Seguridad en la operación del transporte de carga carretero - Cepal
Seguridad en la operación del transporte de carga carretero - Cepal
Seguridad en la operación del transporte de carga carretero - Cepal
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
www.cepal.org/<strong>transporte</strong><br />
<strong>Seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>operación</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>transporte</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>carga</strong> <strong>carretero</strong><br />
La seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a logística es un tema <strong>de</strong> suma relevancia para <strong>la</strong>s<br />
economías globalizadas y por lo mismo, <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> <strong>transporte</strong> y <strong>en</strong><br />
particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>transporte</strong> <strong>de</strong> <strong>carga</strong> por carretera <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incorporar medidas<br />
que les permitan proveer un servicio seguro y competitivo. El pres<strong>en</strong>te<br />
docum<strong>en</strong>to, aborda <strong>la</strong> <strong>Seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Operaciones <strong>de</strong> Transporte <strong>de</strong> Carga<br />
por Carretera (TCC) <strong>en</strong> dos ámbitos:<br />
i) La seguridad operacional, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s operaciones anexas y complem<strong>en</strong>tarias<br />
al <strong>transporte</strong> t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a proveer un servicio seguro, así como <strong>la</strong>s<br />
medidas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adoptarse para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong><strong>de</strong>l</strong>itos, robos y actos<br />
terroristas que afectan gravem<strong>en</strong>te el nivel <strong>de</strong> servicio y <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong><br />
costos <strong>de</strong> los operadores.<br />
ii) La seguridad vial <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva empresarial, con el fin <strong>de</strong> analizar <strong>la</strong>s<br />
implicancias <strong>de</strong> este f<strong>la</strong>gelo <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>operación</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>transporte</strong>.<br />
El pres<strong>en</strong>te trabajo estructura el conocimi<strong>en</strong>to teórico y práctico exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> TCC <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva integral, abordando los <strong>de</strong>safíos<br />
y <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas para estructurar operaciones <strong>de</strong> TCC seguras y efici<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes, robos o pérdidas<br />
durante <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> <strong>transporte</strong> <strong>de</strong> <strong>carga</strong> y sus servicios<br />
anexos y complem<strong>en</strong>tarios. Hasta ahora <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> América<br />
Latina, el TCC ha sido por lo g<strong>en</strong>eral conducido por <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> sus cli<strong>en</strong>tes<br />
y no se observa un trabajo sistemático que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> industria, abor<strong>de</strong> esta<br />
problemática.<br />
UNIDAD DE SERVICIOS DE INFRAESTRUCTURA<br />
División <strong>de</strong> Recursos Naturales e Infraestructura, CEPAL<br />
B O L E T I N<br />
Edición Nº 285 - Número 05 / 2010<br />
FACILITACIÓN DEL TRANSPORTE Y EL COMERCIO EN AMÉRICA LATINA Y EL CARIBE<br />
Introducción<br />
El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />
edición <strong><strong>de</strong>l</strong> Boletín FAL es<br />
analizar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />
integral <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>operación</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>transporte</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>carga</strong> por carretera.<br />
El autor <strong>de</strong> esta edición es<br />
Julio Vil<strong>la</strong>lobos.<br />
Para mayores anteced<strong>en</strong>tes,<br />
sírvase contactar a<br />
trans@cepal.org.<br />
Introducción<br />
I. <strong>Seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
operaciones <strong>de</strong> TCC<br />
II. <strong>Seguridad</strong> <strong>en</strong><br />
operaciones anexas al TCC<br />
III. Delitos, robos y<br />
actos terroristas<br />
IV. <strong>Seguridad</strong> vial y su<br />
re<strong>la</strong>ción con el TCC<br />
V. Recom<strong>en</strong>daciones<br />
ISSN 1020-1017
2<br />
www.cepal.org/<strong>transporte</strong><br />
I. <strong>Seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
operaciones <strong>de</strong> TCC<br />
La seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a logística es un tema c<strong>en</strong>tral<br />
para <strong>la</strong>s economías globalizadas, don<strong>de</strong> asegurar <strong>la</strong><br />
confiabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>vío constituye una herrami<strong>en</strong>ta<br />
competitiva y por lo mismo, es una exig<strong>en</strong>cia cada vez<br />
mayor para <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> <strong>transporte</strong>. En particu<strong>la</strong>r este<br />
artículo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el <strong>transporte</strong> <strong>de</strong> <strong>carga</strong> por carretera,<br />
don<strong>de</strong> el tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es valorados y <strong>de</strong> fácil reducción<br />
<strong>en</strong> el mercado negro, hace a este sector prop<strong>en</strong>so a este<br />
tipo <strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>itos.<br />
En el mundo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do exist<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> directrices <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> carácter<br />
voluntario para los operadores <strong>de</strong> TCC. Un caso<br />
interesante, es el grupo <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
International Road Union (IRU) que e<strong>la</strong>boro una “Guía <strong>de</strong><br />
<strong>Seguridad</strong> para el Transporte por Carretera 1 ”, con consejos<br />
prácticos para administradores, ger<strong>en</strong>tes, conductores y<br />
g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> <strong>carga</strong>. Este tipo <strong>de</strong> esfuerzos, pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
difundir consejos o bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong><br />
re<strong>la</strong>ción al terrorismo o <strong><strong>de</strong>l</strong>itos conv<strong>en</strong>cionales (robos <strong>de</strong><br />
vehículos <strong>de</strong> <strong>carga</strong>, ataques a conductores, <strong>transporte</strong> <strong>de</strong><br />
productos prohibidos, etc.) con el fin <strong>de</strong> mitigar los riesgos<br />
típicos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s cad<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>transporte</strong>. Aún<br />
