25.02.2013 Views

July 2012 A chhunga thu awmte 1. Editorial ... - Health Department

July 2012 A chhunga thu awmte 1. Editorial ... - Health Department

July 2012 A chhunga thu awmte 1. Editorial ... - Health Department

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Editorial</strong> Board : <strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

1<br />

Dr. Ramfangzauva,<br />

Director, DHS<br />

Editor-in-chief<br />

Dr. T. Lalhmangaihi, Jt. Director (DHME)<br />

Mission Director (NRHM)<br />

Dr. Zonunsiama, Consultant (DHME)<br />

Pu P. Kaptluanga, SMEMO<br />

Asst. Editors<br />

� : 2322498 (O)<br />

Pu C. Lalthan<strong>chhunga</strong>, BEE<br />

Pu M.S. Dawngkima Ralte, Asst. Editor<br />

Circulation Manager :<br />

� : 9862791814 (M)<br />

Zoremsanga, BEE<br />

Asst. Cir. Manager :<br />

�: 9436963421 (M) / 8974435665 (M)<br />

K. Lalrinsiama, Projectionist � : 9436198379 (M)<br />

A <strong>chhunga</strong> <strong>thu</strong> <strong>awmte</strong><br />

<strong>1.</strong> <strong>Editorial</strong> ....................................................................................................... 2<br />

2. Thi neih laia tai leh kawng na .............................................................. 3<br />

3. Tui tla sawngbawl dan ........................................................................... 5<br />

4. Kaw\halo leh a enkawl dan .................................................................. 7<br />

5. Nuho natna Mizote zingah .................................................................11<br />

6. Zunthlum leh Exercise ..........................................................................14<br />

7. Chhul Cancer leh Pap Smear ..............................................................17<br />

8. I mei zuk kha ............................................................................................19<br />

9. Ei tur lakah fimkhur rawh ....................................................................22<br />

10. Janani Shishu Suraksha Karkyakram (JSSK) ..................................26<br />

1<strong>1.</strong> Thyroid .......................................................................................................31<br />

12. Sentut (Measles) .....................................................................................33<br />

13. Hepatitis – B .............................................................................................35<br />

14. Limbu damdawia hman dan ..............................................................37<br />

15. Civil Hospital-a pawisa chawi \ulna te ............................................39<br />

16. Pi Dari Cup (chhunzawmna) ..............................................................40<br />

17. Directorate of <strong>Health</strong> Services ...........................................................43<br />

18. Mizoram Government Pharmacist Association...........................44<br />

19. Aizawl Civil Hospital May thla report ..............................................46<br />

20. Keimahni ...................................................................................................47<br />

Published by Printed at<br />

Director of <strong>Health</strong> Services Milan Press<br />

Mizoram, Aizawl – 796001 Zodin Square, Aizawl<br />

Copies – 20,000 & : 2323481


2 Hriselna<br />

<strong>Editorial</strong><br />

Kum tin May thla a\anga October hi Malaria hluar hun lai<br />

a nih avangin India ram pum huapin June thla hi Anti-Malaria<br />

Month (Malaria Do beihpui Thla) atan thlan a niin, mi tinin Malaria<br />

chungchang kan hriat chian lehzual theih nana a bika inzirtirna hun<br />

atan hman \hin a ni. Mizoram hi Malaria chenchilh ram kan nih<br />

avangin thlasik hunlai pawhin Malaria hi a reh tak tak chuang lo<br />

va, kumtluanin kan veiin kan thihpui reng tho a nih hi.<br />

Heng Malaria vanga thihna tikiang tur hian <strong>Health</strong> <strong>Department</strong><br />

chuan theihtawp chhuahin kawng hrang hrangin hma a la mek<br />

zel a. Tunah pawh thosi kah beihpui a nei mek a. Amaherawhchu,<br />

mipuite puihbawmna tel lo chuan he <strong>Department</strong> thawhrimna mai<br />

hi chuan duh<strong>thu</strong> a sam thei dawn lo va, chuvangin mipuite hian an<br />

tha tichak turin awlsam taka kan lo tih ve theih, heng kan in leh a vel<br />

vawn fai te, thosi pian theihna tur tui tling tihbo nana burchhia, mau<br />

bung, sangha \in, motor ke chhia etc. te zuah lo in leh cement concrete<br />

in chunga tui kan lo khuap a nih pawhin karkhat aia rei tlin tir lovin<br />

sah a, a dang dah leh emaw, K.Oil leih emaw, tuizem chhin phui thlap<br />

\hinte hian thosi inthlahpung tur a veng tih hria a ngaih pawimawh<br />

a \ha. Heng bakah hian thosilen zar hram hram te, DDT a mutna<br />

pindan kah tir te leh DDC/FTD te hi mipuiin hman \angkai hram<br />

hram tum bawk ila Malaria natna lakah kan fihlim deuh ngeiin a<br />

rinawm.


<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

THI NEIH LAIA TAI LEH KAWNG-NA<br />

(Dysmenorrhoea)<br />

3<br />

Dr. Vanlalhruaii<br />

Thi neih laia tai leh kawng-na hi tawrh hrehawm tak,<br />

natna dang anga han mutpui dawna zahthlak deuh bawk si,<br />

a tuartu tan chuan rilru dang put har tak a ni. Lehkha zirna<br />

lamahte leh hnathawhnate hial pawha tibahlah thei. A tuar<br />

zualte phei chu nikhaw hre mang lova tlute pawh an awm ve<br />

fo \hin. Heti taka natna hrehawm, kan sawi zah bawk si a nih<br />

avangin hmeichhe tam tak chuan thla tin thi neih hi an huphurh<br />

ngeiin ka ring. Mizo hmeichhiate chu inah pawh hnathawh sen<br />

loh nei rengte kan nih avangin, thi neih apianga nat ziah chu<br />

huphurhawm tak a ni reng a ni.<br />

He natna hi chi hnih ang<br />

deuhin \hen theih a ni a:-<br />

<strong>1.</strong> Tleirawl laia intan (Primary<br />

Dysmenorrhoea)<br />

Thi neih \antirh a\angin<br />

emaw, thi neih a\anga kum 2<br />

emaw, kum 3 emaw hnuah he<br />

natna hi a lo awm \an a, kum<br />

18 a\anga 24 inkar an ni ber.<br />

Kum 30 hnu lamah chuan a<br />

reh ve mai \hin.<br />

2. Kum 30 hnu lama in\an<br />

(Secondary dysmenorrhoea)<br />

Hetah hi chuan tleirawl<br />

laia he natna hi nei lovin,<br />

kum 30 hnu lamah a lo in\an<br />

\hin. Hei hi chu chhul b^wk<br />

emaw, hmeichhe \hatlohna<br />

dang nen emaw a inkawp duh<br />

hle. Chuvangin kum 30 pelh<br />

hnuah thi neih laia na i lo neih<br />

\an chuan doctor hnenah inentir<br />

ngei ngei tur a ni.<br />

A nat dan : Thi neih<br />

hma ni hnih ni <strong>thu</strong>m emaw,<br />

darkar 2 velah emaw a lo in\<br />

an a, kawng leh tai a lo na a,<br />

malpui lamte thleng pawhin<br />

a na thei \hin. A na chuan ni<br />

khat emaw, ni hnih emaw laite<br />

a awh thei. Luak chhuak te,<br />

luak vak vak te, nikhaw hre<br />

mang lova tluk hialte pawh<br />

a awm thei. Tin, thi neih leh


4 Hriselna<br />

thi neih inkarah chuan na<br />

nei miah lovin a awm theih<br />

bawk.<br />

Tin, kum 30 pelh hnua<br />

na \anho zingah chuan thi neih<br />

mumal loh te, bawlh-hlawh<br />

chhuak vak vak te, thi neih<br />

leh thi neih inkara pum nuam<br />

lo rengte a awm thei bawk.<br />

A enkawl dan :-<br />

<strong>1.</strong> Chhul b^wk leh hmeichhe<br />

\hat lohna dangte a awm<br />

chuan, chumi chu tihdamin a<br />

reh ve mai \hin.<br />

2. Tleirawl lai a\anga awm<br />

\anho hi chu a awmtirtu chiah<br />

hriat chian a nih loh avangin a<br />

nat dan anga enkawl a ni ber \<br />

hin.<br />

a) A nat lai chuan chawlh<br />

hahdam a \ha a, amaherawh-chu<br />

rilru la peng<br />

thei tur eng emaw tih a<br />

tha.<br />

b) Ni tin inbual leh insilfai<br />

ngei ngei tur a ni. Tuite<br />

a harsat avanga inbual<br />

ziah a theih loh pawhin<br />

insilfai ngei tur a ni.<br />

Hren (diapers) te thlak<br />

fo tur a ni. Chutilo ch-<br />

uan thisen hi natna hrik<br />

tan chaw \ha tak a ni a,<br />

an pung chakin chhul<br />

<strong>chhunga</strong>h an lut a, natna<br />

\ha lo tak a thlen thei a<br />

ni. Chubakah kan hrente<br />

kan thlak fo loh chuan a<br />

lo rimchhiain miin kan<br />

bula awm nuam an ti lo<br />

mai ang a, nula tan phei<br />

chuan a zia lo hle ang.<br />

c) Ek a khal chuan ek<br />

nemna ei a \ha.<br />

d) Na chhawk nan Paracetamol<br />

emaw eiin a na a<br />

tiziaawm thei.<br />

e) Hormone leh damdawi<br />

dang pek chite pawh a<br />

awm a, mahse doctor<br />

r^wn hmasak a \ha.<br />

f) Chhul ziah : Chhul<br />

kawngka tihzauh (dilate)<br />

hian mi tam tak<br />

chuan an dam phah nia<br />

hriat a ni. Mahse hei hi<br />

chu pasal la nei lo tan<br />

chuan a tih chi lem loh.<br />

Pasal an neih a, fate an<br />

neih hnu hian tam takte<br />

chuan an dam phah nia<br />

hriat a ni.�


<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

TUI TLA SAWNGBAWL DAN<br />

Tui tla \henkhat hi chu enkawl vat chuan dam chhuak<br />

leh theite an ni a, chuvang chuan rang taka enkawl tur an ni.<br />

Heng a hnuaia kan rawn sawi dan ang zul zuia enkawl tur a<br />

ni.<br />

� Tui tla chu zangthalin<br />

mut tir la. Chumi hnuah<br />

a ka leh hnara bawlhhlawh<br />

leh thil dang<br />

a thawkna dal theite<br />

lak kian sak la. Tin,<br />

a thawkna dawtah te<br />

bawlh-hlawh leh thil<br />

dang awm te fawh<br />

chhuah sak bawk tur a<br />

ni.<br />

� Hemi hnuah hian artificial<br />

respiration tih \an<br />

tur a ni. Artificial respiration<br />

chu nakina sawiah<br />

khek hrih ila. Tin, tui tla<br />

awmahte nem ang chite<br />

pawh tih a pawi lo. Hei<br />

hian kan lung kha hna a<br />

thawh \hat tir thei a ni.<br />

� Tui tla chu a kawr huhte<br />

hlih sak a, thawmhnaw<br />

lum leh puan luma tuam<br />

tur a ni. Tin, damlo chu<br />

a harh viau chuan thingpui/coffee<br />

lum leh thil<br />

lum dang eng emaw<br />

intir a pawi lo.<br />

5<br />

� Tui tla chu a rang thei<br />

ang bera damdawi in<br />

panpui a him a, amah a<br />

rawn \ha chhuak ziau a<br />

nih pawhin damdawi in<br />

panpui reng reng tur a<br />

ni.<br />

Artificial Respiration tih<br />

dan :<br />

Tui tla ka leh hnar chhung<br />

leh thawkna d^wtte tihfai<br />

a nih hnuin mut zangthal<br />

tir tur a ni a, a lu vanvadak tir<br />

deuh bawk tur a ni, tui tla ka<br />

emaw hnar emaw chu artificial<br />

respiration ti tura a ka nen<br />

chuan chuktuah tur a ni a. A<br />

thaw petu chuan thawk a la<br />

phawt a, a ka a\angin tui tla<br />

ka emaw hnar emawah chuan<br />

a zuk thaw lut a. Hetah hian<br />

hemi atana siam bik tube<br />

hmang pawhin a thawk luh<br />

theih a ni. Hemi chhung hian<br />

tui tla chu zawi zawia thawk<br />

chhuah tir tum tur a ni. Chuti


6 Hriselna<br />

a nih loh chuan tui tla awmah<br />

vawi 4-5 vel nem det det tur<br />

a ni. Vawi 15-20 vel tui tla ka/<br />

hnarah chuan thawk luh tur a<br />

ni. Darkar khat emaw amaha<br />

a rawn thawk chhuah theih thleng<br />

emaw a tih theih bawk a<br />

ni. Tin, tunlai chhanah tui tla<br />

ka emaw hnar emaw chu rawmawla<br />

khuh phawt a, chumi<br />

hnuah thawk pek chu a him<br />

ber fo.<br />

THINGFANGHMA |HATNA<br />

A hmel a mawi a, a tui bawk. Thingfanghma chu khawvela<br />

thei siamtuin a siam zinga \ha ber pawl ni tein an sawi a, chutiang<br />

taka an fak chu a \hatna inbelchiang teh ang.<br />

Thingfanghma hian calorie a pai mang lo va, chutih rualin<br />

nutrition erawh a tam hle <strong>thu</strong>ng. Chuvangin intih cher tumte<br />

tan pawh chaw a rin chi tak a ni.<br />

Thingfanghma kawr pawh hian tihdam theihna mak tak<br />

a nei niin an sawi a, vun pem leh taksa hliam tan damdawi \ha<br />

tak a ni e an ti.<br />

Thingfanghma hian anti-inflamatory leh anti-cancerous<br />

properties a nei a, cancer \henkhat chu a veng thei tihnate pawh<br />

a ni thei ang. Ruh lam natna osteoporosis, arthritis leh oedema<br />

neite phei chuan thingfanghma hi regular taka ei tur a ni.<br />

Thingfanghma hi sam tan a \ha hle a, sam a tih \han chak<br />

mai bakah luphut awm turte pawh a veng thei niin an sawi.<br />

Thingfanghma hi in-detox nan pawh a \ha. Kan taksaa<br />

t


<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

KAW|HALO LEH A ENKAWL DAN<br />

7<br />

Dr. Lalrinsiama Tuallawt<br />

Kaw\halo hi natna lar tak leh inkai chhawn awl tak a ni. Kaw\<br />

halo avanga thite hi natna hrik vang ni lovin tui an tlakchham vang<br />

a ni tlangpui. He natna hi awlsam taka enkawl dan tur mi tinte<br />

hriatthiam theih zawng turin hetah hian ziah a ni.<br />

Kaw\halo hi natna tlanglawn tak a ni a, nausen a\angin tar<br />

thlengin a kai theih. A awmna<br />

chhan chu natna hrikin kan<br />

ril chhung lama awmhmun<br />

khuara a beih vang a ni, naupang<br />

thla 6 a\anga kum 2-in<br />

an vei nasa ber. Nausen thla<br />

6 hnuai lam bawnghnute leh<br />

a phuta ch<strong>awmte</strong> hian an vei<br />

duh hle bawk. Ruahsur zawh<br />

hlim hian a tam duh a, veng<br />

tlafuala awm, tui chhuanso in<br />

ngai lote an kua a \ha lo hma<br />

bik.<br />

Kan taksa hmun 10-a \<br />

hena hmun 8 lai hi tuia siam<br />

a ni a. Kua a \hatloh hian kan<br />

taksaa tui leh chi (Sodium &<br />

Patassium) kha a chhuahpui<br />

a, a lut lamin a rulh zawh loh<br />

phei chuan tui tlakchham<br />

avangin chauhna (Dehydration)<br />

a awm <strong>thu</strong>ai a, naupang<br />

tan phei chuan a hlauhawm<br />

lehzual.<br />

Tih hmasak ber turte :<br />

Kan taksain tui a tlakchham<br />

avanga chauhna (dehydration)<br />

hi venthawn ber tur a ni<br />

a, kan ek chhuah emaw kan<br />

luakchhuah emaw zat aia tam,<br />

tui, kan taksaa a luh chhung<br />

chuan a hlauhawm lo tih hriat<br />

tur a ni. Damlo chu a luak zel<br />

a nih pawhin intir tho tur a<br />

ni. An in zawng zawng hi an<br />

luakchhuak vek lem lo. Tin,<br />

an luak tur leh an ek chhuah<br />

tur tal chu pek a ngai a ni.<br />

Chutianga in tur damdawi<br />

chu Oral Dehydration Solution<br />

(ORS) an ti a, awlsam tea<br />

siam theih a ni. (Tui damdawi<br />

emaw ‘ORS’ tiin kan hmang<br />

zel tawh ang).<br />

Tui damdawi (ORS) siam<br />

dan :


