Les campagnes de la Gaule Belgique - Bollettino di archeologia on ...
Les campagnes de la Gaule Belgique - Bollettino di archeologia on ...
Les campagnes de la Gaule Belgique - Bollettino di archeologia on ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Ricardo G<strong>on</strong>zález Vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>escusa<br />
<str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g><br />
La c<strong>on</strong>tributi<strong>on</strong> c<strong>on</strong>siste à présenter un survol <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s c<strong>on</strong>naissances actuelles sur l’occupati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
<str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g>. On essayera <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> synthétiser dans cet espace les c<strong>on</strong>naissances<br />
<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>spersées sur l’occupati<strong>on</strong> du sol, l’organisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s éventuelles structures agraires et les producti<strong>on</strong>s<br />
<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>stinés au marché <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> province et du limes.<br />
1. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> travaux sur les <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g><br />
Il n’existe que peu d’étu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s sur les <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g> elle même, et encore moins sur<br />
les <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> proches <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims. Dans cet espace, les recherches <strong>on</strong>t porté majoritairement sur les<br />
pério<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s protohistoriques et, en particulier, sur l’étu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s sépultures notables, les «tombes à char». D’autre<br />
part, le pays <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Rèmes se trouve au c<strong>on</strong>tact <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> plusieurs pays qui <strong>on</strong>t c<strong>on</strong>nu <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s développements bien<br />
variés <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> recherche, en re<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ti<strong>on</strong> avec <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>fférentes tra<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ti<strong>on</strong>s scientifiques pour dans les quatre états qui<br />
couvrent l’espace <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’antique <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g> (<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g>, le Sud <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Pays-Bas, le Luxembourg, le Nord-<br />
Est <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> France et l'Ouest <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'Allemagne). D’un coté, R. Agache 1 a travaillé sur <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Picar<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>e avec une<br />
métho<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> très particulière, <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> prospecti<strong>on</strong> aérienne sur <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s sols très aptes à révéler <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s structures enfouies.<br />
En Champagne, où les sols s<strong>on</strong>t <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>fférents, les recherches <strong>on</strong>t livré «plus <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> sites en prospecti<strong>on</strong> au sol que<br />
les prospecti<strong>on</strong>s aériennes ne le <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>issent supposer», comme le m<strong>on</strong>tre C. Haselgrove 2 . En fait, l’état <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><br />
questi<strong>on</strong> établi par P. van Ossel sur les établissements ruraux <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’Antiquité Tar<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ve, peut être appliqué à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><br />
régi<strong>on</strong>, mutatis mutan<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>s, en l’é<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>rgissant aux étu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s du m<strong>on</strong><str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> rural <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’Antiquité en général, entre <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> fin <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> protohistoire et l’antiquité tar<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ve 3 :<br />
• L’apport très global <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> B. Cunliffe 4 [1988], dans une perspective d’histoire éc<strong>on</strong>omique sur les re<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ti<strong>on</strong>s<br />
entre le centre et <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> périphérie, sur <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> «et ses voisins». Il porte un intérêt particulier aux z<strong>on</strong>es <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
c<strong>on</strong>tact entre les sociétés mé<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>terranéennes et <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> et à leur progressif dép<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>cement vers le nord.<br />
• <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> travaux <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> N. Roymans [1990] sur <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> détribalisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s sociétés in<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>gènes à partir <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> leur<br />
intégrati<strong>on</strong> dans les réseaux commerciaux mé<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>terranéens et <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> romanisati<strong>on</strong>, dans une perspective<br />
anthropologique explicite dans le titre <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’ouvrage 5 .<br />
1 AGACHE 1978.<br />
2 HASELGROVE 1993, 117–118.<br />
3 Entre crochets les dates initiales <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>fférents travaux <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> chaque auteur sur le sujet.<br />
4 CUNLIFFE 1993.<br />
5 ROYMANS 1990.<br />
<str<strong>on</strong>g>Bollettino</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Archeologia <strong>on</strong> line I 2010/ Volume speciale E / E11 / 1 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.<str<strong>on</strong>g>archeologia</str<strong>on</strong>g>.beniculturali.it<br />
1
R. G<strong>on</strong>zález Vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>escusa – <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g><br />
• La recherche plus globale d’E.-M. Wightman 6 sur <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g> [1985] bien que centrée plutôt sur<br />
l’est <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> province, dans sa thèse soutenue à l’Université d’Oxford: Roman Trier and the Trever 7<br />
[1970].<br />
• <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> travaux <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> R. Agache 8 [1963] qui propose un schéma d’évoluti<strong>on</strong> à l’ouest <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g> a<br />
partir <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s prospecti<strong>on</strong>s aériennes.<br />
• <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> recherches régi<strong>on</strong>ales sur <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vallée <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’Aisne <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> C. Haselgrove [1989], seules à se servir <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
prospecti<strong>on</strong>s pé<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>stres.<br />
• <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> recherches régi<strong>on</strong>ales <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> H. Hinz [1970] en Rhénanie ainsi que <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> très récente étu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> K.-P.<br />
Wendt [2008] dans le <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>rnier numéro <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Germania.<br />
• La synthèse sur les établissements ruraux <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’Antiquité tar<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ve <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Paul van Ossel 9 succédant à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><br />
publicati<strong>on</strong> c<strong>on</strong>sacrée à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> cité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Tungri [1979].<br />
• Enfin, cit<strong>on</strong>s les <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>ux c<strong>on</strong>grès AGER (3 ème et 6 ème qui <strong>on</strong>t eu lieu avec une décennie d’intervalle). Le<br />
premier, en 1993, sur <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> romanisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g>; et le <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>uxième, en 2002, sur les<br />