cuando, <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />
no pued<strong>en</strong> ser aplicados directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong><br />
América Latina, es interesante observar que bu<strong>en</strong>a parte<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas apuntan al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acuerdos<br />
participativos para <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> el <strong>transporte</strong> y logística,<br />
don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones gubernam<strong>en</strong>tales responsables<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los <strong>transporte</strong>s, así<br />
como los actores que participan <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>transporte</strong> o se v<strong>en</strong><br />
afectados por esta problemática (cli<strong>en</strong>tes y empresas<br />
seguros y <strong>la</strong>s concesionarias <strong>de</strong> infraestructuras) trabajan<br />
activa y coordinadam<strong>en</strong>te.<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secue<strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> 11 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2001,<br />
especial at<strong>en</strong>ción se le ha dado a los asuntos <strong>de</strong> seguridad.<br />
Si bi<strong>en</strong> inicialm<strong>en</strong>te el foco se ori<strong>en</strong>tó al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
los sistemas <strong>de</strong> seguridad vincu<strong>la</strong>dos al <strong>transporte</strong> aéreo y<br />
marítimo, hoy <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> asegurar <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a<br />
logística completa, lo que obviam<strong>en</strong>te incluye los modos<br />
terrestres <strong>de</strong> <strong>transporte</strong>.<br />
1 http://www.iru.org/in<strong>de</strong>x/bookshop-disp<strong>la</strong>y-action?id=133.<br />
UNIDAD DE SERVICIOS DE INFRAESTRUCTURA<br />
División <strong>de</strong> Recursos Naturales e Infraestructura, CEPAL<br />
En los países <strong>de</strong> América Latina y el Caribe, el asegurami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a logística, se da <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
institucional <strong>en</strong> ciernes, don<strong>de</strong> es imperioso alcanzar un<br />
equilibrio <strong>en</strong>tre seguridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cad<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida<br />
facilitación <strong><strong>de</strong>l</strong> comercio y el <strong>transporte</strong>:<br />
• si los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> seguridad se vuelv<strong>en</strong> muy<br />
rígidos o se vuelv<strong>en</strong> muy <strong>en</strong>gorrosos, los costos logísticos<br />
se increm<strong>en</strong>tan, afectando <strong>la</strong> competividad <strong><strong>de</strong>l</strong> sector y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías exportadoras <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral;<br />
• por el contrario, si <strong>la</strong> seguridad se re<strong>la</strong>ja para no<br />
afectar el flujo comercial, <strong>en</strong> el mediano p<strong>la</strong>zo esto<br />
producirá el cierre <strong>de</strong> algunos mercados internacionales,<br />
principalm<strong>en</strong>te los <strong>de</strong> mayor po<strong>de</strong>r adquisitivo.<br />
La industria <strong><strong>de</strong>l</strong> TCC <strong>de</strong>be ser consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad<br />
<strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong> seguridad integral <strong>en</strong> el <strong>transporte</strong> por<br />
carretera, don<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos seña<strong>la</strong>r:<br />
• La compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> una economía <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda<br />
globalizada exige sistemas logísticos efici<strong>en</strong>tes según<br />
el cual los operadores se esfuerzan constantem<strong>en</strong>te<br />
para mejorar <strong>la</strong> calidad, protección y seguridad sin<br />
comprometer <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad.<br />
• Las exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong><br />
TCC son, para ciertos cli<strong>en</strong>tes y mercados un atributo<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> servicio, por lo que ciertos mercados<br />
podrán ser at<strong>en</strong>didos solo por operadores que gestion<strong>en</strong><br />
sus servicios bajo altos estándares <strong>de</strong> seguridad.<br />
• La facilitación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>transporte</strong> y el comercio no pue<strong>de</strong><br />
ser ignorado, incluso cuando <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones<br />
<strong>de</strong> seguridad son una prioridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da.<br />
Es es<strong>en</strong>cial lograr un equilibrio apropiado <strong>en</strong>tre<br />
seguridad y facilitación <strong>de</strong> trámites y procedimi<strong>en</strong>tos,<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fronteras.<br />
• La co<strong>operación</strong> <strong>en</strong> seguridad <strong>en</strong>tre los sectores públicos<br />
y privados pue<strong>de</strong> ser extremadam<strong>en</strong>te efectiva y por<br />
tanto <strong>de</strong>biera reforzarse y ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse a estos otros<br />
ámbitos. La industria <strong><strong>de</strong>l</strong> TCC si bi<strong>en</strong> no pue<strong>de</strong> asumir<br />
<strong>la</strong>s funciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado, pue<strong>de</strong> y <strong>de</strong>be asumir sus<br />
propias responsabilida<strong>de</strong>s, estableci<strong>en</strong>do sistemas <strong>de</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción formales, sistemáticos e integrados a sus<br />
respectivas cad<strong>en</strong>as <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to.
II. <strong>Seguridad</strong> <strong>en</strong> operaciones<br />
anexas al TCC<br />
Las operaciones <strong>de</strong> TCC, no suced<strong>en</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ruta ya que cada día más el <strong>transporte</strong> es un servicio con<br />
procesos <strong>de</strong> integración física, tanto <strong>en</strong> orig<strong>en</strong> como <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>stino, ya sea con el cli<strong>en</strong>te o con el cli<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> cli<strong>en</strong>te<br />
o <strong>en</strong> infraestructuras <strong>de</strong> intercambio modal. En todas<br />
el<strong>la</strong>s, exist<strong>en</strong> operaciones anexas que supon<strong>en</strong> riesgos y<br />
cuya seguridad el operador <strong>de</strong> TCC <strong>de</strong>be saber observar<br />
y gestionar. Se trata <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r acciones<br />
prev<strong>en</strong>tivas que precisam<strong>en</strong>te contribuyan a eliminar esos<br />
riesgos y, por lo tanto, ofrecer garantías <strong>de</strong> seguridad<br />
