July 2012 A chhunga thu awmte 1. Editorial ... - Health Department
July 2012 A chhunga thu awmte 1. Editorial ... - Health Department
July 2012 A chhunga thu awmte 1. Editorial ... - Health Department
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Editorial</strong> Board : <strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
1<br />
Dr. Ramfangzauva,<br />
Director, DHS<br />
Editor-in-chief<br />
Dr. T. Lalhmangaihi, Jt. Director (DHME)<br />
Mission Director (NRHM)<br />
Dr. Zonunsiama, Consultant (DHME)<br />
Pu P. Kaptluanga, SMEMO<br />
Asst. Editors<br />
� : 2322498 (O)<br />
Pu C. Lalthan<strong>chhunga</strong>, BEE<br />
Pu M.S. Dawngkima Ralte, Asst. Editor<br />
Circulation Manager :<br />
� : 9862791814 (M)<br />
Zoremsanga, BEE<br />
Asst. Cir. Manager :<br />
�: 9436963421 (M) / 8974435665 (M)<br />
K. Lalrinsiama, Projectionist � : 9436198379 (M)<br />
A <strong>chhunga</strong> <strong>thu</strong> <strong>awmte</strong><br />
<strong>1.</strong> <strong>Editorial</strong> ....................................................................................................... 2<br />
2. Thi neih laia tai leh kawng na .............................................................. 3<br />
3. Tui tla sawngbawl dan ........................................................................... 5<br />
4. Kaw\halo leh a enkawl dan .................................................................. 7<br />
5. Nuho natna Mizote zingah .................................................................11<br />
6. Zunthlum leh Exercise ..........................................................................14<br />
7. Chhul Cancer leh Pap Smear ..............................................................17<br />
8. I mei zuk kha ............................................................................................19<br />
9. Ei tur lakah fimkhur rawh ....................................................................22<br />
10. Janani Shishu Suraksha Karkyakram (JSSK) ..................................26<br />
1<strong>1.</strong> Thyroid .......................................................................................................31<br />
12. Sentut (Measles) .....................................................................................33<br />
13. Hepatitis – B .............................................................................................35<br />
14. Limbu damdawia hman dan ..............................................................37<br />
15. Civil Hospital-a pawisa chawi \ulna te ............................................39<br />
16. Pi Dari Cup (chhunzawmna) ..............................................................40<br />
17. Directorate of <strong>Health</strong> Services ...........................................................43<br />
18. Mizoram Government Pharmacist Association...........................44<br />
19. Aizawl Civil Hospital May thla report ..............................................46<br />
20. Keimahni ...................................................................................................47<br />
Published by Printed at<br />
Director of <strong>Health</strong> Services Milan Press<br />
Mizoram, Aizawl – 796001 Zodin Square, Aizawl<br />
Copies – 20,000 & : 2323481
2 Hriselna<br />
<strong>Editorial</strong><br />
Kum tin May thla a\anga October hi Malaria hluar hun lai<br />
a nih avangin India ram pum huapin June thla hi Anti-Malaria<br />
Month (Malaria Do beihpui Thla) atan thlan a niin, mi tinin Malaria<br />
chungchang kan hriat chian lehzual theih nana a bika inzirtirna hun<br />
atan hman \hin a ni. Mizoram hi Malaria chenchilh ram kan nih<br />
avangin thlasik hunlai pawhin Malaria hi a reh tak tak chuang lo<br />
va, kumtluanin kan veiin kan thihpui reng tho a nih hi.<br />
Heng Malaria vanga thihna tikiang tur hian <strong>Health</strong> <strong>Department</strong><br />
chuan theihtawp chhuahin kawng hrang hrangin hma a la mek<br />
zel a. Tunah pawh thosi kah beihpui a nei mek a. Amaherawhchu,<br />
mipuite puihbawmna tel lo chuan he <strong>Department</strong> thawhrimna mai<br />
hi chuan duh<strong>thu</strong> a sam thei dawn lo va, chuvangin mipuite hian an<br />
tha tichak turin awlsam taka kan lo tih ve theih, heng kan in leh a vel<br />
vawn fai te, thosi pian theihna tur tui tling tihbo nana burchhia, mau<br />
bung, sangha \in, motor ke chhia etc. te zuah lo in leh cement concrete<br />
in chunga tui kan lo khuap a nih pawhin karkhat aia rei tlin tir lovin<br />
sah a, a dang dah leh emaw, K.Oil leih emaw, tuizem chhin phui thlap<br />
\hinte hian thosi inthlahpung tur a veng tih hria a ngaih pawimawh<br />
a \ha. Heng bakah hian thosilen zar hram hram te, DDT a mutna<br />
pindan kah tir te leh DDC/FTD te hi mipuiin hman \angkai hram<br />
hram tum bawk ila Malaria natna lakah kan fihlim deuh ngeiin a<br />
rinawm.
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
THI NEIH LAIA TAI LEH KAWNG-NA<br />
(Dysmenorrhoea)<br />
3<br />
Dr. Vanlalhruaii<br />
Thi neih laia tai leh kawng-na hi tawrh hrehawm tak,<br />
natna dang anga han mutpui dawna zahthlak deuh bawk si,<br />
a tuartu tan chuan rilru dang put har tak a ni. Lehkha zirna<br />
lamahte leh hnathawhnate hial pawha tibahlah thei. A tuar<br />
zualte phei chu nikhaw hre mang lova tlute pawh an awm ve<br />
fo \hin. Heti taka natna hrehawm, kan sawi zah bawk si a nih<br />
avangin hmeichhe tam tak chuan thla tin thi neih hi an huphurh<br />
ngeiin ka ring. Mizo hmeichhiate chu inah pawh hnathawh sen<br />
loh nei rengte kan nih avangin, thi neih apianga nat ziah chu<br />
huphurhawm tak a ni reng a ni.<br />
He natna hi chi hnih ang<br />
deuhin \hen theih a ni a:-<br />
<strong>1.</strong> Tleirawl laia intan (Primary<br />
Dysmenorrhoea)<br />
Thi neih \antirh a\angin<br />
emaw, thi neih a\anga kum 2<br />
emaw, kum 3 emaw hnuah he<br />
natna hi a lo awm \an a, kum<br />
18 a\anga 24 inkar an ni ber.<br />
Kum 30 hnu lamah chuan a<br />
reh ve mai \hin.<br />
2. Kum 30 hnu lama in\an<br />
(Secondary dysmenorrhoea)<br />
Hetah hi chuan tleirawl<br />
laia he natna hi nei lovin,<br />
kum 30 hnu lamah a lo in\an<br />
\hin. Hei hi chu chhul b^wk<br />
emaw, hmeichhe \hatlohna<br />
dang nen emaw a inkawp duh<br />
hle. Chuvangin kum 30 pelh<br />
hnuah thi neih laia na i lo neih<br />
\an chuan doctor hnenah inentir<br />
ngei ngei tur a ni.<br />
A nat dan : Thi neih<br />
hma ni hnih ni <strong>thu</strong>m emaw,<br />
darkar 2 velah emaw a lo in\<br />
an a, kawng leh tai a lo na a,<br />
malpui lamte thleng pawhin<br />
a na thei \hin. A na chuan ni<br />
khat emaw, ni hnih emaw laite<br />
a awh thei. Luak chhuak te,<br />
luak vak vak te, nikhaw hre<br />
mang lova tluk hialte pawh<br />
a awm thei. Tin, thi neih leh
4 Hriselna<br />
thi neih inkarah chuan na<br />
nei miah lovin a awm theih<br />
bawk.<br />
Tin, kum 30 pelh hnua<br />
na \anho zingah chuan thi neih<br />
mumal loh te, bawlh-hlawh<br />
chhuak vak vak te, thi neih<br />
leh thi neih inkara pum nuam<br />
lo rengte a awm thei bawk.<br />
A enkawl dan :-<br />
<strong>1.</strong> Chhul b^wk leh hmeichhe<br />
\hat lohna dangte a awm<br />
chuan, chumi chu tihdamin a<br />
reh ve mai \hin.<br />
2. Tleirawl lai a\anga awm<br />
\anho hi chu a awmtirtu chiah<br />
hriat chian a nih loh avangin a<br />
nat dan anga enkawl a ni ber \<br />
hin.<br />
a) A nat lai chuan chawlh<br />
hahdam a \ha a, amaherawh-chu<br />
rilru la peng<br />
thei tur eng emaw tih a<br />
tha.<br />
b) Ni tin inbual leh insilfai<br />
ngei ngei tur a ni. Tuite<br />
a harsat avanga inbual<br />
ziah a theih loh pawhin<br />
insilfai ngei tur a ni.<br />
Hren (diapers) te thlak<br />
fo tur a ni. Chutilo ch-<br />
uan thisen hi natna hrik<br />
tan chaw \ha tak a ni a,<br />
an pung chakin chhul<br />
<strong>chhunga</strong>h an lut a, natna<br />
\ha lo tak a thlen thei a<br />
ni. Chubakah kan hrente<br />
kan thlak fo loh chuan a<br />
lo rimchhiain miin kan<br />
bula awm nuam an ti lo<br />
mai ang a, nula tan phei<br />
chuan a zia lo hle ang.<br />
c) Ek a khal chuan ek<br />
nemna ei a \ha.<br />
d) Na chhawk nan Paracetamol<br />
emaw eiin a na a<br />
tiziaawm thei.<br />
e) Hormone leh damdawi<br />
dang pek chite pawh a<br />
awm a, mahse doctor<br />
r^wn hmasak a \ha.<br />
f) Chhul ziah : Chhul<br />
kawngka tihzauh (dilate)<br />
hian mi tam tak<br />
chuan an dam phah nia<br />
hriat a ni. Mahse hei hi<br />
chu pasal la nei lo tan<br />
chuan a tih chi lem loh.<br />
Pasal an neih a, fate an<br />
neih hnu hian tam takte<br />
chuan an dam phah nia<br />
hriat a ni.�
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
TUI TLA SAWNGBAWL DAN<br />
Tui tla \henkhat hi chu enkawl vat chuan dam chhuak<br />
leh theite an ni a, chuvang chuan rang taka enkawl tur an ni.<br />
Heng a hnuaia kan rawn sawi dan ang zul zuia enkawl tur a<br />
ni.<br />
� Tui tla chu zangthalin<br />
mut tir la. Chumi hnuah<br />
a ka leh hnara bawlhhlawh<br />
leh thil dang<br />
a thawkna dal theite<br />
lak kian sak la. Tin,<br />
a thawkna dawtah te<br />
bawlh-hlawh leh thil<br />
dang awm te fawh<br />
chhuah sak bawk tur a<br />
ni.<br />
� Hemi hnuah hian artificial<br />
respiration tih \an<br />
tur a ni. Artificial respiration<br />
chu nakina sawiah<br />
khek hrih ila. Tin, tui tla<br />
awmahte nem ang chite<br />
pawh tih a pawi lo. Hei<br />
hian kan lung kha hna a<br />
thawh \hat tir thei a ni.<br />
� Tui tla chu a kawr huhte<br />
hlih sak a, thawmhnaw<br />
lum leh puan luma tuam<br />
tur a ni. Tin, damlo chu<br />
a harh viau chuan thingpui/coffee<br />
lum leh thil<br />
lum dang eng emaw<br />
intir a pawi lo.<br />
5<br />
� Tui tla chu a rang thei<br />
ang bera damdawi in<br />
panpui a him a, amah a<br />
rawn \ha chhuak ziau a<br />
nih pawhin damdawi in<br />
panpui reng reng tur a<br />
ni.<br />
Artificial Respiration tih<br />
dan :<br />
Tui tla ka leh hnar chhung<br />
leh thawkna d^wtte tihfai<br />
a nih hnuin mut zangthal<br />
tir tur a ni a, a lu vanvadak tir<br />
deuh bawk tur a ni, tui tla ka<br />
emaw hnar emaw chu artificial<br />
respiration ti tura a ka nen<br />
chuan chuktuah tur a ni a. A<br />
thaw petu chuan thawk a la<br />
phawt a, a ka a\angin tui tla<br />
ka emaw hnar emawah chuan<br />
a zuk thaw lut a. Hetah hian<br />
hemi atana siam bik tube<br />
hmang pawhin a thawk luh<br />
theih a ni. Hemi chhung hian<br />
tui tla chu zawi zawia thawk<br />
chhuah tir tum tur a ni. Chuti
6 Hriselna<br />
a nih loh chuan tui tla awmah<br />
vawi 4-5 vel nem det det tur<br />
a ni. Vawi 15-20 vel tui tla ka/<br />
hnarah chuan thawk luh tur a<br />
ni. Darkar khat emaw amaha<br />
a rawn thawk chhuah theih thleng<br />
emaw a tih theih bawk a<br />
ni. Tin, tunlai chhanah tui tla<br />
ka emaw hnar emaw chu rawmawla<br />
khuh phawt a, chumi<br />
hnuah thawk pek chu a him<br />
ber fo.<br />
THINGFANGHMA |HATNA<br />
A hmel a mawi a, a tui bawk. Thingfanghma chu khawvela<br />
thei siamtuin a siam zinga \ha ber pawl ni tein an sawi a, chutiang<br />
taka an fak chu a \hatna inbelchiang teh ang.<br />
Thingfanghma hian calorie a pai mang lo va, chutih rualin<br />
nutrition erawh a tam hle <strong>thu</strong>ng. Chuvangin intih cher tumte<br />
tan pawh chaw a rin chi tak a ni.<br />
Thingfanghma kawr pawh hian tihdam theihna mak tak<br />
a nei niin an sawi a, vun pem leh taksa hliam tan damdawi \ha<br />
tak a ni e an ti.<br />
Thingfanghma hian anti-inflamatory leh anti-cancerous<br />
properties a nei a, cancer \henkhat chu a veng thei tihnate pawh<br />
a ni thei ang. Ruh lam natna osteoporosis, arthritis leh oedema<br />
neite phei chuan thingfanghma hi regular taka ei tur a ni.<br />
Thingfanghma hi sam tan a \ha hle a, sam a tih \han chak<br />
mai bakah luphut awm turte pawh a veng thei niin an sawi.<br />
Thingfanghma hi in-detox nan pawh a \ha. Kan taksaa<br />
t
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
KAW|HALO LEH A ENKAWL DAN<br />
7<br />
Dr. Lalrinsiama Tuallawt<br />
Kaw\halo hi natna lar tak leh inkai chhawn awl tak a ni. Kaw\<br />
halo avanga thite hi natna hrik vang ni lovin tui an tlakchham vang<br />
a ni tlangpui. He natna hi awlsam taka enkawl dan tur mi tinte<br />
hriatthiam theih zawng turin hetah hian ziah a ni.<br />