matières premières et les produits transformés <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> romaine. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>ux c<strong>on</strong>tiennent une <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>rge<br />
majorité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>tributi<strong>on</strong>s c<strong>on</strong>cernant <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g>.<br />
Comme <strong>on</strong> l’a <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>t, peu <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> synthèses <strong>on</strong>t été faites sur les <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> et nous essayer<strong>on</strong>s <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> dresser<br />
un bi<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>n très résumé, inspiré <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> certains <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s ouvrages cités.<br />
A <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> fin <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> pério<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Tène, à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> veille <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> C<strong>on</strong>quête, <strong>on</strong> c<strong>on</strong>state une intensificati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
l’occupati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s terres et nous trouv<strong>on</strong>s en général un paysage ouvert, défriché, autant dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> partie nord,<br />
aux Pays Bas 10 , que dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> partie sud <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> régi<strong>on</strong>, dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vallée <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’Aisne 11 . C’est à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> fin <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> cette<br />
pério<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> que les <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>fférents auteurs <strong>on</strong>t remarqué un fort processus <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>centrati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s habitats au IIè siècle<br />
av. J.-C. 12 , qui se renforce à partir <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>quête <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> César 13 et qui affecte aussi <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> régi<strong>on</strong> d<strong>on</strong>t il est<br />
questi<strong>on</strong> ici 14 ; l’exemple plus évi<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nt par rapport à Reims est l’établissement agricole (La Tène C2/D1) <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
Bétheny, <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> Equiernolles, fouillé par Ph. Rollet 15 , antérieur à l’é<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ficati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’oppidum <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims. Le site a<br />
été interprété comme présentant une forte «f<strong>on</strong>cti<strong>on</strong> centralisatrice <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s ressources agro-alimentaires d<strong>on</strong>t<br />
l’importante capacité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> stockage [d’envir<strong>on</strong> 120m 3 même s’ils ne s<strong>on</strong>t pas synchr<strong>on</strong>es]… est le principal<br />
témoin» 16 . La c<strong>on</strong>centrati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s habitats <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> régi<strong>on</strong> va dans le même sens que celle mise en évi<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nce par<br />
O. Buchsenschutz 17 en <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g>, entre La Tène Ancienne et <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Tène finale.<br />
Cette dynamique spatiale est en corresp<strong>on</strong>dance avec une augmentati<strong>on</strong> du surplus, l’accumu<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ti<strong>on</strong><br />
<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s excé<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nts issus <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’essor éc<strong>on</strong>omique dû à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> révoluti<strong>on</strong> agricole et à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> croissance démographique <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> fin <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’Age du Fer. Le phénomène est nettement perceptible dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> variati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’occupati<strong>on</strong> du sol mise<br />
en évi<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nce dans <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>verses étu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s micro-régi<strong>on</strong>ales <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Champagne 18 .<br />
Cette occupati<strong>on</strong> humaine a permis un fort développement <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s sites entre le Ier siècle av. J.-C. et le<br />
IIè siècle ap. J.-C. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> prospecti<strong>on</strong>s <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vallée <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’Aisne m<strong>on</strong>trent une importante créati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> sites<br />
pendant ces trois siècles avec une tendance accrue à partir <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>uxième moitié du Ièr siècle av. J.-C.;<br />
6<br />
WIGHTMAN 1985.<br />
7<br />
WIGHTMAN 1970.<br />
8<br />
AGACHE 1978.<br />
9<br />
OSSEL 1992.<br />
10<br />
ROYMANS 1990, 112.<br />
11<br />
HASELGROVE 1996, 116–117.<br />
12<br />
AUDOUZE, BUCHSENSCHUTZ 1996, 313, 317–318.<br />
13<br />
HASELGROVE 1996, 117 ; CUNLIFFE 1993, 155–159.<br />
14<br />
NEISS (dans cette même c<strong>on</strong>tributi<strong>on</strong>).<br />
15<br />
ROLLET 2002, 67–68.<br />
16<br />
ROLLET 2002, 135–136.<br />
17<br />
AUDOUZE, BUCHSENSCHUTZ 1996, 315, fig. 142.<br />
18<br />
BRUN, MARCIGNY, VANMOERKERKE 2006, 70.<br />
<str<strong>on</strong>g>Bollettino</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Archeologia <strong>on</strong> line I 2010/ Volume speciale E / E11 / 1 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.<str<strong>on</strong>g>archeologia</str<strong>on</strong>g>.beniculturali.it<br />
2
XVII Internati<strong>on</strong>al C<strong>on</strong>gress of C<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ssical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008<br />
Sessi<strong>on</strong>: Le rôle <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Durocortorum (Reims) capitale <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> cité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Rèmes dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> romanisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Gallia Belgica<br />
mais ce n’est qu’à partir <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> fin du Ier et au courant du II siècle qu’<strong>on</strong> voit apparaître <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s c<strong>on</strong>structi<strong>on</strong>s <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
«style romain» 19 .<br />
La ferme in<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>gène <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Juvincourt-et-Damary, Le Gué <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Mauchamp (Aisne) 20 présente un exemple<br />
intéressant. Situé à une vingtaine <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> kilomètres au nord <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims, l’établissement, occupé <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>puis <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Tène<br />
ancienne se transforme en ferme gallo-romaine au tournant <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> notre ère et se perpétue jusqu’à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> fin du<br />
IVème siècle ou au début du Vème sans jamais se transformer en une vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>séquente.<br />
Entre le Ier et le IIè siècle, l’occupati<strong>on</strong> du sol s’intensifie. Il faut remarquer toutefois que <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nsité<br />
d’occupati<strong>on</strong> ne varie guère dans les <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>fférentes régi<strong>on</strong>s, ni dans les estimati<strong>on</strong>s proposées par les <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>fférents<br />
auteurs. M.-E. Wightman, à partir <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s d<strong>on</strong>nées <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> prospecti<strong>on</strong> aérienne <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> R. Agache dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vallée <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><br />
Somme, proposait 11 à 14 habitants au km 2 , à rais<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 15 à 20 pers<strong>on</strong>nes par vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> 21 , ce qui était cohérent<br />
avec les d<strong>on</strong>nées <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>e <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Rijswijk 22 ou <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Bignor 23 . <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> recherches plus récentes ne c<strong>on</strong>tre<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>sent pas<br />