8 Hriselna<br />

1) Tui minit 15 tal chhuanzo<br />

dah vawh pava 4 (1<br />

litre) nopui fai takah dah<br />

la.<br />

2) Kutzung 3, hul leh fai<br />

takin chi (Common salt)<br />

thianghlim tak zuk sawk<br />

la, tuiah chuan phul<br />

rawh.<br />

3) Fian fai takin tuiah chuan<br />

chawksawm ang<br />

che.<br />

4) Tui chu han tem la, mittui<br />

aiin a al tur a ni lo.<br />

5) I kut fai tak bawk<br />

khan chini vei khat<br />

telh leh la, a awm remchan<br />

loh chuan kurtai<br />

pawh hmang mai ang<br />

che. Fian fai tak khan i<br />

chawksawm leh dawn<br />

nia.<br />

Tunah chuan tui damdawi<br />

(ORS) i nei ta a, natna<br />

hrik laka ven nan uluk deuhin<br />

chhin ang che. ORS hi a tui<br />

lem lo va, company hrang<br />

hrang siam zingah pawh costyle<br />

leh electrobian te hi a tui<br />

bik. Heng hi i hmang dawn a<br />

nih chuan ORS chi (Oral Dehydration<br />

Salt) a siam a ni a, tuiah<br />

i chawksawm mai dawn nia.<br />

A pek dan :<br />

Tui damdawi chu damloin<br />

darkar 24 <strong>chhunga</strong> a in<br />

zo hman lo a nih chuan paih<br />

mai ang che. A dang, a thara<br />

siam a \ha zawk. Damloin tui<br />

a hloh dan azirin pek tur a ni<br />

a, puitling chu ni khatah litre<br />

2 a\anga litre 3 thleng a pek<br />

theih. An in tam theih zat zat<br />

pek mai a \ha. Tui an tlakchham<br />

nasat viau chuan an tui a<br />

hal huam huam a. ORS tui leh<br />

tui loin awmzia a nei lo. Pek<br />

apiang chu in bawrh bawrh<br />

ringawt mai tur a ni.<br />

Naupang chu hetianga pek<br />

tur hi a ni :<br />

1) Kum 2 hnuai lam chu<br />

vawi 1 daikalah no<br />

chanve pek tur.<br />

2) Kum 2 chung lam chu<br />

vawi khat daikalah no<br />

khat pek tur a ni. Tlem<br />

tlemin an pai theih tawka<br />

pek tur a ni a, kaw\<br />

halo tam tak hi chu ORS<br />

ringawt pawh hian a<br />

tidam thei a ni.<br />

Thil dang pek turte :<br />

1) Theitui thlum


2) Coconut tui<br />

3) B u h t u i ( C h a w t u i<br />

hnang)<br />

4) Dal tui<br />

5) Thingpui<br />

6) Bawnghnute khar, etc.<br />

Naute hnute hne lai<br />

kaw\halo nasa vak lo tan phei<br />

chuan nu hnute tui hi a tawk<br />

a ni. Hnektir nghek mai tur.<br />

An kua a \hat loh hian ei leh<br />

in an mamawh nasa zawk a,<br />

insum a ngai hran lo. Thil pai<br />

\awih harte, chawhmeh \hing<br />

leh thil thianghlim lo erawh<br />

chu ei loh tur.<br />

Damdawi lam :<br />

Kaw\halo damdawi hi a<br />

tam hle a, sawi vek sen a ni lo<br />

va. Naupang leh rai tana ei loh<br />

tur tlem erawh chu tarlang ila<br />

:<br />

1) Chloramphenical<br />

2) Tetracycline/Doxycycline<br />

3) Ciprofloxacin<br />

4) Norfloxacin<br />

Nu naupai (rai) tan chuan<br />

Furazolidine hi a him<br />

ber.<br />

Doctor/<strong>Health</strong> Worker/<br />

Damdawi in pan hun :<br />

<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

9<br />

1) Nausen chu a ludip a lo<br />

phaiin.<br />

2) A vun a chuar a, a lei<br />

a ro a, a tui a hal huam<br />

huamin.<br />

3) A mitkhur a <strong>thu</strong>k a, mittui<br />

pawh a neih mumal<br />

lohvin.<br />

4) A marphu a ran viau a,<br />

a hmuh hleih theih lohvin.<br />

5) A thawk a lo ran a, a<br />

chauh viauin.<br />

6) A zun a tlem emaw, a<br />

zun miah lohvin.<br />

7) A kaw\halo chuan reh<br />

lam pan lova, a zual<br />

tawlh tawlhin. An chauh<br />

viau chuan an awte hi a<br />

tham raih mai a ni.<br />

‘Prevention is better than<br />

cure’<br />

Sap <strong>thu</strong>fing chuan, “Lo<br />

inven lawk hi tihdam aiin a<br />

\ha zawk,” a ti a, taksa leh<br />

sumin a tuar avanga buai phili<br />

erh ai chuan lo inven lawk hi a<br />

finthlak zawk awm e.<br />

1) Naute chuan nu hnute<br />

a khawpkham tur a ni,<br />

puar takin a hne \hin tur


10 Hriselna<br />

a ni. Nu hnutea chawm<br />

aiin bawng-hnutea<br />

ch<strong>awmte</strong> hian kaw\halo<br />

an vei hma bik.<br />

2) Naute chu thla 6-na ral<br />

hma ngeiin chaw tak<br />

pek \an tur a ni. Thla<br />

ruk a pelh hnu pawha<br />

hnute chauh an la ring<br />

a nih chuan kaw\halo<br />

hrikin a zuam bik. Thla<br />

4 a\anga thla 6 hi chaw<br />

pek theih tan hun a ni.<br />

3) Sentut (measles) danna<br />

(vaccine) hi a pek dan tur<br />

dik taka pek a nih chuan<br />

naupang kum 5 a chin<br />

hnuai lamah kaw\halo<br />

za zela 25 hi a veng thei<br />

a ni.<br />

4) Tui chhuanso chauh in<br />

tur.<br />

5) Ek in changkang taka<br />

sak a, enkawl zui ni se.<br />

Mawitea huang!!!!!!<br />

6) Thil ei tur reng reng tho<br />

bawm theih lohva khuh<br />

tlat tur.<br />

7) Daikal zawh apiangin<br />

sahbawnin kut sil zel ni<br />

se.<br />

Tui chhuansona tur gas<br />

leh thing lei nana hman tur te,<br />

ek in \ha sakna tur te, dawhkana<br />

ei tur khuhna te, daikal<br />

zawha hman tur sahbawn lei<br />

nante sum kan la ui \ung a<br />

nih chuan kan la changkang lo<br />

hle a ni ang. Miin khawvel hi<br />

a pumin nei sela, a nun chan<br />

si sela atan eng nge sawt ang.<br />

Kha daih kha a sin!<br />

A \henawmnu tlan kha thlahnih hnuah a lo hawng a. Ani<br />

pitar benglova <strong>thu</strong>chang khan nupui thar a hawn emaw tiin<br />

a va tlawh ve a, “Khaw nge, kan Mo thar chu kan chibai teh<br />

ang che, nang chu i va fel hmel ve, a hma a mi kha chu a<br />

hrechiang deuh te hian a \awNg an ti hlawm teh asin!” zuk<br />

ti luam a.


<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

NUHO NATNA MIZOTE ZINGAH<br />

11<br />

Dr. K. Zoramthanga<br />

Mizote zingah nuho hian insawiselna an ngah hle tih<br />

chu kan hai lovang a, keini Doctor-te phei chu a hre tam<br />

berte kan ni ang. Nuho inentir tura lo kalte insawiselna tam ber<br />

chu “Ka kawngah a na a, ka hnungzangah a chho va, ka chhipah<br />

a sa chhuak \hin a, ka hmeichhe \hat lohna avang a ni ang” an<br />

ti \hin. Hetianga nuho insawisel \hinte hian an insawiselna hi<br />

pumpelh leh <strong>thu</strong>p nei chunga an sawi \hin vang a ni tlangpui<br />

\hin. Heng an insawiselna chhante hi tam tak a awm a, chung<br />

zinga \henkhatte chu :-<br />

1) Nu leh pa (hmeichhiat<br />

mipatna) hmanna kawngah<br />

an hlim tawk \hin<br />

loh vangte a ni fo \hin.<br />

2) An pasalte an duh<br />

zawnga an khawsak \<br />

hin loh avanga an rilru<br />

hah vangte a ni bawk \<br />

hin.<br />

3) Anmahniah natna, a bik<br />

takin serh a\anga bawlhhlawh<br />

chhuak awm \hin<br />

vangte a ni fo bawk.<br />

Heng lo pawh hi chhan<br />

tam tak a awm \hin a, tunah<br />

erawh chuan kan sawi seng<br />

vek lo vang a. Tun \umah chuan<br />

nuho zawng zawng deuh<br />

thaw, serh a\anga bawlhhlawh<br />

chhuak chung-chang hi lo<br />

thlur bing ta ila:<br />

Serh a\anga bawlhhlawh<br />

chhuah \hin avanga<br />

nu tam berte’n natna \ha lo<br />

tak an vei nia an inhriat \hin<br />

avangin. Serh a\anga bawlhhlawh<br />

chhuak a, serh bul vel<br />

thak hian chhan tam tak a nei<br />

a, chung zinga nuhovin an vei<br />

tam zual deuh deuhte chu :-<br />

<strong>1.</strong> Candida albicans : He<br />

natna hi natna hrik chi khat<br />

fungus candida albicans vanga<br />

lo awm a ni a. He natna hi serhah<br />

a lo kai chuan serh a\angin<br />

bawlh-hlawh hnang var emaw,<br />

a eng deuh emaw tam vak<br />

lovin a lo chhuak \hinin, serh<br />

kam vel a lo thak viau \hin.


12 Hriselna<br />

He natna hian zun zawnga na<br />

emaw a keng tel thei bawk a<br />

ni. He natna (Candidiasis) kan<br />

tih hi zunthlum natna vei te,<br />

raipuar te, damdawi chak chi<br />

(broadspectrum antibiotic) ei<br />

\hinte hian an kai hma bik a,<br />

amaherawhchu he natna hian<br />

taksaah engmah harsatna leh<br />

natna dang a tlakbuak loh<br />

avangin hlauh tur engmah a<br />

awm lovin, hetiang natna vei<br />

chuan Doctor r^wnin awlsam<br />

taka tihdam theih a ni. He<br />

natna hi chu nu chang ni lovin<br />

hmeichhia zawng zawngin an<br />

vei theih natna a ni.<br />

2. Trichomonac Vaginalis :<br />

He natna ‘Trichomoniasis’ hi<br />

nupaa awmdun a\anga inkaichhawn<br />

\hinte zinga natna<br />

tam ber a ni a. He natna veite<br />

insawiselna ber chu serh thak<br />

te, zun zawnga thip emaw na<br />

emaw leh bawlhhlawh hnang<br />

leh rimchhe tak an serh a\anga<br />

chhuak \hinte an ni. He natna<br />

hrik hi mipaah chuan natna<br />

angin a lanchhuah \hin loh<br />

avangin nuho hian heng natnate<br />

hi an sawichhuah chuan<br />

an pasalten an ringhlel ang tih<br />

hlauvin an <strong>thu</strong>p fo \hin a, rilru<br />

hrehawm taka an awm \hin<br />

avangin an hriselnain a tawrh<br />

phah \hin a ni. He natna hi<br />

enkawl dam harsa a ni lo va,<br />

an natna hrik hi mipa pawhin<br />

kan pai ve tho avangin nupaa<br />

damdawi Doctor-in an chawh<br />

ang ei dun chuan kar khat lek<br />

<strong>chhunga</strong> dam mai thei natna<br />

a ni.<br />

3. Non-specific Vaginitis : He<br />

natna thlentu hi natna hrik te<br />

reuh te Gardnerella Vaginalis<br />

an tih chu a ni a. He natna<br />

veitute insawiselna ber chu<br />

bawlhhlawh var, rimchhe tak<br />

serh a\anga chhuak \hin chu a<br />

ni a. A hmaa kan sawi natnate<br />

ang khan serhte a thak ve<br />

ngai zen zen lo a ni. He natna<br />

pawh hi Doctor-te r^wn ang<br />

damdawi kar khat chhung ei<br />

chuan awlsam tea dam mai<br />

thei natna a ni.<br />

4. Gonorrhoea : He natna hi<br />

keini Mizote chuan “Dadu”<br />

natna kan tih hi a ni a. He<br />

natna hi nupa awmdun a\anga<br />

inkaichhawn thin natna a ni a,<br />

a veite serh chu a lo vungin,<br />

bawlh-hlawhte serh a\angin<br />

a lo chhuak \hin. He natna<br />

pawh hi enkawl ran chuan


awlsam taka dam thei a ni.<br />

Heng natna nuhovin an<br />

vei fo \hinte ka han sawi duh<br />

chhan chu :-<br />

<strong>1.</strong> Natna hlauhawm miah si<br />

lo, enkawl rana dam mai<br />

thei ni si, kan zep \hin<br />

avanga rilru hrehawm<br />

tak kan tawrh avanga<br />

kan taksa hriselna hialin<br />

a tawrh fo \hin kan<br />

pumpelh nan.<br />

2. Nupa inkara inrinhlelh<br />

tawnna awm ve fo \hinte<br />

kan pumpelh nante a<br />

ni.<br />

<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

13<br />

A tawp berah chuan,<br />

kan sawi tak natna vei reng<br />

rengte chuan Doctor hnenah<br />

kalin kan natna veite zep nei<br />

miah lovin kan sawi \hin tur<br />

a ni ang a, chutichuan Mizo<br />

nuho zinga natna tam berte hi<br />

tihbovin a lo awm tawh dawn<br />

a ni.<br />

Alt i t u d e o f Mi z o r A M (A s A n g z u A l s Aw M )<br />

1) Champhai - 5505 Ft.<br />

2) Khawhai - 5221 Ft.<br />

3) Biate - 4918 Ft.<br />

4) Serchhip - 4203 Ft.<br />

5) Saiha - 4193 Ft.<br />

6) Darlawn - 4120 Ft.<br />

7) Khawzawl - 3895 Ft.<br />

8) Saitual - 3812 Ft.<br />

9) Aizawl - 3711 Ft.<br />

10) Lunglei - 3701 Ft.<br />

A hniam zual pa<strong>thu</strong>m<br />

1) Bairabi - 120 Ft.<br />

2) Zawlnuam - 115 Ft.<br />

3) Tlabung - 69 Ft.


