación y vigi<strong>la</strong>ncia para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

programas integrales <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r<br />

La Iniciativa promueve <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong>focada <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación (<strong>de</strong><br />

proceso e impacto) <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> monitorización <strong>de</strong> factores <strong>de</strong><br />

riesgo y protectores <strong>en</strong> estudiantes, y el análisis periódico <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> progreso logrado <strong>en</strong><br />

el <strong>de</strong>sarrollo y expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> cobertura y el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los Estados Miembros <strong>de</strong>be sust<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> diseminación amplia <strong>de</strong> información fundam<strong>en</strong>tada ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información disponible <strong>en</strong> los distintos ámbitos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión, así como una mayor<br />

participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s educativas <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> evaluación. Es una<br />

prioridad <strong>de</strong>terminar los programas y <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que produc<strong>en</strong> los mayores b<strong>en</strong>eficios<br />

con el m<strong>en</strong>or costo, así como <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> esta información para apoyar <strong>la</strong>s tareas<br />

perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> abogacía y toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

La Iniciativa apoya <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> recursos, <strong>la</strong> creación y el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> asociaciones estratégicas con diversos socios y aliados pot<strong>en</strong>ciales, y el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> protocolos <strong>de</strong> investigación a<strong>de</strong>cuados.<br />

Las principales líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> quinta estrategia son:<br />

193


• Definir y promover una ag<strong>en</strong>da regional <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> investigación aplicada a<br />

los programas integrales <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> estrecha coordinación con los países, otras Áreas,<br />

Unida<strong>de</strong>s, Repres<strong>en</strong>taciones y C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización, ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cooperación<br />

internacional, instituciones académicas (Consorcio Interamericano <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s<br />

y C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Capacitación <strong>en</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y Educación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>) y<br />

otros socios pot<strong>en</strong>ciales.<br />

• Co<strong>la</strong>borar con el sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales<br />

e instituciones académicas <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo conjunto <strong>de</strong> protocolos <strong>de</strong> investigación e<br />

instrum<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> riesgo y factores protectores<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r.<br />

• Brindar co<strong>la</strong>boración técnica a los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región para poner <strong>en</strong> marcha<br />

protocolos <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> riesgo y factores protectores <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r.<br />

• Estudiar el nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong><br />

Latinoamérica cada dos años y difundir los resultados, <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con los<br />

funcionarios <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS, los<br />

Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y Educación y otros socios pot<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región.<br />

• Difundir <strong>en</strong>tre los Estados Miembros información fundam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia<br />

ci<strong>en</strong>tífica para facilitar <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> aspectos re<strong>la</strong>cionados con los diversos<br />

compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los programas integrales <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> Iniciativa Regional<br />

Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

194


• Validar el marco conceptual <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa Regional con base <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación y el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong><br />

los Estados Miembros.<br />

Estrategia 6 – Movilización <strong>de</strong> recursos<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud esco<strong>la</strong>r integral implica acciones y responsabilida<strong>de</strong>s complejas<br />

que escapan a <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un solo sector o ag<strong>en</strong>cia. Se requiere capacidad para<br />

movilizar volunta<strong>de</strong>s y recursos y negociar propuestas multisectoriales. La movilización <strong>de</strong><br />

recursos para los programas integrales <strong>de</strong> salud esco<strong>la</strong>r está muy re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> tarea<br />

<strong>de</strong> abogacía y el posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dichos programas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da pública y <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

La iniciativa apoya <strong>la</strong> administración para movilizar recursos institucionales y externos<br />

para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias y líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> este p<strong>la</strong>n, para poner <strong>en</strong><br />

marcha <strong>la</strong> Iniciativa <strong>en</strong> los Estados Miembros y para gestionar <strong>la</strong> Iniciativa Regional.<br />

Las principales líneas <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong> sexta estrategia son:<br />

• Preparar propuestas regionales, subregionales y nacionales para movilizar recursos<br />

internacionales que contribuyan a <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s previstas <strong>en</strong> los países, <strong>de</strong><br />

acuerdo con sus necesida<strong>de</strong>s y el estado actual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s educativas.<br />

• Formar y consolidar alianzas estratégicas con ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas,<br />

organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales, el sector privado y otros socios estratégicos,<br />

movilizar los recursos necesarios para fortalecer <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región y minimizar <strong>la</strong> duplicación <strong>de</strong> acciones y <strong>la</strong> sobrecarga <strong>de</strong> los<br />

profesionales <strong>en</strong> los Países Miembros.<br />

195


196


Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones<br />

No es fácil reflexionar sobre <strong>la</strong>s lecciones apr<strong>en</strong>didas con <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

iniciativas <strong>de</strong> espacios saludables <strong>de</strong>bido a que son tan diversas como los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

A medida que reflexionamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todos estos años <strong>en</strong> los que se han puesto<br />

<strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables y <strong>la</strong> <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, nos sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza y diversidad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

capacidad que se han adquirido. La Carta <strong>de</strong> Ottawa proporcionó visión y dirección, un mapa<br />

para promover <strong>la</strong> salud y cinco acciones estratégicas, pero había que recorrer el camino y no<br />

existían p<strong>la</strong>nos ni recetas sobre cómo hacerlo. Aun cuando varios campos han aportado<br />

amplios marcos conceptuales y experi<strong>en</strong>cias, no se careció <strong>de</strong> una guía operativa para<br />

implem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s acciones estratégicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa. El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública<br />

aporto una gran riqueza <strong>de</strong> guías y metodologías y datos epi<strong>de</strong>miológicos, así como un gran<br />

compromiso con <strong>la</strong> política publica. El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud aporto una<br />

amplia experi<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> métodos,<br />

materiales y experi<strong>en</strong>cias didácticas y psicopedagógicas. El campo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

comunitario aporto una gran riqueza <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong> participación<br />

comunitaria y el <strong>de</strong>sarrollo local. Con <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas disciplinas, y una base sólida<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>en</strong> salud, el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud com<strong>en</strong>zó a tomar<br />

forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. La comunidad académica <strong>de</strong>sarrollo una gran cantidad <strong>de</strong> guías<br />

metodologicas y docum<strong>en</strong>tos sobre “cómo hacer” <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Este<br />

conocimi<strong>en</strong>to ha aportado muchas rutas críticas a los profesionales y trabajadores <strong>de</strong>l campo<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, lo que nos ha dado <strong>la</strong>s diversas experi<strong>en</strong>cias que t<strong>en</strong>emos hoy <strong>en</strong><br />

día. Después <strong>de</strong> todo, los caminos se hicieron para andar y no solo para llegar a un lugar.<br />

Como nos dice Machado, poeta español “Caminante no hay camino, se hace camino al<br />

197


andar.” 10 Profesionales y trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong> espacios discretos y<br />

específicos, implem<strong>en</strong>taron una gran variedad <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos saludables y <strong>de</strong><br />

apoyo, ya que esta iniciativa se asemejaba más a sus experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> salud familiar y<br />

comunitaria, at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los sistemas locales <strong>de</strong><br />

salud, todas iniciativas <strong>de</strong> salud pública respaldadas por <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación<br />

técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS. La creación <strong>de</strong> espacios saludables también es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco estrategias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa que requiere <strong>la</strong> aplicación conjunta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco acciones estratégicas<br />

para mejorar los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> equidad. Eso t<strong>en</strong>ía s<strong>en</strong>tido, era casi<br />

intuitivo. Era importante consi<strong>de</strong>rar el contexto específico y <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos, así<br />

como <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias y similitu<strong>de</strong>s tanto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cada ambi<strong>en</strong>te como <strong>en</strong> los distintos<br />

<strong>en</strong>tornos. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos se usan métodos que facilitan<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes es<strong>en</strong>ciales y sistematizan <strong>la</strong> práctica. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud es un campo organizado primordialm<strong>en</strong>te mediante <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> recursos<br />

humanos, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas, <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong> evaluación,<br />

incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> complejos factores sociales y <strong>de</strong> conductas. En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que<br />

los <strong>en</strong>tornos se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan con programas verticales, surg<strong>en</strong> muchos <strong>de</strong>safíos. Los espacios<br />

difier<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías así como <strong>en</strong>tre unas y otras. Debido a que<br />

se aplica <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> instituciones como un todo, como escue<strong>la</strong>s o universida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong><br />

iniciativa Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a problemas difer<strong>en</strong>tes que <strong>la</strong>s<br />

iniciativas <strong>en</strong> espacios con una estructura y organización más compleja como <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y los municipios. Los <strong>en</strong>tornos también son distintos <strong>de</strong> acuerdo<br />

con los actores estratégicos, <strong>la</strong>s instituciones que financian <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud y aquel<strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones y grupos <strong>de</strong> interés que se b<strong>en</strong>efician <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. En <strong>la</strong>s<br />

Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, los padres <strong>de</strong> familia, los maestros y los estudiantes ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

10 “Caminante no hay camino, se hace camino al andar.” Fu<strong>en</strong>te: Poema <strong>de</strong> Antonio Machado, titu<strong>la</strong>do: Cantares<br />

198


intereses personales <strong>en</strong> el proceso y los productos. Pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como un medio para<br />

mejorar <strong>la</strong> participación y el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> los estudiantes y para apoyar al personal doc<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el logro <strong>de</strong> sus objetivos con más efici<strong>en</strong>cia y efectividad. El sector educativo y el sector<br />

salud ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un interés común <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los estudiantes y los doc<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong><br />

salud es un factor <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sempeño esco<strong>la</strong>r y el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to educativo. La<br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> salud y <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s<br />

para <strong>la</strong> vida, es una prioridad para ambos. Asegurar el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> salud para<br />

todos los niños y niñas y jóv<strong>en</strong>es es una responsabilidad compartida <strong>en</strong>tre ambos sectores <strong>de</strong><br />

manera directa, y por todas <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Es una inversión que <strong>la</strong> sociedad se<br />

comprometió a hacer <strong>de</strong> manera que contribuya a mejorar <strong>la</strong> capacidad creativa y productiva<br />

<strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y resulte <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te saludable y digno para todos.<br />

El marco conceptual ti<strong>en</strong>e similitu<strong>de</strong>s pero es difer<strong>en</strong>te al <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables, los actores estratégicos son más variados y también lo son sus intereses y<br />

motivos. En ambos casos, <strong>la</strong>s iniciativas se v<strong>en</strong> obligadas a at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los objetivos y <strong>la</strong>s<br />

aspiraciones <strong>de</strong> los actores para promover su salud. Los espacios proporcionan una<br />

especificidad <strong>de</strong> tiempo y marco <strong>de</strong> trabajo para poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong>s acciones estratégicas <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y un contexto para <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> los procesos sociales y<br />

psicológicos, lo que resulta <strong>en</strong> más factores protectores que <strong>de</strong> riesgo. Los <strong>en</strong>tornos son<br />

ambi<strong>en</strong>tes psicosociales y como una realidad compartida, proporcionan inc<strong>en</strong>tivos positivos<br />

y negativos que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas sobre comportami<strong>en</strong>tos y estilos <strong>de</strong> vida. El<br />

apr<strong>en</strong>dizaje y el cambio se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que el <strong>en</strong>torno proporcione <strong>la</strong><br />

oportunidad para el <strong>de</strong>sarrollo cognoscitivo y <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong><br />

calidad y compromisos sociales.<br />

¿Cuáles son <strong>la</strong>s principales lecciones apr<strong>en</strong>didas para el <strong>de</strong>sarrollo futuro <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos?<br />

199


El todo es más que <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> sus partes. Los hal<strong>la</strong>zgos reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s teorías social y <strong>de</strong>l<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>fatizan <strong>la</strong> naturaleza dialéctica <strong>de</strong> combinar estratégicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> acción<br />

individual con <strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones medioambi<strong>en</strong>tales sociales y materiales. Las personas<br />

mol<strong>de</strong>an sus <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> manera consci<strong>en</strong>te con acciones directas y son influ<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> sus<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos y acciones por <strong>la</strong>s condiciones sociales y estructurales <strong>de</strong>l lugar don<strong>de</strong> viv<strong>en</strong>,<br />

estudian y trabajan (Po<strong>la</strong>nd et al, 2000).<br />

Las iniciativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos saludables <strong>de</strong>muestran esto con c<strong>la</strong>ridad, a medida que los<br />

individuos adquier<strong>en</strong> consci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones cuando se emplea <strong>la</strong> pedagogía crítica<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud (OPS, 1996). La evaluación participativa <strong>de</strong> MCS, incluso <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s primeras fases <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> campo <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos, muestra que el análisis<br />

crítico y <strong>la</strong> reflexión dan lugar a acciones dirigidas a afrontar los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud (OPS, 1998), como se observa <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción intersectoriales <strong>de</strong> MCS. Los<br />

ejemplos <strong>de</strong> los Consejos <strong>de</strong> Vida Chile <strong>en</strong> el ámbito local, muestran c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te esta acción<br />

colectiva dirigida a que los espacios sean más saludables para <strong>la</strong> vida cotidiana. Las<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> MCS <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> Región han proporcionado a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales una<br />

herrami<strong>en</strong>ta po<strong>de</strong>rosa que activa un proceso colectivo para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r cuestiones y problemas<br />

reales y que también construye capacidad para concebir una p<strong>la</strong>nificación estratégica a más<br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. El empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to y capacitación <strong>de</strong> personas mediante <strong>en</strong>foques participativos<br />

tuvieron más probabilidad <strong>de</strong> resultar <strong>en</strong> un cambio sost<strong>en</strong>ido y significativo. Aunque<br />

todavía hay gran<strong>de</strong>s equivocaciones y temor a per<strong>de</strong>r el po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>Américas</strong> muestran que <strong>la</strong>s personas empo<strong>de</strong>radas con conocimi<strong>en</strong>to, recursos y po<strong>de</strong>r crean<br />

y apoyan el cambio. Esto es consist<strong>en</strong>te con los mo<strong>de</strong>los emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> gobernanza<br />

<strong>de</strong>mocrática apoyado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> Región.<br />

En los espacios saludables, los MCS que se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do y son sost<strong>en</strong>ibles, como <strong>en</strong> el<br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> México que ya cu<strong>en</strong>ta con 13 años y sigue vig<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> visión,<br />

200


dirección y apoyo <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Seguridad Social, el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, con un<br />

<strong>en</strong>foque c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> salud ha sido muy importante. Este es un tema recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina, Perú y Cuba, don<strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong> salud han <strong>de</strong>dicado recursos para apoyar<br />

<strong>la</strong>s iniciativas, personal capacitado y con experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> salud y salud pública,<br />

no con una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> programas médicos o verticales, sino con una compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l amplio<br />

<strong>en</strong>foque intersectorial y político <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Este es un<br />

compon<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal, y aquellos países que no lo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> se han visto <strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s y<br />

ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te solo llegan a t<strong>en</strong>er unas pocas experi<strong>en</strong>cias apoyadas por <strong>la</strong> OPS y otras<br />

ag<strong>en</strong>cias.<br />

La función <strong>de</strong>l consultor <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Repres<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> los países también es<br />

fundam<strong>en</strong>tal, a<strong>de</strong>más que los asuntos son muy simi<strong>la</strong>res; don<strong>de</strong> hay un consultor con<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, experi<strong>en</strong>cia y compromiso con <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS <strong>de</strong>dica personal, tiempo y recursos, se crea, con el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> una<br />

l<strong>la</strong>ve muy po<strong>de</strong>rosa para el éxito. Dando como resultado una mayor sinergia <strong>en</strong>tre los<br />

sectores c<strong>la</strong>ves y los grupos comunitarios, así como <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia, contribuye a <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación y evaluación <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as practicas.<br />

Los alcal<strong>de</strong>s y los municipios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> recursos y <strong>de</strong>sean mejorar <strong>la</strong>s condiciones y los<br />

<strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, pero <strong>en</strong> muchas ocasiones no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> visión, ni <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación para hacerlo con un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y <strong>en</strong> los<br />

casos <strong>en</strong> que el sector salud solicita recursos para servicios, le quita el papel político<br />

fundam<strong>en</strong>tal a los alcal<strong>de</strong>s y otras autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sperdiciando su li<strong>de</strong>razgo intersectorial, y<br />

<strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias se vuelv<strong>en</strong> más limitadas <strong>en</strong> su alcance y m<strong>en</strong>os sost<strong>en</strong>ibles.<br />

¿Cómo contribuy<strong>en</strong> los Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables a mejorar <strong>la</strong> gobernanza?<br />

201


Las interv<strong>en</strong>ciones dirigidas a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre “grupos colectivos o comunitarios” han<br />

sido más efectivas que los m<strong>en</strong>sajes dirigidos a los individuos. Cuando <strong>la</strong>s personas<br />

participan <strong>en</strong> discusiones comunitarias, especialm<strong>en</strong>te qui<strong>en</strong>es ocupan posiciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r,<br />

es fundam<strong>en</strong>tal para posicionar <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da y movilizar recursos. En ocasiones se<br />

usaba el po<strong>de</strong>r para bloquear el cambio, pero cuando lí<strong>de</strong>res, autorida<strong>de</strong>s locales,<br />

responsables <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>r políticas y lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> opinión <strong>en</strong>tab<strong>la</strong>ban un diálogo constructivo<br />

con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, todos se solidarizaban, se at<strong>en</strong>dían <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> comunidad y había acuerdo g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s. Mediante <strong>la</strong><br />

negociación sobre <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s, propuestas y asignación <strong>de</strong> recursos, el po<strong>de</strong>r se compartía<br />

<strong>en</strong> un proceso que contribuía a una gobernanza más <strong>de</strong>mocrática y efectiva. Los MCS<br />

contribuy<strong>en</strong> a construir una cultura don<strong>de</strong> el use <strong>de</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia es <strong>la</strong> base para <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación, así como el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación social es <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

transpar<strong>en</strong>cia y el control social, y don<strong>de</strong> el proceso <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dir cu<strong>en</strong>tas es parte <strong>de</strong> los<br />

procesos <strong>de</strong>mocráticos. Los MCS consolidan los pactos sociales <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

locales, los lí<strong>de</strong>res comunitarios y los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los diversos sectores, público y<br />

privado. Los MCS exig<strong>en</strong> un comité intersectorial para ve<strong>la</strong>r por el proceso, <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación y evaluación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción y <strong>de</strong>sarrollo local. Estrategias <strong>de</strong><br />

comunicación social se implem<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> los MCS para contribuir también a una comunidad<br />

informada con mayor apoyo y compromiso <strong>de</strong>l público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

¿Cómo contribuy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> a <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>mocrática?<br />

La educación <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> vida y los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia<br />

contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a gobernanza porque incorporan <strong>en</strong>foques pedagógicos para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación y negociación que contribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong>mocráticas, a<br />

los valores <strong>de</strong> respeto, a <strong>la</strong> diversidad y <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> opiniones, y a <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s para<br />

202


solucionar conflictos mediante el diálogo y <strong>la</strong> discusión <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia. Las<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> EPS nos muestran mayor creatividad y solidaridad <strong>en</strong>tre los estudiantes, así<br />

como un mayor <strong>de</strong>sempeño esco<strong>la</strong>r. También se ha observado mejores habilida<strong>de</strong>s y<br />

compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> los doc<strong>en</strong>tes para tratar los problemas <strong>de</strong> disciplina y conflicto <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>.<br />

Practicando los principios y acciones <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> también se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> vida<br />

familiar y <strong>en</strong> comunidad: dialogo, tolerancia y respecto, <strong>en</strong>tre los valores cruciales, así como<br />

el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l auto estima <strong>en</strong>tre jóv<strong>en</strong>es.<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> los Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables y <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>?<br />

En base a resultados <strong>de</strong> un meta análisis realizado previam<strong>en</strong>te sobre MCS, se observo que<br />

<strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias más efectivas fueron <strong>la</strong>s que t<strong>en</strong>ían un <strong>en</strong>foque integrador, t<strong>en</strong>ían<br />

co<strong>la</strong>boración intersectorial, pactos sociales, participación social y t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s y recursos <strong>de</strong>l contexto específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad. Las experi<strong>en</strong>cias mas<br />

sost<strong>en</strong>ibles indicaron que <strong>la</strong> cultura institucional requiere <strong>en</strong>focarse e i<strong>de</strong>ntificar como van a<br />

apoyar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>cionado a <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong>l<br />

personal para asegurar compet<strong>en</strong>cias analíticas y <strong>de</strong> comunicación. Aquel<strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />

con un fuerte li<strong>de</strong>razgo y apoyo <strong>de</strong>l ministerio <strong>de</strong> salud fueron más efectivas y sost<strong>en</strong>ibles.<br />

Sin embargo, cuando <strong>la</strong> visión y dirección fue con un <strong>en</strong>foque medicalizado <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

pública y no un <strong>en</strong>foque social <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida, sin compromiso <strong>de</strong>l sector educativo, <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia resulto m<strong>en</strong>os efectiva. De igual manera, cuando el <strong>en</strong>foque fue mayor hacia <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y riesgos <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia resulto m<strong>en</strong>os efectiva. La prev<strong>en</strong>ción<br />

y manejo <strong>de</strong> riesgos ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a crear distancia <strong>en</strong>tre los <strong>en</strong>fermos y los sanos, <strong>en</strong> vez <strong>de</strong><br />

fom<strong>en</strong>tar solidaridad y acciones colectivas para lograr mayor justicia social. La visión y<br />

dirección que fom<strong>en</strong>ta un <strong>en</strong>foque amplio sobre los <strong>de</strong>terminantes sociales, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

203


salud m<strong>en</strong>tal, espiritual y física, como concepto <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar fue fundam<strong>en</strong>tal para el éxito <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias.<br />

En <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> evi<strong>de</strong>ncia sobre <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos saludables se ha <strong>en</strong>contrado<br />

que los métodos tradicionales <strong>de</strong> evaluación no dan cu<strong>en</strong>ta justa <strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad<br />

multifacetica <strong>de</strong> dichas iniciativas. La necesidad <strong>de</strong> contar con estrategias basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los estándares, probablem<strong>en</strong>te no brindará los resultados reales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos saludables. Una tal<strong>la</strong> no sirve para todos, ni el uso <strong>de</strong><br />

protocolos estándares, que han <strong>de</strong>mostrado ser poco efectivos y m<strong>en</strong>os apropiados. El c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos saludables requiere adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estrategias al contexto local, implicando autonomía <strong>en</strong> fijar priorida<strong>de</strong>s, objetivos, y <strong>en</strong> llevar<br />

a cabo <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación participativa. Los sigui<strong>en</strong>tes fueron los elem<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ves y más<br />

efectivos observados <strong>en</strong> los MCS y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s EPS:<br />

• Cultura y estructuras institucionales y organizativas apoyadoras<br />

• Li<strong>de</strong>razgo conocedor que inspire más y apoye <strong>la</strong> administración<br />

• Una visión <strong>de</strong> salud publica direccionando <strong>la</strong>s acciones a los <strong>de</strong>terminantes sociales y<br />

<strong>la</strong> equidad<br />

• Participación <strong>de</strong> todos los involucrados, tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s expectativas y<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el nivel local<br />

• Personal compet<strong>en</strong>te y con experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el trabajo intersectorial y <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> varios sectores<br />

• Un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> proceso y un ambi<strong>en</strong>te que nutre el proceso. Respeto para los tiempos<br />

requeridos <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación, monitoreo y evaluación con pl<strong>en</strong>a participación <strong>de</strong><br />

todos los involucrados.<br />

204


Ejemplos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables y Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

Las iniciativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos saludables y protectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida ha sido<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas con mayor progreso que se ha ext<strong>en</strong>dido a todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>en</strong><br />

los últimos diez años. Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Costa Rica, Cuba, Perú y México ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

muchas bu<strong>en</strong>as prácticas para mostrar, tanto <strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> MCS como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.<br />

Arg<strong>en</strong>tina, Cuba, México y Perú ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una ext<strong>en</strong>sa experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el trabajo con <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s.<br />

Muchos países también están invirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> MCS.<br />

De acuerdo a un estudio realizado <strong>en</strong> el 2001, 53% <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> LAC indicaron que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> iniciativas <strong>de</strong> EPS. Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Ecuador, Colombia, Perú, Uruguay y<br />

Trinidad y Tobago ti<strong>en</strong><strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas para diseminar. Las re<strong>de</strong>s Latinoamericana y<br />

Caribeña <strong>de</strong> EPS han <strong>de</strong>mostrado t<strong>en</strong>er excel<strong>en</strong>tes experi<strong>en</strong>cias también. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>s y alianzas ha sido una estrategia c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong> información y para<br />

compartir experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre municipios y países. El 75% <strong>de</strong> los países ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>de</strong>s que<br />

abogan por <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. La red <strong>de</strong> MCS <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Americas se ha activado<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, impulsado por <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s nacionales <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Chile,<br />

Costa Rica, Cuba, México, Paraguay y Perú, <strong>la</strong>s cuales han sido exitosas.<br />

¿Cuáles han sido los logros más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos <strong>en</strong> <strong>la</strong> OPS?<br />

Cambios sistemáticos y organizacionales son observados <strong>en</strong> los MCS y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s EPS, tanto<br />

para apoyar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones constructivas como para aportar inc<strong>en</strong>tivos. Por ejemplo un<br />

li<strong>de</strong>razgo c<strong>en</strong>tral fuerte junto con una <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización que apoya <strong>la</strong> autonomia local,<br />

permite los ajustes y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> iniciativas mas cercanas a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. Contextos organizacionales que apoyan el trabajo <strong>en</strong> equipo, ger<strong>en</strong>cias<br />

compet<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> salud publica y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como personal con experi<strong>en</strong>cia;<br />

205


políticas internas positivas, flexibles, que apoyan bu<strong>en</strong>as practicas, que rin<strong>de</strong>n cu<strong>en</strong>tas, con<br />

valores éticos, y que implem<strong>en</strong>tan criterios <strong>de</strong> equidad internam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el personal y los<br />

programas, son mas probables <strong>de</strong> animar el análisis <strong>de</strong> los problemas y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s. Los ejercicios <strong>de</strong> visión <strong>en</strong> el nivel local han sido una parte es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad (ya sean municipios,<br />

ciuda<strong>de</strong>s, escue<strong>la</strong>s, lugares <strong>de</strong> trabajo). De igual manera, ha sido útil contar con guías<br />

metodologicas que facilitan el monitoreo y <strong>la</strong> evaluación, y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> informes<br />

sistemáticos a los comités intersectoriales y a los constituy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

1. Posicionar los problemas <strong>de</strong> salud pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> los<br />

ámbitos nacional y local (más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud).<br />

2. Ampliar <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, como estrategia para mejorar los<br />

<strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y especialm<strong>en</strong>te mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> los<br />

MCS. Aún queda mucho por hacer <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so a este respecto, ya que<br />

el mo<strong>de</strong>lo médico y los <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> programas verticales son muy dominantes todavía y<br />

el cambio <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación es l<strong>en</strong>to y <strong>en</strong>orme.<br />

3. Proporcionar una visión y dirección para <strong>la</strong> salud pública <strong>en</strong> el ámbito local mediante <strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>rificación y el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l alcal<strong>de</strong> y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

locales – <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas públicas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> instar a todos los<br />

sectores a que trabaj<strong>en</strong> hacia objetivos comunes y el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes<br />

sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

4. Construir capacidad <strong>en</strong> el ámbito local para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación estratégica, con <strong>en</strong>foques<br />

puram<strong>en</strong>te participativos, y para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad.<br />

¿Hasta qué punto <strong>la</strong> preocupación por <strong>la</strong> equidad se ha traducido <strong>en</strong> políticas, estrategias y<br />

acciones?<br />

206


La Región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>safíos importantes re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> inequidad,<br />

aspecto ante el que todos se v<strong>en</strong> <strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s. Hay algunas experi<strong>en</strong>cias notables <strong>en</strong><br />

muchos municipios y ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo con <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>os privilegiadas con el<br />

fin <strong>de</strong> mejorar los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el uso <strong>de</strong> fondos públicos para apoyar<br />

<strong>la</strong> capacitación <strong>la</strong>boral, <strong>en</strong> vivi<strong>en</strong>da pública, <strong>en</strong> agua y saneami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> seguridad<br />

alim<strong>en</strong>taria, y <strong>en</strong> educación y alfabetización, <strong>en</strong>tre otros. La viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s lesiones están <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> muchos municipios, y cada vez más se reconoce su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong><br />

inequidad.<br />

¿Cuáles son <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s?<br />

1. Los obstáculos principales son <strong>la</strong> falta interna <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión y visión <strong>en</strong> el sector<br />

salud, aún muy c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los servicios médicos, así como <strong>la</strong> lucha territorial <strong>de</strong> los<br />

programas verticales, todos compiti<strong>en</strong>do por recursos y posiciones. Es necesario abordar<br />

esto cada vez más y llegar a un cons<strong>en</strong>so sobre <strong>la</strong> función <strong>de</strong> los alcal<strong>de</strong>s, como<br />

autoridad política, que no <strong>de</strong>be confundirse con <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong>l director <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

salud.<br />

2. Una oportunidad importante es el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales por mejorar los<br />

<strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y su voluntad para trabajar con nosotros y poner sus<br />

propios recursos <strong>en</strong> el proceso. Como no po<strong>de</strong>mos pedirles que financi<strong>en</strong> su<br />

participación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones porque <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los municipios no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los<br />

recursos para hacerlo, <strong>la</strong> OPS/OMS necesita recursos para movilizar, apoyar, capacitar,<br />

ori<strong>en</strong>tar y respaldar <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s, pero no para implem<strong>en</strong>tar el p<strong>la</strong>n local <strong>de</strong><br />

acción, para lo cual los municipios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> recursos y con un poco <strong>de</strong> capacitación y<br />

ori<strong>en</strong>tación llegan a hacerlo bi<strong>en</strong>.<br />

207


3. Pue<strong>de</strong> ser contraproduc<strong>en</strong>te buscar consultores externos para hacer el trabajo. Es mejor<br />

el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación a los municipios, <strong>la</strong> participación intersectorial y el apoyo para<br />

construir capacidad, aunque requiera un poco más <strong>de</strong> trabajo al principio.<br />

4. Los espacios saludables repres<strong>en</strong>tan una gran oportunidad para educar y construir<br />

capacidad para promover <strong>la</strong> salud, ya que requiere una transformación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

perspectivas, valores y capacitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>torno.<br />

208


Bibliografía<br />

Ashton, J. Healthy Cities Buckingham, UK: Op<strong>en</strong> University Press, 1993. (also avai<strong>la</strong>ble in<br />

Spanish as Ciuda<strong>de</strong>s Sanas Barcelona: Masson S.A.,1993.)<br />

Alvarez-Dar<strong>de</strong>t, C. “Spain” in Health Targets in Europe: Polity, Progress, and Promise.<br />

Ed.Marshall Marinker. (London: BMJ Books), 2002.<br />

Bates, R. Prosperity and Viol<strong>en</strong>ce: The Political Economy of Developm<strong>en</strong>t.<br />

(New York: W.W. Norton Co.), 2001.<br />

Bossert, T. J., Larranaga, O., Giedion, U., Arbe<strong>la</strong>ez, J.J., Boswer, D.M. “Dec<strong>en</strong>tralization<br />

and Equity of Resource Allocation: Evi<strong>de</strong>nce from Colombia and Chile”. Bulletin of the<br />

World Health Organization. Vol. 81 n.2, 2003<br />

Boutilier, M., Shelley C., Ronald L. “Community as a Health Promotion Setting. In Settings<br />

for Health Promotion: Linking Theory and Practice. Edited by B<strong>la</strong>ke D.Po<strong>la</strong>nd, Lawr<strong>en</strong>ce<br />

W.Gre<strong>en</strong>, and Irving Rootman. (Thousand Oaks, California: Sage Publications), 2000.<br />

Briggs, J.A. “A Political Miracle”. Forbes Vol.149 Issue 10, p.108.<br />

Brow<strong>de</strong>r, J. O., Boh<strong>la</strong>nd, J. R. “Patterns of Developm<strong>en</strong>t on the Metropolitan Fringe”.<br />

Journal of the American P<strong>la</strong>nning Association. Vol.61 Issue 3, 1995.<br />

Cardoso, F.H. “Inaugural Address” Published in The Brazil Rea<strong>de</strong>r: History, Culture, and<br />

Politics. Ed.Robert M. Levine, and John J.Crocitti. (Durham, North Carolina: Duke<br />

University Press), 1999.<br />

Cerqueira, M.T. Health-Promoting Schools. World Health. The Magazine of the WHO, 49 th<br />

Year, No. 4, July-August, 1996<br />

Cerqueira, M.T., Ow<strong>en</strong>, P., Bogus, C. Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>Américas</strong>: Un Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Experi<strong>en</strong>cias, (In press), OPS/OMS, Washington, DC 2000.<br />

Chomali, M., Jadue, L., Ubil<strong>la</strong>, S., Sistematización <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>Salud</strong>ables<br />

<strong>en</strong> Chile. Estudio realizado por el C<strong>en</strong>tro Latinoamericano <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> Sistemas <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong> (CLAISS) a solicitud <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> Chile. Foro <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s Americas. Santiago, Chile, 20-24 <strong>de</strong> Octubre, 2002.<br />

Chudnovsky, D., Lopez, A. “Market or Policy Driv<strong>en</strong>? The Foreign Direct Investm<strong>en</strong>t Boom<br />

in Arg<strong>en</strong>tina”. Oxford Developm<strong>en</strong>t Studies. Vol. 25 Issue 2 p.173. June, 1997<br />

Columbia Gazetteer of the World Online (www.columbiagazetteer.org)<br />

Consejo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Latinoamericana <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (1998). Red<br />

Latinoamericana <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (Plegable informativo).<br />

209


Davis, J.C., H<strong>en</strong><strong>de</strong>rson, J. V. “Evi<strong>de</strong>nce on the Political Economy of the Urbanization<br />

Process”. Journal of Urban Economics. (53). 98-125, 2003.<br />

Economic Commission for Latin America and the Caribbean. Building Equity from the<br />

Beginning: The Childr<strong>en</strong> and Adolesc<strong>en</strong>ts of Ibero-America. Santiago <strong>de</strong> Chile, 2001.<br />

Emakun<strong>de</strong>/Basque Wom<strong>en</strong>’s Institute. Guía metodológica para integrar <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong><br />

género <strong>en</strong> proyectos y programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Vitoria-Gasteiz: Basque Wom<strong>en</strong>'s Institute &<br />

Secretariat of Exterior Action, Office of Cooperation and Developm<strong>en</strong>t,<br />

(www.emakun<strong>de</strong>.es),1998.<br />

Evans, T., Whitehead, M., Di<strong>de</strong>richs<strong>en</strong>, F., Bhuiya, A., Wirth, M., (Eds.). Chall<strong>en</strong>ging<br />

Inequities in Health: From Ethics to Action. Oxford: Oxford University Press, 2001.<br />

Gosta, E.A. “Positive-Sum Solutions in a World of Tra<strong>de</strong>-Offs” in Welfare States in<br />

Transition: National Adaptations in Global Economies edited by Gosta Esping-An<strong>de</strong>rs<strong>en</strong>.<br />

London: Sage Publications/United Nations Research Institute for Social Developm<strong>en</strong>t, 1996.<br />

Flynn, B. Healthy Cities: Toward Worldwi<strong>de</strong> Health Promotion Annual Review of Public<br />

Health. 17:299-309, 1996.<br />

Flynn, B. Healthy Cities: A Mo<strong>de</strong>l of Community Change. Family Community Health.<br />

15(1):13-23,1992.<br />

Flynn, B., Ray, D.W., Ri<strong>de</strong>r, M. S. Empowering Communities: Action Research through<br />

Healthy Cities. Health Education Quarterly, Vol.21 (3): 395-405, 1994.<br />

Garcia-Canclini, N. Consumers and Citiz<strong>en</strong>s: Globalization and Mutlicultural Conflicts.<br />

(Minneapolis: University of Minnesota Press),1995.<br />

Gasperi, R., Domínguez, E., Montes <strong>de</strong> Oca, M. Escue<strong>la</strong> <strong>Salud</strong>able como estrategia para <strong>la</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. <strong>Universidad</strong> C<strong>en</strong>tro Occi<strong>de</strong>ntal Lisandro Alvarado, Decanato <strong>de</strong><br />

Medicina, Barquisimeto, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>. Foro <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Americas. Santiago,<br />

Chile, 20-24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>l 2002.<br />

Gilbert, A. The Latin American City. (London: The Latin American Bureau), 1998.<br />

Godfrey, B.J. “Mo<strong>de</strong>rnizing the Brazilian City”. Geographical Review. Vol.81 Issue 1,<br />

January, 1991.<br />

Goertzel, T.G. “Fernando H<strong>en</strong>rique Cardoso: Theory and Practice”. in The Brazil Rea<strong>de</strong>r:<br />

History, Culture, and Politics. Ed.Robert M. Levine, and John J.Crocitti.<br />

(Durham, North Carolina: Duke University Press), 1999.<br />

Goodin, R.E. Reasons for Welfare: The Political Theory of the Welfare State.<br />

(Princeton, New Jersey: Princeton University Press), 1988.<br />

210


Goumans, M. Innovations in a fuzzy domain: Healthy Cities and health policy <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t<br />

in the Nether<strong>la</strong>nds and the United Kingdom. Ph.D. thesis submitted to University of<br />

Maastricht, Faculty of Health Sci<strong>en</strong>ces, 1997.<br />

Graham, G. Ethics and International Re<strong>la</strong>tions. (Oxford: B<strong>la</strong>ckwell International<br />

Publishers), 1997.<br />

Granados, J. Municipios <strong>Salud</strong>ables- Como? Municipios <strong>Salud</strong>ables. 1: 33- 35, 1997.<br />

Gre<strong>en</strong>, A. An Introduction to Health P<strong>la</strong>nning in Developing Countries (2 nd Edition).<br />

(Oxford: Oxford University Press),1999.<br />

Guill<strong>en</strong>, G. Proyecto Casas Limpias. Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> D<strong>en</strong>gue, El Salvador. Foro <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Americas. Santiago, Chile, 20-24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>l 2002.<br />