ces d<strong>on</strong>nées. En effet, les approches <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>fférentes, qui inversent l’inc<strong>on</strong>nue <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’équati<strong>on</strong> en calcu<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>nt <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><br />
popu<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ti<strong>on</strong> par rapport à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nsité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s rési<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nces, aboutissent à <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s résultats comparables. Ainsi dans les<br />
terres plus <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nsément occupées, les sites gallo-romains <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vallée <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’Aisne se <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>spersent à rais<strong>on</strong><br />
d’envir<strong>on</strong> 0,7 sites/km 2 ; les vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>e <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s vallées du Rhin et du Neckar présentent une valeur proche <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 0,6<br />
sites/km 2 . La <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>fférence s’explique par <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> nuance faite entre sites gallo-romains et vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>e, sel<strong>on</strong> les auteurs<br />
<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>ux z<strong>on</strong>es étu<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ées. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> chiffres <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s z<strong>on</strong>es moins <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nsément peuplées s<strong>on</strong>t également simi<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ires.<br />
L’Aisne orientale crayeuse présente un in<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ce <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 0,3 sites/km 2 , une valeur comparable à celle <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s z<strong>on</strong>es<br />
proches du limes où l’<strong>on</strong> compte 0,2 vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>e/km 2 . Globalement, <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nsité oscille entre 5 et 15 habitants/km 2 ,<br />
avec une c<strong>on</strong>centrati<strong>on</strong> majoritaire <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s habitats dans les f<strong>on</strong>ds <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s vallées 24 .<br />
2. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> formes agraires<br />
La questi<strong>on</strong> d’une organisati<strong>on</strong> antique <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’espace autour <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims a été posée au début <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
années 1970, à l’occasi<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’étu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> du carrefour antique <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Durocortorum 25 et d’une photo-interprétati<strong>on</strong><br />
<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s terroirs d’Ormes et Thillois proches <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims 26 .<br />
Plusieurs hypothèses sur l’organisati<strong>on</strong> p<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>nimétrique gallo-romaine <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> cité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
Reims <strong>on</strong>t alors été proposées par F. Jacques. Elles c<strong>on</strong>cernaient le territoire <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> cité, et aux c<strong>on</strong>fins <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
Rèmes et <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Trévires 27 , dans l’espace inter-fluvial entre <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Chiers et <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Meuse, 25 km au sud-est <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><br />
c<strong>on</strong>fluence <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>ux rivières. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> auteurs <strong>on</strong>t i<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>ntifié 6 réseaux centuriés. Parmi eux, celui qui se trouve à<br />
proximité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims 28 c<strong>on</strong>tenait 7 systèmes et celui <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> M<strong>on</strong>tagne <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims en comprenait également 7, à<br />
l’intérieur du triangle formé par Reims, Epernay et Châl<strong>on</strong>s 29 . <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> hypothèses <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> F. Jacques, malgré - ou<br />
peut être à cause - du fort scepticisme <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> P.-M. Duval 30 se s<strong>on</strong>t finalement imposées. D’abord dans un<br />
article <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> M. Rouche sur l’Antiquité tar<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ve et le patrimoine f<strong>on</strong>cier <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> saint Remi 31 , puis dans <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
présentati<strong>on</strong>s plus générales sur <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> romanisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> 32 ou, enfin, dans le premier<br />
19<br />
HASELGROVE 1996, 117, fig. 10.<br />
20<br />
COLLART 1996, 144–146.<br />
21<br />
WIGHTMAN 1985, 127.<br />
22<br />
BLOEMERS 1978.<br />
23<br />
APPLEBAUM 1975.<br />
24<br />
HASELGROVE 1996; WENDT 2008.<br />
25<br />
VALETTE 1970.<br />
26<br />
LEGROS 1970.<br />
27<br />
JACQUES, PIERRE 1981.<br />
28<br />
JACQUES 1979.<br />
29<br />
HUVET-PLENER 1984.<br />
30<br />
DUVAL 1979.<br />
31<br />
ROUCHE 1983.<br />
32<br />
FERDIÈRE 1988, t. 1, 147–151.<br />
<str<strong>on</strong>g>Bollettino</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Archeologia <strong>on</strong> line I 2010/ Volume speciale E / E11 / 1 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.<str<strong>on</strong>g>archeologia</str<strong>on</strong>g>.beniculturali.it<br />
3
R. G<strong>on</strong>zález Vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>escusa – <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g><br />
volume <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> CAG <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Marne, qui fait le point sur ces hypothèses d’organisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’espace autour <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
Reims ainsi que les notices <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> ces communes <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> banlieue <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> ville 33 .<br />
La faiblesse <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s arguments morphologiques avait déjà été pressentie en 1985 par E.-M. Wightman 34<br />
qui avait formulé plusieurs objecti<strong>on</strong>s. D’abord, elle s’ét<strong>on</strong>nait du fait qu’<strong>on</strong> ne trouvait pas <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> traces<br />
orth<strong>on</strong>ormées dans les col<strong>on</strong>ies d’Augst, <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Ny<strong>on</strong> ou d’Avenches alors qu’il y en avait sur les territoires <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
Tungri, <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Ambiani, <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Treveri ou <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Remi. Par ailleurs, ces <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>rniers bénéficiaient du statut <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> cité<br />
fédérée et, à l’époque, <strong>on</strong> n’imaginait <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> centuriati<strong>on</strong>s que sur les terres c<strong>on</strong>fisquées. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> remarques d’ordre<br />
méthodologique étaient bien plus importantes car l’auteur s’attaquait aux principes même <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> restituti<strong>on</strong><br />
<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s réseaux: « …problems are posed by the absence of regu<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>r squares and the presence of more than <strong>on</strong>e<br />
orientati<strong>on</strong> (…) it seems that some form of measurement other than squares was employed (…) » et<br />
c<strong>on</strong>cluait d’une manière très c<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ire: « Closer investigati<strong>on</strong> of the evi<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nce, to ensure that the perceived<br />
orientati<strong>on</strong>s really are dominant and form coherent systems, is <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>sirable before c<strong>on</strong>clusi<strong>on</strong>s are finally<br />
drawn».<br />