para el personal involucrado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> <strong>carga</strong> y<br />
<strong>de</strong>s<strong>carga</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> estiba y <strong>de</strong>sestiba.<br />
Es difícil p<strong>en</strong>sar que se pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r operaciones<br />
seguras <strong>de</strong> TCC, que no gestion<strong>en</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> forma<br />
integral, es <strong>de</strong>cir, que no vean el ciclo <strong>de</strong> <strong>operación</strong><br />
completo. En <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> TCC t<strong>en</strong>emos <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s anexas que exig<strong>en</strong> altos estándares<br />
<strong>de</strong> seguridad:<br />
1. Acceso a los lugares <strong>de</strong> <strong>carga</strong><br />
Cuando <strong>la</strong> <strong>operación</strong> <strong>de</strong> <strong>carga</strong> y <strong>de</strong>s<strong>carga</strong> <strong>de</strong>ba<br />
realizarse <strong>en</strong> un almacén, <strong>de</strong>pósito, puerto, obra o<br />
establecimi<strong>en</strong>to industrial o comercial, el conductor<br />
<strong>de</strong>berá cumplir <strong>la</strong>s instrucciones que le sean impartidas<br />
para una a<strong>de</strong>cuada circu<strong>la</strong>ción al interior <strong><strong>de</strong>l</strong> recinto<br />
y para asegurar <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> merca<strong>de</strong>ría<br />
que transporta.<br />
2. Acondicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>carga</strong>,<br />
emba<strong>la</strong>je y señalización<br />
Cuando <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> merca<strong>de</strong>ría lo exijan, <strong>la</strong> <strong>carga</strong><br />
<strong>de</strong>berá ser <strong>en</strong>tregada al conductor conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
acondicionada y emba<strong>la</strong>da. En el caso <strong>de</strong> que su<br />
manipu<strong>la</strong>ción pueda repres<strong>en</strong>tar un riesgo para <strong>la</strong><br />
integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, mercancías o para el vehículo,<br />
se <strong>de</strong>berán señalizar con marcas e inscripciones que avis<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> los riesgos específicos. Del mismo modo, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
tomar <strong>la</strong>s medidas necesarias, para asegurar que <strong>la</strong>s<br />
merca<strong>de</strong>rías no hayan sido contaminadas o mezc<strong>la</strong>das con<br />
elem<strong>en</strong>tos ilícitos.<br />
3. Inicio <strong>de</strong> un viaje tras <strong>la</strong> <strong>carga</strong> o <strong>de</strong>s<strong>carga</strong><br />
Iniciar un período <strong>de</strong> conducción tras una <strong>operación</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>carga</strong> pue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar un factor <strong>de</strong> riesgo, ya que el<br />
conductor acusará el cansancio acumu<strong>la</strong>do <strong><strong>de</strong>l</strong> esfuerzo<br />
físico producido por <strong>la</strong> <strong>carga</strong> o <strong>de</strong>s<strong>carga</strong>, lo que disminuirá<br />
su control <strong><strong>de</strong>l</strong> vo<strong>la</strong>nte. Por ello, es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te realizar una<br />
interrupción <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo, <strong>en</strong> función <strong><strong>de</strong>l</strong> esfuerzo realizado<br />
(15 minutos como mínimo) antes <strong>de</strong> iniciar el viaje.<br />
4. Estiba y <strong>de</strong>sestiba <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>carga</strong><br />
La <strong>carga</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> vehículo no consiste simplem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> colocar <strong>en</strong><br />
su interior <strong>la</strong>s mercancías que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> transportarse, sino <strong>en</strong><br />
hacerlo <strong>en</strong> forma racional y segura. La estiba es <strong>la</strong> <strong>operación</strong><br />
<strong>de</strong> colocar <strong>la</strong> <strong>carga</strong> <strong>en</strong> el interior <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>transporte</strong>, procurando<br />
que ocupe el m<strong>en</strong>or espacio posible, que el peso que<strong>de</strong> bi<strong>en</strong><br />
distribuido y asegurándo<strong>la</strong> para que no se <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>ce ya que<br />
este es un factor <strong>de</strong> riesgo relevante <strong>en</strong> ruta.<br />
Es fundam<strong>en</strong>tal que <strong>la</strong> <strong>carga</strong> se asegure correctam<strong>en</strong>te<br />
(mediante correas, cad<strong>en</strong>as, cinchas, calzos, etc.), <strong>de</strong><br />
forma que no pueda <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zarse ni caerse durante <strong>la</strong><br />
marcha. Esta <strong>operación</strong> <strong>de</strong>be realizarse con cuidado, para<br />
evitar que los operarios o el conductor reciban daños,<br />
como golpes, heridas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s extremida<strong>de</strong>s<br />
inferiores, al manipu<strong>la</strong>r los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> sujeción. Para el<br />
acondicionami<strong>en</strong>to y sujeción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>carga</strong>, así como para<br />
su revisión es necesario emplear los equipos <strong>de</strong> sujeción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>carga</strong>, así como para su revisión es necesario emplear los<br />
equipos <strong>de</strong> protección individual a<strong>de</strong>cuados, especialm<strong>en</strong>te<br />
guantes protectores y calzado <strong>de</strong> seguridad.<br />
La colocación y estiba <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>carga</strong> afectan fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> los vehículos pesados, <strong>la</strong> correcta estiba <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>carga</strong> constituye un elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> seguridad activa<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los vehículos <strong>de</strong> TCC.<br />
3
4<br />
www.cepal.org/<strong>transporte</strong><br />
5. Maniobras previas y durante el proceso<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>carga</strong> <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>rías<br />
Durante <strong>la</strong> maniobra <strong>de</strong> aproximación <strong><strong>de</strong>l</strong> camión al<br />
muelle, que se realiza marcha atrás, el conductor no<br />
pue<strong>de</strong> ver <strong>la</strong> zona posterior <strong><strong>de</strong>l</strong> vehículo, lo que pue<strong>de</strong> dar<br />
lugar a accid<strong>en</strong>tes si algún operario esta situado <strong>en</strong> esa<br />