Guzmán, MP. Programa <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong>l Estudiante, JUNAEB, Ministerio <strong>de</strong> Educación, Chile<br />

Bu<strong>en</strong>as Practicas <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> Esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Americas. Foro <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>Américas</strong>. Santiago, Chile, 20-24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>l 2002.<br />

Gwynne, R. N. Industrialization and Urbanization in Latin America.<br />

(London: Croom Helm Inc.), 1985.<br />

Ippolito-Shepherd, J. The Health-Promoting Schools Regional Initiative. Washington, DC:<br />

PAHO/WHO. 2002 (In press).<br />

Ippolito-Shepherd, J., Cerqueira, M.T. The Health-Promoting Schools Initiative in the<br />

Americas (1995-2002). Family Health and Popu<strong>la</strong>tion Program. Division of Health<br />

Promotion and Protection. Washington, DC: PAHO/WHO (Docum<strong>en</strong>to inédito). 2002 (c)<br />

Ippolito-Shepherd, J. Molina, J. V. (Editores) Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. La<br />

Experi<strong>en</strong>cia C<strong>en</strong>troamericana. Serie <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> No. 1. Washington, DC: OPS-<br />

INCAP. 2002.<br />

Ippolito-Shepherd, J., Cimmino, K. La Iniciativa Regional Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Ensayos y Experi<strong>en</strong>cias. 2002<br />

Ippolito-Shepherd, J., Cimmino, K. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Encuesta Regional sobre <strong>la</strong> Iniciativa<br />

Regional Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. Foro <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Americas,<br />

Santiago, Chile, 20-24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>l 2002 (b)<br />

Ippolito-Shepherd, J. Las Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> América Latina: Resultados <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Primera Encuesta Regional. Washington, DC: OPS/OMS. 2005<br />

Kickbusch, I. “Perspectives on Health Governance in the 21 st C<strong>en</strong>tury”. In<br />

Health Targets in Europe: Polity, Progress, and Promise. Ed.Marshall Marinker.<br />

(London: BMJ Books), 2002.<br />

211


Mantil<strong>la</strong>, L. Habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> Vida: Una propuesta educativa para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo humano y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> problemas psicosociales. Bogotá, Colombia, 2000.<br />

McKee, M. “Values, Beliefs, and Implications”. In Health Targets in Europe: Policy,<br />

Progress, and Promise. Ed.Marshall Marinker. (London: BMJ Books), 2002.<br />

McKee, N., Manoncourt, E, Yoon C. S., Carnegie, R. Involving People, Evolving Behavior.<br />

P<strong>en</strong>ang: South Bound Publishing/The United Nations Childr<strong>en</strong>’s Fund, 2000.<br />

Meresman, S. Los Diez que van a <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>: Programación <strong>de</strong> Estrategias <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

Nutrición Esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> América Latina y el Caribe. Washington, DC: The World Bank.<br />

PAHO/WHO. 1999.<br />

McGinnis J. M., et al. Health Affairs V. 21, No.2, 2002<br />

Miller, J., Gak<strong>en</strong>heimer, RA. Latin American Urban Policies and the Social Sci<strong>en</strong>ces.<br />

(Beverly Hills, CA: Sage Publications). 1969.<br />

Moomaw, R. L., Shatter, A. M.. “Urbanization and Economic Developm<strong>en</strong>t: A Bias<br />

Towards Large Cities?”. Journal of Urban Economics. Vol 40 p.13-37. 1996.<br />

Ne<strong>de</strong>rve<strong>en</strong>, L,. Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Loja, Ecuador. Foro <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Americas. Santiago, Chile, 20-24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>l 2002.<br />

ONU. Dec<strong>la</strong>ration of the Rights of the Child, A.G. res. 1386 [XIV], 14 N.U. GAOR Supp<br />

No. 16, p. 19, ONU Doc. A/4354,1959. Conv<strong>en</strong>tion on the Rights of the Child, A.G. res.<br />

44/25, annex, 44 N.U. GAOR Supp. [No. 49] p. 167, ONU Doc. A/44/49 1989.<br />

OPS/OMS. El Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> América. Washington, D.C., 1992.<br />

OPS/OMS. La Participación Social <strong>en</strong> El Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>: Experi<strong>en</strong>cias<br />

Latinoamericanas. Series HSP/SILOS # 35. Washington, D.C.1995.<br />

OPS/OMS. La Educación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>: Experi<strong>en</strong>cias Latinoamericanas. Series HSP/SILOS #<br />

36. Washington, D.C., 1995.<br />

OPS/OMS. Educación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> el Ámbito Esco<strong>la</strong>r: Una Perspectiva Integral. Series<br />

HSS/SILOS No. 37, 1995. Washington, D.C., 1995<br />

OPS/OMS. Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>: Guía para <strong>la</strong> Acción.Serie HSS/SILOS No. 38,<br />

Washington, D.C., 1996<br />

OPS/OMS. Municipios <strong>Salud</strong>ables. Washington, D.C., 1997.<br />

OPS/OMS. Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. Washington, D.C., 1998.<br />

OPS/OMS. P<strong>la</strong>nificación Local Participativa. Serie <strong>de</strong> Metodologías para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> PALTEXT No. 41. Washington, D.C., 1999.<br />

212


OPS/OMS. Memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> IV Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Latinoamericana <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, San Juan, Puerto Rico, 11-16 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2004. Washington, D.C. (In press),<br />

2005.<br />

OPS/OMS. Manual <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> resili<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

Washington, D.C., 2000.<br />

OPS/OMS. Memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> III Reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Latinoamericana <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. Quito,<br />

Ecuador, 10-13 <strong>de</strong> Septiembre. 2002<br />

OPS/OMS. Memoria Red Latinoamericana <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. Washington, D.C., 1997.<br />

OPS/OMS. Consejo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Latinoamericana <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

(1998) Red Latinoamericana <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (Plegable informativo).<br />

Paganini, J.M. El Desarrollo Municipal: Una Estrategia para <strong>la</strong> Equidad <strong>en</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Washington, DC. OPS/OMS. I Congreso <strong>de</strong> Secretarios Municipales <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Americas. Fortaleza, Brazil, 10-12 October, 1995.<br />

PAHO/WHO. Ministry of Health of Colombia. Health Promotion and Equity: Dec<strong>la</strong>ration of<br />

the International Confer<strong>en</strong>ce on Health Promotion. (avai<strong>la</strong>ble in English and Spanish). Santa<br />

Fe <strong>de</strong> Bogotá, 1992.<br />

PAHO/WHO. Los Sistemas Locales <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> Las <strong>Américas</strong>: Una Estrategia Social <strong>en</strong><br />

Marcha. Washington, D.C, 1993.<br />

PAHO/WHO. Health Promotion: An Anthology. Sci<strong>en</strong>tific Publication No.557. (Avai<strong>la</strong>ble in<br />

English and Spanish), Washington, D.C., 1996.<br />

PAHO/WHO. Proyecto Municipios Hacia La <strong>Salud</strong>: La Experi<strong>en</strong>cia V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na. Caracas,<br />

1996.<br />

PAHO/WHO “Municipios <strong>Salud</strong>ables.” Serie Comunicación para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, No. 11,<br />

Washington D.C., 1997<br />

PAHO/WHO. Health in the Americas Vol.1 Edition. PAHO, Washington D.C., 2002<br />

PAHO/WHO. The Mayor’s Gui<strong>de</strong> to Promoting Health and Quality of Life. (avai<strong>la</strong>ble in<br />

English, Fr<strong>en</strong>ch, Portuguese and Spanish) Washington, D.C., 2002.<br />

“PAHO: Celebrating 100 Years of Health” Organizational Brochure, 2002.<br />

PAHO/WHO. Promoting Health in the Americas. Annual Report of the Director – 2001.<br />

(Official Docum<strong>en</strong>t No. 302, avai<strong>la</strong>ble in English and Spanish), Washington, D.C., 2001.<br />

PAHO/WHO. Health-Promoting Schools: Str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong>ing of the Regional Initiative.<br />

Strategies and Lines of Action 2003-2012. Health Promotion Series No. 4. Washington,<br />

D.C., 2003.<br />

213


PAHO/WHO. Health Situation in the Americas. Basic Indicators 2005. Washington, D.C.,<br />

2005<br />

PAHO/WHO. Participatory Evaluation Gui<strong>de</strong>lines and Resource Kit, 2003. (In press)<br />

PAHO/WHO. “Evaluation recomm<strong>en</strong>dations for policy makers in the Americas. Healthy<br />

Municipalities, Cities and Communities”. Washington, D.C., 2005.<br />

Palma Carvajal, E. El Nuevo Municipio Latinoamericano: <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización y <strong>de</strong>mocracia.<br />

ILPES, LC/IP/R.135. 1998<br />

Pattnayak, S. R. Globalization, Urbanization, and the State: Selected Studies on<br />

Contemporary Latin America. (New York: University Press of America, Inc.), 1996.<br />

Pierson, P. (Editor) The New Politics of the Welfare State. (Oxford: Oxford University<br />

Press), 2001.<br />

P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> M<strong>en</strong>tal y Psiquatria. El Gobierno <strong>de</strong> Chile y El Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

<strong>de</strong> Chile. 2001.<br />

Po<strong>la</strong>nd, B. D., Lawr<strong>en</strong>ce W. G., Rootman, I. Settings for Health Promotion: Linking Theory<br />

and Practice. (Thousand Oaks, California: Sage Publications), 2000.<br />

Preston, D. Latin American Developm<strong>en</strong>t: Geographical Perspectives. (New York:<br />

Longman Sci<strong>en</strong>tific and Technical), 1987.<br />

Rabinovitz, F.F., Trueblood, F. M. Latin American Urban Research Volume 3: National-<br />

Urban Linkages: The interre<strong>la</strong>tionships of Urban and National Polities in Latin America.<br />

(Beverly Hills, California: Sage Publications), 1973.<br />

Restrepo, H.E., Má<strong>la</strong>ga, H. <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud: cómo construir vida saludable.<br />

Washington, DC: PAHO, 2001.<br />

Rock, David. Arg<strong>en</strong>tina 1516-1987: From Spanish Colonization to Alfonsin.<br />

(Berkeley, California: University of California Press), 1987.<br />

Rodriguez-Pose, A., Arbix, G. “Strategies of Waste: Bidding Wars in the Brazilian<br />

Automobile Sector”. International Journal of Urban and Regional Research.<br />

Vol. 25 Number 1. p.134-153. March 2001<br />

Rootman, I., Goodstadt, M., Potvin, L., Springett, J. Towards a conceptual framework for the<br />

evaluation of health promotion, WHO, European Regional Office, Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>, 1997.<br />

Ruiz, G. Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación social <strong>en</strong> el movimi<strong>en</strong>to municipios saludables <strong>en</strong><br />

América Latina, Pres<strong>en</strong>ted for M.Sc. <strong>de</strong>gree, Laval University, Canada, 1998.<br />

214


Sa<strong>la</strong>zar, L., Díaz, C., Magaña, A. Municipios y Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables: El Reto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Evaluación. CEDETES (C<strong>en</strong>tro para el Desarrollo y Evaluación <strong>de</strong> Tecnología <strong>en</strong> <strong>Salud</strong><br />

Pública), Cali, Colombia, June, 2002.<br />

Sass<strong>en</strong>, S. Cities in a World Economy (Thousand Oaks, California: Pine Forge Press/Sage<br />

Publications), 1994.<br />

Simon, C., Sater, W. F. “A History of Chile: 1808-1994”. (Cambridge: Cambridge<br />

University Press), 1996.<br />

Skidmore, T. E., Peter, H. S. Mo<strong>de</strong>rn Latin America (5 th Edition). (Oxford: Oxford<br />

University Press), 2001.<br />

Steph<strong>en</strong>s, H., Steph<strong>en</strong>s E., Steph<strong>en</strong>s J.D. Developm<strong>en</strong>t and Crisis of the Welfare State:<br />

Parties and Policies in Global Markets. (Chicago: University of Chicago Press), 2001.<br />

T<strong>en</strong>dler, J. Good Governance in the Tropics. The Johns Hopkins University Press.<br />

Baltimore, Mary<strong>la</strong>nd, 1997.<br />

The Economist. Latin America’s Drift to Cities. Vol 337, Issue 7936, 1995<br />

The Mexico Ministerial Statem<strong>en</strong>t for the Promotion of Health. Fifth Global Confer<strong>en</strong>ce on<br />

Health Promotion. Health Promotion: Bridging the Equity Gap, Mexico City, June 5th, 2000<br />

UNESCO. Laboratorio Latinoamericano <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación.<br />

Primer Estudio Internacional Comparado <strong>de</strong> Matemática, L<strong>en</strong>guaje y Factores Asociados.<br />

UNESCO-OREALC: www.unesco.cl.. 1998.<br />

UNICEF,CONASEMS. Projeto Muncípio-Amigo da Criança: Experiências Municipais.1996.<br />

Vlugman, A. 100 Smoke Free Schools Initiative in Suriname. Foro <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s Americas. Santiago, Chile, 20-24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>l 2002.<br />

Walt, G. Health Policy: An Introduction to Process and Power.<br />

(Johannesburg: Witwatersrand University Press) 1994.<br />

Warner, M. “A European Review” In Health Targets in Europe: Polity, Progress, and<br />

Promise. Ed.Marshall Marinker. (London: BMJ Books) 2002.<br />

Willis, E., Garman, C.C.B., Haggard, S. “The Politics of Dec<strong>en</strong>tralization in Latin<br />

America”. Latin American. Research Review. Vol 34, No.1 p.7-56, 1999.<br />

World Developm<strong>en</strong>t Report 2000/2001: Attacking Poverty. (Washington DC: Oxford<br />

University Press/The World Bank), 2001.<br />

WHO. Partnership for Healthy Cities in Peru. WHO Environm<strong>en</strong>tal Health Newsletter,<br />

November, 1996.<br />

215


WHO. Promoting Health through Schools. Report of a WHO Expert Committee on<br />

Compreh<strong>en</strong>sive School Health Education and Promotion. WHO Technical Report Series<br />

870, G<strong>en</strong>eva, 1997.<br />

WHO. Health Promotion. Ottawa Charter. Charter Adopted at an International Confer<strong>en</strong>ce<br />

on Health Promotion. The Move Towards a New Public Health, November 17-21, 1986,<br />

Ottawa, Ontario, Canada. G<strong>en</strong>eva: WHO.1986.<br />

WHO. Life Skills Education in Schools (WHO/MNH/PSF/93, 7A. Rev.2), G<strong>en</strong>eva.1999<br />

WHO. Health for All Targets: The Health Policy for Europe. (Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>: WHO Health<br />

Organization/Regional Office for Europe), 1993.<br />

WHO. Health Promotion Glossary. Pres<strong>en</strong>ted in Jakarta at the 4 th Global Confer<strong>en</strong>ce on<br />

Health Promotion. G<strong>en</strong>eva, 1997<br />

216


Otras refer<strong>en</strong>cias<br />

Vi<strong>de</strong>os:<br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables I (1996), este vi<strong>de</strong>o es una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS sobre cómo poner <strong>en</strong> marcha municipios<br />

saludables. Está ilustrado por varias experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> diversos<br />

países <strong>la</strong>tinoamericanos. Disponible <strong>en</strong> inglés, español y<br />

portugués (15 minutos).<br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables II (1999), este vi<strong>de</strong>o incluye una actualización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />

Latinoamérica y el Caribe. Disponible <strong>en</strong> inglés, español y portugués (15 minutos).<br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, (1998). Disponible <strong>en</strong> inglés y español (20 minutos).<br />

A <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Información Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS,<br />

Correo electrónico: publinfo@paho.org<br />

Tel: 1-202-974-3497.<br />

Sitio web: www.paho.org/English/DPI/vi<strong>de</strong>o000.htm<br />

Vi<strong>de</strong>os preparados para <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación durante <strong>la</strong> Quinta Confer<strong>en</strong>cia Internacional<br />

sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, México, 2000.<br />

Asociación Vivir, Quito, Ecuador, 2000, <strong>en</strong> inglés (6 minutos).<br />

SERVOL, Trinidad y Tobago, 2000, <strong>en</strong> inglés (8 minutos).<br />

Grupo <strong>de</strong> Acción Cons<strong>en</strong>sual, México, 2000, <strong>en</strong> inglés, (5 minutos).<br />

West Texas Community Care Network, Texas, 2000, <strong>en</strong> inglés (6 minutos).<br />

217


Recursos <strong>en</strong> el internet:<br />

http://www.paho.org/Spanish/HPP/HPForum.htm<br />

http://www.paho.org/English/HPP/HPForum.htm<br />

CITYNET <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Indiana – <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Purdue – C<strong>en</strong>tro Universitario <strong>de</strong><br />

Indianapolis<br />

www.iupui.edu/~citynet/cnet.html<br />

Coalición <strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>s y Ciuda<strong>de</strong>s más <strong>Salud</strong>ables<br />

www.healthycommunities.org<br />

Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Construcción Comunitaria<br />

www.ncbn.org<br />

Caja <strong>de</strong> Herrami<strong>en</strong>tas Comunitaria – <strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> Kansas<br />

www.ctb.lsi.ukans.edu<br />

Fe<strong>de</strong>ración Latino Americana <strong>de</strong> Asociaciones <strong>de</strong> Ciuda<strong>de</strong>s, Municipalida<strong>de</strong>s y Autorida<strong>de</strong>s<br />

Locales (FLACMA)<br />

www.f<strong>la</strong>cma.org<br />

Liga Cívica Nacional<br />

www.ncl.org<br />

Coalición <strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables <strong>de</strong> Ontario<br />

www.opc.on.ca/ohcc/in<strong>de</strong>x.html<br />

OPS<br />

Sitio web <strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>s y Municipios <strong>Salud</strong>ables<br />

Inglés: www.paho.org/English/HPP/HPF/HMC/hmc_about.htm<br />

Español: www.paho.org/Spanish/HPP/HPF/HMC/hmc_about.htm<br />

Comunida<strong>de</strong>s y Municipios <strong>Salud</strong>ables – Recursos<br />

www.paho.org/Project.asp?SEL=TP&LNG=ENG&CD=MUNIC<br />

Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>s Sost<strong>en</strong>ibles<br />

www.sustainable.org<br />

Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (OMS): Dec<strong>la</strong>ración sobre Socieda<strong>de</strong>s para Ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables – <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

www.who.int/hpr/archive/docs/jakarta/statem<strong>en</strong>ts/hcities.html<br />

218


Anexo I.<br />

Cartas y Dec<strong>la</strong>raciones Internacionales<br />

Carta <strong>de</strong> Ottawa para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

Primera Confer<strong>en</strong>cia Internacional Sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. Ottawa 21 <strong>de</strong><br />

Noviembre <strong>de</strong> 1986.<br />

La primera Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> reunida <strong>en</strong><br />

Ottawa el día 21 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1986 emite <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te CARTA dirigida a <strong>la</strong> consecución<br />

<strong>de</strong>l objetivo "<strong>Salud</strong> para Todos <strong>en</strong> el año 2000."<br />

Esta confer<strong>en</strong>cia fue, ante todo, una respuesta a <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> una nueva<br />

concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública <strong>en</strong> el mundo. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s discusiones se c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los países industrializados, se tuvieron también <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los problemas que<br />

atañ<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más regiones. La confer<strong>en</strong>cia tomó como punto <strong>de</strong> partida los progresos<br />

alcanzados como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Alma Ata sobre <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria, el<br />

docum<strong>en</strong>to "Los Objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> para Todos" <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>,<br />

y el <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> acción intersectorial para <strong>la</strong> salud sost<strong>en</strong>ido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Asamblea Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud consiste <strong>en</strong> proporcionar a los pueblos los medios necesarios para<br />

mejorar su salud y ejercer un mayor control sobre <strong>la</strong> misma. Para alcanzar un estado<br />

a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar físico, m<strong>en</strong>tal y social un individuo o grupo <strong>de</strong>be ser capaz <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>ntificar y realizar sus aspiraciones, <strong>de</strong> satisfacer sus necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> cambiar o adaptarse<br />

al medio ambi<strong>en</strong>te. La salud se percibe pues, no como el objetivo, sino como <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

riqueza <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana. Se trata por tanto <strong>de</strong> un concepto positivo que ac<strong>en</strong>túa los<br />

recursos sociales y personales así como <strong>la</strong>s aptitu<strong>de</strong>s físicas. Por consigui<strong>en</strong>te, dado que el<br />

concepto <strong>de</strong> salud como bi<strong>en</strong>estar trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> vida sanas, <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud no concierne exclusivam<strong>en</strong>te al sector sanitario.<br />

Pre- requisitos para <strong>la</strong> salud<br />

Las condiciones y requisitos para <strong>la</strong> salud son:<br />

• <strong>la</strong> paz<br />

• <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da<br />

• <strong>la</strong> educación<br />

• <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación.<br />

• <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ta<br />

219


• un ecosistema estable<br />

• recursos sost<strong>en</strong>ibles<br />

• <strong>la</strong> justicia social y <strong>la</strong> equidad<br />

Cualquier mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ha <strong>de</strong> basarse necesariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estos pre requisitos.<br />

Promocionar el concepto<br />

Una bu<strong>en</strong>a salud es el mejor recurso para el progreso personal, económico y social y una<br />

dim<strong>en</strong>sión importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Los factores políticos, económicos, sociales,<br />

culturales, <strong>de</strong> medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> conducta y biológicos pue<strong>de</strong>n interv<strong>en</strong>ir bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> favor o <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción por <strong>la</strong> salud es hacer que esas condiciones<br />

sean favorables para po<strong>de</strong>r promocionar <strong>la</strong> salud.<br />

Proporcionar los medios<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> alcanzar <strong>la</strong> equidad sanitaria. Su acción se dirige a<br />

reducir <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el estado actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y a asegurar <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s y proporcionar los medios que permitan a toda <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r al<br />

máximo su salud pot<strong>en</strong>cial. Esto implica una base firme <strong>en</strong> un medio que <strong>la</strong> apoye, acceso a<br />

<strong>la</strong> información y poseer <strong>la</strong>s aptitu<strong>de</strong>s y oportunida<strong>de</strong>s que <strong>la</strong> llev<strong>en</strong> a hacer sus opciones <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> salud. Las g<strong>en</strong>tes no podrán alcanzar su pl<strong>en</strong>a salud pot<strong>en</strong>cial a m<strong>en</strong>os que sean<br />

capaces <strong>de</strong> asumir el control <strong>de</strong> todo lo que <strong>de</strong>termine su estado <strong>de</strong> salud. Esto se aplica<br />

igualm<strong>en</strong>te a hombres y mujeres.<br />

Actuar como mediador<br />

El sector sanitario no pue<strong>de</strong> por sí mismo proporcionar <strong>la</strong>s condiciones previas ni asegurar<br />

<strong>la</strong>s perspectivas favorables para <strong>la</strong> salud y, lo que es más, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud exige <strong>la</strong><br />

acción coordinada <strong>de</strong> todos los implicados: los gobiernos, los sectores sanitarios y otros<br />

sectores sociales y económicos, <strong>la</strong>s organizaciones b<strong>en</strong>éficas, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales, <strong>la</strong><br />

industria y los medios <strong>de</strong> comunicación. Las g<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> todos los medios sociales están<br />

involucradas como individuos, familias y comunida<strong>de</strong>s. A los grupos sociales y<br />

profesionales y al personal sanitario les correspon<strong>de</strong> especialm<strong>en</strong>te asumir <strong>la</strong> responsabilidad<br />

<strong>de</strong> actuar como mediadores <strong>en</strong>tre los intereses antagónicos y a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Las estrategias y programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adaptarse a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

locales y a <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s específicas <strong>de</strong> cada país y región y t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los diversos<br />

sistemas sociales, culturales y económicos.<br />

La participación activa <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud implica:<br />

La e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una política pública saludable<br />

Para promover <strong>la</strong> salud se <strong>de</strong>be ir más allá <strong>de</strong>l mero cuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. La salud ha <strong>de</strong><br />

formar parte <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l día <strong>de</strong> los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los programas<br />

políticos, <strong>en</strong> todos los sectores y a todos los niveles, con objeto <strong>de</strong> hacerles tomar conci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias que sus <strong>de</strong>cisiones pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er para <strong>la</strong> salud y llevarles así a asumir <strong>la</strong><br />

responsabilidad que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> este respecto.<br />

220


La política <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ha <strong>de</strong> combinar <strong>en</strong>foques diversos si bi<strong>en</strong><br />

complem<strong>en</strong>tarios, <strong>en</strong>tre los que figur<strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong>s medidas fiscales, el sistema<br />

tributario y los cambios organizativos. Es <strong>la</strong> acción coordinada <strong>la</strong> que nos lleva a practicar<br />

una política sanitaria, <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas y social que permita una mayor equidad. La acción conjunta<br />

contribuye a asegurar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y servicios sanos y seguros, una mayor higi<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong> los servicios públicos y <strong>de</strong> un medio ambi<strong>en</strong>te más grato y limpio.<br />

La política <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud requiere que se i<strong>de</strong>ntifiqu<strong>en</strong> y elimin<strong>en</strong> los obstáculos<br />

que impidan <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidas políticas que favorezcan <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> aquellos sectores<br />

no directam<strong>en</strong>te implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma. El objetivo <strong>de</strong>be ser conseguir que <strong>la</strong> opción más<br />

saludable sea también <strong>la</strong> más fácil <strong>de</strong> hacer para los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los<br />

programas.<br />

La creación <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>tes favorables<br />

Nuestras socieda<strong>de</strong>s son complejas y están re<strong>la</strong>cionadas <strong>en</strong>tre sí <strong>de</strong> forma que no se pue<strong>de</strong><br />

separar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> otros objetivos. Los <strong>la</strong>zos que, <strong>de</strong> forma inextricable, un<strong>en</strong> al individuo y<br />

su medio constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un acercami<strong>en</strong>to socio-ecológico a <strong>la</strong> salud. El principio que<br />

ha <strong>de</strong> guiar al mundo, <strong>la</strong>s naciones, <strong>la</strong>s regiones y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s ha <strong>de</strong> ser <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

fom<strong>en</strong>tar el apoyo recíproco, <strong>de</strong> protegernos los unos a los otros, así como nuestras<br />

comunida<strong>de</strong>s y nuestro medio natural. Se <strong>de</strong>be poner <strong>de</strong> relieve que <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> los<br />

recursos naturales <strong>en</strong> todo el mundo es una responsabilidad mundial.<br />

El cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> vida, <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> ocio afecta <strong>de</strong> forma muy significativa a <strong>la</strong><br />

salud. El trabajo y el ocio <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. El modo <strong>en</strong> que <strong>la</strong><br />

sociedad organiza el trabajo <strong>de</strong>be <strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una sociedad saludable. La<br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud g<strong>en</strong>era condiciones <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> vida gratificante, agradable, segura<br />

y estimu<strong>la</strong>ntes.<br />

Es es<strong>en</strong>cial que se realice una evaluación sistemática <strong>de</strong>l impacto que los cambios <strong>de</strong>l medio<br />

ambi<strong>en</strong>te produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología, el trabajo, <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>ergía, <strong>la</strong> producción y el urbanismo. Dicha evaluación <strong>de</strong>be ir acompañada <strong>de</strong> medidas que<br />

garantic<strong>en</strong> el carácter positivo <strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> esos cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud pública. La<br />

protección tanto <strong>de</strong> los ambi<strong>en</strong>tes naturales como <strong>de</strong> los artificiales, y <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> los<br />

recursos naturales, <strong>de</strong>be formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

El reforzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción comunitaria<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud radica <strong>en</strong> <strong>la</strong> participación efectiva y concreta <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

fijación <strong>de</strong> priorida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong><br />

estrategias <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación para alcanzar un mejor nivel <strong>de</strong> salud. La fuerza motriz <strong>de</strong> este<br />

proceso provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r real <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> <strong>la</strong> posesión y <strong>de</strong>l control que t<strong>en</strong>gan<br />

sobre sus propios empeños y <strong>de</strong>stinos.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad se basa <strong>en</strong> los recursos humanos y materiales con que cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>la</strong> comunidad misma para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y el apoyo social, así como para<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sistemas flexibles que refuerc<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación pública y el control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

221


cuestiones sanitarias. Esto requiere un total y constante acceso a <strong>la</strong> información y a <strong>la</strong><br />

instrucción sanitaria, así como a <strong>la</strong> ayuda financiera.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aptitu<strong>de</strong>s personales<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud favorece el <strong>de</strong>sarrollo personal y social <strong>en</strong> tanto que proporcione<br />

información, educación sanitaria y perfeccione <strong>la</strong>s aptitu<strong>de</strong>s indisp<strong>en</strong>sables para <strong>la</strong> vida. De<br />

este modo se increm<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s opciones disponibles para que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ejerza un mayor<br />

control sobre su propia salud y sobre el medio ambi<strong>en</strong>te y para que opte por todo lo que<br />

propicie <strong>la</strong> salud.<br />

Es es<strong>en</strong>cial proporcionar los medios para que, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su vida, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se prepare<br />

para <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma y afronte <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y lesiones crónicas. Esto se<br />

ha <strong>de</strong> hacer posible a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, los hogares, los lugares <strong>de</strong> trabajo y el ámbito<br />

comunitario, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que exista una participación activa por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

organizaciones profesionales, comerciales y b<strong>en</strong>éficas, ori<strong>en</strong>tada tanto hacia el exterior como<br />

hacia el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones mismas.<br />

La reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios sanitarios<br />

La responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud por parte <strong>de</strong> los servicios sanitarios <strong>la</strong><br />

compart<strong>en</strong> los individuos, los grupos comunitarios, los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>s<br />

instituciones y servicios sanitarios y los gobiernos.<br />

Todos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> trabajar conjuntam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud. El sector sanitario <strong>de</strong>be jugar un papel cada vez mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong><br />

forma tal que trasci<strong>en</strong>da <strong>la</strong> mera responsabilidad <strong>de</strong> proporcionar servicios clínicos y<br />

médicos. Dichos servicios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar una nueva ori<strong>en</strong>tación que sea s<strong>en</strong>sible y respete <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s culturales <strong>de</strong> los individuos. Asimismo <strong>de</strong>berán favorecer <strong>la</strong> necesidad por parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una vida más sana y crear vías <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong>tre el sector<br />

sanitario y los sectores sociales, políticos y económicos.<br />

La reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios sanitarios exige igualm<strong>en</strong>te que se preste mayor at<strong>en</strong>ción a<br />

<strong>la</strong> investigación sanitaria así como a los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> formación profesional.<br />

Esto necesariam<strong>en</strong>te ha <strong>de</strong> producir un cambio <strong>de</strong> actitud y <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> los servicios<br />

sanitarios <strong>de</strong> forma que gir<strong>en</strong> <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l individuo como un todo.<br />

Irrumpir <strong>en</strong> el futuro<br />

La salud se crea y se vive <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana; <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, <strong>de</strong><br />

trabajo y <strong>de</strong> recreo. La salud es el resultado <strong>de</strong> los cuidados que uno se disp<strong>en</strong>sa a sí mismo y<br />

a los <strong>de</strong>más, <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> vida propia y <strong>de</strong> asegurar que<br />

<strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> que uno vive ofrezca a todos sus miembros <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> gozar <strong>de</strong> un bu<strong>en</strong><br />

estado <strong>de</strong> salud. El cuidado <strong>de</strong>l prójimo, así como el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to holístico y ecológico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vida, son es<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. De ahí<br />

que los responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud <strong>de</strong>ban t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te el principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong> los sexos <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fases<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación.<br />

El compromiso a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

222


Los participantes <strong>en</strong> esta confer<strong>en</strong>cia se compromet<strong>en</strong>:<br />

• a interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública y a abogar <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> un<br />

compromiso político c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong> lo que concierne a <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> todos los<br />

sectores;<br />

• a oponerse a <strong>la</strong>s presiones que se ejerzan para favorecer los productos dañinos, los<br />

medios y condiciones <strong>de</strong> vida malsanos, <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> nutrición y <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> los<br />

recursos naturales. Asimismo se compromet<strong>en</strong> a c<strong>en</strong>trar su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> cuestiones <strong>de</strong><br />

salud pública tales como <strong>la</strong> contaminación, los riesgos profesionales, <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da y <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> regiones no habitadas;<br />

• a eliminar <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s distintas socieda<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas,<br />

y a tomar medidas contra <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> salud, que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

normas y prácticas <strong>de</strong> esas socieda<strong>de</strong>s;<br />

• a reconocer que los individuos constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud; a apoyarlos y<br />

capacitarlos a todos los niveles para que ellos, sus familias y amigos se mant<strong>en</strong>gan <strong>en</strong><br />

bu<strong>en</strong> estado <strong>de</strong> salud; y <strong>de</strong>l mismo modo se compromet<strong>en</strong> a aceptar que <strong>la</strong> comunidad<br />

es el portavoz fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud, condiciones <strong>de</strong> vida y bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral;<br />

• a reori<strong>en</strong>tar los servicios sanitarios y sus recursos <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud; a compartir el po<strong>de</strong>r con otros sectores, con otras disciplines y, lo que es aún<br />

más importante, con el pueblo mismo;<br />

• a reconocer que <strong>la</strong> salud y su mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to constituy<strong>en</strong> el mejor <strong>de</strong>safío e inversión<br />

social y a tratar el asunto ecológico global <strong>de</strong> nuestras formas <strong>de</strong> vida.<br />

La confer<strong>en</strong>cia insta a todas <strong>la</strong>s personas interesadas a formar una fuerte alianza <strong>en</strong> favor <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud.<br />

223


Segunda Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong>, Australia<br />

Sur, 5-9 abril <strong>de</strong> 1998<br />

Recom<strong>en</strong>daciones sobre <strong>la</strong> política pública saludable.<br />

La aprobación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Alma-Ata hace un <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io fue un hito importante para el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> “<strong>Salud</strong> para Todos” que <strong>la</strong> Asamblea Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>la</strong>nzó <strong>en</strong> 1977.<br />

Aprovechando el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como un principio básico social, <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

da una nueva dirección a <strong>la</strong>s políticas saludables al <strong>en</strong>fatizar sobre <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas, <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> salud<br />

como su fundam<strong>en</strong>to.<br />

El espíritu <strong>de</strong> Alma-Ata<br />

El espíritu <strong>de</strong>Alma-Ata fue transferido y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> que fue adoptado <strong>en</strong> Ottawa <strong>en</strong> 1986. La Carta fijó el reto para un movimi<strong>en</strong>to hacia <strong>la</strong><br />

nueva salud pública al reafirmar <strong>la</strong> justicia social y <strong>la</strong> equidad como requisitos previos para<br />

<strong>la</strong> salud, y <strong>la</strong> abogacía y <strong>la</strong> mediación como los procesos para su logro.<br />

La Carta i<strong>de</strong>ntificó cinco áreas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud:<br />

• establecer políticas públicas saludables,<br />

• crear <strong>en</strong>tornos saludables,<br />

• <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r aptitu<strong>de</strong>s personales,<br />

• fortalecer <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y<br />

• reori<strong>en</strong>tar los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

Estas acciones son inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, pero <strong>la</strong> política pública saludable establece el ambi<strong>en</strong>te<br />

que posibilita los otros cuatro.<br />

La Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong> sobre políticas públicas saludables aprovecho el impulso y<br />

siguió <strong>la</strong> dirección fijada <strong>en</strong> Alma-Ata y Ottawa. Dosci<strong>en</strong>tos veinte participantes <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta<br />

y dos países compartieron experi<strong>en</strong>cias al formu<strong>la</strong>r y ejecutar <strong>la</strong>s políticas públicas<br />

saludables. Las sigui<strong>en</strong>tes estrategias recom<strong>en</strong>dadas para <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> política pública<br />

saludable reflejan el cons<strong>en</strong>so logrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia.<br />

Políticas públicas saludables<br />

La política pública saludable se caracteriza por una preocupación explícita por <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

equidad <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> política y por una responsabilidad <strong>de</strong> su efecto <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud. El<br />

objetivo principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública <strong>de</strong> salud es crear un <strong>en</strong>torno propicio para permitir a<br />

<strong>la</strong>s personas llevar vidas saludables. Tal política hace que <strong>la</strong>s escog<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> salud sean<br />

posibles y más fáciles para los ciudadanos. Anima los <strong>en</strong>tornos sociales y físicos propicios<br />

para <strong>la</strong> salud. En <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> políticas públicas saludables, los sectores <strong>de</strong>l gobierno, tales<br />

como agricultura, el comercio, <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> industria y comunicaciones necesitan t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> salud como un factor es<strong>en</strong>cial cuando formul<strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas. Estos sectores <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

ser responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>cisiones políticas. Deb<strong>en</strong> poner<br />

tanta at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> salud como a <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones económicas.<br />

El valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

224


La salud es tanto un <strong>de</strong>recho humano fundam<strong>en</strong>tal como una inversión social sólida. Los<br />

gobiernos necesitan invertir los recursos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas saludables y promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud para mejorar el estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> todos sus ciudadanos. Un principio básico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

justicia social es asegurarse que el pueblo t<strong>en</strong>ga acceso a los elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales para una<br />

vida saludable y satisfactoria. Al mismo tiempo, esto aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> productividad social g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>en</strong> términos tanto sociales como económicos. Las políticas públicas saludables <strong>en</strong> corto p<strong>la</strong>zo<br />

conducirán a b<strong>en</strong>eficios económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> acuerdo a los estudios <strong>de</strong> caso<br />

pres<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> esta Confer<strong>en</strong>cia. Nuevos esfuerzos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizarse para vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />

políticas económicas, sociales y sanitarias <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción integrada.<br />

Equidad, acceso y <strong>de</strong>sarrollo<br />

Las <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sus raíces <strong>en</strong> <strong>la</strong>s inequida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad. El cierre <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas con <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas sociales y educacionales y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te con<br />

más v<strong>en</strong>tajas requiere <strong>de</strong> una política que mejore el acceso a los bi<strong>en</strong>es y servicios <strong>de</strong> salud,<br />

y <strong>de</strong>sarrolle <strong>en</strong>tornos propicios. Dicha política daría una alta prioridad a los grupos m<strong>en</strong>os<br />

privilegiados y vulnerables. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> política pública saludable reconoce <strong>la</strong> cultura única<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as, <strong>la</strong>s minorías étnicas y los inmigrantes. El acceso equitativo a<br />

los servicios <strong>de</strong> salud, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud a <strong>la</strong> comunidad, es un aspecto vital<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Nuevas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud pue<strong>de</strong>n surgir por el cambio estructural rápido causado por<br />

