04.03.2013 Views

Пределы замещения Zr и Ti на Al в

Пределы замещения Zr и Ti на Al в

Пределы замещения Zr и Ti на Al в

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ВЕСТНИК ОНЗ РАН, ТОМ 4, NZ9001, doi:10.2205/2012NZ_ASEMPG, 2012<br />

<strong>Пределы</strong> <strong>замещен<strong>и</strong>я</strong> <strong>Zr</strong> <strong>и</strong> <strong>Ti</strong> <strong>на</strong> <strong>Al</strong> <strong>в</strong> т<strong>в</strong>ердом раст<strong>в</strong>оре кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та,<br />

<strong>в</strong>ключающем щелочные <strong>и</strong> щелочноземельные кат<strong>и</strong>оны-компенсаторы<br />

К. В. Мартыно<strong>в</strong> 1 , Т. С. Лап<strong>и</strong>цкая 1 , А. М. Ко<strong>в</strong>альск<strong>и</strong>й 2 , И. Г. Та<strong>на</strong><strong>на</strong>е<strong>в</strong> 1<br />

1 Инст<strong>и</strong>тут ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческой х<strong>и</strong>м<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> электрох<strong>и</strong>м<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>м. А.Н. Фрумк<strong>и</strong><strong>на</strong> РАН, Моск<strong>в</strong>а<br />

2 Инст<strong>и</strong>тут экспер<strong>и</strong>ментальной м<strong>и</strong>нералог<strong>и</strong><strong>и</strong> РАН, Черноголо<strong>в</strong>ка<br />

mark0s@mail.ru<br />

Методом <strong>в</strong>ысокотемпературного т<strong>в</strong>ердофазного с<strong>и</strong>нтеза пр<strong>и</strong> атмосферном да<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>зучены<br />

пределы <strong>замещен<strong>и</strong>я</strong> каркасообразующ<strong>и</strong>х октаэдр<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> коорд<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong> <strong>Ti</strong> 4+ <strong>и</strong> <strong>Zr</strong> 4+<br />

<strong>на</strong> <strong>Al</strong> 3+ <strong>в</strong> кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>те. С поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> кр<strong>и</strong>сталлох<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческого а<strong>на</strong>л<strong>и</strong>за про<strong>и</strong>нтерпрет<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аны <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е<br />

разл<strong>и</strong>чных т<strong>и</strong>по<strong>в</strong> замещен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> т<strong>в</strong>ердом раст<strong>в</strong>оре Me n+ (1+X)/n<strong>Al</strong>X(<strong>Ti</strong>,<strong>Zr</strong>)2-X(PO4)3, где Me n+ : Na + , K + ,<br />

Cs + , Ca 2+ , Sr 2+ , Ba 2+ <strong>на</strong> размеры кр<strong>и</strong>сталл<strong>и</strong>ческой ячейк<strong>и</strong> <strong>и</strong> огран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>зоморфной смес<strong>и</strong>мост<strong>и</strong><br />

<strong>в</strong> рамках кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ой структуры.<br />

Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>т, т<strong>в</strong>ердый раст<strong>в</strong>ор, <strong>и</strong>зоморф<strong>и</strong>зм, кр<strong>и</strong>сталлох<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й а<strong>на</strong>л<strong>и</strong>з<br />

Ссылка: Мартыно<strong>в</strong>, К. В., Т. С. Лап<strong>и</strong>цкая, А. М. Ко<strong>в</strong>альск<strong>и</strong>й, И. Г. Та<strong>на</strong><strong>на</strong>е<strong>в</strong> (2012), <strong>Пределы</strong> <strong>замещен<strong>и</strong>я</strong> <strong>Zr</strong> <strong>и</strong> <strong>Ti</strong> <strong>на</strong><br />

<strong>Al</strong> <strong>в</strong> т<strong>в</strong>ердом раст<strong>в</strong>оре кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та <strong>в</strong>ключающем щелочные <strong>и</strong> щелочноземельные кат<strong>и</strong>оны-компенсаторы, Вестн<strong>и</strong>к<br />

ОНЗ РАН, 4, NZ9001, doi:10.2205/2012NZ_ASEMPG.<br />

М<strong>и</strong>нерал кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>т, открытый д<strong>в</strong>а десят<strong>и</strong>лет<strong>и</strong>я <strong>на</strong>зад, по х<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческому соста<strong>в</strong>у я<strong>в</strong>ляется<br />