Autour <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims, <strong>on</strong> ne voit pas <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> formes quadrillées mais <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s trames isoclines. Une forme<br />
centuriée antique se produit et s’interprète à travers <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> cohérence <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s unités intermé<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>aires régulières,<br />
appelées centuries. Or certains chercheurs, comme le <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>t G. Chouquer, «… se s<strong>on</strong>t c<strong>on</strong>tentés <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> relever <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
simples trames isoclines et <strong>on</strong>t impru<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>mment c<strong>on</strong>clu à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> présence <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> centuriati<strong>on</strong>s. Sans une<br />
rec<strong>on</strong>stituti<strong>on</strong>, au moins vraisemb<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ble, <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> ce niveau in<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>viduel <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> cohérence <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> forme, <strong>on</strong> ne peut<br />
interpréter dans ce sens … une trame n’est pas une forme» 35 . Le <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>agnostic critique <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> M. Wightman était<br />
juste mais elle n’avait pas <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> soluti<strong>on</strong> à proposer pour les formes i<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>ntifiées par F. Jacques ou R. Legros.<br />
Aujourd’hui <strong>on</strong> sait que ces trames isoclines, avec «plus d’une orientati<strong>on</strong>», s<strong>on</strong>t très probablement <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
parcel<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ires d’origine mé<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>évale 36 .<br />
<str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> auteurs avaient sous leurs yeux <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> rép<strong>on</strong>se qui expliquait l’origine probable <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s structures<br />
agraires analysées mais F. Jacques n’imaginait pas qu’au Moyen Age <strong>on</strong> ait pu réaménager les espaces:<br />
«les invasi<strong>on</strong>s et <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>structi<strong>on</strong>s du Moyen Age et <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’époque mo<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>rne n’<strong>on</strong>t jamais abouti à une réoccupati<strong>on</strong><br />
du sol sur <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s bases complètement <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>fférentes»; <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> définiti<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s trames ne d<strong>on</strong>nent pas l’idée d’une pertica<br />
bien rati<strong>on</strong>nelle «ni par leur extensi<strong>on</strong> parfois limitée, ni par leurs <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>recti<strong>on</strong>s <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>vergentes, les centuriati<strong>on</strong>s <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> régi<strong>on</strong> rémoise ne peuvent être c<strong>on</strong>sidérées comme excepti<strong>on</strong>nelles (…) une impressi<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> complexité,<br />
sin<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> fouillis anarchique» 37 . Pour sa part, R. Legros nous rappelle qu’il ne trouve qu’un module…<br />
mé<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>éval: «La plupart <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s centuries gar<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nt <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> trace <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> sub<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>visi<strong>on</strong>s par <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s parallèles au <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>cumanus et le<br />
vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ge <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Thillois (Tilleyum au XIIè siècle) qui fut d'abord un hameau du vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ge <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>sparu au XIV è siècle, <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
M<strong>on</strong>t-Saint-Pierre, offre un réseau homogène <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> rues présentant un structure quadrillée orientée comme le<br />
cadastre romain; <strong>on</strong> croit y <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>stinguer l'amorce <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> rectangles <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 710/4x710/8 = 1/32è <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> centurie soit 1,5 ha<br />
envir<strong>on</strong>, unité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> base égale au b<strong>on</strong>nier [note 1: Un ‘b<strong>on</strong>nier’ est une surface comprise entre 64 et 148 ares]<br />
<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s censiers carolingiens <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> régi<strong>on</strong>, d<strong>on</strong>t huit formaient un ‘meix’ [note 2: Un meix était à l'origine<br />
c<strong>on</strong>stitué d'une mais<strong>on</strong> et <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s terres attenantes. Ce<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> ten<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>t à <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>venir une unité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> mesure] commun ou<br />
ingénuile égal au quart <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> centurie (12,5 ha env.)» 38 . Néanmoins, l’auteur maintient l’origine romaine <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
trames.<br />
Aujourd’hui, une nouvelle approche morphologique m<strong>on</strong>tre que les structures agraires retenues par<br />
les auteurs <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s années 1970-80 relèveraient d’une organisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> formes p<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>nimétriques plus proches <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
modèles <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> p<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>nificati<strong>on</strong>s mé<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>évales que <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> ceux <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’Antiquité romaine. On sait que <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Marne est une z<strong>on</strong>e<br />
majeure pour l’occupati<strong>on</strong> du sol et <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> mise en p<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ce <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’habitat à l’Âge du Fer; c’est explicite dans le<br />
graphique d’une récente étu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 39 . Ce<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>cerne l’espace entre Marne, Vesle et Suippe et celui qui se trouve<br />
33<br />
CAG Marne/1 2004, 118, 139 et sv.<br />
34<br />
WIGHTMAN 1985, 104–105.<br />
35<br />
CHOUQUER 2000, 132.<br />
36<br />
GONZALEZ-VILLAESCUSA, DORBAN, VALETTE 2010.<br />
37<br />
JACQUES 1979, 820.<br />
38<br />
LEGROS 1970, 6.<br />
39<br />
BRUN, MARCIGNY, VANMOERKERK 2006.<br />
<str<strong>on</strong>g>Bollettino</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Archeologia <strong>on</strong> line I 2010/ Volume speciale E / E11 / 1 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.<str<strong>on</strong>g>archeologia</str<strong>on</strong>g>.beniculturali.it<br />
4
XVII Internati<strong>on</strong>al C<strong>on</strong>gress of C<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ssical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008<br />
Sessi<strong>on</strong>: Le rôle <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Durocortorum (Reims) capitale <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> cité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Rèmes dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> romanisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Gallia Belgica<br />
immé<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>atement à l’est <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims, Bétheny 40 . Il faut admettre que ces terres marnaises <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Champagne<br />
crayeuse <strong>on</strong>t été fortement organisées dès l’Âge du fer. Il faut c<strong>on</strong>stater aussi que les formes p<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>nimétriques<br />
proches <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims et révélées par les interprétati<strong>on</strong>s <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s années 1970-1980 n’<strong>on</strong>t jamais été cartographiées<br />
d’une faç<strong>on</strong> globale et <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>achr<strong>on</strong>ique, ni analysées comme une possible créati<strong>on</strong> mé<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>évale.<br />
