Kèk kòmantè enpòtan sou 'itilizasyon' kreyòl an(n) Ayiti ... - Potomitan
Kèk kòmantè enpòtan sou 'itilizasyon' kreyòl an(n) Ayiti ... - Potomitan
Kèk kòmantè enpòtan sou 'itilizasyon' kreyòl an(n) Ayiti ... - Potomitan
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Kèk kòm<strong>an</strong>tè enpòt<strong>an</strong> <strong>sou</strong> ‘itilizasyon’ kreyòl <strong>an</strong>(n) <strong>Ayiti</strong>’,<br />
estrè n<strong>an</strong> yon chita-pale ak<br />
André Vilaire Chéry<br />
(Emm<strong>an</strong>uel W. Védrine)<br />
Refer<strong>an</strong>s: moso n<strong>an</strong> yon prez<strong>an</strong>tasyon E.W.Védrine n<strong>an</strong> Giyàn Fr<strong>an</strong>sèz (me<br />
2003): «L'utilisation de An Annotated Bibliography On Haiti<strong>an</strong> Creole d’<br />
E. W. Védrine comme un des outils import<strong>an</strong>ts d<strong>an</strong>s le cadre de la<br />
st<strong>an</strong>dartisation du créole haïtien»<br />
Pwen #1. Wi, l obligatwa pou elèv 3 sik (cycles) Ekòl Fondam<strong>an</strong>tal yo<br />
(sètadi de premye <strong>an</strong>e a nevyèm) apr<strong>an</strong>n li ak ekri kreyòl. Sa a se teori a.<br />
An reyalite, gen plizyè sitiyasyon ki prez<strong>an</strong>te selon lekòl la: ki kliy<strong>an</strong>tèl<br />
sosyal ki frek<strong>an</strong>te l, èske l n<strong>an</strong> milye riral, elt...<br />
Teorikm<strong>an</strong>, kreyòl se l<strong>an</strong>g <strong>an</strong>seym<strong>an</strong> pou 3 premye <strong>an</strong>e yo, sof pou <strong>an</strong>seye<br />
fr<strong>an</strong>sè (pa egz<strong>an</strong>p, «communication orale fr<strong>an</strong>çaise» fèt depi premye <strong>an</strong>e<br />
<strong>an</strong> fr<strong>an</strong>sè). Apati katriyèm <strong>an</strong>e, l<strong>an</strong>g <strong>an</strong>seym<strong>an</strong> <strong>an</strong> se fr<strong>an</strong>sè; sa vle di tout<br />
matyè yo <strong>an</strong>seye <strong>an</strong> fr<strong>an</strong>sè. Yo kontinye <strong>an</strong>seye kreyòl, men kòm nenpòt ki<br />
lòt matyè («l<strong>an</strong>gue d’apprentissage»).<br />
Kòm mwen t ap di w, sa pa pase konsa vre n<strong>an</strong> tout lekòl. N<strong>an</strong> sa yo rele<br />
«gr<strong>an</strong>des écoles» yo, l<strong>an</strong>g <strong>an</strong>seym<strong>an</strong> <strong>an</strong> se fr<strong>an</strong>sè (<strong>an</strong> fonksyon kliy<strong>an</strong>tèl ki<br />
frek<strong>an</strong>te yo). Yo repouse <strong>an</strong>seym<strong>an</strong> kreyòl la vè katriyèm – senkyèm ou<br />
<strong>an</strong>kò sizyèm <strong>an</strong>e. Poukisa? Paske alafen sizyèm <strong>an</strong>e (se ekival<strong>an</strong> <strong>an</strong>syen<br />
1
klas sètifika), tout elèv endistenktem<strong>an</strong> pral pase «egzamen ofisyèl»,<br />
kididonk «Egzamen d Eta» n<strong>an</strong> tout matyè, sètadi <strong>an</strong> kreyòl tou.<br />
Ansmom<strong>an</strong> la, lekòl sa yo gen inè /dezè <strong>an</strong>seym<strong>an</strong> kreyòl pa semèn<br />