Kaw\halo hi natna tlanglawn tak a ni a, nausen a\angin tar<br />
thlengin a kai theih. A awmna<br />
chhan chu natna hrikin kan<br />
ril chhung lama awmhmun<br />
khuara a beih vang a ni, naupang<br />
thla 6 a\anga kum 2-in<br />
an vei nasa ber. Nausen thla<br />
6 hnuai lam bawnghnute leh<br />
a phuta ch<strong>awmte</strong> hian an vei<br />
duh hle bawk. Ruahsur zawh<br />
hlim hian a tam duh a, veng<br />
tlafuala awm, tui chhuanso in<br />
ngai lote an kua a \ha lo hma<br />
bik.<br />
Kan taksa hmun 10-a \<br />
hena hmun 8 lai hi tuia siam<br />
a ni a. Kua a \hatloh hian kan<br />
taksaa tui leh chi (Sodium &<br />
Patassium) kha a chhuahpui<br />
a, a lut lamin a rulh zawh loh<br />
phei chuan tui tlakchham<br />
avangin chauhna (Dehydration)<br />
a awm <strong>thu</strong>ai a, naupang<br />
tan phei chuan a hlauhawm<br />
lehzual.<br />
Tih hmasak ber turte :<br />
Kan taksain tui a tlakchham<br />
avanga chauhna (dehydration)<br />
hi venthawn ber tur a ni<br />
a, kan ek chhuah emaw kan<br />
luakchhuah emaw zat aia tam,<br />
tui, kan taksaa a luh chhung<br />
chuan a hlauhawm lo tih hriat<br />
tur a ni. Damlo chu a luak zel<br />
a nih pawhin intir tho tur a<br />
ni. An in zawng zawng hi an<br />
luakchhuak vek lem lo. Tin,<br />
an luak tur leh an ek chhuah<br />
tur tal chu pek a ngai a ni.<br />
Chutianga in tur damdawi<br />
chu Oral Dehydration Solution<br />
(ORS) an ti a, awlsam tea<br />
siam theih a ni. (Tui damdawi<br />
emaw ‘ORS’ tiin kan hmang<br />
zel tawh ang).<br />
Tui damdawi (ORS) siam<br />
dan :
8 Hriselna<br />
1) Tui minit 15 tal chhuanzo<br />
dah vawh pava 4 (1<br />
litre) nopui fai takah dah<br />
la.<br />
2) Kutzung 3, hul leh fai<br />
takin chi (Common salt)<br />
thianghlim tak zuk sawk<br />
la, tuiah chuan phul<br />
rawh.<br />
3) Fian fai takin tuiah chuan<br />
chawksawm ang<br />
che.<br />
4) Tui chu han tem la, mittui<br />
aiin a al tur a ni lo.<br />
5) I kut fai tak bawk<br />
khan chini vei khat<br />
telh leh la, a awm remchan<br />
loh chuan kurtai<br />
pawh hmang mai ang<br />
che. Fian fai tak khan i<br />
chawksawm leh dawn<br />
nia.<br />
Tunah chuan tui damdawi<br />
(ORS) i nei ta a, natna<br />
hrik laka ven nan uluk deuhin<br />
chhin ang che. ORS hi a tui<br />
lem lo va, company hrang<br />
hrang siam zingah pawh costyle<br />
leh electrobian te hi a tui<br />
bik. Heng hi i hmang dawn a<br />
nih chuan ORS chi (Oral Dehydration<br />
Salt) a siam a ni a, tuiah<br />
i chawksawm mai dawn nia.<br />
A pek dan :<br />
Tui damdawi chu damloin<br />
darkar 24 <strong>chhunga</strong> a in<br />
zo hman lo a nih chuan paih<br />
mai ang che. A dang, a thara<br />
siam a \ha zawk. Damloin tui<br />
a hloh dan azirin pek tur a ni<br />
a, puitling chu ni khatah litre<br />
2 a\anga litre 3 thleng a pek<br />
theih. An in tam theih zat zat<br />
pek mai a \ha. Tui an tlakchham<br />
nasat viau chuan an tui a<br />
hal huam huam a. ORS tui leh<br />
tui loin awmzia a nei lo. Pek<br />
apiang chu in bawrh bawrh<br />
ringawt mai tur a ni.<br />
Naupang chu hetianga pek<br />
tur hi a ni :<br />
1) Kum 2 hnuai lam chu<br />
vawi 1 daikalah no<br />
chanve pek tur.<br />
2) Kum 2 chung lam chu<br />
vawi khat daikalah no<br />
khat pek tur a ni. Tlem<br />
tlemin an pai theih tawka<br />
pek tur a ni a, kaw\<br />
halo tam tak hi chu ORS<br />
ringawt pawh hian a<br />
tidam thei a ni.<br />
Thil dang pek turte :<br />
1) Theitui thlum
2) Coconut tui<br />
3) B u h t u i ( C h a w t u i<br />
hnang)<br />
4) Dal tui<br />
5) Thingpui<br />
6) Bawnghnute khar, etc.<br />
Naute hnute hne lai<br />
kaw\halo nasa vak lo tan phei<br />
chuan nu hnute tui hi a tawk<br />
a ni. Hnektir nghek mai tur.<br />
An kua a \hat loh hian ei leh<br />
in an mamawh nasa zawk a,<br />
insum a ngai hran lo. Thil pai<br />
\awih harte, chawhmeh \hing<br />
leh thil thianghlim lo erawh<br />
chu ei loh tur.<br />
Damdawi lam :<br />
Kaw\halo damdawi hi a<br />
tam hle a, sawi vek sen a ni lo<br />
va. Naupang leh rai tana ei loh<br />
tur tlem erawh chu tarlang ila<br />
:<br />
1) Chloramphenical<br />
2) Tetracycline/Doxycycline<br />
3) Ciprofloxacin<br />
4) Norfloxacin<br />
Nu naupai (rai) tan chuan<br />
Furazolidine hi a him<br />
ber.<br />
Doctor/<strong>Health</strong> Worker/<br />
Damdawi in pan hun :<br />
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
9<br />
1) Nausen chu a ludip a lo<br />
phaiin.<br />
2) A vun a chuar a, a lei<br />
a ro a, a tui a hal huam<br />
huamin.<br />
3) A mitkhur a <strong>thu</strong>k a, mittui<br />
pawh a neih mumal<br />
lohvin.<br />
4) A marphu a ran viau a,<br />
a hmuh hleih theih lohvin.<br />
5) A thawk a lo ran a, a<br />
chauh viauin.<br />
6) A zun a tlem emaw, a<br />
zun miah lohvin.<br />
7) A kaw\halo chuan reh<br />
lam pan lova, a zual<br />
tawlh tawlhin. An chauh<br />
viau chuan an awte hi a<br />
tham raih mai a ni.<br />
‘Prevention is better than<br />
cure’<br />
Sap <strong>thu</strong>fing chuan, “Lo<br />
inven lawk hi tihdam aiin a<br />
\ha zawk,” a ti a, taksa leh<br />
sumin a tuar avanga buai phili<br />
erh ai chuan lo inven lawk hi a<br />
finthlak zawk awm e.<br />
1) Naute chuan nu hnute<br />
a khawpkham tur a ni,<br />
puar takin a hne \hin tur
10 Hriselna<br />
a ni. Nu hnutea chawm<br />
aiin bawng-hnutea<br />
ch<strong>awmte</strong> hian kaw\halo<br />
an vei hma bik.<br />
2) Naute chu thla 6-na ral<br />
hma ngeiin chaw tak<br />
pek \an tur a ni. Thla<br />
ruk a pelh hnu pawha<br />
hnute chauh an la ring<br />
a nih chuan kaw\halo<br />
hrikin a zuam bik. Thla<br />
4 a\anga thla 6 hi chaw<br />
pek theih tan hun a ni.<br />
3) Sentut (measles) danna<br />
(vaccine) hi a pek dan tur<br />
dik taka pek a nih chuan<br />
naupang kum 5 a chin<br />
hnuai lamah kaw\halo<br />
za zela 25 hi a veng thei<br />
a ni.<br />
4) Tui chhuanso chauh in<br />
tur.<br />
5) Ek in changkang taka<br />
sak a, enkawl zui ni se.<br />
Mawitea huang!!!!!!<br />
6) Thil ei tur reng reng tho<br />
bawm theih lohva khuh<br />
tlat tur.<br />
7) Daikal zawh apiangin<br />
sahbawnin kut sil zel ni<br />
se.<br />
Tui chhuansona tur gas<br />
leh thing lei nana hman tur te,<br />
ek in \ha sakna tur te, dawhkana<br />
ei tur khuhna te, daikal<br />
zawha hman tur sahbawn lei<br />
nante sum kan la ui \ung a<br />
nih chuan kan la changkang lo<br />
hle a ni ang. Miin khawvel hi<br />
a pumin nei sela, a nun chan<br />
si sela atan eng nge sawt ang.<br />
Kha daih kha a sin!<br />
A \henawmnu tlan kha thlahnih hnuah a lo hawng a. Ani<br />
pitar benglova <strong>thu</strong>chang khan nupui thar a hawn emaw tiin<br />
a va tlawh ve a, “Khaw nge, kan Mo thar chu kan chibai teh<br />
ang che, nang chu i va fel hmel ve, a hma a mi kha chu a<br />
hrechiang deuh te hian a \awNg an ti hlawm teh asin!” zuk<br />
ti luam a.
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
NUHO NATNA MIZOTE ZINGAH<br />
11<br />
Dr. K. Zoramthanga<br />
Mizote zingah nuho hian insawiselna an ngah hle tih<br />
chu kan hai lovang a, keini Doctor-te phei chu a hre tam<br />
berte kan ni ang. Nuho inentir tura lo kalte insawiselna tam ber<br />
chu “Ka kawngah a na a, ka hnungzangah a chho va, ka chhipah<br />
a sa chhuak \hin a, ka hmeichhe \hat lohna avang a ni ang” an<br />
ti \hin. Hetianga nuho insawisel \hinte hian an insawiselna hi<br />
pumpelh leh <strong>thu</strong>p nei chunga an sawi \hin vang a ni tlangpui<br />
\hin. Heng an insawiselna chhante hi tam tak a awm a, chung<br />
zinga \henkhatte chu :-<br />
1) Nu leh pa (hmeichhiat<br />
mipatna) hmanna kawngah<br />
an hlim tawk \hin<br />
loh vangte a ni fo \hin.<br />
2) An pasalte an duh<br />
zawnga an khawsak \<br />
hin loh avanga an rilru<br />
hah vangte a ni bawk \<br />
hin.<br />
3) Anmahniah natna, a bik<br />
takin serh a\anga bawlhhlawh<br />
chhuak awm \hin<br />
vangte a ni fo bawk.<br />
Heng lo pawh hi chhan<br />
tam tak a awm \hin a, tunah<br />
erawh chuan kan sawi seng<br />
vek lo vang a. Tun \umah chuan<br />
nuho zawng zawng deuh<br />
thaw, serh a\anga bawlhhlawh<br />
chhuak chung-chang hi lo<br />
thlur bing ta ila:<br />
Serh a\anga bawlhhlawh<br />
chhuah \hin avanga<br />
nu tam berte’n natna \ha lo<br />
tak an vei nia an inhriat \hin<br />
avangin. Serh a\anga bawlhhlawh<br />
chhuak a, serh bul vel<br />
thak hian chhan tam tak a nei<br />
a, chung zinga nuhovin an vei<br />
tam zual deuh deuhte chu :-<br />
<strong>1.</strong> Candida albicans : He<br />
natna hi natna hrik chi khat<br />
fungus candida albicans vanga<br />
lo awm a ni a. He natna hi serhah<br />
a lo kai chuan serh a\angin<br />
bawlh-hlawh hnang var emaw,<br />
a eng deuh emaw tam vak<br />
lovin a lo chhuak \hinin, serh<br />
kam vel a lo thak viau \hin.
12 Hriselna<br />
He natna hian zun zawnga na<br />
emaw a keng tel thei bawk a<br />
ni. He natna (Candidiasis) kan<br />
tih hi zunthlum natna vei te,<br />
raipuar te, damdawi chak chi<br />
(broadspectrum antibiotic) ei<br />
\hinte hian an kai hma bik a,<br />
amaherawhchu he natna hian<br />
taksaah engmah harsatna leh<br />
natna dang a tlakbuak loh<br />
avangin hlauh tur engmah a<br />
awm lovin, hetiang natna vei<br />
chuan Doctor r^wnin awlsam<br />
taka tihdam theih a ni. He<br />
natna hi chu nu chang ni lovin<br />
hmeichhia zawng zawngin an<br />
vei theih natna a ni.<br />
2. Trichomonac Vaginalis :<br />
He natna ‘Trichomoniasis’ hi<br />
nupaa awmdun a\anga inkaichhawn<br />
\hinte zinga natna<br />
tam ber a ni a. He natna veite<br />
insawiselna ber chu serh thak<br />
te, zun zawnga thip emaw na<br />
emaw leh bawlhhlawh hnang<br />
leh rimchhe tak an serh a\anga<br />
chhuak \hinte an ni. He natna<br />
hrik hi mipaah chuan natna<br />
angin a lanchhuah \hin loh<br />
avangin nuho hian heng natnate<br />
hi an sawichhuah chuan<br />
an pasalten an ringhlel ang tih<br />
hlauvin an <strong>thu</strong>p fo \hin a, rilru<br />
hrehawm taka an awm \hin<br />
avangin an hriselnain a tawrh<br />
phah \hin a ni. He natna hi<br />
enkawl dam harsa a ni lo va,<br />
an natna hrik hi mipa pawhin<br />
kan pai ve tho avangin nupaa<br />
damdawi Doctor-in an chawh<br />
ang ei dun chuan kar khat lek<br />
<strong>chhunga</strong> dam mai thei natna<br />
a ni.<br />
3. Non-specific Vaginitis : He<br />
natna thlentu hi natna hrik te<br />
reuh te Gardnerella Vaginalis<br />
an tih chu a ni a. He natna<br />
veitute insawiselna ber chu<br />
bawlhhlawh var, rimchhe tak<br />
serh a\anga chhuak \hin chu a<br />
ni a. A hmaa kan sawi natnate<br />
ang khan serhte a thak ve<br />
ngai zen zen lo a ni. He natna<br />
pawh hi Doctor-te r^wn ang<br />
damdawi kar khat chhung ei<br />
chuan awlsam tea dam mai<br />
thei natna a ni.<br />
4. Gonorrhoea : He natna hi<br />
keini Mizote chuan “Dadu”<br />
natna kan tih hi a ni a. He<br />
natna hi nupa awmdun a\anga<br />
inkaichhawn thin natna a ni a,<br />
a veite serh chu a lo vungin,<br />
bawlh-hlawhte serh a\angin<br />
a lo chhuak \hin. He natna<br />
pawh hi enkawl ran chuan
awlsam taka dam thei a ni.<br />
Heng natna nuhovin an<br />
vei fo \hinte ka han sawi duh<br />
chhan chu :-<br />
<strong>1.</strong> Natna hlauhawm miah si<br />
lo, enkawl rana dam mai<br />
thei ni si, kan zep \hin<br />
avanga rilru hrehawm<br />
tak kan tawrh avanga<br />
kan taksa hriselna hialin<br />
a tawrh fo \hin kan<br />
pumpelh nan.<br />
2. Nupa inkara inrinhlelh<br />
tawnna awm ve fo \hinte<br />
kan pumpelh nante a<br />
ni.<br />
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
13<br />
A tawp berah chuan,<br />
kan sawi tak natna vei reng<br />
rengte chuan Doctor hnenah<br />
kalin kan natna veite zep nei<br />
miah lovin kan sawi \hin tur<br />
a ni ang a, chutichuan Mizo<br />
nuho zinga natna tam berte hi<br />
tihbovin a lo awm tawh dawn<br />
a ni.<br />
Alt i t u d e o f Mi z o r A M (A s A n g z u A l s Aw M )<br />
1) Champhai - 5505 Ft.<br />
2) Khawhai - 5221 Ft.<br />
3) Biate - 4918 Ft.<br />
4) Serchhip - 4203 Ft.<br />
5) Saiha - 4193 Ft.<br />
6) Darlawn - 4120 Ft.<br />
7) Khawzawl - 3895 Ft.<br />
8) Saitual - 3812 Ft.<br />
9) Aizawl - 3711 Ft.<br />
10) Lunglei - 3701 Ft.<br />
A hniam zual pa<strong>thu</strong>m<br />
1) Bairabi - 120 Ft.<br />
2) Zawlnuam - 115 Ft.<br />
3) Tlabung - 69 Ft.