сложным ортофосфатом K<strong>Zr</strong>2(PO4)3 <strong>и</strong> кр<strong>и</strong>сталл<strong>и</strong>зуется <strong>в</strong> тр<strong>и</strong>го<strong>на</strong>льной с<strong>и</strong>нгон<strong>и</strong><strong>и</strong> (пр. гр. R -3 c,<br />

Z=6). Благодаря с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>ам, с<strong>и</strong>нтет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е а<strong>на</strong>лог<strong>и</strong> кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та был<strong>и</strong> <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естны задолго до<br />

его открыт<strong>и</strong>я. NaSICon (Na1+x<strong>Zr</strong>2SixP3-xO12) <strong>и</strong>зучал<strong>и</strong> как т<strong>в</strong>ердые электрол<strong>и</strong>ты, а NZP<br />

(Na<strong>Zr</strong>2(PO4)3) – <strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е матр<strong>и</strong>ц для компоненто<strong>в</strong> РАО <strong>и</strong> катал<strong>и</strong>заторо<strong>в</strong> для ОС. Так<strong>и</strong>м<br />

образом, кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>т я<strong>в</strong>ляется пр<strong>и</strong>родным а<strong>на</strong>логом <strong>в</strong>ажнейш<strong>и</strong>х <strong>в</strong> технолог<strong>и</strong>ческом отношен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

соед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>й так же как п<strong>и</strong>рохлор, перо<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>т, цеол<strong>и</strong>ты <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е м<strong>и</strong>неральные <strong>в</strong><strong>и</strong>ды. Поэтому,<br />

как это пр<strong>и</strong>нято <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х случаях, <strong>в</strong>се соед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> т<strong>в</strong>ердые раст<strong>в</strong>оры, <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>е подобный<br />

кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>ту х<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й соста<strong>в</strong> <strong>и</strong> структуру, мы будем <strong>на</strong>зы<strong>в</strong>ать его <strong>и</strong>менем.<br />

Несмотря <strong>на</strong> простоту соста<strong>в</strong>о<strong>в</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденных <strong>в</strong>ыше соед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>й, кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>т предста<strong>в</strong>ляет<br />

собой многокомпонентный т<strong>в</strong>ердый раст<strong>в</strong>ор, обладающ<strong>и</strong>й ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>м <strong>и</strong>зоморф<strong>и</strong>змом <strong>в</strong>сех т<strong>и</strong>по<strong>в</strong><br />

<strong>в</strong>ходящ<strong>и</strong>х <strong>в</strong> него кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong>. Его кр<strong>и</strong>сталлох<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческая формула может быть предста<strong>в</strong>ле<strong>на</strong> как<br />

( VI M1)( VIII M2)3{ VI L2( IV TO4)3}, где IV T – тетраэдр<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> коорд<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные кат<strong>и</strong>оны с зарядом n<br />

= +4 – +6: Si, Ge, Sn, P, V, As, Sb, S, Se, Mo <strong>и</strong> др., VI L – октаэдр<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> коорд<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные<br />

кат<strong>и</strong>оны с зарядом n = +3 – +5: <strong>Al</strong>, Ga, In, Cr, Fe, <strong>Ti</strong>, <strong>Zr</strong>, Hf, Nb <strong>и</strong> др. Эт<strong>и</strong> д<strong>в</strong>а <strong>в</strong><strong>и</strong>да пол<strong>и</strong>эдро<strong>в</strong><br />

(TO4 <strong>и</strong> LO6), соед<strong>и</strong>няясь через <strong>в</strong>ерш<strong>и</strong>нные атомы к<strong>и</strong>слорода, образуют трехмерный каркас,<br />

обладающ<strong>и</strong>й отр<strong>и</strong>цательным зарядом, который компенс<strong>и</strong>руют кат<strong>и</strong>оны, расположенные <strong>в</strong><br />

полостях каркаса VI M1 <strong>и</strong> VIII M2. Из н<strong>и</strong>х предпочт<strong>и</strong>тельной я<strong>в</strong>ляется поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я VI M1 <strong>и</strong> только<br />

после ее заселен<strong>и</strong>я, кат<strong>и</strong>оны заселяют поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю VIII M2. Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong>некаркасные поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