14 Hriselna<br />

ZUNTHLUM LEH EXERCISE<br />

Dr. Lalawmpuia chhangte<br />

Diabetologist<br />

Exercise emaw physical activity (Taksa chetna) emaw hi<br />

zunthlum emaw thlum lo emaw pawhin kan mamawh a, mitin<br />

tan thil \ha a nih chu phat rual a ni lo.<br />

Exercise \angkainate<br />

sawi vek seng lo mah ila-<br />

zunthlum veite tana a \ulna<br />

leh \angkaina bikte han sawi<br />

ta i la; thil pa<strong>thu</strong>m pawi-mawh<br />

em em te chu :- DIET, EX-<br />

ERCISE LEH DAM-DAWI<br />

te an ni. Exercise hi zunthlum<br />

enkawlna kawnga lung<strong>thu</strong><br />

pa<strong>thu</strong>m zingah hian Lung<strong>thu</strong><br />

(pillar) pawimawh tak a ni.<br />

EXERCISE Zunthlum<br />

veite tan a \angkainate :<br />

1) Exercise hian zunthlum<br />

control a ti \ha a, a chhan chu<br />

exercise kan han lak hian kan<br />

tihrawlten an mamawh glucose<br />

kha thisen a\angin tam<br />

lehzual an lalut a, chu chuan<br />

blood sugar a tihniam.<br />

2) Exercise hian kan thisen<br />

leh taksaa insulin hnathawh<br />

daltu (Resistance) siamtu, a<br />

bik takin thaute a tiral a, kan<br />

taksaa insulin awmsa hna-<br />

thawh a tichak a, chu bakah<br />

pawn lam a\anga insulin-a<br />

inchiu tan pawh inchiuna insulin<br />

khan hna a thawk chak<br />

bik a, blood sugar a hniam<br />

chak bik a ni.<br />

3) Exercise hian kan buk<br />

rih zawng (weight) a titlem a,<br />

weight reduction hian insulin<br />

kan mamawh a titlem bawk.<br />

4) Diet Control leh Exercise<br />

ringawt hian mi tam tak<br />

zunthlum nasa lo leh zunthlum<br />

la ni chiah lo, Impaired<br />

Glucose Tolerance (IGT) kan<br />

tihte hi a enkawl theih a ni.<br />

5) Exercise hian B.P. sang<br />

a tihniam thei a, lung (Heart)<br />

a veng bawk a, heng thil pahnihte<br />

hi zunthlum \hian \ha<br />

leh unau, inkawp \hinte an ni<br />

a, B.P. sang phei chu zunthlum<br />

nen hian an inkaihhnawih<br />

nasa hle a ni.


6) Exercise hian zunthlum<br />

B.P. sangte a tihhniam mai<br />

bakah kan thisena thauchhia<br />

(Tryglycarride), VLDL leh<br />

LDL te a titlemin (hengte<br />

hi thauchhia an ni) HDL<br />

Cholesteral- thau \ha a ti tam<br />

<strong>thu</strong>ng si a ni.<br />

7) Zunthlum rei tak vei<br />

tawhte hi an thisen zam a<br />

s^wngin a te thei a, a bik takin<br />

exercise hian ke lam panga<br />

thisen kalte a ti tamin a ti \ha<br />

\hin.<br />

8) Exercise hian mi a ti fit<br />

a, \ha leh zung a tichak a ni.<br />

9) Heng bakah hian exercise<br />

hian mahni inrintawkna<br />

min siam a, chu chuan nun a<br />

tinuam bik a ni.<br />

Amaherawhchu, mi<br />

zawng zawng kan inang lo<br />

angin zunthlum veite pawh<br />

kan nat dan a inang lo thei a;<br />

heng avang hian exercise hi<br />

mihring leh natna mila chawh<br />

\hin a ngai a, fimkhur a ngai<br />

hle \hin. Fimkhur ngaihzual<br />

hun lai han tarlang ta i la :<br />

1) Blood sugar control a \<br />

ha tawk tur a ni a, a bik takin<br />

<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

15<br />

Type-I kan tih hoah hian fimkhur<br />

a ngai lehzual, exercise<br />

hahthlak ang chi chu fimkhur<br />

tur a ni. Blood sugar control<br />

loh lutuk emaw control leh<br />

lutuk emaw a hlauhawm thei<br />

ve ve.<br />

2) Lung lampang \ha lo<br />

nei te, a bikin zunthlum lo<br />

vei rei tawhte zingah lung-na<br />

(Ischaemic Heart Desease)<br />

kan tih ho zunthlum vei lote<br />

angin a na (pain) ve hran lova,<br />

a ruka (silent) a awm \hin<br />

avangin fimkhur a ngai hle a<br />

ni.<br />

3) Kal \ha lo (Neuphropthy),<br />

mit \ha lo (Retinapathy)<br />

leh hriatna thazam chak<br />

lo (Neuropathy) neiahte hian<br />

a natna nat dan a zirin exercise<br />

chawh dan hi fimkhur tur a ni.<br />

E.g. khawhmu fiah mang lo,<br />

kea hriatna thazam chak lote<br />

chu kea kal tir vak tur an ni lo.<br />

An inchhuih palhin harsatna<br />

tam tak a thlen thei, chutiang<br />

zelin...<br />

4) Rei tak leh nasa taka exercise<br />

lak hian ‘|amchhawl’<br />

a thlen thei a ni. Chuvangin<br />

heng thilte hi zunthlum veit-


16 Hriselna<br />

en- \amchhawl pumpelh nan<br />

hriat tur a ni :<br />

a) Insulin-a inchiu hnu<br />

darkar 3 leh 7 bawr vel<br />

hi insulin hnathawh san<br />

lai tak a ni a, exercise lak<br />

loh tur a ni.<br />

b) Insulin hi ban vunah<br />

chiu theih tho mah se,<br />

chiu loh a \ha a ni. Kan<br />

inchiuna ban kha exercise<br />

lak nan kan hman<br />

chuan insulin kha a<br />

thawk chak <strong>thu</strong>t thei a,<br />

\amchhawl a thlen thei.<br />

c) Insulin inchiuna chung<br />

chang- Insulin hi subcutaneous-<br />

Vun leh ti inkara<br />

chiu tur a ni. Vun hnuai<br />

der der intradermal<br />

ni lovah. Tin, inchiuna<br />

hmun atan dul (Abdomen)<br />

a \ha ber a, (malpui,<br />

mawngtam, ban, etc. chu<br />

second choice an ni.)<br />

5) Exercise lak hian ke<br />

lawng (barefoot) chuan kal<br />

loh tur a ni. Puan phei-khawk/<br />

Savun nem chi pheikhawk a<br />

chhung dup nuam tak, tawt<br />

lutuk lo leh thawl lutuk lo bun<br />

tur a ni.<br />

Type of Exercise (Exercise<br />

Lak Dan)<br />

<strong>1.</strong> Dynamic or Aerobic<br />

2. Static or Anaerobic.<br />

1) Dynamic or Aerobic<br />

exercise te hi che zel chung<br />

tihrawl (muscle) exercise pek<br />

an ni a- e.g. Walking, Swimming,<br />

Cycling, etc.<br />

2) Static or Anaerobic hi<br />

awm hmuna exercise lak a ni.<br />

E.g. weightlifting, push-up,<br />

etc.<br />

Exercise lak dan hi<br />

chi tam tak a awm a, amaherawhchu,<br />

zunthlum vei,<br />

chak lutuk lo tan chuan hun<br />

leh hmun thawl deuhah, remchan<br />

hun apiangah kea chak<br />

lutuk lo, muang lutuk lova<br />

kal (Brisk walking) hi a him<br />

ber a, a \ha a ni. Senso ngai<br />

lo a ni bawk a, ke-a kal hian<br />

minute khat zelah Calorie 3-6<br />

vel chauh a hmang a ni.


<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

CHHUL CANCER LEH PAP<br />

SMEAR<br />

17<br />

Dr. C. Lily<br />

Civil Hospital, Aizawl<br />

Chhul hmawr (Cervic) Cancer hi ram \hang lai mek,<br />

India-te angah hian hmeichhe cancer zinga tam ber a ni a,<br />

khawvel pumpuiah pahnihna<br />

a ni. Mizoramah pawh chhul<br />

cancer nei kan tam em em a<br />

ni.<br />

H r i a t c h h u a h h m a a<br />

pawimawh :<br />

Heti khawpa Cancer hluar<br />

hi han hriatchhuah meuh chuan<br />

duh aiin a lo tlai lam hret tawh \<br />

hin a, tihdam pawh a har em em<br />

tawh \hin a ni.<br />

Chhul cancer lo awm<br />

chhuahna chhan chiah hi<br />

hriat a ni lo nain, a bulpui<br />

ber chu, natna hrik te tak<br />

te Virus chikhat ‘Human<br />

Papillama Virus (HPV)’ a ni<br />

tih hriat chhuah tawh a ni a.<br />

HPV hi mipat hmeichhiatna a\<br />

anga kaichhawn a nih avangin<br />

chhul cancer a\anga inven<br />

chu thil harsa a ni. Amaherawhchu,<br />

vanneihthlak takin<br />

chhul cancer hi a \antirh tea<br />

hriatchhuah a nih chuan awl-<br />

sam taka tihdam theih a ni.<br />

Hei vang hian ram changkang<br />

zawkah te chuan chhul cancer<br />

hi a \antirh tea hmuhchhuah<br />

a tam avangin thihpui pawh<br />

an vang tawh hle. Kan ram ve<br />

<strong>thu</strong>ngah chuan a tam zawkin<br />

an la thihpui a nih hi.<br />

Engtin nge kan hriat chhuah<br />

hma theih ang? :<br />

<strong>1.</strong> Pakhatnaah chuan hmeichhiain<br />

insawiselna chi hrang<br />

hrang, serh a\anga bawlhhlawh<br />

chhuak leh a hun lova<br />

thiput an neih avanga doctor<br />

an r^wn \hin hian.<br />

2. Pahnihnaah chuan doctor<br />

a bik takin hmeichhe lam<br />

thiam Gynaecologist-te’n<br />

ngun taka damlo an han en<br />

a\anga mita hmuh mai theih,<br />

rinhlelhawm chhul hmawra<br />

a lo awm hian, chu lai a\ang<br />

chuan tisa tlem hlep thlain<br />

Pathologist-in cancer a awm


18 Hriselna<br />

leh awm loh an lo en \hin. Hei<br />

hi ‘Biopsy’ kan tih \hin hi a<br />

ni.<br />

3. Pap Smear : Khing kan<br />

sawi takte khi hmeichhiain<br />

insawiselna a neih hnu emaw,<br />

an chhul hmawra mita hmuh<br />

theih thil a lo awm hnu emawa<br />

cancer hriat nan chuan a \ha<br />

ber. Mahse, a awmzia tak chu<br />

cancer a awm tawh hnuah<br />

hmuh chhuah an ni.<br />

Vanneihthlak takin<br />

chhul cancer hi mita hmuh<br />

theiha a lan hma hauhin leh<br />

hmeichhia a insawisel hma<br />

daihin a chhul hmawr tuamtuah<br />

dik lohna, Sap\awngin,<br />

‘Dysplasta’ an tih chu a lo in\<br />

an phawt \hin a. He mi \hat<br />

lohna Dysplasta neite hi a tam<br />

zawk chu a nasat dan azirin<br />

cancer puitlingah a chang thei<br />

a. Dysplasia chauh a la awm<br />

lai emaw cancer a in\an tir te<br />

emawa hmuh-chhuah chuan<br />

awlsamtein a tihdam theih a<br />

ni. Hetiang hriat theihna chu<br />

‘PAP SMEAR’ kan tih hi a<br />

ni.<br />

Eng nge Pap Smear chu?<br />

Hmeichhe chhul bul<br />

vela tuitling tlemte leh chhul<br />

hmawr zawitea ziah a\angin<br />

cancer emaw dysplasia emaw a<br />

awm leh awm loh chu awlsam<br />

takin a hriat theih a. Damlo<br />

tan a na lo va, Doctor-te tan<br />

a awlsam a, hmanrua pawh<br />

chuti lutuka hautak a ni lo.<br />

Mizoramah ngei pawh kan uar<br />

ve \an ta hle. Gynae-cologist<br />

(hmeichhe lam doctor) ten<br />

a smear chu an lo tihsak ang<br />

che’ng a, Pathologist-te’n<br />

cancer emaw dysplasia emaw<br />

a awm leh awm loh chu an lo<br />

enfiah dawn a ni.<br />

Tute nge Pap Smear mamawh?<br />

Kan sawi tawh angin<br />

chhul cancer siamtu ber HPV<br />

chu mipat hmei-chhiatna a\<br />

anga kai a nih avangin, pasal<br />

nei kum 30 tling tawh tan<br />

chuan tih ngei ngei chi a ni.<br />

Hei hi a theih loh pawhin<br />

kum 40 kai tawh chin hi chuan<br />

vawikhat tal tih vek chu<br />

duh<strong>thu</strong>sam a ni. A result a\<br />

angin doctor ten engtia zing<br />

nge pap smear i mamawh tih<br />

an hrilh ang che. Dan naranin<br />

pap smear hmasa bera engmah<br />

\hat lohna nei lo tan kum 2/3<br />

dan vela tih hi a tawk a. |hat<br />

lohna hmuhchhuahte chu a \ul<br />

ang zelin doctor-te’n <strong>thu</strong>r^wn


<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

I MEI ZUK KHA<br />

19<br />

Tunlai mi thiamte chuan, “Naupang khuh hi nu leh pa<br />

mei zuk nen a inkaihhnawih tlat a ni,” an ti. Ezekielan, “Pate<br />

chuan grep <strong>thu</strong>r an ei a, an fate ha a \im a,” a lo ti ve reng a. Nu<br />