14 Hriselna<br />
ZUNTHLUM LEH EXERCISE<br />
Dr. Lalawmpuia chhangte<br />
Diabetologist<br />
Exercise emaw physical activity (Taksa chetna) emaw hi<br />
zunthlum emaw thlum lo emaw pawhin kan mamawh a, mitin<br />
tan thil \ha a nih chu phat rual a ni lo.<br />
Exercise \angkainate<br />
sawi vek seng lo mah ila-<br />
zunthlum veite tana a \ulna<br />
leh \angkaina bikte han sawi<br />
ta i la; thil pa<strong>thu</strong>m pawi-mawh<br />
em em te chu :- DIET, EX-<br />
ERCISE LEH DAM-DAWI<br />
te an ni. Exercise hi zunthlum<br />
enkawlna kawnga lung<strong>thu</strong><br />
pa<strong>thu</strong>m zingah hian Lung<strong>thu</strong><br />
(pillar) pawimawh tak a ni.<br />
EXERCISE Zunthlum<br />
veite tan a \angkainate :<br />
1) Exercise hian zunthlum<br />
control a ti \ha a, a chhan chu<br />
exercise kan han lak hian kan<br />
tihrawlten an mamawh glucose<br />
kha thisen a\angin tam<br />
lehzual an lalut a, chu chuan<br />
blood sugar a tihniam.<br />
2) Exercise hian kan thisen<br />
leh taksaa insulin hnathawh<br />
daltu (Resistance) siamtu, a<br />
bik takin thaute a tiral a, kan<br />
taksaa insulin awmsa hna-<br />
thawh a tichak a, chu bakah<br />
pawn lam a\anga insulin-a<br />
inchiu tan pawh inchiuna insulin<br />
khan hna a thawk chak<br />
bik a, blood sugar a hniam<br />
chak bik a ni.<br />
3) Exercise hian kan buk<br />
rih zawng (weight) a titlem a,<br />
weight reduction hian insulin<br />
kan mamawh a titlem bawk.<br />
4) Diet Control leh Exercise<br />
ringawt hian mi tam tak<br />
zunthlum nasa lo leh zunthlum<br />
la ni chiah lo, Impaired<br />
Glucose Tolerance (IGT) kan<br />
tihte hi a enkawl theih a ni.<br />
5) Exercise hian B.P. sang<br />
a tihniam thei a, lung (Heart)<br />
a veng bawk a, heng thil pahnihte<br />
hi zunthlum \hian \ha<br />
leh unau, inkawp \hinte an ni<br />
a, B.P. sang phei chu zunthlum<br />
nen hian an inkaihhnawih<br />
nasa hle a ni.
6) Exercise hian zunthlum<br />
B.P. sangte a tihhniam mai<br />
bakah kan thisena thauchhia<br />
(Tryglycarride), VLDL leh<br />
LDL te a titlemin (hengte<br />
hi thauchhia an ni) HDL<br />
Cholesteral- thau \ha a ti tam<br />
<strong>thu</strong>ng si a ni.<br />
7) Zunthlum rei tak vei<br />
tawhte hi an thisen zam a<br />
s^wngin a te thei a, a bik takin<br />
exercise hian ke lam panga<br />
thisen kalte a ti tamin a ti \ha<br />
\hin.<br />
8) Exercise hian mi a ti fit<br />
a, \ha leh zung a tichak a ni.<br />
9) Heng bakah hian exercise<br />
hian mahni inrintawkna<br />
min siam a, chu chuan nun a<br />
tinuam bik a ni.<br />
Amaherawhchu, mi<br />
zawng zawng kan inang lo<br />
angin zunthlum veite pawh<br />
kan nat dan a inang lo thei a;<br />
heng avang hian exercise hi<br />
mihring leh natna mila chawh<br />
\hin a ngai a, fimkhur a ngai<br />
hle \hin. Fimkhur ngaihzual<br />
hun lai han tarlang ta i la :<br />
1) Blood sugar control a \<br />
ha tawk tur a ni a, a bik takin<br />
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
15<br />
Type-I kan tih hoah hian fimkhur<br />
a ngai lehzual, exercise<br />
hahthlak ang chi chu fimkhur<br />
tur a ni. Blood sugar control<br />
loh lutuk emaw control leh<br />
lutuk emaw a hlauhawm thei<br />
ve ve.<br />
2) Lung lampang \ha lo<br />
nei te, a bikin zunthlum lo<br />
vei rei tawhte zingah lung-na<br />
(Ischaemic Heart Desease)<br />
kan tih ho zunthlum vei lote<br />
angin a na (pain) ve hran lova,<br />
a ruka (silent) a awm \hin<br />
avangin fimkhur a ngai hle a<br />
ni.<br />
3) Kal \ha lo (Neuphropthy),<br />
mit \ha lo (Retinapathy)<br />
leh hriatna thazam chak<br />
lo (Neuropathy) neiahte hian<br />
a natna nat dan a zirin exercise<br />
chawh dan hi fimkhur tur a ni.<br />
E.g. khawhmu fiah mang lo,<br />
kea hriatna thazam chak lote<br />
chu kea kal tir vak tur an ni lo.<br />
An inchhuih palhin harsatna<br />
tam tak a thlen thei, chutiang<br />
zelin...<br />
4) Rei tak leh nasa taka exercise<br />
lak hian ‘|amchhawl’<br />
a thlen thei a ni. Chuvangin<br />
heng thilte hi zunthlum veit-
16 Hriselna<br />
en- \amchhawl pumpelh nan<br />
hriat tur a ni :<br />
a) Insulin-a inchiu hnu<br />
darkar 3 leh 7 bawr vel<br />
hi insulin hnathawh san<br />
lai tak a ni a, exercise lak<br />
loh tur a ni.<br />
b) Insulin hi ban vunah<br />
chiu theih tho mah se,<br />
chiu loh a \ha a ni. Kan<br />
inchiuna ban kha exercise<br />
lak nan kan hman<br />
chuan insulin kha a<br />
thawk chak <strong>thu</strong>t thei a,<br />
\amchhawl a thlen thei.<br />
c) Insulin inchiuna chung<br />
chang- Insulin hi subcutaneous-<br />
Vun leh ti inkara<br />
chiu tur a ni. Vun hnuai<br />
der der intradermal<br />
ni lovah. Tin, inchiuna<br />
hmun atan dul (Abdomen)<br />
a \ha ber a, (malpui,<br />
mawngtam, ban, etc. chu<br />
second choice an ni.)<br />
5) Exercise lak hian ke<br />
lawng (barefoot) chuan kal<br />
loh tur a ni. Puan phei-khawk/<br />
Savun nem chi pheikhawk a<br />
chhung dup nuam tak, tawt<br />
lutuk lo leh thawl lutuk lo bun<br />
tur a ni.<br />
Type of Exercise (Exercise<br />
Lak Dan)<br />
<strong>1.</strong> Dynamic or Aerobic<br />
2. Static or Anaerobic.<br />
1) Dynamic or Aerobic<br />
exercise te hi che zel chung<br />
tihrawl (muscle) exercise pek<br />
an ni a- e.g. Walking, Swimming,<br />
Cycling, etc.<br />
2) Static or Anaerobic hi<br />
awm hmuna exercise lak a ni.<br />
E.g. weightlifting, push-up,<br />
etc.<br />
Exercise lak dan hi<br />
chi tam tak a awm a, amaherawhchu,<br />
zunthlum vei,<br />
chak lutuk lo tan chuan hun<br />
leh hmun thawl deuhah, remchan<br />
hun apiangah kea chak<br />
lutuk lo, muang lutuk lova<br />
kal (Brisk walking) hi a him<br />
ber a, a \ha a ni. Senso ngai<br />
lo a ni bawk a, ke-a kal hian<br />
minute khat zelah Calorie 3-6<br />
vel chauh a hmang a ni.
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
CHHUL CANCER LEH PAP<br />
SMEAR<br />
17<br />
Dr. C. Lily<br />
Civil Hospital, Aizawl<br />
Chhul hmawr (Cervic) Cancer hi ram \hang lai mek,<br />
India-te angah hian hmeichhe cancer zinga tam ber a ni a,<br />
khawvel pumpuiah pahnihna<br />
a ni. Mizoramah pawh chhul<br />
cancer nei kan tam em em a<br />
ni.<br />
H r i a t c h h u a h h m a a<br />
pawimawh :<br />
Heti khawpa Cancer hluar<br />
hi han hriatchhuah meuh chuan<br />
duh aiin a lo tlai lam hret tawh \<br />
hin a, tihdam pawh a har em em<br />
tawh \hin a ni.<br />
Chhul cancer lo awm<br />
chhuahna chhan chiah hi<br />
hriat a ni lo nain, a bulpui<br />
ber chu, natna hrik te tak<br />
te Virus chikhat ‘Human<br />
Papillama Virus (HPV)’ a ni<br />
tih hriat chhuah tawh a ni a.<br />
HPV hi mipat hmeichhiatna a\<br />
anga kaichhawn a nih avangin<br />
chhul cancer a\anga inven<br />
chu thil harsa a ni. Amaherawhchu,<br />
vanneihthlak takin<br />
chhul cancer hi a \antirh tea<br />
hriatchhuah a nih chuan awl-<br />
sam taka tihdam theih a ni.<br />
Hei vang hian ram changkang<br />
zawkah te chuan chhul cancer<br />
hi a \antirh tea hmuhchhuah<br />
a tam avangin thihpui pawh<br />
an vang tawh hle. Kan ram ve<br />
<strong>thu</strong>ngah chuan a tam zawkin<br />
an la thihpui a nih hi.<br />
Engtin nge kan hriat chhuah<br />
hma theih ang? :<br />
<strong>1.</strong> Pakhatnaah chuan hmeichhiain<br />
insawiselna chi hrang<br />
hrang, serh a\anga bawlhhlawh<br />
chhuak leh a hun lova<br />
thiput an neih avanga doctor<br />
an r^wn \hin hian.<br />
2. Pahnihnaah chuan doctor<br />
a bik takin hmeichhe lam<br />
thiam Gynaecologist-te’n<br />
ngun taka damlo an han en<br />
a\anga mita hmuh mai theih,<br />
rinhlelhawm chhul hmawra<br />
a lo awm hian, chu lai a\ang<br />
chuan tisa tlem hlep thlain<br />
Pathologist-in cancer a awm
18 Hriselna<br />
leh awm loh an lo en \hin. Hei<br />
hi ‘Biopsy’ kan tih \hin hi a<br />
ni.<br />
3. Pap Smear : Khing kan<br />
sawi takte khi hmeichhiain<br />
insawiselna a neih hnu emaw,<br />
an chhul hmawra mita hmuh<br />
theih thil a lo awm hnu emawa<br />
cancer hriat nan chuan a \ha<br />
ber. Mahse, a awmzia tak chu<br />
cancer a awm tawh hnuah<br />
hmuh chhuah an ni.<br />
Vanneihthlak takin<br />
chhul cancer hi mita hmuh<br />
theiha a lan hma hauhin leh<br />
hmeichhia a insawisel hma<br />
daihin a chhul hmawr tuamtuah<br />
dik lohna, Sap\awngin,<br />
‘Dysplasta’ an tih chu a lo in\<br />
an phawt \hin a. He mi \hat<br />
lohna Dysplasta neite hi a tam<br />
zawk chu a nasat dan azirin<br />
cancer puitlingah a chang thei<br />
a. Dysplasia chauh a la awm<br />
lai emaw cancer a in\an tir te<br />
emawa hmuh-chhuah chuan<br />
awlsamtein a tihdam theih a<br />
ni. Hetiang hriat theihna chu<br />
‘PAP SMEAR’ kan tih hi a<br />
ni.<br />
Eng nge Pap Smear chu?<br />
Hmeichhe chhul bul<br />
vela tuitling tlemte leh chhul<br />
hmawr zawitea ziah a\angin<br />
cancer emaw dysplasia emaw a<br />
awm leh awm loh chu awlsam<br />
takin a hriat theih a. Damlo<br />
tan a na lo va, Doctor-te tan<br />
a awlsam a, hmanrua pawh<br />
chuti lutuka hautak a ni lo.<br />
Mizoramah ngei pawh kan uar<br />
ve \an ta hle. Gynae-cologist<br />
(hmeichhe lam doctor) ten<br />
a smear chu an lo tihsak ang<br />
che’ng a, Pathologist-te’n<br />
cancer emaw dysplasia emaw<br />
a awm leh awm loh chu an lo<br />
enfiah dawn a ni.<br />
Tute nge Pap Smear mamawh?<br />
Kan sawi tawh angin<br />
chhul cancer siamtu ber HPV<br />
chu mipat hmei-chhiatna a\<br />
anga kai a nih avangin, pasal<br />
nei kum 30 tling tawh tan<br />
chuan tih ngei ngei chi a ni.<br />
Hei hi a theih loh pawhin<br />
kum 40 kai tawh chin hi chuan<br />
vawikhat tal tih vek chu<br />
duh<strong>thu</strong>sam a ni. A result a\<br />
angin doctor ten engtia zing<br />
nge pap smear i mamawh tih<br />
an hrilh ang che. Dan naranin<br />
pap smear hmasa bera engmah<br />
\hat lohna nei lo tan kum 2/3<br />
dan vela tih hi a tawk a. |hat<br />
lohna hmuhchhuahte chu a \ul<br />
ang zelin doctor-te’n <strong>thu</strong>r^wn
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
I MEI ZUK KHA<br />
19<br />
Tunlai mi thiamte chuan, “Naupang khuh hi nu leh pa<br />
mei zuk nen a inkaihhnawih tlat a ni,” an ti. Ezekielan, “Pate<br />
chuan grep <strong>thu</strong>r an ei a, an fate ha a \im a,” a lo ti ve reng a. Nu<br />
leh pa mei zuk pawh faten an tuar daih thei a nih chu. Mipa<br />
mei zu aiin nu mei zukin an fateah chuan pawi a khawih nasa<br />
zawk.<br />
Kan ramah hian a hmei<br />
a pain mei zu kan punlun ta<br />
em em mai a, tute pawh mai<br />
hian mipui vantlang zingah<br />
mei kan pet khu vut vut<br />
ta mai hi chu- thil mawi lo<br />
elkhen a nih bakah mi dang<br />
tan harsatna thlentu leh natna<br />
hial thlen theitu kan ni tih<br />
kan ngaihtuah ngai awm lo<br />
ve. Sikret tlawn 2-a nicotine<br />
poison hi lakhawmin injection<br />
nan hmang ta ila, mi pakhat<br />
thihna tawk chiah a ni bawk<br />
a. Mei han hip vang vang hian<br />
kut leh ke hmawra thisen zam<br />
kal vel kha a dawt a hmet chip<br />
a, temperature degree khatin<br />
a tlahniam a, chutiang thisen<br />
d^wt a hmehchip fo chuan a lo<br />
chip hlen a, kut ke hmawrah<br />
thisen a pe thei lova, a lo p^n<br />
\awih a, tan ngaiin a awm mai<br />
thei a ni.<br />
Tin, sikret tlawn khat<br />
hian minute 4-in mihring<br />
nunna a titawi theiin an hria a,<br />
mei heh ni tin tlawn 30 a\anga<br />
40 vel zu ho chuan dam chen<br />
tur kum 5 a\anga kum 10-in<br />
an pha lo. Chumi awmzia chu<br />
kum 60 dam turin kum 50-ah<br />
emaw 55-ah emaw an thi dawn<br />
tihna a nih chu.<br />
POISON A NI<br />
Tin, nicotine poison ang<br />
bawka hlauhawm Tar poison a<br />
awm a, cancer siamtute zinga<br />
ngaih a ni. Mei chuap dawta<br />
an han hip luh khan kha Tar<br />
kha chuap hnunah a inchheng<br />
a, tlem tlemin a bei a, a bei<br />
tam hret hret a, a tawpah chuan<br />
cancer-ah a lo chang mai \hin a.<br />
Nicotine poison leh Tar poison<br />
bakah pawh poison chi tam tak<br />
a la pai a, hemi pahnihte hi a lar<br />
zual chu an ni.<br />
Chuap cancer-a thi 100
20 Hriselna<br />
zela 90 chu mei hehho an ni<br />