<strong>la</strong>s tecnologías emerg<strong>en</strong>tes. El primer objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> Europa <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS, al<br />

acercarse a lograr <strong>la</strong> salud para todos es que:<br />

"<strong>en</strong> el año 2000 <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias reales <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>tre países y <strong>en</strong>tre grupos <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> los países <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser reducidas al m<strong>en</strong>os 25% al mejorar el nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

naciones y <strong>de</strong> los grupos mas <strong>de</strong>sfavorecidos. "<br />

En vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s brechas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>tre los países, que se ha examinado <strong>en</strong> esta<br />

Confer<strong>en</strong>cia, los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una obligación <strong>de</strong> asegurarse que sus propias<br />

políticas t<strong>en</strong>gan un efecto <strong>de</strong> salud positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s naciones <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. La Confer<strong>en</strong>cia<br />

recomi<strong>en</strong>da que todos los países e<strong>la</strong>bor<strong>en</strong> políticas públicas saludables que abor<strong>de</strong>n<br />

explícitam<strong>en</strong>te esta cuestión.<br />

Responsabilidad para <strong>la</strong> salud<br />

Las recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> esta confer<strong>en</strong>cia sólo se compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rán si los gobiernos a niveles<br />

nacionales, regionales y locales adoptan medidas. La formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública<br />

saludable es como importante a los niveles locales y nacionales <strong>de</strong>l gobierno. Los gobiernos<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> establecer metas <strong>de</strong> salud explícitas que se <strong>en</strong>foqu<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

La responsabilidad pública para <strong>la</strong> salud es un nutri<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial para el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas públicas saludables. Los gobiernos y todos los otros contro<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> los recursos<br />

son <strong>en</strong> último término responsables ante su g<strong>en</strong>te por <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> sus<br />

políticas, o <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> políticas. Un compromiso con <strong>la</strong> política pública saludable significa<br />

que los gobiernos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> medir e informar al efecto <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>en</strong> el idioma que<br />

todos los grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n fácilm<strong>en</strong>te. La acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad es<br />

c<strong>en</strong>tral para fom<strong>en</strong>tar políticas públicas saludables. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> educación y el<br />

225


alfabetismo, esfuerzos especiales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacerse para comunicarse con esos grupos acerca <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> política pertin<strong>en</strong>te.<br />

La confer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>fatiza <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> evaluar el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong> política. Sistemas <strong>de</strong><br />

información sanitaria que apoyan este proceso <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse. Esto da fundam<strong>en</strong>tos para<br />

<strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y <strong>la</strong> asignación futura <strong>de</strong> los recursos para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas saludables.<br />

Moviéndonos más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud<br />

La política pública saludable respon<strong>de</strong> a los retos <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud fijados por un mundo cada vez<br />

más dinámico y tecnológicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> evolución, con interacciones ecológicas complejas y <strong>la</strong>s<br />

inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias internacionales creci<strong>en</strong>tes. Muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias para salud <strong>de</strong><br />

estos retos no pue<strong>de</strong>n ser remediados por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te y previsible at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud. Los<br />

esfuerzos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud son es<strong>en</strong>ciales y requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> un método integrado <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo social y económico que restablecerá <strong>la</strong>s conexiones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> salud y reforma social,<br />

que <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong>l último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS han abordado como un principio básico.<br />

Socios <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> política<br />

El gobierno <strong>de</strong>sempeña un papel importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud, pero <strong>la</strong> salud también es<br />

influ<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te por los intereses institucionales y empresariales, los organismos<br />

no gubernam<strong>en</strong>tales y <strong>la</strong>s organizaciones comunitarias. El pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> estas organizaciones<br />

<strong>de</strong>be utilizarse para preservar y promover <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Los sindicatos, el<br />

comercio y <strong>la</strong> industria, <strong>la</strong>s asociaciones académicas y los lí<strong>de</strong>res religiosos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> muchas<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> actuar por los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong>tera. Nuevas alianzas<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> forjarse para proporcionar el impulso para <strong>la</strong> acción <strong>en</strong> salud.<br />

Áreas <strong>de</strong> acción<br />

La confer<strong>en</strong>cia i<strong>de</strong>ntificó cuatro áreas c<strong>la</strong>ve como priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> política pública saludable<br />

para <strong>la</strong> acción inmediata:<br />

Apoyar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

Las mujeres son los promotores primarios <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> todo el mundo, y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> su<br />

trabajo se realiza sin pago <strong>de</strong> un sueldo o jornal mínimo. Las re<strong>de</strong>s y <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s mujeres pue<strong>de</strong>n servir como mo<strong>de</strong>los para el proceso <strong>de</strong> organización, p<strong>la</strong>nificación y<br />

ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recibir más<br />

reconocimi<strong>en</strong>to y apoyo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>cisores políticos y <strong>la</strong>s instituciones establecidas. De otro<br />

modo, esta inversión <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> inequidad. Para que <strong>la</strong>s mujeres<br />

t<strong>en</strong>gan una participación eficaz <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se requiere que el<strong>la</strong>s t<strong>en</strong>gan acceso<br />

a <strong>la</strong> información, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s y los fondos. Todas <strong>la</strong>s mujeres, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong><br />

a los grupos étnicos, indíg<strong>en</strong>as y minoritarios, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> auto<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> su<br />

salud y <strong>de</strong>be ser socias <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> política pública saludable para asegurar su<br />

relevancia cultural.<br />

226


Esta confer<strong>en</strong>cia propone que los países comi<strong>en</strong>c<strong>en</strong> a e<strong>la</strong>borar una política pública saludable<br />

nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s mujeres sean el tema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das y que<br />

incluya propuestas tales como:<br />

• Un trabajo que se consi<strong>de</strong>re equitativo y realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad;<br />

• Prácticas <strong>de</strong> parto basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres;<br />

• Mecanismos <strong>de</strong> apoyo para realizar su trabajo, tales como el apoyo a <strong>la</strong>s madres con<br />

niños,<br />

• Lic<strong>en</strong>cia paterna, y <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te.<br />

Alim<strong>en</strong>tación y nutrición<br />

La eliminación <strong>de</strong>l hambre y <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición es un objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública<br />

saludable. Tal política <strong>de</strong>be garantizar el acceso universal a cantida<strong>de</strong>s a<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos saludables y a<strong>de</strong>más culturalm<strong>en</strong>te aceptables. Las políticas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación y<br />

nutrición necesitan integrar métodos <strong>de</strong> producción y distribución <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, tanto <strong>en</strong> el<br />

nivel privado como público, para lograr precios equitativos. Debe ser una prioridad para<br />

todos los gobiernos, el impulsar una política <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación y nutrición que integre factores<br />

agríco<strong>la</strong>s, económicos y ambi<strong>en</strong>tales para asegurar un impacto positivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud nacional e<br />

internacional. La primera etapa <strong>de</strong> tal política sería el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas para <strong>la</strong><br />

nutrición y <strong>la</strong> dieta. Los impuestos y los subsidios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> contribuir a favor <strong>de</strong>l acceso fácil a<br />

<strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación saludable y mejorías <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta.<br />

La confer<strong>en</strong>cia recomi<strong>en</strong>da que los gobiernos tom<strong>en</strong> medidas inmediatas y directas a todos<br />

los niveles para usar su po<strong>de</strong>r adquisitivo <strong>en</strong> el mercado alim<strong>en</strong>tario para garantizar que el<br />

suministro <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos bajo su control específico (como servicio <strong>de</strong> comidas <strong>en</strong> hospitales,<br />

escue<strong>la</strong>s, guar<strong>de</strong>rías infantiles, servicios <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y lugares <strong>de</strong> trabajo) le brin<strong>de</strong> a los<br />

consumidores una acceso rápido a los alim<strong>en</strong>tos nutritivos.<br />

Tabaco y bebidas alcohólicas<br />

El consumo <strong>de</strong> tabaco y el abuso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas alcohólicas son dos <strong>de</strong> los principales riesgos<br />

para <strong>la</strong> salud que merec<strong>en</strong> acción inmediata a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas públicas<br />

saludables. No so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te es el uso <strong>de</strong>l tabaco directam<strong>en</strong>te lesivo para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l fumador,<br />

sino también <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los fumadores pasivo, especialm<strong>en</strong>te el<br />

efecto a los <strong>la</strong>ctantes, el cual es hoy más c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te reconocido que <strong>en</strong> el pasado. El alcohol<br />

contribuye a <strong>la</strong> discordia social, y el traumatismo físico y m<strong>en</strong>tal. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

ecológicas graves <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong>l tabaco como un cultivo comercial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s economías<br />

empobrecidas han contribuido a <strong>la</strong>s crisis mundiales actuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y distribución<br />

<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />

La producción y comercialización <strong>de</strong>l tabaco y el alcohol son activida<strong>de</strong>s altam<strong>en</strong>te<br />

lucrativas para los gobiernos, mediante los impuestos. Los gobiernos a m<strong>en</strong>udo consi<strong>de</strong>ran<br />

que <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias económicas <strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> producción y el consumo <strong>de</strong>l tabaco y el<br />

alcohol modificando <strong>la</strong>s políticas es muy fuerte comparado con el precio <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios<br />

<strong>de</strong> salud.<br />

227


Esta confer<strong>en</strong>cia hace un l<strong>la</strong>mado a todos los gobiernos para que consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> el precio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

perdidas humanas mediante <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que el uso <strong>de</strong> tabaco y<br />

el abuso <strong>de</strong>l alcohol pue<strong>de</strong>n causar.<br />

Los gobiernos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> comprometerse con <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas públicas saludables al<br />

i<strong>de</strong>ntificar y establecer metas específicas nacionales para reducir el cultivo <strong>de</strong>l tabaco, <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> alcohol, comercialización y consumo significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el año 2000.<br />

Creando <strong>en</strong>tornos propicios<br />

Muchas personas viv<strong>en</strong> y trabaja <strong>en</strong> condiciones que son peligrosas para su salud y están<br />

expuestas a productos pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te dañinos. Tales problemas a m<strong>en</strong>udo trasci<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong>s<br />

fronteras nacionales.<br />

La administración <strong>de</strong>l medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be proteger <strong>la</strong> salud humana <strong>de</strong> los efectos adversos<br />

directos e indirectos producidos por factores biológicos, físicos y químicos, y <strong>de</strong>be reconocer<br />

que <strong>la</strong>s mujeres y los hombres forman parte <strong>de</strong> un ecosistema complejo. Los recursos<br />

naturales, extremadam<strong>en</strong>te diversos, y limitados que <strong>en</strong>riquec<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida son es<strong>en</strong>ciales para<br />

<strong>la</strong> raza humana. Políticas que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> salud pue<strong>de</strong>n lograrse sólo <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te que<br />

conserve los recursos mediante estrategias ecológicas mundiales, regionales y locales.<br />

Se requiere un compromiso <strong>de</strong> todos los niveles <strong>de</strong>l gobierno. Esfuerzos intersectoriales<br />

coordinados se necesitan para asegurar que <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> salud son t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta como requisitos previos integrales para el <strong>de</strong>sarrollo industrial y agríco<strong>la</strong>. A nivel<br />

internacional, <strong>la</strong> OMS <strong>de</strong>be <strong>de</strong>sempeñar una función principal al lograr <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> tales<br />

principios y conseguir apoyo al concepto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />

Esta confer<strong>en</strong>cia aboga para que sea una prioridad que <strong>la</strong> salud pública y los movimi<strong>en</strong>tos<br />

ecológicos se unan para e<strong>la</strong>borar estrategias <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico y<br />

<strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> los limitados recursos <strong>de</strong> nuestro p<strong>la</strong>neta.<br />

Desarrol<strong>la</strong>ndo nuevas alianzas <strong>de</strong> salud<br />

El compromiso con <strong>la</strong> política pública saludable exige un <strong>en</strong>foque que <strong>en</strong>fatize <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta<br />

y <strong>la</strong> negociación. La política pública requiere <strong>de</strong> personas que abogu<strong>en</strong> para poner <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />

lo más alto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> los <strong>de</strong>cisores políticos. Esto significa fom<strong>en</strong>tar el trabajo <strong>de</strong> los<br />

grupos <strong>de</strong> abogacía y ayudar a los medios a interpretar <strong>la</strong>s cuestiones complejas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política.<br />

Las instituciones educativas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s emerg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva salud<br />

pública al incluir <strong>en</strong> sus programas <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to sobre aptitu<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas<br />

con el facilitami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> abogacía y <strong>la</strong> mediación Debe haber un cambio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l control<br />

al apoyo técnico <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas. Adicionalm<strong>en</strong>te, es necesario los foros para<br />

el intercambio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias al nivel local, nacional e internacional.<br />

La confer<strong>en</strong>cia recomi<strong>en</strong>da que los cuerpos directivos locales, nacionales e internacionales:<br />

• Establezcan c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> información para promover <strong>la</strong>s prácticas<br />

a<strong>de</strong>cuadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> políticas públicas saludables;<br />

228


• Desarroll<strong>en</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> personas que trabajan <strong>en</strong> investigación, personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />

y directores <strong>de</strong> programas para ayudar a analizar y ejecutar <strong>la</strong> política pública saludable.<br />

Compromiso con <strong>la</strong> salud pública mundial<br />

Los requisitos previos para <strong>la</strong> salud y el <strong>de</strong>sarrollo social son <strong>la</strong> paz y <strong>la</strong> justicia social;<br />

alim<strong>en</strong>tos nutritivos y agua limpia; <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te; una función útil <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad y unos ingresos a<strong>de</strong>cuados; <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> los recursos y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l<br />

ecosistema. La visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública saludable es lograr estas condiciones<br />

fundam<strong>en</strong>tales para <strong>la</strong> vida saludable. El logro <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud mundial se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />

reconocer y aceptar <strong>la</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>ntro y <strong>en</strong>tre países. El compromiso con <strong>la</strong> salud<br />

pública mundial <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar medios fuertes <strong>de</strong> cooperación internacional para<br />

actuar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuestiones que trasci<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong>s fronteras nacionales.<br />

Retos para el futuro<br />

1. Asegurar una distribución equitativa <strong>de</strong> los recursos aun <strong>en</strong> circunstancias económicas<br />

adversas, es un reto para todas <strong>la</strong>s naciones.<br />

2. <strong>Salud</strong> para todos sólo se logra si <strong>la</strong> creación y preservación <strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong> vida y<br />

trabajo saludables se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> prioridad c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> política<br />

pública. El trabajo <strong>en</strong> todas sus dim<strong>en</strong>siones; trabajo consi<strong>de</strong>rado, oportunida<strong>de</strong>s para<br />

empleo, calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> trabajo afecta <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y <strong>la</strong> felicidad. El<br />

impacto <strong>de</strong>l trabajo sobre <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> equidad <strong>de</strong>be explorarse.<br />

3. El reto más importante para <strong>la</strong>s naciones individuales y los organismos internacionales al<br />

lograr una política pública saludable es promover <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración (o <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r alianzas)<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> paz, los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong> justicia social, <strong>la</strong> ecología y el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

<strong>en</strong> todo el mundo.<br />

4. En <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los países, <strong>la</strong> salud es una responsabilidad <strong>de</strong> los cuerpos directivos<br />

a difer<strong>en</strong>tes niveles políticos. En <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> mejor salud es aconsejable <strong>en</strong>contrar<br />

nuevas maneras para <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>ntro y <strong>en</strong>tre estos niveles.<br />

5. Las políticas públicas saludables <strong>de</strong>be asegurar que los a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos <strong>en</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud, ayudan, <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> obstaculizar, el proceso <strong>de</strong> lograr mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

equidad.<br />

La confer<strong>en</strong>cia recomi<strong>en</strong>da que <strong>la</strong> OMS continué el <strong>de</strong>sarrollo dinámico <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud mediante <strong>la</strong>s cinco estrategias <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa. Insta a <strong>la</strong> OMS a que<br />

divulgue esta iniciativa <strong>en</strong> toda todas sus regiones como una parte integra <strong>de</strong> su trabajo. El<br />

apoyo a los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo está <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este proceso.<br />

R<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong>l compromiso<br />

En aras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud mundial, los participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong> instan a todos<br />

los interesados a que reafirm<strong>en</strong> el compromiso con una alianza fuerte <strong>de</strong> salud pública que<br />

fue solicitada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa.<br />

229


Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Sundsvall sobre los <strong>en</strong>tornos propicios para <strong>la</strong> salud.<br />

Tercera Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

Sundsvall, Suecia, 9-15<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1991<br />

La Tercera Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>: los <strong>en</strong>tornos propicios<br />

para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> “ The Sundsvall Confer<strong>en</strong>ce” es parte <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> sucesos que empezaron<br />

con el compromiso <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS y <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> “<strong>Salud</strong> para Todos” (1977). Posterior a esto se<br />

dio <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNICEF/OMS,<br />

<strong>en</strong> Alma-Ata (1978), y <strong>la</strong> Primera Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong><br />

los países industrializados <strong>en</strong> Ottawa 1(986). Reuniones posteriores sobre <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas favorables a <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, (A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong>1988) y un l<strong>la</strong>mado para <strong>la</strong> acción: promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo que se realizó <strong>en</strong> Ginebra (1989) han c<strong>la</strong>rificado aun más <strong>la</strong><br />

relevancia y el significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En paralelo con estos <strong>de</strong>sarrollos <strong>en</strong><br />

el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, han surgido mayores preocupaciones <strong>de</strong>l público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral sobre <strong>la</strong>s<br />

am<strong>en</strong>azas al medio ambi<strong>en</strong>te mundial. Esto fue c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te expresado por <strong>la</strong> Comisión<br />

Mundial sobre el Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su informe “Nuestro Futuro Común”, que proporcionó<br />

una nueva compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />

La Tercera Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>: los <strong>en</strong>tornos propicios<br />

para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, primera “Confer<strong>en</strong>cia Mundial <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>”, que contó con <strong>la</strong><br />

participantes <strong>de</strong> 81 países-exhorta al pueblo <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong>l mundo para ocuparse<br />

activam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hacer los ambi<strong>en</strong>tes más propicios para <strong>la</strong> salud y a examinar <strong>la</strong> salud y el<br />

ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hoy <strong>de</strong> manera conjunta. La Confer<strong>en</strong>cia seña<strong>la</strong> que millones <strong>de</strong> personas están<br />

vivi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> pobreza extrema y <strong>de</strong>privados completam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te cada<br />

vez más <strong>de</strong>gradado que am<strong>en</strong>aza <strong>la</strong> salud, haci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> meta <strong>de</strong> “<strong>Salud</strong> para Todos” <strong>en</strong> el año<br />

2000 extremadam<strong>en</strong>te difícil <strong>de</strong> lograr. La manera <strong>de</strong> avanzar <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido es logrando que<br />

el ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, el <strong>en</strong>torno físico, el ambi<strong>en</strong>te social, económico y político sea mas<br />

propicio para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> dañarlo.<br />

Este l<strong>la</strong>mado a <strong>la</strong> acción se dirige a <strong>la</strong>s instancias normativas y <strong>de</strong>cisores políticos <strong>en</strong> todos<br />

los sectores pertin<strong>en</strong>tes y a todos los niveles. A los partidarios y activistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el<br />

ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> justicia social se les solicita formar una gran alianza para alcanzar <strong>la</strong> meta<br />

común <strong>de</strong> “<strong>Salud</strong> para Todos”. Nosotros participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia nos comprometemos<br />

a llevar este m<strong>en</strong>saje a nuestras comunida<strong>de</strong>s, países y gobiernos para iniciar acción.<br />

También exhortamos a <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para que<br />

fortalezcan su cooperación y a que establezcan retos <strong>en</strong>tre si para que verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te se<br />

comprometan con el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y <strong>la</strong> equidad.<br />

Un l<strong>la</strong>mado <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción<br />

Un <strong>en</strong>torno propicio es <strong>de</strong> importancia capital para <strong>la</strong> salud. Los dos son inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes e<br />

inseparables. Instamos que el logro <strong>de</strong> ambos se convierta <strong>en</strong> prioridad para organizar<br />

objetivos c<strong>en</strong>trales para el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>de</strong> igual manera se le <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia necesaria para<br />

resolver los intereses <strong>en</strong> el manejo diario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong>l gobierno. Las inequida<strong>de</strong>s se<br />

reflejan <strong>en</strong> una brecha creci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> salud tanto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> nuestras naciones como <strong>en</strong>tre los<br />

países ricos y pobres. Esto es inadmisible. Acción es requerida urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te para lograr<br />

justicia social <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud. Millones <strong>de</strong> personas están vivi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> extrema<br />

pobreza y <strong>de</strong>privación <strong>en</strong> zonas urbanas y rurales, <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te cada vez más <strong>de</strong>gradado.<br />

230


Un número incontable y a<strong>la</strong>rmante <strong>de</strong> personas sufre <strong>la</strong>s trágicas consecu<strong>en</strong>cias para <strong>la</strong> salud<br />

y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los conflictos armados.<br />

El crecimi<strong>en</strong>to rápido <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción es <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza principal para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />

Las personas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> sobrevivir sin <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas para vivir como agua limpia,<br />

alim<strong>en</strong>tos a<strong>de</strong>cuados y albergue.<br />

La pobreza frustra <strong>la</strong>s ambiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y sus sueños <strong>de</strong> establecer un mejor futuro,<br />

mi<strong>en</strong>tras el acceso limitado a <strong>la</strong>s estructuras políticas minimiza <strong>la</strong> base para <strong>la</strong><br />

auto<strong>de</strong>terminación. Para muchos, <strong>la</strong> educación no esta disponible o es insufici<strong>en</strong>te, y cuando<br />

esta pres<strong>en</strong>te fracasa abogando y empo<strong>de</strong>rando a <strong>la</strong>s personas.<br />

Millones <strong>de</strong> niños carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> educación básica y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poca esperanza <strong>de</strong> un<br />

mejor futuro. Todavía se oprime a <strong>la</strong>s mujeres, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l mundo, se<br />

explotan sexualm<strong>en</strong>te y sufr<strong>en</strong> <strong>de</strong> discriminación <strong>en</strong> el trabajo y muchas otras áreas, evitando<br />

que el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>sempeñ<strong>en</strong> su papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos propicios. Más <strong>de</strong> un billón <strong>de</strong><br />

personas <strong>en</strong> todo el mundo ti<strong>en</strong>e acceso ina<strong>de</strong>cuado a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud es<strong>en</strong>cial. Los<br />

sistemas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser indudablem<strong>en</strong>te fortalecidos. La solución a estos<br />

problemas masivos recae <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción social para <strong>la</strong> salud y los recursos y <strong>la</strong> creatividad <strong>de</strong><br />

los individuos y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s. Para hacer este pot<strong>en</strong>cial efectivo se requiere <strong>de</strong> un cambio<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera que vemos nuestra salud y nuestro ambi<strong>en</strong>te, así como un<br />

compromiso político c<strong>la</strong>ro para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y ambi<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ible.<br />

Las soluciones van más allá <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud tradicional.<br />

Las iniciativas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> todos los sectores que pue<strong>de</strong>n contribuir a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tornos propicios para <strong>la</strong> salud, y <strong>de</strong>ber estar regu<strong>la</strong>das por <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

locales, a nivel nacional por el gobierno y <strong>la</strong>s organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales y a nivel<br />

mundial a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones internacionales. La acción incluye el involucrami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> sectores como educación, transporte, vivi<strong>en</strong>da y <strong>de</strong>sarrollo urbano, <strong>la</strong> producción<br />

industrial y <strong>la</strong> agricultura.<br />

La Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Sundsvall i<strong>de</strong>ntificó muchos ejemplos y <strong>en</strong>foques para crear <strong>en</strong>tornos<br />

propicios que pue<strong>de</strong>n ser usados por los <strong>de</strong>cisores políticos y los activistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

<strong>en</strong> los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y ambi<strong>en</strong>te. La Confer<strong>en</strong>cia reconoció que todos <strong>de</strong>sempeñan un<br />

papel al crear <strong>en</strong>tornos propicios para <strong>la</strong> salud.<br />

Dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>en</strong> los <strong>en</strong>tornos propicios para <strong>la</strong> salud<br />

En el contexto <strong>de</strong> salud y el término <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos propicios se refiere a ambos lo físico y los<br />

aspectos sociales <strong>de</strong> nuestros alre<strong>de</strong>dores. Abarca don<strong>de</strong> el pueblo vive, su comunidad local,<br />

su hogar, don<strong>de</strong> trabajan y se divierte <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te. De igual manera, involucra el marco que<br />

<strong>de</strong>termina el acceso a los recursos para vivir, y <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s para el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to.<br />

Por lo tanto, <strong>la</strong> acción para crear <strong>en</strong>tornos propicios ti<strong>en</strong>e muchas dim<strong>en</strong>siones: físico, social,<br />

espiritual, económico y político. Cada una <strong>de</strong> estas dim<strong>en</strong>siones se re<strong>la</strong>ciona <strong>la</strong> una con <strong>la</strong><br />

otra <strong>en</strong> una interacción dinámica. La acción <strong>de</strong>be coordinarse a niveles locales, regionales,<br />

nacionales y mundiales para lograr soluciones que son verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>ibles.<br />

La Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>stacó cuatro aspectos <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos propicios:<br />

231


• La dim<strong>en</strong>sión social, que incluye <strong>la</strong>s formas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuales normas, <strong>la</strong>s costumbres y<br />

procesos sociales afectan a <strong>la</strong> salud. En <strong>la</strong>s diversas socieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales<br />

tradicionales están cambiando y am<strong>en</strong>azan <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> una u otra forma, por ejemplo, al<br />

aum<strong>en</strong>tar el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to social <strong>de</strong>privando <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> un significado y coher<strong>en</strong>cia, o<br />

<strong>de</strong>safiando los valores tradicionales y los rasgos culturales.<br />

• La dim<strong>en</strong>sión política, que exige a los gobiernos garantizar <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>mocrática<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s y los recursos.<br />

También requiere un compromiso con los <strong>de</strong>rechos humanos, <strong>la</strong> paz y un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

asignación <strong>de</strong> los recursos para <strong>la</strong> carrera armam<strong>en</strong>tista.<br />

• La dim<strong>en</strong>sión económica, que requiere una reasignación <strong>de</strong> los recursos para lograr <strong>la</strong><br />

meta <strong>de</strong> “<strong>Salud</strong> para Todos” y el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, incluida <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

tecnología segura y confiable.<br />

• La necesidad <strong>de</strong> reconocer y usar <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s y el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong><br />

todos los sectores, incluso <strong>la</strong> “formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas” y <strong>la</strong> economía para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

infraestructura mas positiva para los <strong>en</strong>tornos propicios. La carga <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>be reconocerse y compartirse <strong>en</strong>tre los hombres y <strong>la</strong>s mujeres. Las<br />

organizaciones comunitarias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er una voz más fuerte <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong>s estructuras.<br />

Propuestas para <strong>la</strong> acción<br />

La Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Sundsvall cree que <strong>la</strong>s propuestas para aplicar <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> salud para<br />

todos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reflejar dos principios básicos:<br />

1. La equidad <strong>de</strong>be ser una prioridad básica al crear <strong>en</strong>tornos propicios para <strong>la</strong> salud,<br />

aportando <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía y el po<strong>de</strong>r creativo para incluir todos los seres humanos <strong>en</strong> este<br />

esfuerzo. Todas <strong>la</strong>s políticas que se dirig<strong>en</strong> al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong>b<strong>en</strong> someterse a<br />

nuevos procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dición <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas para lograr una distribución equitativa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s y los recursos. Toda <strong>la</strong> acción y asignación <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar<br />

basados sobre una prioridad c<strong>la</strong>ra y el compromiso con los más pobres, aliviando <strong>la</strong>s<br />

dificulta<strong>de</strong>s extras <strong>de</strong> los grupos marginados, minoritarios y <strong>la</strong>s personas con<br />

discapacida<strong>de</strong>s. El mundo industrializado <strong>de</strong>be pagar <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda ambi<strong>en</strong>tal y humana que<br />

ha acumu<strong>la</strong>do mediante <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong>l mundo <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

2. La acción pública para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos favorables para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>be reconocer<br />

<strong>la</strong> inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> todos los seres y <strong>de</strong>be administrar todos los recursos naturales,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones futuras. Las pob<strong>la</strong>ciones<br />

indíg<strong>en</strong>as ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción única espiritual y cultural con el <strong>en</strong>torno físico que pue<strong>de</strong><br />

proporcionar lecciones valiosas al resto <strong>de</strong>l mundo. Por lo tanto, es es<strong>en</strong>cial que <strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible y <strong>la</strong>s<br />

negociaciones se hagan alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos a <strong>la</strong> tierra y sus rasgos culturales.<br />

Se pue<strong>de</strong> hacer: fortaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> acción social<br />

El l<strong>la</strong>mado <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos propicios es una propuesta práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

acción <strong>de</strong> salud pública al nivel local, con un énfasis <strong>en</strong> los <strong>en</strong>tornos para <strong>la</strong> salud que<br />

permitan el control y una amplia participación comunitaria. Ejemplos <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong>l<br />

mundo se dieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> educación, los alim<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da,<br />

apoyo social y at<strong>en</strong>ción, trabajo y transporte. Estos c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te mostraron que los <strong>en</strong>tornos<br />

favorables le permit<strong>en</strong> al pueblo ampliar sus capacida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r autosufici<strong>en</strong>cia.<br />

232


Detalles adicionales <strong>de</strong> estas propuestas prácticas están disponibles <strong>en</strong> el manual y <strong>en</strong> el<br />

informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia.<br />

Usando los ejemplos pres<strong>en</strong>tados, <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia i<strong>de</strong>ntificó cuatro estrategias <strong>de</strong> acción <strong>de</strong><br />

salud pública c<strong>la</strong>ve para promover <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos propicios al nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

1. Fortalecer <strong>la</strong> abogacía mediante <strong>la</strong> acción comunitaria, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r a través <strong>de</strong> grupos<br />

organizados por <strong>la</strong>s mujeres.<br />

2. Permitir a los individuos y sus comunida<strong>de</strong>s tomar el control <strong>de</strong> su salud y ambi<strong>en</strong>te<br />

mediante <strong>la</strong> educación y el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to.<br />

3. Crear alianzas para <strong>la</strong> salud y los <strong>en</strong>tornos propicios para fortalecer <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y ambi<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s estrategias.<br />

4. Mediar <strong>en</strong>tre los intereses <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad para garantizar el acceso equitativo<br />

a los <strong>en</strong>tornos propicios para <strong>la</strong> salud. En resum<strong>en</strong>, el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y<br />

<strong>la</strong> participación comunitaria se contemp<strong>la</strong>ron como los factores es<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>mocrática y <strong>la</strong> fuerza impulsadora para <strong>la</strong> autosufici<strong>en</strong>cia y<br />

<strong>de</strong>sarrollo.<br />

Los participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> confer<strong>en</strong>cia reconocieron, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, que <strong>la</strong> educación es un<br />

<strong>de</strong>recho humano básico y un elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve para producir los cambios políticos, económicos<br />

y sociales necesarios para hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud una posibilidad para todos. La educación <strong>de</strong>be<br />

ser accesible a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y t<strong>en</strong>er su base <strong>en</strong> el principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

con respecto a <strong>la</strong> cultura, c<strong>la</strong>ses sociales y género.<br />

La perspectiva mundial<br />

Las personas forman una parte integra <strong>de</strong>l ecosistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra. Su salud esta ligada<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te con el ambi<strong>en</strong>te total. Toda <strong>la</strong> información disponible indica que no será<br />

posible mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida, para los seres humanos y todas <strong>la</strong>s especies vivas, sin<br />

cambios drásticos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y el comportami<strong>en</strong>to a todos los niveles con respecto al<br />

manejo y <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te.<br />

La acción concertada para lograr un <strong>en</strong>torno sost<strong>en</strong>ible, propicio para <strong>la</strong> salud es el reto <strong>de</strong><br />

nuestra época.<br />

Al nivel internacional, <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el ingreso per cápita nos llevan a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s no solo <strong>en</strong> el acceso a <strong>la</strong> salud sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />

para mejorar su situación y mant<strong>en</strong>er una calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones<br />

futuras. La migración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas rurales a <strong>la</strong>s zonas urbanas aum<strong>en</strong>ta drásticam<strong>en</strong>te el<br />

número <strong>de</strong> personas que vive <strong>en</strong> barrios pobres, con problemas acompañantes como <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> agua y necesida<strong>de</strong>s básicas.<br />

Las <strong>de</strong>cisiones políticas y el <strong>de</strong>sarrollo industrial con frecu<strong>en</strong>cia están basados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación a corto p<strong>la</strong>zo y <strong>la</strong>s ganancias económicas sin t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los costos reales a<br />

<strong>la</strong> salud y ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l pueblo. La <strong>de</strong>uda internacional está agotando seriam<strong>en</strong>te los escasos<br />

recursos <strong>de</strong> los países pobres. El gasto militar está aum<strong>en</strong>tando y <strong>la</strong> guerra, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> causar<br />

muertes y discapacida<strong>de</strong>s, está ahora introduci<strong>en</strong>do nuevas formas <strong>de</strong> vandalismo ecológico.<br />

233


La explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong> exportación y el <strong>de</strong>secho <strong>de</strong> sustancias peligrosas, <strong>en</strong><br />

particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s naciones más débiles y más pobres, así como el <strong>de</strong>rroche <strong>en</strong> el consumo <strong>de</strong><br />

los recursos mundiales <strong>de</strong>muestra que el pres<strong>en</strong>te método <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo está <strong>en</strong> crisis. Hay<br />

una necesidad urg<strong>en</strong>te <strong>de</strong> avanzar hacia nueva ética y acuerdos mundiales basados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

coexist<strong>en</strong>cia pacífica para permitir una distribución y utilización más equitativa <strong>de</strong> los<br />

limitados recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra.<br />

Logrando responsabilidad mundial<br />

La Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Sundsvall hace un l<strong>la</strong>mado a <strong>la</strong> comunidad internacional para que<br />

establezca nuevos mecanismos <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong> responsabilidad ecológica sobre los principios<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> salud. En <strong>la</strong> práctica, esto requiere <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong> impacto<br />

sobre <strong>la</strong> salud y el ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong>focadas a mejorar <strong>la</strong>s políticas y <strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong>l programa.<br />

Se insta a <strong>la</strong> OMS y el UNEP para que fortalezca sus esfuerzos para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r códigos <strong>de</strong><br />

conducta <strong>en</strong> el comercio y merca<strong>de</strong>o <strong>de</strong> sustancias y productos nocivos para <strong>la</strong> salud y el<br />

ambi<strong>en</strong>te.<br />

Se insta a <strong>la</strong> OMS y el UNEP para que formule normas basadas <strong>en</strong> el principio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible para uso <strong>de</strong> los Estados Miembros. A todos los organismos multi<strong>la</strong>terales y<br />

bi<strong>la</strong>terales donantes y <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to como el Banco Mundial y el Fondo Monetario<br />

Internacional se les recomi<strong>en</strong>da usar tales normas al p<strong>la</strong>nificar, implem<strong>en</strong>tar y evaluar los<br />

proyectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Medidas urg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomarse para apoyar a los países <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo a i<strong>de</strong>ntificar y aplicar sus propias soluciones. Una estrecha co<strong>la</strong>boración con<br />

organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales se <strong>de</strong>be asegurar <strong>en</strong> todo el proceso.<br />

La Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Sundsvall nuevam<strong>en</strong>te ha <strong>de</strong>mostrado que no pue<strong>de</strong>n separarse <strong>la</strong>s<br />

cuestiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el <strong>en</strong>torno y <strong>de</strong>sarrollo humano. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>be implicar el<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> salud mi<strong>en</strong>tras se preserva <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l<br />

ambi<strong>en</strong>te. Sólo <strong>la</strong> acción mundial basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> alianza mundial asegurará el futuro <strong>de</strong> nuestro<br />

p<strong>la</strong>neta.<br />

Docum<strong>en</strong>to obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tercera Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> *<br />

9-15 junio <strong>de</strong> 1991, Sundsvall, Suecia<br />

234


Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Yakarta sobre <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> el Siglo XXI.<br />

La Cuarta Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>: nuevos actores<br />

para una nueva era- Li<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> hacia el siglo 21, Reunión <strong>en</strong><br />

Yakarta Julio 21-25, 1997<br />

La 4.a Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> —Nuevos actores para una<br />

nueva era: llevar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud hacia el siglo XXI— se celebra <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to<br />

crítico para <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estrategias internacionales <strong>de</strong> salud. Han transcurrido casi 20<br />

años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que los Estados Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> contrajeron el<br />

ambicioso compromiso <strong>de</strong> adoptar una estrategia mundial <strong>de</strong> salud para todos y observar los<br />

principios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> salud establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Alma-Ata. Han<br />

pasado 10 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se celebró <strong>la</strong> Primera Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> Ottawa (Canadá). Como resultado <strong>de</strong> esa confer<strong>en</strong>cia se publicó <strong>la</strong><br />

Carta <strong>de</strong> Ottawa para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, que ha sido fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación e<br />

inspiración <strong>en</strong> ese campo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces. En varias confer<strong>en</strong>cias y reuniones internacionales<br />

subsigui<strong>en</strong>tes se han ac<strong>la</strong>rado <strong>la</strong> importancia y el significado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, incluso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>tes a una política pública sana (A<strong>de</strong><strong>la</strong>i<strong>de</strong>, 1988)<br />

y a un ambi<strong>en</strong>te favorable a <strong>la</strong> salud (Sundsvall, 1991).La 4.a Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre<br />

<strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, organizada <strong>en</strong> Yakarta, es <strong>la</strong> primera <strong>en</strong> celebrarse <strong>en</strong> un país <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo y <strong>en</strong> dar participación al sector privado <strong>en</strong> el apoyo a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Ofrece una oportunidad <strong>de</strong> reflexionar sobre lo apr<strong>en</strong>dido con respecto a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, reconsi<strong>de</strong>rar los factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y seña<strong>la</strong>r los <strong>de</strong>rroteros y<br />

estrategias necesarios para resolver <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el siglo XXI.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es una valiosa inversión<br />

La salud es un <strong>de</strong>recho humano básico e indisp<strong>en</strong>sable para el <strong>de</strong>sarrollo social y económico.<br />

Con frecu<strong>en</strong>cia cada vez mayor, se reconoce que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es un elem<strong>en</strong>to<br />

indisp<strong>en</strong>sable <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma. Se trata <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> capacitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />

para ejercer mayor control <strong>de</strong> su salud y mejorar<strong>la</strong>. Por medio <strong>de</strong> inversiones y <strong>de</strong> acción, <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud obra sobre los factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud para <strong>de</strong>rivar el<br />

máximo b<strong>en</strong>eficio posible para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, hacer un aporte <strong>de</strong> importancia a <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inequidad <strong>en</strong> salud, garantizar el respeto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y acumu<strong>la</strong>r capital<br />

social. La meta final es prolongar <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> salud y reducir <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> ese<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong>tre países y grupos.<br />

La Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Yakarta sobre <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> ofrece una visión y un<br />

punto <strong>de</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud hacia el siglo v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ro. Refleja el firme<br />

compromiso <strong>de</strong> los participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> 4.a Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong> hacer uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> más amplia gama <strong>de</strong> recursos para abordar los factores<br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el siglo XXI.<br />

Los requisitos para <strong>la</strong> salud compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong> paz, <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> seguridad social,<br />

<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales, <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación, el ingreso, el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer, un<br />

ecosistema estable, el uso sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> recursos, <strong>la</strong> justicia social, el respeto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos y <strong>la</strong> equidad. Sobre todo, <strong>la</strong> pobreza es <strong>la</strong> mayor am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> salud.<br />

235


Las t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>mográficas, como <strong>la</strong> urbanización, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> adultos<br />

mayores y <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas, los creci<strong>en</strong>tes hábitos <strong>de</strong> vida se<strong>de</strong>ntaria,<br />

<strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a los antibióticos y otros medicam<strong>en</strong>tos comunes, <strong>la</strong> propagación <strong>de</strong>l abuso <strong>de</strong><br />

drogas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia civil y doméstica, am<strong>en</strong>azan <strong>la</strong> salud y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>de</strong><br />

millones <strong>de</strong> personas.<br />

Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas nuevas y re-emerg<strong>en</strong>tes y el mayor reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

problemas <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal exig<strong>en</strong> una respuesta urg<strong>en</strong>te. Es indisp<strong>en</strong>sable que <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud evolucione para adaptarse a los cambios <strong>en</strong> los factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Varios factores transnacionales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> también un importante impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud. Entre ellos<br />

cabe citar <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía mundial, los mercados financieros y el comercio, el<br />

acceso a los medios <strong>de</strong> información y a <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> comunicación y <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l<br />

medio ambi<strong>en</strong>te por causa <strong>de</strong>l uso irresponsable <strong>de</strong> recursos.<br />

Estos cambios <strong>de</strong>terminan los valores, los estilos <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> todo el<br />

mundo. Algunos, como el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> comunicaciones, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucho<br />

pot<strong>en</strong>cial para <strong>la</strong> salud; otros, como el comercio internacional <strong>de</strong> tabaco, acarrean un fuerte<br />

efecto <strong>de</strong>sfavorable.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud crea una situación difer<strong>en</strong>te<br />

Las investigaciones y los estudios <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> todo el mundo ofrec<strong>en</strong> pruebas convinc<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud surte efecto. Las estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

pue<strong>de</strong>n crear y modificar los modos <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong>s condiciones sociales, económicas y<br />

ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es un <strong>en</strong>foque práctico para alcanzar mayor equidad <strong>en</strong> salud.<br />

Las cinco estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa son indisp<strong>en</strong>sables para el éxito:<br />

• <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una política pública favorable a <strong>la</strong> salud,<br />

• <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> espacios, ámbitos y/o propicios,<br />

• el reforzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción comunitaria,<br />

• el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aptitu<strong>de</strong>s personales,<br />

• <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

Actualm<strong>en</strong>te se ha comprobado con c<strong>la</strong>ridad que:<br />

• El abordaje integral <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud resulta más eficaz. Los métodos basados<br />

<strong>en</strong> el empleo <strong>de</strong> combinaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco estrategias son más eficaces que los<br />

c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> un solo campo.<br />

• Diversos esc<strong>en</strong>arios ofrec<strong>en</strong> oportunida<strong>de</strong>s prácticas para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> estrategias<br />

integrales. Entre ellos cabe citar megalopolis, is<strong>la</strong>s, ciuda<strong>de</strong>s, municipios y<br />

comunida<strong>de</strong>s locales, junto con sus mercados, escue<strong>la</strong>s, lugares <strong>de</strong> trabajo y<br />

establecimi<strong>en</strong>tos asist<strong>en</strong>ciales.<br />

• La participación es indisp<strong>en</strong>sable para hacer sost<strong>en</strong>ible el esfuerzo <strong>de</strong>splegado. Para<br />

lograr el efecto <strong>de</strong>seado, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>be estar <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y los procesos <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

236


• El apr<strong>en</strong>dizaje sobre <strong>la</strong> salud fom<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> participación. El acceso a <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong><br />

información es es<strong>en</strong>cial para lograr una participación efectiva y <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s.<br />

Estas estrategias son elem<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y son <strong>de</strong> importancia<br />

para todos los países.<br />

Se necesitan nuevas respuestas<br />

Para combatir <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas naci<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> salud, se necesitan nuevas formas <strong>de</strong> acción. En<br />

los años v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ros, <strong>la</strong> dificultad estará <strong>en</strong> liberar el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

inher<strong>en</strong>te a muchos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s locales y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

familias.<br />

Existe una obvia necesidad <strong>de</strong> cruzar los límites tradicionales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sector público, <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s organizaciones gubernam<strong>en</strong>tales y no gubernam<strong>en</strong>tales y <strong>en</strong>tre los sectores público y<br />

privado. La cooperación es fundam<strong>en</strong>tal. En <strong>la</strong> práctica, esto exige <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevas<br />

alianzas estratégicas para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> pie <strong>de</strong> igualdad <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes sectores <strong>de</strong> todos los<br />

niveles <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s.<br />

Priorida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el siglo XXI<br />

1. Promover <strong>la</strong> responsabilidad social por <strong>la</strong> salud<br />

Las instancias <strong>de</strong>cisorias <strong>de</strong>b<strong>en</strong> comprometerse firmem<strong>en</strong>te a cumplir con su responsabilidad<br />

social. Es preciso que los sectores público y privado promuevan <strong>la</strong> salud sigui<strong>en</strong>do políticas<br />

y prácticas que:<br />

• evit<strong>en</strong> perjudicar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> otras personas,<br />

• protejan el medio ambi<strong>en</strong>te y asegur<strong>en</strong> el uso sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los recursos,<br />

• restrinjan <strong>la</strong> producción y el comercio <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y sustancias intrínsecam<strong>en</strong>te<br />

nocivos, como el tabaco y <strong>la</strong>s armas, así como <strong>la</strong>s tácticas <strong>de</strong> mercado y<br />

comercialización perjudiciales para <strong>la</strong> salud,<br />

• protejan al ciudadano <strong>en</strong> el mercado y al individuo <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo,<br />

• incluyan evaluaciones <strong>de</strong>l efecto sobre <strong>la</strong> salud <strong>en</strong>focadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> equidad como parte<br />

integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas.<br />

2. Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

En muchos países, <strong>la</strong> inversión actual <strong>en</strong> salud es insufici<strong>en</strong>te y a m<strong>en</strong>udo ineficaz. El<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud exige un <strong>en</strong>foque verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

multisectorial, que compr<strong>en</strong>da más recursos para los sectores <strong>de</strong> educación, vivi<strong>en</strong>da y salud.<br />

Una mayor inversión <strong>en</strong> salud y <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas nacional e<br />

internacional pue<strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar mucho el <strong>de</strong>sarrollo humano, <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida.<br />

Las inversiones <strong>en</strong> salud <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reflejar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ciertos grupos, como <strong>la</strong>s mujeres,<br />

los niños, los adultos mayores, los indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones pobres y marginadas.<br />

237


3. Consolidar y ampliar <strong>la</strong>s alianzas estratégicas <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud exige alianzas estratégicas <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y el <strong>de</strong>sarrollo social<br />

<strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes sectores <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong>l gobierno y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Es preciso<br />

fortalecer <strong>la</strong>s alianzas estratégicas establecidas y explorar el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> formación <strong>de</strong><br />

nuevas.<br />

Las alianzas estratégicas son <strong>de</strong> mutuo b<strong>en</strong>eficio <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong> salud por el hecho <strong>de</strong><br />

compartir conocimi<strong>en</strong>tos especializados, aptitu<strong>de</strong>s y recursos. Cada una <strong>de</strong>be ser transpar<strong>en</strong>te<br />

y responsable y basarse <strong>en</strong> principios <strong>de</strong> ética acordados y <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y respeto<br />

mutuos. Es preciso observar <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS.<br />

4. Ampliar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y empo<strong>de</strong>rar al individuo<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es realizada por y con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, sin que se le imponga ni se le dé.<br />

Amplía <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona para obrar y <strong>la</strong> <strong>de</strong> los grupos, organizaciones o<br />

comunida<strong>de</strong>s para influir <strong>en</strong> los factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

La ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud exige<br />

educación práctica, adiestrami<strong>en</strong>to para el li<strong>de</strong>razgo y acceso a recursos. El empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> cada persona requiere acceso seguro y más constante al proceso <strong>de</strong>cisorio y los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos y aptitu<strong>de</strong>s indisp<strong>en</strong>sables para efectuar cambios.<br />

Tanto <strong>la</strong> comunicación tradicional como los nuevos medios <strong>de</strong> información apoyan este<br />

proceso. Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aprovechar los recursos sociales, culturales y espirituales <strong>de</strong> formas<br />

innovadoras.<br />

5. Consolidar <strong>la</strong> infraestructura necesaria para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

Para consolidar <strong>la</strong> infraestructura necesaria para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es preciso buscar<br />

nuevos mecanismos <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferas local, nacional y mundial. Hay que<br />

crear inc<strong>en</strong>tivos para influir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas tomadas por los gobiernos, organizaciones no<br />

gubernam<strong>en</strong>tales, instituciones educativas y el sector privado para asegurarse <strong>de</strong> maximizar<br />

<strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> recursos para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Los "ámbitos, espacios y/o <strong>en</strong>tornos para <strong>la</strong> salud" son <strong>la</strong> base organizativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

infraestructura necesaria para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Los nuevos <strong>de</strong>safíos que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

salud significan que se necesita crear nuevas y diversas re<strong>de</strong>s para lograr co<strong>la</strong>boración<br />

intersectorial. Esas re<strong>de</strong>s <strong>de</strong>b<strong>en</strong> proporcionarse asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los ámbitos nacional e<br />

internacional y facilitar el intercambio <strong>de</strong> información sobre qué estrategias surt<strong>en</strong> efecto <strong>en</strong><br />

cada <strong>en</strong>torno o esc<strong>en</strong>ario.<br />

Convi<strong>en</strong>e al<strong>en</strong>tar el adiestrami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> cada<br />

localidad para apoyar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Se necesita ampliar <strong>la</strong><br />

docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud por medio <strong>de</strong> investigaciones y<br />

preparación <strong>de</strong> informes <strong>de</strong> proyectos para mejorar el trabajo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación, ejecución y<br />

evaluación.<br />

Todos los países <strong>de</strong>b<strong>en</strong> crear el <strong>en</strong>torno político, jurídico, educativo, social y económico<br />

apropiado para apoyar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

238


L<strong>la</strong>mado a <strong>la</strong> acción<br />

Los participantes se han comprometido a compartir los m<strong>en</strong>sajes c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración con<br />

sus respectivos gobiernos, instituciones y comunida<strong>de</strong>s, poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong>s medidas<br />

propuestas y r<strong>en</strong>dir el informe correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> 5.a Confer<strong>en</strong>cia Internacional sobre <strong>la</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Con el fin <strong>de</strong> acelerar el progreso hacia <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud mundial, los participantes<br />

respaldan <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> una alianza mundial para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, cuya meta será<br />

fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud expresadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración.<br />

Las priorida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> alianza compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n:<br />

• crear más conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

• apoyar el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración y <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong><br />

• salud,<br />

• movilizar recursos para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

• acumu<strong>la</strong>r conocimi<strong>en</strong>tos sobre prácticas a<strong>de</strong>cuadas,<br />

• permitir el apr<strong>en</strong>dizaje compartido,<br />

• promover <strong>la</strong> solidaridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción,<br />

• fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> responsabilidad ante el público <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud.<br />

Se hace un l<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>to a los gobiernos nacionales a que tom<strong>en</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> al<strong>en</strong>tar y<br />

apoyar el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus países y <strong>en</strong>tre<br />

unos y otros.<br />

Los participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> Yakarta 97 pidieron a <strong>la</strong> OMS que <strong>en</strong>cabezara <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> una alianza mundial para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y facultara a los Estados Miembros<br />

para poner <strong>en</strong> práctica los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia. Como parte c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> esa función, <strong>la</strong><br />

OMS <strong>de</strong>be conseguir <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los gobiernos, <strong>la</strong>s organizaciones no<br />

gubernam<strong>en</strong>tales, los bancos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, los organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, los<br />

órganos interregionales, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s bi<strong>la</strong>terales, el movimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong>boral, <strong>la</strong>s cooperativas y<br />

sector privado <strong>en</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> medidas prioritarias para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

239


Dec<strong>la</strong>ración Ministerial <strong>de</strong> México para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud: hacia una mayor equidad. Quinta Confer<strong>en</strong>cia Mundial <strong>de</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. Ciudad <strong>de</strong> México, 5 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2000<br />

De <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as a <strong>la</strong> acción<br />

Reunidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> México con ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Quinta Confer<strong>en</strong>cia Mundial <strong>de</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, los Ministros <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> firmantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te Dec<strong>la</strong>ración:<br />

1. Reconocemos que el logro <strong>de</strong>l grado máximo <strong>de</strong> salud que se pueda alcanzar, es un<br />

valioso recurso para el disfrute <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y es necesario para el <strong>de</strong>sarrollo social y<br />

económico y <strong>la</strong> equidad.<br />

2. Consi<strong>de</strong>ramos que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sanitario y social es un <strong>de</strong>ber<br />

primordial y una responsabilidad <strong>de</strong> los gobiernos; que compart<strong>en</strong> todos los <strong>de</strong>más<br />

sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

3. Somos consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que, <strong>en</strong> los ú1timos años, gracias a los esfuerzos persist<strong>en</strong>tes y<br />

conjuntos <strong>de</strong> los gobiernos y <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s, se han registrado importantes mejoras<br />

sanitarias y progresos <strong>en</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> muchos países <strong>de</strong>l<br />

mundo.<br />

4. Observamos que, a pesar <strong>de</strong> esos progresos, aún persist<strong>en</strong> muchos problemas <strong>de</strong> salud<br />

que <strong>en</strong>torpec<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo social y económico y que, por tanto, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> abordarse<br />

urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> equidad <strong>en</strong> el logro <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y el bi<strong>en</strong>estar.<br />

5. Somos consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que, al propio tiempo, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s nuevas y reemerg<strong>en</strong>tes<br />

am<strong>en</strong>azan los progresos realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

6. Reconocemos que es urg<strong>en</strong>te abordar los <strong>de</strong>terminantes sociales, económicos y<br />

medioambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y que ésto requiere mecanismos reforzados <strong>de</strong><br />

co<strong>la</strong>boración para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> todos los sectores y <strong>en</strong> todos los<br />

niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

7. Concluimos que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>be ser un compon<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas y programas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> todos los países, <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad y <strong>de</strong><br />

una mejor salud para todos.<br />

8. Comprobamos que exist<strong>en</strong> abundantes pruebas <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as estrategias <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud son eficaces.<br />

ACCIONES<br />

Habida cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> lo que antece<strong>de</strong>, suscribimos lo sigui<strong>en</strong>te<br />

A. Situar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como prioridad fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas y<br />

programas <strong>de</strong> salud locales, regionales, nacionales e internacionales.<br />

B. Ejercer el papel <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo para asegurar <strong>la</strong> participaci6n activa <strong>de</strong> todos los<br />

sectores y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> medidas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

que refuerc<strong>en</strong> y amplí<strong>en</strong> los vínculos <strong>de</strong> asociación <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

240


C. Apoyar <strong>la</strong> preparaci6n <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> ámbito nacional para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud, recurri<strong>en</strong>do; si es necesario, a los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS y <strong>de</strong> sus<br />

asociados <strong>en</strong> esta esfera.Esos p<strong>la</strong>nes variarán <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l contexto nacional, pero<br />

se ajustarán a un marco básico que se acuer<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Quinta Confer<strong>en</strong>cia Mundial <strong>de</strong><br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y que podrá incluir, <strong>en</strong>tre otros aspectos, lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

• La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud y el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

programas y políticas<br />

• públicas sanos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r dichas priorida<strong>de</strong>s.<br />

• El apoyo a <strong>la</strong> investigación que promueva los conocimi<strong>en</strong>tos sobre<br />

priorida<strong>de</strong>s<br />

• <strong>de</strong>terminadas.<br />

• La movilización <strong>de</strong> recursos financieros y operacionales a fin <strong>de</strong> crear<br />

capacidad humana e institucional para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración, <strong>la</strong> aplicación, <strong>la</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> ámbito nacional.<br />

D. Establecer o fortalecer re<strong>de</strong>s nacionales e internacionales que promuevan <strong>la</strong> salud.<br />

E. Propugnar que los organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas se responsabilic<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />

efectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> sus programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

F. Informar a <strong>la</strong> Directora G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, para los<br />

fines <strong>de</strong>l informe que ésta pres<strong>en</strong>tará al Consejo Ejecutivo <strong>en</strong> su 107ª reunión, <strong>de</strong> los<br />

progresos<br />

Firmado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> México, el 5 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2000, <strong>en</strong> árabe, chino, español, francés,<br />

inglés, ruso y portugués, versiones todas el<strong>la</strong>s igualm<strong>en</strong>te auténticas 11 .<br />

11 La Dec<strong>la</strong>ración Ministerial fue firmada por los sigui<strong>en</strong>tes países: Algeria , Ango<strong>la</strong> , Arg<strong>en</strong>tina , Aruba, Australia, Austria, Bang<strong>la</strong><strong>de</strong>sh ,<br />

Belice, Bhutan, Bolivia, Brasil, Bulgaria, Camerún, Canadá, China , Colombia, Costa Rica, Cuba, Republica Checa, Dinamarca, Dominica<br />

, Republica Dominicana, Ecuador, El Salvador, Egipto, Fin<strong>la</strong>ndia, Francia, Gabon, Alemania, Guatema<strong>la</strong>,Haiti,Hungria, India, Indonesia,<br />

Irán, Israel, Jamaica, Corea, Kuwait, Lao PDR, Líbano, Madagascar, Ma<strong>la</strong>sia, Maldives, Malta, Is<strong>la</strong>s Marshall, México, Marruecos,<br />

Mozambique, Myanmar, Namibia, Nepal, Ho<strong>la</strong>nda, Nueva Ze<strong>la</strong>nda, Nicaragua, Nigeria, Noruega, Omán, Pakistán, Panamá, Paraguay,<br />

Polonia, Portugal, Puerto Rico, <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Rusa, Rwanda, Saint Kitts and Nevis, Saint Lucia, Samoa, Eslovaquia, Eslov<strong>en</strong>ia, Sur África,<br />

España, Sudan, Swazi<strong>la</strong>nd, Suecia, Suiza, Tai<strong>la</strong>ndia, Turquía, Reino Unido, Estados Unidos, Uruguay, Vanuatu, V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, Yugos<strong>la</strong>via,<br />

Zambia y Zimbabwe.<br />

241


Carta <strong>de</strong> Bangkok para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> un mundo globalizado<br />

Introducción<br />

Alcance En <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Bangkok se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas, los compromisos y<br />

<strong>la</strong>s promesas necesarias para abordar los factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> un mundo globalizado mediante <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Propósito La Carta <strong>de</strong> Bangkok afirma que <strong>la</strong>s políticas y alianzas <strong>de</strong>stinadas a<br />

empo<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y mejorar <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> igualdad <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> salud <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ocupar un lugar c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

mundial y nacional.<br />

La Carta <strong>de</strong> Bangkok complem<strong>en</strong>ta, basándose <strong>en</strong> ellos, los valores,<br />

principios y estrategias <strong>de</strong> acción para el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa para el Fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, así<br />

como <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sucesivas confer<strong>en</strong>cias mundiales<br />

sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que han sido ratificadas por los Estados<br />

Miembros <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Destinatarios La Carta <strong>de</strong> Bangkok se dirige a <strong>la</strong>s personas, los grupos y <strong>la</strong>s<br />

organizaciones cuya interv<strong>en</strong>ción es crucial para el logro <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r:<br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud<br />

• gobiernos y políticos a todos los niveles,<br />

• <strong>la</strong> sociedad civil,<br />

• el sector privado,<br />

• <strong>la</strong>s organizaciones internacionales, y<br />

• <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> salud pública.<br />

Las Naciones Unidas reconoc<strong>en</strong> que el disfrute <strong>de</strong>l mayor grado<br />

posible <strong>de</strong> salud es uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> todo ser<br />

humano, sin discriminación alguna.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se basa <strong>en</strong> ese <strong>de</strong>recho humano fundam<strong>en</strong>tal<br />

y refleja un concepto positivo e incluy<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como factor<br />

<strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida, que abarca el bi<strong>en</strong>estar m<strong>en</strong>tal y<br />

espiritual.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud consiste <strong>en</strong> capacitar a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te para ejercer<br />

un mayor control sobre los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> su salud y mejorar así<br />

ésta. Es una función c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública, que coadyuva a los<br />

esfuerzos invertidos para afrontar <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmisibles, <strong>la</strong>s<br />

no transmisibles y otras am<strong>en</strong>azas para <strong>la</strong> salud.<br />

242


Cómo abordar los factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

Un contexto <strong>en</strong><br />

transformación<br />

Factores<br />

críticos<br />

Nuevos<br />

<strong>de</strong>safíos<br />

Nuevas<br />

oportunida<strong>de</strong>s<br />

Coher<strong>en</strong>cia<br />

política<br />

Progresos<br />

realizados<br />

El contexto mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ha cambiado mucho<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se e<strong>la</strong>boró <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa.<br />

Entre los factores que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> hoy una influ<strong>en</strong>cia crítica <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud<br />

cabe<br />

citar:<br />

• <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s creci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los países y <strong>en</strong>tre ellos,<br />

• <strong>la</strong>s nuevas formas <strong>de</strong> consumo y comunicación,<br />

• <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> comercialización,<br />

• los cambios ambi<strong>en</strong>tales mundiales, y<br />

• <strong>la</strong> urbanización.<br />

Otros factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud son los cambios sociales,<br />

económicos y <strong>de</strong>mográficos, rápidos y con frecu<strong>en</strong>cia adversos, que<br />

afectan a <strong>la</strong>s condiciones <strong>la</strong>borales, los <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>la</strong>s<br />

estructuras familiares, y <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong> urdimbre social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s.<br />

Mujeres y hombres se v<strong>en</strong> afectados <strong>de</strong> distinta forma, y se han<br />

agravado <strong>la</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> los niños y <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />

marginadas, los discapacitados y los pueblos indíg<strong>en</strong>as.<br />

La globalización brinda nuevas oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración para<br />

mejorar <strong>la</strong> salud y disminuir los riesgos transnacionales que <strong>la</strong><br />

am<strong>en</strong>azan. Estas oportunida<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n:<br />

• los avances <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s<br />

comunicaciones, y<br />

• los mejores mecanismos disponibles para <strong>la</strong> gobernanza mundial y<br />

el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias.<br />

Para hacer fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización, hay que garantizar<br />

<strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas adoptadas <strong>en</strong>:<br />

• todos los niveles gubernam<strong>en</strong>tales,<br />

• todos los organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, y<br />

• otras organizaciones, incluido el sector privado.<br />

Esa coher<strong>en</strong>cia fortalecerá el cumplimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia y el<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas respecto <strong>de</strong> los acuerdos y tratados<br />

internacionales que afectan a <strong>la</strong> salud.<br />

Pese a los progresos logrados <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a situar <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, por ejemplo mediante los Objetivos <strong>de</strong><br />

Desarrollo <strong>de</strong>l Mil<strong>en</strong>io, queda aún mucho por hacer. La participación<br />

243


activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil es crucial <strong>en</strong> este proceso.<br />

244


Estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> un mundo globalizado<br />

Interv<strong>en</strong>ciones<br />

eficaces<br />

Medidas<br />

requeridas<br />

Para avanzar hacia un mundo más sano se requier<strong>en</strong> medidas políticas<br />

<strong>en</strong>érgicas, una amplia participación y activida<strong>de</strong>s perman<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

promoción.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ti<strong>en</strong>e a su alcance un espectro ya arraigado<br />

<strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> probada eficacia que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aprovecharse al máximo.<br />

Para seguir avanzando <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> esas estrategias, todos los<br />

sectores y ámbitos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> actuar para:<br />

• abogar por <strong>la</strong> salud sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong><br />

solidaridad,<br />

• invertir <strong>en</strong> políticas, medidas e infraestructura sost<strong>en</strong>ibles para<br />

abordar los factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

• crear capacidad para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas, el li<strong>de</strong>razgo, <strong>la</strong>s<br />

prácticas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> investigación, y <strong>la</strong> alfabetización sanitaria,<br />

• establecer normas regu<strong>la</strong>doras y leyes que garantic<strong>en</strong> un alto<br />

grado <strong>de</strong> protección fr<strong>en</strong>te a posibles daños y <strong>la</strong> igualdad <strong>de</strong><br />

oportunida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> salud y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s personas,<br />

• asociarse y establecer alianzas con organizaciones públicas,<br />

privadas, no gubernam<strong>en</strong>tales e internacionales y con <strong>la</strong> sociedad<br />

civil para impulsar medidas sost<strong>en</strong>ibles.<br />

245


Compromisos <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> para Todos<br />

Fundam<strong>en</strong>to El sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud está l<strong>la</strong>mado a <strong>de</strong>sempeñar una función c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong><br />

li<strong>de</strong>razgo <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas y alianzas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud.<br />

Compromisos<br />

c<strong>la</strong>ve<br />

1. Lograr que<br />

<strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

sea un<br />

compon<strong>en</strong>te<br />

primordial <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo<br />

mundial<br />

2. Lograr que<br />

<strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

sea una<br />

responsabilid<br />

ad<br />

Si se <strong>de</strong>sea avanzar <strong>en</strong> el control <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, es indisp<strong>en</strong>sable un <strong>en</strong>foque normativo integrado por parte <strong>de</strong>l<br />

gobierno y <strong>la</strong>s organizaciones internacionales, así como el<br />

compromiso <strong>de</strong> trabajar con <strong>la</strong> sociedad civil y el sector privado <strong>en</strong><br />

todos los ámbitos.<br />

Los cuatro compromisos c<strong>la</strong>ve son lograr que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud sea:<br />

1. un compon<strong>en</strong>te primordial <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo mundial<br />

2. una responsabilidad es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> todo el gobierno<br />

3. un objetivo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> sociedad civil<br />

4. un requisito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas empresariales.<br />

Se precisan acuerdos intergubernam<strong>en</strong>tales sólidos que favorezcan <strong>la</strong><br />

salud y <strong>la</strong> seguridad sanitaria colectiva. Los organismos<br />

gubernam<strong>en</strong>tales e internacionales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ir para cerrar <strong>la</strong><br />

brecha <strong>de</strong> salud <strong>en</strong>tre ricos y pobres. Se requier<strong>en</strong> mecanismos<br />

eficaces <strong>de</strong> gobernanza mundial <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud para hacer fr<strong>en</strong>te<br />

a los efectos nocivos <strong>de</strong>:<br />

• el comercio,<br />

• los productos,<br />

• los servicios, y<br />

• <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> comercialización.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>be convertirse <strong>en</strong> un aspecto es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s políticas nacionales y exteriores y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

internacionales, incluso <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> guerra o conflictos.<br />

Ello exige medidas para promover el diálogo y <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s naciones, <strong>la</strong> sociedad civil y el sector privado, y estas iniciativas<br />

pue<strong>de</strong>n tomar como ejemplo tratados ya exist<strong>en</strong>tes, como el Conv<strong>en</strong>io<br />

Marco para el Control <strong>de</strong>l Tabaco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong>.<br />

Los gobiernos, a todos los niveles, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> afrontar <strong>de</strong> forma<br />

apremiante los problemas <strong>de</strong> salud y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, pues <strong>la</strong> salud<br />

<strong>de</strong>termina <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida el <strong>de</strong>sarrollo social, económico y político.<br />

Los gobiernos locales, regionales y nacionales <strong>de</strong>b<strong>en</strong>:<br />

246


es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

todo el<br />

gobierno<br />

• conce<strong>de</strong>r prioridad a <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> salud, <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong>l<br />

sector sanitario, y<br />

• ofrecer financiación sost<strong>en</strong>ible para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Para garantizar lo anterior, todos los niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> exponer <strong>de</strong> forma explícita <strong>la</strong>s repercusiones sanitarias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

políticas y <strong>la</strong>s leyes, empleando para ello instrum<strong>en</strong>tos como <strong>la</strong><br />

evaluación <strong>de</strong>l impacto sanitario c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> equidad.<br />

Compromisos <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> para Todos, Continuación<br />

3. Lograr que<br />

<strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

sea un<br />

objetivo<br />

fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>la</strong> sociedad<br />

civil<br />

4. Lograr que<br />

<strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

sea un<br />

requisito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as<br />

prácticas<br />

empresariales<br />

Las comunida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> sociedad civil son con frecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong>s que<br />

li<strong>de</strong>ran <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha, el diseño y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Por ello, necesitan t<strong>en</strong>er los<br />

<strong>de</strong>rechos, recursos y oportunida<strong>de</strong>s que les permitirán ampliar y<br />

sost<strong>en</strong>er sus contribuciones. El apoyo a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> capacidad es<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te importante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das.<br />

Las comunida<strong>de</strong>s bi<strong>en</strong> organizadas y empo<strong>de</strong>radas <strong>de</strong>terminan muy<br />

eficazm<strong>en</strong>te su nivel <strong>de</strong> salud, y pue<strong>de</strong>n pedir a los gobiernos y al<br />

sector privado que rindan cu<strong>en</strong>tas sobre <strong>la</strong>s repercusiones sanitarias<br />

<strong>de</strong> sus políticas y prácticas.<br />

La sociedad civil necesita ejercer su po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> el mercado dando<br />

prefer<strong>en</strong>cia a los productos, servicios y acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas que<br />

mejor <strong>de</strong>muestr<strong>en</strong> su responsabilidad social.<br />

Los proyectos <strong>de</strong> base comunitaria, los grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y<br />

<strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> mujeres han <strong>de</strong>mostrado su eficacia <strong>en</strong> el<br />

terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y brindan ejemplos <strong>de</strong> prácticas a<br />

seguir.<br />

Las asociaciones <strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud también ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

aportaciones que realizar.<br />

El sector empresarial ti<strong>en</strong>e un impacto directo <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas y <strong>en</strong> los factores que <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminan, <strong>de</strong>bido a su influ<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>:<br />

• <strong>la</strong> situación local,<br />

• <strong>la</strong> cultura nacional,<br />

• el ambi<strong>en</strong>te, y<br />

• <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza.<br />

El sector privado, al igual que otros empleadores y el sector no<br />

estructurado, ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

247


seguridad <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo, así como <strong>de</strong> promocionar <strong>la</strong> salud y<br />

el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> sus empleados, sus familias y sus comunida<strong>de</strong>s.<br />

El sector privado pue<strong>de</strong> contribuir también a reducir los efectos <strong>de</strong><br />

más alcance <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud mundial, como son los asociados a los<br />

cambios ambi<strong>en</strong>tales p<strong>la</strong>netarios, cumpli<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s normas y acuerdos<br />

locales, nacionales e internacionales que fom<strong>en</strong>tan y proteg<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

salud. Las prácticas comerciales éticas y responsables y el comercio<br />

justo son ejemplos <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> prácticas comerciales que <strong>de</strong>berían<br />

apoyar los consumidores y <strong>la</strong> sociedad civil, así como los gobiernos<br />

mediante inc<strong>en</strong>tivos y normas regu<strong>la</strong>doras.<br />

248


Una promesa mundial para lograrlo<br />

Un esfuerzo<br />

colectivo <strong>en</strong><br />

pro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud<br />

Cerrar <strong>la</strong><br />

brecha <strong>de</strong><br />

ejecución<br />

L<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>to<br />

a <strong>la</strong> acción<br />

Para cumplir estos compromisos hay que aplicar mejor <strong>la</strong>s estrategias<br />

<strong>de</strong> reconocida eficacia, y usar nuevos puntos <strong>de</strong> acceso y respuestas<br />

innovadoras.<br />

Las asociaciones, alianzas, re<strong>de</strong>s y mecanismos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

brindan fórmu<strong>la</strong>s interesantes y gratificantes para conseguir reunir a<br />

personas y organizaciones <strong>en</strong> torno a objetivos comunes y acciones<br />

conjuntas que mejor<strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones.<br />

Cada sector - intergubernam<strong>en</strong>tal, gubernam<strong>en</strong>tal, sociedad civil y<br />

privado - ti<strong>en</strong>e sus propias funciones y responsabilida<strong>de</strong>s.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa se han suscrito muchas<br />

resoluciones a nivel nacional y mundial <strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud, pero a esas resoluciones no siempre han seguido <strong>la</strong>s medidas<br />

correspondi<strong>en</strong>tes. Los participantes <strong>en</strong> esta Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Bangkok<br />

hac<strong>en</strong> un l<strong>la</strong>mami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>érgico a los Estados Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> para que cierr<strong>en</strong> esta brecha <strong>de</strong><br />

ejecución pasando a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r políticas y alianzas para <strong>la</strong> acción.<br />

Los participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia solicitan a <strong>la</strong> Organización<br />

Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y a sus Estados Miembros que, <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

con otros, <strong>de</strong>stin<strong>en</strong> recursos a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, inici<strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes<br />

<strong>de</strong> acción y vigil<strong>en</strong> sus resultados mediante indicadores y metas<br />

apropiados, y que inform<strong>en</strong> con regu<strong>la</strong>ridad sobre los progresos<br />

realizados. Se pi<strong>de</strong> a <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas que<br />

estudi<strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios que reportaría el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un Tratado<br />

Mundial <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

249


Anexo II<br />

Dec<strong>la</strong>raciones, Cartas y Compromisos Regionales<br />

Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Internacional <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> América Latina.<br />

Santa Fé <strong>de</strong> Bogotá, noviembre <strong>de</strong> 1992<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> América Latina busca <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> condiciones que garantic<strong>en</strong><br />

el bi<strong>en</strong>estar g<strong>en</strong>eral como propósito fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo, asumi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

mutua <strong>de</strong>terminación <strong>en</strong>tre salud y <strong>de</strong>sarrollo. La región, <strong>de</strong>sgarrada por <strong>la</strong> inequidad que se<br />

agrava por <strong>la</strong> prolongada crisis económica y los programas <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> ajuste<br />

macroeconómico, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, junto con un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los riesgos para <strong>la</strong> salud y una reducción <strong>de</strong> los recursos<br />

para hacerles fr<strong>en</strong>te. Por consigui<strong>en</strong>te, el <strong>de</strong>safió <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> América<br />

Latina consiste <strong>en</strong> transformar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones excluy<strong>en</strong>tes conciliando los intereses<br />

económicos y los propósitos sociales <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar para todos, así como <strong>en</strong> trabajar por <strong>la</strong><br />

solidaridad y <strong>la</strong> equidad social, condiciones indisp<strong>en</strong>sables para <strong>la</strong> salud y el <strong>de</strong>sarrollo.<br />

1. Sectores importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción no han logrado satisfacer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

básicas para garantizar condiciones dignas <strong>de</strong> vida. Estas complejas y agobiantes<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s tanto <strong>de</strong> tipo económico, ambi<strong>en</strong>tal, social, político y cultural, como<br />

re<strong>la</strong>tivas a cobertura, acceso y calidad <strong>en</strong> los servicios <strong>de</strong> salud, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ac<strong>en</strong>tuarse<br />

<strong>en</strong> razón <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción histórica <strong>de</strong>l gasto social y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> ajuste. Por<br />

tanto, es inap<strong>la</strong>zable afrontar y resolver estos problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> alcanzar<br />

<strong>la</strong> salud para todos.<br />

2. La situación <strong>de</strong> inequidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> América Latina<br />

reitera <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> optar por nuevas alternativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> salud publica,<br />

ori<strong>en</strong>tadas a combatir el sufrimi<strong>en</strong>to causado por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l atraso y <strong>la</strong><br />

pobreza, al que se superpone el causado por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> urbanización y <strong>la</strong><br />

industrialización. La región pres<strong>en</strong>ta una situación epi<strong>de</strong>miológica caracterizada por<br />

<strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia o el resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>mias como <strong>la</strong> ma<strong>la</strong>ria, el cólera, <strong>la</strong><br />

tuberculosis y <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición; por el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> problemas como el cáncer y <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res, y por <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s como el<br />

SIDA o <strong>la</strong>s resultantes <strong>de</strong>l <strong>de</strong>terioro ambi<strong>en</strong>tal. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este panorama, <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s modificaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones sanitarias y <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> vivir,<br />

conduc<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. A este efecto, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trega <strong>de</strong><br />

información y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to constituy<strong>en</strong> valiosos instrum<strong>en</strong>tos para<br />