могут быть <strong>в</strong>акантны (□) <strong>и</strong>л<strong>и</strong> заняты кат<strong>и</strong>о<strong>на</strong>м<strong>и</strong> с зарядом n = +1 – +4, <strong>на</strong>пр<strong>и</strong>мер: щелочным<strong>и</strong>,<br />

щелочноземельным<strong>и</strong>, редкоземельным<strong>и</strong> металлам<strong>и</strong>, акт<strong>и</strong>н<strong>и</strong>дам<strong>и</strong> <strong>и</strong> др.<br />

Именно с характером заселен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>некаркасных поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й коррел<strong>и</strong>руют полезные качест<strong>в</strong>а<br />

кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та: <strong>и</strong>он<strong>на</strong>я про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мость, «цеол<strong>и</strong>тные» с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а, способность с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ать токс<strong>и</strong>чные <strong>и</strong><br />

рад<strong>и</strong>оакт<strong>и</strong><strong>в</strong>ные элементы. Напра<strong>в</strong>ленно <strong>и</strong>зменять соста<strong>в</strong> <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>а кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та можно благодаря<br />

его предрасположенност<strong>и</strong> к <strong>и</strong>зоморф<strong>и</strong>зму. Изоморфные <strong>замещен<strong>и</strong>я</strong> <strong>в</strong> кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>те <strong>в</strong>озможны <strong>в</strong>о<br />

<strong>в</strong>сех кр<strong>и</strong>сталлох<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ях, <strong>и</strong> <strong>в</strong>се он<strong>и</strong> могут <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ять <strong>на</strong> заполнен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>некаркасных<br />

полостей. Во-пер<strong>в</strong>ых, это собст<strong>в</strong>енно <strong>и</strong>зоморф<strong>и</strong>зм <strong>в</strong>некаркасных кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong>, который может<br />

быть оп<strong>и</strong>сан реакц<strong>и</strong>ей <strong>замещен<strong>и</strong>я</strong>: mM n+ =nM m+ +(m-n)□; кр<strong>и</strong>сталлох<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческая формула<br />

т<strong>в</strong>ердого раст<strong>в</strong>ора - (M n+ (m/n)XM m+ 1-X)1/mL2(TO4)3, где доля м<strong>и</strong><strong>на</strong>ло<strong>в</strong> меняется <strong>в</strong> пределах X=0-1.<br />

Замещен<strong>и</strong>е кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong> <strong>на</strong>ходящ<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> тетраэдр<strong>и</strong>ческой поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> оп<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ается реакц<strong>и</strong>ей: kT n+ +(nm)□=kT<br />

m+ +(n-m)M k+ , кр<strong>и</strong>сталлох<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческая формула – M k+ {3(5-n)+X(n-m)+1}/kL2T m+ XT n+ 3-XO12 , где<br />

X=0-3. Наконец, <strong>и</strong>зоморф<strong>и</strong>зм октаэдр<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong> – kL n+ +(n-m)□=kL m+ +(n-m)M k+ ,<br />

кр<strong>и</strong>сталлох<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческая формула – M k+ {2(4-n)+X(n-m)+1}/kL m+ XL n+ 2-X(PO4)3, где X=0-2. Пр<strong>и</strong><br />

гетеро<strong>в</strong>алентных <strong>замещен<strong>и</strong>я</strong>х каркасообразующ<strong>и</strong>х кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong> для компенсац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я заряда


МАРТЫНОВ И ДР.: ПРЕДЕЛЫ ЗАМЕЩЕНИЯ ZR И TI<br />

каркаса требуется <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>е соотношен<strong>и</strong>я кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а <strong>в</strong>аканс<strong>и</strong>й <strong>и</strong> <strong>в</strong>некаркасных кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong>. Это<br />

<strong>и</strong> есть осно<strong>в</strong>ной механ<strong>и</strong>зм мод<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> соста<strong>в</strong>а <strong>и</strong> с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong> кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та.<br />

Из пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденных <strong>в</strong>ыше реакц<strong>и</strong>й <strong>и</strong> кр<strong>и</strong>сталлох<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х формул для разл<strong>и</strong>чных <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong><br />

замещен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> т<strong>в</strong>ердом раст<strong>в</strong>оре кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та можно <strong>на</strong>йт<strong>и</strong> стех<strong>и</strong>ометр<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е огран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong><br />