posición o cruza por <strong>de</strong>trás <strong><strong>de</strong>l</strong> vehiculo. Es por ello que se<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> tomar <strong>la</strong>s pedidas pertin<strong>en</strong>tes al realizar maniobras<br />
<strong>de</strong> aproximación.<br />
Durante <strong>la</strong> <strong>operación</strong> <strong>de</strong> <strong>carga</strong> o <strong>de</strong>s<strong>carga</strong> el vehículo<br />
pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>slizarse sin control si no está bi<strong>en</strong> fr<strong>en</strong>ado.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, si <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> caja no<br />
está bi<strong>en</strong> apoyada pue<strong>de</strong> caer y golpear a algui<strong>en</strong> o<br />
causar <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> un operario. Una vez terminada <strong>la</strong><br />
aproximación a muelle y antes <strong>de</strong> iniciar <strong>la</strong> <strong>carga</strong> y<br />
<strong>de</strong>s<strong>carga</strong> es fundam<strong>en</strong>tal confirmar que el vehículo está<br />
correctam<strong>en</strong>te inmovilizado y si es necesario, calzar <strong>la</strong>s<br />
ruedas. Asegurarse también <strong>de</strong> que <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma <strong>de</strong><br />
acceso está bi<strong>en</strong> apoyada <strong>en</strong> el muelle.<br />
Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por manipu<strong>la</strong>ción manual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mercancías<br />
cualquier <strong>operación</strong> <strong>de</strong> <strong>transporte</strong> o sujeción <strong>de</strong> una<br />
<strong>carga</strong> (levantami<strong>en</strong>to, colocación, empuje, tracción,<br />
<strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to, etc.) realizada por uno o varios<br />
trabajadores, que <strong>en</strong>trañe riesgos para los mismos por sus<br />
características o condiciones ergonómicas ina<strong>de</strong>cuadas.<br />
La utilización <strong>de</strong> medios mecánicos conlleva también otros<br />
factores <strong>de</strong> riesgo que, <strong>en</strong> muchas ocasiones, pued<strong>en</strong><br />
producir daños mas graves que <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción manual.<br />
El conductor no realiza normalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong><br />
<strong>carga</strong> y <strong>de</strong>s<strong>carga</strong> con medios mecánicos, ya que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
ser efectuadas por personal especializado. Si el conductor<br />
está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> trabajo, por ejemplo, para<br />
contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> estiba, corre el riesgo <strong>de</strong> ser golpeado por<br />
alguno <strong>de</strong> los medios mecánicos utilizados (carretil<strong>la</strong>s,<br />
grúas, etc.) o por <strong>la</strong> propia <strong>carga</strong>, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> sobre<strong>carga</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> medio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to o caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />
UNIDAD DE SERVICIOS DE INFRAESTRUCTURA<br />
División <strong>de</strong> Recursos Naturales e Infraestructura, CEPAL<br />
III. Delitos, robos y<br />
actos terroristas<br />
La seguridad ante <strong><strong>de</strong>l</strong>itos, robos y actos terroristas es<br />
un tema <strong>de</strong> suma relevancia para <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> TCC,<br />
cuya exposición a ellos, por <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> su actividad,<br />
por el <strong>transporte</strong> <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es valorados, dificultad <strong>de</strong><br />
control, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> operaciones <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> red carretera<br />
interurbanas y exposición e impacto mediático, son<br />
perman<strong>en</strong>tes. Los impactos económicos sobre vehículos<br />
y <strong>carga</strong>, los riesgos a <strong>la</strong> integridad física y sicológica<br />
<strong>de</strong> los conductores, así como el daño y <strong>en</strong>carecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los servicios son <strong>la</strong>s principales consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
este problema.<br />
Si bi<strong>en</strong> es cierto que este tipo <strong>de</strong> seguridad ti<strong>en</strong>e un fuerte<br />
compon<strong>en</strong>te externo a los operadores <strong>de</strong> TCC, no se pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sconocer que respecto a robo <strong>de</strong> <strong>carga</strong>, combustible,<br />
neumáticos, etc. se constata un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>tes y<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong>itos cometidos por el propio personal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas<br />
<strong>de</strong> <strong>transporte</strong>, son <strong><strong>de</strong>l</strong>itos “internos”, ante los cuales<br />
también se <strong>de</strong>be actuar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y el control.<br />
Otro aspecto relevante dice re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> disposición o<br />
no <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong>scanso <strong>en</strong> ruta que sean<br />
seguras. Dada <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> esta actividad y <strong>de</strong> los<br />
tiempos <strong>de</strong> conducción y <strong>de</strong>scanso que los conductores<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir, resulta fundam<strong>en</strong>tal disponer <strong>de</strong> una red<br />
carretera <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong>scanso que permitan<br />
a los conductores cumplir sus tiempos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso <strong>en</strong><br />
condiciones a<strong>de</strong>cuadas y, a <strong>la</strong> vez, proveer <strong>de</strong> condiciones<br />
<strong>de</strong> seguridad a los vehículos y <strong>la</strong> <strong>carga</strong>.<br />
La seguridad ante <strong><strong>de</strong>l</strong>itos, robo y actos terroristas, si bi<strong>en</strong><br />
posee un camino <strong>de</strong> gestión al interior <strong>de</strong> los operadores<br />
<strong>de</strong> TCC, pasa necesariam<strong>en</strong>te por acuerdos <strong>de</strong> co<strong>operación</strong><br />
con autorida<strong>de</strong>s nacionales, regionales y locales, incorporando<br />
a<strong>de</strong>más a industrias con intereses comunes al<br />
respecto, como lo son <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> los seguros y <strong>la</strong>s<br />
concesionarias <strong>de</strong> infraestructuras. El éxito <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong><br />
trabajo que apunt<strong>en</strong> a <strong>la</strong> seguridad ante <strong><strong>de</strong>l</strong>itos, robos y<br />
actos terroristas <strong>en</strong> el TCC significa, a<strong>de</strong>más una posibilidad<br />
cierta <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong>s asociaciones público-privadas.