leh pa mei zuk pawh faten an tuar daih thei a nih chu. Mipa<br />

mei zu aiin nu mei zukin an fateah chuan pawi a khawih nasa<br />

zawk.<br />

Kan ramah hian a hmei<br />

a pain mei zu kan punlun ta<br />

em em mai a, tute pawh mai<br />

hian mipui vantlang zingah<br />

mei kan pet khu vut vut<br />

ta mai hi chu- thil mawi lo<br />

elkhen a nih bakah mi dang<br />

tan harsatna thlentu leh natna<br />

hial thlen theitu kan ni tih<br />

kan ngaihtuah ngai awm lo<br />

ve. Sikret tlawn 2-a nicotine<br />

poison hi lakhawmin injection<br />

nan hmang ta ila, mi pakhat<br />

thihna tawk chiah a ni bawk<br />

a. Mei han hip vang vang hian<br />

kut leh ke hmawra thisen zam<br />

kal vel kha a dawt a hmet chip<br />

a, temperature degree khatin<br />

a tlahniam a, chutiang thisen<br />

d^wt a hmehchip fo chuan a lo<br />

chip hlen a, kut ke hmawrah<br />

thisen a pe thei lova, a lo p^n<br />

\awih a, tan ngaiin a awm mai<br />

thei a ni.<br />

Tin, sikret tlawn khat<br />

hian minute 4-in mihring<br />

nunna a titawi theiin an hria a,<br />

mei heh ni tin tlawn 30 a\anga<br />

40 vel zu ho chuan dam chen<br />

tur kum 5 a\anga kum 10-in<br />

an pha lo. Chumi awmzia chu<br />

kum 60 dam turin kum 50-ah<br />

emaw 55-ah emaw an thi dawn<br />

tihna a nih chu.<br />

POISON A NI<br />

Tin, nicotine poison ang<br />

bawka hlauhawm Tar poison a<br />

awm a, cancer siamtute zinga<br />

ngaih a ni. Mei chuap dawta<br />

an han hip luh khan kha Tar<br />

kha chuap hnunah a inchheng<br />

a, tlem tlemin a bei a, a bei<br />

tam hret hret a, a tawpah chuan<br />

cancer-ah a lo chang mai \hin a.<br />

Nicotine poison leh Tar poison<br />

bakah pawh poison chi tam tak<br />

a la pai a, hemi pahnihte hi a lar<br />

zual chu an ni.<br />

Chuap cancer-a thi 100


20 Hriselna<br />

zela 90 chu mei hehho an ni<br />

tih an fiah a. Mei zuk tam hian<br />

chaw ei a titui lo thei hle a,<br />

pumpui nate pawh a siam thei<br />

a ni. Meikhu eng emaw zat an<br />

lo lem tel \hin a, pumpui bang<br />

a\anga chaw um \awihtu Gastric<br />

juice-ho kha a tichhuak \<br />

ha thei lo va, chaw \awih lovin<br />

rei tak puma a awm chuan<br />

pumin a hah phah a, gastric<br />

juice chhuak lovin Hydrochloric<br />

Acid a chhuak ta vak<br />

\hin a, chu chuan pumpui a<br />

chiah l^wng a, naupang tein<br />

Peptic Ulcer an nei mai \hin.<br />

Peptic Ulcer, pumpui l^wng<br />

hi a awm laklawh tawh chuan<br />

tihdam a harsa em em a ni.<br />

Mei zuk khu hian mit hi<br />

a ur chamchi bawk a, meikhuin<br />

mit a ur fo chuan mit men<br />

a tivai <strong>thu</strong>ai mai a, meng fim<br />

kak tur kha an meng eng pup<br />

mai a, mit hian a tuar em em<br />

mai bawk. Meizu lo vun aiin<br />

mei zu vun hia a mawi thei lo;<br />

an chuap deuh emaw, tinung<br />

sarh ang hi a awm duh lo hle.<br />

Sport mite tan, zu leh mei hi<br />

hmelma lian ber a ni. Zu leh<br />

mei hmeh kawp ho ngatte<br />

phei chu an vanglai hi a tawi<br />

hle a, fuat an nei miah lo.<br />

Reiloteah an thaw puar pawp<br />

pawp mai \hin.<br />

SAHDAH PAWH<br />

Meizuk bakah sahdah,<br />

vaihlo leh pankhawr ei ching<br />

ho zingah hian Oral cancer,<br />

kam chhung leh hrawk velah<br />

cancer a awm duh bika hriat a<br />

ni. Nu naupai laiin zu emaw,<br />

mei zuk emaw, tuibur/sahdah<br />

hmuam emaw a heh viau<br />

chuan nauchhiat phah nan<br />

emaw nau mi anglo emaw, nau<br />

sawngnawi emaw hrin phah<br />

nan an hmang thei a ni. Zuk<br />

leh hmuam a\anga t


ngawt mai. Bula mite mei<br />

zuk khu kha duh lo chungin<br />

a zu ve ngai lo pawhin an<br />

hip lut ve \euh \euh lo thei<br />

lo va. A rim ngaih theih loh<br />

ngawt chu <strong>thu</strong>dang, hrisel<br />

lohna nasa tak a thlen thei a<br />

ni. Hawihhawmna avangin<br />

ngaipawimawhin an lang lo<br />

thei; mahse mi tan thil \ha lo<br />

thlentu kan ni tih hre renga<br />

mi zinga zu lui tlat kan nih<br />

chuan thil sual tak hre renga<br />

tilui kan ni a, hei hi Kristiante<br />

tihah a mawi lo ani.<br />

I TAKSA HMANGAIH<br />

RAWH<br />

Thil pawi ni mahse,<br />

mahni taksa pawh hmangaih<br />

zo lo khawpa mei zuk lo<br />

hmangaihtu chuan ama taksa<br />

a tirethei a ni mai a, mi dang<br />

sawisel phak a ni hauh lo va.<br />

Amaherawhchu, mi dang leh<br />

zel va tihbawrhban kha chu<br />

mihring nunphung kalh a ni<br />

tawh a, taksa lam dan hian rem<br />

a ti thei lo va, i chunga mi’n an<br />

tih i duh tur ang bawkin mi<br />

chungah pawh ti ve rawh, tih<br />

<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

21<br />

a nih kha. Nangmah chu eng<br />

ang pawhin innghaisa mah la,<br />

mi dang va nghaisa ve kher<br />

suh.<br />

Jeremia chuan chung<br />

niahte chuan paten grep <strong>thu</strong>r<br />

an ei a, an fate ha a \im e, an<br />

ti ngai tawh lo vang. Mi tinin<br />

mahni khaw lohna an thihpui<br />

zawk ang a, grep <strong>thu</strong>r ei tawh<br />

pawh ha ngei chu a \im ang a<br />

ti a. Hetiang tal hi chu nise,<br />

a ziaawm deuh tur. Ezekiela<br />

sawi hi heng meizial zuk <strong>thu</strong>ah<br />

a la dik tluan chhuak chu<br />

a ni si a, nu leh pain thei <strong>thu</strong>r<br />

kan ei avanga a ei lotu fate<br />

ha a lo \im ngawt hi a dik lo<br />

ang bawkin meizuk avanga<br />

fate hrisel loh phahna leh mi<br />

dang pawh natna thlentu nih<br />

hi a dik lo hul hual a ni. A bik<br />

takin hmeichhia fa la nei turte<br />

phei chuan sim vang vang tur<br />

a ni ringawt mai.


22 Hriselna<br />

EI TUR LAKAH FIMKHUR<br />

RAWH<br />

Mihring kan lo pianchhuah phat a\ang hian ei leh in tur<br />

kan mamawh a. |hanglaiten an \han \hat theih nan ei<br />

leh in \ha inchawih tawka ei a ngai a, \hankin tawh pawh chuti<br />

bawk. Hnathawh hautak dan azirin taksa hi a infep ral chak em<br />

em a. Taksa kal ral zel tur ven nan ei leh in tur hi kan mamawh<br />

reng a. Kan ril a lo \am emaw, kan tui a lo hal emaw hian kan<br />

taksaa khawl chi hrang hrang khan thawm \hat an mamawh hle<br />

a ni tih hriattirna pawimawh tak a ni. Amaherawhchu kan ril\<br />

am emaw, tuihal emaw kher nghah kan tum chuan a dik bik lo<br />

va. Nikhata chaw vawihnih ei chuan a hunbi bawhpelh lovin ei<br />

zat zat sela, hna hahthlak thawkte chu an taksa khawl an hman<br />

rim bik avangin, taksa a rimtawng hma bik a, ei tam leh ei zin<br />

deuh pawh a \ul \hin a ni. Nikhatah vawi<strong>thu</strong>m emaw tal ei mai<br />

sela, a hunbi dik takah bawk nise. Ril\am tawpkhawk leh tuihal<br />

hun kher nghah hi chu a tawpkhawk lutuk tawh a, taksain a<br />

tuar hman ang tih a hlauhawm a, Motor tlanlai pawh a chawm<br />

nungtu ber petrol a kang mai chuan motor kal lai a tawp mai<br />

ang a, a khawl sa lutuk a kangchhe mai thei a ni.<br />

Amaherawhchu, ei a tui tih<br />

vanga hunbi nei lo leka i<br />

hmawm mawlh mawlh mai<br />

chuan i pumpui hah-chawl<br />

hman miah lovin i siam dawn<br />

tihna a ni a. Pumpui a hah lutuk<br />

chuan i thil ei a pai \awih<br />

\ha thei lo vang a, pumpui na<br />

i nei leh vat si ang.<br />

Zofate hian taksa mamawh<br />

tawka ei leh in a ngaihzia hi<br />

kan lo ngaihtuah lem lo khawp<br />

mai. A thawk hah apiang hi<br />

ngaihsak lo zual an ni lehnghal<br />

a. |amhnema an ei chuan an<br />

duhtawk mai a, chawhmeh an<br />

neih loh pawhin chaw-hmeh<br />

awm lo tihte chu ‘Chaw ei chhung<br />

chauh alawm’ an ti mai<br />

mai a, pumpui na kan tamin<br />

kan tar hma phah bawk reng<br />

a ni.