<strong>la</strong> participación y los cambios <strong>de</strong> los estilos <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s.<br />

3. En el or<strong>de</strong>n político exist<strong>en</strong> barreras que limitan el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>la</strong><br />

participación ciudadana <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones. En estas circunstancias, <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia- <strong>en</strong> todas sus formas- contribuye notablem<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los servicios,<br />

es causa <strong>de</strong> numerosos problemas psicosociales y constituye el trasfondo <strong>en</strong> que se<br />

inscrib<strong>en</strong> numerosos problemas <strong>de</strong> salud pública.<br />

250


4. ERl logro <strong>de</strong> <strong>la</strong> equidad consiste <strong>en</strong> eliminar difer<strong>en</strong>cias innecesarias, evitables e<br />

injustas que restring<strong>en</strong> <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s para acce<strong>de</strong>r al <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar. Cada<br />

sociedad <strong>de</strong>fine su bi<strong>en</strong>estar como una particu<strong>la</strong>r opcion <strong>de</strong> vivir con dignidad. El<br />

papel que le correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> promocion <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud para alcanzar este proposito<br />

consiste no solo <strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificar los factores que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> inequidad y proponer<br />

acciones para aliviar sus efectos, sino <strong>en</strong> actuar a<strong>de</strong>mas como un ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cambio<br />

que induzca transformaciones radicales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y conductas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

sus dirig<strong>en</strong>tes, orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> estas ca<strong>la</strong>mida<strong>de</strong>s.<br />

5. El <strong>de</strong>sarrollo integral y reciproco <strong>de</strong> los seres humanos y <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s es <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el contin<strong>en</strong>te. En consecu<strong>en</strong>cia, esta<br />

asume <strong>la</strong>s tradiciones culturales y los procesos sociales que han forjado nuestras<br />

nacionalida<strong>de</strong>s posibilitando, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar creativa y solidariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

adversidad, los obstáculos estructurales y <strong>la</strong>s crisis recurr<strong>en</strong>tes.<br />

Estrategias<br />

A nivel internacional, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> promociona <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ha g<strong>en</strong>erado propuestas<br />

teóricas y practicas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales se <strong>de</strong>staca el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa por<br />

su c<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> <strong>de</strong>finir los elem<strong>en</strong>tos constitutivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y los<br />

mecanismos para poner<strong>la</strong> <strong>en</strong> practica. La incorporación <strong>de</strong> estas propuestas resulta<br />

indisp<strong>en</strong>sable para recrear <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> América Latina.<br />

1. Impulsar <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud modificando valores, cre<strong>en</strong>cias, actitu<strong>de</strong>s y re<strong>la</strong>ciones<br />

que permitan acce<strong>de</strong>r tanto a <strong>la</strong> producción como el usufructo <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es y<br />

oportunida<strong>de</strong>s para facilitar opciones saludables. Con ellos será posible <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

ambi<strong>en</strong>tes saludables y <strong>la</strong> prolongación <strong>de</strong> una vida pl<strong>en</strong>a con el máximo <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s personales y sociales.<br />

2. Transformar el sector salud poni<strong>en</strong>do <strong>de</strong> relieve <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, lo cual significa garantizar el acceso universal a los servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción,<br />

modificar los factores condicionantes que produc<strong>en</strong> morbimortalidad e impulsar<br />

procesos que conduzcan a nuestros pueblos a forjar i<strong>de</strong>ales <strong>de</strong> salud mediante <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a<br />

toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> realizar<br />

acciones trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntales <strong>de</strong> impacto <strong>en</strong> este campo.<br />

3. Convocar, animar y movilizar un gran compromiso social para asumir <strong>la</strong> voluntad<br />

política <strong>de</strong> hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud una prioridad. Este es un proceso t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te a modificar<br />

<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales <strong>de</strong> modo que sean inaceptables <strong>la</strong> marginación, <strong>la</strong> inequidad, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>gradación ambi<strong>en</strong>tal y el estado <strong>de</strong> malestar que estas produc<strong>en</strong>.<br />

Compromisos<br />

El <strong>de</strong>recho y el respeto a <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> paz son los valores éticos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Resulta indisp<strong>en</strong>sable a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> América Latina<br />

asumir estos valores, cultivarlos y practicarlos cotidianam<strong>en</strong>te.<br />

1. Impulsar el concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud condicionada por factores políticos, económicos,<br />

sociales, culturales, ambi<strong>en</strong>tales, conductuales y biológicos, y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud como estrategia para modificar estos factores condicionantes.<br />

251


2. Convocar a <strong>la</strong>s fuerzas sociales para aplicar <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

supeditando los intereses económicos a los propósitos sociales, a fin <strong>de</strong> crear y<br />

mant<strong>en</strong>er ambi<strong>en</strong>tes familiares, físicos, naturales, <strong>la</strong>bórales, sociales, económicos y<br />

políticos t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a promover <strong>la</strong> vida, no a <strong>de</strong>gradar<strong>la</strong>.<br />

3. Inc<strong>en</strong>tivar políticas públicas que garantic<strong>en</strong> <strong>la</strong> equidad y favorezcan <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

ambi<strong>en</strong>tes y opciones saludables.<br />

4. Afinar mecanismos <strong>de</strong> concertación y negociación <strong>en</strong>tre los sectores sociales e<br />

institucionales para llevar a cabo activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, con miras a<br />

avanzar hacia el logro <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, propiciando <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong><br />

inversión social a <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil.<br />

5. Consolidar una acción comprometida y efectiva para reducir gastos improductivos,<br />

tales como los presupuestos militares, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong> fondos públicos hacia <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> ganancias privadas, <strong>la</strong> profusión <strong>de</strong> burocracias excesivam<strong>en</strong>te<br />

c<strong>en</strong>tralizadas, y otras fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> inefici<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>sperdicio.<br />

6. Fortalecer <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción para participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que<br />

afectan su vida y para optar por estilos <strong>de</strong> vida saludable.<br />

7. Eliminar los efectos difer<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> inequidad sobre <strong>la</strong> mujer. La participación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mujer, gestora <strong>de</strong> vida y bi<strong>en</strong>estar, constituye un eje indisp<strong>en</strong>sable <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> América Latina.<br />

8. Estimu<strong>la</strong>r el dialogo <strong>de</strong> saberes diversos, <strong>de</strong> modo que el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud se incorpore al conjunto <strong>de</strong>l patrimonio cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

9. Fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> convocatoria <strong>de</strong>l sector salud para movilizar recursos hacia<br />

<strong>la</strong> producción social <strong>de</strong> salud, estableci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l quehacer <strong>de</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes actores sociales <strong>en</strong> sus efectos sobre salud.<br />

10. Reconocer como trabajadores y ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a <strong>la</strong>s personas comprometidas con<br />

los procesos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que a los profesionales<br />

formados para <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios asist<strong>en</strong>ciales.<br />

11. Estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, para g<strong>en</strong>erar ci<strong>en</strong>cia y<br />

tecnología apropiada y diseminar el conocimi<strong>en</strong>to resultante <strong>de</strong> forma que se<br />

transforme <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> liberación, cambio y participación.<br />

252


Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong>l Caribe para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

Durante <strong>la</strong> 13° Reunión <strong>de</strong> los Ministros Responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong>l Caribe, y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

haber tornado conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como proceso<br />

importante y significativo, a través <strong>de</strong>l cual <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>l Caribe podrían asumir un<br />

control mayor sobre su salud y mejorar<strong>la</strong>, se solicita <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boraci6n <strong>de</strong> una Carta <strong>de</strong>l Caribe<br />

para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

En cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este mandato, se celebro <strong>en</strong> Puerto España, Trinidad y Tobago <strong>de</strong>l 1 al 4<br />

<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1993, <strong>la</strong> Primera Confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong>l Caribe. La<br />

reunión contó con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> 125 personas proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>l sector salud y otros<br />

campos afines, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los sectores sociales activos <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />

caribeña.<br />

Esta cooperación <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong>l Caribe <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tradición <strong>de</strong> esfuerzos, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones e iniciativas realizados con anterioridad <strong>en</strong> este<br />

campo. En 1978, los ministros responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l caribe publicaron <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

sobre <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad caribeña.; En 1986, establecieron <strong>la</strong> cooperación caribeña <strong>en</strong><br />

iniciativas <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, que repres<strong>en</strong>ta un marco conjunto para <strong>la</strong> acción <strong>en</strong> salud, al que dieron<br />

forma y dirección adicionales <strong>en</strong> 1992, cuando aceptaron un conjunto <strong>de</strong> metas y objetivos<br />

<strong>en</strong> temas prioritarios.<br />

Las acciones <strong>de</strong>l caribe coinci<strong>de</strong>n con otras <strong>de</strong> carácter simi<strong>la</strong>r que se están realizando a<br />

nivel hemisférico y son coher<strong>en</strong>tes con los p<strong>la</strong>nes y programas para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>taciones estratégicas y priorida<strong>de</strong>s<br />

programáticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS para el periodo <strong>de</strong> 1991 a 1994.<br />

Las naciones <strong>de</strong>l caribe están orgullosas, y con razón, <strong>de</strong> sus avances <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Sin embargo, sus gobiernos, consci<strong>en</strong>tes que los problemas <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> hoy y <strong>de</strong> mañana son<br />

cada día mas complejos y están creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ligados a factores sociales, económicos y <strong>de</strong>l<br />

comportami<strong>en</strong>to, pi<strong>en</strong>san que este es el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> adoptar un nuevo <strong>en</strong>foque. La urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

medida se int<strong>en</strong>sifica no solo por el cambio <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, sino también por los efectos <strong>de</strong>sfavorables que los programas <strong>de</strong> ajuste<br />

estructural <strong>de</strong> sus economías han t<strong>en</strong>ido sobre su bi<strong>en</strong>estar.<br />

253


<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es ese <strong>en</strong>foque nuevo que, <strong>en</strong> el contexto caribeño, va a<br />

fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los individuos y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s para contro<strong>la</strong>r, mejorar y<br />

mant<strong>en</strong>er su bi<strong>en</strong>estar físico, m<strong>en</strong>tal, social y espiritual.<br />

Se basa no solo <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud y el<br />

bi<strong>en</strong>estar, y aboga por el concepto que <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas es un recurso positivo para<br />

sus vidas.<br />

Exige una co<strong>la</strong>boración estrecha <strong>en</strong>tre el sector salud y otros sectores, puesto que los<br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> salud son múltiples y diversos.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud así concebida favorecerá el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> creatividad y<br />

productividad <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong>l caribe y buscara su satisfacción espiritual <strong>en</strong> un clima <strong>de</strong><br />

bu<strong>en</strong>as re<strong>la</strong>ciones interpersonales y paz.<br />

Oportunida<strong>de</strong>s<br />

• El Caribe se hal<strong>la</strong> bi<strong>en</strong> equipado para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los <strong>de</strong>safíos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

producirse tras <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como un <strong>en</strong>foque<br />

apropiado. Las oportunida<strong>de</strong>s para el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción incluy<strong>en</strong>:<br />

• Las estructuras e instituciones exist<strong>en</strong>tes muestran <strong>la</strong> rica variedad <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

y recursos que han adquirido sus pueblos<br />

• La singu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> su cultura, su tolerancia racial y religiosa, su reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l papel<br />

valioso que <strong>de</strong>sempeña <strong>la</strong> familia y los amigos<br />

• <strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong> su pob<strong>la</strong>ción, conocida por su s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l humor y por el<br />

orgullo que <strong>de</strong>spiertan <strong>en</strong> el<strong>la</strong> su música, sus danzas y sus <strong>de</strong>portes;<br />

• Los avances que su g<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar que han alcanzado para mejorar muchos<br />

aspectos <strong>de</strong> su salud<br />

• Los logros <strong>en</strong> <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia académica.<br />

Estrategias<br />

El bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>l caribe que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

increm<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones realizadas por <strong>la</strong>s personas y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s con<br />

objeto <strong>de</strong> modificar los factores ecológicos y <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>ciales y<br />

proporcionar sistemas eficaces y efici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

254


Las estrategias que garantizaran <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión, p<strong>la</strong>nificaci6n y ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que se adhiere a los principios <strong>de</strong> equidad <strong>en</strong> salud<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n:<br />

1. formu<strong>la</strong>tion <strong>de</strong> politicas publicas saludables;<br />

2. reori<strong>en</strong>tacion <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud;<br />

3. empo<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s para lograr el bi<strong>en</strong>estar;<br />

4. creacion <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>tes saludables;<br />

5. fortalecimi<strong>en</strong>to e increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s personales re<strong>la</strong>cionadas con<br />

<strong>la</strong> salud,<br />

6. construcción <strong>de</strong> alianzas, con énfasis <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación.<br />

Formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas publicas saludables<br />

Puesto que todas <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l estado influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, los dirig<strong>en</strong>tes políticos <strong>de</strong>beran estar<br />

muy consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>cisiones. Por lo tanto, <strong>la</strong>s<br />

consi<strong>de</strong>raciones multisectoriales y multidisciplinarias son es<strong>en</strong>ciales para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas publicas saludables. Estas políticas <strong>de</strong>berán <strong>en</strong>fatizar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s alianzas <strong>en</strong>tre los distintos programas y promover <strong>la</strong> salud como un<br />

aporte estratégico y resultado prioritario <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo. Deberán buscar el cons<strong>en</strong>so<br />

<strong>en</strong>tre los actores y sectores es<strong>en</strong>ciales e involucrar <strong>en</strong> su <strong>de</strong>finición a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

sus distintas comunida<strong>de</strong>s.<br />

Reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud<br />

La ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud exige nada m<strong>en</strong>os que <strong>la</strong><br />

ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> salud para que responda mejor a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s e individuos.<br />

Los sistemas <strong>de</strong> salud que abarcan <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>berán<br />

involucrar a los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollo y garantizar<br />

que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones sobre <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los servicios sean g<strong>en</strong>uinas y sean el<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consultas locales y nacionales.<br />

La equidad será el tema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> estos sistemas. La asignación <strong>de</strong> recursos y el<br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> programas son fundam<strong>en</strong>tales para garantizar que <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud asuma <strong>la</strong> posición prioritaria que le correspon<strong>de</strong>.<br />

Estos sistemas estarán abiertos a proveer servicios no tradicionales y a realizar<br />

investigaciones a<strong>de</strong>cuadas <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como a legitimizar <strong>la</strong><br />

función <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> cualquiera <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong>l equipo<br />

Empo<strong>de</strong>rando a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s para lograr el bi<strong>en</strong>estar<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>berá construirse a partir <strong>de</strong> ese aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />

caribeña que abarca <strong>la</strong> acción comunitaria y <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia.<br />

255


Las comunida<strong>de</strong>s recibirán <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas necesarias para llevar a cabo<br />

<strong>la</strong>s acciones que sean necesarias con el objeto <strong>de</strong> mejorar su salud y su bi<strong>en</strong>estar.<br />

Los dirig<strong>en</strong>tes políticos, los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y los medios <strong>de</strong> comunicación<br />

reconocerán <strong>la</strong> acción y <strong>la</strong> participación pro activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, al igual que su contribución<br />

al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Creación <strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>tes saludables<br />

El éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>en</strong> parte <strong>de</strong>l compromiso que adquieran los<br />

gobiernos con miras a lograr un ambi<strong>en</strong>te físico, social, económico y político saludable.<br />

Todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>berán t<strong>en</strong>er, como hilo conductor, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>er y mejorar el medio ambi<strong>en</strong>te, puesto que los pueblos <strong>de</strong>l Caribe aspiran a<br />

vivir <strong>en</strong> países y ciuda<strong>de</strong>s saludables, a trabajar <strong>en</strong> lugares saludables y a que sus hijos asistan a<br />

escue<strong>la</strong>s saludables.<br />

A su vez, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud abogara por un compromiso que lleve e a lograr estas<br />

aspiraciones, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción si es necesario.<br />

Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s personales re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud<br />

El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud personal consistirá <strong>en</strong> inculcar <strong>la</strong><br />

autodisciplina, reconoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> importancia es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación temprana <strong>en</strong> los niños;<br />

también se tomara <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración los valores, cre<strong>en</strong>cias y costumbres <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.<br />

El fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas <strong>de</strong>strezas es un proceso continuo que <strong>de</strong>be ser facilitado <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, tanto <strong>en</strong> el hogar como <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>en</strong> el trabajo y <strong>en</strong> el esparcimi<strong>en</strong>to. Estos<br />

objetivos no serán impuestos a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te , sino que <strong>la</strong>s personas serán guiadas y apoyadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

consecución <strong>de</strong> los mismos.<br />

El fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s es una responsabilidad compartida con todas <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> información y todos los medios <strong>de</strong> educación y comunicación.<br />

Construcción <strong>de</strong> alianzas, con énfasis <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación<br />

Los países y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> distintos recursos que se reunirán <strong>en</strong> un esfuerzo<br />

conjunto y compartido con el fin <strong>de</strong> promover <strong>la</strong> salud. Se formaran alianzas y se<br />

buscara <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> todos los sectores tradicionales y no tradicionales que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> salud.<br />

Los medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>en</strong> toda su diversidad, <strong>de</strong>berán participar <strong>en</strong> esta alianza<br />

asimismo, <strong>de</strong>berán aportar su po<strong>de</strong>r e influ<strong>en</strong>cia consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas y<br />

programas que afect<strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

256


Es importante establecer una re<strong>la</strong>ción reciproca <strong>en</strong>tre los medios <strong>de</strong> comunicación y los sectores<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud para garantizar el libre flujo <strong>de</strong> información sobre los temas vitales para <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />

el Caribe.<br />

La efectividad <strong>de</strong> muchas <strong>de</strong> estas alianzas <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que se le preste a <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong><br />

personal <strong>en</strong> los distintos niveles y <strong>en</strong> los diversos campos don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> los interesados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

El reto<br />

En este 20 0 aniversario <strong>de</strong> <strong>la</strong> firma <strong>de</strong>l Tratado <strong>de</strong> Chaguaramas, es significativo que <strong>en</strong> el caribe se<br />

este buscando estudiar <strong>la</strong>s practicas exist<strong>en</strong>tes y establecer nuevas normas a fin <strong>de</strong> guiar <strong>la</strong>s acciones<br />

<strong>en</strong> el campo creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Resulta a<strong>de</strong>cuado que los Ministros <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

adopt<strong>en</strong> esta <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración y, <strong>de</strong> esta forma, se esfuerc<strong>en</strong> y trabaj<strong>en</strong> <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con todos los sectores<br />

sociales pertin<strong>en</strong>tes para llevar a cabo acciones que transforme esta <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>en</strong> un<br />

instrum<strong>en</strong>to vivo que sirva para mant<strong>en</strong>er y mejorar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Este es el reto!<br />

257


Foro <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>:<br />

Empo<strong>de</strong>rando y Formando Alianzas para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

Santiago <strong>de</strong> Chile, 24 <strong>de</strong> Octubre <strong>de</strong> 2002<br />

Los participantes reunidos <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong>l Foro <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, Oficina Regional <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> (OPS/OMS), inspirados por los principios y valores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> Ottawa, establecemos el sigui<strong>en</strong>te compromiso.<br />

Reconoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abordar los <strong>de</strong>terminantes sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y ante los difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>safíos que cada Estado <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta, reafirmamos que se requiere fortalecer los mecanismos <strong>de</strong><br />

co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre todos los sectores y <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> equidad.<br />

Consci<strong>en</strong>tes que el 43.avo Consejo Directivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS, <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 2001 y <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

<strong>de</strong> México <strong>de</strong> 2000 (Quinta Confer<strong>en</strong>cia Mundial <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>), nos<br />

comprometemos a fortalecer significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s políticas públicas saludables, así como <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación, vigi<strong>la</strong>ncia y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>.<br />

Animados por ese cons<strong>en</strong>so histórico y consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que existe evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s estrategias y bu<strong>en</strong>as practicas <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, acordamos llevar a cabo <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes acciones concretas:<br />

1. Fortalecer significativam<strong>en</strong>te los marcos políticos y jurídicos necesarios, como una base<br />

sólida para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

2. Desarrol<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción nacional <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud conjuntam<strong>en</strong>te con los<br />

sectores, publico, privado y sociedad civil, respaldado por financiami<strong>en</strong>to estable y por<br />

infraestructuras legales y organizacionales.<br />

3. Implem<strong>en</strong>tar p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción nacional con metas y objetivos sanitarios para promover y<br />

proteger <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los grupos más vulnerables, <strong>de</strong><br />

acuerdo a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada país.<br />

258


4. Impulsar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes subregionales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, con objetivos y<br />

metas <strong>de</strong> acuerdo a áreas prioritarias <strong>de</strong> interés común <strong>en</strong>tre los países, al mismo tiempo<br />

que se fortalece <strong>la</strong> cooperación y solidaridad <strong>en</strong>tre los mismos.<br />

5. Establecer políticas públicas saludables que promuevan <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y el <strong>de</strong>sarrollo<br />

social más allá <strong>de</strong>l sector sanitario, contribuy<strong>en</strong>do a consolidar <strong>la</strong>s alianzas <strong>en</strong>tre los<br />

sectores público, privado y <strong>la</strong> sociedad civil.<br />

6. Incorporar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como un compon<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />

reforma <strong>de</strong>l sector salud y como un elem<strong>en</strong>to básico <strong>en</strong> <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los sistemas y<br />

servicios <strong>de</strong> salud mejorando el acceso a los servicios, y a los medicam<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales.<br />

7. Reforzar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> política nacional y <strong>la</strong>s acciones <strong>en</strong> el ámbito local. Como<br />

parte <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales<br />

están asumi<strong>en</strong>do el li<strong>de</strong>razgo para posicionar <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> su ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> gobierno,<br />

reforzando <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los municipios, comunida<strong>de</strong>s, escue<strong>la</strong>s y lugares<br />

<strong>de</strong> trabajo.<br />

8. Implem<strong>en</strong>tar p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción locales con metas y objetivos <strong>de</strong> salud, fortaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong> municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables, <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación sana y actividad<br />

física, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y acci<strong>de</strong>ntes, así como <strong>la</strong> promoción y protección <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos.<br />

9. Fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión municipal para formar comités intersectoriales,<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción e implem<strong>en</strong>tar estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a corto y<br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil.<br />

10. Esforzarnos <strong>en</strong> mejorar <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>,<br />

tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s metas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ONU para el Mil<strong>en</strong>io (<strong>en</strong> especial,<br />

reducir <strong>la</strong> mortalidad materna e infantil), así como los objetivos <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Estratégico<br />

2003-07 <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS (<strong>en</strong> especial, promover estilos <strong>de</strong> vida y ambi<strong>en</strong>tes sociales<br />

saludables, así como el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo).<br />

11. Reforzar o <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia, seguimi<strong>en</strong>to y evaluación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes p<strong>la</strong>nes,<br />

procesos y estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los niveles subregional, nacional y<br />

local.<br />

Mecanismos <strong>de</strong> apoyo<br />

Reconoci<strong>en</strong>do que para implem<strong>en</strong>tar los marcos políticos <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, estrategias y<br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, es necesario contar con los sigui<strong>en</strong>tes mecanismos:<br />

• Una masa crítica <strong>de</strong> profesionales y lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, capacitados y<br />

constantem<strong>en</strong>te actualizados <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Aunque existe <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> evaluar y docum<strong>en</strong>tar evi<strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> Región, <strong>la</strong> base <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y<br />

evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud está creci<strong>en</strong>do a un ritmo tan acelerado que es es<strong>en</strong>cial<br />

259


mant<strong>en</strong>er una estrecha y continua comunicación y co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los investigadores,<br />

c<strong>en</strong>tros académicos y profesionales.<br />

• Alianzas <strong>en</strong>tre los sectores público y privado y <strong>la</strong>s ONGs para fom<strong>en</strong>tar y apoyar <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tacion <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas publicas saludables, incluy<strong>en</strong>do acciones para proteger el<br />

ambi<strong>en</strong>te, y los p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y<br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas, p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción y metas).<br />

• La evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong>be ser <strong>la</strong> base que apoya el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a nivel regional y <strong>de</strong> país. Los Estados Miembros <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reforzar <strong>la</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como fortalecer los sistemas <strong>de</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia y seguimi<strong>en</strong>to, para apoyar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones políticas con datos y proveer<br />

evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica sobre los logros y los progresos.<br />

Como aporte a estas acciones, <strong>la</strong> OPS fortalecerá el li<strong>de</strong>razgo y <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, facilitando <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre los países y <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> recursos<br />

necesarios. Así también apoyará el seguimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los logros alcanzados <strong>en</strong> el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este Compromiso e informar cada tres años a los Estados Miembros sobre el<br />

avance.<br />

La OPS también brindará oportunida<strong>de</strong>s para diseminar y compartir conocimi<strong>en</strong>tos y experi<strong>en</strong>cias<br />

adquiridas <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> alcanzar los acuerdos establecidos <strong>en</strong> el Compromiso <strong>de</strong> Chile,<br />

mediante publicaciones, <strong>la</strong> página Web, reuniones subregionales y foros periódicos.<br />

Firmado el día 24 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2002 <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

260


CE113.R9<br />

El Comité Ejecutivo,<br />

Anexo III<br />

Resoluciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS – 1994 y 2001<br />

Visto el Docum<strong>en</strong>to CE113/15, "P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción Regional para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>Américas</strong>", pres<strong>en</strong>tado por el Director <strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Resolución CD37.R14 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

XXXVII Reunión <strong>de</strong>l Consejo Directivo;<br />

Habida cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que el citado docum<strong>en</strong>to suscribe una concepción amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, reafirma<br />

el papel que esta <strong>de</strong>sempeña <strong>en</strong> el bi<strong>en</strong>estar y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, hace hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> políticas públicas conduc<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> opciones saludables para <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción y pres<strong>en</strong>ta un conjunto <strong>de</strong> acciones concretas ori<strong>en</strong>tadas a tal fin, y<br />

Reconoci<strong>en</strong>do que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud no ha<br />

alcanzado aún un estado óptimo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y que el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción Regional que se pres<strong>en</strong>ta<br />

pue<strong>de</strong> constituir un estímulo para su a<strong>de</strong><strong>la</strong>nto y un campo fértil para <strong>la</strong> cooperación técnica,<br />

RESUELVE:<br />

Aprobar el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción Regional pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> el docum<strong>en</strong>to.<br />

Instar a los Estados Miembros a que:<br />

Asign<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida prioridad a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> incorpor<strong>en</strong> específicam<strong>en</strong>te como<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo;<br />

E<strong>la</strong>bor<strong>en</strong> y pongan <strong>en</strong> práctica p<strong>la</strong>nes nacionales <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud adaptados a <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong>l país y congru<strong>en</strong>tes con los postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción Regional;<br />

Facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> integración <strong>en</strong> dichos programas <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes sectores sociales interesados, <strong>en</strong><br />

especial los <strong>de</strong> educación, vivi<strong>en</strong>da, trabajo, justicia, <strong>de</strong>sarrollo urbano, <strong>de</strong>portes, y protección y<br />

bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia;<br />

Asign<strong>en</strong> sufici<strong>en</strong>tes recursos humanos y materiales para poner <strong>en</strong> práctica el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción<br />

Regional;<br />

Promuevan <strong>la</strong> programación y ejecución <strong>de</strong> acciones <strong>en</strong> el nivel local, con el apoyo político <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s municipales y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y <strong>de</strong> los sistemas<br />

locales <strong>de</strong> salud;<br />

Prest<strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción especial a los efectos adversos <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> tabaco, drogas y alcohol sobre <strong>la</strong><br />

salud <strong>de</strong> los individuos, y a <strong>la</strong> repercusión <strong>de</strong> dichos efectos sobre los gastos <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong><br />

261


salud. Pedir al Director que, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> los recursos disponibles, incluidos los fondos<br />

extrapresupuestarios: Estimule <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

programas, con miras a lograr que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud sea adoptada como estrategia común<br />

<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación técnica; Promueva el intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre<br />

los países y <strong>la</strong> diseminación a todos ellos <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias e iniciativas exitosas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, con miras a fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> investigación y favorecer <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong>l<br />

tema <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Junio 1994 DO 266, 24<br />

262


El 43. er Consejo Directivo<br />

El 53. a Sesión <strong>de</strong>l Comité Regional<br />

Washington, DC., EUA, 24-28 <strong>de</strong> Septiembre 2001<br />

RESOLUCIÓN<br />

CD43. R11<br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong><br />

EL 43. er Consejo Directivo, habi<strong>en</strong>do consi<strong>de</strong>rado <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong> (docum<strong>en</strong>to CD43/14);<br />

RESUELVE:<br />

1. Instar a los Estados Miembros:<br />

a) que incluyan <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong>tre los asuntos políticos mas importantes y <strong>la</strong><br />

consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> como una prioridad <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes y programas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo nacional y local;<br />

b) a que imp<strong>la</strong>nt<strong>en</strong> políticas publicas y marcos jurídicos con miras a mejorar los factores<br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y reducir <strong>la</strong>s disparida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones y <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s vulnerables;<br />

c) a que fortalezcan <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración intersectorial y recab<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong> todos los sectores<br />

y <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración, ejecución y evaluación <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud para <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s sanitarias <strong>de</strong>terminadas conjuntam<strong>en</strong>te;<br />

d) a que apoy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones para a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s seleccionadas,<br />

i<strong>de</strong>ntificar bu<strong>en</strong>as practicas y <strong>en</strong>riquecer <strong>la</strong> base <strong>de</strong> pruebas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones eficaces <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud;<br />

e) a que impuls<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacitación y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los recursos humanos <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> teoría<br />

y <strong>la</strong> practica <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud con respecto a diversas disciplinas sanitarias y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales;<br />

f) a que movilic<strong>en</strong> y asign<strong>en</strong> los recursos financieros y operativos necesarios para formar <strong>la</strong><br />

capacidad humana e institucional que se precisa para e<strong>la</strong>borar, ejecutar, vigi<strong>la</strong>r y evaluar los<br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a los niveles nacional y local;<br />

g) a que establezcan y fortalezcan <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s locales, nacionales e internacionales para promover <strong>la</strong><br />

salud;<br />

h) a que fortalezcan acciones <strong>en</strong>caminadas a crear <strong>en</strong>tornos saludables y a <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l<br />

ambi<strong>en</strong>te.<br />

2. Solicitar al Director:<br />

263


a) que apoye a los Estados Miembros para que estos fortalezcan su p<strong>la</strong>nificación<br />

estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, según lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México 2000;<br />

b) que establezca un mecanismo para vigi<strong>la</strong>r los a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos logrados <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los compromisos contraídos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Quinta Confer<strong>en</strong>cia Mundial <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> <strong>de</strong> México, así como para evaluar <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias y reconocer y difundir <strong>la</strong>s<br />

mejores practicas;<br />

c) que redoble los esfuerzos para movilizar mas recursos financieros y humanos para <strong>la</strong><br />

cooperación técnica <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> promoción y protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

264


Anexo IV.<br />

Guías para preparar los Informes <strong>de</strong> País<br />

Guías para preparar los Informes <strong>de</strong> País sobre los Logros <strong>en</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong> con respecto a los Compromisos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México<br />

FORO DE PROMOCIÓN DE LA SALUD<br />

20-24 OCTUBRE 2002<br />

Santiago, Chile<br />

Los compromisos cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración Ministerial <strong>de</strong> México para <strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> se basan <strong>en</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que <strong>la</strong> salud es un valioso recurso para el disfrute <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida y necesario para el <strong>de</strong>sarrollo social y económico. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud también se ve<br />

como una responsabilidad conjunta <strong>de</strong> los gobiernos y todos los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. A pesar<br />

<strong>de</strong>l progreso <strong>en</strong> salud pública logrado <strong>en</strong> muchos países <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, aún queda mucho por<br />

hacer para que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud sea una política pública que se implem<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción a los niveles nacional y local.<br />

Al firmar <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> México, los Ministros <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los Estados<br />

Miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>Américas</strong>, se han comprometido <strong>en</strong> posicionar a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud como política pública y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estrategias para mejorar los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

contribuir a disminuir <strong>la</strong> brecha <strong>de</strong> inequidad. Los Estados Miembros han solicitado el apoyo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> para fortalecer y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su capacidad <strong>de</strong> promover<br />

<strong>la</strong> salud y para examinar los a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos logrados con respecto a estos compromisos.<br />

Se pres<strong>en</strong>ta a continuación una guía para <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> los informes sobre los a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos<br />

logrados por cada país <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a los compromisos <strong>de</strong> <strong>la</strong> citada <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración. Se sugiere que<br />

<strong>en</strong> cada país se conforme un equipo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong>l informe incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong>l consultor <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> y Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

OPS/OMS.<br />

El informe <strong>de</strong>berá cont<strong>en</strong>er antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do brevem<strong>en</strong>te el grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que<br />

t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el país antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Quinta Confer<strong>en</strong>cia Mundial <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, celebrada <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2000 <strong>en</strong> México, D.F. Se pres<strong>en</strong>ta a continuación una serie <strong>de</strong><br />

preguntas para guiar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l informe.<br />

1. ¿Ocupa <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud un lugar <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> <strong>la</strong> política pública?<br />

a) ¿Cómo y cuándo se <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró <strong>en</strong> el nivel nacional?<br />

b) Esa <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración, ¿<strong>la</strong> efectuó el presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l país, el ministro <strong>de</strong> salud u otro<br />

funcionario?<br />

c) ¿Ocupa <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud un lugar <strong>de</strong>stacado <strong>en</strong> el nivel estatal/provincial, y/o<br />

local? (En caso afirmativo, incluya una breve <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l numero <strong>de</strong><br />

estados/provincias y/o municipalida<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como<br />

política pública, o como eje <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo local, etc.)<br />

265


d) ¿Qué pruebas exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> ambos casos para <strong>de</strong>mostrar que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es<br />

una prioridad nacional o local <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> política pública?<br />

e) Cuál es <strong>la</strong> normativa nacional (legis<strong>la</strong>ción, <strong>de</strong>cretos, leyes, reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos, etc.) y<br />

normativa internacional ratificada por el Estados que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> promoción y protección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (<strong>en</strong> áreas tales como: alim<strong>en</strong>tación, tabaco, ambi<strong>en</strong>te, actividad física,<br />

salud m<strong>en</strong>tal, viol<strong>en</strong>cia y abuso, acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> tránsito, educación y salud, calidad <strong>de</strong><br />

vida, y otras)<br />

f) ¿Cuál ha sido <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los órganos legis<strong>la</strong>tivos y judiciales <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

y protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud (proyectos <strong>de</strong> ley, ag<strong>en</strong>das futuras, trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comisiones<br />

<strong>de</strong> salud que han avanzado los temas <strong>de</strong> promoción y protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

<strong>de</strong>cisiones judiciales relevantes, <strong>en</strong> qué forma?)<br />

2. ¿Hay un consejo o comité intersectorial para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a los niveles nacional y<br />

local?<br />

a) ¿Participa dicho cuerpo <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a<br />

los niveles nacional y local?<br />

b) ¿Cuándo se estableció?<br />

c) ¿Qué sectores participan? ¿Participa el sector privado? Especifique el nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

empresas u organizaciones participantes. ¿Participan <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s? ¿Cuáles?<br />

d) ¿Qué sector conduce o li<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud?<br />

e) ¿Cuáles son el mandato, los objetivos y el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l consejo o comité?<br />

f) ¿Proporciona ori<strong>en</strong>tación o dirección <strong>en</strong> <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas nacionales y el<br />

p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud?<br />

g) ¿Cómo se financia el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l consejo o el comité o qué tipo <strong>de</strong> apoyo<br />

recibe?<br />

h) ¿Qué logros se han dado con <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> este consejo o comité?<br />

i) ¿Qué pruebas se pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar <strong>de</strong> que hay una participación activa y una alianza<br />

<strong>en</strong>tre todos los sectores y <strong>la</strong> sociedad civil <strong>en</strong> <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s iniciativas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud?<br />

3. ¿Se cu<strong>en</strong>ta con un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que se aplique <strong>en</strong> todo el país?<br />

a) ¿En qué año se preparó y cuándo se aprobó, se financió y <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> vigor?<br />

b) ¿Hay priorida<strong>de</strong>s, objetivos o metas sanitarias nacionales? Esas priorida<strong>de</strong>s, objetivos o<br />

metas ¿están reflejadas <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud?<br />

c) ¿Incluye el apoyo a <strong>la</strong> investigación promovi<strong>en</strong>do conocimi<strong>en</strong>tos sobre priorida<strong>de</strong>s,<br />

objetivos y/o metas?<br />

d) ¿Se han logrado movilizar recursos financieros y operativos? ¿Se ha fortalecido <strong>la</strong><br />

capacidad institucional, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación, capacitación; y/o integración <strong>de</strong> nuevos<br />

e) recursos humanos?<br />

f) ¿De qué manera se están implem<strong>en</strong>tando los p<strong>la</strong>nes?<br />

g) ¿Cómo se están monitoreando y evaluando los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>en</strong> el país?<br />

h) ¿Cuáles son los principales resultados y logros <strong>en</strong> el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida?<br />

266


4. ¿Se aboga por políticas públicas favorables a <strong>la</strong> salud?<br />

a) ¿Cu<strong>en</strong>tan con un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas, marcos legis<strong>la</strong>tivos y sus<br />

consecu<strong>en</strong>cias sobre los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y <strong>la</strong> equidad? I<strong>de</strong>ntifique los vacíos y<br />

cómo se están <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando. Describa brevem<strong>en</strong>te sobre cuáles políticas hay <strong>de</strong>bate y sobre<br />

cuál se está trabajando.<br />

b) ¿Exist<strong>en</strong> instancias y/o mecanismos <strong>de</strong> consulta y participación popu<strong>la</strong>r sobre este tema?<br />