IV. <strong>Seguridad</strong> vial y su<br />
re<strong>la</strong>ción con el TCC<br />
Abundantes trabajos, literatura y boletines FAL anteriores<br />
reflejan <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abordar los temas <strong>de</strong> seguridad vial<br />
para los países, por los <strong>en</strong>ormes costos sociales y económicos<br />
que conllevan. En particu<strong>la</strong>r, el <strong>transporte</strong> <strong>de</strong> <strong>carga</strong> por<br />
carretera, se está vi<strong>en</strong>do impulsado a estructurar acciones<br />
t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a reducir su incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los accid<strong>en</strong>tes viales,<br />
por tres motivos:<br />
• Sociedad, <strong>la</strong> inseguridad vial producto <strong><strong>de</strong>l</strong> increm<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> parque <strong>de</strong> vehículos hac<strong>en</strong> que <strong>la</strong> sociedad<br />
<strong>en</strong> su conjunto id<strong>en</strong>tifique al TCC, por su activa<br />
pres<strong>en</strong>cia, como un usuario <strong>de</strong> alto riesgo <strong>en</strong> el uso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s infraestructuras. Esto se traduce <strong>en</strong> normativas<br />
creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te exig<strong>en</strong>tes, mayor fiscalización y<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a perseguir <strong>la</strong> responsabilidad civil y hasta<br />
p<strong>en</strong>al <strong>de</strong> los operadores que ejecutan servicios sin<br />
gestionar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> seguridad.<br />
• Costo <strong>de</strong> los accid<strong>en</strong>tes o incid<strong>en</strong>tes, el no abordar<br />
<strong>de</strong> forma sistemática el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
operaciones <strong>de</strong> <strong>transporte</strong> es un riesgo económico<br />
<strong>en</strong>orme, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r por el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>carga</strong>, el costo <strong>de</strong> reponer vehículos, <strong>la</strong> sobredim<strong>en</strong>sión<br />
<strong>de</strong> flota, el costo <strong>en</strong> imag<strong>en</strong> y <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> servicio<br />
afectan seriam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad económica <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s operaciones y <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> todos estos riesgos<br />
a través <strong>de</strong> seguros significan un costo adicional<br />
importante, más aún para qui<strong>en</strong>es no muestran bu<strong>en</strong>os<br />
estándares <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tabilidad o incid<strong>en</strong>cias.<br />
• Exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los cli<strong>en</strong>tes, el <strong>transporte</strong> es un sector <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>manda <strong>de</strong>rivada, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral presta servicios<br />
a los sectores primarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía y por lo tanto,<br />
estructura sus servicios y foco operacional <strong>de</strong> acuerdo<br />
a los requisitos <strong>de</strong> los cli<strong>en</strong>tes. Al respecto son estos<br />
requisitos los impulsores <strong>de</strong> priorizar <strong>la</strong> seguridad<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> TCC. Esta situación se verifica<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> aquellos sectores<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> economía que <strong>de</strong>stacan por una preocupación<br />
estratégica por <strong>la</strong> seguridad, como ejemplo po<strong>de</strong>mos<br />
m<strong>en</strong>cionar el sector minero. En ciertas circunstancias<br />
<strong>la</strong> seguridad pasa a ser <strong>la</strong> principal característica <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
servicio contratado por <strong>la</strong>s compañías cuando contratan<br />
<strong>transporte</strong> y los operadores verda<strong>de</strong>ros expertos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos asociados a esta actividad.<br />
Para abordar este tema <strong>en</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> TCC, bu<strong>en</strong>a<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas pasan por <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> mejoras<br />
tecnológicas <strong>en</strong> los procesos, mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong> flota,<br />
mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> infraestructura y formación <strong>de</strong> recursos<br />
humanos <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> una estructura empresarial<br />
profesionalizada, capaz <strong>de</strong> abordar políticas y proyectos<br />
<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos.<br />
Para hacernos una i<strong>de</strong>a respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> real situación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
TCC y su impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> seguridad vial, <strong>en</strong> un contexto<br />
<strong>de</strong> trabajo sistemático y consist<strong>en</strong>te al respecto, po<strong>de</strong>mos<br />
mirar el caso <strong>de</strong> Francia. Entre 1980 y 2006 <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> camiones pesados <strong>en</strong> los accid<strong>en</strong>tes se dividió por 6<br />
mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> kilómetros recorridos se mantuvo<br />
<strong>en</strong> constante alza. En Francia (2006) los camiones<br />
repres<strong>en</strong>taban el 3,8% <strong><strong>de</strong>l</strong> total <strong>de</strong> vehículos involucrados<br />
<strong>en</strong> accid<strong>en</strong>tes corporales y el 6,5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción total.<br />
Si<strong>en</strong>do <strong>en</strong> este país, el TCC una actividad estrictam<strong>en</strong>te<br />
regu<strong>la</strong>da, fiscalizada y ejecutada por profesionales, con<br />
información fiable <strong>en</strong> todos los aspectos <strong>de</strong> su <strong>operación</strong>,<br />
los operadores <strong>de</strong> camiones figuran <strong>en</strong>tre los usuarios<br />
<strong>de</strong> carretera con mayor formación, más conci<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> sus responsabilida<strong>de</strong>s y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por lo g<strong>en</strong>eral un<br />
comportami<strong>en</strong>to ejemp<strong>la</strong>r. El punto débil <strong><strong>de</strong>l</strong> camión<br />
continúa si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> los accid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> que<br />
está involucrado, <strong>la</strong> cual se calcu<strong>la</strong> que es 2,5 veces<br />
superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los accid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los que participan solo<br />
vehículos particu<strong>la</strong>res (ONISR, 2007), ello se explica por <strong>la</strong><br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> masas y <strong>en</strong>ergías <strong>en</strong> juego <strong>en</strong> un choque,<br />
<strong>en</strong> el 8,9% <strong>de</strong> los accid<strong>en</strong>tes mortales, están involucrados<br />
uno o varios camiones.<br />
Si ampliamos <strong>la</strong> mirada a <strong>la</strong> realidad europea, nos<br />
<strong>en</strong>contramos que <strong>la</strong>s estadísticas que establec<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
presunción <strong>de</strong> responsabilidad <strong>de</strong> los usuarios involucrados<br />
<strong>en</strong> accid<strong>en</strong>tes viales son poco numerosas y cabe<br />
consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s con prud<strong>en</strong>cia dada <strong>la</strong> multiplicidad <strong>de</strong><br />
factores que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> un accid<strong>en</strong>te. Sin embargo el<br />
Estudio Ci<strong>en</strong>tífico ETAC – Comisión Europea e International<br />
Road Union (IRU) <strong><strong>de</strong>l</strong> 2007, <strong>de</strong>termina que el 75% <strong>de</strong> los<br />
accid<strong>en</strong>tes viales <strong>en</strong> los que está involucrado un camión<br />
pesado y que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> un error humano, no son<br />
responsabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> conductor <strong><strong>de</strong>l</strong> camión sino <strong>de</strong> otros<br />
usuarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carreteras. Este estudio <strong>de</strong>termina como<br />
causas principales <strong>de</strong> los accid<strong>en</strong>tes que involucran a un<br />
camión al factor humano (85,2%), fal<strong>la</strong>s técnicas (5,3%),<br />
estado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s carreteras (5,1%) y <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s condiciones<br />
meteorológicas (4,4%).<br />
5
6<br />
www.cepal.org/<strong>transporte</strong><br />
Ciertam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> realidad <strong><strong>de</strong>l</strong> TCC <strong>en</strong> América Latina y<br />
el Caribe no es comparable a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los países<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y su principal brecha dice re<strong>la</strong>ción con el<br />
nivel <strong>de</strong> formalidad y profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria<br />
y los operadores que ejecutan estos servicios. Esta fal<strong>la</strong><br />
estructural hace, por un <strong>la</strong>do no disponer <strong>de</strong> información<br />
fiable que permita dim<strong>en</strong>sionar y caracterizar el impacto<br />
real <strong><strong>de</strong>l</strong> TCC <strong>en</strong> <strong>la</strong> seguridad vial y, por otro, se constituye<br />
<strong>en</strong> una <strong>en</strong>orme barrera para implem<strong>en</strong>tar políticas y<br />
programas públicos y privados que abord<strong>en</strong> el <strong>de</strong>safío <strong>de</strong><br />
disminuir <strong>la</strong> accid<strong>en</strong>tabilidad.<br />
Conductores, vehículos e infraestructura son los compon<strong>en</strong>tes<br />
es<strong>en</strong>ciales que interactúan <strong>en</strong> un accid<strong>en</strong>te vial.<br />
Los fabricantes <strong>de</strong> vehículos industriales y <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería<br />
vial innovan constantem<strong>en</strong>te para reducir los riesgos<br />
mediante <strong>la</strong> técnica. Pero estos esfuerzos son <strong>en</strong> vano<br />
si no se ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> capacidad financiera para <strong>la</strong> adopción<br />
masiva <strong>de</strong> estas tecnologías y si no se asocian a acciones<br />
<strong>de</strong>dicadas al comportami<strong>en</strong>to humano y al <strong>de</strong>sarrollo<br />
organizacional, estos últimos responsables <strong><strong>de</strong>l</strong> uso e<br />
imp<strong>la</strong>ntación tecnológica.<br />
Para los operadores <strong>de</strong> TCC el conductor es sin duda<br />
alguna el profesional estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, <strong>de</strong> él<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> servicio,<br />
el nivel <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>operación</strong>, <strong>la</strong> durabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
vehículo (principal activo <strong>de</strong> <strong>la</strong> compañía) y <strong>la</strong>s condiciones<br />
<strong>de</strong> seguridad <strong><strong>de</strong>l</strong> servicio. En este s<strong>en</strong>tido, se observa que<br />
<strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos esta importancia se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
profundam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>terminando un permiso específico y<br />
condiciones estrictas para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
camión pesado.<br />
Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong><br />
TCC, el profesionalismo <strong><strong>de</strong>l</strong> conductor es fundam<strong>en</strong>tal y<br />
esto dice re<strong>la</strong>ción con:<br />
• Mejorar <strong>la</strong> formación inicial, profesionalizando <strong>la</strong><br />
función y ampliando los conocimi<strong>en</strong>tos específicos<br />
respecto <strong>de</strong> seguridad vial y el rol <strong><strong>de</strong>l</strong> conductor.<br />
• Control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> los conductores<br />
<strong>de</strong> camiones pesados, dada <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> esta<br />
actividad, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud son fundam<strong>en</strong>tales<br />
para un <strong>de</strong>sempeño seguro <strong>en</strong> <strong>la</strong> ruta.<br />
UNIDAD DE SERVICIOS DE INFRAESTRUCTURA<br />
División <strong>de</strong> Recursos Naturales e Infraestructura, CEPAL<br />
• Desarrollo <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> capacitación perman<strong>en</strong>te<br />
que actualic<strong>en</strong> y refuerc<strong>en</strong> los conceptos <strong>de</strong> seguridad<br />
vial, incorporando <strong>en</strong> ellos análisis crítico <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes<br />
y situaciones <strong>de</strong> riesgo.<br />
• Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación y fiscalización real <strong>de</strong> tiempos máximos<br />
<strong>de</strong> conducción, tanto para conductores asa<strong>la</strong>riados como<br />
para los transportistas autónomos que se <strong>de</strong>diqu<strong>en</strong><br />
a esta profesión. El ser humano posee capacida<strong>de</strong>s<br />
fisiológicas limitadas respecto <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er el nivel <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción requerido para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una actividad<br />
con alto nivel <strong>de</strong> riesgo, como lo es <strong>la</strong> conducción <strong>en</strong> ruta.<br />
• Control <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducción <strong>en</strong> ruta, para ello exist<strong>en</strong><br />
tecnologías y dispositivos que permit<strong>en</strong> al gestor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
flota o a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s fiscalizadoras, monitorear <strong>la</strong>s<br />
velocida<strong>de</strong>s alcanzadas <strong>en</strong> ruta (tacógrafo, motorización<br />
electrónica, GPS), esto a fin <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er información fiable<br />
<strong>de</strong> los excesos <strong>de</strong> velocidad, <strong>la</strong>s conductas riesgosas <strong>en</strong><br />
carretera y los tiempos <strong>de</strong> conducción.<br />
• Prev<strong>en</strong>ción y control <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> alcohol y drogas<br />
ilícitas.<br />
La gestión <strong>de</strong> conductores profesionales <strong>de</strong>be ser el<br />
c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una política o programa <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
operaciones <strong>de</strong> TCC y esto p<strong>la</strong>ntea un <strong>de</strong>safío mayor<br />
para qui<strong>en</strong>es gestionan flotas <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
En estos países <strong>la</strong> industria <strong><strong>de</strong>l</strong> TCC se caracteriza por<br />
una excesiva atomización <strong>de</strong> operadores, sobreoferta<br />
<strong>de</strong> servicios, con segm<strong>en</strong>tos relevantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria<br />