Or c’est très vraisemb<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>blement <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> ce<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> qu’il s’agit. Une nouvelle étu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> est d<strong>on</strong>c nécessaire à<br />
l’échelle <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> banlieue et <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s envir<strong>on</strong>s <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims, pour bien <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>scerner <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> part <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’antiquité romaine, voire<br />
protohistorique, reprise dans une forme <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> p<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>nificati<strong>on</strong> mé<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>évale ou mo<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>rne. A titre d’exemple, le secteur<br />
d’Ormes et <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Thillois, à quelques kilomètres à l’ouest <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims, en bordure du prol<strong>on</strong>gement du<br />
<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>cumanus maximus <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> ville, où R. Legros avait cru lire les structures agraires gallo-romaines les plus<br />
significatives, présente bien d’autres caractéristiques à relever.<br />
L’aménagement général <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’espace est celui d’un parcel<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ire en ban<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s et les structures<br />
intermé<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>aires ne corresp<strong>on</strong><str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nt aucunement à une centuriati<strong>on</strong>. Il s’agit <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> ban<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s parcel<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ires qui<br />
changent d’orientati<strong>on</strong>. Le terroir d'Ormes (en orange) est bien intégré dans les limites <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 3 ou 4 ban<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
350 m, tel que l'avait repéré Legros, ce qui d<strong>on</strong>ne <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s multiples <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 700 mètres et n<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 710 mètres, même<br />
s’il est possible trouver, par endroits, <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> coïnci<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nce <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 710 m car il s'agit <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> lignes qui changent<br />
d'orientati<strong>on</strong>. De toute manière, le style du parcel<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ire reste celui d’un parcel<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ire en ban<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s et n<strong>on</strong> pas d’un<br />
parcel<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ire <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> type centurié. Au sud d’Ormes, les limites <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> commune (orange) s'adaptent très bien à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><br />
structure parcel<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ire en ban<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s (vert); au sud ouest, ces limites s’adaptent aussi à l’endroit où s'estompent<br />
les ban<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s et, au nord, aux ban<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s parcel<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ires qui v<strong>on</strong>t vers le vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ge (rouge). Il est d<strong>on</strong>c fort probable que<br />
<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> mise en forme du parcel<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ire, qui entoure Ormes, soit synchr<strong>on</strong>e avec <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> cristallisati<strong>on</strong> du terroir du vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ge.<br />
Soit que le terroir se définisse par rapport aux lignes du parcel<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ire ou que les lignes du parcel<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ire<br />
s'adaptent aux limites du terroir.<br />
Récemment, l’archéologie <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> sauvetage pour les grands travaux d’aménagement en bordure <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
l’agglomérati<strong>on</strong> rémoise (TGV, voie rapi<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> du c<strong>on</strong>tournement par l’est, …) a fourni <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s nouvelles d<strong>on</strong>nées<br />
qui m<strong>on</strong>trent qu’aucune re<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ti<strong>on</strong> ne peut être établie entre les structures agraires, certainement romaines<br />
(fossés ou bâtiments agricoles), retrouvées en fouille et les hypothèses <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s années 1970 et 80. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> chemins<br />
retrouvés au nord <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims, à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> «ZAC Neuvillete» <strong>on</strong>t une orientati<strong>on</strong> qui ne corresp<strong>on</strong>d à aucun <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
parcel<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ires récents au nord et nord-ouest <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims, et ne peut être intégrée dans aucune <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
‘cadastrati<strong>on</strong>s’ proposées il y a 20 ans» 41 .<br />
Une publicati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> synthèse récente dé<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>e une épigraphe aux systèmes centuriés proposées pour <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><br />
régi<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>cernant Reims, Cassel, T<strong>on</strong>gres et <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> régi<strong>on</strong> c<strong>on</strong>druzienne 42 .<br />
3. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> activités productives<br />
Quant aux activités productives <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> province, déjà R. Agache par<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>it, dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vallée <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Somme,<br />
d’une éc<strong>on</strong>omie mixte: il proposait, en complément <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’agriculture céréalière, l’élevage <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s mout<strong>on</strong>s et une<br />
producti<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>inière dans les vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>e, pendant <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> «morte-sais<strong>on</strong>» 43 .<br />
En ce qui c<strong>on</strong>cerne <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> prééminence <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’élevage du bétail en Rhénanie et en Pays Bas, M.-E.<br />
Wightman se <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>mandait s’il fal<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>it l’attribuer à l’aptitu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> du milieu physique favorisant cette activité ou si elle<br />
était liée à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>man<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s armées romaines cant<strong>on</strong>nées sur le limes. La <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>man<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’armée transforma<br />
les biens <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>sommati<strong>on</strong> en biens <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> producti<strong>on</strong> 44 , notamment les étoffes et le cuir. Pour l’auteur, <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> liste<br />
et l’ordre d’importance <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s biens produits en <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g> était très c<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ire: «wood, wool, leather, ir<strong>on</strong> and<br />
grain » mais avec une «especially woollen garments» 45 . De même manière <strong>on</strong> peut s’interroger sur <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><br />
<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>stinati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s vian<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s fumées ou séchés (ainsi que <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s poiss<strong>on</strong>s ou légumineuses) dans les fours<br />
40<br />
CAG 51/1, 96–100.<br />
41<br />
KOEHLER 2001, 101.<br />
42<br />
BRULET 2008, 115–119.<br />
43<br />
AGACHE 1978.<br />
44<br />
WIGHTMAN 1985, 126–127.<br />
45<br />
WIGHTMAN 1985, 134, 148–151, 156.<br />
<str<strong>on</strong>g>Bollettino</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Archeologia <strong>on</strong> line I 2010/ Volume speciale E / E11 / 1 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.<str<strong>on</strong>g>archeologia</str<strong>on</strong>g>.beniculturali.it<br />