tih an fiah a. Mei zuk tam hian<br />
chaw ei a titui lo thei hle a,<br />
pumpui nate pawh a siam thei<br />
a ni. Meikhu eng emaw zat an<br />
lo lem tel \hin a, pumpui bang<br />
a\anga chaw um \awihtu Gastric<br />
juice-ho kha a tichhuak \<br />
ha thei lo va, chaw \awih lovin<br />
rei tak puma a awm chuan<br />
pumin a hah phah a, gastric<br />
juice chhuak lovin Hydrochloric<br />
Acid a chhuak ta vak<br />
\hin a, chu chuan pumpui a<br />
chiah l^wng a, naupang tein<br />
Peptic Ulcer an nei mai \hin.<br />
Peptic Ulcer, pumpui l^wng<br />
hi a awm laklawh tawh chuan<br />
tihdam a harsa em em a ni.<br />
Mei zuk khu hian mit hi<br />
a ur chamchi bawk a, meikhuin<br />
mit a ur fo chuan mit men<br />
a tivai <strong>thu</strong>ai mai a, meng fim<br />
kak tur kha an meng eng pup<br />
mai a, mit hian a tuar em em<br />
mai bawk. Meizu lo vun aiin<br />
mei zu vun hia a mawi thei lo;<br />
an chuap deuh emaw, tinung<br />
sarh ang hi a awm duh lo hle.<br />
Sport mite tan, zu leh mei hi<br />
hmelma lian ber a ni. Zu leh<br />
mei hmeh kawp ho ngatte<br />
phei chu an vanglai hi a tawi<br />
hle a, fuat an nei miah lo.<br />
Reiloteah an thaw puar pawp<br />
pawp mai \hin.<br />
SAHDAH PAWH<br />
Meizuk bakah sahdah,<br />
vaihlo leh pankhawr ei ching<br />
ho zingah hian Oral cancer,<br />
kam chhung leh hrawk velah<br />
cancer a awm duh bika hriat a<br />
ni. Nu naupai laiin zu emaw,<br />
mei zuk emaw, tuibur/sahdah<br />
hmuam emaw a heh viau<br />
chuan nauchhiat phah nan<br />
emaw nau mi anglo emaw, nau<br />
sawngnawi emaw hrin phah<br />
nan an hmang thei a ni. Zuk<br />
leh hmuam a\anga t
ngawt mai. Bula mite mei<br />
zuk khu kha duh lo chungin<br />
a zu ve ngai lo pawhin an<br />
hip lut ve \euh \euh lo thei<br />
lo va. A rim ngaih theih loh<br />
ngawt chu <strong>thu</strong>dang, hrisel<br />
lohna nasa tak a thlen thei a<br />
ni. Hawihhawmna avangin<br />
ngaipawimawhin an lang lo<br />
thei; mahse mi tan thil \ha lo<br />
thlentu kan ni tih hre renga<br />
mi zinga zu lui tlat kan nih<br />
chuan thil sual tak hre renga<br />
tilui kan ni a, hei hi Kristiante<br />
tihah a mawi lo ani.<br />
I TAKSA HMANGAIH<br />
RAWH<br />
Thil pawi ni mahse,<br />
mahni taksa pawh hmangaih<br />
zo lo khawpa mei zuk lo<br />
hmangaihtu chuan ama taksa<br />
a tirethei a ni mai a, mi dang<br />
sawisel phak a ni hauh lo va.<br />
Amaherawhchu, mi dang leh<br />
zel va tihbawrhban kha chu<br />
mihring nunphung kalh a ni<br />
tawh a, taksa lam dan hian rem<br />
a ti thei lo va, i chunga mi’n an<br />
tih i duh tur ang bawkin mi<br />
chungah pawh ti ve rawh, tih<br />
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
21<br />
a nih kha. Nangmah chu eng<br />
ang pawhin innghaisa mah la,<br />
mi dang va nghaisa ve kher<br />
suh.<br />
Jeremia chuan chung<br />
niahte chuan paten grep <strong>thu</strong>r<br />
an ei a, an fate ha a \im e, an<br />
ti ngai tawh lo vang. Mi tinin<br />
mahni khaw lohna an thihpui<br />
zawk ang a, grep <strong>thu</strong>r ei tawh<br />
pawh ha ngei chu a \im ang a<br />
ti a. Hetiang tal hi chu nise,<br />
a ziaawm deuh tur. Ezekiela<br />
sawi hi heng meizial zuk <strong>thu</strong>ah<br />
a la dik tluan chhuak chu<br />
a ni si a, nu leh pain thei <strong>thu</strong>r<br />
kan ei avanga a ei lotu fate<br />
ha a lo \im ngawt hi a dik lo<br />
ang bawkin meizuk avanga<br />
fate hrisel loh phahna leh mi<br />
dang pawh natna thlentu nih<br />
hi a dik lo hul hual a ni. A bik<br />
takin hmeichhia fa la nei turte<br />
phei chuan sim vang vang tur<br />
a ni ringawt mai.
22 Hriselna<br />
EI TUR LAKAH FIMKHUR<br />
RAWH<br />
Mihring kan lo pianchhuah phat a\ang hian ei leh in tur<br />
kan mamawh a. |hanglaiten an \han \hat theih nan ei<br />
leh in \ha inchawih tawka ei a ngai a, \hankin tawh pawh chuti<br />
bawk. Hnathawh hautak dan azirin taksa hi a infep ral chak em<br />
em a. Taksa kal ral zel tur ven nan ei leh in tur hi kan mamawh<br />
reng a. Kan ril a lo \am emaw, kan tui a lo hal emaw hian kan<br />
taksaa khawl chi hrang hrang khan thawm \hat an mamawh hle<br />
a ni tih hriattirna pawimawh tak a ni. Amaherawhchu kan ril\<br />
am emaw, tuihal emaw kher nghah kan tum chuan a dik bik lo<br />
va. Nikhata chaw vawihnih ei chuan a hunbi bawhpelh lovin ei<br />
zat zat sela, hna hahthlak thawkte chu an taksa khawl an hman<br />
rim bik avangin, taksa a rimtawng hma bik a, ei tam leh ei zin<br />
deuh pawh a \ul \hin a ni. Nikhatah vawi<strong>thu</strong>m emaw tal ei mai<br />
sela, a hunbi dik takah bawk nise. Ril\am tawpkhawk leh tuihal<br />
hun kher nghah hi chu a tawpkhawk lutuk tawh a, taksain a<br />
tuar hman ang tih a hlauhawm a, Motor tlanlai pawh a chawm<br />
nungtu ber petrol a kang mai chuan motor kal lai a tawp mai<br />
ang a, a khawl sa lutuk a kangchhe mai thei a ni.<br />
Amaherawhchu, ei a tui tih<br />
vanga hunbi nei lo leka i<br />
hmawm mawlh mawlh mai<br />
chuan i pumpui hah-chawl<br />
hman miah lovin i siam dawn<br />
tihna a ni a. Pumpui a hah lutuk<br />
chuan i thil ei a pai \awih<br />
\ha thei lo vang a, pumpui na<br />
i nei leh vat si ang.<br />
Zofate hian taksa mamawh<br />
tawka ei leh in a ngaihzia hi<br />
kan lo ngaihtuah lem lo khawp<br />
mai. A thawk hah apiang hi<br />
ngaihsak lo zual an ni lehnghal<br />
a. |amhnema an ei chuan an<br />
duhtawk mai a, chawhmeh an<br />
neih loh pawhin chaw-hmeh<br />
awm lo tihte chu ‘Chaw ei chhung<br />
chauh alawm’ an ti mai<br />
mai a, pumpui na kan tamin<br />
kan tar hma phah bawk reng<br />
a ni.
Thawk tam chuan an ei<br />
tam tur a ni : Sawi tak ang<br />
khan taksa a \han \hat theih<br />
nan te, taksa khawl hrang<br />
hrangten anmahni hna \heuh<br />
\ha taka an thawh chhunzawm<br />
zel theih nan te ei leh in chu<br />
kan mamawh a. Ei leh in chu<br />
chutiang khawpa kan taksa<br />
tana a pawimawh a, nunna<br />
hnar a nih laiin kan ei leh inte<br />
a dik loh vaih chuan natna<br />
min thlentu leh a hun hmaa<br />
thlanmuala min thawn liamtuah<br />
an \ang leh thei bawk<br />
si a, a buaithlak ngawt mai.<br />
Ril\am avanga thi ai chuan ei<br />
luat avanga thi an tam zawk<br />
an tih tlat chu. Chuvangin<br />
ei leh inah hian fimkhur a lo<br />
ngai nasa hle a ni. Kan ei leh<br />
inte hi thil thianghlim lo leh<br />
poison-in a pawlh tam vaih<br />
chuan, damna tura ei hian<br />
kan thihphah hlauh ang tih<br />
hlauhawm deuh a ni.<br />
A tlangpuiin kan ei leh in<br />
turte hi kan leina lam a\angin<br />
a tel ve lo tur pawlhsawp \<br />
euh mai hi chu a zuartuten<br />
rei lote chhung leka hausak<br />
lawih an duh vang emaw,<br />
hahdam zawka sum lak luh<br />
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
23<br />
an tum vang emaw a ni ber a.<br />
Entir nan, bawnghnute angte<br />
hi, a tira a tak viau pawhin a<br />
rei deuhva a dal tial tial a, tuisik<br />
u awrh hi kan chang tawh<br />
mai a, tui emaw, bawnghnute<br />
powder emaw an telh belh \<br />
hin vang a ni awm e. Taksain a<br />
tuar lam ai mahin \hatpui nana<br />
hman tham chakna a pai tlem<br />
tawhin, a tui lo bawk a, mi’n<br />
in \euh mah se chaknaa kal tur<br />
alawi a awm dawn lo a ni.<br />
Tun hma chuan zu-ah hian<br />
a rim tichak tur leh ruih awl<br />
nan Geletine (bomb) an telh<br />
ni awmin an sawi a. Tak tak a<br />
nih chuan a rapthlak hle ang.<br />
A nih loh leh sahdahte leh telh<br />
awm loh pui pui slipper chhiate<br />
an telh \hin a. Tunah chuan<br />
zu tih tak nan Burma lam<br />
a\anga lo kal damdawi chak<br />
tak an hmang ta zawk a, hei hi<br />
taksain a ngeih lo hlein thihphah<br />
pawh an awm ta zauh<br />
zauh a ni. Ei lam pawh chuti<br />
bawk, telahte hian taksa tana<br />
pawi tur thil, ram hnim hlauhawm<br />
tak Argem-me hriak an<br />
telh \hin a, hetiang hriak hralh<br />
chhuah tamna hmunah chuan<br />
natna epidemic Epidome<br />
dropsy a thlen thei a, hlau-
24 Hriselna<br />
hawm tak a ni. Taksa khawilai<br />
hmunah pawh natna insiamin<br />
tui a lo tling a, an buaipui thei<br />
hle a ni awm e.<br />
Chawhmeh hmel tih mawi<br />
nan te, theitui lam tihmawi<br />
nan te, Ice-cream lam tihmawi<br />
itawm nan te, sawrkar hian<br />
mihring tana pawi khawih lo<br />
chi rawng hman phal a nei a,<br />
chutiang rawng chu hmang<br />
lovin a dawrtute mit la thei<br />
ang ber turin an duh ang angin<br />
rawng an phuahchawp a, pum<br />
lamin a ngeih duh lo hle. Pum<br />
na leh kaw\halote pawh a<br />
tam duh hle \hin. Chuvangin<br />
hmuh hmasak apiang pawng<br />
ei mai mai loh a him ber. Kan<br />
hriatreng atana pawimawh<br />
chu, kan ei leh inah hian t
awia kan lut hi a zahthlak<br />
ngawt mai. Thingtlang a\<br />
anga Aizawla an rawn sawn<br />
kan peon pawh a chhungte<br />
hrawnin a awm a, zana an men<br />
rei \hinzia a sawiin Aizawl bazara<br />
vai sangha hlui deuh tawh<br />
chu zanah an rep \hin a, chu<br />
chu hnah hringin an fun leh a,<br />
office velah an nghatun zawrh<br />
ta mai \hin a ni awm e.<br />
Mi pakhat pawhin, “Vawkpui<br />
hi uluk deuhin kan rawh a, a<br />
vunte nen kan rep leh a, tichuan<br />
kan Senvawn Sanghal<br />
zawrh leh mai \hin...” zuk ti<br />
bawk a!!<br />
Chiang taka kan sawi theihah<br />
chuan Agriculture <strong>Department</strong>-in<br />
bekang chi, chin<br />
turin a sem a. Heng bekang<br />
chi leh thlai chi dangte pawh<br />
hi a ngetin a ei chhiat loh nan<br />
damdawi chak tak phula vawn<br />
\hat a ni a. Mi \henkhat, sum<br />
hmuhna tur a nih chuan nat<br />
phah tur pawh pawi tihna nei<br />
lote chuan an zuar chhuak a,<br />
chhungkua kuaa damdawi in<br />
pan ngai khawpte an awm<br />
phah hial \hin a ni.<br />
Sumdawng chuan hlep awm<br />
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
25<br />
tawkin a hralh tur a ni a. Amaherawhchu,<br />
mi bum a, an nat<br />
theihna bakah thih theihna tur<br />
inthiam lohna pawh nei miah<br />
lova an zuar thei hi chu, milem<br />
biate pawh hian an ti duh lo<br />
tawp ang. Ringtu kan nihna<br />
nen pawh hian a inhmeh lo ta<br />
lutuk a. Khawivah zu zuarte<br />
lah hian an keng tam thei em<br />
em a, a tawpah a lo kurtai leh<br />
nghuk \hin a. Saisa rep zuarin<br />
lawi sarep an sai sarep zawrh<br />
ngawk ngawk bawk. Hengte<br />
phei hi chu hriselnain a tuar<br />
phah lo pawh a ni mai thei a, a<br />
thisawn sate a nih phei chuan<br />
kan tuar phah lovang tih tuin<br />
nge sawi thei. Kan ei leh in<br />
tur hi kan damchhan kan tih<br />
tawh kha, nat phah nana hman<br />
hlauhawm chi angte hi chu,<br />
itawmin tlawm zawka hmuh<br />
theih pawh nise i hnar phal<br />
ang u.�
26 Hriselna<br />
JANANI SHISHU SURAKSHA KARKYAKRAM<br />
(JSSK)<br />
Dr. Malsawma,<br />
State Programme Officer(Blindness Control),<br />
Directorate of <strong>Health</strong> Services.<br />
India ramah hian kum tinin nu 67,000 zette chu naupai kaihhnawih<br />
vangin an thi \h$n a, chutih lai chuan naus>n nuai 13 lai<br />
chu kumkhat an tlin hmain an thi \h$n bawk a ni. Naus>n thi<br />
nuai 13 zinga nuai 9(10 z>la 7) te chu thla khat an tlin hmain<br />
an thi a, chung zinga nuai 7(10 z>la 8) te chu chawlhk^r khat<br />
an tlin hmain an thi a, heng zinga a tam z^wk chu ni 2 (hnih)<br />
chhung chauh an dam hman<br />
a ni.<br />
Nu, nau chunga an thih<br />
chhan tl^ngpuite chu naupai<br />
kaihhnawih - thisen s^ng<br />
leh a kalpui te, thipl fai t^wk loh<br />
vang te, hnam ch$n d^n \ha lo<br />
chhawm nun vang leh inkalpawhna<br />
\hat t^wk loh vang te<br />
a ni ber a. Naus>n, kum khat<br />
tlin hmaa an thih chhan tlangpuite<br />
chu nau no lutuk, a hun<br />
hmaa piang te, pian laia hliam<br />
leh piansualna eng emaw neih<br />
te, laihrui hris>l lo emaw tihhliam<br />
palh emaw te, kaw\halo,<br />
^wm n^ leh natna dang vang<br />
te, chaw \ha tl^kchham leh<br />
ch>tsualna (accident) vang te<br />
a ni fo \hin. Nu, nau chunga<br />
thiin a huam chin chu nau pai<br />
tirh a\anga chhiar \ana nau<br />
hrin emaw chhiat emaw hnu<br />
ni 42 thleng inkara nau pai<br />
emaw, nau hrin emaw, chhiat<br />
emaw leh a kaihhnawih vanga<br />
thi (accident leh tih luih thil<br />