que opera <strong>en</strong> <strong>la</strong> informalidad y con regu<strong>la</strong>ción poco<br />
fiscalizada. Esta situación configura un mercado <strong>la</strong>boral<br />
<strong>de</strong> conductores <strong>en</strong> base a remuneraciones altam<strong>en</strong>te<br />
variables <strong>de</strong> acuerdo al tiempo <strong>de</strong> conducción, lo cual<br />
inc<strong>en</strong>tiva al propio conductor a exigirse más allá <strong>de</strong> lo<br />
legalm<strong>en</strong>te permitido y <strong>de</strong> sus condiciones físicas, a fin <strong>de</strong><br />
obt<strong>en</strong>er un sa<strong>la</strong>rio mayor, increm<strong>en</strong>tando el riesgo vial e<br />
incluso llegando al uso <strong>de</strong> drogas <strong>de</strong> forma habitual para<br />
sost<strong>en</strong>er ese estilo <strong>de</strong> vida.<br />
La seguridad se ha integrado al diseño mismo <strong>de</strong> los<br />
camiones, ya no se trata <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntar equipos auxiliares.<br />
Todo el <strong>de</strong>sarrollo tecnológico <strong>de</strong> avanzada, que gran<strong>de</strong>s<br />
multinacionales realizan se incorporan a los vehículos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva <strong>de</strong> seguridad integrada, por ejemplo
dispositivos tecnológicos que ayudan a evitar accid<strong>en</strong>tes<br />
(seguridad activa) o que reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias cuando<br />
no se pudieron evitar (seguridad pasiva). Adicionalm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación apuntan a <strong>la</strong> seguridad<br />
prev<strong>en</strong>tiva, <strong>de</strong>tectando y alertando lo antes posible<br />
situaciones pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>te, y<br />
a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada seguridad terciaria, <strong>la</strong>s alertas <strong>de</strong>spués <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
accid<strong>en</strong>te y facilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.<br />
Los <strong>de</strong>sarrollos tecnológicos <strong>de</strong> avanzada <strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> los vehículos asum<strong>en</strong> el camino <strong>de</strong><br />
complem<strong>en</strong>tar y ampliar <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los conductores<br />
y, prácticam<strong>en</strong>te, suplir <strong>la</strong>s fal<strong>la</strong>s o puntos ciegos humanos,<br />
así como mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> conducción a fin <strong>de</strong><br />
lograr una mejor at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>operación</strong>. A continuación,<br />
revisaremos algunos <strong>de</strong>sarrollos tecnológicos <strong>de</strong> última<br />
g<strong>en</strong>eración que se están priorizando <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong><br />
vehículos <strong>de</strong> <strong>carga</strong>.<br />
1. <strong>Seguridad</strong> activa o primaria<br />
Fr<strong>en</strong>ado y ral<strong>en</strong>tización <strong>en</strong> el ámbito primordial <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
fr<strong>en</strong>ado, se han g<strong>en</strong>eralizado los fr<strong>en</strong>os <strong>de</strong> disco <strong>de</strong> mando<br />
neumático unidos al antibloqueo <strong>de</strong> seguridad (ABS).<br />
Actualm<strong>en</strong>te están integrados <strong>en</strong> un sistema <strong>de</strong> pilotaje<br />
electrónico, el EBS (Electronic Braking System), que reparte<br />
el esfuerzo <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>ado rueda por rueda <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> adher<strong>en</strong>cia. Los ral<strong>en</strong>tizadores <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
transmisión, el escape y unos fr<strong>en</strong>os motores pot<strong>en</strong>tes<br />
completan estos dispositivos.<br />
Control dinámico <strong>de</strong> trayectoria el comportami<strong>en</strong>to<br />
dinámico <strong>de</strong> los vehículos actualm<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r<br />
electrónicam<strong>en</strong>te, tanto <strong>en</strong> su susp<strong>en</strong>sión como <strong>en</strong> el tr<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong><strong>la</strong>ntero, por un sistema que manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> trayectoria <strong>en</strong><br />
curvas <strong>de</strong> poca adher<strong>en</strong>cia, impidi<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más el vuelco y<br />
<strong>la</strong> rotura <strong>de</strong> los equipos articu<strong>la</strong>dos (<strong>la</strong> “tijera”).<br />
Ergonomía y asist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> conducción <strong>la</strong> ergonomía <strong>de</strong> los<br />
puestos <strong>de</strong> conducción, el ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to acústico, y térmico,<br />
<strong>la</strong> calefacción y v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los habitáculos<br />
brindan a los conductores bu<strong>en</strong>as condiciones <strong>de</strong> trabajo<br />
y mejoran <strong>la</strong> seguridad al permitirles conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> carretera. A<strong>de</strong>más, han aparecido asist<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong><br />
conducción: asist<strong>en</strong>cia al arranque <strong>en</strong> cuesta, regu<strong>la</strong>dor<br />
y limitador <strong>de</strong> velocidad, cajas <strong>de</strong> cambio robotizadas,<br />
que facilitan el trabajo <strong><strong>de</strong>l</strong> conductor y le “ahorran<br />
cansancio”.<br />
2. <strong>Seguridad</strong> pasiva o secundaria<br />
Los <strong>de</strong>sarrollos <strong>en</strong> seguridad pasiva apuntan a reducir <strong>la</strong>s<br />
consecu<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> accid<strong>en</strong>te. Hay dos tipos <strong>de</strong> seguridad<br />
secundaria, una basada <strong>en</strong> sistemas que actúan directam<strong>en</strong>te<br />
sobre el usuario (cinturones <strong>de</strong> seguridad, cojines inf<strong>la</strong>bles,<br />
eliminar partes contund<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cabinas, etc.), <strong>la</strong> otra<br />
está integrada al diseño mismo <strong><strong>de</strong>l</strong> vehículo y que busca<br />
<strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más usuarios viales (dispositivos<br />
anti<strong>en</strong>castrami<strong>en</strong>to frontal, <strong>la</strong>teral y trasero).<br />
3. El futuro: diálogo e interacción<br />
Los <strong>de</strong>sarrollos actuales apuntan a <strong>la</strong> interacción y<br />
“diálogo” <strong>en</strong>tre los vehículos que circu<strong>la</strong>n por <strong>la</strong>s<br />
carreteras, y no solo <strong>en</strong>tre vehículos, sino también <strong>en</strong>tre<br />
vehículos y <strong>la</strong> infraestructura. En esta línea <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran radares que <strong>de</strong>tectan <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
vehículos que preced<strong>en</strong> y a<strong>de</strong>cuan automáticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
velocidad y <strong>de</strong> ser necesario actúan sobre los fr<strong>en</strong>os para<br />
mant<strong>en</strong>er una distancia <strong>de</strong> seguridad, el conductor es<br />
informado <strong>de</strong> forma continua <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas situaciones<br />
y pued<strong>en</strong> retomar el control <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to mediante<br />
el acelerador o fr<strong>en</strong>os. Otro <strong>de</strong>sarrollo dice re<strong>la</strong>ción<br />
con el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> carril a través <strong>de</strong> una gestión<br />
automática <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección (dirección eléctrica) y el<br />