Thawk tam chuan an ei<br />

tam tur a ni : Sawi tak ang<br />

khan taksa a \han \hat theih<br />

nan te, taksa khawl hrang<br />

hrangten anmahni hna \heuh<br />

\ha taka an thawh chhunzawm<br />

zel theih nan te ei leh in chu<br />

kan mamawh a. Ei leh in chu<br />

chutiang khawpa kan taksa<br />

tana a pawimawh a, nunna<br />

hnar a nih laiin kan ei leh inte<br />

a dik loh vaih chuan natna<br />

min thlentu leh a hun hmaa<br />

thlanmuala min thawn liamtuah<br />

an \ang leh thei bawk<br />

si a, a buaithlak ngawt mai.<br />

Ril\am avanga thi ai chuan ei<br />

luat avanga thi an tam zawk<br />

an tih tlat chu. Chuvangin<br />

ei leh inah hian fimkhur a lo<br />

ngai nasa hle a ni. Kan ei leh<br />

inte hi thil thianghlim lo leh<br />

poison-in a pawlh tam vaih<br />

chuan, damna tura ei hian<br />

kan thihphah hlauh ang tih<br />

hlauhawm deuh a ni.<br />

A tlangpuiin kan ei leh in<br />

turte hi kan leina lam a\angin<br />

a tel ve lo tur pawlhsawp \<br />

euh mai hi chu a zuartuten<br />

rei lote chhung leka hausak<br />

lawih an duh vang emaw,<br />

hahdam zawka sum lak luh<br />

<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

23<br />

an tum vang emaw a ni ber a.<br />

Entir nan, bawnghnute angte<br />

hi, a tira a tak viau pawhin a<br />

rei deuhva a dal tial tial a, tuisik<br />

u awrh hi kan chang tawh<br />

mai a, tui emaw, bawnghnute<br />

powder emaw an telh belh \<br />

hin vang a ni awm e. Taksain a<br />

tuar lam ai mahin \hatpui nana<br />

hman tham chakna a pai tlem<br />

tawhin, a tui lo bawk a, mi’n<br />

in \euh mah se chaknaa kal tur<br />

alawi a awm dawn lo a ni.<br />

Tun hma chuan zu-ah hian<br />

a rim tichak tur leh ruih awl<br />

nan Geletine (bomb) an telh<br />

ni awmin an sawi a. Tak tak a<br />

nih chuan a rapthlak hle ang.<br />

A nih loh leh sahdahte leh telh<br />

awm loh pui pui slipper chhiate<br />

an telh \hin a. Tunah chuan<br />

zu tih tak nan Burma lam<br />

a\anga lo kal damdawi chak<br />

tak an hmang ta zawk a, hei hi<br />

taksain a ngeih lo hlein thihphah<br />

pawh an awm ta zauh<br />

zauh a ni. Ei lam pawh chuti<br />

bawk, telahte hian taksa tana<br />

pawi tur thil, ram hnim hlauhawm<br />

tak Argem-me hriak an<br />

telh \hin a, hetiang hriak hralh<br />

chhuah tamna hmunah chuan<br />

natna epidemic Epidome<br />

dropsy a thlen thei a, hlau-


24 Hriselna<br />

hawm tak a ni. Taksa khawilai<br />

hmunah pawh natna insiamin<br />

tui a lo tling a, an buaipui thei<br />

hle a ni awm e.<br />

Chawhmeh hmel tih mawi<br />

nan te, theitui lam tihmawi<br />

nan te, Ice-cream lam tihmawi<br />

itawm nan te, sawrkar hian<br />

mihring tana pawi khawih lo<br />

chi rawng hman phal a nei a,<br />

chutiang rawng chu hmang<br />

lovin a dawrtute mit la thei<br />

ang ber turin an duh ang angin<br />

rawng an phuahchawp a, pum<br />

lamin a ngeih duh lo hle. Pum<br />

na leh kaw\halote pawh a<br />

tam duh hle \hin. Chuvangin<br />

hmuh hmasak apiang pawng<br />

ei mai mai loh a him ber. Kan<br />

hriatreng atana pawimawh<br />

chu, kan ei leh inah hian t


awia kan lut hi a zahthlak<br />

ngawt mai. Thingtlang a\<br />

anga Aizawla an rawn sawn<br />

kan peon pawh a chhungte<br />

hrawnin a awm a, zana an men<br />

rei \hinzia a sawiin Aizawl bazara<br />

vai sangha hlui deuh tawh<br />

chu zanah an rep \hin a, chu<br />

chu hnah hringin an fun leh a,<br />

office velah an nghatun zawrh<br />

ta mai \hin a ni awm e.<br />

Mi pakhat pawhin, “Vawkpui<br />

hi uluk deuhin kan rawh a, a<br />

vunte nen kan rep leh a, tichuan<br />

kan Senvawn Sanghal<br />

zawrh leh mai \hin...” zuk ti<br />

bawk a!!<br />

Chiang taka kan sawi theihah<br />

chuan Agriculture <strong>Department</strong>-in<br />

bekang chi, chin<br />

turin a sem a. Heng bekang<br />

chi leh thlai chi dangte pawh<br />

hi a ngetin a ei chhiat loh nan<br />

damdawi chak tak phula vawn<br />

\hat a ni a. Mi \henkhat, sum<br />

hmuhna tur a nih chuan nat<br />

phah tur pawh pawi tihna nei<br />

lote chuan an zuar chhuak a,<br />

chhungkua kuaa damdawi in<br />

pan ngai khawpte an awm<br />

phah hial \hin a ni.<br />

Sumdawng chuan hlep awm<br />

<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

25<br />

tawkin a hralh tur a ni a. Amaherawhchu,<br />

mi bum a, an nat<br />

theihna bakah thih theihna tur<br />

inthiam lohna pawh nei miah<br />

lova an zuar thei hi chu, milem<br />

biate pawh hian an ti duh lo<br />

tawp ang. Ringtu kan nihna<br />

nen pawh hian a inhmeh lo ta<br />

lutuk a. Khawivah zu zuarte<br />

lah hian an keng tam thei em<br />

em a, a tawpah a lo kurtai leh<br />

nghuk \hin a. Saisa rep zuarin<br />

lawi sarep an sai sarep zawrh<br />

ngawk ngawk bawk. Hengte<br />

phei hi chu hriselnain a tuar<br />

phah lo pawh a ni mai thei a, a<br />

thisawn sate a nih phei chuan<br />

kan tuar phah lovang tih tuin<br />

nge sawi thei. Kan ei leh in<br />

tur hi kan damchhan kan tih<br />

tawh kha, nat phah nana hman<br />

hlauhawm chi angte hi chu,<br />

itawmin tlawm zawka hmuh<br />

theih pawh nise i hnar phal<br />

ang u.�


26 Hriselna<br />

JANANI SHISHU SURAKSHA KARKYAKRAM<br />

(JSSK)<br />

Dr. Malsawma,<br />

State Programme Officer(Blindness Control),<br />

Directorate of <strong>Health</strong> Services.<br />

India ramah hian kum tinin nu 67,000 zette chu naupai kaihhnawih<br />

vangin an thi \h$n a, chutih lai chuan naus>n nuai 13 lai<br />

chu kumkhat an tlin hmain an thi \h$n bawk a ni. Naus>n thi<br />

nuai 13 zinga nuai 9(10 z>la 7) te chu thla khat an tlin hmain<br />

an thi a, chung zinga nuai 7(10 z>la 8) te chu chawlhk^r khat<br />

an tlin hmain an thi a, heng zinga a tam z^wk chu ni 2 (hnih)<br />

chhung chauh an dam hman<br />

a ni.<br />

Nu, nau chunga an thih<br />

chhan tl^ngpuite chu naupai<br />

kaihhnawih - thisen s^ng<br />

leh a kalpui te, thipl fai t^wk loh<br />

vang te, hnam ch$n d^n \ha lo<br />

chhawm nun vang leh inkalpawhna<br />

\hat t^wk loh vang te<br />

a ni ber a. Naus>n, kum khat<br />

tlin hmaa an thih chhan tlangpuite<br />

chu nau no lutuk, a hun<br />

hmaa piang te, pian laia hliam<br />

leh piansualna eng emaw neih<br />

te, laihrui hris>l lo emaw tihhliam<br />

palh emaw te, kaw\halo,<br />

^wm n^ leh natna dang vang<br />

te, chaw \ha tl^kchham leh<br />

ch>tsualna (accident) vang te<br />

a ni fo \hin. Nu, nau chunga<br />

thiin a huam chin chu nau pai<br />

tirh a\anga chhiar \ana nau<br />

hrin emaw chhiat emaw hnu<br />

ni 42 thleng inkara nau pai<br />

emaw, nau hrin emaw, chhiat<br />

emaw leh a kaihhnawih vanga<br />

thi (accident leh tih luih thil<br />

huam lovin) hi a ni.<br />

JSSK-in a tum ber chu<br />

naus>n kum khat tlin hmaa<br />

thi z^t (Infant Mortality Rate


-IMR) leh nu, nau chunga thi<br />

z^t (Maternal Mortality Rate<br />

-MMR) tih hniam a ni. Tuna a<br />

lan d^n chuan nu, nau chunga<br />

thihna leh naus>n kum khat<br />

tlin hmaa thihna chhan lian<br />

ber leh pawimawh ber pakhat<br />

chu nau neih d^n him t^wk lo<br />

leh hrisel lo - mahni ina nau<br />

neih - vang hi a ni. Chuvangin<br />

mahni ina nau neih (home delivery)<br />

duhna tibo va, nau nei<br />

tur zawng zawng te’n sawrkar<br />

damdawi in (hospital) emaw<br />

nau neih theihna Sub-Centreah<br />

ngei nau an neih vek theih<br />

nan JSSK hi duan chhuah a lo<br />

ni ta a; hei hian hmun tinah<br />

retheihna leh m^wlna vanga<br />

mahni ina nau neih duhna hi<br />

a tih bo ngei beisei a ni.<br />

JSSK hi Mizoramah<br />

hman \an m>k a ni tawh a,<br />

chhawr \angkai ngei turin mi<br />

tinin \an kan l^k a pawimawh<br />

hle a ni.<br />

J S S K - I N A H U A M<br />

CHINTE:<br />

<strong>1.</strong> (a) Nu, sawrkar damdawi<br />

in emaw Sub-Centre,<br />

nau neih theihna<br />

hmun emawa nau nei<br />

te (institutional delivery)<br />

leh nau zai chhuah<br />

<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

27<br />

(Caesarian section)<br />

apiang. [Fa neih tawh<br />

z^tin kawngro a su lo]<br />

(b) Naus>n, ni 30 aia upa<br />

lo, sawrkar damdawi<br />

ina enkawl(admit) te.<br />

2. Sawrkar damdawi in,<br />

nau neih theihnate:<br />

a. Civil Hospital, Aiz^wl.<br />

b. District tina Hospital-te.<br />

c. CHC leh<br />

PHC - doctor awmna<br />

zawng zawng. d. Sub<br />

- Centre, nau neih<br />

theihna tura duante.<br />

3. Naus>n (ni 30 aia upa lo)<br />

damlo admit theihna te chu<br />

achunga sawrkar damdawi in<br />

(Sub - Centre ni lo zawng) te<br />

khi an ni.<br />

4. Sawrkar damdawi ina<br />

nu, nau nei tura kal chu a kal<br />

lam leh haw lam motor chuan<br />

man (transportation expenditure)<br />

leh damdawi ina a awm<br />

chhung s>nso - damdawi, lab.<br />

investigation, adt. tumsak vek<br />

a ni.<br />

Ham\hatna dawng thei<br />

chinte:<br />

(a) Nau neih tluangtlam<br />

(normal delivery) chu


28 Hriselna<br />

dam-dawi ina awm<br />

(admit) a\anga nau<br />

neih hnu ni 3 thleng.<br />

(b) Naut> zai chhuah<br />

(Caesarean section) -<br />

Zai ni a\anga ni 7-na<br />

thleng.<br />

5. Naus>n (ni 30 aia upa lo)<br />

damlo(admit) chu a kalpuitu<br />

mi 1 (pakhat) kal lam leh haw<br />

lam motor chuan man leh<br />

damdawi ina a awm chhung<br />

s>nso - damdawi, lab. investigation,<br />

adt tumsak vek a ni.<br />

Naus>n damlo (admit)<br />

chu ni 30-a upa a tlin hma<br />

zawng. [Naus>n chu ni 30<br />

a tlin hnuah enkawl zui a la<br />

ngaih chuan damdawi in a\<br />

anga a chhuah ni thlengin a<br />

huam ang.]<br />

6. Nu, nau neih hnua<br />

damdawi in a\anga chhuak<br />

tawh, nau neih a\anga chawlhkar<br />

6 ral hmaa nau neih<br />

kaihhnawih harsatna (complication)<br />

vanga damdawi ina<br />

enkawl (admit) leh ngai te chu<br />

treatment leh investigations,<br />

adt. \ul zawng zawng tumsak<br />

tur a ni. [Kal man (transportation<br />

charge) erawhchu a<br />

huam tel lo]<br />

7. Motor kal man leh s>nso<br />

dang r>ng r>ng hi a chhawrtu<br />

kutah pawisain(cash payment)<br />

p>k loh tur a ni a, Staff i/c JSSKin<br />

a p>ksak z^wk tur a ni.<br />

JSSSK-IN A HUAM TEL<br />

LOH TE:<br />

<strong>1.</strong> Private Hospital/Nursing<br />

Home-a nau nei leh naus>n<br />

enkawl(admit).<br />

2. Sawrkar damdawi ina<br />

nau nei tura kal, mahse nau neih<br />

hma a chhuak/hawng leh.<br />

3. Nau nei tura kal, kawng<br />

laka nau nei, in lama kir leh.<br />

4. Nau neih hun hmaa nau<br />

pai harsatna (complication)<br />

vanga admit.<br />

5. Nau neih hnu kar 6 pel<br />

tawh, complication vanga admit.<br />

6. Naus>n (ni 30 aia upa lo)<br />

damlo, admit ngai lo, in lama<br />

enkawl tura tih.<br />

MOTOR CHUAN MAN<br />

CHUNGCHANG:<br />

<strong>1.</strong> JSSK-a motor chuan man<br />

p>ksak tur chu hetiang hi a ni:<br />

(a) In a\anga nau neihna<br />

hmun sawrkar damdawi<br />

ina kalna leh<br />

hawna.