(apr<strong>an</strong>tisaj grafi, lekti, gramè). Pa tèlm<strong>an</strong> gen pwodiksyon ekri <strong>an</strong> kreyòl.<br />
Gen <strong>an</strong>pil lòt lekòl, sitou sa ki resevwa elèv «milye defavorize» yo, e ki pa<br />
gen pwofesè ki twò metrize l<strong>an</strong>g fr<strong>an</strong>sè a, l<strong>an</strong>g <strong>an</strong>seym<strong>an</strong> <strong>an</strong> se kreyòl, soti<br />
premye <strong>an</strong>e pou rive sizyèm <strong>an</strong>e, ekival<strong>an</strong> <strong>an</strong>syen klas sètifika. «Toutes les<br />
matières sont exposées par le maître en créole, et les elèves étudient les<br />
leçons en fr<strong>an</strong>çais, car la plupart des m<strong>an</strong>uels sont redigés d<strong>an</strong>s cette<br />
l<strong>an</strong>gue». Men fò m di gen bonkou m<strong>an</strong>yèl ki redije <strong>an</strong> kreyòl tou, sitou pou<br />
premye klas yo.) Enfòmasyon sa yo, mwen pr<strong>an</strong> yo l<strong>an</strong> bon ti mamit. L<strong>an</strong><br />
«Éditions Deschamps», nou gen yon ekip ki espesyalize l l<strong>an</strong> fòmasyon<br />
sèlm<strong>an</strong>, ki deplase atravè tout peyi a pou fòme mèt, keseswa Pòtoprens,<br />
<strong>an</strong> pwovens ou l<strong>an</strong> zòn riral ki pi lwen yo.<br />
Gen yon lòt «cas de figure» nou ta rele «mixte». Se ka lekòl nasyonal<br />
defavorize yon Kongregasyon Relijyez (katolik) ap dirije. Kliy<strong>an</strong>tèl lekòl sa<br />
yo se timoun ki kreyolofòn inileng. Anseym<strong>an</strong> <strong>an</strong> fèt <strong>an</strong> kreyòl, mèt la<br />
repr<strong>an</strong>n sa l sot di a <strong>an</strong> fr<strong>an</strong>sè pou l ka ba timoun l<strong>an</strong> kèk nosyon fr<strong>an</strong>sè.<br />
Gen lòt lekòl,kote apati Twazyèm <strong>an</strong>e, l<strong>an</strong>g <strong>an</strong>seym<strong>an</strong> <strong>an</strong> se fr<strong>an</strong>sè, se elèv<br />
la ki pou degaje pou l adapte menmsi li pa gen yon metriz sifiz<strong>an</strong> n<strong>an</strong> l<strong>an</strong>g<br />
l<strong>an</strong>.<br />
2
PWEN #2. N<strong>an</strong> ki l<strong>an</strong>g pwofesè yo pale n<strong>an</strong> saldeklas? Mwen deja reponn<br />
plizoumwen kesyon sa a. Yon bagay mwen ka ajoute, sèke demakasyon <strong>an</strong><br />
se pa <strong>an</strong>t lekòl prive/ lekòl piblik. An(n) <strong>Ayiti</strong> aktyèlm<strong>an</strong>, prèske 85%<br />
(katrevensenk pous<strong>an</strong>) n<strong>an</strong> edikasyon eskolè, se sektè prive ki bay li. E lè<br />
ou di «sektè prive», se pa yon bagay <strong>an</strong> blòk. Gen sa yo rele «gr<strong>an</strong>des<br />
écoles» yo, <strong>an</strong> jeneral etablism<strong>an</strong> kongreg<strong>an</strong>is katolik; gen «les bonnes<br />
petites écoles»; gen sa ki 1 ou 2 nivo pi ba; gen sa yo rele «écoles<br />
borlette» yo; l<strong>an</strong> ‘écoles borlette’ yo, gen yon b<strong>an</strong>n lòt <strong>sou</strong>-kategori <strong>an</strong>kò,<br />
jiskaske ou jwenn kategori lekòl k ap fonksyone <strong>an</strong>ba tonèl oubyen pyebya.<br />