5
R. G<strong>on</strong>zález Vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>escusa – <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g><br />
renc<strong>on</strong>trés dans les établissements ruraux <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> province. Bien que <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> recherche plus récente privilégie une<br />
interprétati<strong>on</strong> qui p<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>i<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> pour <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s structures qui peuvent avoir servi pour le séchage <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s céréales 46 .<br />
<str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> ressources forestières et l’élevage <strong>on</strong>t pu être mis en évi<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nce dans les Ar<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nnes (l’arduinna<br />
silua <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’extrême limite nord <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> cité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Rèmes dans l’antiquité) grâce aux analyses <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s sols. A<br />
l’occasi<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s fouilles préventives menées sur l’A34, entre Poix-Terr<strong>on</strong> et Villers-le-Tourneur, <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s horiz<strong>on</strong>s<br />
stables à haute teneur en carb<strong>on</strong>e organique et en phosphore <strong>on</strong>t été mis en évi<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nce, relevant l’arrêt <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
cultures et, par c<strong>on</strong>séquent <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’érosi<strong>on</strong>, sur une l<strong>on</strong>gue durée liées à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> pratique <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’élevage (prairies à<br />
pâturage et à faucher) entre <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> fin <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’Antiquité et le Haut Moyen Age; cette situati<strong>on</strong> s’est pérennisée, sans<br />
reprise <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s défrichements, ni <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’érosi<strong>on</strong>, jusque peu avant 1100 47 . A quelques 7 km <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> là, l’établissement<br />
rural <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Saint-Pierre-sur-Vence, le Courtil l’Agneau, fournit <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s in<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ces qui pourraient être liés au tissage 48 .<br />
Un bâtiment <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 10 x 7 m avec une cave en positi<strong>on</strong> centrale <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 3,5 x 4,5 m et <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>ux petits trous <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> poteaux,<br />
<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>stants <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 0,86 m, pourrait être interprété comme une cave à tisser comme d’autres, rec<strong>on</strong>nues ou<br />
réinterprétées récemment en milieu rural dans les <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims comme en milieu urbain, à Reims 49 .<br />
On peut citer également une <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>zaine <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> faisselles trouvées dans une cave incen<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ée du III è s. ap. J.-C., à<br />
Cernay-lès-Reims, les B<strong>on</strong>nets Marqués, à moins <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> 4 km <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims 50 . Néanmoins, il faut penser à une<br />
<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>versité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> réalités locales et régi<strong>on</strong>ales tel qu’il a été dém<strong>on</strong>tré par V. Matterne 51 à partir <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’analyse <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
semences analysées dans l’opérati<strong>on</strong> du TGV sur <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vallée <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Vesle. N<strong>on</strong> seulement y aurait-il <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
variati<strong>on</strong>s dues à <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s c<strong>on</strong>traintes plus ou moins fortes aux pratiques culturales dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>te «champagne<br />
pouilleuse» mais aussi <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s variati<strong>on</strong>s quant à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>sommati<strong>on</strong> en ville, dans les rési<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nces urbaines du Ier<br />
siècle fouillées à Reims où dominent les grains <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> blés nus, ou en campagne, où l’orge prédomine<br />
nettement. D’autre part, le c<strong>on</strong>stat fait par le même auteur sur <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> dominance nette (110 fois plus) <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
ensembles <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> mauvaises herbes hautes que les basses qu’impliquerait une sec<strong>on</strong><str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> récolte <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> paille ou<br />
bien l’utilisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s chaumes pour les troupeaux, ne serait-il un in<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ce <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’utilisati<strong>on</strong> d’un instrument comme<br />
le uallus 52 cité par Pline ou Pal<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>us 53 quand ils nous parlent <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> ces c<strong>on</strong>trées?<br />
Dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vallée <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Meuse, une activité métallurgique a été mise en évi<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nce sur un site <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> plus <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>ux hectares <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> bas fourneaux, <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> crassiers, <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s instal<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ti<strong>on</strong>s artisanales ainsi qu’un habitat qui pouvait<br />
être lié à l’exploitati<strong>on</strong> 54 .<br />
Pour sa part, N. Roymans propose aussi une éc<strong>on</strong>omie mixte dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> partie nord <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> province,<br />
mais avec une prédominance <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s pâturages dans les sols argileux et tourbeux 55 .<br />
4. En guise <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> c<strong>on</strong>clusi<strong>on</strong><br />
Dans l’espace d’un article semble <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>fficile <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> faire un bi<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>n, surtout si <strong>on</strong> tient compte <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’immensité<br />
<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’espace c<strong>on</strong>cerné par l’ancienne province. Il ne s’agit que <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s d<strong>on</strong>nées isolées, ou <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s hypothèses<br />
formulés par <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s chercheurs avec <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s tra<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ti<strong>on</strong>s épistémologiques et pratiques archéologiques <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>verses <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
cinq, six, pays actuels <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>fférents qui f<strong>on</strong>t partie d’une <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>visi<strong>on</strong> administrative antique et évolutive. La province<br />
tel qu’elle fut crée, jusqu’au limes du Rhin, a été promptement transformée.<br />
Quelques tendances peuvent se dégager néanmoins, il s’agit d’une régi<strong>on</strong> que, par sa positi<strong>on</strong><br />
géographique, se dynamise sous l’effet <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>man<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> et du commerce provoqués par les z<strong>on</strong>es du limes et<br />
les <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> se développent à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> mesure <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> cette <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>man<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>: peaux, <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ine, vian<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s…<br />
46<br />
OSSEL 1992, 137–151.<br />
47<br />
LOUWAGIE, LANGOHR 1999, 66–68; LAURELUT, LOUWAGIE 2001, 162–164.<br />