huam lovin) hi a ni.<br />
JSSK-in a tum ber chu<br />
naus>n kum khat tlin hmaa<br />
thi z^t (Infant Mortality Rate
-IMR) leh nu, nau chunga thi<br />
z^t (Maternal Mortality Rate<br />
-MMR) tih hniam a ni. Tuna a<br />
lan d^n chuan nu, nau chunga<br />
thihna leh naus>n kum khat<br />
tlin hmaa thihna chhan lian<br />
ber leh pawimawh ber pakhat<br />
chu nau neih d^n him t^wk lo<br />
leh hrisel lo - mahni ina nau<br />
neih - vang hi a ni. Chuvangin<br />
mahni ina nau neih (home delivery)<br />
duhna tibo va, nau nei<br />
tur zawng zawng te’n sawrkar<br />
damdawi in (hospital) emaw<br />
nau neih theihna Sub-Centreah<br />
ngei nau an neih vek theih<br />
nan JSSK hi duan chhuah a lo<br />
ni ta a; hei hian hmun tinah<br />
retheihna leh m^wlna vanga<br />
mahni ina nau neih duhna hi<br />
a tih bo ngei beisei a ni.<br />
JSSK hi Mizoramah<br />
hman \an m>k a ni tawh a,<br />
chhawr \angkai ngei turin mi<br />
tinin \an kan l^k a pawimawh<br />
hle a ni.<br />
J S S K - I N A H U A M<br />
CHINTE:<br />
<strong>1.</strong> (a) Nu, sawrkar damdawi<br />
in emaw Sub-Centre,<br />
nau neih theihna<br />
hmun emawa nau nei<br />
te (institutional delivery)<br />
leh nau zai chhuah<br />
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
27<br />
(Caesarian section)<br />
apiang. [Fa neih tawh<br />
z^tin kawngro a su lo]<br />
(b) Naus>n, ni 30 aia upa<br />
lo, sawrkar damdawi<br />
ina enkawl(admit) te.<br />
2. Sawrkar damdawi in,<br />
nau neih theihnate:<br />
a. Civil Hospital, Aiz^wl.<br />
b. District tina Hospital-te.<br />
c. CHC leh<br />
PHC - doctor awmna<br />
zawng zawng. d. Sub<br />
- Centre, nau neih<br />
theihna tura duante.<br />
3. Naus>n (ni 30 aia upa lo)<br />
damlo admit theihna te chu<br />
achunga sawrkar damdawi in<br />
(Sub - Centre ni lo zawng) te<br />
khi an ni.<br />
4. Sawrkar damdawi ina<br />
nu, nau nei tura kal chu a kal<br />
lam leh haw lam motor chuan<br />
man (transportation expenditure)<br />
leh damdawi ina a awm<br />
chhung s>nso - damdawi, lab.<br />
investigation, adt. tumsak vek<br />
a ni.<br />
Ham\hatna dawng thei<br />
chinte:<br />
(a) Nau neih tluangtlam<br />
(normal delivery) chu
28 Hriselna<br />
dam-dawi ina awm<br />
(admit) a\anga nau<br />
neih hnu ni 3 thleng.<br />
(b) Naut> zai chhuah<br />
(Caesarean section) -<br />
Zai ni a\anga ni 7-na<br />
thleng.<br />
5. Naus>n (ni 30 aia upa lo)<br />
damlo(admit) chu a kalpuitu<br />
mi 1 (pakhat) kal lam leh haw<br />
lam motor chuan man leh<br />
damdawi ina a awm chhung<br />
s>nso - damdawi, lab. investigation,<br />
adt tumsak vek a ni.<br />
Naus>n damlo (admit)<br />
chu ni 30-a upa a tlin hma<br />
zawng. [Naus>n chu ni 30<br />
a tlin hnuah enkawl zui a la<br />
ngaih chuan damdawi in a\<br />
anga a chhuah ni thlengin a<br />
huam ang.]<br />
6. Nu, nau neih hnua<br />
damdawi in a\anga chhuak<br />
tawh, nau neih a\anga chawlhkar<br />
6 ral hmaa nau neih<br />
kaihhnawih harsatna (complication)<br />
vanga damdawi ina<br />
enkawl (admit) leh ngai te chu<br />
treatment leh investigations,<br />
adt. \ul zawng zawng tumsak<br />
tur a ni. [Kal man (transportation<br />
charge) erawhchu a<br />
huam tel lo]<br />
7. Motor kal man leh s>nso<br />
dang r>ng r>ng hi a chhawrtu<br />
kutah pawisain(cash payment)<br />
p>k loh tur a ni a, Staff i/c JSSKin<br />
a p>ksak z^wk tur a ni.<br />
JSSSK-IN A HUAM TEL<br />
LOH TE:<br />
<strong>1.</strong> Private Hospital/Nursing<br />
Home-a nau nei leh naus>n<br />
enkawl(admit).<br />
2. Sawrkar damdawi ina<br />
nau nei tura kal, mahse nau neih<br />
hma a chhuak/hawng leh.<br />
3. Nau nei tura kal, kawng<br />
laka nau nei, in lama kir leh.<br />
4. Nau neih hun hmaa nau<br />
pai harsatna (complication)<br />
vanga admit.<br />
5. Nau neih hnu kar 6 pel<br />
tawh, complication vanga admit.<br />
6. Naus>n (ni 30 aia upa lo)<br />
damlo, admit ngai lo, in lama<br />
enkawl tura tih.<br />
MOTOR CHUAN MAN<br />
CHUNGCHANG:<br />
<strong>1.</strong> JSSK-a motor chuan man<br />
p>ksak tur chu hetiang hi a ni:<br />
(a) In a\anga nau neihna<br />
hmun sawrkar damdawi<br />
ina kalna leh<br />
hawna.
(b) Refer case-ah chuan<br />
refer-tu awmna damdawi<br />
in/Sub-Centre<br />
a\anga refer-na damdawi<br />
in thleng kalna<br />
leh refer-na damdawi<br />
in a\anga chhuah hnua<br />
in thlenga kalna.<br />
(c) Naus>n damlo tan<br />
pawh a chunga mi ang<br />
hian.<br />
2. Motor chuan man hi<br />
Km.1-a Rs.15 z>lin kal hlat<br />
z^wnga chhk ngh^l z>l<br />
tur a ni.<br />
3. Motor chuan man hi<br />
nu, nau nei tur emaw naus>n<br />
damlo emaw ch>nna in a\anga<br />
nau neih theihna emaw naus>n<br />
admit theihna damdawi in hnai<br />
ber thleng chauh p>ksak theih<br />
a ni.<br />
4. Nuin a ch>nna in a\<br />
anga nau neih theihna sawrkar<br />
damdawi in hnai ber kal p>la<br />
hmun danga nau a neih emaw<br />
naus>n awmpuituin naus>n<br />
admit theihna sawrkar damdawi<br />
in hnai ber kal p>la<br />
hmun danga naus>n a admit<br />
chuan motor chuan man kha a<br />
chunga sawi angin an ch>nna<br />
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
29<br />
in a\anga sawrkar damdawi in<br />
hnai ber thleng chauh p>ksak<br />
theih a ni.<br />
5. Nu emaw naus>n emaw<br />
tana sawrkar damdawi in hnai<br />
berah thawktu an awm loh<br />
lai emaw, an remchan loh lai<br />
emaw a nih chuan nau neih<br />
theihna emaw naus>n admit<br />
theihna sawrkar damdawi in<br />
dang hnai ber thleng motor<br />
chuan man p>ksak theih an<br />
ni.<br />
6. Motor kal theih lohna<br />
emaw kal remchan lohna<br />
hmunah emaw chuan kea kal<br />
chu Rs.15 per km. ang thova<br />
chhk tur a ni.<br />
7. Nau neih theihna Sub-<br />
Centre ni lote pawhin nu,<br />
nau nei tur emaw naus>n (ni<br />
30 aia upa lo) damlo te d^n<br />
pangngaiin refer-na lehkha<br />
siamin PHC/CHC/DH-ah an<br />
refer \hin ang a, nuin naut><br />
a neih emaw naus>n chu<br />
enkawl(admit) a lo nih chuan<br />
achunga Sl.No.1(b) ang khian<br />
ham\hatna an dawng thei<br />
ang.<br />
REFER CASE:<br />
<strong>1.</strong> Nu, nau nei tur, harsa
30 Hriselna<br />
bik(complicated case) leh<br />
naus>n (ni 30 aia upa lo)<br />
damlo refer tur r>ng r>ng chu<br />
refer-tuin refer-na lehkha a<br />
siam sak ngei ngei tur a ni a,<br />
refer-na lehkha tel lo chuan<br />
damlo chuan refer case te angin<br />
JSSK ham\hatna a dawng<br />
thei lo vang.<br />
2. Refer case r>ng r>ng<br />
sawrkar damdawi in hnai berah<br />
chauh refer \hin tur a ni.<br />
3. Nau nei tur leh naus>n<br />
damlo refer te chu motor chuan<br />
man p>k sak tur a ni.<br />
4. Damlo in a\anga a refertu<br />
damdawi in inkar kal lam<br />
motor chuan man chu refer-tu<br />
damdawi in/Sub-Centre-in a<br />
pe ang a, refer-tu hnen a\anga<br />
refer-na damdawi in inkar kal<br />
man leh refer-na damdawi in<br />
a\anga chhuah hnua in lama<br />
Mawitea huang!!!!!!<br />
h^wn kawng motor chuan man<br />
chu refer-na damdawi inin a<br />
pe ve <strong>thu</strong>ng ang.[Nau neih<br />
theihna Sub-Centre ni lovin<br />
damlo a refer chu kal man<br />
p>k sak a ngai lo va, damlo<br />
chu damdawi in a thlen hnuah<br />
chauh JSSK-in a huam ang]<br />
MEDICINE/LABORA-<br />
TORY CHARGE, adt.<br />
Nu, nau nei tur leh<br />
naus>n damlo admit te sum<br />
p>ksak theih z^t chu hetiang<br />
hian bithliah a ni:<br />
(a) Nau neih tluangtlam<br />
atan damdawi ilovah<br />
` 350/- leh laboratory<br />
charge-ah ` 200/- thleng.<br />
(b) Caesarian Sectionah<br />
damdawi ilovah `<br />
2,000/- leh laboratory<br />
A bike \awng tawh deuh mai kha a zuar ve a, tumahin an lei<br />
duh si lo va, a tihngaihna hre lo chuan Gas bur tak awm a<br />
chhawm tel chiah mai chu, an inchuh hut hut mai nia!!!!!<br />
Mawitean a tia lawm, Bairabi khua a han lum mai mai<br />
khawp a, Pathianni zan <strong>thu</strong>sawitu tur te pawh hian tawnzau<br />
zuk bat peih tawk a!! Tawnzau bat peih chu inchei tak an ni<br />
ringawt…..zuk ti a…
THYROID<br />
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
31<br />
- Dr. Para, OSD, H&FW.<br />
Thyroid chu eng nge ni? Thyroid chu kan taksaa \halbe<br />
(gland) kan tih zinga pakhat a ni a. Hrawkb^wk hnung chiahah<br />
hian a awm a. Peng 3- ding lam leh vei lam leh a laita a nei.<br />
Thyroid hian mihring taksain a mamawh thyroid hormone<br />
(T3 leh T4) a pe chhuaka, he hormone hian taksa-in chakna<br />
(energy) a hman dan a control a, Protein a siam a, hormone dangin<br />
taksa bung hrang hranga a hnathawhnaah a pui a, chawtha<br />
insiamkualna (metabolism) a pui a, taksa bung hrang hrang \<br />
hanna (growth) a pui a, calcium virvel a pui bawk a ni.<br />
Thyroid Hormone awm<br />
dan (condition) hrang<br />
hrangte :<br />
<strong>1.</strong> Euthyroid: Hemiah hi<br />
chuan thyroid-in pangngai<br />
takin hna a thawk a, a normal<br />
a ni.<br />
2. Hyperthyroid: Hetah<br />
<strong>thu</strong>ng hi chuan eng eng emaw<br />
vangin thyroid hormone kha a<br />
nihna tur aiin a lo tam a, chu<br />
chuan taksaah dik lohna hrang<br />
hrang a lo thlen ta \hin a ni.<br />
3. Hypothyroid : Hetah hi<br />
chuan a normal aiin a lo tlem<br />
ve ta <strong>thu</strong>ng a chu chuan a<br />
chunga mi ni lo natna dang a<br />
thlen ve ta <strong>thu</strong>ng a ni.<br />
Hyperthyroidism : A chunga<br />
sawi tawh ang khian Thyroid<br />
hormone a normal level aia<br />
a lo san hian a natna hming<br />
kha Hyperthyroidism kan ti<br />
a. A lo awm theihna hi chhan<br />
hrang hrang a awm thei a.<br />
Chungte chu : Thyroid glandah<br />
inflammation (a chhan<br />
hriat kher loh-Grave’s disease)<br />
emaw, b^wk (cancer ni<br />
kher lo) a lo awmin Thyroid<br />
hnathawh a lo buai ta \hin a,<br />
chuvang chuan hormone kha<br />
duh aia tam a lo chhuah phah<br />
ta \hin a ni. A lanchhuah dan<br />
tlangpui chu lum tawrh theih<br />
lohnate, thil nin riaunate,<br />
thinchhiatna te, chauh nghulh<br />
te, taksa rihna tlahniam te,<br />
haihawtna te, kutphah thlan
32 Hriselna<br />
dep depte, kut khur der der<br />
te, lungphu rang leh phu dup<br />
dupte, sawi tur fak awm si<br />
lova hlauh neih deuh tlat te,<br />
mit pawngchhuak te hi a ni.<br />
Taksaa langchhuak lem lovin<br />
hyperthyroid hi a lo nih reng<br />
theih bawk. Tin, rai laiin Thyroid<br />
gland-ah natna awm kher<br />
lovin a lo sang ve thei a, Nau<br />
neih zawhah amahin a dam ve<br />
leh mai.<br />
Hypothyroidism: A hniam lam<br />
a ni ve <strong>thu</strong>ng a, myxoedema<br />
ti pawhin kan sawi bawk \hin.<br />
He natna hi rinaiin a tlanglawn<br />
ang reng viau. Iodine chi awm<br />
hma chuan Iodine tlakchham<br />
vang a ni ber a, awrpuar kan<br />
tih ang chi khan an nei tlang<br />
pui. Iodine chi a lo awm tak<br />
hnu hian awrpuarte an awm ta<br />
mang lo va, Hypothyroidism<br />
natna nei an la awm tho si a, he<br />
natna hi natna hmuhchhuah<br />
loh (under-diagnose) zingah<br />
a tlanglawn ber pawl a ni. A<br />
natna lanchhuah dan tlangpui<br />
Mawitea huang!!!!!!<br />
chu vawt tuar theih loh riau<br />
te, lungphu muangte, chauh<br />
deuh nghulh te, taksa rihna<br />
lo sang ta riaute, sam tla nasa<br />
te, depression te, thi neih dan<br />
mumal lo te a ni. Nu-in nau<br />
a pai laia iodine a tlakchham<br />
chuan naute thlengin he natna<br />
hi a awm thei a ni.<br />
‘Ka thyroid a’ tih ngawt<br />
chuan a chiang ta lo a nih<br />
chu!<br />
A confirm/diagnose dan: Thyroid<br />
function Test (TFT)<br />
hmangin a ni a, Mizoramah<br />
pawh test theih a ni tawh. A<br />
result kha Doctor hriatpuina<br />
lova mahnia lo hrilhfiah (interprete)<br />
ve ngawt a him lo<br />
thei.<br />
Tih tur : Hetiang insawiselna<br />
kan nei emaw hrawkbawrah<br />
b^wk/vung awm nia<br />
kan hriat chuan Doctor r^wn<br />
vat tur a ni.<br />
@ “|hianpa, ka zun hi fanghmir in an bawm leh lat lat \hin<br />
a, zunthlum ka nei ve emaw ni dawn le? ka hlauthawng riau mai<br />
a?” a ti dek dek a. Ani chuan, “Chutiang mai mai te chu a la nep<br />
em mai, kei chu fanghmir hi ka zung chhuak \hawt \hawt \hin a<br />
sin,” zuk tih san a.