(b) Refer case-ah chuan<br />

refer-tu awmna damdawi<br />

in/Sub-Centre<br />

a\anga refer-na damdawi<br />

in thleng kalna<br />

leh refer-na damdawi<br />

in a\anga chhuah hnua<br />

in thlenga kalna.<br />

(c) Naus>n damlo tan<br />

pawh a chunga mi ang<br />

hian.<br />

2. Motor chuan man hi<br />

Km.1-a Rs.15 z>lin kal hlat<br />

z^wnga chhk ngh^l z>l<br />

tur a ni.<br />

3. Motor chuan man hi<br />

nu, nau nei tur emaw naus>n<br />

damlo emaw ch>nna in a\anga<br />

nau neih theihna emaw naus>n<br />

admit theihna damdawi in hnai<br />

ber thleng chauh p>ksak theih<br />

a ni.<br />

4. Nuin a ch>nna in a\<br />

anga nau neih theihna sawrkar<br />

damdawi in hnai ber kal p>la<br />

hmun danga nau a neih emaw<br />

naus>n awmpuituin naus>n<br />

admit theihna sawrkar damdawi<br />

in hnai ber kal p>la<br />

hmun danga naus>n a admit<br />

chuan motor chuan man kha a<br />

chunga sawi angin an ch>nna<br />

<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

29<br />

in a\anga sawrkar damdawi in<br />

hnai ber thleng chauh p>ksak<br />

theih a ni.<br />

5. Nu emaw naus>n emaw<br />

tana sawrkar damdawi in hnai<br />

berah thawktu an awm loh<br />

lai emaw, an remchan loh lai<br />

emaw a nih chuan nau neih<br />

theihna emaw naus>n admit<br />

theihna sawrkar damdawi in<br />

dang hnai ber thleng motor<br />

chuan man p>ksak theih an<br />

ni.<br />

6. Motor kal theih lohna<br />

emaw kal remchan lohna<br />

hmunah emaw chuan kea kal<br />

chu Rs.15 per km. ang thova<br />

chhk tur a ni.<br />

7. Nau neih theihna Sub-<br />

Centre ni lote pawhin nu,<br />

nau nei tur emaw naus>n (ni<br />

30 aia upa lo) damlo te d^n<br />

pangngaiin refer-na lehkha<br />

siamin PHC/CHC/DH-ah an<br />

refer \hin ang a, nuin naut><br />

a neih emaw naus>n chu<br />

enkawl(admit) a lo nih chuan<br />

achunga Sl.No.1(b) ang khian<br />

ham\hatna an dawng thei<br />

ang.<br />

REFER CASE:<br />

<strong>1.</strong> Nu, nau nei tur, harsa


30 Hriselna<br />

bik(complicated case) leh<br />

naus>n (ni 30 aia upa lo)<br />

damlo refer tur r>ng r>ng chu<br />

refer-tuin refer-na lehkha a<br />

siam sak ngei ngei tur a ni a,<br />

refer-na lehkha tel lo chuan<br />

damlo chuan refer case te angin<br />

JSSK ham\hatna a dawng<br />

thei lo vang.<br />

2. Refer case r>ng r>ng<br />

sawrkar damdawi in hnai berah<br />

chauh refer \hin tur a ni.<br />

3. Nau nei tur leh naus>n<br />

damlo refer te chu motor chuan<br />

man p>k sak tur a ni.<br />

4. Damlo in a\anga a refertu<br />

damdawi in inkar kal lam<br />

motor chuan man chu refer-tu<br />

damdawi in/Sub-Centre-in a<br />

pe ang a, refer-tu hnen a\anga<br />

refer-na damdawi in inkar kal<br />

man leh refer-na damdawi in<br />

a\anga chhuah hnua in lama<br />

Mawitea huang!!!!!!<br />

h^wn kawng motor chuan man<br />

chu refer-na damdawi inin a<br />

pe ve <strong>thu</strong>ng ang.[Nau neih<br />

theihna Sub-Centre ni lovin<br />

damlo a refer chu kal man<br />

p>k sak a ngai lo va, damlo<br />

chu damdawi in a thlen hnuah<br />

chauh JSSK-in a huam ang]<br />

MEDICINE/LABORA-<br />

TORY CHARGE, adt.<br />

Nu, nau nei tur leh<br />

naus>n damlo admit te sum<br />

p>ksak theih z^t chu hetiang<br />

hian bithliah a ni:<br />

(a) Nau neih tluangtlam<br />

atan damdawi ilovah<br />

` 350/- leh laboratory<br />

charge-ah ` 200/- thleng.<br />

(b) Caesarian Sectionah<br />

damdawi ilovah `<br />

2,000/- leh laboratory<br />

A bike \awng tawh deuh mai kha a zuar ve a, tumahin an lei<br />

duh si lo va, a tihngaihna hre lo chuan Gas bur tak awm a<br />

chhawm tel chiah mai chu, an inchuh hut hut mai nia!!!!!<br />

Mawitean a tia lawm, Bairabi khua a han lum mai mai<br />

khawp a, Pathianni zan <strong>thu</strong>sawitu tur te pawh hian tawnzau<br />

zuk bat peih tawk a!! Tawnzau bat peih chu inchei tak an ni<br />

ringawt…..zuk ti a…


THYROID<br />

<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

31<br />

- Dr. Para, OSD, H&FW.<br />

Thyroid chu eng nge ni? Thyroid chu kan taksaa \halbe<br />

(gland) kan tih zinga pakhat a ni a. Hrawkb^wk hnung chiahah<br />

hian a awm a. Peng 3- ding lam leh vei lam leh a laita a nei.<br />

Thyroid hian mihring taksain a mamawh thyroid hormone<br />

(T3 leh T4) a pe chhuaka, he hormone hian taksa-in chakna<br />

(energy) a hman dan a control a, Protein a siam a, hormone dangin<br />

taksa bung hrang hranga a hnathawhnaah a pui a, chawtha<br />

insiamkualna (metabolism) a pui a, taksa bung hrang hrang \<br />

hanna (growth) a pui a, calcium virvel a pui bawk a ni.<br />

Thyroid Hormone awm<br />

dan (condition) hrang<br />

hrangte :<br />

<strong>1.</strong> Euthyroid: Hemiah hi<br />

chuan thyroid-in pangngai<br />

takin hna a thawk a, a normal<br />

a ni.<br />

2. Hyperthyroid: Hetah<br />

<strong>thu</strong>ng hi chuan eng eng emaw<br />

vangin thyroid hormone kha a<br />

nihna tur aiin a lo tam a, chu<br />

chuan taksaah dik lohna hrang<br />

hrang a lo thlen ta \hin a ni.<br />

3. Hypothyroid : Hetah hi<br />

chuan a normal aiin a lo tlem<br />

ve ta <strong>thu</strong>ng a chu chuan a<br />

chunga mi ni lo natna dang a<br />

thlen ve ta <strong>thu</strong>ng a ni.<br />

Hyperthyroidism : A chunga<br />

sawi tawh ang khian Thyroid<br />

hormone a normal level aia<br />

a lo san hian a natna hming<br />

kha Hyperthyroidism kan ti<br />

a. A lo awm theihna hi chhan<br />

hrang hrang a awm thei a.<br />

Chungte chu : Thyroid glandah<br />

inflammation (a chhan<br />

hriat kher loh-Grave’s disease)<br />

emaw, b^wk (cancer ni<br />

kher lo) a lo awmin Thyroid<br />

hnathawh a lo buai ta \hin a,<br />

chuvang chuan hormone kha<br />

duh aia tam a lo chhuah phah<br />

ta \hin a ni. A lanchhuah dan<br />

tlangpui chu lum tawrh theih<br />

lohnate, thil nin riaunate,<br />

thinchhiatna te, chauh nghulh<br />

te, taksa rihna tlahniam te,<br />

haihawtna te, kutphah thlan


32 Hriselna<br />

dep depte, kut khur der der<br />

te, lungphu rang leh phu dup<br />

dupte, sawi tur fak awm si<br />

lova hlauh neih deuh tlat te,<br />

mit pawngchhuak te hi a ni.<br />

Taksaa langchhuak lem lovin<br />

hyperthyroid hi a lo nih reng<br />

theih bawk. Tin, rai laiin Thyroid<br />

gland-ah natna awm kher<br />

lovin a lo sang ve thei a, Nau<br />

neih zawhah amahin a dam ve<br />

leh mai.<br />

Hypothyroidism: A hniam lam<br />

a ni ve <strong>thu</strong>ng a, myxoedema<br />

ti pawhin kan sawi bawk \hin.<br />

He natna hi rinaiin a tlanglawn<br />

ang reng viau. Iodine chi awm<br />

hma chuan Iodine tlakchham<br />

vang a ni ber a, awrpuar kan<br />

tih ang chi khan an nei tlang<br />

pui. Iodine chi a lo awm tak<br />

hnu hian awrpuarte an awm ta<br />

mang lo va, Hypothyroidism<br />

natna nei an la awm tho si a, he<br />

natna hi natna hmuhchhuah<br />

loh (under-diagnose) zingah<br />

a tlanglawn ber pawl a ni. A<br />

natna lanchhuah dan tlangpui<br />

Mawitea huang!!!!!!<br />

chu vawt tuar theih loh riau<br />

te, lungphu muangte, chauh<br />

deuh nghulh te, taksa rihna<br />

lo sang ta riaute, sam tla nasa<br />

te, depression te, thi neih dan<br />

mumal lo te a ni. Nu-in nau<br />

a pai laia iodine a tlakchham<br />

chuan naute thlengin he natna<br />

hi a awm thei a ni.<br />

‘Ka thyroid a’ tih ngawt<br />

chuan a chiang ta lo a nih<br />

chu!<br />

A confirm/diagnose dan: Thyroid<br />

function Test (TFT)<br />

hmangin a ni a, Mizoramah<br />

pawh test theih a ni tawh. A<br />

result kha Doctor hriatpuina<br />

lova mahnia lo hrilhfiah (interprete)<br />

ve ngawt a him lo<br />

thei.<br />

Tih tur : Hetiang insawiselna<br />

kan nei emaw hrawkbawrah<br />

b^wk/vung awm nia<br />

kan hriat chuan Doctor r^wn<br />

vat tur a ni.<br />

@ “|hianpa, ka zun hi fanghmir in an bawm leh lat lat \hin<br />

a, zunthlum ka nei ve emaw ni dawn le? ka hlauthawng riau mai<br />

a?” a ti dek dek a. Ani chuan, “Chutiang mai mai te chu a la nep<br />

em mai, kei chu fanghmir hi ka zung chhuak \hawt \hawt \hin a<br />

sin,” zuk tih san a.


<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

SENTUT (Measles)<br />

Sentut hi naupang tinin<br />

an vei tawh awm e. Vawikhat<br />

vei tawh chuan a vei nawn leh<br />

ngai tawh lova hriat a ni. Nimahsela,<br />

Mizote hi kan thisen<br />

leh taksa a danglam bik emaw<br />

ni, tunlai chuan sentut vawi<br />

2-3 vei nawn lehte pawh nu<br />

\henkhat chuan an sawi nual<br />

mai.<br />

A natna chhan hi Virus<br />

chi khat RNA Virus avang a<br />

ni a. Vawikhat vei tawh chuan<br />

thisenah kha Virus kha a awm<br />

reng a, tichuan nuin nau a<br />

hrinin nausen thisenah khan<br />

tlem azawng a tel a, nausen<br />

thla 9 a nih thlengin a nu<br />

thisen a\anga a neih khan a<br />

thlen thei a ni. Tin, he sentut<br />

hi natna inkaichhawn awlsam<br />

ber pawl a ni awm e.<br />

A natna lo lan dan : Mi tam<br />

takin naupang khua tlem a lo<br />

sik a, a taksa a bawlin sentut<br />

kan puh vek mai a, hei hi chu a<br />

dik vek lo. Chuvangin, sentut<br />

natna lo landan chiangkuang<br />

takin i lo sawi dawn teh ang.<br />

Sentut hi mi dang hnen<br />

33<br />

a\anga an kaichhawn a\anga ni<br />

10-na velah a natna a lo lang<br />

\an a, an bawl chhuah chiah<br />

phei chu natna kaichhawn a\<br />

anga ni 14-na velah a ni tlangpui.<br />

A tir lamah khawsikin a in\<br />

an a, mah se ni 3-4 vel hnuah<br />

a tlahniam ve mai a. Khawsik<br />

mai bakah hritlang, khuh<br />

awmna leh mitna a tel deuh<br />

ngei ngei \hin. He khawsik<br />

chhung hian sentut natna hriat<br />

theihna leh chianna ber chu<br />

KOPLOK SPOT an tih mai<br />

biang chhung velah bawl, a var<br />

uk deuh lam rawng a lo lang<br />

chhuak \hin, a chang chuan<br />

he hmai bianga bawlchhuak<br />

chhung-ah hian thisen tlem<br />

a chhuak a, sen lar deuhtein<br />

a lang bawk. Beng hnung hi<br />

a bawl chhuahna hmasa ber a<br />

ni fo. Tin, mitna avang khan<br />

mit a sen a, thil hmuhte a<br />

phir thei. Tichuan, khawsik<br />

a lo sang tial tial a, naupang<br />

\henkhat phei chuan kaihte<br />

hial an nei thei. Hmai a\ang<br />

khan taksa hmun hrang hrang,<br />

nghawng leh awm velahte a<br />

bawl chhuak a, kut leh keahte<br />

chenin a bawl chhuak \hin a ni.<br />

Hemi hnu ni 2-1 lek chhungin


34 Hriselna<br />

khawsik chu a tlahniam a, an<br />

dam ve leh mai \hin.<br />

He Sentut natnain a<br />

kaihhnawih hlauhawm deuhte<br />

chu kaw\halo te, phneumonia<br />

te, lung lam natna te, beng<br />

natnate leh zeng lam natnate<br />

hi an ni.<br />

Natna inkaichhawn theih<br />

hun : Sentut an vei \antirh<br />

phat a\angin mi dang tan<br />

a hlauhawm \an a, an bawl<br />

chhuah a\anga ni 5 chhung a<br />

huam tel bawk.<br />

Inven dan : Mi dang tana kaichhawn<br />

theih natna vei an nih<br />

avangin naupang damlo chu<br />

pawn chhuahpui miah lo tur.<br />

Tin, an bawlchhuah a\anga ni<br />

5 chhung kha a hlauhawm thei<br />

kan tih tawh kha, hemi chhung<br />

chu an lo dam deuh pawh a ni<br />

mai thei, mahse pawn chhuah<br />

khap tur.<br />

Vaccine : Measle Vaccine hi<br />

India rama an hmanna a la rei<br />

loh tehlul nen, Mizoramah<br />

kan nei ve tlat mai a. Ama-<br />

herawhchu, vur hmanga kawl<br />

\hat leh pek a \ul \lat avangin<br />

uluk a \ul khawp mai. He Vaccine<br />

hi nausen thla 9 mi leh<br />

kum 1 inkara mi a pek theih<br />

a, vawikhat chauh pek a \ul a.<br />

Sub-Centre-ah pek chhuah<br />

reng a ni.<br />

A Enkawl Dan : Tihdamna<br />

damdawi bik a awm hranpa lo<br />

va, mahse khawsik atan leh na<br />

chhawkna atan heng damdawi<br />

Restpose mum chanve te, tui<br />

leh thei tui tam tawkte leh<br />

nachhawkna a khat tawka ei<br />

leh mut hahdam a ni deuh ber.<br />

Tin, damlo natna pindan kha<br />

a theih chuan a lum thei ang<br />

leh thim deuh hleka siam a \<br />

ha. Natna dangin a tlakbuak<br />

loh chuan anti-biotic heng<br />

Ampicillin te leh W.K Trim<br />

tih angte hi a \ul hranpa lo.<br />

Mawitea huang!!!!!!<br />

@ NLUP-ah khan Coffee chin a thlang a, an va endik a, hma lak<br />

engmah hmuh tur a awm si lo a, a chhan an zawh lah in, “E….In<br />

hmanhmawh a nih hi, lo ngai reng rawh u, khung kan kawmthlang<br />

mual thla zawng zawng te khu coffee hmun hlirin a hring thla dup<br />

dawn awmin a lang a nia,” zuk ti ringawt a..