vehículo está provisto <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> visión capaz <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>tectar el marcado <strong>en</strong> el suelo a ambos <strong>la</strong>dos <strong><strong>de</strong>l</strong> carril<br />
y <strong>de</strong> estimar <strong>la</strong> curva <strong>de</strong> <strong>la</strong> carretera, lo que permite<br />
<strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> trayectoria y corregir<strong>la</strong> actuando sobre <strong>la</strong><br />
dirección, el conductor pue<strong>de</strong> retomar <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to<br />
el control completo <strong><strong>de</strong>l</strong> vehículo y una a<strong>la</strong>rma le advierte<br />
<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> mal funcionami<strong>en</strong>to (aus<strong>en</strong>cia mom<strong>en</strong>tánea <strong>de</strong><br />
marcado <strong>en</strong> el suelo, por ejemplo).<br />
7
8<br />
www.cepal.org/<strong>transporte</strong><br />
V. Recom<strong>en</strong>daciones<br />
La industria <strong><strong>de</strong>l</strong> TCC <strong>de</strong>be estar consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad<br />
<strong>de</strong> contribuir a <strong>la</strong> seguridad integral <strong>en</strong> el <strong>transporte</strong> por<br />
carretera, aunque el rol <strong>de</strong> los estados y sus autorida<strong>de</strong>s<br />
por proveer <strong>la</strong> infraestructura a<strong>de</strong>cuada y garantizar<br />
<strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral es irremp<strong>la</strong>zable. La voluntad<br />
y participación activa <strong><strong>de</strong>l</strong> sector <strong><strong>de</strong>l</strong> TCC son es<strong>en</strong>ciales<br />
para el éxito <strong>de</strong> cualquier medida diseñada para mejorar<br />
<strong>la</strong> seguridad. También <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el<br />
riesgo cero no existe y <strong>la</strong> seguridad total nunca se pue<strong>de</strong><br />
garantizar, pero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva amplia respecto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> el TCC, po<strong>de</strong>mos seña<strong>la</strong>r:<br />
• Una estructura industrial <strong>de</strong> TCC formalizada y profesionalizada<br />
es requisito indisp<strong>en</strong>sable para implem<strong>en</strong>tar<br />
p<strong>la</strong>nes y programas <strong>de</strong> seguridad que mejor<strong>en</strong> los<br />
estándares al respecto el ALC.<br />
• La formación inicial, así como <strong>la</strong> capacitación continúa<br />
<strong>de</strong> conductores <strong>en</strong> conducción segura son el principal<br />
foco <strong>de</strong> gestión para avanzar <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> seguridad,<br />
tanto a nivel <strong>de</strong> los operadores como <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s nacionales.<br />
• La co<strong>operación</strong> <strong>en</strong> seguridad <strong>en</strong>tre los sectores públicos<br />
y privados pue<strong>de</strong> ser extremadam<strong>en</strong>te efectivo y por lo<br />
tanto <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reforzarse. La industria <strong><strong>de</strong>l</strong> TCC no pue<strong>de</strong><br />
asumir <strong>la</strong>s funciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado. Pero pue<strong>de</strong> y <strong>de</strong>be<br />
asumir sus propias responsabilida<strong>de</strong>s, al establecer<br />
sistemas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción formales y sistemáticos, con el<br />
conductor al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su estrategia <strong>de</strong> seguridad<br />
• Las políticas <strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar basadas <strong>en</strong><br />
información. Medidas racionales y efectivas para<br />
aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> seguridad so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te pued<strong>en</strong> ser basadas<br />
<strong>en</strong> información fiable y <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dible <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes<br />
y <strong><strong>de</strong>l</strong>itos.<br />
UNIDAD DE SERVICIOS DE INFRAESTRUCTURA<br />
División <strong>de</strong> Recursos Naturales e Infraestructura, CEPAL<br />
• La seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> TCC y sus políticas<br />
<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas <strong>de</strong> forma<br />
integral, abarcando todos los procesos <strong>de</strong> los que el<br />
<strong>transporte</strong> participa, esto significa incluir los procesos<br />
ejecutados con los g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> <strong>carga</strong>, <strong>de</strong>stinatarios<br />
y operaciones <strong>de</strong> intercambio modal.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, algunos ámbitos <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Industria<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>transporte</strong> y <strong>la</strong> logística, son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
• rectificar <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias oportuna y efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te;<br />
• ser responsables respecto <strong>de</strong> los estándares y bu<strong>en</strong>as<br />
prácticas id<strong>en</strong>tificadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los riesgos <strong>de</strong><br />
seguridad;<br />
• incorporar <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
calidad los procedimi<strong>en</strong>tos y auditorías necesarias para<br />
<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los riesgos vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> seguridad;<br />
• disponer recursos para monitorear sus particu<strong>la</strong>res<br />
performances y estándares <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> sus<br />
operaciones diarias. Incorporar esta dim<strong>en</strong>sión a <strong>la</strong>s<br />
responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> supervisores y gestores.<br />
Por último, cabe hacer m<strong>en</strong>ción a que los costos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
seguridad <strong>en</strong> el <strong>transporte</strong> y <strong>la</strong> logística pued<strong>en</strong> ser<br />
significativos y <strong>la</strong> actitud <strong>de</strong> los países para financiar<strong>la</strong>s<br />
varía <strong>en</strong> forma importante <strong>de</strong> un país a otro. La protección<br />
<strong>de</strong> los ciudadanos <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> los ataques terroristas y<br />
otros <strong><strong>de</strong>l</strong>itos es es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te una responsabilidad <strong>de</strong><br />
los estados, y el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas para<br />
su prev<strong>en</strong>ción es su responsabilidad, sin embargo no<br />
existe una visión común respecto <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong><br />
financiación a ser usados:<br />
• c<strong>en</strong>tralizados <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad es financiada<br />
principalm<strong>en</strong>te por el estado;<br />
• <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad es pagada<br />
por los operadores <strong>de</strong> servicios o infraestructuras <strong>de</strong><br />
<strong>transporte</strong>, traspasándose <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva a los usuarios<br />
por medio <strong>de</strong> tasas o cargos adicionales.<br />
A nivel global se requiere mayor transpar<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>finición<br />
<strong>de</strong> principios comunes para el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>s<br />
y el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> seguridad para<br />
evitar distorsiones.