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
SENTUT (Measles)<br />
Sentut hi naupang tinin<br />
an vei tawh awm e. Vawikhat<br />
vei tawh chuan a vei nawn leh<br />
ngai tawh lova hriat a ni. Nimahsela,<br />
Mizote hi kan thisen<br />
leh taksa a danglam bik emaw<br />
ni, tunlai chuan sentut vawi<br />
2-3 vei nawn lehte pawh nu<br />
\henkhat chuan an sawi nual<br />
mai.<br />
A natna chhan hi Virus<br />
chi khat RNA Virus avang a<br />
ni a. Vawikhat vei tawh chuan<br />
thisenah kha Virus kha a awm<br />
reng a, tichuan nuin nau a<br />
hrinin nausen thisenah khan<br />
tlem azawng a tel a, nausen<br />
thla 9 a nih thlengin a nu<br />
thisen a\anga a neih khan a<br />
thlen thei a ni. Tin, he sentut<br />
hi natna inkaichhawn awlsam<br />
ber pawl a ni awm e.<br />
A natna lo lan dan : Mi tam<br />
takin naupang khua tlem a lo<br />
sik a, a taksa a bawlin sentut<br />
kan puh vek mai a, hei hi chu a<br />
dik vek lo. Chuvangin, sentut<br />
natna lo landan chiangkuang<br />
takin i lo sawi dawn teh ang.<br />
Sentut hi mi dang hnen<br />
33<br />
a\anga an kaichhawn a\anga ni<br />
10-na velah a natna a lo lang<br />
\an a, an bawl chhuah chiah<br />
phei chu natna kaichhawn a\<br />
anga ni 14-na velah a ni tlangpui.<br />
A tir lamah khawsikin a in\<br />
an a, mah se ni 3-4 vel hnuah<br />
a tlahniam ve mai a. Khawsik<br />
mai bakah hritlang, khuh<br />
awmna leh mitna a tel deuh<br />
ngei ngei \hin. He khawsik<br />
chhung hian sentut natna hriat<br />
theihna leh chianna ber chu<br />
KOPLOK SPOT an tih mai<br />
biang chhung velah bawl, a var<br />
uk deuh lam rawng a lo lang<br />
chhuak \hin, a chang chuan<br />
he hmai bianga bawlchhuak<br />
chhung-ah hian thisen tlem<br />
a chhuak a, sen lar deuhtein<br />
a lang bawk. Beng hnung hi<br />
a bawl chhuahna hmasa ber a<br />
ni fo. Tin, mitna avang khan<br />
mit a sen a, thil hmuhte a<br />
phir thei. Tichuan, khawsik<br />
a lo sang tial tial a, naupang<br />
\henkhat phei chuan kaihte<br />
hial an nei thei. Hmai a\ang<br />
khan taksa hmun hrang hrang,<br />
nghawng leh awm velahte a<br />
bawl chhuak a, kut leh keahte<br />
chenin a bawl chhuak \hin a ni.<br />
Hemi hnu ni 2-1 lek chhungin
34 Hriselna<br />
khawsik chu a tlahniam a, an<br />
dam ve leh mai \hin.<br />
He Sentut natnain a<br />
kaihhnawih hlauhawm deuhte<br />
chu kaw\halo te, phneumonia<br />
te, lung lam natna te, beng<br />
natnate leh zeng lam natnate<br />
hi an ni.<br />
Natna inkaichhawn theih<br />
hun : Sentut an vei \antirh<br />
phat a\angin mi dang tan<br />
a hlauhawm \an a, an bawl<br />
chhuah a\anga ni 5 chhung a<br />
huam tel bawk.<br />
Inven dan : Mi dang tana kaichhawn<br />
theih natna vei an nih<br />
avangin naupang damlo chu<br />
pawn chhuahpui miah lo tur.<br />
Tin, an bawlchhuah a\anga ni<br />
5 chhung kha a hlauhawm thei<br />
kan tih tawh kha, hemi chhung<br />
chu an lo dam deuh pawh a ni<br />
mai thei, mahse pawn chhuah<br />
khap tur.<br />
Vaccine : Measle Vaccine hi<br />
India rama an hmanna a la rei<br />
loh tehlul nen, Mizoramah<br />
kan nei ve tlat mai a. Ama-<br />
herawhchu, vur hmanga kawl<br />
\hat leh pek a \ul \lat avangin<br />
uluk a \ul khawp mai. He Vaccine<br />
hi nausen thla 9 mi leh<br />
kum 1 inkara mi a pek theih<br />
a, vawikhat chauh pek a \ul a.<br />
Sub-Centre-ah pek chhuah<br />
reng a ni.<br />
A Enkawl Dan : Tihdamna<br />
damdawi bik a awm hranpa lo<br />
va, mahse khawsik atan leh na<br />
chhawkna atan heng damdawi<br />
Restpose mum chanve te, tui<br />
leh thei tui tam tawkte leh<br />
nachhawkna a khat tawka ei<br />
leh mut hahdam a ni deuh ber.<br />
Tin, damlo natna pindan kha<br />
a theih chuan a lum thei ang<br />
leh thim deuh hleka siam a \<br />
ha. Natna dangin a tlakbuak<br />
loh chuan anti-biotic heng<br />
Ampicillin te leh W.K Trim<br />
tih angte hi a \ul hranpa lo.<br />
Mawitea huang!!!!!!<br />
@ NLUP-ah khan Coffee chin a thlang a, an va endik a, hma lak<br />
engmah hmuh tur a awm si lo a, a chhan an zawh lah in, “E….In<br />
hmanhmawh a nih hi, lo ngai reng rawh u, khung kan kawmthlang<br />
mual thla zawng zawng te khu coffee hmun hlirin a hring thla dup<br />
dawn awmin a lang a nia,” zuk ti ringawt a..
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
HEPATITIS – B<br />
35<br />
K. Makima<br />
He p a t i t i s hi thin natna chikhat a ni a, thin timur (hepatocytes)<br />
tichhe thei ho entir nan virus te, zu leh damdawi thenkhat<br />
tena thin an tihchhiat vanga lo awm \hin a ni. Amaherawhchu,<br />
Hepatitis kan han tih mai hi chuan viral hepatitis (A bik takin<br />
Hepatitis ‘B’) kan sawi tumna a ni deuh \hin. Chuvangin, a<br />
lar ber a ni bawk a, Hepatitis ‘B’ chanchin hi kan thlur bing<br />
dawn a ni. Tunah hian Hepatitis hi chi sarih hriat a ni tawh a,<br />
Hepatitis A, B, C, D, E, F leh G tia hriat an ni. Hapatitis ‘A’<br />
leh ‘E’ te hi ei leh in atanga kaichhawn theih an ni a, Hepatitis<br />
‘C’ hi thisen inpek (blood transfusion) a\tanga kai a ni deuh ber.<br />
Hepatitis ‘D’ hi chu hepatitis B vei hnuah emaw, vei rual emaw<br />
chauha kaichhawn theih a ni, amah mai chuan a kaichhawn<br />
theih loh. Hepatitis ‘F’ leh ‘G’ te hi chu an chanchin hriat a la<br />
ni rih lo a, chhui mek zel a la ni. Hepatitis ‘B’ hi kan lo chhui<br />
bing tawh ang a.<br />
A INKAICHHAWN<br />
DANTE :<br />
Hapatitis ‘B’ hi Hapatitis<br />
‘B’ virus (HBV) in a thlen a<br />
ni a, HBV hi a veite thisenah<br />
leh taksa tui (body secretions)<br />
chi te, serh tuiahte a awm a,<br />
heng a\ang hian kai theih a<br />
ni. HBV hi a dam rei thei ang<br />
reng hle a, boruakah pawh ni<br />
eng emaw zat a dam thei. Tui<br />
chhuanso (minute 5) hian a that<br />
vek theia ngaih a ni.<br />
Hepatitis ‘B’ kaichhawn<br />
dan tlangpuite chu :<br />
<strong>1.</strong> Thisen leh taksa tui a\<br />
angin.<br />
1) Thisen thianghlim lo<br />
dawn.<br />
2) Syringe thianghlim lo<br />
inhmantawm (Drugs a<br />
inchiu \hin ten an kai dan<br />
tlanglawn ber a ni)<br />
3) Hriau thianghlim lova<br />
invih-tattoo chhut,
36 Hriselna<br />
bengverh etc.<br />
4) Hmulmehna leh ha<br />
nawhna inhman\awm.<br />
2. Nuin a fa hrinah a<br />
kaichhawng thei bawk.<br />
3. Mipat hmeichhiatna<br />
hman a\angin : inpawlna a\<br />
anga kaichhawn theih a ni<br />
a, mawngkawhurho zingah a<br />
hluar bik bawk.<br />
4. Thosi leh khumfate hian<br />
an thehdarh ve theia rin deuh<br />
a ni na a, hriat chian a ni lo.<br />
Naupang inkawmho \hin te,<br />
khum khata muho \hinte hian<br />
an inkaichhawng ve duh hle a,<br />
a chhan chiah hriat a ni lo na<br />
a, kut ke pem/pilh vel a\anga<br />
inkai-chhawn nia rin a ni.<br />
A L A N C H H U A H<br />
DAN:<br />
Natna hrikin taksa a<br />
luh a\anga kar 4-20 chhungin<br />
a langchhuak \an a, lu na, luakchhuak,<br />
chaw ei tui lo, pum<br />
nuam lo, pum na, thinlian leh<br />
kaw\halote pawh a awm thei.<br />
Mei zu \hin paw’n an zu tui<br />
lova, ruh chuktuah na, vun<br />
bawlte pawh a awm thei bawk.<br />
Heng a lan chhuah hnu darkar<br />
1-2 velah mitliam an nei a, zun<br />
a dumin ek rawng a lo dal a,<br />
a hmaa kan rawn sawi tak<br />
zawng zawng hi a nep tial tial<br />
thin. He natna vei 90% vel<br />
chu mitliam a lan a\anga kar<br />
3-6 velah ngai an awh leh thin<br />
a ni. Taksaa thil thleng zawng<br />
zawng hi mitinah a inang vek<br />
kher lo va, Hepatitis ‘B’-in thil<br />
a thlen theihte chu hetiang hi<br />
a ni.<br />
A HLAUHAWM EM?<br />
Mi \henkhat chuan<br />
Hepatitis ‘B’ hi AIDS anga<br />
hlauhawm leh awlsamtea<br />
inkaichhawn theihah an ngai<br />
a, mahse a hma lama mi kan<br />
en khian a hlauhawm dan chu<br />
kan hrethiam thei mai awm<br />
e. A vei zawng zawng zinga<br />
90%-95% chu an dam leh mai<br />
a, a vanduai deuh mi tlem te<br />
0.5%-1% te chuan an thih pui<br />
a, 5%-10% te chuan a hrik an<br />
pai a, mahse natna an nei lem<br />
lova, anmahni inenkawl lem<br />
loh pawhin a dam mai thei.<br />
Mahse natna hrik an pai rei<br />
chuan thinsawng (cirrhosis)<br />
emaw thin cancer emaw a<br />
thlen thei a, an thihpui thei<br />
tho a ni.�
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
LIMBU DAMDAWIA HMAN DAN<br />
Mi tin hian thei ei tam<br />
hi hriselna a ni tih chu kan hre<br />
tlangpui awm e. Mahse, thei ei<br />
ai chuan kuhva, meizial, sahdah<br />
ilovah pawisa kan hmang<br />
tam zawk daih mai. Thil \ha<br />
kan hriat reng pawh kan zawm<br />
peih lo \hin a, chuvangin a<br />
sawi lam hi han tam phawt<br />
mai ila, lo zawm tawk zawng<br />
an awm ve teh chek ang chu.<br />
Theite hian \hatna bik<br />
riaute leh hmanna bik riaute<br />
a lo nei ve leh thlih thliah a. A<br />
hmasain Limbu thar vanglai a<br />
ni bawk a Limbu \hatna in sawi<br />
phawt mai teh ang. Sawi zawng<br />
pawhin chil a put zawih zawih<br />
thei mai le. Limbu hi thei hrisel<br />
tak mai a ni tih chu kan hre \<br />
heuh awm e.<br />
Hawaii leh New Zealand<br />
thliarkar hmuchhuaktu James<br />
Cook-a khan kum 1700 vel daih<br />
tawh khan a lawng mite hnenah<br />
Limbu a ei tir thin a, chu chuan<br />
an natna vei thin a um bo thei<br />
tih an lo hre daih tawh mai.<br />
Hetih lai hian vitamin C an la<br />
hmuchhuak lo a ni. Chutiang<br />
bawkin British Lawng mite<br />
pawhin limbu an lo pai thin<br />
37<br />
avangin ram hla tak takah an zin<br />
theih phahin ram dang lawng<br />
mite lakah chakna an lo chan<br />
theih phah a ni.<br />
Limbu \hatna hi hmuh<br />
chhuah belh zel a la ni a, mahse<br />
a pawimawh zual chauh i lo<br />
tarlang teh ang.<br />
A hnah : Limbu hnah hian tel<br />
rimtui deuh mai Limonene an<br />
tih mai chu a pai a ni. He limbu<br />
hnah hi damdawia an hmannate<br />
chu :-<br />
1) Muttui nan.<br />
2) Pumna damdawi atan a<br />
hman theih bawk a.<br />
3) Rulhut damdawiah a<br />
hman theih bawk a ni.<br />
Tin, mi nervous thei<br />
takte leh luna benvawn neite<br />
tan leh khawsik tan a tha bawk<br />
a ni.<br />
A siam dan : A hnah gram 20<br />
tui litre khatah chhuang la a<br />
tui chu ni tin no 3 in \hin ang<br />
che.<br />
A kawr : Limbu kawr pawh hi<br />
a hnah ang bawkin khawsik leh<br />
rulhut atan a \ha a, tin chaw ei
38 Hriselna<br />
tui lo leh pum nuam lo atan a \<br />
ha bawk.<br />
A siam dan : Limbu pakhat<br />
kawr kha tui no 1-ah chhuang<br />
la, ni tin no 3 in ang che.<br />