Donk se pa yon opozisyon prive / piblik. Se pou konnen pito n<strong>an</strong> ki kategori<br />
tèl lekòl sitiye l, ki kliy<strong>an</strong>tèl sosyal ki frek<strong>an</strong>te l, ki nivo kalifikasyon<br />
pwofesè yo, <strong>an</strong> patikilye n<strong>an</strong> sa ki gen pou wè ak metriz l<strong>an</strong>g fr<strong>an</strong>sè, elt.<br />
Kòm mwen te di w, gen lekòl kote tout kou yo fèt <strong>an</strong> kreyòl, menm kou<br />
fr<strong>an</strong>sè yo.<br />
Yon ka espesyal: n<strong>an</strong> inivèsite, gen <strong>an</strong>pil pwofèse ki chwazi fè kou yo <strong>an</strong><br />
kreyòl.<br />
PWEN #3. Nou suiv sa yo rele «òtograf ofisyèl» la l<strong>an</strong> tout sa li m<strong>an</strong>de.<br />
Tout liv oubyen dokim<strong>an</strong> «Éditions Deschamps» soti respekte òtograf sa a<br />
alalèt. Yon sèl ti eksepsyon petèt, se kesyon apostwòf nou pa <strong>an</strong>plwaye<br />
apre de gwoup kòm (m'ap); (sa k'ap fèt?), elt.<br />
Natirèlm<strong>an</strong>, nou obsève yon espas bl<strong>an</strong> pou make elizyon <strong>an</strong> oubyen<br />
3
kontraksyon <strong>an</strong>. Aktyèlm<strong>an</strong> An(n) <strong>Ayiti</strong>, mwen kwè se sa pifò moun k ap<br />
itilize òtograf ofisyèl la fè. Yo pa vrèm<strong>an</strong> itilize tire () nonplis: <<br />
chèz la>, olye: …<br />
PWEN #4. N<strong>an</strong> kòm<strong>an</strong>sm<strong>an</strong> <strong>an</strong>e 1980 yo, te gen <strong>an</strong>pil efò trè vizib Leta te<br />
fè. Sa te kowenside ak kreyasyon «Institut Pedagogique National» (IPN)<br />
ak l<strong>an</strong>sm<strong>an</strong> Refòm Edikativ Bernard la. Kòm ou konnen, entegrasyon kreyòl<br />
la n<strong>an</strong> lekòl kòm l<strong>an</strong>g pou <strong>an</strong>seye ak kòm l<strong>an</strong>g pou apr<strong>an</strong>n se youn n<strong>an</strong> pwen<br />
fò refòm sa a.<br />
N<strong>an</strong> epòk sa a, te gen <strong>an</strong>pil efò ki te fèt n<strong>an</strong> domèn fòmasyon pwofesè,<br />
elaborasyon m<strong>an</strong>yèl eskolè ak lòt materyèl pedagojik / didaktik,<br />
promosyon n<strong>an</strong> medya, elt. IPN te kòm<strong>an</strong>se elabore liv (<strong>an</strong> kreyòl) n<strong>an</strong><br />
<strong>an</strong>pil domèn (pre-apr<strong>an</strong>tisaj, evèy, lekti, gramè, matematik, elt. IPN pa<br />
egziste <strong>an</strong>kò depi prèske diz<strong>an</strong>. Bò kote pa m, mwen pa s<strong>an</strong>ti yon efò<br />
dy<strong>an</strong>m pou <strong>sou</strong>tni kreyòl la vrèm<strong>an</strong> n<strong>an</strong> lekòl oubyen n<strong>an</strong> medya. Apa kèk<br />
efò «ponctuels» ou senbolik. Pa egz<strong>an</strong>p, <strong>an</strong>e sa a, n<strong>an</strong> bakaloreya, elèv yo<br />
ap ka konpoze <strong>an</strong> kreyòl n<strong>an</strong> sèten matyè. Se vre tou, gen <strong>an</strong>pil lekòl ki<br />
mete yon kou kreyòl menm n<strong>an</strong> «gr<strong>an</strong>des classes» segondè yo.<br />
N<strong>an</strong> medya yo, n<strong>an</strong> radyo sitou, depi 86, , sitou pou sa ki<br />