48<br />
BILLOIN, DOYEN, LÉMANT 2008, 31–33; figs. 1-4.<br />
49<br />
GONZÁLEZ-VILLAESCUSA 2010.<br />
50<br />
KOEHLER 2000, 81–82.<br />
51<br />
MATTERNE 2009, 46–54.<br />
52<br />
RAEPSAET, LAMBEAU (eds) 2000.<br />
53<br />
Pline, Hist. Nat. XVIII, 30, 296 ; Pal<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>us, Opus Agriculturae 7, 2.<br />
54<br />
LÉMANT 1985 ; http://mosa.ouvat<strong>on</strong>.org/fenetres.html<br />
55 ROYMANS 1990, 112–114.<br />
<str<strong>on</strong>g>Bollettino</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Archeologia <strong>on</strong> line I 2010/ Volume speciale E / E11 / 1 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.<str<strong>on</strong>g>archeologia</str<strong>on</strong>g>.beniculturali.it<br />
6
Bibliographie<br />
XVII Internati<strong>on</strong>al C<strong>on</strong>gress of C<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ssical Archaeology, Roma 22-26 Sept. 2008<br />
Sessi<strong>on</strong>: Le rôle <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Durocortorum (Reims) capitale <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> cité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Rèmes dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> romanisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Gallia Belgica<br />
<str<strong>on</strong>g>Bollettino</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Archeologia <strong>on</strong> line I 2010/ Volume speciale E / E11 / 1 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.<str<strong>on</strong>g>archeologia</str<strong>on</strong>g>.beniculturali.it<br />
7<br />
Ricardo G<strong>on</strong>zález Vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>escusa<br />
Université <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Nice-Sophia Antipolis<br />
E-mail: ricardo.g<strong>on</strong>zalez@unice.fr<br />
AGACHE A., 1978. La Somme pré-romaine et romaine d'après les prospecti<strong>on</strong>s aériennes à basse altitu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>.<br />
Mémoires <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Société <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s antiquaires <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Picar<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>e, t. 24. Amiens.<br />
APPLEBAUM S., 1975. Observati<strong>on</strong>s <strong>on</strong> the Ec<strong>on</strong>omy of the Vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> at Bignor. Britannia, 6, 1975, 118–132.<br />
AUDOUZE F., BUCHSENSCHUTZ O., 1989. Villes, vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ges et <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'Europe celtique. Du début du<br />
2ème millénaire à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> fin du 1er siècle avant J.-C. Paris. Hachette 1989.<br />
BAYARD D., COLLART J.-L. (eds), 1996. De <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> ferme in<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>gène à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> romaine. La romanisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
<str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g>. Actes du 2 e colloque <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'Associati<strong>on</strong> Ager, Amiens (1993). Revue<br />
archéologique <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Picar<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>e, n° spécial 11.<br />
BILLOIN D., DOYEN J.-M., LEMANT J.-P., 2008. Un établissement rural <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'Antiquité Tar<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ve à Saint-Pierre-sur-<br />
Vence ‘Courtil l'Agneau’ (Ar<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nne - France): c<strong>on</strong>texte archéologique et circu<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ti<strong>on</strong> m<strong>on</strong>étaire. Bulletin<br />
du cercle d'Étu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Numismatiques, 45, nº 2, 31–33.<br />
BLOEMERS J.-H.-F., 1978. Rijswijk (Z.H.), 'De Bult'. Eine Siedlung <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>r Cananefaten. Teil II Dokumentati<strong>on</strong>.<br />
Ne<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>r<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ndse Oudhe<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>n, Bd. 8. Amersfoort.<br />
BRULET R., 2008. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> romains en Wall<strong>on</strong>ie. Bruxelles.<br />
BRUN P., MARCIGNY C., VANMOERKERKE J. (<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>r.), 2006. Une archéologie <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s réseaux locaux: quelles surfaces<br />
étu<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>er pour quelle représentativité? Dossier spécial, <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> Nouvelles <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'Archéologie n° 104–105.<br />
Paris.<br />
CAG La Marne/1 2005 = CHOSSENOT R. ET AL., 2004. Carte archéologique <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g>. La Marne, 51/1.<br />
Paris.<br />
CHOUQUER G., 2000. L'étu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s paysages. Essais sur leurs formes et leur histoire. Paris.<br />
COLLART J.-L., 1996. La naissance <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> en Picar<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>e: <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> ferme gallo-romaine précoce. In D. BAYARD, J.-L.<br />
COLLART (eds), De <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> ferme in<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>gène à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> romaine. La romanisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g>.<br />
Actes du 2e colloque <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'Associati<strong>on</strong> Ager, Amiens (1993). Revue archéologique <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Picar<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>e n°<br />
spécial 11, 121–156.<br />
CUNLIFFE B., 1993. La <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> et ses voisins: le grand commerce dans l'Antiquité. Paris.<br />
DUVAL P.-M., 1979. Chr<strong>on</strong>ique gallo-romaine n° 17. Revue d’Etu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Anciennes, LXXXI, nº 34, 289–290.<br />
FERDIERE A., 1988. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> en <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> romaine. Collecti<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Hespéri<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s. Paris.<br />
GONZALEZ-VILLAESCUSA R. (2010). Problématique archéologique sur <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> producti<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ine et d'étoffes en<br />
<str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g>. In Actes du colloque Hispania et Gallia: <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>ux provinces <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'Occi<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nt Romain.<br />
Collecti<strong>on</strong> Instrumenta, Université <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Barcel<strong>on</strong>e, 125-143.<br />
GONZALEZ-VILLAESCUSA R., ORBAN D., VALETTE, J.-J. (2010). Organisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l’espace ancien dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><br />
banlieue <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims (agglomérati<strong>on</strong> actuelle « Reims Métropole »). In CAG 51/2 Reims, 101-102.<br />
HASELGROVE C., 1996. La romanisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'habitat rural dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vallée <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'Aisne d'après les prospecti<strong>on</strong>s <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
surface et les fouilles récentes. In D. BAYARD, J.-L. COLLART (eds), De <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> ferme in<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>gène à <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g><br />
romaine. La romanisati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g>. Actes du 2e colloque <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'Associati<strong>on</strong> Ager,<br />
Amiens (1993). Revue archéologique <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Picar<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>e n° spécial 11, 1996, 109–120.<br />
HUVET-PLENER M.-A., 1984. Organisati<strong>on</strong> et occupati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'espace rural sur <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> M<strong>on</strong>tagne <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims et dans<br />
<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> vallée <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Marne. Cadastrati<strong>on</strong>s romaines. Mémoire <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Maîtrise sous <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>recti<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Mr. Martin,<br />
Université <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims. Reims.<br />
JACQUES F., 1979. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> centuriati<strong>on</strong>s romaines <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> cité <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Rêmes (I). Recherches sur l'aménagement <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
l'espace rural dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> province <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g>. Revue du Nord, 243, LXI, 783–822.