Limbu tui : Limbu tui hian<br />
Vitamin B, C, leh acid te leh<br />
flavonoid an tihte a pai a, thatna<br />
tam tak neia sawi ni mah se,<br />
chiang taka hriatte chauh han<br />
tarlang ila.<br />
<strong>1.</strong> Scurvy : He natna hi vitamin<br />
C tlakchham vanga lo awm<br />
a ni a, a lan dan chu, hahni<br />
a lo vung a, a thi \hin a, tin,<br />
pem tharte an dam thei lo<br />
va, lung leh thisen zamten<br />
a chhiatphah thei a ni. Thei<br />
dangte hian vitamin C ngah<br />
zawk mahse limbu-a vitamin<br />
C hi he natna atan hian a<br />
tha bik a ni. A chhan chu<br />
vitamin dang leh acid te leh<br />
mineral dang a pai tel vang<br />
a ni.<br />
2. Pumpui chak lo : Pumpui<br />
chak lo tan limbu tui chaw ei<br />
khama in a tha. Tin, limbu<br />
tui hi <strong>thu</strong>r mah se, pumpui<br />
ulcer tan zuk tha teh tlat a.<br />
Pumpui ulcer in neih chuan<br />
limbu tuiah soda fiante khat<br />
thlak la ni tin vawi 2 in thin<br />
ang che.<br />
3. Taksa al tam lutuk ven nan a<br />
\ha : Sa lam ei tam mite chu<br />
an thisen leh zunah al a tam<br />
duh hle a. Chu chuan ruhseh<br />
te, kala lungte awm te a siam<br />
thei a ni. Hetiang mite tan<br />
hian limbu tui in tam a tha<br />
a. Chu chuan an thisen chu<br />
a tithianghlimin kal natna<br />
lakah leh ruhseh lakah a<br />
veng thei a ni. Tin, limbu<br />
tuia citrates (Citric acid salt)<br />
te chuan kala lungte awm an<br />
chiah ral thei tih chiang taka<br />
proof a ni tawh bawk.<br />
4. Limbu tui hian vitamin P<br />
leh hesperidin te an pai a,<br />
chu chu thisen zam tan an<br />
tha hle a ni. Ke vung te,<br />
thahrui chat te, piles leh BP<br />
sang tan limbu tui a tha a<br />
ni.<br />
5. Antiseptic : Limbu tui hian<br />
hrik a that thei a ni. Dr.<br />
Ernst-a experiment-ah<br />
chuan khuhhip hrik tonsil-a<br />
<strong>awmte</strong> chu limbu tuia chiah<br />
an nih hnuah an thi vek tih an<br />
hmu chiang a ni. Chuvangin<br />
kawthalo hrik pawh limbu<br />
tui hian a that thei tih hriat<br />
chian a ni. In chhungkuaah<br />
kawthalo in awm chuan<br />
limbu tui in tir ang che. Tin,<br />
tawnsil naah limbu tui chu
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
Civil Hospital-a pawisa CHawi |ulna te :<br />
39<br />
outdoor indoor<br />
<strong>1.</strong> In entirna Card man - ` 5.00 Free<br />
2. X-ray hrang hrang man te :<br />
Hand, Elbow, Shoulder, Humerus,<br />
Forearm - ` 20.00 Free<br />
Pelvis, Abdomen, Skull, etc. - ` 30.00 -do-<br />
Chest - ` 35.00 -do-<br />
Ba Swallow - ` 50.00 -do-<br />
Ba enema - ` 140.00 -do-<br />
Ba meal - ` 120.00 -do-<br />
Lumber, Thorasic spine - ` 60.00 -do-<br />
IVU - ` 140.00 -do-<br />
(IVU tih man bakah a tihna damdawi mahniin lei a ngai.<br />
Damdawi In <strong>chhunga</strong> damlo awm mekte tan chuan free a ni.<br />
BPL te tan khawl en man free a ni a. Damdawi ngai erawh chu<br />
mahniin lei a ngai.)<br />
For outdoor For indoor<br />
ECG - ` 50.00 - ` 50.00<br />
USG (Ultrasound) - ` 150.00 - ` 100.00<br />
Endoscopy - ` 150.00 - ` 100.00<br />
Echo - ` 250.00 - ` 200.00<br />
PFT - ` 300.00 - ` 250.00<br />
EEG - ` 300.00 - ` 250.00<br />
TMT - ` 500.00 - ` 500.00<br />
Dialysis - ` 600.00 - ` 600.00<br />
Holter ECG - ` 500.00 - ` 500.00<br />
C.t scan :<br />
Head - ` 700.00<br />
Chest, Abdomen - ` 1000.00<br />
(CT Scan tih man bakah a tihna tur damdawi mahniin lei a<br />
ngai.)<br />
BPL, AAY Contrast Card nei tan free theih a ni bawk.
40 Hriselna<br />
Football Tournament Ropui<br />
PI DARI CUP<br />
C. Lalthan<strong>chhunga</strong>, B.E.E (Chhunzawmna)<br />
Mizo tlangval huaisen,<br />
tlawmngai, \hian chhan thih<br />
ngam, mihrang sahrang hmaah<br />
pawh zam ngai lo ten SI phur<br />
zawk nih hlau a, an goal an<br />
han chhan tak tak reuh mai<br />
\hin chu.. goal ban bul lawk<br />
lawkah hian an inpang-aw-zial<br />
ta tup tup mai \hin a...chumi<br />
karah chuan awrawl chhuah<br />
meuh in,“Khawnge,keimah<br />
T-Ao a,”ti a lo au lauh lauh<br />
tawk lah bo lo,a chang leh eng<br />
emaw ti ti hian tu pet ber nge<br />
tih pawh hriat hran loh hian<br />
ball hi a rawn per chhuak ve<br />
leh nawlh mai \hin a, chutah<br />
thinrim engphiara lo in tin<br />
zuau zuau tawk lah bo lo,<br />
mahse chutiang a khelhpuite<br />
nena thinrim engphiara hmaisa<br />
an in hmuh lai ngei pawh<br />
chuan, Board lam hawi hian<br />
an rawn nui phei leh sung \<br />
hin a, a chhan chu Board lam<br />
khan khelmawi lawmman an<br />
siam ve miau \hin si a.. chumi<br />
dawn ngei chu an tum ru ve<br />
ran \hin a ni.<br />
A chang leh tlangval<br />
tlawmngai ball um laklawh<br />
tawh si te hi mi leikapuiahte<br />
hian an han tlan kai ang zak<br />
zak \hin a, feh kawnga <strong>thu</strong>i<br />
tak tak zuk tlan liam ta lah bo<br />
lo, an zahzel hian in chungah<br />
tui an han in pah thlazen<br />
lehnghal!!!!!<br />
|um khat chu, hmar<br />
lama \ang zinga an left-winghian<br />
ball tlafal hi a chang fuh<br />
pek alawm mawle, veilam<br />
sirah chuan chak mangkheng<br />
hian a khalh phei buan buan<br />
mai a, a \hiante’n ‘He lamah…<br />
rawn pet chho rawh…<br />
p..a..s..s.. an lo ti tuar tuar mai<br />
a, ani tlanchak laklawh tawh<br />
bawk si, ball sawt kang leh a<br />
kezungpui chhip a insut palh<br />
tak a leh! a tum loh deuh maiin<br />
a hma zawnah ding kawh luah<br />
hian a thlawh chhoh tak a<br />
leh!!… chutah… Field bula<br />
bawhtah bang chu le.. ball<br />
chanve hnung lam thla lang<br />
kulh khawp hian an pet per<br />
dup mai a, in chhung lamah<br />
bungbel a tla darh ri rum rum<br />
mai a, chutah tukverhah hian<br />
nu uaithla lam tawh tih hriat
eng reng leh beauty contestna<br />
a telve tum lo tih hriat tak<br />
hi sam <strong>thu</strong>r hreu be bu nen a<br />
rawn dak chhuak heu mai a,<br />
ban vai meuhvin a rawn au<br />
\eng-\ial-rang nasa mai a! a<br />
sawi chiah chu tu’n hre pha<br />
vek mah suh sela, chungho<br />
inkhelhthiamzia leh an pet<br />
natzia chu rawn fak a, lawma<br />
hlima lam chu a nih duh hmel<br />
vak loh hle a ni.<br />
Tin, khang hun lai khan<br />
diar khim kha an la ching<br />
hle mai bawk a, an ball head<br />
apiang mai khan an diar kha<br />
a tla ziah mai lehnghal a,<br />
anni lahin ball kalna lam ai<br />
mahin an diar tlakna lam kha<br />
an ngai pawimawh zawk mah<br />
zel lehnghal a. A <strong>thu</strong> hrimah<br />
khang hun lai kha chuan ball<br />
pet kang sang thei deuh leh<br />
head kang sang thei thei kha<br />
mipui thiam tih an ni mai si<br />
a, Tin, a tlan chak chak kha<br />
goal vengtu an nih loh chuan<br />
forward an ni deuh mai bawk<br />
a. Chaltlang khelhthiam Pu<br />
Thanhlira phei kha chu a<br />
tlanchak thawkhat a ni ta<br />
ve ang, Durtlang pa pawhin<br />
‘Than-hlira chuan, left-out a\<br />
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
41<br />
anga right-out a ball a pet phei<br />
hi amah vek in ava dawng leh<br />
hman’ zuk ti mauh pek a!!!<br />
Tin,inkhelh hun chhung<br />
rei zawng vawn nan khan<br />
sana kha a la vang em em mai<br />
bawk a, dan naran in sipai<br />
chhuti deuh chauh khan sana<br />
an la bun hunlai leh a enthiam<br />
pawh an la tam loh lai a la ni<br />
a, keini a mimirte kha chuan<br />
‘a sei zawkin chumi, khami a<br />
kawk a, a tawi zawkin chumi<br />
chu a kawk’ tih mai mai kha<br />
kan la thiam tawk hun lai<br />
ngang kha a la ni rih si a… rifiri<br />
chauh khan a bun \hin bawk si<br />
a.. a \an zawng khuate an chak<br />
loh deuh \um kha chuan a duh<br />
chen chen a khelh tir ta reuh<br />
mai \hin a…. mual chhung<br />
kha an <strong>thu</strong>nun ani ber.<br />
Field <strong>chhunga</strong>h khan<br />
refiri kha an <strong>thu</strong> em em kan<br />
tih tawh kha, \umkhat pawh,<br />
sipai chhuti lukhum (baret)<br />
bial samak lem chuang her<br />
deuh maia khum, a banreka<br />
Ashoka pillar chuang bun, lal<br />
hmel deuh mai hian a ham<br />
pek alawm, Sehlawh pa kha a<br />
kawk a ‘Khalaia diar\ial khim<br />
kha, i faul leh vaih chuan
42 Hriselna<br />
keiman ka khawih tawh tak<br />
tak ang che’an ti chhek chhek<br />
mai chuh.. tunlaia Yelow Card<br />
an hmuh mai mai te ai hi<br />
chuan hlauhawm tak a ni.<br />
Tin, khang sipai chhuti te<br />
khan dan thar niawm tak tak<br />
phuahchawp hmang hian an<br />
duh hun hunah penalty te hi<br />
an han pektir ngawt chang lah<br />
a tam, anni phai a\anga rawn<br />
chhuak ta chu, chin-chang<br />
hre tura ngaih kha an ni \hin<br />
si a, ‘dan thar a ni’ an tih tawh<br />
kha chu hnial a hnekin kan<br />
ngaihsan phah em em zawk<br />
a ni.<br />
|umkhat ka la hriatreng<br />
chu, Chaltlang leh Sairum<br />
inkhelh \umin Chaltlang lam<br />
hian hneh viau e tilo chuan<br />
goal erawh an <strong>thu</strong>n thei der<br />
bik lo mai a, Sairum lamah<br />
chuan ball chu a cheng reng<br />
mai si a, Chaltlang goal veng<br />
chu a awlthawng em em mai<br />
a a khat tawk hian ‘Kan<br />
goal a hmuar dawn’ tiin a<br />
au lauh lauh \hin a, a chang<br />
leh intithei tak hian goal ban<br />
chung khampheiah te hian<br />
a lo in-uisalehlin vel <strong>thu</strong>l, \<br />
um khat chu chutianga a lo<br />
in-uisalehlin lai tak chuan<br />
leh lam goal a\ang chuan ball<br />
a rawn chhuak zawk mai a…<br />
lo insiamrem lehna hman ni<br />
tawh hek lo.. a goal ta der mai<br />
a, chumi \uma Chaltlang team<br />
captain leh Chaltlang lal ni<br />
bawk si Pu Sailala han thinrim<br />
zia kha chu..... kutzungchal<br />
rawn vilik phei pah hian,<br />
“Haw nghal rawh, haw nghal<br />
rawh, tuemaw ber khan goal hi<br />
veng rawh u,” a rawn ti phei<br />
phiar phiar mai a…..<br />
Khang hun lai kha chuan,<br />
an lama goal a luh chang te<br />
hian a duh duh hian goal veng<br />
hnenah ‘va chuh chhuak ve<br />
teh, ka lo veng ve tawh ang e’<br />
te hi an ti mai mai reng a, an<br />
goal ven thiam vang pawh ni<br />
hran lovin an chauh deuh tawh<br />
vang te hian goal hi an inven<br />
chhawk mai mai \hin a ni reng<br />
a ni.<br />
(Awm zel tur)
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
43<br />
DIRECTORATE OF HEALTH SERVICES DINTHAR : Code 0389<br />
<strong>1.</strong> Dr. Ramfangzauva Director 2323452/ 9436143122<br />
2321869<br />
Fax 2320169<br />
2. Dr. K. Ropari Jt. Dir. (Pln.) 2328062 9436142059<br />
3. Dr. Rohmingthanga Ralte Jt.Dir. (FW) 2328045 9436142303<br />