<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

HEPATITIS – B<br />

35<br />

K. Makima<br />

He p a t i t i s hi thin natna chikhat a ni a, thin timur (hepatocytes)<br />

tichhe thei ho entir nan virus te, zu leh damdawi thenkhat<br />

tena thin an tihchhiat vanga lo awm \hin a ni. Amaherawhchu,<br />

Hepatitis kan han tih mai hi chuan viral hepatitis (A bik takin<br />

Hepatitis ‘B’) kan sawi tumna a ni deuh \hin. Chuvangin, a<br />

lar ber a ni bawk a, Hepatitis ‘B’ chanchin hi kan thlur bing<br />

dawn a ni. Tunah hian Hepatitis hi chi sarih hriat a ni tawh a,<br />

Hepatitis A, B, C, D, E, F leh G tia hriat an ni. Hapatitis ‘A’<br />

leh ‘E’ te hi ei leh in atanga kaichhawn theih an ni a, Hepatitis<br />

‘C’ hi thisen inpek (blood transfusion) a\tanga kai a ni deuh ber.<br />

Hepatitis ‘D’ hi chu hepatitis B vei hnuah emaw, vei rual emaw<br />

chauha kaichhawn theih a ni, amah mai chuan a kaichhawn<br />

theih loh. Hepatitis ‘F’ leh ‘G’ te hi chu an chanchin hriat a la<br />

ni rih lo a, chhui mek zel a la ni. Hepatitis ‘B’ hi kan lo chhui<br />

bing tawh ang a.<br />

A INKAICHHAWN<br />

DANTE :<br />

Hapatitis ‘B’ hi Hapatitis<br />

‘B’ virus (HBV) in a thlen a<br />

ni a, HBV hi a veite thisenah<br />

leh taksa tui (body secretions)<br />

chi te, serh tuiahte a awm a,<br />

heng a\ang hian kai theih a<br />

ni. HBV hi a dam rei thei ang<br />

reng hle a, boruakah pawh ni<br />

eng emaw zat a dam thei. Tui<br />

chhuanso (minute 5) hian a that<br />

vek theia ngaih a ni.<br />

Hepatitis ‘B’ kaichhawn<br />

dan tlangpuite chu :<br />

<strong>1.</strong> Thisen leh taksa tui a\<br />

angin.<br />

1) Thisen thianghlim lo<br />

dawn.<br />

2) Syringe thianghlim lo<br />

inhmantawm (Drugs a<br />

inchiu \hin ten an kai dan<br />

tlanglawn ber a ni)<br />

3) Hriau thianghlim lova<br />

invih-tattoo chhut,


36 Hriselna<br />

bengverh etc.<br />

4) Hmulmehna leh ha<br />

nawhna inhman\awm.<br />

2. Nuin a fa hrinah a<br />

kaichhawng thei bawk.<br />

3. Mipat hmeichhiatna<br />

hman a\angin : inpawlna a\<br />

anga kaichhawn theih a ni<br />

a, mawngkawhurho zingah a<br />

hluar bik bawk.<br />

4. Thosi leh khumfate hian<br />

an thehdarh ve theia rin deuh<br />

a ni na a, hriat chian a ni lo.<br />

Naupang inkawmho \hin te,<br />

khum khata muho \hinte hian<br />

an inkaichhawng ve duh hle a,<br />

a chhan chiah hriat a ni lo na<br />

a, kut ke pem/pilh vel a\anga<br />

inkai-chhawn nia rin a ni.<br />

A L A N C H H U A H<br />

DAN:<br />

Natna hrikin taksa a<br />

luh a\anga kar 4-20 chhungin<br />

a langchhuak \an a, lu na, luakchhuak,<br />

chaw ei tui lo, pum<br />

nuam lo, pum na, thinlian leh<br />

kaw\halote pawh a awm thei.<br />

Mei zu \hin paw’n an zu tui<br />

lova, ruh chuktuah na, vun<br />

bawlte pawh a awm thei bawk.<br />

Heng a lan chhuah hnu darkar<br />

1-2 velah mitliam an nei a, zun<br />

a dumin ek rawng a lo dal a,<br />

a hmaa kan rawn sawi tak<br />

zawng zawng hi a nep tial tial<br />

thin. He natna vei 90% vel<br />

chu mitliam a lan a\anga kar<br />

3-6 velah ngai an awh leh thin<br />

a ni. Taksaa thil thleng zawng<br />

zawng hi mitinah a inang vek<br />

kher lo va, Hepatitis ‘B’-in thil<br />

a thlen theihte chu hetiang hi<br />

a ni.<br />

A HLAUHAWM EM?<br />

Mi \henkhat chuan<br />

Hepatitis ‘B’ hi AIDS anga<br />

hlauhawm leh awlsamtea<br />

inkaichhawn theihah an ngai<br />

a, mahse a hma lama mi kan<br />

en khian a hlauhawm dan chu<br />

kan hrethiam thei mai awm<br />

e. A vei zawng zawng zinga<br />

90%-95% chu an dam leh mai<br />

a, a vanduai deuh mi tlem te<br />

0.5%-1% te chuan an thih pui<br />

a, 5%-10% te chuan a hrik an<br />

pai a, mahse natna an nei lem<br />

lova, anmahni inenkawl lem<br />

loh pawhin a dam mai thei.<br />

Mahse natna hrik an pai rei<br />

chuan thinsawng (cirrhosis)<br />

emaw thin cancer emaw a<br />

thlen thei a, an thihpui thei<br />

tho a ni.�


<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

LIMBU DAMDAWIA HMAN DAN<br />

Mi tin hian thei ei tam<br />

hi hriselna a ni tih chu kan hre<br />

tlangpui awm e. Mahse, thei ei<br />

ai chuan kuhva, meizial, sahdah<br />

ilovah pawisa kan hmang<br />

tam zawk daih mai. Thil \ha<br />

kan hriat reng pawh kan zawm<br />

peih lo \hin a, chuvangin a<br />

sawi lam hi han tam phawt<br />

mai ila, lo zawm tawk zawng<br />

an awm ve teh chek ang chu.<br />

Theite hian \hatna bik<br />

riaute leh hmanna bik riaute<br />

a lo nei ve leh thlih thliah a. A<br />

hmasain Limbu thar vanglai a<br />

ni bawk a Limbu \hatna in sawi<br />

phawt mai teh ang. Sawi zawng<br />

pawhin chil a put zawih zawih<br />

thei mai le. Limbu hi thei hrisel<br />

tak mai a ni tih chu kan hre \<br />

heuh awm e.<br />

Hawaii leh New Zealand<br />

thliarkar hmuchhuaktu James<br />

Cook-a khan kum 1700 vel daih<br />

tawh khan a lawng mite hnenah<br />

Limbu a ei tir thin a, chu chuan<br />

an natna vei thin a um bo thei<br />

tih an lo hre daih tawh mai.<br />

Hetih lai hian vitamin C an la<br />

hmuchhuak lo a ni. Chutiang<br />

bawkin British Lawng mite<br />

pawhin limbu an lo pai thin<br />

37<br />

avangin ram hla tak takah an zin<br />

theih phahin ram dang lawng<br />

mite lakah chakna an lo chan<br />

theih phah a ni.<br />

Limbu \hatna hi hmuh<br />

chhuah belh zel a la ni a, mahse<br />

a pawimawh zual chauh i lo<br />

tarlang teh ang.<br />

A hnah : Limbu hnah hian tel<br />

rimtui deuh mai Limonene an<br />

tih mai chu a pai a ni. He limbu<br />

hnah hi damdawia an hmannate<br />

chu :-<br />

1) Muttui nan.<br />

2) Pumna damdawi atan a<br />

hman theih bawk a.<br />

3) Rulhut damdawiah a<br />

hman theih bawk a ni.<br />

Tin, mi nervous thei<br />

takte leh luna benvawn neite<br />

tan leh khawsik tan a tha bawk<br />

a ni.<br />

A siam dan : A hnah gram 20<br />

tui litre khatah chhuang la a<br />

tui chu ni tin no 3 in \hin ang<br />

che.<br />

A kawr : Limbu kawr pawh hi<br />

a hnah ang bawkin khawsik leh<br />

rulhut atan a \ha a, tin chaw ei


38 Hriselna<br />

tui lo leh pum nuam lo atan a \<br />

ha bawk.<br />

A siam dan : Limbu pakhat<br />

kawr kha tui no 1-ah chhuang<br />

la, ni tin no 3 in ang che.<br />

Limbu tui : Limbu tui hian<br />

Vitamin B, C, leh acid te leh<br />

flavonoid an tihte a pai a, thatna<br />

tam tak neia sawi ni mah se,<br />

chiang taka hriatte chauh han<br />

tarlang ila.<br />

<strong>1.</strong> Scurvy : He natna hi vitamin<br />

C tlakchham vanga lo awm<br />

a ni a, a lan dan chu, hahni<br />

a lo vung a, a thi \hin a, tin,<br />

pem tharte an dam thei lo<br />

va, lung leh thisen zamten<br />

a chhiatphah thei a ni. Thei<br />

dangte hian vitamin C ngah<br />

zawk mahse limbu-a vitamin<br />

C hi he natna atan hian a<br />

tha bik a ni. A chhan chu<br />

vitamin dang leh acid te leh<br />

mineral dang a pai tel vang<br />

a ni.<br />

2. Pumpui chak lo : Pumpui<br />

chak lo tan limbu tui chaw ei<br />

khama in a tha. Tin, limbu<br />

tui hi <strong>thu</strong>r mah se, pumpui<br />

ulcer tan zuk tha teh tlat a.<br />

Pumpui ulcer in neih chuan<br />

limbu tuiah soda fiante khat<br />

thlak la ni tin vawi 2 in thin<br />

ang che.<br />

3. Taksa al tam lutuk ven nan a<br />

\ha : Sa lam ei tam mite chu<br />

an thisen leh zunah al a tam<br />

duh hle a. Chu chuan ruhseh<br />

te, kala lungte awm te a siam<br />

thei a ni. Hetiang mite tan<br />

hian limbu tui in tam a tha<br />

a. Chu chuan an thisen chu<br />

a tithianghlimin kal natna<br />

lakah leh ruhseh lakah a<br />

veng thei a ni. Tin, limbu<br />

tuia citrates (Citric acid salt)<br />

te chuan kala lungte awm an<br />

chiah ral thei tih chiang taka<br />

proof a ni tawh bawk.<br />

4. Limbu tui hian vitamin P<br />

leh hesperidin te an pai a,<br />

chu chu thisen zam tan an<br />

tha hle a ni. Ke vung te,<br />

thahrui chat te, piles leh BP<br />

sang tan limbu tui a tha a<br />

ni.<br />

5. Antiseptic : Limbu tui hian<br />

hrik a that thei a ni. Dr.<br />

Ernst-a experiment-ah<br />

chuan khuhhip hrik tonsil-a<br />

<strong>awmte</strong> chu limbu tuia chiah<br />

an nih hnuah an thi vek tih an<br />

hmu chiang a ni. Chuvangin<br />

kawthalo hrik pawh limbu<br />

tui hian a that thei tih hriat<br />

chian a ni. In chhungkuaah<br />

kawthalo in awm chuan<br />

limbu tui in tir ang che. Tin,<br />

tawnsil naah limbu tui chu


<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

Civil Hospital-a pawisa CHawi |ulna te :<br />

39<br />

outdoor indoor<br />

<strong>1.</strong> In entirna Card man - ` 5.00 Free<br />

2. X-ray hrang hrang man te :<br />

Hand, Elbow, Shoulder, Humerus,<br />

Forearm - ` 20.00 Free<br />

Pelvis, Abdomen, Skull, etc. - ` 30.00 -do-<br />

Chest - ` 35.00 -do-<br />

Ba Swallow - ` 50.00 -do-<br />

Ba enema - ` 140.00 -do-<br />

Ba meal - ` 120.00 -do-<br />

Lumber, Thorasic spine - ` 60.00 -do-<br />

IVU - ` 140.00 -do-<br />

(IVU tih man bakah a tihna damdawi mahniin lei a ngai.<br />

Damdawi In <strong>chhunga</strong> damlo awm mekte tan chuan free a ni.<br />

BPL te tan khawl en man free a ni a. Damdawi ngai erawh chu<br />

mahniin lei a ngai.)<br />

For outdoor For indoor<br />

ECG - ` 50.00 - ` 50.00<br />

USG (Ultrasound) - ` 150.00 - ` 100.00<br />

Endoscopy - ` 150.00 - ` 100.00<br />

Echo - ` 250.00 - ` 200.00<br />

PFT - ` 300.00 - ` 250.00<br />

EEG - ` 300.00 - ` 250.00<br />

TMT - ` 500.00 - ` 500.00<br />

Dialysis - ` 600.00 - ` 600.00<br />

Holter ECG - ` 500.00 - ` 500.00<br />

C.t scan :<br />

Head - ` 700.00<br />

Chest, Abdomen - ` 1000.00<br />

(CT Scan tih man bakah a tihna tur damdawi mahniin lei a<br />

ngai.)<br />

BPL, AAY Contrast Card nei tan free theih a ni bawk.


40 Hriselna<br />

Football Tournament Ropui<br />

PI DARI CUP<br />

C. Lalthan<strong>chhunga</strong>, B.E.E (Chhunzawmna)<br />

Mizo tlangval huaisen,<br />

tlawmngai, \hian chhan thih<br />

ngam, mihrang sahrang hmaah<br />

pawh zam ngai lo ten SI phur<br />

zawk nih hlau a, an goal an<br />

han chhan tak tak reuh mai<br />

\hin chu.. goal ban bul lawk<br />

lawkah hian an inpang-aw-zial<br />

ta tup tup mai \hin a...chumi<br />

karah chuan awrawl chhuah<br />

meuh in,“Khawnge,keimah<br />

T-Ao a,”ti a lo au lauh lauh<br />

tawk lah bo lo,a chang leh eng<br />

emaw ti ti hian tu pet ber nge<br />

tih pawh hriat hran loh hian<br />

ball hi a rawn per chhuak ve<br />

leh nawlh mai \hin a, chutah<br />

thinrim engphiara lo in tin<br />

zuau zuau tawk lah bo lo,<br />

mahse chutiang a khelhpuite<br />

nena thinrim engphiara hmaisa<br />

an in hmuh lai ngei pawh<br />

chuan, Board lam hawi hian<br />

an rawn nui phei leh sung \<br />

hin a, a chhan chu Board lam<br />

khan khelmawi lawmman an<br />

siam ve miau \hin si a.. chumi<br />

dawn ngei chu an tum ru ve<br />

ran \hin a ni.<br />

A chang leh tlangval<br />

tlawmngai ball um laklawh<br />

tawh si te hi mi leikapuiahte<br />

hian an han tlan kai ang zak<br />

zak \hin a, feh kawnga <strong>thu</strong>i<br />

tak tak zuk tlan liam ta lah bo<br />

lo, an zahzel hian in chungah<br />

tui an han in pah thlazen<br />

lehnghal!!!!!<br />

|um khat chu, hmar<br />

lama \ang zinga an left-winghian<br />

ball tlafal hi a chang fuh<br />

pek alawm mawle, veilam<br />

sirah chuan chak mangkheng<br />

hian a khalh phei buan buan<br />

mai a, a \hiante’n ‘He lamah…<br />

rawn pet chho rawh…<br />

p..a..s..s.. an lo ti tuar tuar mai<br />

a, ani tlanchak laklawh tawh<br />

bawk si, ball sawt kang leh a<br />

kezungpui chhip a insut palh<br />

tak a leh! a tum loh deuh maiin<br />

a hma zawnah ding kawh luah<br />

hian a thlawh chhoh tak a<br />

leh!!… chutah… Field bula<br />

bawhtah bang chu le.. ball<br />

chanve hnung lam thla lang<br />

kulh khawp hian an pet per<br />

dup mai a, in chhung lamah<br />

bungbel a tla darh ri rum rum<br />

mai a, chutah tukverhah hian<br />

nu uaithla lam tawh tih hriat


eng reng leh beauty contestna<br />

a telve tum lo tih hriat tak<br />

hi sam <strong>thu</strong>r hreu be bu nen a<br />

rawn dak chhuak heu mai a,<br />

ban vai meuhvin a rawn au<br />

\eng-\ial-rang nasa mai a! a<br />

sawi chiah chu tu’n hre pha<br />

vek mah suh sela, chungho<br />

inkhelhthiamzia leh an pet<br />

natzia chu rawn fak a, lawma<br />

hlima lam chu a nih duh hmel<br />

vak loh hle a ni.<br />

Tin, khang hun lai khan<br />

diar khim kha an la ching<br />

hle mai bawk a, an ball head<br />

apiang mai khan an diar kha<br />

a tla ziah mai lehnghal a,<br />

anni lahin ball kalna lam ai<br />

mahin an diar tlakna lam kha<br />

an ngai pawimawh zawk mah<br />

zel lehnghal a. A <strong>thu</strong> hrimah<br />

khang hun lai kha chuan ball<br />

pet kang sang thei deuh leh<br />

head kang sang thei thei kha<br />

mipui thiam tih an ni mai si<br />

a, Tin, a tlan chak chak kha<br />

goal vengtu an nih loh chuan<br />

forward an ni deuh mai bawk<br />

a. Chaltlang khelhthiam Pu<br />

Thanhlira phei kha chu a<br />

tlanchak thawkhat a ni ta<br />

ve ang, Durtlang pa pawhin<br />

‘Than-hlira chuan, left-out a\<br />

<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

41<br />

anga right-out a ball a pet phei<br />

hi amah vek in ava dawng leh<br />

hman’ zuk ti mauh pek a!!!<br />

Tin,inkhelh hun chhung<br />

rei zawng vawn nan khan<br />

sana kha a la vang em em mai<br />

bawk a, dan naran in sipai<br />

chhuti deuh chauh khan sana<br />

an la bun hunlai leh a enthiam<br />

pawh an la tam loh lai a la ni<br />

a, keini a mimirte kha chuan<br />

‘a sei zawkin chumi, khami a<br />

kawk a, a tawi zawkin chumi<br />

chu a kawk’ tih mai mai kha<br />

kan la thiam tawk hun lai<br />

ngang kha a la ni rih si a… rifiri<br />

chauh khan a bun \hin bawk si<br />

a.. a \an zawng khuate an chak<br />

loh deuh \um kha chuan a duh<br />

chen chen a khelh tir ta reuh<br />

mai \hin a…. mual chhung<br />

kha an <strong>thu</strong>nun ani ber.<br />

Field <strong>chhunga</strong>h khan<br />

refiri kha an <strong>thu</strong> em em kan<br />

tih tawh kha, \umkhat pawh,<br />

sipai chhuti lukhum (baret)<br />

bial samak lem chuang her<br />

deuh maia khum, a banreka<br />

Ashoka pillar chuang bun, lal<br />

hmel deuh mai hian a ham<br />

pek alawm, Sehlawh pa kha a<br />

kawk a ‘Khalaia diar\ial khim<br />

kha, i faul leh vaih chuan


42 Hriselna<br />

keiman ka khawih tawh tak<br />

tak ang che’an ti chhek chhek<br />

mai chuh.. tunlaia Yelow Card<br />

an hmuh mai mai te ai hi<br />

chuan hlauhawm tak a ni.<br />

Tin, khang sipai chhuti te<br />

khan dan thar niawm tak tak<br />

phuahchawp hmang hian an<br />

duh hun hunah penalty te hi<br />

an han pektir ngawt chang lah<br />

a tam, anni phai a\anga rawn<br />

chhuak ta chu, chin-chang<br />

hre tura ngaih kha an ni \hin<br />

si a, ‘dan thar a ni’ an tih tawh<br />

kha chu hnial a hnekin kan<br />

ngaihsan phah em em zawk<br />

a ni.<br />

|umkhat ka la hriatreng<br />

chu, Chaltlang leh Sairum<br />

inkhelh \umin Chaltlang lam<br />

hian hneh viau e tilo chuan<br />

goal erawh an <strong>thu</strong>n thei der<br />

bik lo mai a, Sairum lamah<br />

chuan ball chu a cheng reng<br />

mai si a, Chaltlang goal veng<br />

chu a awlthawng em em mai<br />

a a khat tawk hian ‘Kan<br />

goal a hmuar dawn’ tiin a<br />

au lauh lauh \hin a, a chang<br />

leh intithei tak hian goal ban<br />

chung khampheiah te hian<br />

a lo in-uisalehlin vel <strong>thu</strong>l, \<br />

um khat chu chutianga a lo<br />

in-uisalehlin lai tak chuan<br />

leh lam goal a\ang chuan ball<br />

a rawn chhuak zawk mai a…<br />

lo insiamrem lehna hman ni<br />

tawh hek lo.. a goal ta der mai<br />

a, chumi \uma Chaltlang team<br />

captain leh Chaltlang lal ni<br />

bawk si Pu Sailala han thinrim<br />

zia kha chu..... kutzungchal<br />

rawn vilik phei pah hian,<br />

“Haw nghal rawh, haw nghal<br />

rawh, tuemaw ber khan goal hi<br />

veng rawh u,” a rawn ti phei<br />

phiar phiar mai a…..<br />

Khang hun lai kha chuan,<br />

an lama goal a luh chang te<br />

hian a duh duh hian goal veng<br />

hnenah ‘va chuh chhuak ve<br />

teh, ka lo veng ve tawh ang e’<br />

te hi an ti mai mai reng a, an<br />

goal ven thiam vang pawh ni<br />

hran lovin an chauh deuh tawh<br />

vang te hian goal hi an inven<br />

chhawk mai mai \hin a ni reng<br />

a ni.<br />

(Awm zel tur)