konsène politik (nouvèl, emisyon <strong>an</strong>tèn lib/ lib tribin...). Je<strong>an</strong>-Claude<br />
Bajeux ekri n<strong>an</strong> Anthologie / Mosochwazi l la: «Le créole devient la l<strong>an</strong>gue<br />
de la politique, c'est l'une des revelations de l'après-7 février 1986». Se<br />
4
trè jis. Sa pa <strong>an</strong>peche <strong>an</strong>pil espesyalis kreyòl l<strong>an</strong>se t<strong>an</strong>z<strong>an</strong>t<strong>an</strong> «des cris<br />
d'alarme» pou j<strong>an</strong> yo maltrete l<strong>an</strong>g sa a n<strong>an</strong> medya yo (radyo sitou). Pierre<br />
Vernet se youn n<strong>an</strong> moun ki rele <strong>an</strong>mwe t<strong>an</strong>z<strong>an</strong>t<strong>an</strong>. Selon pwennvi moun sa<br />
yo, se sitou sentaks l<strong>an</strong>g l<strong>an</strong> ki menase. Sa k pase, pa gen ase efò bò kote<br />
moun k ap sèvi ak l<strong>an</strong>g l<strong>an</strong> pou yo respekte prensip «òg<strong>an</strong>izasyon entèn»<br />
l<strong>an</strong>g l<strong>an</strong>. Kòm <strong>an</strong>pil n<strong>an</strong> moun sa yo fr<strong>an</strong>kofòn tou, yo gen t<strong>an</strong>d<strong>an</strong>s «plake»<br />
pim<strong>an</strong> -e- senplem<strong>an</strong> estrikti fr<strong>an</strong>sè a <strong>sou</strong> kreyòl la. Se vre ke sa ba w<br />
pafwa de bagay dwòl. Pa egz<strong>an</strong>p: «Poze l kesyon pou konnen sa l p<strong>an</strong>se, li<br />
reponn... ». (Cf. le fr<strong>an</strong>çais: Questionne / Interrogé sur le point de savoir<br />
ce qu'il en pense, il a repondu...>. Oubyen: Li frape pa yon polisye>, . An rezime, kote k<strong>an</strong>tite, kreyòl la trè prez<strong>an</strong> l<strong>an</strong><br />
medya-radyo yo, men kote kalite, se yon lòt pèdem<strong>an</strong>ch.<br />
Sa pèmet mwen fè yon lòt ti rale <strong>sou</strong> kesyon «nòmalizasyon» <strong>an</strong>. N<strong>an</strong><br />
administrasyon piblik yo, s<strong>an</strong>ble òtograf ofisyèl la pa toujou respekte.<br />
P<strong>an</strong>d<strong>an</strong> yon kolòk ki te fèt sa gen 3 ou 4 semèn konsa n<strong>an</strong> Pòtoprens<br />
(Université Quisqueya), gen yon entèven<strong>an</strong> ayisyen ki notè sa m pral di la<br />
a. L<strong>an</strong> yon ti tèks ki te gen 6 ou 7 liy, li te li n<strong>an</strong> yon biwo piblik, li te relve<br />
plis pase 20 fot.<br />
Andeyò leta, swa se l<strong>an</strong> b<strong>an</strong>dwòl pou piblisite, <strong>an</strong>sèy, ekrito, reklam...,<br />
moun yo pa toujou respekte grafi ofisyèl la.<br />
Nòt<br />
5
*André Vilaire Chéry (vilaire@hotmail.com), otè Dictionnaire De L' évolution Du<br />
Vocabulaire Fr<strong>an</strong>çais En Haïti (d<strong>an</strong>s le discours politique, économique et social du 7<br />
fev. 1986 à nos jours).<br />
*An Annotated Bibliography On Haiti<strong>an</strong> Creole: a review of publications from colonial<br />
times to 2000. 700 pages. 2003. © by E. W. Védrine.<br />
6
Change language