R. G<strong>on</strong>zález Vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>escusa – <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>campagnes</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g><br />
JACQUES F., PIERRE J.-L., 1981. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> cadastrati<strong>on</strong>s romaines aux c<strong>on</strong>fins <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Rèmes et <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Trévires.<br />
Recherches sur l'aménagement <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'espace rural dans <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> province <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Belgique</str<strong>on</strong>g> (II). Revue du Nord,<br />
251, LXIII, 901–928.<br />
KOEHLER A., 2000. Cernay-les-Reims «les B<strong>on</strong>nets Marqués». In Bi<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>n Scientifique 1996, DRAC<br />
Champagne-Ar<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nne SRA, Ministère <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Culture et <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Communicati<strong>on</strong>. Châl<strong>on</strong>s-en-Champagne,<br />
81–82.<br />
KOEHLER A., 2001. ZAC "Neuvillete". In Bi<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>n Scientifique 1999, DRAC Champagne-Ar<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nne SRA, Ministère<br />
<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Culture et <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Communicati<strong>on</strong>. Châl<strong>on</strong>s-en-Champagne, 100–101.<br />
LAURELUT C., LOUWAGIE G., 2001. A34 secti<strong>on</strong> Poix-Terr<strong>on</strong> - Villers-le-Tourneur (Ar<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nnes) Fouille<br />
préventive mai-juillet 1998. AFAN, Châl<strong>on</strong>s-en-Champagne, 162-164.<br />
LEGROS R., 1970. Structures agraires gallo-romaines près <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims. Photo-Interprétati<strong>on</strong>, 2 (6), 38–42.<br />
LEMANT J.-P., 1985. Le cimetière et <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> fortificati<strong>on</strong> du Bas-Empire <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Vireux-Molhain, département <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
Ar<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nnes. Mayence: Römisch-Germanisch Zentralmuseum. http://mosa.ouvat<strong>on</strong>.org/fenetres.html<br />
LOUWAGIE G., LANGOHR R., 1999. A34 secti<strong>on</strong> Poix-Terr<strong>on</strong> - Villers-le-Tourneur (Ar<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>nnes). Rapport<br />
Archéopédologique. Chalôns-en-Champagne. Châl<strong>on</strong>s-en-Champagne, 66-68.<br />
MATTERNE V., 2009. Premier aperçu <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s activités agricoles en p<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>ine champenoise à partir <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s étu<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s<br />
carpologiques. In J. VANMOERKERKE (ed), Le bassin <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Vesle du Br<strong>on</strong>ze final au Moyen Age. A<br />
travers <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s fouilles du TGV Est. Bulletin <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> Société Archéologique Champenoise,102, nº 2, 45–55.<br />
OSSEL P. VAN, 1992. Etablissements ruraux <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> l'Antiquite Tar<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ve dans le nord <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>Gaule</str<strong>on</strong>g>. É<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>ti<strong>on</strong>s du<br />
CNRS, 51 e suppl. à Gallia. Paris.<br />
RAEPSAET G., LAMBEAU F. (eds), 2000. La moiss<strong>on</strong>neuse gallo-romaine. Université Libre <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Bruxelles.<br />
Bruxelles.<br />
ROLLET P., 2002. Bétheny, Marne ‘<str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> Equiernolles’ 1998. Un établissement agricole gaulois <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> La Tène<br />
C2/D1. Une occupati<strong>on</strong> <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> pério<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> gallo-romaine (Ier et IIe s. apr. J.-C.). Document Final <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g><br />
Synthèse. INRAP. Reims, 135–136.<br />
ROUCHE M., 1983. La <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>stinée <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s biens <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Saint Rémi durant le Haut Moyen Age. In W. JANSSEN, D.<br />
LOHRMANN (éds), Vil<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g> - Curtis – Grangia. Munich, 47–68.<br />
ROYMANS N., 1990. Tribal societies in northern Gaul, an anthropological perspective. Universiteit van<br />
Amsterdam, Albert Egges van Giffen Instituut voor Prae- en Protohistorie, Cingu<str<strong>on</strong>g>la</str<strong>on</strong>g>. Amsterdam.<br />
VALETTE J.-J., 1970. <str<strong>on</strong>g>Les</str<strong>on</strong>g> Voies romaines autour <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims: m<strong>on</strong>ographies <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s voies <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Itinéraires. Mémoire<br />
<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> maîtrise, Université <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g> Reims. Reims.<br />
WENDT K.-P., 2008. Bevölkerungs<str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g>chte und Landnutzung in <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>n germanischen Provinzen <str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>s Römischen<br />
Reiches im 2. Jahrhun<str<strong>on</strong>g>de</str<strong>on</strong>g>rt n. Chr. Ein Beitrag zur Landschaftsarchologie. Germania, 86, 191–226.<br />
WIGHTMAN E.-M., 1970. Roman Trier and the Treveri. New York – Washingt<strong>on</strong>.<br />
WIGHTMAN E.-M.,1985. Gallia Belgica. L<strong>on</strong>dres.<br />
<str<strong>on</strong>g>Bollettino</str<strong>on</strong>g> <str<strong>on</strong>g>di</str<strong>on</strong>g> Archeologia <strong>on</strong> line I 2010/ Volume speciale E / E11 / 1 Reg. Tribunale Roma 05.08.2010 n. 330 ISSN 2039 - 0076<br />
www.<str<strong>on</strong>g>archeologia</str<strong>on</strong>g>.beniculturali.it<br />
8