5. ¿Hay una iniciativa para <strong>la</strong> reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los sistemas y servicios <strong>de</strong> salud?<br />

a) ¿De qué manera este proceso forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> salud?<br />

b) ¿El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción incluye acciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> salud? ¿Cuáles?<br />

c) ¿Existe integración <strong>en</strong>tre los programas con <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud?¿De qué manera?<br />

d) ¿Los esquemas <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to cubr<strong>en</strong> prestaciones individuales <strong>de</strong> promoción,<br />

interv<strong>en</strong>ciones pob<strong>la</strong>cionales y medidas <strong>de</strong> protección al medio ambi<strong>en</strong>te? Describa cuáles<br />

y con qué cobertura.<br />

e) ¿Se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> instancias y mecanismos <strong>de</strong> participación social <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión y ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

sistemas y servicios <strong>de</strong> salud? Describa cuáles y con qué resultados.<br />

6. ¿Está <strong>en</strong> marcha alguna iniciativa para crear <strong>en</strong>tornos saludables?<br />

a) Indique cuál: escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, municipios y comunida<strong>de</strong>s saludables,<br />

ciuda<strong>de</strong>s sanas, lugares <strong>de</strong> trabajo saludables u otras.<br />

b) En cada caso, <strong>de</strong>scriba brevem<strong>en</strong>te estas iniciativas; especifique cuándo com<strong>en</strong>zaron; qué<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos habían logrado hasta junio <strong>de</strong> 2000, puntos críticos y avances que se han<br />

conseguido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces.<br />

7. ¿Hay mecanismos y oportunida<strong>de</strong>s para que los ciudadanos y los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación; el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y los problemas; <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s interv<strong>en</strong>ciones y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones sobre su aplicación; <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y <strong>la</strong> evaluación?<br />

a) ¿Se llevó a cabo una consulta nacional o local para trazar los objetivos o <strong>la</strong>s metas?<br />

b) ¿Se aplicó un método <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación participativa?<br />

c) Indique quiénes participan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas activida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> qué mom<strong>en</strong>to y con qué<br />

resultados.<br />

Explique estos y otros mecanismos.<br />

8. ¿Hay re<strong>de</strong>s que abogan por <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud?<br />

a) ¿Facilitan el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias y recursos?<br />

b) ¿Se han formado asociaciones <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s, profesionales, lugares <strong>de</strong> trabajo,<br />

<strong>en</strong>tornos saludables, y otras?<br />

c) Indiqué cuáles son y <strong>de</strong>scriba <strong>la</strong>s características principales <strong>de</strong> cada una (cuándo se<br />

establecieron, quiénes participan, cuáles son los objetivos, etc.)<br />

d) ¿Participa el país <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s internacionales u otras instancias <strong>de</strong> intercambio <strong>en</strong>tre<br />

países (conv<strong>en</strong>ios, proyectos, etc.)? Describa brevem<strong>en</strong>te cuáles y <strong>en</strong> qué.<br />

267


9. Indique si se ha imp<strong>la</strong>ntado un programa <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

y a qué nivel está ejecutándose: nacional, provincial o local.<br />

a) ¿Participan <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s? ¿Cuáles faculta<strong>de</strong>s o escue<strong>la</strong>s participan?<br />

b) ¿Hay c<strong>en</strong>tros o instancias específicas <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> información <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud?<br />

c) ¿Se han e<strong>la</strong>borado libros <strong>de</strong> texto, docum<strong>en</strong>tos o materiales <strong>de</strong> adiestrami<strong>en</strong>to sobre<br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los dos últimos años? Adjuntar listado y tiraje/copias.<br />

d) ¿Se cu<strong>en</strong>ta con un sitio web sobre promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud? ¿A qui<strong>en</strong> esta dirigido<br />

(personal técnico, público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, etc.)?<br />

e) ¿Cuántas universida<strong>de</strong>s están articu<strong>la</strong>das con diversos grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

alianzas y/o acuerdos formales (partnerships) <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> comunidad y los gobiernos<br />

locales para avanzar con <strong>la</strong> promoción y protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud? ¿Des<strong>de</strong> cuándo y con qué<br />

resultados?<br />

f) ¿Cuántas universida<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> proyectos y/o líneas <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> aspectos <strong>de</strong><br />

promoción y protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud? ¿Cuántas están llevando a cabo evaluaciones <strong>de</strong> los<br />

proyectos, prácticas y experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> promoción y protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud? ¿Des<strong>de</strong> cuándo<br />

y con qué resultados?<br />

10. ¿Se ha imp<strong>la</strong>ntado alguna estrategia <strong>de</strong> educación y comunicación?<br />

a) ¿Con qué fines, sobre qué temas y para quién?<br />

b) ¿Qué medios <strong>de</strong> educación y comunicación se usan, con qué duración y periodicidad?<br />

c) ¿Qué logros se han obt<strong>en</strong>ido y <strong>de</strong> qué manera lo han evaluado?<br />

d) ¿Hay una estrategia para involucrar a los difer<strong>en</strong>tes medios <strong>de</strong> educación y<br />

comunicación? Describa brevem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias y sus logros.<br />

11. ¿ De qué manera se está construy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia y efectividad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el país?<br />

a) ¿ Cu<strong>en</strong>tan con un sistema <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> indicadores epi<strong>de</strong>miológicos/sociales<br />

b) re<strong>la</strong>cionados con los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> salud, equidad, calidad <strong>de</strong> vida?<br />

c) ¿De qué manera se están sistematizando <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud?<br />

d) ¿Han i<strong>de</strong>ntificado ejemplos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas? ¿En qué estrategias, ámbitos, temas,<br />

grupos? Describa brevem<strong>en</strong>te 2-3 <strong>de</strong> estos ejemplos con fines <strong>de</strong> compartirlos como<br />

mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción exitosa.<br />

e) Se usan los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y/o evaluación, como herrami<strong>en</strong>ta para<br />

fundam<strong>en</strong>tar el proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones? Dé algunos ejemplos: tabaco,<br />

alim<strong>en</strong>tación, actividad física, salud m<strong>en</strong>tal y otros?<br />

12. Síntesis <strong>de</strong> logros y <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los puntos críticos <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> el país.<br />

13. Desafíos actuales para el <strong>de</strong>sarrollo y fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y qué metas<br />

se propon<strong>en</strong> <strong>en</strong> los próximos 5 y 10 años.<br />

268


14. ¿Qué estrategias, criterios y activida<strong>de</strong>s se han aplicado para influir y responsabilizar a los<br />

organismos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas que trabajan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud?<br />

a) ¿Que aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> su inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud y el <strong>de</strong>sarrollo?<br />

b) ¿Se ha evaluado <strong>la</strong> repercusión sobre <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> sus programas específicos? ¿Cuáles han<br />

sido los resultados?<br />

269


Anexo V<br />

Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los Informes <strong>de</strong> País: logros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> México 2000 12<br />

Veintiocho países pres<strong>en</strong>taron informes <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> firma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración<br />

Ministerial <strong>de</strong> México <strong>en</strong> <strong>la</strong> Quinta Confer<strong>en</strong>cia Mundial sobre <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> que se<br />

llevó a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> México <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2000. La OPS preparó lineami<strong>en</strong>tos para que los<br />

países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ran dichos informes y los asesores <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> Oficinas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS/OMS brindaron su apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los mismos. Los<br />

hal<strong>la</strong>zgos principales también se pres<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> el Primer Foro <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>Américas</strong>, celebrado <strong>en</strong> Santiago <strong>de</strong> Chile <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong> 2002. A continuación se pres<strong>en</strong>ta un<br />

resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> los informes:<br />

El lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da política<br />

� Brasil: <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud es una prioridad nacional y el país está <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar<br />

una política nacional <strong>en</strong> este tema.<br />

� Chile: ti<strong>en</strong>e una política estatal y el Programa Nacional <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. También<br />

fortaleció su capacidad <strong>en</strong> un proyecto conjunto con Canadá <strong>de</strong>nominado Vida Chile.<br />

� Uruguay: <strong>en</strong>tre los resultados esperados <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se m<strong>en</strong>ciona el<br />

“apoyo a <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud y su adopción <strong>en</strong> los ámbitos nacional y local”.<br />

� La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Aruba y <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s Neer<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sas para<br />

<strong>la</strong> cooperación técnica con <strong>la</strong> OPS.<br />

� Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Costa Rica para <strong>la</strong> cooperación técnica con <strong>la</strong> OPS es promover <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> una cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida saludable <strong>en</strong> individuos y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral.<br />

Co<strong>la</strong>boración intersectorial <strong>en</strong> los ámbitos nacional y local<br />

� Con el proyecto “<strong>Salud</strong> y Desarrollo Económico y Socia”, México buscará fortalecer <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> cooperación junto con alianzas intersectoriales y sociales que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud pública <strong>en</strong> los <strong>en</strong>tornos sociales.<br />

� El consejo <strong>de</strong>l proyecto “Vida Chile” cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 20 instituciones<br />

difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> diversos sectores.<br />

P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

� Caribe Ori<strong>en</strong>tal: uno <strong>de</strong> los resultados esperados a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica con <strong>la</strong> OPS<br />

<strong>en</strong> el proyecto “Mejor Desempeño <strong>de</strong> los Sistemas <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>” es “introducir p<strong>la</strong>nes, políticas y<br />

proyectos para fortalecer <strong>la</strong> capacidad para aplicar estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a los<br />

problemas prioritarios”.<br />

� Un objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> OPS y El Salvador es <strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción e<br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes, políticas, normas, instrum<strong>en</strong>tos e iniciativas para a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los ámbitos nacional y local.<br />

� Vida Chile es un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud para el periodo 2000-2006.<br />

12 Los informes completos están publicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te pagina web: http://www.paho.org/Spanish/HPP/HPForum.htm<br />

270


Políticas públicas saludables<br />

� En todo el docum<strong>en</strong>to parece que los temas que son constantes <strong>en</strong> los países son <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida saludable, especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> nutrición y <strong>la</strong> actividad física re<strong>la</strong>cionadas con<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles, el VIH, el sida y <strong>la</strong>s ITS, <strong>la</strong> salud sexual y reproductiva, <strong>la</strong><br />

salud m<strong>en</strong>tal, el tabaquismo, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> mortalidad infantil y<br />

materna, y <strong>la</strong> preparación contra <strong>de</strong>sastres, <strong>en</strong>tre otros.<br />

� El proyecto <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y Estilos <strong>de</strong> Vida <strong>Salud</strong>able <strong>en</strong>tre<br />

Antigua y Bermuda con <strong>la</strong> OPS, se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> políticas y programas para <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no transmisibles y <strong>de</strong>l VIH, el sida y <strong>la</strong>s ITS mediante<br />

<strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida saludable.<br />

� Barbados: el propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica con <strong>la</strong> OPS <strong>en</strong> salud familiar es <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y<br />

poner <strong>en</strong> práctica programas nacionales <strong>de</strong> salud familiar basados <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida.<br />

� Bolivia: una prioridad nacional es <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> temas <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas sociales,<br />

económicas, ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

� Honduras, mediante el proyecto <strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong> Protección y <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> con <strong>la</strong><br />

OPS; está buscando adoptar principios <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud al formu<strong>la</strong>r y poner <strong>en</strong><br />

marcha proyectos y programas <strong>de</strong> salud y <strong>de</strong>sarrollo.<br />

� El proyecto <strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong> Chile, “Apoyo para el Desarrollo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>”, ti<strong>en</strong>e<br />

como propósito promocionar el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> políticas públicas sólidas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

un marco <strong>de</strong> equidad, fortaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, los <strong>en</strong>foques intersectoriales y <strong>la</strong><br />

participación social.<br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y reori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud.<br />

� República Dominicana anticipa que el proyecto <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong> “Reforma y Mo<strong>de</strong>rnización<br />

<strong>de</strong>l Sistema <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>, <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> Ambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> Seguridad Social”, contribuirá a <strong>la</strong> preparación<br />

<strong>de</strong> políticas, p<strong>la</strong>nes y proyectos para promover <strong>la</strong> salud a través <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida, así como los<br />

espacios saludables, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> reforma sectorial.<br />

Espacios saludables<br />

� Los espacios saludables están concebidos <strong>de</strong> dos maneras difer<strong>en</strong>tes. En un primer mom<strong>en</strong>to<br />

se consi<strong>de</strong>ra a los espacios saludables como un fin <strong>en</strong> sí mismo, una meta para alcanzar. El<br />

segundo método consiste <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar a los espacios saludables como un marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>linearse <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> salud, es <strong>de</strong>cir, los espacios saludables se<br />

conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> una estrategia o herrami<strong>en</strong>ta para implem<strong>en</strong>tar acciones que conduzcan a <strong>la</strong><br />

salud y el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida. Se espera lograr el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta<br />

iniciativa. Uno <strong>de</strong> los resultados que espera Paraguay es el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una Red<br />

Nacional <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables. Puerto Rico ti<strong>en</strong>e como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong><br />

cooperación técnica con <strong>la</strong> OPS el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables.<br />

� En re<strong>la</strong>ción con el uso <strong>de</strong> espacios saludables como herrami<strong>en</strong>ta, Arg<strong>en</strong>tina, Chile y Ecuador<br />

tratarán <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r políticas <strong>de</strong> salud usando <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> espacios saludables. Costa<br />

Rica está buscando fortalecer estrategias para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud dirigidas a mejorar <strong>la</strong><br />

salud familiar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos y espacios saludables. Guatema<strong>la</strong><br />

271


tratará <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> protección medioambi<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los trabajadores mediante <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> espacios saludables con énfasis <strong>en</strong> los municipios.<br />

� Vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a m<strong>en</strong>cionar que Ecuador ha <strong>en</strong>marcado los espacios saludables como un fin y<br />

como una estrategia.<br />

Participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil y <strong>la</strong> comunidad<br />

� Mediante el proyecto “Ciclo <strong>de</strong> Vida <strong>Salud</strong>able”, Bolivia tratará <strong>de</strong> consolidar <strong>la</strong> participación<br />

social y pública <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

� Como resultado <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> cooperación “Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong>”, Cuba anticipa fortalecer <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, haci<strong>en</strong>do énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

participación comunitaria multisectorial y con el propósito <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción.<br />

Re<strong>de</strong>s y alianzas<br />

� Entre <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s nacionales para <strong>la</strong> cooperación técnica con <strong>la</strong> OPS, Cuba va a fortalecer<br />

el Sistema Nacional <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> red <strong>de</strong> municipios.<br />

� Como uno <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> OPS y Honduras <strong>en</strong> protección<br />

y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, se propuso <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Nacional <strong>de</strong> Municipios para <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> para actuar <strong>en</strong> operaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias o <strong>de</strong>sastres.<br />

� Con el proyecto “<strong>Salud</strong> y Desarrollo Económico y Social”, México buscará fortalecer <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> cooperación junto con alianzas intersectoriales y sociales que facilitan <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud pública <strong>en</strong> los <strong>en</strong>tornos sociales.<br />

� El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una Red Nacional <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables es uno <strong>de</strong> los resultados<br />

que espera Paraguay <strong>de</strong>l proyecto “Vigi<strong>la</strong>ncia, Prev<strong>en</strong>ción y Control <strong>de</strong> Problemas Prioritarios<br />

<strong>en</strong> <strong>Salud</strong> Pública y el Desarrollo <strong>de</strong>l Pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> Pública”.<br />

� Como resultado <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> cooperación “<strong>Salud</strong> <strong>de</strong> Grupos Especiales”, Guyana anticipa<br />

que <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> establecer y ampliar <strong>la</strong> red <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud se habrá<br />

fortalecido.<br />

� Como resultado <strong>de</strong>l proyecto “<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y Prev<strong>en</strong>ción y Control <strong>de</strong><br />

Enfermeda<strong>de</strong>s”, Jamaica espera el apoyo y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> alianzas para asegurar <strong>la</strong> provisión<br />

<strong>de</strong> respaldo político, técnico y financiero para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y<br />

control <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

Construcción <strong>de</strong> capacidad: <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s universida<strong>de</strong>s<br />

� Ecuador: uno <strong>de</strong> los resultados esperados <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS <strong>en</strong> el proyecto<br />

<strong>de</strong> Protección y <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> es consolidar <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s locales <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el proyecto <strong>de</strong> Espacios <strong>Salud</strong>ables, para fortalecer <strong>la</strong> capacidad para<br />

poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud con actores locales, municipios,<br />

escue<strong>la</strong>s, organismos popu<strong>la</strong>res, etc.<br />

� Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Caimán <strong>en</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica con <strong>la</strong> OPS es el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> para el suministro <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud mediante <strong>la</strong> actualización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l personal <strong>en</strong> el área <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong>tre otras áreas.<br />

� San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas: los resultados que se esperan <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación técnica con <strong>la</strong><br />

OPS <strong>en</strong> el proyecto <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> Estilos <strong>de</strong> Vida <strong>Salud</strong>able son fortalecer <strong>la</strong> capacidad<br />

para formu<strong>la</strong>r políticas <strong>de</strong> salud pública <strong>en</strong> áreas prioritarias seleccionadas, fortalecer <strong>la</strong><br />

272


capacidad para establecer o ampliar re<strong>de</strong>s y alianzas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y fortalecer <strong>la</strong><br />

capacidad para p<strong>la</strong>nificar y poner <strong>en</strong> marcha campañas promocionales, educación pública y<br />

estrategias <strong>de</strong> apoyo.<br />

� República Dominicana está esperando fortalecer los niveles locales con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud como parte <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> cooperación con <strong>la</strong> OPS<br />

<strong>de</strong>nominado “Administración Desc<strong>en</strong>tralizada para <strong>la</strong> Acción <strong>en</strong> Problemas <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

Prioritarios”.<br />

� El propósito <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> cooperación <strong>de</strong> Guyana “<strong>Salud</strong> para Grupos Especiales” es<br />

mejorar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> organizaciones públicas, no gubernam<strong>en</strong>tales y comunitarias para<br />

aplicar estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Información, vigi<strong>la</strong>ncia, monitorización y evaluación<br />

� Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Paraguay para <strong>la</strong> cooperación técnica con <strong>la</strong> OPS es el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

un sistema <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong> morbilidad y <strong>la</strong> mortalidad, e<br />

interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

� Surinam: vigi<strong>la</strong>ncia aum<strong>en</strong>tada para i<strong>de</strong>ntificar t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s<br />

condiciones sociales que afectan los estilos <strong>de</strong> vida saludable.<br />

� La finalidad <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong> salud es<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y aplicar un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción integral, fom<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social <strong>en</strong> grupos prioritarios con una amplia participación social.<br />

No obstante, ninguno <strong>de</strong> los resultados esperados ti<strong>en</strong>e que ver con un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

participación social.<br />

� Bahamas, Belice, Bolivia y Ecuador están buscando fortalecer <strong>la</strong> iniciativa Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> mediante su cooperación con <strong>la</strong> OPS. Surinam buscará increm<strong>en</strong>tar su<br />

programa <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s secundarias. De manera<br />

simi<strong>la</strong>r, Belice, Bolivia, Ecuador y Uruguay también informan t<strong>en</strong>er un progreso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> Municipios <strong>Salud</strong>ables.<br />

273


Antigua y<br />

Barbuda<br />

Anexo VI<br />

Revisión <strong>de</strong>l Programa Presupuestario Bianual 2002-2003 para <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación técnica <strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud 13<br />

País Proyectos Resultados esperados Comunida<strong>de</strong>s y<br />

Municipios<br />

<strong>Salud</strong>ables<br />

PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD Y<br />

ESTILOS<br />

DE VIDA<br />

SALUDABL<br />

E<br />

Arg<strong>en</strong>tina PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

Se habrá brindado apoyo<br />

para el diseño e<br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes,<br />

proyectos y políticas para<br />

respaldar <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong><br />

estilos <strong>de</strong> vida saludable.<br />

Sistemas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia e<br />

información mejorados.<br />

Políticas y proyectos <strong>de</strong><br />

salud pública <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

mediante estrategias para<br />

municipios saludables,<br />

prisiones saludables y<br />

escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud.<br />

Educación <strong>en</strong> salud para<br />

programas especiales<br />

dirigidos a abordar <strong>la</strong> salud<br />

m<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong><br />

epilepsia, el tabaquismo y<br />

<strong>la</strong> drogadicción.<br />

Mo<strong>de</strong>los y p<strong>la</strong>nes para<br />

mejorar los indicadores <strong>de</strong><br />

Agosto <strong>de</strong> 2000: primer<br />

taller <strong>de</strong> capacitación<br />

sobre municipios<br />

saludables. Septiembre<br />

<strong>de</strong> 2001: <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l<br />

Foro Nacional sobre<br />

<strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>,<br />

algunos municipios<br />

pusieron <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong><br />

municipios saludables.<br />

Creación <strong>de</strong> una red <strong>de</strong><br />

municipios saludables.<br />

Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong><br />

Los proyectos son<br />

gestionados por los<br />

Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

Educación.<br />

En el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

informe, <strong>la</strong>s provincias<br />

<strong>de</strong> Tucumán, Salta y<br />

Misiones estaban<br />

aplicando un programa<br />

piloto dirigido a <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong><br />

vida saludable <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s.<br />

13 Cuatro países no hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> sus proyectos: Canadá, Guayana Francesa, San Cristóbal y Nieves, y Turcas y Caicos. Granada<br />

solo se refiere a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida saludable. Cinco países que no <strong>en</strong>viaron informes a <strong>la</strong> OPS sobre los logros <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong><br />

México, m<strong>en</strong>cionaron <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong>tre sus priorida<strong>de</strong>s nacionales o <strong>en</strong>tre los proyectos <strong>de</strong> cooperación técnica con <strong>la</strong> OPS (Antigua y Barbuda,<br />

Bahamas, Colombia, Guyana, Antil<strong>la</strong>s Neer<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sas y Aruba), el Caribe sept<strong>en</strong>trional (Bermuda y <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Caimán), Santa Lucía, San Vic<strong>en</strong>te y <strong>la</strong>s Granadinas.<br />

Solo Brasil afirmó que <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud será una prioridad nacional.<br />

Otros Espacios<br />

<strong>Salud</strong>ables<br />

Programa <strong>de</strong><br />

Prisiones <strong>Salud</strong>ables<br />

administrado por los<br />

Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

y Justicia y<br />

Derechos Humanos.<br />

Las activida<strong>de</strong>s se<br />

re<strong>la</strong>cionan con el<br />

VIH y el sida, <strong>la</strong><br />

tuberculosis, <strong>la</strong>s ITS,<br />

<strong>la</strong> hepatitis y una<br />

dieta a<strong>de</strong>cuada.<br />

274


Bahamas PROTECCI<br />

ÓN Y<br />

PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

Barbados SALUD<br />

FAMILIAR<br />

salud y calidad <strong>de</strong> vida para<br />

madres, niños y<br />

adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

Se habrán fortalecido <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

m<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

drogadicción y el abuso <strong>de</strong><br />

sustancias, y <strong>la</strong> reducción<br />

<strong>de</strong>l suicidio <strong>en</strong> los jóv<strong>en</strong>es.<br />

Sistemas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia e<br />

información mejorados.<br />

Capacidad nacional para<br />

promover un ciclo <strong>de</strong> vida<br />

saludable fortalecida.<br />

P<strong>la</strong>nes, proyectos y<br />

políticas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos e<br />

implem<strong>en</strong>tados para<br />

fortalecer los programas<br />

comunitarios para <strong>la</strong> salud<br />

<strong>de</strong> los ancianos. Métodos,<br />

mo<strong>de</strong>los y tecnologías<br />

aplicados para fortalecer los<br />

programas <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal<br />

y abuso <strong>de</strong> sustancias.<br />

Apoyo proporcionado a<br />

p<strong>la</strong>nes, proyectos y<br />

políticas para prev<strong>en</strong>ir y<br />

contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

no transmisibles.<br />

Normas y directrices <strong>en</strong><br />

nutrición y actividad física<br />

promovidos.<br />

P<strong>la</strong>nes, proyectos y<br />

políticas re<strong>la</strong>cionados con<br />

el programa <strong>de</strong> salud oral<br />

Iniciativas <strong>de</strong> Hoteles<br />

<strong>Salud</strong>ables y Turismo<br />

<strong>Salud</strong>able para crear y<br />

mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong><br />

apoyo para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible y r<strong>en</strong>table<br />

<strong>de</strong>l turismo.<br />

Programa <strong>de</strong> educación<br />

<strong>en</strong> salud con escue<strong>la</strong>s y<br />

jóv<strong>en</strong>es, y para prev<strong>en</strong>ir<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no<br />

transmisibles, el VIH y<br />

el sida.<br />

Se han ampliado<br />

programas <strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s<br />

y <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación<br />

esco<strong>la</strong>r para incluir <strong>la</strong><br />

guía y el apoyo <strong>en</strong><br />

asesoría para niños con<br />

discapacida<strong>de</strong>s. En los<br />

últimos dos años se<br />

revisó el currículo <strong>de</strong><br />

educación para <strong>la</strong> salud<br />

y <strong>la</strong> vida familiar y los<br />

materiales para<br />

escue<strong>la</strong>s primarias.<br />

Sigu<strong>en</strong> propiciándose<br />

los programas <strong>de</strong><br />

educación para padres<br />

<strong>de</strong> familia.<br />

Educación <strong>en</strong> salud<br />

para apoyar los<br />

comportami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>seados, <strong>en</strong> proyectos<br />

Se ha <strong>de</strong>lineado una<br />

política <strong>de</strong> lugares<br />

<strong>de</strong> trabajo saludables<br />

que se c<strong>en</strong>tra no solo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong><br />

seguridad y salud<br />

ocupacional, sino<br />

que apoya <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

prácticas personales<br />

<strong>de</strong> salud. Varias<br />

empresas privadas<br />

han instituido<br />

programas <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong><br />

trabajo con<br />

insta<strong>la</strong>ciones como<br />

gimnasios. El<br />

Sindicato <strong>de</strong><br />

Trabajadores <strong>de</strong><br />

Barbados y el<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

275


Belice PROTECCI<br />

ÓN Y<br />

PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

fortalecidos.<br />

Sistemas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />

fortalecidos.<br />

Políticas, proyectos y<br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos para<br />

propiciar estilos <strong>de</strong> vida<br />

más saludable. Prev<strong>en</strong>ción<br />

y control <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong><br />

salud re<strong>la</strong>cionados con los<br />

estilos <strong>de</strong> vida, incluidos<br />

factores que afectan a<br />

grupos vulnerables.<br />

Apoyo proporcionado para<br />

el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong> aplicación<br />

<strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción<br />

integral <strong>de</strong> municipios<br />

saludables.<br />

Apoyo proporcionado para<br />

el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> varias<br />

iniciativas –salud<br />

reproductiva, alim<strong>en</strong>tos y<br />

nutrición y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia familiar–<br />

fortalecidas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>. El<br />

INCAP respalda el<br />

Proyecto <strong>de</strong> Seguridad<br />

En 1996, el Alcal<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> Belice<br />

participó <strong>en</strong> el Taller<br />

C<strong>en</strong>troamericano sobre<br />

Municipalida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables (Guatema<strong>la</strong>)<br />

y <strong>de</strong>spués <strong>la</strong> OPS llevó<br />

a cabo un taller con<br />

varios alcal<strong>de</strong>s. En<br />

2000, el Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong> y <strong>la</strong> Asociación<br />

<strong>de</strong> Alcal<strong>de</strong>s adoptaron<br />

el concepto <strong>de</strong> “Ciudad<br />

<strong>Salud</strong>able, Municipio<br />

<strong>Salud</strong>able” y firmaron<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración con<br />

ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> visita <strong>de</strong>l<br />

Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS, Sir<br />

George Alleyne.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, tres<br />

comunida<strong>de</strong>s han<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

acción y puesto <strong>en</strong><br />

marcha activida<strong>de</strong>s.<br />

para reori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s<br />

cafeterías esco<strong>la</strong>res, <strong>la</strong>s<br />

habilida<strong>de</strong>s para<br />

manejar conflictos,<br />

promover <strong>la</strong> actividad<br />

física y prev<strong>en</strong>ir el<br />

tabaquismo. Barbados<br />

respaldó el <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Iniciativa<br />

Caribeña <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

<strong>en</strong> 2001.<br />

<strong>Salud</strong> esco<strong>la</strong>r y<br />

servicios <strong>de</strong> educación<br />

física<br />

Se trata <strong>de</strong> un esfuerzo<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

y los Ministerios <strong>de</strong><br />

Educación y Desarrollo<br />

Humano para mejorar<br />

<strong>la</strong> vida <strong>de</strong> estudiantes y<br />

profesores. La<br />

iniciativa es<br />

administrada por un<br />

comité directivo<br />

integrado por<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

diversos <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

gubernam<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong><br />

sociedad civil y<br />

ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Naciones Unidas. Este<br />

programa promueve<br />

estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludable <strong>en</strong> niños <strong>de</strong><br />

escue<strong>la</strong>s primarias,<br />

mediante <strong>la</strong> educación<br />

<strong>en</strong> salud <strong>en</strong> el currículo<br />

han unido sus<br />

esfuerzos para<br />

promover el<br />

bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los<br />

trabajadores.<br />

276


Bolivia CICLO DE<br />

VIDA<br />

SALUDABL<br />

E<br />

Brasil PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

Alim<strong>en</strong>taria y Nutrición. esco<strong>la</strong>r.<br />

Capacidad nacional para<br />

promover un ciclo <strong>de</strong> vida<br />

saludable fortalecida.<br />

Estrategia <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

Integrada a <strong>la</strong>s<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s Preval<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Infancia, incluido el<br />

compon<strong>en</strong>te neonatal,<br />

consolidada.<br />

Un programa para reducir<br />

<strong>la</strong> mortalidad <strong>en</strong> mujeres<br />

<strong>de</strong>bida a causas<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />

maternidad y el cáncer<br />

cervical, preparado e<br />

implem<strong>en</strong>tado.<br />

Programas y políticas <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos y nutrición<br />

formu<strong>la</strong>dos e<br />

implem<strong>en</strong>tados.<br />

Procesos <strong>de</strong> participación<br />

pública y social <strong>en</strong><br />

consolidación por etapas <strong>en</strong><br />

los programas integrados <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Gestión <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes<br />

técnicos y administrativos<br />

<strong>de</strong> los proyectos mejorada.<br />

P<strong>la</strong>nificación y ejecución<br />

<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> cooperación<br />

técnica para el proyecto <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

coordinadas.<br />

Se habrá apoyado el uso <strong>de</strong><br />

Estrategia <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables<br />

fortalecida. Hay un<br />

<strong>de</strong>creto que respalda <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables.<br />

Solo 2 <strong>de</strong> 314<br />

municipios <strong>la</strong> han<br />

puesto <strong>en</strong> marcha. Las<br />

iniciativas <strong>de</strong><br />

Chuquisaca y Tupiza<br />

dieron como resultado<br />

el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

instituciones y <strong>de</strong>l<br />

trabajo intersectorial<br />

con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

organizada.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

apoyó <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Red Brasileña <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables<br />

(2002) y <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas sobre <strong>la</strong><br />

perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Espacios saludables<br />

creados para niños <strong>en</strong><br />

edad esco<strong>la</strong>r y<br />

adolesc<strong>en</strong>tes. Entornos<br />

esco<strong>la</strong>res saludables y<br />

estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludable para<br />

adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

• Promover <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> temas<br />

<strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas<br />

sociales, económicas,<br />

ambi<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

estaba preparando los<br />

Parámetros Nacionales<br />

Curricu<strong>la</strong>res y <strong>de</strong><br />

Acción para <strong>la</strong><br />

estrategia Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Lugares <strong>de</strong> trabajo:<br />

hay iniciativas<br />

concretas para<br />

promover espacios<br />

libres <strong>de</strong> humo <strong>en</strong><br />

los lugares <strong>de</strong><br />

trabajo (políticas<br />

277


Bermuda y <strong>la</strong>s<br />

Is<strong>la</strong>s Caimán<br />

PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

<strong>la</strong> cooperación técnica<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada para <strong>la</strong>s<br />

políticas públicas<br />

saludables <strong>en</strong> municipios<br />

seleccionados <strong>de</strong> los<br />

estados, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

áreas urbanas importantes.<br />

Apoyo proporcionado para<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r metodologías<br />

para evaluar <strong>la</strong>s políticas<br />

públicas saludables que<br />

respaldan el proceso <strong>de</strong><br />

toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones locales,<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> áreas<br />

urbanas importantes.<br />

Apoyo proporcionado para<br />

integrar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud <strong>en</strong> los servicios<br />

básicos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

sanitaria, con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong> salud familiar.<br />

Fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong>l<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción sanitaria, mediante<br />

<strong>la</strong> actualización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l personal <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> salud pública,<br />

VIH y sida, salud <strong>de</strong>ntal, y<br />

manejo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas.<br />

administraciones<br />

municipales sobre <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

La Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

Pública <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Universidad</strong> <strong>de</strong> São<br />

Paulo creó un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

investigación,<br />

capacitación y apoyo a<br />

los municipios<br />

saludables <strong>en</strong> Brasil.<br />

Canadá La Red <strong>de</strong> Ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables <strong>de</strong> Ontario.<br />

La Red <strong>de</strong> Ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables <strong>de</strong> Quebec.<br />

Los temas principales<br />

<strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to son<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos<br />

saludables, escue<strong>la</strong>s<br />

promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r. El<br />

Ministerio también<br />

e<strong>la</strong>boró una serie <strong>de</strong><br />

programas <strong>de</strong> televisión<br />

para maestros<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud y ha distribuido<br />

materiales temáticos<br />

para fortalecer <strong>la</strong><br />

estrategia.<br />

sobre publicidad y<br />

lugares para<br />

fumadores), y para<br />

propiciar<br />

interv<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong><br />

una dieta saludable y<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

actividad física.<br />

Se está <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />

<strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Nacional<br />

<strong>de</strong> Políticas <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

<strong>en</strong> los Lugares <strong>de</strong><br />

Trabajo, para<br />

278


Chile PROTECCI<br />

ÓN Y<br />

PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

Participación <strong>de</strong> todos los<br />

actores involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

alianzas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud con sectores<br />

importantes.<br />

Implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

políticas y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

fortalecida, mediante<br />

estrategias como los<br />

espacios saludables<br />

(escue<strong>la</strong>s, lugares <strong>de</strong> trabajo<br />

y municipios) y el fom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

intersectoriales y <strong>la</strong><br />

creación y fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s.<br />

Se habrán mant<strong>en</strong>ido y<br />

ampliado <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s<br />

para el diálogo y el análisis<br />

<strong>de</strong> aspectos estratégicos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> reforma sectorial, y un<br />

A <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Surrey,<br />

<strong>en</strong> Columbia Británica,<br />

se le reconoció por<br />

promover <strong>la</strong> actividad<br />

física y <strong>la</strong> vida activa.<br />

El proyecto ti<strong>en</strong>e cinco<br />

compon<strong>en</strong>tes<br />

principales: aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia, cambio<br />

<strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to<br />

re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong><br />

actividad física,<br />

<strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> apoyo,<br />

alianzas y bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong><br />

los empleados.<br />

Comunida<strong>de</strong>s y<br />

comunas saludables.<br />

Los p<strong>la</strong>nes<br />

comunitarios para <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

son instrum<strong>en</strong>tos que<br />

guían <strong>la</strong> acción local <strong>en</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación saludable,<br />

actividad física,<br />

tabaquismo, salud<br />

m<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

espacios saludables. A<br />

finales <strong>de</strong> 2001, 90% <strong>de</strong><br />

los municipios ya<br />

habían puesto <strong>en</strong><br />

marcha estos p<strong>la</strong>nes.<br />

La estrategia está<br />

coordinada por el<br />

Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación y se lleva a<br />

cabo <strong>en</strong> jardines <strong>de</strong><br />

niños, escue<strong>la</strong>s<br />

primarias y escue<strong>la</strong>s<br />

secundarias. En 2001,<br />

607 instituciones<br />

educativas habían sido<br />

acreditadas como<br />

escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud. Las acciones<br />

se re<strong>la</strong>cionan con <strong>la</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación saludable<br />

(para estudiantes,<br />

maestros y padres <strong>de</strong><br />

familia), <strong>la</strong> actividad<br />

física y <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

espacios saludables.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> esto, se<br />

b<strong>en</strong>eficiar a los<br />

trabajadores y los<br />

lugares <strong>de</strong> trabajo.<br />

El caso empresarial<br />

para <strong>la</strong> vida activa <strong>en</strong><br />

el trabajo es <strong>la</strong><br />

iniciativa más<br />

reci<strong>en</strong>te empr<strong>en</strong>dida<br />

por el gobierno<br />

fe<strong>de</strong>ral para mejorar<br />

los niveles <strong>de</strong><br />

actividad física <strong>de</strong><br />

los canadi<strong>en</strong>ses.<br />

El Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong>, <strong>en</strong><br />

co<strong>la</strong>boración con el<br />

Ministerio <strong>de</strong>l<br />

Trabajo y los<br />

sectores privado y<br />

comercial, están<br />

poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> práctica<br />

algunas experi<strong>en</strong>cias<br />

piloto para crear<br />

<strong>en</strong>tornos saludables<br />

<strong>en</strong> los lugares <strong>de</strong><br />

trabajo.<br />

279


Colombia SALUD<br />

AMBIENTA<br />

L Y<br />

ESPACIOS<br />

SALUDABL<br />

ES<br />

marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para<br />

políticas públicas sólidas<br />

con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> equidad y,<br />

especialm<strong>en</strong>te, el género.<br />

Ori<strong>en</strong>taciones estratégicas<br />

para <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l sector<br />

salud <strong>de</strong>finidas, y<br />

negociación y construcción<br />

<strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so iniciados.<br />

Apoyo proporcionado para<br />

fortalecer <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>en</strong><br />

salud.<br />

Registro <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes y<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

ocupacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boral<br />

fortalecido, junto con <strong>la</strong><br />

valoración <strong>de</strong> riesgos y el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> programas<br />

para apoyar a los<br />

trabajadores <strong>de</strong>l sector<br />

informal.<br />

La valoración <strong>de</strong> riesgos, <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong>s campañas<br />

para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

pública se habrán<br />

fortalecido, para informar a<br />

<strong>la</strong> g<strong>en</strong>te sobre el<br />

<strong>en</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

contaminación ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

varios ag<strong>en</strong>tes físicos,<br />

químicos y biológicos que<br />

afectan el aire, <strong>la</strong> tierra y <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong>l agua.<br />