гетеро<strong>в</strong>алентном <strong>и</strong>зоморф<strong>и</strong>зме. Так для <strong>замещен<strong>и</strong>я</strong> <strong>Ti</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>Zr</strong> <strong>на</strong> <strong>Al</strong> с заполнен<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>аканс<strong>и</strong>й<br />

щелочным<strong>и</strong> <strong>и</strong> щелочноземельным<strong>и</strong> кат<strong>и</strong>о<strong>на</strong>м<strong>и</strong>-компенсаторам<strong>и</strong> Х по стех<strong>и</strong>ометр<strong>и</strong><strong>и</strong> может<br />

меняться от 0 до 2. В дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельност<strong>и</strong>, как показал<strong>и</strong> экспер<strong>и</strong>менты [Mouahid, 2000; Сысое<strong>в</strong>а <strong>и</strong><br />

др. 2009], предельные з<strong>на</strong>чен<strong>и</strong>я Xmax з<strong>на</strong>ч<strong>и</strong>тельно меньше. Для определен<strong>и</strong>я предело<strong>в</strong><br />

<strong>замещен<strong>и</strong>я</strong> 4-х <strong>в</strong>алентных октаэдр<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong> <strong>на</strong> <strong>Al</strong> мы <strong>и</strong>зуч<strong>и</strong>л<strong>и</strong> четыре псе<strong>в</strong>доб<strong>и</strong><strong>на</strong>рные<br />

сечен<strong>и</strong>я многокомпонентной с<strong>и</strong>стемы Na2O–CaO–<strong>Al</strong>2O3–<strong>Ti</strong>O2(<strong>Zr</strong>O2) –P2O5 методом<br />

<strong>в</strong>ысокотемпературного т<strong>в</strong>ердофазного с<strong>и</strong>нтеза пр<strong>и</strong> атмосферном да<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

a) Na1+Х<strong>Al</strong>Х<strong>Ti</strong>2-Х(PO4)3<br />

<strong>Ti</strong> 4+ +□=Na + +<strong>Al</strong> 3+<br />

t=600-700 о С, Хmax=0.7<br />

c) (Na0.8Ca0.6)0.5(1+Х)<strong>Al</strong>Х<strong>Ti</strong>2-Х(PO4)3<br />

<strong>Ti</strong> 4+ +0.7□=0.4Na + +0.3Ca 2+ +<strong>Al</strong> 3+<br />

t=1000 о С, Хmax=0.6<br />

b) Na1+Х<strong>Al</strong>Х<strong>Zr</strong>2-Х(PO4)3<br />

<strong>Zr</strong> 4+ +□=Na + +<strong>Al</strong> 3+<br />

t=700 о С, Хmax=0.8<br />

d) Ca0.5(1+Х)<strong>Al</strong>Х<strong>Zr</strong>2-Х(PO4)3<br />

2<strong>Zr</strong> 4+ +□=Ca 2+ +2<strong>Al</strong> 3+<br />

t=1000 о С, Хmax=0.5<br />

Р<strong>и</strong>с. 1. Област<strong>и</strong> устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та <strong>в</strong> <strong>и</strong>зученных сечен<strong>и</strong>ях: *** - сечен<strong>и</strong>я, ○ – соста<strong>в</strong>ы<br />

<strong>и</strong>сходных смесей, ▲- кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>т, ■ - тетраго<strong>на</strong>ль<strong>на</strong>я фаза<br />

Прекурсоры для с<strong>и</strong>нтеза гото<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> по золь-гель технолог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>з <strong>и</strong>сходных реагенто<strong>в</strong>:<br />

NaNO3, CsNO3, Ca(NO3)2 . 4H2O, <strong>Al</strong>(NO3)3 . 9H2O, <strong>Zr</strong>(OH)4 <strong>и</strong> <strong>Ti</strong>OC2O4 . H2O, 70% HNO3, 85% H3PO4,<br />

25% амм<strong>и</strong>ач<strong>на</strong>я <strong>в</strong>ода <strong>в</strong> несколько стад<strong>и</strong>й: 1) раст<strong>в</strong>орен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> смеш<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е с образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем золя, 2)<br />

созре<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е геля пр<strong>и</strong> ком<strong>на</strong>тной температуре, 3) <strong>в</strong>ысуш<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong> 120 о С с образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем<br />