4. Dr. F. Lallianhlira Jt.Dir. (Mal.) 2328061 9436147375<br />
5. Sawihlira Jt.Dir. (Accts.) 2318719 9436140270<br />
6. Lalbiaksangi Jt.Dir. (Nrsng.) 2329194 9436141987<br />
7. Dr. Malsawma Dy.Dir.(Bln.Cn.) 2324719 9436141377<br />
8. Dr. Lalvawna Dy.Dir. (Gen.) 2317389 9436144275<br />
9. Dr. Vanlalhruaii S.T.O. 2314326 9436146571<br />
10. Dr. Chawngthansiami S.L.O. 2300266 9436155162<br />
1<strong>1.</strong> Dr. R. Lalthanga P.O.(RCH) 2328057 9862304511<br />
Fax 2301761<br />
12. Dr. Lalremsiama Hrahsel Dy. Dir. (Mal.) 2319596 9436351903<br />
13. Dr. Hmingthanmawii Asst.Dir. (SH) 2316760 9436154624<br />
14. Dr. Pachuau Lalmalsawma P.O. (IDSP) 2300187 9436195535<br />
15. Dr. Lalzawmi Asst. Dir. (EPI) 9436142186<br />
16. Dr. C. Lallunghnema Dy. Dir.(AYUSH) 2311637 9436141006<br />
17. Dr. T.C. Hmingthangi M.O. (IEC) 2310153 9436350524<br />
18. Dr. V. Malsawmpuii M.O. (SMPB) 2315837 9436141006<br />
19. Lalhlimpuii Dy.Dir. (Admn.) 2322284 9774478360<br />
20. Lalsawma Pachuau Dy. Drg. Cntllr. 2313694 9436152192<br />
2<strong>1.</strong> PC. Zodinliana Sr. Ex. Engnr. 2318795 9615952041<br />
22. Rothangpuii Sailo Asst.Dir.(Nrsng) EPABX:249 9862305177<br />
23. Rozami Reia Asst.Dir.(Nrsng) EPABX:249 9862362536<br />
24. P. Kaphlira Res. Officer 2325340 9436353030<br />
25. P. Kaptluanga S.M.E.M.O. 2322498 9436147293<br />
26. Saprengthangi Superintendent 2301770 9862359850<br />
27. Lalsandama Asst.Drg.Cntllr. EPABX:256 8731915123<br />
28. Laldinpuii Drugs Inspector EPABX:256 9436147363<br />
NATIONAL RURAL HEALTH MISSION : DINTHAR<br />
<strong>1.</strong> Dr.Gordon Zohmingthanga MD (NRHM) 2313721 9436142919<br />
Fax 2300189<br />
2. Dr. Hmingthanzuala MO (NRHM) 2301155 9436140275<br />
DIRECTORATE OF HOSPITAL & MEDICAL EDUCATION<br />
<strong>1.</strong> Dr. Lalrinliana Sailo Director 2326069 9436142024<br />
Fax 2315211<br />
2. Dr. B. Lalramzauva Jt.Dir. (Est.) 2316325 9436142198<br />
2328389<br />
3. Dr. T. Lalhmangaihi Jt. Dir. (Pln.) 2301951 9436140528<br />
4. Dr. Vanlalhuma Sailo PO (Oral <strong>Health</strong>) 2314302 9436141006
44 Hriselna<br />
5. Dr. Zonunsiama P.O. 9436151903<br />
6. Pi Lalthlamuani Dy.Dir.(Adm.) 2310649 9436195056<br />
7. Biakchungnungi Res. Officer 2311476 9436197735<br />
8. Lalramthanga Superintendent 9436196849<br />
LAWMTHU SAWINA<br />
A hmasain Directo-te leh kan Officer rualte in zavaiin<br />
chibai ka buk a che u.<br />
Kumin <strong>2012</strong> hian keini Group D te’n <strong>Health</strong> Directorate<br />
<strong>chhunga</strong> kan Group D member te tan Thosilen kan dilte min<br />
tihhlawhtlin sak avangin lawm<strong>thu</strong> kan sawi a; tin, DHME lama<br />
kan Director leh Joint Director leh DDA-te chungah lawm<strong>thu</strong><br />
kan sawi duh bawk a, kuminah keini’n kan mamawh em em<br />
Uniform min pek avangin kan lawm a, lawm<strong>thu</strong> kan sawi e.<br />
Tin, hemi rual hian Group D te’n kan hriattur chu kan<br />
Duty-na hmun theuhah rinawm tak leh taima taka thawk tur<br />
pawhin kan inchah nghal bawk a; Office vawnfaina kawngah<br />
pawh hmahruaitu nih tum theuh ila a tha ang e.<br />
Sd/-Laldawngliana<br />
President<br />
Group D Association
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
MIZORAM GOVERNMENT<br />
PHARMACIST ASSOCIATION<br />
45<br />
MGPA te hian General Conference ni 24.5.<strong>2012</strong> khan<br />
Agriculture Conference Hall-ah an hmang a, Hon’ble Minister,<br />
<strong>Health</strong> & Family Welfare chu Khuallian niin DHS leh DHME<br />
te chu Khualzahawmah hman an ni. Membe an kal \ha hle.<br />
Ni 25.5.<strong>2012</strong> khan I&PR Auditorium-ah Training chi<br />
hnih: <strong>1.</strong> Awareness Campaign on T.B. by Dr. Lalhriatpuia, 2.<br />
Procurement of Medicines and Equipments and Maintenance<br />
olf Drug Store by DDHS CMS te hnen a\angin neih a ni a, an<br />
hlawkpui hle.<br />
Chawhnu lamah Returning Officer Engzamliana leh Polling<br />
Officer Lalrammuana te kaihhruainain hruaitu thar thlanna<br />
neih zui nghal a ni a, heng mite hi thlan tlin an ni :<br />
President : Pu Lalvuana<br />
Vice President : Pu H. Lalnuntluanga<br />
Gen. Secretary : Pu Lalbiakthanga<br />
Asst. Secretary : Pu F. Vanlallawma<br />
Treasurer : Nl. Lalnuntluangi Pautu<br />
Fin. Secretary : Pu T. Lalthlamuana<br />
Resolution 4 Conference hian an pass bawk :<br />
<strong>1.</strong> Mizoram hmun hrang hranga <strong>Health</strong> Deptt. Ramte hi tun<br />
aia khauh zawka humhalh ni rawh se.<br />
2. Price control order 1995 hi a nihna angin hman ni rawh<br />
se.<br />
3. Sawrkar damdawi Inah damdawi mamawh tawk lei ni<br />
rawh se.<br />
4. Mizoram Sawrkar hnuaia Damdawi reng reng Pharmacist
46 Hriselna<br />
AIZAWL CIVL HOSPITAL MAY THLA<br />
REPORT<br />
OPD ............................41301 Casualty .......................4428<br />
Total admission<br />
OPD ..............................1156 Casualty .........................198<br />
Investigationns & follow Up<br />
X-Ray ............................3140 Laboratory .................48563<br />
Ultrasound ......................728 Endoscopy .....................299<br />
Bronchoscopy ...................15 ECG ...............................788<br />
Radiotherapy ..................786 EEG .................................2<br />
Echo ................................106 PFT ..................................1<br />
Dietician .........................117 Chemo ...........................35<br />
Dialysis ...........................123<br />
Operations<br />
(a) Major .........................721 (b) Minor .....................1184<br />
Live Birth<br />
Mipa ................................239 Hmeichhia ....................112<br />
Mawitea huang!!!!!!!<br />
@ Mawitea pawh hian, “Wiliam Shakespear kha chuti<br />
teh vaka lo ngaihsan bik tur a lo ni hlei nem mawle,” a ti a,a<br />
bula mi chuan,“Engati maw?”a lo ti a, Mawitea chuan,“Ele,<br />
a thawn<strong>thu</strong> ziah zawng zawngte kha a phuahchawp vek<br />
alawm lo ni,” zuk ti a!!!!<br />
@ Bazarah khan ni tin mai hian anhnah a zuar ve ziah a,<br />
mahse hlawk a hnekin a hek ziah zawk mai a, a chhan an<br />
han chhuichian nak chuan, zun leh ek a ngah lutuk a, a lap<br />
tur kha, zun in leh ekin hman manah a lo hmang zo \hin lek<br />
chu niin!!!
CHATUAN RAM PAN<br />
TA<br />
@ Pi Parchini H/S Saiha<br />
Main Centre a thawk chu ni<br />
26-6-<strong>2012</strong> khan chuap natna<br />
in Lawngtlai Hospital-ah a<br />
boral a, amah hi Lawngtlai<br />
L-4 a in leh lo neia chhungkua<br />
a khawsa an ni. <strong>Health</strong><br />
<strong>Department</strong>-a a thawhpui<br />
ten kan ui takzet a, a kalsan<br />
tak a chenpui, u leh nau te<br />
Pathianin awmpui zel turin<br />
duhsakna kan hlan a ni.<br />
* Pi Lalnunmawii (Nui),<br />
UDC, CMS Zemabawk chu<br />
cancer natna avangin ni 20-6-<br />
<strong>2012</strong> khan a boral a, <strong>Health</strong><br />
<strong>Department</strong>-a a thawhpui ten<br />
kan ui tak zet a ni.<br />
@ 31 st May kha World No<br />
Tobacco Day a ni a, khawvel<br />
leh Zoram hmun hrang<br />
hrangah hman a ni a, Aizawlah<br />
pawh Chanmari YMA Hall-ah<br />
Mizoram Chief Minister Pu<br />
Lal Thanhawla hova urhsun<br />
taka hman a ni.<br />
He hunah hian Dr Ramfangzauva<br />
<strong>Health</strong> Director leh<br />
Dr. Jane Ralte ten Vaihlo leh a<br />
<strong>July</strong> <strong>2012</strong><br />
KEIMAHNI<br />
47<br />
kaihnawih in mihring hriselna<br />
a tihchiat theih dan kalkh<strong>awmte</strong><br />
an hrilh.<br />
@ Ni 8-6-<strong>2012</strong> khan <strong>Health</strong><br />
Directorate Conference Hallah<br />
<strong>Health</strong> Diretorate a officers<br />
ten meeting an nei a,<br />
hetah hian DHS inrelbawl<br />
dan felzawka a kal theih na tur<br />
thil hrang hrang sawi ho a ni<br />
a, faina chungchangah pawh<br />
floor tina mawhphurtu turte<br />
ruat an ni. An thil rel zingah<br />
hian <strong>Health</strong> department Rest<br />
House chungchang pawh sawi<br />
a niin hetiang hian a thlen<br />
man tur bithliah a ni bawk:-<br />
VIP : ` 200 (per night),Non<br />
VIP ` 100 (per night leh Driver<br />
room free (on duty te tan) a ni<br />
ang.<br />
@ Ni 12-6-<strong>2012</strong> khan<br />
<strong>Health</strong> Directorate conference<br />
Hall ah <strong>Health</strong> secretary<br />
thar Pi Esther Lalruatkimi<br />
IRS hovin DHS&DHME officer<br />
ten inhmelhriat tawnna<br />
leh inkawmhona an nei.<br />
@ Ni 11-14 June <strong>2012</strong> khan<br />
<strong>Health</strong> Directorate conference<br />
Hall-ah RNTCP Modular &
48 Hriselna<br />
PMDT Training for Medical<br />
Officer chu neih a ni.<br />
Kaisang<br />
Pu C. Chawngthankima, BEE,<br />
Aizawl West chu ni 14.6.<strong>2012</strong><br />
a\ang khan Dy. DEMO-ah a<br />
kaisang a, a thawhpui ten kan<br />
lawmpui tak zet a ni.<br />
* Kum 2011-<strong>2012</strong> <strong>chhunga</strong><br />
pawl anga thisen pe tam te:-<br />
Central K|P - Unit 4583<br />
State Liason Office, NSS<br />
- Unit 3802<br />
Central YMA - Unit 3442<br />
Pa<strong>chhunga</strong> University College<br />
NSS - Unit 425<br />
Govt. HBC NSS - Unit 316,<br />
JL HSS NSS - Unit204<br />
YMA Bethlehem Vengthlang<br />
Branch-Unit 117,<br />
Chanmari West Branch –Unit<br />
114<br />
Reiek brancu Unit 101<br />
Kohhran:-<br />
Kohhran thianghlim Unit<br />
607<br />
|KP Aizawl Coordination<br />
Unit -241<br />
SAY Northern Divisioin-Unit<br />
113<br />
SSU Gen. HQRS - Unit 87<br />
Assam Rifles - Unit 79<br />
Composite Hospital BSF Durtlang<br />
- Unit 61<br />
An va han chhuan-awm<br />
\hin tak em!!!!!!!<br />
BIAH THU..<br />
Mamit <strong>Health</strong> <strong>Department</strong>-a<br />
ka thawhpui zawng<br />
zawngte kha, ka ngai hle che<br />
u a. Ka kal dawna in mi duhsakna<br />
leh ngaihhruina thilpek<br />
zawng zawng avang khan ka<br />
lawm em em a, HRISELNA<br />
kaltlangin lawm<strong>thu</strong> ka han<br />
sawi a, Pathianin vengin awmpui<br />
zel che u rawh se.<br />
Dr. Chawngthansiami<br />
State Leprosy Officer<br />
Directorate of <strong>Health</strong><br />
Service<br />
Mizoram : Aizawl<br />
I hre tawh em?<br />
Mitliam damdawi atan khawizu fir leh vawk m$t chawhpawlh tluka \ha hi a<br />
awm chuang lo zuk ti tlat pek a!!!!(hei hi a dampui tawhte ngei sawi a ni. Asst.<br />
Ed.)