Capacidad nacional<br />

fortalecida mediante el<br />

La Tercera Reunión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Red Latinoamericana<br />

<strong>de</strong> Municipios y<br />

Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables, realizada <strong>en</strong><br />

Me<strong>de</strong>llín <strong>en</strong> junio <strong>de</strong><br />

1998, también albergó<br />

<strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red<br />

Colombiana <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables.<br />

El Sr. alcal<strong>de</strong> Mokus<br />

pres<strong>en</strong>tó un p<strong>la</strong>n<br />

intersectorial <strong>de</strong> acción<br />

para Santa Fe <strong>de</strong><br />

Bogotá c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s lesiones<br />

por acci<strong>de</strong>ntes<br />

automovilísticos.<br />

También se pres<strong>en</strong>taron<br />

otras muchas<br />

experi<strong>en</strong>cias, como <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> Manizales, Nariño,<br />

Pasto y <strong>de</strong>más.<br />

llevaron a cabo<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>en</strong> 2400 escue<strong>la</strong>s.<br />

P<strong>la</strong>nes, políticas y<br />

programas dirigidos<br />

a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tornos más<br />

saludables<br />

implem<strong>en</strong>tados<br />

mediante <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> estilos<br />

<strong>de</strong> vida saludable,<br />

políticas públicas<br />

sólidas y <strong>la</strong><br />

reducción <strong>de</strong> riesgos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

vulnerable.<br />

280


Costa Rica SALUD<br />

FAMILIAR<br />

Y DE LA<br />

POBLACIÓ<br />

N<br />

Cuba DESARROL<br />

LO<br />

MUNICIPA<br />

L<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos,<br />

p<strong>la</strong>nes, normas y sistemas<br />

<strong>de</strong> información.<br />

Estrategias <strong>de</strong> protección y<br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

dirigidas a mejorar <strong>la</strong> salud<br />

familiar fortalecidas, <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> los programas<br />

y proyectos sectoriales y <strong>la</strong><br />

iniciativa <strong>de</strong> espacios<br />

saludables con énfasis <strong>en</strong><br />

áreas y cantones<br />

prioritarios.<br />

Políticas y estrategias<br />

dirigidas a fortalecer el<br />

Proyecto <strong>de</strong> Seguridad<br />

Alim<strong>en</strong>taria y Nutrición<br />

implem<strong>en</strong>tadas, con énfasis<br />

<strong>en</strong> áreas y cantones<br />

prioritarios.<br />

Políticas, estrategias,<br />

p<strong>la</strong>nes, programas y<br />

proyectos sectoriales<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos para prev<strong>en</strong>ir<br />

y abordar <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia,<br />

incluida <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

doméstica, el tabaquismo y<br />

el uso <strong>de</strong> otras drogas con<br />

énfasis <strong>en</strong> áreas y cantones<br />

prioritarios.<br />

Se habrá contribuido a <strong>la</strong><br />

monitorización y<br />

consolidación anual <strong>de</strong>l<br />

Programa <strong>de</strong> Desarrollo<br />

Municipal, así como a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y los<br />

En 1996 se estableció<br />

<strong>la</strong> red <strong>de</strong> municipios<br />

saludables y ecológicos<br />

(cantones).<br />

Actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> red<br />

está integrada por 51<br />

municipios.<br />

Red Cubana <strong>de</strong><br />

Municipios por <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong>. Och<strong>en</strong>ta y un<br />

municipios (47,9%) son<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> red,<br />

iniciativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

también participan<br />

Hay 27 experi<strong>en</strong>cias<br />

piloto <strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s<br />

promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud<br />

En 2000 había 20<br />

escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud, y <strong>en</strong> 2002 ya<br />

participaban 936<br />

La iniciativa<br />

Vivi<strong>en</strong>das<br />

<strong>Salud</strong>ables está <strong>en</strong><br />

etapa <strong>de</strong><br />

organización.<br />

Mercados<br />

<strong>Salud</strong>ables: esta<br />

iniciativa ha estado<br />

funcionando durante<br />

7 años <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

provincia <strong>de</strong><br />

Heredia. (1995)<br />

La iniciativa Lugares<br />

<strong>de</strong> Trabajo<br />

<strong>Salud</strong>ables se inició<br />

<strong>en</strong> 2000 y hoy forma<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red<br />

Latinoamericana <strong>de</strong><br />

Empresas<br />

<strong>Salud</strong>ables.<br />

La iniciativa<br />

Empresas Libres <strong>de</strong><br />

Humo se puso <strong>en</strong><br />

marcha <strong>en</strong> 2001 y<br />

está integrada por 76<br />

empresas.<br />

El número <strong>de</strong><br />

Lugares <strong>de</strong> Trabajo<br />

<strong>Salud</strong>ables<br />

(conocidos como<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>la</strong>borales<br />

para <strong>la</strong> salud)<br />

aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 131 <strong>en</strong><br />

281


programas <strong>de</strong> medicina<br />

familiar <strong>en</strong> los municipios,<br />

los Consejos <strong>de</strong>l Pueblo y<br />

<strong>la</strong>s Circunscripciones.<br />

• Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud y<br />

<strong>de</strong>sarrollo consolidadas <strong>en</strong><br />

los proyectos y los c<strong>en</strong>tros,<br />

y apoyo proporcionado para<br />

<strong>la</strong> ampliación a otras áreas<br />

económicas con asuntos <strong>en</strong><br />

común.<br />

• Desc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cooperación técnica<br />

fortalecida y<br />

sistematización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> puntos<br />

focales para <strong>la</strong> cooperación.<br />

Desc<strong>en</strong>tralización territorial<br />

consolidada y<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización ampliada<br />

e int<strong>en</strong>sificada <strong>de</strong> los<br />

programas <strong>de</strong> salud,<br />

investigación, educación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> recursos<br />

humanos.<br />

Iniciativas locales<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das mediante<br />

proyectos multisectoriales<br />

para solucionar problemas<br />

prioritarios <strong>en</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el<br />

medioambi<strong>en</strong>te, género,<br />

salud <strong>de</strong> adolesc<strong>en</strong>tes, salud<br />

<strong>de</strong> ancianos, servicios <strong>de</strong><br />

salud, rehabilitación y otras<br />

áreas sugeridas por los<br />

gobiernos locales y el<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

escue<strong>la</strong>s, universida<strong>de</strong>s,<br />

lugares <strong>de</strong> trabajo y<br />

mercados. El número<br />

<strong>de</strong> los distintos tipos <strong>de</strong><br />

participantes ha<br />

aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2000.<br />

Los logros <strong>de</strong> esta red<br />

son: <strong>la</strong> unificación para<br />

poner <strong>en</strong> marcha<br />

acciones a nivel<br />

nacional <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud; <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> respuesta<br />

<strong>en</strong> el ámbito local;<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

alianzas intersectoriales<br />

estratégicas;<br />

intercambio <strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cias; e<br />

introducción <strong>de</strong><br />

indicadores <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar.<br />

Los <strong>de</strong>safíos que<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> red son <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong><br />

capacitación,<br />

metodología para<br />

p<strong>la</strong>nificar proyectos<br />

sost<strong>en</strong>ibles, un sistema<br />

<strong>de</strong> evaluación,<br />

consecución <strong>de</strong><br />

recursos financieros e<br />

interacción con <strong>la</strong>s<br />

re<strong>de</strong>s internacionales.<br />

Estrategia <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

fortalecida, con énfasis<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> participación<br />

escue<strong>la</strong>s. Esta es una<br />

iniciativa <strong>de</strong> los<br />

Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

Educación.<br />

Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

programa están<br />

dirigidas a posibilitar <strong>la</strong><br />

modificación <strong>de</strong>l<br />

comportami<strong>en</strong>to y el<br />

autocuidado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, y <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> vida.<br />

2000 a 421 <strong>en</strong> 2002.<br />

Red <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>das<br />

<strong>Salud</strong>ables.<br />

Capacidad para<br />

resolver problemas<br />

mejorada con<br />

respecto al<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

situación y <strong>la</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud, así como el<br />

control <strong>de</strong> riesgos y<br />

am<strong>en</strong>azas <strong>en</strong> los<br />

ámbitos nacional y<br />

subnacional <strong>de</strong>l<br />

Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong> y otros<br />

sectores<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong><br />

salud y el<br />

medioambi<strong>en</strong>te.<br />

282


Dominica DESARROL<br />

LO DE LOS<br />

SISTEMAS<br />

DE SALUD<br />

Mejorar el<br />

nivel <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sempeño<br />

<strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong>.<br />

República<br />

Dominicana<br />

GESTIÓN<br />

DESCENTR<br />

ALIZADA<br />

PARA LA<br />

ACCIÓN<br />

EN<br />

PROBLEM<br />

AS DE<br />

SALUD<br />

PRIORITA<br />

RIOS<br />

Desarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong><br />

gestión<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>traliza<br />

da y para <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>taci<br />

Pública. comunitaria<br />

intersectorial con el fin<br />

<strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

P<strong>la</strong>nes, proyectos y<br />

políticas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos para<br />

apoyar <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y comunida<strong>de</strong>s<br />

saludables.<br />

Niveles locales fortalecidos<br />

con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

estrategias <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud.<br />

Proyectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l<br />

sector salud <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos,<br />

que permitan compartir <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias re<strong>la</strong>cionadas<br />

con <strong>la</strong> financiación, el<br />

li<strong>de</strong>razgo y <strong>la</strong> organización<br />

sectorial (separación <strong>de</strong><br />

funciones, seguridad<br />

social).<br />

Un proyecto específico <strong>de</strong><br />

cooperación <strong>en</strong>tre Haití y<br />

República Dominicana<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do,<br />

Las comunida<strong>de</strong>s<br />

saludables han sido<br />

fundam<strong>en</strong>tales para<br />

impulsar <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />

Dominica. En 2001 se<br />

tomó <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong><br />

institucionalizar este<br />

<strong>en</strong>foque, y se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron términos<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia y un p<strong>la</strong>n<br />

para introducir<br />

nuevam<strong>en</strong>te un<br />

programa <strong>de</strong> premios a<br />

<strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />

saludables.<br />

El país ti<strong>en</strong>e más <strong>de</strong> 10<br />

años <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos<br />

saludables. Algunas<br />

experi<strong>en</strong>cias dignas <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>ción son los<br />

esfuerzos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Provincia <strong>de</strong> Salcedo<br />

para crear <strong>en</strong>tornos<br />

saludables, que han<br />

dado como resultado el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización<br />

comunitaria y <strong>la</strong><br />

participación<br />

intersectorial. A<strong>de</strong>más,<br />

han realizado<br />

“La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s es un área<br />

importante para aplicar<br />

el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Hay un comité<br />

intersectorial activo<br />

para <strong>la</strong> educación para<br />

<strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> vida<br />

familiar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s.”<br />

Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong>. Aunque <strong>en</strong> el<br />

país se ha hab<strong>la</strong>do<br />

sobre el tema por más<br />

<strong>de</strong> 10 años y hace parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Red<br />

Latinoamericana <strong>de</strong><br />

Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong>, todavía no hay<br />

un proceso real <strong>de</strong><br />

escue<strong>la</strong>s saludables.<br />

Exist<strong>en</strong> int<strong>en</strong>tos y<br />

experi<strong>en</strong>cias, pero aún<br />

no se han cristalizado.<br />

Des<strong>de</strong> 2002, el actual<br />

Vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

República y el<br />

Secretario <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong><br />

283


ón <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

funciones<br />

es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong><br />

salud pública<br />

<strong>en</strong> los<br />

ámbitos<br />

regional,<br />

provincial y<br />

municipal.<br />

COOPERA<br />

CIÓN<br />

TÉCNICA<br />

ENTRE<br />

LOS<br />

PAÍSES<br />

PARA EL<br />

DESARROL<br />

LO DE<br />

FRONTER<br />

AS<br />

COOPERA<br />

TIVAS<br />

Fortalecer <strong>la</strong><br />

cooperación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

fronteras y<br />

con otros<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Región <strong>en</strong><br />

áreas<br />

prioritarias<br />

<strong>de</strong> salud para<br />

República<br />

Dominicana.<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

frontera.<br />

Se habrá contribuido a <strong>la</strong><br />

preparación <strong>de</strong> políticas,<br />

p<strong>la</strong>nes y proyectos para<br />

promover <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> todo<br />

el ciclo <strong>de</strong> vida y los<br />

espacios saludables <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> reforma<br />

sectorial.<br />

contribuciones<br />

importantes para el<br />

progreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

Barrio Lindo, San<br />

Pedro <strong>de</strong> Marcoris: se<br />

trata <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong>l<br />

sector salud y <strong>la</strong><br />

<strong>Universidad</strong> C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l<br />

Este. Entre los<br />

resultados <strong>de</strong> esta<br />

experi<strong>en</strong>cia está <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> una clínica<br />

<strong>de</strong> salud, <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> agua potable,<br />

alcantaril<strong>la</strong>do y<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

saneami<strong>en</strong>to, y una<br />

mayor participación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> comunidad,<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />

jóv<strong>en</strong>es.<br />

Proyecto UNISUR:<br />

hace más <strong>de</strong> 10 años los<br />

resi<strong>de</strong>ntes y lí<strong>de</strong>res<br />

comunitarios <strong>de</strong>l Barrio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Zona Sur <strong>de</strong><br />

Santiago iniciaron un<br />

movimi<strong>en</strong>to para<br />

mejorar sus<br />

condiciones <strong>de</strong> vida y<br />

<strong>la</strong> salud. Han trabajado<br />

con <strong>la</strong> Pontificia<br />

<strong>Universidad</strong> Católica y<br />

fueron honrados con un<br />

premio monetario por<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación<br />

Educación han<br />

mostrado interés <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estrategia. Sin<br />

embargo, aún falta<br />

coordinación <strong>en</strong>tre los<br />

sectores salud y<br />

educación, lo que se<br />

i<strong>de</strong>ntifica como uno <strong>de</strong><br />

los puntos críticos <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>en</strong> el país. No obstante,<br />

cinco escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciudad capital<br />

com<strong>en</strong>zaron a trabajar<br />

con <strong>la</strong> estrategia<br />

sigui<strong>en</strong>do un mo<strong>de</strong>lo<br />

preparado por <strong>la</strong> OPS<br />

<strong>en</strong> República<br />

Dominicana. Se prevé<br />

que el proyecto iniciará<br />

el próximo año <strong>en</strong><br />

zonas seleccionadas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s provincias<br />

fronterizas y se llevará<br />

a cabo con <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l<br />

Gobierno Francés.<br />

284


Caribe Ori<strong>en</strong>tal:<br />

Angui<strong>la</strong>, Is<strong>la</strong>s<br />

Vírg<strong>en</strong>es<br />

Británicas,<br />

REFORMA<br />

Y<br />

MODERNI<br />

ZACIÓN<br />

DEL<br />

SISTEMA<br />

DE SALUD,<br />

LA SALUD<br />

AMBIENTA<br />

L Y LA<br />

SEGURIDA<br />

D SOCIAL<br />

Reformar y<br />

mo<strong>de</strong>rnizar<br />

los sectores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el<br />

agua y el<br />

medioambi<strong>en</strong><br />

te, para poner<br />

<strong>en</strong> marcha el<br />

Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong><br />

Seguridad<br />

Social y<br />

fortalecer el<br />

li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s<br />

instituciones<br />

nacionales<br />

(SESPAS,<br />

sector <strong>de</strong>l<br />

medioambi<strong>en</strong><br />

te, INAPA).<br />

DESEMPEÑ<br />

O<br />

MEJORAD<br />

O DE LOS<br />

SISTEMAS<br />

• Apoyo proporcionado a<br />

p<strong>la</strong>nes, políticas y<br />

proyectos para mejorar <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong><br />

recursos humanos (Angui<strong>la</strong><br />

Kellogg.<br />

Hay dos iniciativas <strong>de</strong><br />

espacios saludables <strong>en</strong><br />

curso: <strong>la</strong> “Experi<strong>en</strong>cia<br />

Comunitaria como<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Administración<br />

Municipal Participativa<br />

<strong>de</strong> La Vega”, y el<br />

“Proyecto <strong>de</strong><br />

Adolesc<strong>en</strong>tes<br />

Multiplicadores” <strong>en</strong><br />

Las Carmelitas.<br />

Comunida<strong>de</strong>s<br />

saludables<br />

Estas iniciativas,<br />

incluidas escue<strong>la</strong>s y<br />

Proyecto <strong>de</strong><br />

CARICOM <strong>en</strong><br />

Educación para <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> y <strong>la</strong> Vida<br />

Proyectos <strong>de</strong> hoteles<br />

saludables y <strong>de</strong> salud<br />

y turismo.<br />

285


Montserrat. DE SALUD<br />

Mejorar el<br />

<strong>de</strong>sempeño<br />

<strong>de</strong> los<br />

sistemas <strong>de</strong><br />

salud.<br />

<strong>Salud</strong> y<br />

calidad <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción.<br />

Ecuador PROTECCI<br />

ÓN Y<br />

PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

Contribuir al<br />

logro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud y<br />

calidad <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción<br />

y Montserrat).<br />

• Se habrá fortalecido <strong>la</strong><br />

función <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> monitorización<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong>l sistema<br />

<strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s leyes <strong>de</strong> salud pública.<br />

• Introducción <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes,<br />

políticas y proyectos para<br />

fortalecer <strong>la</strong> capacidad para<br />

aplicar estrategias <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud a<br />

problemas prioritarios.<br />

• P<strong>la</strong>nes, políticas y<br />

proyectos diseñados para<br />

fortalecer <strong>la</strong> capacidad para<br />

monitorizar, evaluar y<br />

analizar el estado <strong>de</strong> salud<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Is<strong>la</strong>s Vírg<strong>en</strong>es<br />

Británicas y los sistemas <strong>de</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica e<br />

información <strong>en</strong> Angui<strong>la</strong>.<br />

• Mecanismos para <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación,<br />

monitorización y<br />

evaluación <strong>de</strong> programas <strong>en</strong><br />

funcionami<strong>en</strong>to.<br />

• Adopción <strong>de</strong> políticas<br />

nacionales para <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y sus<br />

compon<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los<br />

ámbitos nacional, regional<br />

y local, haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong><br />

instrum<strong>en</strong>tos<br />

metodológicos, estrategias<br />

y <strong>en</strong>foques prioritarios para<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

<strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong><br />

otros <strong>en</strong>tornos, se<br />

iniciaron <strong>en</strong>tre 1997 y<br />

2001 y ahora se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> diversas<br />

etapas <strong>de</strong> ejecución <strong>en</strong><br />

algunos países y<br />

subregiones.<br />

La estrategia <strong>de</strong><br />

municipios saludables<br />

se inició <strong>en</strong> 1995. Vale<br />

<strong>la</strong> p<strong>en</strong>a m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

Espacios <strong>Salud</strong>ables<br />

<strong>en</strong> La Loja, don<strong>de</strong> se<br />

ha promovido el<br />

<strong>de</strong>sarrollo local con<br />

base <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo humano.<br />

Familiar.<br />

Proyecto <strong>de</strong> Estilos <strong>de</strong><br />

Vida para <strong>la</strong>s Escue<strong>la</strong>s.<br />

Hay aproximadam<strong>en</strong>te<br />

600 escue<strong>la</strong>s<br />

promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

El proyecto Espacios<br />

<strong>Salud</strong>ables <strong>en</strong> La Loja<br />

contribuyó al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> metodologías e<br />

instrum<strong>en</strong>tos<br />

operacionales para<br />

poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s promotoras <strong>de</strong><br />

286


mediante<br />

procesos<br />

basados <strong>en</strong><br />

priorida<strong>de</strong>s,<br />

estrategias y<br />

políticas<br />

nacionales <strong>de</strong><br />

salud.<br />

Apoyo para<br />

<strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>taci<br />

ón <strong>de</strong><br />

estrategias <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud.<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s no<br />

transmisibles.<br />

• Procesos sistemáticos <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

implem<strong>en</strong>tados <strong>en</strong><br />

municipios, escue<strong>la</strong>s y otros<br />

lugares, que refuerzan <strong>la</strong><br />

adopción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludable y <strong>la</strong> creación y<br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contextos<br />

sociales y <strong>en</strong>tornos<br />

saludables, con énfasis <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong> vida<br />

activa y <strong>la</strong> nutrición<br />

saludable, el control <strong>de</strong>l<br />

tabaquismo, <strong>la</strong> maternidad<br />

saludable, <strong>la</strong> salud<br />

reproductiva y <strong>la</strong> seguridad<br />

pública.<br />

• Ímpetu a los procesos que<br />

promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> capacidad individual y<br />

colectiva para <strong>la</strong> adopción<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos y estilos <strong>de</strong><br />

vida saludable y para <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos y<br />

<strong>de</strong>sastres, con at<strong>en</strong>ción a<br />

programas y proyectos<br />

prioritarios que usan un<br />

<strong>en</strong>foque integrado.<br />

• Políticas nacionales para<br />

promover <strong>la</strong> salud y sus<br />

compon<strong>en</strong>tes adoptadas <strong>en</strong><br />

los ámbitos provincial y<br />

local <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Sierra.<br />

• Estrategias principales <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

implem<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> los<br />

Cinco municipios<br />

pusieron <strong>en</strong> práctica el<br />

proyecto.<br />

El municipio <strong>de</strong><br />

Arc<strong>en</strong>il<strong>la</strong>s está<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando el<br />

problema <strong>de</strong>l control <strong>de</strong><br />

vectores mediante <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> comités <strong>de</strong><br />

salud <strong>en</strong> vecindarios,<br />

promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

y ecoclubes.<br />

El Municipio <strong>de</strong> Quito<br />

está a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntando su<br />

P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong> con cuatro<br />

líneas <strong>de</strong> acción<br />

principales: <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s promotoras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>en</strong>tornos y<br />

lugares <strong>de</strong> trabajo<br />

saludables, servicios <strong>de</strong><br />

salud dirigidos a <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud,<br />

y comunicadores<br />

sociales y periodistas<br />

que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

salud. El municipio <strong>de</strong><br />

Cu<strong>en</strong>ca se <strong>de</strong>sataca por<br />

su gestión<br />

medioambi<strong>en</strong>tal, <strong>la</strong><br />

participación ciudadana<br />

(niños esco<strong>la</strong>res y<br />

mujeres), y el ímpetu<br />

para crear <strong>en</strong>tornos y<br />

espacios saludables, lo<br />

que lo ha hecho<br />

merecedor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong> salud. Hay una red<br />

nacional <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s<br />

promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

coordinada por un<br />

comité técnico<br />

nacional.<br />

La iniciativa<br />

Universida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables fue iniciada<br />

por <strong>la</strong> Pontifica<br />

<strong>Universidad</strong> Católica y<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s se<br />

re<strong>la</strong>cionan con espacios<br />

libres <strong>de</strong> humo y <strong>la</strong><br />

capacitación <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Cinco provincias han<br />

establecido ecoclubes,<br />

cuyas activida<strong>de</strong>s se<br />

re<strong>la</strong>cionan con el<br />

recic<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> limpieza<br />

<strong>de</strong> espacios públicos, <strong>la</strong><br />

educación <strong>en</strong> salud<br />

ambi<strong>en</strong>tal, etc.<br />

287


El Salvador PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

Desarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

capacidad<br />

nacional para<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud.<br />

Consolidar <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud y<br />

proporcionar<br />

normas para<br />

<strong>la</strong> salud<br />

infantil y <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

<strong>de</strong> los<br />

cantones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sierra.<br />

• Municipios movilizados y<br />

activida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

puestas <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong><br />

algunos cantones y escue<strong>la</strong>s<br />

saludables.<br />

• Consolidar <strong>la</strong> capacitación<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s locales <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el<br />

proyecto <strong>de</strong> Espacios<br />

<strong>Salud</strong>ables, para fortalecer<br />

<strong>la</strong> capacidad para poner <strong>en</strong><br />

marcha <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud con<br />

actores locales, municipios,<br />

escue<strong>la</strong>s, organismos<br />

popu<strong>la</strong>res, etc.<br />

• P<strong>la</strong>nes, políticas, normas,<br />

instrum<strong>en</strong>tos e iniciativas<br />

formu<strong>la</strong>das e<br />

implem<strong>en</strong>tadas para<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los ámbitos<br />

nacional y local.<br />

Perspectiva <strong>de</strong> género<br />

incorporada <strong>en</strong> diversos<br />

procesos e iniciativas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• P<strong>la</strong>nes, programas y<br />

proyectos formu<strong>la</strong>dos e<br />

implem<strong>en</strong>tados para<br />

promover <strong>la</strong> seguridad<br />

alim<strong>en</strong>taria y nutrición <strong>en</strong><br />

los ámbitos nacional y<br />

local, con énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> mayor<br />

riesgo.<br />

calificación Patrimonio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Humanidad por <strong>la</strong><br />

UNESCO.<br />

En 1997 cuatro<br />

municipios ya habían<br />

incorporado <strong>la</strong><br />

estrategia. Los<br />

municipios han usado<br />

tres maneras difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción: el<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos<br />

saludables, el<br />

<strong>de</strong>sarrollo local y los<br />

valores <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los<br />

indíg<strong>en</strong>as.<br />

El Programa <strong>de</strong><br />

Escue<strong>la</strong>s <strong>Salud</strong>ables<br />

aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 20<br />

municipios <strong>en</strong> 1995 a<br />

135 <strong>en</strong> 1996. Este<br />

crecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cobertura se produjo <strong>en</strong><br />

el contexto <strong>de</strong>l proceso<br />

<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización y<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />

(participación<br />

ciudadana,<br />

coordinación<br />

interinstitucional e<br />

integridad y<br />

racionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

recursos).<br />

En el año 2000, el<br />

programa abarcaba<br />

3674 c<strong>en</strong>tros<br />

Mercados<br />

<strong>Salud</strong>ables, Prisiones<br />

<strong>Salud</strong>ables, y<br />

Hogares Limpios y<br />

<strong>Salud</strong>ables.<br />

288


Guayana<br />

Francesa:<br />

Guadalupe (San<br />

Martín, San<br />

Bartolomé) y<br />

Martinica.<br />

espacios<br />

saludables.<br />

Granada SALUD<br />

FAMILIAR<br />

PROPÓSIT<br />

O<br />

Guatema<strong>la</strong> SALUD<br />

AMBIENTA<br />

L Y<br />

DESARROL<br />

LO<br />

SOSTENIB<br />

LE<br />

Métodos, mo<strong>de</strong>los y<br />

tecnologías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das e<br />

implem<strong>en</strong>tadas para<br />

promover estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludable.<br />

Proyecto <strong>de</strong> salud<br />

ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible diseñado e<br />

implem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> todos los<br />

programas, conforme a <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong> cooperación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Repres<strong>en</strong>tación.<br />

Servicios <strong>de</strong> acueducto y<br />

alcantaril<strong>la</strong>do fortalecidos<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> calidad y<br />

cobertura, como resultado<br />

<strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

reforma y <strong>de</strong>sarrollo<br />

Ses<strong>en</strong>ta y siete<br />

municipios participan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong><br />

Municipios Promotores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y <strong>la</strong> Paz y <strong>la</strong><br />

mayoría ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

programas y p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

acción.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

Pública y Asist<strong>en</strong>cia<br />

Social coordina <strong>la</strong><br />

iniciativa.<br />

educativos rurales y<br />

más <strong>de</strong> 600.000 niños.<br />

De todos los programas<br />

<strong>de</strong> salud con<br />

participación<br />

comunitaria que se<br />

pusieron <strong>en</strong> marcha<br />

<strong>en</strong>tre 1995 y 1999, el<br />

<strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>Salud</strong>ables<br />

es el único que sigue<br />

vig<strong>en</strong>te.<br />

Mejorar los programas<br />

<strong>de</strong> educación para <strong>la</strong><br />

salud y <strong>la</strong> educación <strong>en</strong><br />

habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> vida<br />

<strong>en</strong> el nivel acordado<br />

para el Caribe.<br />

El programa <strong>de</strong><br />

Escue<strong>la</strong>s <strong>Salud</strong>ables<br />

cubre un total <strong>de</strong> 2273<br />

escue<strong>la</strong>s y es<br />

coordinado por los<br />

sectores salud y<br />

educación. Promover<br />

espacios físicos seguros<br />

y saludables que no<br />

aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> el riesgo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s asociadas<br />

con factores<br />

medioambi<strong>en</strong>tales<br />

Protección ambi<strong>en</strong>tal<br />

y <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los<br />

trabajadores<br />

fortalecidas<br />

mediante <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong>l<br />

programa <strong>de</strong><br />

espacios saludables,<br />

con énfasis <strong>en</strong><br />

municipios y<br />

pob<strong>la</strong>ciones<br />

prioritarias.<br />

289


Guyana SALUD DE<br />

GRUPOS<br />

ESPECIAL<br />

ES<br />

Haití SALUD<br />

AMBIENTA<br />

L Y<br />

PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

institucional <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong>l<br />

acueducto y saneami<strong>en</strong>to,<br />

<strong>en</strong> municipios y<br />

pob<strong>la</strong>ciones prioritarias.<br />

Capacidad para suministrar<br />

servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

salud materna y perinatal<br />

fortalecida.<br />

Capacidad para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salud <strong>de</strong><br />

grupos vulnerables<br />

fortalecida <strong>en</strong> los ámbitos<br />

nacional y regional.<br />

Desarrollo <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong><br />

salud m<strong>en</strong>tal fortalecido <strong>en</strong><br />

los ámbitos nacional y<br />

regional.<br />

Capacidad para p<strong>la</strong>nificar e<br />

implem<strong>en</strong>tar estrategias <strong>de</strong><br />

comunicación social<br />

aum<strong>en</strong>tada con el fin <strong>de</strong><br />

promover estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludable.<br />

Apoyo técnico para<br />

implem<strong>en</strong>tar el p<strong>la</strong>n<br />

estratégico <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> mortalidad materna (PS-<br />

RMM), garantizado <strong>en</strong> al<br />

ámbito nacional y <strong>en</strong><br />

unida<strong>de</strong>s comunitarias <strong>de</strong><br />

salud prioritarias.<br />

Contribuir al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> políticas públicas<br />

saludables, <strong>en</strong><br />

condiciones normales y<br />

<strong>en</strong> emerg<strong>en</strong>cias y<br />

<strong>de</strong>sastres, fortaleci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> gestión local y<br />

nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

ambi<strong>en</strong>tal.<br />

Capacidad para<br />

p<strong>la</strong>nificar, poner <strong>en</strong><br />

marcha y evaluar <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong><br />

municipios y<br />

comunida<strong>de</strong>s<br />

saludables fortalecida.<br />

Se llevó a cabo un taller<br />

sobre municipios<br />

saludables con un<br />

grupo <strong>de</strong> alcal<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cercanías a Puerto<br />

Príncipe, y se hizo el<br />

diseño preliminar <strong>de</strong> un<br />

p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> acción para<br />

poner <strong>en</strong> marcha <strong>la</strong><br />

como los re<strong>la</strong>cionados<br />

con el agua y el aseo.<br />

Capacidad para<br />

establecer y ampliar <strong>la</strong><br />

red <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s<br />

promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

fortalecida.<br />

La iniciativa Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

ha sido bloqueada y <strong>la</strong><br />

persona a cargo fue<br />

retirada <strong>de</strong> su puesto.<br />

At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> problemas<br />

<strong>de</strong> salud <strong>de</strong><br />

adolesc<strong>en</strong>tes y jóv<strong>en</strong>es<br />

Iniciativas para<br />

contribuir a <strong>la</strong><br />

reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mortalidad materna e<br />

infantil, <strong>la</strong><br />

morbilidad por<br />

tuberculosis y <strong>la</strong><br />

preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ITS,<br />

VIH y sida,<br />

290


Honduras PROTECCI<br />

ÓN Y<br />

PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

Adoptar<br />

principios <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud al<br />

formu<strong>la</strong>r e<br />

implem<strong>en</strong>tar<br />

proyectos y<br />

programas <strong>en</strong><br />

salud y<br />

<strong>de</strong>sarrollo.<br />

Apoyo suministrado para<br />

ampliar <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> los<br />

programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción.<br />

Apoyo técnico para<br />

fortalecer el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

personal, <strong>la</strong> administración<br />

logística, <strong>la</strong> monitorización<br />

y <strong>la</strong> evaluación.<br />

• Comités <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales y<br />

municipales creados para<br />

aplicar los principios <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Red Nacional <strong>de</strong><br />

Municipios para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

creada con el fin <strong>de</strong> actuar<br />

<strong>en</strong> emerg<strong>en</strong>cias o <strong>de</strong>sastres,<br />

<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to.<br />

• Proyectos y programas<br />

prioritarios c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

diseñados e implem<strong>en</strong>tados<br />

<strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

• P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> comunicación<br />

masiva ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong><br />

vida saludable preparados<br />

<strong>en</strong> los ámbitos municipal y<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal.<br />

• <strong>Salud</strong> sexual y reproductiva<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mejorada y<br />

morbilidad y mortalidad<br />

materna y perinatal<br />

reducidas.<br />

iniciativa. mejorada <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s<br />

comunitarias <strong>de</strong> salud<br />

prioritarias mediante<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l personal.<br />

Apoyo proporcionado<br />

para mejorar <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />

recurso humano <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación,<br />

evaluación y<br />

actualización <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes.<br />

El P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción para<br />

<strong>la</strong> <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables.<br />

Las experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

trabajo que están <strong>en</strong><br />

curso <strong>en</strong> diversos<br />

municipios se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n con fondos<br />

<strong>de</strong> los municipios,<br />

ONG, organizaciones<br />

internacionales y el<br />

sector privado.<br />

La OPS inició <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

municipio saludable <strong>en</strong><br />

San Marcos <strong>de</strong> Sierra,<br />

con financiación <strong>de</strong><br />

recursos nacionales y <strong>la</strong><br />

Ag<strong>en</strong>cia Alemana <strong>de</strong><br />

Cooperación.<br />

El Programa Nacional<br />

<strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> comunicación social<br />

(campañas masivas <strong>de</strong><br />

vacunación, cólera y<br />

<strong>de</strong>ngue, tuberculosis,<br />

VIH y sida,<br />

saneami<strong>en</strong>to ambi<strong>en</strong>tal,<br />

etc.).<br />

Los recursos provi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nación, <strong>la</strong> OPS, el<br />

BID, el PNUD y <strong>la</strong><br />

USAID.<br />

mediante el apoyo a<br />

los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l<br />

P<strong>la</strong>n Nacional<br />

Estratégico <strong>de</strong>l<br />

Sector <strong>Salud</strong> dirigido<br />

a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y el<br />

control <strong>de</strong> problemas<br />

<strong>de</strong> salud <strong>en</strong> el país.<br />

Está <strong>en</strong> marcha una<br />

iniciativa <strong>de</strong><br />

Municipios y<br />

Fronteras <strong>Salud</strong>ables<br />

<strong>en</strong>tre Honduras y El<br />

Salvador.<br />

291


Jamaica PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD Y<br />

CONTROL<br />

Y<br />

PREVENCI<br />

ÓN DE<br />

ENFERME<br />

DADES<br />

Aplicar<br />

estrategias <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud y<br />

mejorar los<br />

programas <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción y<br />

control.<br />

México SALUD Y<br />

DESARROL<br />

LO<br />

ECONÓMI<br />

CO Y<br />

• Abogacía realizada y<br />

alianzas forjadas para<br />

asegurar <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong><br />

apoyo político, técnico y<br />

financiero para <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción y el control <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

• Sistema <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación,<br />

coordinación,<br />

monitorización y<br />

evaluación establecido para<br />

<strong>la</strong> cooperación técnica <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

• Evi<strong>de</strong>ncia formu<strong>la</strong>da para<br />

promover <strong>la</strong> salud y<br />

prev<strong>en</strong>ir <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes etapas <strong>de</strong>l ciclo<br />

<strong>de</strong> vida, asuntos <strong>de</strong> género<br />

y equidad.<br />

• Recursos humanos<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

<strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

control y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s (construcción<br />

<strong>de</strong> capacidad).<br />

• Programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

inmunoprev<strong>en</strong>ibles<br />

optimizados.<br />

• Esfuerzos realizados para<br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia y<br />

fom<strong>en</strong>tar el ejercicio <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos, movilizar<br />

recursos y hacer cumplir <strong>la</strong>s<br />

En el informe no se<br />

m<strong>en</strong>ciona si existe <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong><br />

municipios saludables<br />

<strong>en</strong> Jamaica, aunque el<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> ha<br />

i<strong>de</strong>ntificado a <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s<br />

familias y los lugares<br />

<strong>de</strong> trabajo como<br />

espacios para <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables: el propósito<br />

<strong>de</strong>l programa es g<strong>en</strong>erar<br />

proyectos locales <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

Por el mom<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />

iniciativa <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s<br />

saludables, que está<br />

si<strong>en</strong>do coordinada por<br />

el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>,<br />

está <strong>en</strong> espera <strong>de</strong><br />

revisión y aprobación<br />

por parte <strong>de</strong>l Ministerio<br />

<strong>de</strong> Educación.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, el<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

está involucrado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

salud esco<strong>la</strong>r solo <strong>en</strong><br />

“campañas”<br />

específicas, no <strong>de</strong><br />

manera continua.”<br />

El programa <strong>de</strong><br />

Educación <strong>Salud</strong>able,<br />

iniciado <strong>en</strong> 2001,<br />

integra <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los programas<br />