<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

43<br />

DIRECTORATE OF HEALTH SERVICES DINTHAR : Code 0389<br />

<strong>1.</strong> Dr. Ramfangzauva Director 2323452/ 9436143122<br />

2321869<br />

Fax 2320169<br />

2. Dr. K. Ropari Jt. Dir. (Pln.) 2328062 9436142059<br />

3. Dr. Rohmingthanga Ralte Jt.Dir. (FW) 2328045 9436142303<br />

4. Dr. F. Lallianhlira Jt.Dir. (Mal.) 2328061 9436147375<br />

5. Sawihlira Jt.Dir. (Accts.) 2318719 9436140270<br />

6. Lalbiaksangi Jt.Dir. (Nrsng.) 2329194 9436141987<br />

7. Dr. Malsawma Dy.Dir.(Bln.Cn.) 2324719 9436141377<br />

8. Dr. Lalvawna Dy.Dir. (Gen.) 2317389 9436144275<br />

9. Dr. Vanlalhruaii S.T.O. 2314326 9436146571<br />

10. Dr. Chawngthansiami S.L.O. 2300266 9436155162<br />

1<strong>1.</strong> Dr. R. Lalthanga P.O.(RCH) 2328057 9862304511<br />

Fax 2301761<br />

12. Dr. Lalremsiama Hrahsel Dy. Dir. (Mal.) 2319596 9436351903<br />

13. Dr. Hmingthanmawii Asst.Dir. (SH) 2316760 9436154624<br />

14. Dr. Pachuau Lalmalsawma P.O. (IDSP) 2300187 9436195535<br />

15. Dr. Lalzawmi Asst. Dir. (EPI) 9436142186<br />

16. Dr. C. Lallunghnema Dy. Dir.(AYUSH) 2311637 9436141006<br />

17. Dr. T.C. Hmingthangi M.O. (IEC) 2310153 9436350524<br />

18. Dr. V. Malsawmpuii M.O. (SMPB) 2315837 9436141006<br />

19. Lalhlimpuii Dy.Dir. (Admn.) 2322284 9774478360<br />

20. Lalsawma Pachuau Dy. Drg. Cntllr. 2313694 9436152192<br />

2<strong>1.</strong> PC. Zodinliana Sr. Ex. Engnr. 2318795 9615952041<br />

22. Rothangpuii Sailo Asst.Dir.(Nrsng) EPABX:249 9862305177<br />

23. Rozami Reia Asst.Dir.(Nrsng) EPABX:249 9862362536<br />

24. P. Kaphlira Res. Officer 2325340 9436353030<br />

25. P. Kaptluanga S.M.E.M.O. 2322498 9436147293<br />

26. Saprengthangi Superintendent 2301770 9862359850<br />

27. Lalsandama Asst.Drg.Cntllr. EPABX:256 8731915123<br />

28. Laldinpuii Drugs Inspector EPABX:256 9436147363<br />

NATIONAL RURAL HEALTH MISSION : DINTHAR<br />

<strong>1.</strong> Dr.Gordon Zohmingthanga MD (NRHM) 2313721 9436142919<br />

Fax 2300189<br />

2. Dr. Hmingthanzuala MO (NRHM) 2301155 9436140275<br />

DIRECTORATE OF HOSPITAL & MEDICAL EDUCATION<br />

<strong>1.</strong> Dr. Lalrinliana Sailo Director 2326069 9436142024<br />

Fax 2315211<br />

2. Dr. B. Lalramzauva Jt.Dir. (Est.) 2316325 9436142198<br />

2328389<br />

3. Dr. T. Lalhmangaihi Jt. Dir. (Pln.) 2301951 9436140528<br />

4. Dr. Vanlalhuma Sailo PO (Oral <strong>Health</strong>) 2314302 9436141006


44 Hriselna<br />

5. Dr. Zonunsiama P.O. 9436151903<br />

6. Pi Lalthlamuani Dy.Dir.(Adm.) 2310649 9436195056<br />

7. Biakchungnungi Res. Officer 2311476 9436197735<br />

8. Lalramthanga Superintendent 9436196849<br />

LAWMTHU SAWINA<br />

A hmasain Directo-te leh kan Officer rualte in zavaiin<br />

chibai ka buk a che u.<br />

Kumin <strong>2012</strong> hian keini Group D te’n <strong>Health</strong> Directorate<br />

<strong>chhunga</strong> kan Group D member te tan Thosilen kan dilte min<br />

tihhlawhtlin sak avangin lawm<strong>thu</strong> kan sawi a; tin, DHME lama<br />

kan Director leh Joint Director leh DDA-te chungah lawm<strong>thu</strong><br />

kan sawi duh bawk a, kuminah keini’n kan mamawh em em<br />

Uniform min pek avangin kan lawm a, lawm<strong>thu</strong> kan sawi e.<br />

Tin, hemi rual hian Group D te’n kan hriattur chu kan<br />

Duty-na hmun theuhah rinawm tak leh taima taka thawk tur<br />

pawhin kan inchah nghal bawk a; Office vawnfaina kawngah<br />

pawh hmahruaitu nih tum theuh ila a tha ang e.<br />

Sd/-Laldawngliana<br />

President<br />

Group D Association


<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

MIZORAM GOVERNMENT<br />

PHARMACIST ASSOCIATION<br />

45<br />

MGPA te hian General Conference ni 24.5.<strong>2012</strong> khan<br />

Agriculture Conference Hall-ah an hmang a, Hon’ble Minister,<br />

<strong>Health</strong> & Family Welfare chu Khuallian niin DHS leh DHME<br />

te chu Khualzahawmah hman an ni. Membe an kal \ha hle.<br />

Ni 25.5.<strong>2012</strong> khan I&PR Auditorium-ah Training chi<br />

hnih: <strong>1.</strong> Awareness Campaign on T.B. by Dr. Lalhriatpuia, 2.<br />

Procurement of Medicines and Equipments and Maintenance<br />

olf Drug Store by DDHS CMS te hnen a\angin neih a ni a, an<br />

hlawkpui hle.<br />

Chawhnu lamah Returning Officer Engzamliana leh Polling<br />

Officer Lalrammuana te kaihhruainain hruaitu thar thlanna<br />

neih zui nghal a ni a, heng mite hi thlan tlin an ni :<br />

President : Pu Lalvuana<br />

Vice President : Pu H. Lalnuntluanga<br />

Gen. Secretary : Pu Lalbiakthanga<br />

Asst. Secretary : Pu F. Vanlallawma<br />

Treasurer : Nl. Lalnuntluangi Pautu<br />

Fin. Secretary : Pu T. Lalthlamuana<br />

Resolution 4 Conference hian an pass bawk :<br />

<strong>1.</strong> Mizoram hmun hrang hranga <strong>Health</strong> Deptt. Ramte hi tun<br />

aia khauh zawka humhalh ni rawh se.<br />

2. Price control order 1995 hi a nihna angin hman ni rawh<br />

se.<br />

3. Sawrkar damdawi Inah damdawi mamawh tawk lei ni<br />

rawh se.<br />

4. Mizoram Sawrkar hnuaia Damdawi reng reng Pharmacist


46 Hriselna<br />

AIZAWL CIVL HOSPITAL MAY THLA<br />

REPORT<br />

OPD ............................41301 Casualty .......................4428<br />

Total admission<br />

OPD ..............................1156 Casualty .........................198<br />

Investigationns & follow Up<br />

X-Ray ............................3140 Laboratory .................48563<br />

Ultrasound ......................728 Endoscopy .....................299<br />

Bronchoscopy ...................15 ECG ...............................788<br />

Radiotherapy ..................786 EEG .................................2<br />

Echo ................................106 PFT ..................................1<br />

Dietician .........................117 Chemo ...........................35<br />

Dialysis ...........................123<br />

Operations<br />

(a) Major .........................721 (b) Minor .....................1184<br />

Live Birth<br />

Mipa ................................239 Hmeichhia ....................112<br />

Mawitea huang!!!!!!!<br />

@ Mawitea pawh hian, “Wiliam Shakespear kha chuti<br />

teh vaka lo ngaihsan bik tur a lo ni hlei nem mawle,” a ti a,a<br />

bula mi chuan,“Engati maw?”a lo ti a, Mawitea chuan,“Ele,<br />

a thawn<strong>thu</strong> ziah zawng zawngte kha a phuahchawp vek<br />

alawm lo ni,” zuk ti a!!!!<br />

@ Bazarah khan ni tin mai hian anhnah a zuar ve ziah a,<br />

mahse hlawk a hnekin a hek ziah zawk mai a, a chhan an<br />

han chhuichian nak chuan, zun leh ek a ngah lutuk a, a lap<br />

tur kha, zun in leh ekin hman manah a lo hmang zo \hin lek<br />

chu niin!!!


CHATUAN RAM PAN<br />

TA<br />

@ Pi Parchini H/S Saiha<br />

Main Centre a thawk chu ni<br />

26-6-<strong>2012</strong> khan chuap natna<br />

in Lawngtlai Hospital-ah a<br />

boral a, amah hi Lawngtlai<br />

L-4 a in leh lo neia chhungkua<br />

a khawsa an ni. <strong>Health</strong><br />

<strong>Department</strong>-a a thawhpui<br />

ten kan ui takzet a, a kalsan<br />

tak a chenpui, u leh nau te<br />

Pathianin awmpui zel turin<br />

duhsakna kan hlan a ni.<br />

* Pi Lalnunmawii (Nui),<br />

UDC, CMS Zemabawk chu<br />

cancer natna avangin ni 20-6-<br />

<strong>2012</strong> khan a boral a, <strong>Health</strong><br />

<strong>Department</strong>-a a thawhpui ten<br />

kan ui tak zet a ni.<br />

@ 31 st May kha World No<br />

Tobacco Day a ni a, khawvel<br />

leh Zoram hmun hrang<br />

hrangah hman a ni a, Aizawlah<br />

pawh Chanmari YMA Hall-ah<br />

Mizoram Chief Minister Pu<br />

Lal Thanhawla hova urhsun<br />

taka hman a ni.<br />

He hunah hian Dr Ramfangzauva<br />

<strong>Health</strong> Director leh<br />

Dr. Jane Ralte ten Vaihlo leh a<br />

<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />

KEIMAHNI<br />

47<br />

kaihnawih in mihring hriselna<br />

a tihchiat theih dan kalkh<strong>awmte</strong><br />

an hrilh.<br />

@ Ni 8-6-<strong>2012</strong> khan <strong>Health</strong><br />

Directorate Conference Hallah<br />

<strong>Health</strong> Diretorate a officers<br />

ten meeting an nei a,<br />

hetah hian DHS inrelbawl<br />

dan felzawka a kal theih na tur<br />

thil hrang hrang sawi ho a ni<br />

a, faina chungchangah pawh<br />

floor tina mawhphurtu turte<br />

ruat an ni. An thil rel zingah<br />

hian <strong>Health</strong> department Rest<br />

House chungchang pawh sawi<br />

a niin hetiang hian a thlen<br />

man tur bithliah a ni bawk:-<br />

VIP : ` 200 (per night),Non<br />

VIP ` 100 (per night leh Driver<br />

room free (on duty te tan) a ni<br />

ang.<br />

@ Ni 12-6-<strong>2012</strong> khan<br />

<strong>Health</strong> Directorate conference<br />

Hall ah <strong>Health</strong> secretary<br />

thar Pi Esther Lalruatkimi<br />

IRS hovin DHS&DHME officer<br />

ten inhmelhriat tawnna<br />

leh inkawmhona an nei.<br />

@ Ni 11-14 June <strong>2012</strong> khan<br />

<strong>Health</strong> Directorate conference<br />

Hall-ah RNTCP Modular &


48 Hriselna<br />

PMDT Training for Medical<br />

Officer chu neih a ni.<br />

Kaisang<br />

Pu C. Chawngthankima, BEE,<br />

Aizawl West chu ni 14.6.<strong>2012</strong><br />

a\ang khan Dy. DEMO-ah a<br />

kaisang a, a thawhpui ten kan<br />

lawmpui tak zet a ni.<br />

* Kum 2011-<strong>2012</strong> <strong>chhunga</strong><br />

pawl anga thisen pe tam te:-<br />

Central K|P - Unit 4583<br />

State Liason Office, NSS<br />

- Unit 3802<br />

Central YMA - Unit 3442<br />

Pa<strong>chhunga</strong> University College<br />

NSS - Unit 425<br />

Govt. HBC NSS - Unit 316,<br />

JL HSS NSS - Unit204<br />

YMA Bethlehem Vengthlang<br />

Branch-Unit 117,<br />

Chanmari West Branch –Unit<br />

114<br />

Reiek brancu Unit 101<br />

Kohhran:-<br />

Kohhran thianghlim Unit<br />

607<br />

|KP Aizawl Coordination<br />

Unit -241<br />

SAY Northern Divisioin-Unit<br />

113<br />

SSU Gen. HQRS - Unit 87<br />

Assam Rifles - Unit 79<br />

Composite Hospital BSF Durtlang<br />

- Unit 61<br />

An va han chhuan-awm<br />

\hin tak em!!!!!!!<br />

BIAH THU..<br />

Mamit <strong>Health</strong> <strong>Department</strong>-a<br />

ka thawhpui zawng<br />

zawngte kha, ka ngai hle che<br />

u a. Ka kal dawna in mi duhsakna<br />

leh ngaihhruina thilpek<br />

zawng zawng avang khan ka<br />

lawm em em a, HRISELNA<br />

kaltlangin lawm<strong>thu</strong> ka han<br />

sawi a, Pathianin vengin awmpui<br />

zel che u rawh se.<br />

Dr. Chawngthansiami<br />

State Leprosy Officer<br />

Directorate of <strong>Health</strong><br />

Service<br />

Mizoram : Aizawl<br />

I hre tawh em?<br />

Mitliam damdawi atan khawizu fir leh vawk m$t chawhpawlh tluka \ha hi a<br />

awm chuang lo zuk ti tlat pek a!!!!(hei hi a dampui tawhte ngei sawi a ni. Asst.<br />

Ed.)

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!