ксерогеля, 4) прокал<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong> 300 о С для удален<strong>и</strong>я летуч<strong>и</strong>х. С<strong>и</strong>нтез про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong> пр<strong>и</strong> 600-700 о С<br />

для щелочных <strong>и</strong> 900-1000 о С для щелочноземельных кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>то<strong>в</strong>. Продукты с<strong>и</strong>нтеза <strong>и</strong>зучал<strong>и</strong><br />

методам<strong>и</strong> рентгенофазо<strong>в</strong>ого а<strong>на</strong>л<strong>и</strong>за (РФА) <strong>и</strong> рентгеноспектрального м<strong>и</strong>кроа<strong>на</strong>л<strong>и</strong>за (РСМА).<br />

Для РФА порошко<strong>в</strong>ые д<strong>и</strong>фрактограммы сн<strong>и</strong>мал<strong>и</strong> <strong>на</strong> д<strong>и</strong>фрактометре ДРОН-4, CuKα-<strong>и</strong>злучен<strong>и</strong>е,<br />

Ni-ф<strong>и</strong>льтр (λ=1.5418 Å). Для определен<strong>и</strong>я параметро<strong>в</strong> ячейк<strong>и</strong> про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л<strong>и</strong> более точную


МАРТЫНОВ И ДР.: ПРЕДЕЛЫ ЗАМЕЩЕНИЯ ZR И TI<br />

съемку <strong>на</strong> порошко<strong>в</strong>ом д<strong>и</strong>фрактометре Bruker D8 ADVANCE, CuKα1 <strong>и</strong>злучен<strong>и</strong>е (λ=1.5406 Å),<br />

<strong>в</strong>нутренн<strong>и</strong>й стандарт (спектрально ч<strong>и</strong>стый Si, a=5.4305 Å), шаг 0.01 о 2Θ. Программу CRYSFIRE<br />

2004 (TREOR90) <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> для <strong>и</strong>нд<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я отражен<strong>и</strong>й, определен<strong>и</strong>я с<strong>и</strong>нгон<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> расчета<br />

п.э.я., CHEKCELL – для подбора пространст<strong>в</strong>енной группы <strong>и</strong> уточнен<strong>и</strong>я параметро<strong>в</strong>. Для<br />

определен<strong>и</strong>я соста<strong>в</strong>о<strong>в</strong> с<strong>и</strong>нтез<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анных фаз <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> СЭМ 1) Tescan Vega II XMU с<br />

рентгено<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>м энергод<strong>и</strong>сперс<strong>и</strong>онным спектрометром (ЭДС) INCAx-sight <strong>и</strong> BSE+SE<br />

детектором, 2) Jeol JSM-U3 с РСМА-с<strong>и</strong>стемой Edisson-32 (Getac), объед<strong>и</strong>няющей пр<strong>и</strong>ста<strong>в</strong>ку для<br />

ц<strong>и</strong>фро<strong>в</strong>ого скан<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я WinEDS <strong>и</strong> ЭДС Eumex с ультратонк<strong>и</strong>м пол<strong>и</strong>мерным окном. Для<br />

РСМА образцы запрессо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong> таблетк<strong>и</strong> <strong>и</strong>з пол<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>рола, пол<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>на</strong>пылял<strong>и</strong> граф<strong>и</strong>том.<br />

Табл<strong>и</strong>ца 1. Объемы элементарной ячейк<strong>и</strong> <strong>Ti</strong> (a) <strong>и</strong> <strong>Zr</strong> (b) кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>то<strong>в</strong> по <strong>на</strong>ш<strong>и</strong>м <strong>и</strong><br />

л<strong>и</strong>тературным данным <strong>и</strong> рассч<strong>и</strong>танные з<strong>на</strong>чен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденных <strong>и</strong>онных рад<strong>и</strong>усо<strong>в</strong> <strong>в</strong>некаркасных<br />

кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong> R*=(RM n+ +(n-1)*R□)/n<br />

Кат<strong>и</strong>он<br />

Na +<br />

K +<br />

Cs +<br />

Ca 2+<br />

Sr 2+<br />

Ba 2+<br />

a) M n+ 1/n<strong>Ti</strong> 2(PO 4) 3, R □=0.53 Ǻ 3 b) M n+ 1/n<strong>Zr</strong> 2(PO 4) 3, R □ =0.55 Ǻ 3<br />