El Programa <strong>de</strong><br />

Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables ofrece<br />

una oportunidad para<br />

trabajar <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos<br />

292


Antil<strong>la</strong>s<br />

Neer<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sas/Ar<br />

uba<br />

SOCIAL<br />

Hacer que <strong>la</strong><br />

salud pública<br />

sea un<br />

compon<strong>en</strong>te<br />

más integral<br />

<strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

económico y<br />

social.<br />

SALUD EN<br />

ARUBA<br />

Fortalecer <strong>la</strong><br />

normas, con énfasis <strong>en</strong> los<br />

grupos sociales <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja.<br />

• Re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación<br />

fortalecidas, junto con<br />

alianzas intersectoriales y<br />

sociales que facilit<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

pública <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos<br />

sociales.<br />

• P<strong>la</strong>nes, proyectos y<br />

políticas efectivas <strong>de</strong> salud<br />

pública <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y<br />

evaluadas. (10)<br />

• <strong>Promoción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

mejorada.<br />

con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong><br />

sociedad organizada y<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Este programa busca<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r iniciativas<br />

que favorezcan <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comunida<strong>de</strong>s y el<br />

ambi<strong>en</strong>te por medio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción.<br />

La iniciativa <strong>de</strong><br />

Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables sintetiza le<br />

experi<strong>en</strong>cia positiva <strong>en</strong><br />

México con <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables.<br />

La red mexicana <strong>de</strong><br />

municipios para <strong>la</strong><br />

salud, creada <strong>en</strong> 1993,<br />

es <strong>la</strong> más antigua y más<br />

activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Lleva a cabo reuniones<br />

anuales y apoya <strong>la</strong><br />

capacitación y <strong>la</strong><br />

evaluación.<br />

ori<strong>en</strong>tados a<br />

monitorizar y mejorar<br />

<strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los niños<br />

esco<strong>la</strong>res. No<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>tecta los<br />

problemas que afectan<br />

el proceso <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los<br />

niños, sino que también<br />

busca promover <strong>la</strong>s<br />

habilida<strong>de</strong>s que<br />

necesitan apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r para<br />

cuidar <strong>de</strong> su salud, <strong>de</strong><br />

manera que los<br />

estudiantes apr<strong>en</strong>dan y<br />

vivan <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno<br />

más saludable. El<br />

programa incorpora<br />

difer<strong>en</strong>tes áreas<br />

gubernam<strong>en</strong>tales y<br />

promueve <strong>la</strong><br />

participación social.<br />

Los objetivos <strong>de</strong>l<br />

programa para el<br />

periodo 2001-2006 son<br />

cubrir 100.000 escue<strong>la</strong>s<br />

primarias (50% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

totalidad), establecer <strong>la</strong><br />

red nacional y <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

estatales <strong>de</strong> educación<br />

saludable, y certificar<br />

como escue<strong>la</strong>s seguras<br />

y saludables a todas <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s participantes.<br />

como <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da,<br />

los lugares <strong>de</strong><br />

trabajo, los<br />

mercados y<br />

cualquier lugar<br />

común don<strong>de</strong> se<br />

reúne <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

Patio Limpio: se<br />

trata <strong>de</strong> una<br />

estrategia para hacer<br />

fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>ngue y<br />

está dirigida a <strong>la</strong><br />

promoción y<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

saneami<strong>en</strong>to básico<br />

<strong>en</strong> los hogares.<br />

293


función<br />

directiva <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong>,<br />

mediante <strong>la</strong><br />

aplicación<br />

<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n<br />

nacional<br />

estratégico y<br />

el esquema<br />

<strong>de</strong> funciones<br />

es<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong><br />

salud pública.<br />

Nicaragua PREVENCI<br />

ÓN Y<br />

CONTROL<br />

DE<br />

ENFERME<br />

DADES<br />

Prev<strong>en</strong>ir y<br />

contro<strong>la</strong>r<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

.<br />

Fortalecer <strong>la</strong><br />

capacidad<br />

nacional para<br />

poner <strong>en</strong><br />

práctica<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

intersectorial<br />

es integrales<br />

y sost<strong>en</strong>ibles<br />

<strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, y<br />

<strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia,<br />

control y<br />

eliminación o<br />

• Capacidad local para<br />

prev<strong>en</strong>ir y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

transmisión vectorial<br />

fortalecida, con énfasis <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> ma<strong>la</strong>ria, el <strong>de</strong>ngue y <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> Chagas.<br />

• Capacidad nacional<br />

fortalecida para <strong>de</strong>tectar y<br />

contro<strong>la</strong>r <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

emerg<strong>en</strong>tes y reemerg<strong>en</strong>tes,<br />

incluida <strong>la</strong> tuberculosis.<br />

• Programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

no transmisibles<br />

fortalecidos, con énfasis <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> diabetes, <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

cardiovascu<strong>la</strong>res y el cáncer<br />

cervical.<br />

• Programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

zoonóticas fortalecidos, con<br />

énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> rabia y <strong>la</strong><br />

leptosporosis.<br />

• P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> control para<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sat<strong>en</strong>didas<br />

Municipios y<br />

Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables (solo se<br />

m<strong>en</strong>ciona, no se<br />

proporciona ninguna<br />

<strong>de</strong>scripción).<br />

El programa <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables<br />

y Productivos ti<strong>en</strong>e<br />

como finalidad mejorar<br />

<strong>la</strong> situación alim<strong>en</strong>taria<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s e<br />

impulsar <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />

nutricional.<br />

El programa <strong>de</strong><br />

Escue<strong>la</strong>s <strong>Salud</strong>ables se<br />

inició <strong>en</strong> 2000 y sus<br />

líneas <strong>de</strong> acción son <strong>la</strong><br />

educación para <strong>la</strong> salud,<br />

<strong>la</strong> salud sexual y<br />

reproductiva, el manejo<br />

<strong>de</strong> riesgos, <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos<br />

esco<strong>la</strong>res saludables, <strong>la</strong><br />

participación social <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e y<br />

el aseo, y los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> los niños. Se ha<br />

<strong>de</strong>lineado un p<strong>la</strong>n<br />

nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa<br />

<strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s <strong>Salud</strong>ables<br />

y Amigables.<br />

Lugares <strong>de</strong> trabajo<br />

saludables (solo se<br />

m<strong>en</strong>ciona, no se<br />

proporciona ninguna<br />

<strong>de</strong>scripción).<br />

294


erradicación<br />

<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

transmisibles<br />

y no<br />

transmisibles.<br />

Panamá PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

Facilitar <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

para<br />

promover<br />

estilos <strong>de</strong><br />

vida<br />

saludable.<br />

Paraguay VIGILANCI<br />

A,<br />

PREVENCI<br />

ÓN Y<br />

CONTROL<br />

DE<br />

PROBLEM<br />

AS<br />

PRIORITA<br />

fortalecidos.<br />

• P<strong>la</strong>n nacional <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud establecido con<br />

el li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong>l Ministerio<br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

• Apoyo proporcionado para<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />

grupos prioritarios (niños,<br />

adolesc<strong>en</strong>tes, pob<strong>la</strong>ción<br />

indíg<strong>en</strong>a, ancianos, etc.).<br />

• Estrategia integral para<br />

mejorar los estilos <strong>de</strong> vida<br />

implem<strong>en</strong>tada.<br />

• Estrategia nacional <strong>de</strong> salud<br />

para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia y<br />

los acci<strong>de</strong>ntes establecida.<br />

• P<strong>la</strong>n nacional <strong>de</strong> salud<br />

m<strong>en</strong>tal establecido.<br />

• Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> seguridad<br />

alim<strong>en</strong>taria y nutrición<br />

programadas y ejecutadas<br />

con participación<br />

multisectorial.<br />

• Desarrollo, actualización y<br />

seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> políticas,<br />

p<strong>la</strong>nes y leyes públicas e<br />

institucionales <strong>en</strong> respuesta<br />

a problemas prioritarios.<br />

• Coordinación <strong>en</strong>tre<br />

programas facilitada y<br />

programas funcionalm<strong>en</strong>te<br />

integrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong><br />

Había 15 municipios<br />

implem<strong>en</strong>tando el<br />

mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> municipios<br />

saludables, y <strong>en</strong> 1998<br />

se creó una red con el<br />

apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS y <strong>la</strong><br />

Red Mexicana, pero <strong>la</strong><br />

falta <strong>de</strong> respaldo actual<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

ha <strong>de</strong>bilitado esta<br />

iniciativa.<br />

Comunida<strong>de</strong>s y<br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables.<br />

El movimi<strong>en</strong>to se inició<br />

<strong>en</strong> 1996 y a <strong>la</strong> fecha<br />

hay 22 municipios<br />

participantes, dos <strong>de</strong> los<br />

cuales acaban <strong>de</strong> unirse<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

iniciativa. Las<br />

La iniciativa <strong>de</strong><br />

Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong> se estableció<br />

<strong>en</strong> 2001, y a <strong>la</strong> fecha 14<br />

escue<strong>la</strong>s <strong>la</strong> han puesto<br />

<strong>en</strong> práctica. El equipo<br />

<strong>de</strong> salud ha recibido<br />

capacitación, <strong>la</strong> cual se<br />

ha ofrecido a los<br />

educadores (sic).<br />

También se han llevado<br />

a cabo reuniones <strong>de</strong><br />

coordinación <strong>en</strong>tre los<br />

sectores involucrados.<br />

El proyecto piloto <strong>de</strong><br />

“Escue<strong>la</strong>s <strong>Salud</strong>ables”<br />

se inició <strong>en</strong> 2001 y hay<br />

17 escue<strong>la</strong>s <strong>en</strong> distintas<br />

etapas <strong>de</strong>l proceso. En<br />

solo un año, el proyecto<br />

ha ayudado a aum<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> participación <strong>de</strong><br />

diversos actores, como<br />

El Ministerio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong>, junto con el<br />

Fondo <strong>de</strong> Seguridad<br />

Social, trabaja <strong>en</strong><br />

una propuesta sobre<br />

Empresas <strong>Salud</strong>ables<br />

con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

incorporar el<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l<br />

autocuidado, <strong>la</strong><br />

higi<strong>en</strong>e y <strong>la</strong><br />

seguridad, los estilos<br />

<strong>de</strong> vida saludable,<br />

etc. Esta propuesta<br />

está <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> el<br />

programa <strong>de</strong> salud<br />

ocupacional. No<br />

obstante, hace falta<br />

un acuerdo<br />

intersectorial para<br />

guiar y ori<strong>en</strong>tar esta<br />

iniciativa.<br />

Fronteras<br />

<strong>Salud</strong>ables: se trata<br />

<strong>de</strong> una iniciativa<br />

reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

participan dos<br />

ciuda<strong>de</strong>s paraguayas<br />

y una arg<strong>en</strong>tina. Un<br />

comité multisectorial<br />

lí<strong>de</strong>r i<strong>de</strong>ntificó <strong>la</strong><br />

295


RIOS EN<br />

SALUD<br />

PÚBLICA Y<br />

DESARROL<br />

LO DEL<br />

POTENCIA<br />

L DE LA<br />

SALUD<br />

PÚBLICA.<br />

Fortalecer <strong>la</strong><br />

capacidad<br />

nacional para<br />

vigi<strong>la</strong>r,<br />

prev<strong>en</strong>ir y<br />

contro<strong>la</strong>r los<br />

problemas<br />

prioritarios<br />

<strong>de</strong> salud<br />

pública, con<br />

énfasis <strong>en</strong><br />

grupos<br />

vulnerables y<br />

el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

pública.<br />

Desarrollo <strong>de</strong><br />

un sistema <strong>de</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> expectativa<br />

<strong>de</strong> vida, <strong>la</strong><br />

morbilidad y<br />

<strong>la</strong> mortalidad,<br />

e<br />

interv<strong>en</strong>cione<br />

s <strong>en</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud y<br />

servicios <strong>de</strong> salud; alianzas<br />

estratégicas forjadas con<br />

otros actores para <strong>la</strong><br />

producción <strong>de</strong> salud y el<br />

control <strong>de</strong> problemas<br />

prioritarios.<br />

• Co<strong>la</strong>boración con el<br />

proceso <strong>de</strong> construcción<br />

institucional <strong>en</strong> todos los<br />

niveles <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong> y otras instituciones.<br />

• Capacidad nacional para<br />

monitorizar problemas<br />

prioritarios <strong>de</strong> salud y para<br />

adoptar <strong>la</strong>s políticas<br />

pertin<strong>en</strong>tes.<br />

• Compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />

trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

fortalecidas <strong>en</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación,<br />

administración <strong>de</strong><br />

programas y proyectos,<br />

epi<strong>de</strong>miología, promoción e<br />

investigación <strong>en</strong> todos los<br />

niveles.<br />

• Compet<strong>en</strong>cias nacionales<br />

fortalecidas junto con <strong>la</strong><br />

capacidad para abordar<br />

problemas prioritarios <strong>de</strong><br />

salud y aprovechar el<br />

pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s áreas fronterizas.<br />

• Red Nacional <strong>de</strong><br />

Municipios <strong>Salud</strong>ables<br />

establecida.<br />

experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />

municipios se han<br />

docum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> una<br />

publicación y un vi<strong>de</strong>o,<br />

lo que ha permitido<br />

compartir<strong>la</strong>s y servir <strong>de</strong><br />

inspiración para que<br />

otros municipios se<br />

unan a <strong>la</strong> iniciativa.<br />

(hay más publicaciones<br />

sobre <strong>en</strong>tornos<br />

saludables; consulte <strong>la</strong><br />

sección sobre<br />

construcción <strong>de</strong><br />

capacidad.)<br />

autorida<strong>de</strong>s esco<strong>la</strong>res,<br />

padres <strong>de</strong> familia y<br />

vecinos, para mejorar <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> vida y el<br />

<strong>en</strong>torno circundante <strong>de</strong><br />

los niños esco<strong>la</strong>res.<br />

Otros logros <strong>de</strong>l<br />

programa son una<br />

disminución <strong>en</strong> los<br />

episodios <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

escue<strong>la</strong>s, un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

esco<strong>la</strong>r y una<br />

disminución <strong>en</strong> el<br />

índice <strong>de</strong> abs<strong>en</strong>tismo.<br />

Un vi<strong>de</strong>o docum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong> San José<br />

Obrero.<br />

necesidad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r siete<br />

líneas <strong>de</strong> acción:<br />

at<strong>en</strong>ción sanitaria <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s fronteras, agua<br />

potable, eliminación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s barreras<br />

migratorias,<br />

eliminación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sechos sólidos y<br />

líquidos,<br />

adolesc<strong>en</strong>tes,<br />

seguridad<br />

alim<strong>en</strong>taria y<br />

empleo.<br />

Vivi<strong>en</strong>das<br />

<strong>Salud</strong>ables: se estaba<br />

trabajando <strong>en</strong> una<br />

propuesta sobre <strong>la</strong>s<br />

casas como <strong>en</strong>tornos<br />

saludables.<br />

296


prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

.<br />

Perú PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

Fortalecer <strong>la</strong>s<br />

campañas <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud con<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

equidad.<br />

Prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> riesgos y<br />

am<strong>en</strong>azas a<br />

individuos,<br />

familias y <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

• Programas, proyectos y<br />

políticas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos<br />

saludables establecidos <strong>en</strong><br />

municipios, escue<strong>la</strong>s y<br />

familias.<br />

• Políticas, programas y<br />

normas establecidos<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te para producir<br />

cambios positivos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

salud m<strong>en</strong>tal, física y<br />

nutricional <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> hábitos y<br />

estilos <strong>de</strong> vida.<br />

• Políticas, programas y<br />

normas establecidas<br />

ori<strong>en</strong>tadas a <strong>la</strong> promoción<br />

integral <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />

humano, con un <strong>en</strong>foque <strong>en</strong><br />

el ciclo <strong>de</strong> vida.<br />

• Producción y difusión<br />

intersectorial <strong>de</strong><br />

información y<br />

conocimi<strong>en</strong>tos sobre <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias e inequida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>tre hombres y mujeres <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> reforma <strong>de</strong>l sector salud,<br />

proporcionando un marco<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia institucional<br />

para el <strong>en</strong>foque necesario<br />

para promover <strong>la</strong> equidad<br />

<strong>en</strong>tre hombres y mujeres <strong>en</strong><br />

políticas <strong>de</strong> salud y<br />

sistemas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia.<br />

• Estrategias <strong>de</strong> información<br />

En el Día Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> <strong>de</strong> 1996 se puso<br />

<strong>en</strong> marcha <strong>la</strong> iniciativa<br />

<strong>de</strong> Municipios y<br />

Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables.<br />

En 1999 hubo una<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración para<br />

constituir una ag<strong>en</strong>cia<br />

nacional <strong>de</strong><br />

coordinación <strong>de</strong><br />

Municipios y<br />

Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables. Las<br />

activida<strong>de</strong>s que están<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo son: <strong>la</strong><br />

preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

arquitectura urbana<br />

contribuy<strong>en</strong>do a su<br />

embellecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> espacios<br />

saludables; programas<br />

<strong>de</strong> salud ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> una<br />

maternidad segura y<br />

saludable; campañas<br />

sanitarias <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong><br />

alto riesgo; programas<br />

para increm<strong>en</strong>tar el<br />

valor nutricional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

comidas que se sirv<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> comedores<br />

popu<strong>la</strong>res; cursos y<br />

talleres sobre <strong>de</strong>rechos<br />

Las Escue<strong>la</strong>s<br />

Promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong><br />

<strong>en</strong> Perú buscan<br />

garantizar el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />

los niños a <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

educación. La<br />

Comisión<br />

Multisectorial <strong>de</strong><br />

Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong> se estableció<br />

<strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 2001.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, los<br />

Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

Educación están<br />

trabajando <strong>en</strong> un marco<br />

<strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ción para<br />

coordinar <strong>la</strong> iniciativa.<br />

En los últimos dos<br />

años, los Ministerios <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong> y Educación<br />

establecieron<br />

directrices que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong><br />

el marco normativo<br />

para seguir<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong><br />

estrategia <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> los<br />

c<strong>en</strong>tros educativos y<br />

para promover <strong>la</strong> Red<br />

<strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> <strong>en</strong> los<br />

ámbitos local,<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal y<br />

nacional.<br />

297


Puerto Rico Apoyar a<br />

Puerto Rico<br />

para difundir<br />

y mejorar <strong>la</strong><br />

reforma <strong>de</strong>l<br />

sector, con<br />

énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

y los vínculos<br />

internacional<br />

es con <strong>la</strong><br />

comunidad<br />

<strong>de</strong> naciones.<br />

Fortalecer <strong>la</strong><br />

y comunicación para <strong>la</strong><br />

salud pública <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das<br />

para propiciar el<br />

comportami<strong>en</strong>to saludable<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

• Recursos humanos<br />

movilizados y apoyo<br />

proporcionado para ev<strong>en</strong>tos<br />

cuyo fin sea difundir<br />

información y participar <strong>en</strong><br />

el trabajo <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s.<br />

Apoyo a proyectos para<br />

fortalecer <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud que conduzca al<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong><br />

Comunida<strong>de</strong>s <strong>Salud</strong>ables.<br />

civiles y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

los servicios básicos.<br />

Se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

otros programas<br />

importantes con base <strong>en</strong><br />

el marco <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos: <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa municipal <strong>de</strong><br />

niños y adolesc<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia doméstica y<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> estilos<br />

<strong>de</strong> vida saludable.<br />

Uno <strong>de</strong> los obstáculos<br />

principales es <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> financiación <strong>de</strong><br />

municipios y<br />

comunida<strong>de</strong>s para el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> proyectos.<br />

298


San Cristóbal y<br />

Nieves<br />

salud pública<br />

y el proceso<br />

<strong>de</strong> reforma<br />

<strong>de</strong>l sector<br />

salud, con<br />

énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

y <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud.<br />

ENFERME<br />

DADES<br />

TRANSMIS<br />

IBLES Y<br />

NO<br />

TRANSMIS<br />

IBLES<br />

Mejorar el<br />

manejo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

transmisibles<br />

y no<br />

transmisibles.<br />

Santa Lucía PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD Y<br />

PREVENCI<br />

ÓN DE<br />

ENFERME<br />

DADES<br />

Aplicar<br />

<strong>en</strong>foques <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud <strong>de</strong><br />

manera<br />

• Apoyo proporcionado para<br />

<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s y<br />

alianzas para promover <strong>la</strong><br />

salud.<br />

• Campañas promocionales<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das para facilitar<br />

comportami<strong>en</strong>tos<br />

saludables.<br />

• P<strong>la</strong>nes, proyectos y<br />

políticas diseñados para<br />

fortalecer el papel<br />

normativo <strong>de</strong>l Ministerio.<br />

• Apoyo proporcionado para<br />

<strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> métodos,<br />

mo<strong>de</strong>los y tecnologías para<br />

mejorar <strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong> el<br />

control <strong>de</strong> trastornos<br />

seleccionados.<br />

• Apoyo proporcionado a<br />

299


San Vic<strong>en</strong>te y<br />

<strong>la</strong>s Granadinas<br />

apropiada,<br />

con énfasis<br />

<strong>en</strong> los estilos<br />

<strong>de</strong> vida<br />

saludable<br />

(factores <strong>de</strong><br />

riesgo para<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

cardiacas,<br />

diabetes,<br />

hipert<strong>en</strong>sión<br />

y cáncer).<br />

PROMOCI<br />

ÓN DE<br />

ESTILOS<br />

DE VIDA<br />

SALUDABL<br />

E<br />

Fortalecer <strong>la</strong><br />

capacidad<br />

para aplicar<br />

<strong>en</strong>foques <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud a<br />

áreas<br />

prioritarias<br />

seleccionadas<br />

.<br />

Surinam PROMOCI<br />

ÓN DE<br />

ENTORNO<br />

S<br />

SOCIALES<br />

Y ESTILOS<br />

mo<strong>de</strong>los, métodos y<br />

tecnologías para promover<br />

una mayor consci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s afecciones<br />

seleccionadas.<br />

• Apoyo directo<br />

proporcionado para<br />

fortalecer <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

administrar y poner <strong>en</strong><br />

práctica programas y<br />

servicios para afecciones<br />

seleccionadas.<br />

• Capacidad fortalecida para<br />

formu<strong>la</strong>r políticas públicas<br />

saludables <strong>en</strong> áreas<br />

prioritarias seleccionadas.<br />

• Capacidad fortalecida para<br />

establecer o ampliar <strong>la</strong>s<br />

re<strong>de</strong>s y alianzas <strong>de</strong><br />

cooperación para <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Capacidad fortalecida para<br />

p<strong>la</strong>nificar y poner <strong>en</strong><br />

marcha campañas<br />

promocionales, educación<br />

pública y estrategias <strong>de</strong><br />

apoyo.<br />

• Métodos, mo<strong>de</strong>los y<br />

tecnologías <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das<br />

para mejorar el programa<br />

<strong>de</strong> comunicaciones <strong>de</strong>l<br />

Ministerio.<br />

• Entornos libres <strong>de</strong> humo<br />

creados y apoyo<br />

proporcionado a políticas e<br />

inc<strong>en</strong>tivos para reducir el<br />

consumo <strong>de</strong> alcohol y<br />

drogas ilegales.<br />

La OPS presta apoyo al<br />

Comité <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

Interreligioso para <strong>la</strong><br />

capacitación <strong>de</strong> 100<br />

trabajadores religiosos<br />

que fom<strong>en</strong>tarán estilos<br />

Hay muchas<br />

activida<strong>de</strong>s, proyectos y<br />

programas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

ministeriales, ONG y<br />

organizaciones<br />

300


DE VIDA<br />

SALUDABL<br />

E<br />

Promover un<br />

<strong>en</strong>torno <strong>de</strong><br />

trabajo libre<br />

<strong>de</strong> humo y<br />

<strong>de</strong>l abuso <strong>de</strong><br />

alcohol y<br />

otras<br />

sustancias.<br />

• Inc<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos<br />

para reducir el consumo <strong>de</strong><br />

alcohol y sustancias.<br />

• Mayor disponibilidad <strong>de</strong><br />

programas <strong>de</strong> educación <strong>en</strong><br />

habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> vida <strong>en</strong><br />

escue<strong>la</strong>s secundarias.<br />

• Vigi<strong>la</strong>ncia aum<strong>en</strong>tada para<br />

i<strong>de</strong>ntificar t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> el<br />

comportami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s<br />

condiciones sociales que<br />

afectan los estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludable.<br />

• Higi<strong>en</strong>e y cuidado <strong>de</strong>ntal<br />

mejorados <strong>en</strong> los niños<br />

esco<strong>la</strong>res.<br />

<strong>de</strong> vida saludable <strong>en</strong><br />

sus comunida<strong>de</strong>s.<br />

internacionales<br />

(UNICEF y OPS) que<br />

se re<strong>la</strong>cionan con <strong>la</strong><br />

salud esco<strong>la</strong>r. Sin<br />

embargo, hay muy poca<br />

coordinación <strong>en</strong> el<br />

ámbito nacional. El<br />

Comité <strong>de</strong> Habilida<strong>de</strong>s<br />

Básicas para <strong>la</strong> Vida es<br />

el organismo <strong>de</strong><br />

coordinación nacional<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo y<br />

aplicación <strong>de</strong>l<br />

programa con el mismo<br />

nombre. En este comité<br />

hay repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

los Ministerios <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong> y Educación. Sin<br />

embargo, el<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Servicios Regionales <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong>, que ejecuta su<br />

Programa <strong>de</strong> <strong>Salud</strong><br />

Esco<strong>la</strong>r, no es miembro<br />

<strong>de</strong> dicho comité y <strong>la</strong><br />

coordinación actual<br />

<strong>en</strong>tre el Departam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Habilida<strong>de</strong>s Básicas<br />

para <strong>la</strong> Vida <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación y el<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Servicios Regionales <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong> es mínima.<br />

El Comité Nacional <strong>de</strong><br />

Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Salud</strong> se estableció<br />

<strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 2001 y<br />

301


Trinidad y<br />

Tobago<br />

CAMBIO<br />

DEL<br />

COMPORT<br />

AMIENTO<br />

Y SALUD<br />

MENTAL<br />

Fortalecer los<br />

programas <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud que<br />

abordan los<br />

factores <strong>de</strong><br />

riesgo <strong>de</strong>l<br />

comportamie<br />

nto, mediante<br />

• Apoyo a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud y su percepción como<br />

valor agregado para <strong>la</strong><br />

provisión <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción sanitaria por todos<br />

los actores.<br />

• Recursos humanos <strong>en</strong> el<br />

nivel primario <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas<br />

apropiadas para apoyar el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

• Políticas saludables<br />

<strong>de</strong>lineadas <strong>en</strong> el ámbito<br />

nacional y discutidas <strong>en</strong> los<br />

niveles regionales.<br />

El proceso para<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una<br />

iniciativa para un<br />

proyecto <strong>de</strong> espacios<br />

saludables <strong>en</strong> dos sitios<br />

piloto regionales está<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> última etapa <strong>de</strong><br />

diseño. El proceso ha<br />

involucrado <strong>la</strong> alianza<br />

multisectorial <strong>de</strong> ONG<br />

importantes, programas<br />

nacionales e<br />

instituciones públicas.<br />

El objetivo <strong>de</strong>l proyecto<br />

es contribuir al<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> prácticas<br />

es una iniciativa para<br />

promover <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s. Este<br />

comité se esfuerza por<br />

lograr una coordinación<br />

nacional <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

está conformado por<br />

tres repres<strong>en</strong>tantes, uno<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS, uno <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

uno <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Educación y Desarrollo<br />

Comunitario.<br />

La iniciativa <strong>de</strong> 100<br />

escue<strong>la</strong>s libres <strong>de</strong> humo<br />

fue uno <strong>de</strong> los<br />

proyectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> OPS<br />

con motivo <strong>de</strong> su<br />

celebración <strong>de</strong> 100<br />

Años <strong>de</strong> <strong>Salud</strong>.<br />

Se estableció una red<br />

<strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s promotoras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y el<br />

movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

comunida<strong>de</strong>s<br />

saludables. Esto se<br />

logrará mediante el<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

programas esco<strong>la</strong>res y<br />

comunitarios<br />

exist<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong><br />

movilización <strong>de</strong><br />

recursos locales, y <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad para crear<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad con<br />

302


políticas<br />

públicas<br />

saludables y<br />

<strong>en</strong>tornos <strong>de</strong><br />

apoyo <strong>en</strong> los<br />

ámbitos<br />

nacional y<br />

local.<br />

Fortalecimi<strong>en</strong><br />

to<br />

institucional<br />

para <strong>la</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> políticas,<br />

p<strong>la</strong>nes,<br />

programas y<br />

herrami<strong>en</strong>tas<br />

para <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud.<br />

Estados Unidos PROYECT<br />

O DE<br />

COOPERA<br />

CIÓN<br />

TÉCNICA<br />

Cooperar con<br />

<strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s<br />

fe<strong>de</strong>rales,<br />

estatales y<br />

locales y con<br />

el sector<br />

privado para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

problemas <strong>de</strong><br />

salud<br />

nacionales,<br />

• Comités nacionales<br />

institucionales para <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

fortalecidos y trabajando<br />

conjuntam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s<br />

autorida<strong>de</strong>s regionales <strong>de</strong><br />

salud.<br />

• Apoyo proporcionado a <strong>la</strong>s<br />

interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud que<br />

abordan <strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong><br />

estilos <strong>de</strong> vida saludable y a<br />

grupos seleccionados <strong>en</strong><br />

todos los niveles.<br />

RESULTADOS<br />

ESPERADOS<br />

• Proyectos y activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> áreas<br />

prioritarias, incluido el HIV<br />

y el sida, otras<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s emerg<strong>en</strong>tes,<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

<strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> seguridad<br />

global <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el<br />

control <strong>de</strong>l tabaquismo, y <strong>la</strong><br />

salud materna y <strong>de</strong><br />

adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

• Apoyo proporcionado a<br />

proyectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera<br />

<strong>en</strong>tre México y Estados<br />

<strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida<br />

saludable y <strong>en</strong>tornos<br />

saludables que<br />

repercutirán <strong>en</strong> el<br />

estado <strong>de</strong> salud y el<br />

bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad.<br />

El objetivo <strong>de</strong>l área <strong>de</strong><br />

interés ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el<br />

programa G<strong>en</strong>te<br />

<strong>Salud</strong>able 2010, es<br />

promover <strong>la</strong> salud <strong>de</strong><br />

todos mediante un<br />

<strong>en</strong>torno saludable. Los<br />

esfuerzos nacionales,<br />

estatales y locales para<br />

garantizar aire limpio y<br />

suministros seguros <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos y agua,<br />

administrar el<br />

alcantaril<strong>la</strong>do y los<br />

<strong>de</strong>sechos municipales,<br />

y contro<strong>la</strong>r o eliminar<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

transmitidas por<br />

todos los actores<br />

importantes y <strong>en</strong> todos<br />

los niveles, a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> los<br />

esfuerzos y el<br />

establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

alianzas.<br />

303


egionales e<br />

internacional<br />

es que<br />

afectan y<br />

preocupan a<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

estadouni<strong>de</strong>n<br />

se.<br />

Co<strong>la</strong>borar<br />

con los<br />

gobiernos<br />

fe<strong>de</strong>rales,<br />

estatales y<br />

locales, <strong>la</strong>s<br />

universida<strong>de</strong>s<br />

y otros<br />

actores para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r los<br />

principales<br />

problemas <strong>de</strong><br />

salud <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

frontera <strong>en</strong>tre<br />

México y<br />

Estados<br />

Unidos, <strong>en</strong><br />

coordinación<br />

con <strong>la</strong><br />

Oficina <strong>de</strong><br />

Campo <strong>de</strong> El<br />

Paso.<br />

Uruguay PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD<br />

Fortalecer<br />

estrategias<br />

multisectorial<br />

es que<br />

Unidos para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

aspectos prioritarios <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque estratégico <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Campo <strong>de</strong> El<br />

Paso.<br />

Capacidad para <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> países<br />

seleccionados.<br />

• Políticas públicas<br />

saludables aprobadas y<br />

adoptadas <strong>en</strong> los ámbitos<br />

local y nacional.<br />

• Alfabetización sanitaria <strong>en</strong><br />

aspectos prioritarios<br />

mejorada <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción prioritarios.<br />

vectores, han<br />

contribuido a mejoras<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> salud pública.<br />

La Unidad <strong>de</strong><br />

Municipios y<br />

Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>Salud</strong>ables se creó <strong>en</strong><br />

1997 con <strong>la</strong> finalidad<br />

<strong>de</strong> informar y capacitar<br />

actores locales<br />

La estrategia escue<strong>la</strong>s<br />

promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

es el producto <strong>de</strong> un<br />

acuerdo <strong>en</strong>tre los<br />

Ministerios <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

Educación; están <strong>en</strong><br />

proceso <strong>de</strong> evaluar <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias<br />

304


conduzcan al<br />

logro <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tornos,<br />

estilos y<br />

condiciones<br />

<strong>de</strong> vida<br />

saludable, y<br />

<strong>de</strong> servicios<br />

<strong>de</strong> salud<br />

pública<br />

ori<strong>en</strong>tados a<br />

<strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

y <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud.<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> PROMOCI<br />

ÓN DE LA<br />

SALUD Y<br />

CALIDAD<br />

DE VIDA<br />

Desarrol<strong>la</strong>r y<br />

aplicar <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción<br />

integral,<br />

fom<strong>en</strong>tando<br />

<strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

social <strong>en</strong><br />

grupos<br />

prioritarios,<br />

con una<br />

amplia<br />

participación<br />

• Estrategias multisectoriales<br />

dirigidas a mejorar <strong>la</strong> salud<br />

pública <strong>en</strong> los distintos<br />

niveles promovidas y<br />

adoptadas.<br />

• Participación social<br />

fortalecida <strong>en</strong> proyectos y<br />

programas <strong>de</strong>l sector salud.<br />

Desarrollo <strong>de</strong> metodologías<br />

y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud para programas e<br />

interv<strong>en</strong>ciones, y<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

sistemas <strong>de</strong> información<br />

pública (comunicación <strong>de</strong><br />

masas).<br />

• Capacidad para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

políticas públicas<br />

integradas y sistemas <strong>de</strong><br />

nutrición y vigi<strong>la</strong>ncia<br />

alim<strong>en</strong>taria para <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción fortalecida, con<br />

énfasis <strong>en</strong> grupos<br />

prioritarios.<br />

• Capacidad para formu<strong>la</strong>r<br />

normas, p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> acción y<br />

programas para<br />

adolesc<strong>en</strong>tes y su salud<br />

sexual y reproductiva<br />

fortalecida, <strong>en</strong> el ámbito<br />

nacional y <strong>en</strong> estados<br />

prioritarios para reducir <strong>la</strong><br />

mortalidad materna y los<br />

embarazos <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

• Capacidad para contro<strong>la</strong>r y<br />

monitorizar el crecimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> niños<br />

intersectoriales.<br />

En 1998, el Ministerio<br />

<strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y <strong>la</strong> OPS<br />

reconocieron<br />

públicam<strong>en</strong>te a<br />

Tacuarembó como<br />

municipio saludable.<br />

El movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

Municipios para <strong>la</strong><br />

<strong>Salud</strong> incluyó cuando<br />

m<strong>en</strong>os un municipio <strong>en</strong><br />

cada uno <strong>de</strong> los estados.<br />

La Red <strong>de</strong> Municipios<br />

para <strong>la</strong> <strong>Salud</strong> incluyó<br />

cuando m<strong>en</strong>os tres<br />

municipios <strong>de</strong> cada uno<br />

<strong>de</strong> los estados.<br />

La iniciativa <strong>de</strong><br />

vivi<strong>en</strong>das saludables<br />

aum<strong>en</strong>tó <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

iniciativas <strong>de</strong> espacios<br />

saludables.<br />

re<strong>la</strong>cionadas con esta<br />

estrategia.<br />

En el informe se<br />

m<strong>en</strong>ciona a <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s<br />

como un espacio<br />

importante para <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong>boración<br />

intersectorial y, por<br />

tanto, el Ministerio <strong>de</strong><br />

<strong>Salud</strong> y Desarrollo<br />

Social ha trabajado<br />

junto con el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Educación, Cultura<br />

y Deporte,<br />

específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

jardines <strong>de</strong> niños y<br />

escue<strong>la</strong>s primarias. Sin<br />

embargo, <strong>en</strong> el informe<br />

no se m<strong>en</strong>ciona<br />

ninguna acción<br />

específica re<strong>la</strong>cionada<br />

con <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s<br />

promotoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

305


social.<br />

Desarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción<br />

integral para<br />

mejorar <strong>la</strong><br />

salud y <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción<br />

v<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na.<br />

m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción rural fortalecida<br />

<strong>en</strong> el ámbito local, a través<br />

<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud<br />

comunitaria.<br />

• Marco legal fortalecido<br />

para aplicar políticas<br />

públicas nacionales <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong>l<br />

tabaquismo.<br />

• Se habrá fortalecido el<br />

sistema <strong>de</strong> garantía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calidad y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong>l<br />

flúor <strong>en</strong> los alim<strong>en</strong>tos<br />

sujetos a fortificación<br />

obligatoria.<br />

• Capacidad técnica <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Salud</strong> y<br />

Desarrollo Social<br />

fortalecida <strong>en</strong> los ámbitos<br />

nacional y estatal, para<br />

llevar a cabo activida<strong>de</strong>s<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> salud<br />

m<strong>en</strong>tal y el comportami<strong>en</strong>to<br />

humano, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción integral.<br />

• Mayor capacidad para<br />

suministrar at<strong>en</strong>ción<br />

integral a ancianos,<br />

indíg<strong>en</strong>as y personas con<br />

discapacida<strong>de</strong>s, con énfasis<br />

<strong>en</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y<br />

participación comunitaria.<br />

• Mayor capacidad técnica<br />

para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r propuestas<br />

<strong>de</strong> campañas <strong>en</strong> los medios<br />

masivos <strong>de</strong> comunicación y<br />

<strong>en</strong>foques intersectoriales, y<br />

306


para crear re<strong>de</strong>s sociales<br />

locales buscando <strong>la</strong><br />

organización y<br />

participación comunitaria<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

307


308

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!