R M n+, Ǻ R*, Ǻ V, Ǻ 3 Источн<strong>и</strong>к для V R M n+, Ǻ R*, Ǻ V, Ǻ 3 Источн<strong>и</strong>к для V<br />

0.95 0.95 1360<br />

1.33 1.33 1400<br />

1.68 1.68 1437<br />

1.01 0.78 1341<br />

1.16 0.85 1349<br />

1.36 0.95 1359<br />

[Сысое<strong>в</strong>а <strong>и</strong> др.,<br />

2009]<br />

[Сысое<strong>в</strong>а. <strong>и</strong> др,.<br />

2009]<br />

ура<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>е<br />

<strong>на</strong> р<strong>и</strong>с. 2a<br />

[Сысое<strong>в</strong>а <strong>и</strong> др.,<br />

2009]<br />

[Сысое<strong>в</strong>а <strong>и</strong><br />

др.,2009]<br />

ура<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>е<br />

<strong>на</strong> р<strong>и</strong>с. 2a<br />

Р<strong>и</strong>с. 2. За<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> объемо<strong>в</strong> элементарной<br />

ячейк<strong>и</strong> M n+ 1/n<strong>Ti</strong>2(PO4)3 (a) <strong>и</strong> M n+ 1/n<strong>Zr</strong>2(PO4)3 (b)<br />

кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>то<strong>в</strong> от пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденного <strong>и</strong>онного рад<strong>и</strong>уса<br />

<strong>в</strong>некаркасного кат<strong>и</strong>о<strong>на</strong> R*=(RM n+ +(n-1)*R□)/n<br />

0.95 0.95 1528<br />

1.33 1.33 1573<br />

[Котельн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, др.,<br />

2000а)]<br />

[Котельн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, др.,<br />

2000а]<br />

1.68 1.68 1582 <strong>на</strong>ш<strong>и</strong> данные<br />

1.01 0.78 1517<br />

1.16 0.86 1530<br />

1.36 0.96 1534<br />

[Котельн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, др.,<br />

2000б]<br />

[Котельн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, др.,<br />

2000б]<br />

ура<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>е<br />

<strong>на</strong> р<strong>и</strong>с. 2b<br />

Р<strong>и</strong>с. 3. За<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> объемо<strong>в</strong> элементарной<br />

ячейк<strong>и</strong> от соста<strong>в</strong>а <strong>Al</strong>-содержащ<strong>и</strong>х <strong>Ti</strong> (a) <strong>и</strong> <strong>Zr</strong><br />

(b) кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>то<strong>в</strong> по <strong>на</strong>ш<strong>и</strong>м (темные с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>олы) <strong>и</strong><br />

л<strong>и</strong>тературным (с<strong>в</strong>етлые с<strong>и</strong>м<strong>в</strong>олы) данным


МАРТЫНОВ И ДР.: ПРЕДЕЛЫ ЗАМЕЩЕНИЯ ZR И TI<br />

Результаты экспер<strong>и</strong>менто<strong>в</strong> по устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та <strong>в</strong> <strong>и</strong>зученных сечен<strong>и</strong>ях показаны <strong>на</strong><br />

р<strong>и</strong>с.1 <strong>в</strong>месте с параметрам<strong>и</strong> с<strong>и</strong>нтеза, кр<strong>и</strong>сталлох<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> формулам<strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х<br />

т<strong>в</strong>ердых раст<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> <strong>и</strong> реакц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>замещен<strong>и</strong>я</strong>. Область устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та оказалась более<br />

огран<strong>и</strong>че<strong>на</strong> для щелочноземельных соста<strong>в</strong>о<strong>в</strong> чем для щелочных. Пр<strong>и</strong> X>Хmax <strong>на</strong>блюдается<br />

распад т<strong>в</strong>ердого раст<strong>в</strong>ора, а <strong>в</strong> област<strong>и</strong> бедной <strong>Ti</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>Zr</strong> кр<strong>и</strong>сталл<strong>и</strong>зуется фаза, определен<strong>на</strong>я<br />

<strong>на</strong>м<strong>и</strong> как тетраго<strong>на</strong>ль<strong>на</strong>я, также образующая т<strong>в</strong>ердый раст<strong>в</strong>ор. Так<strong>и</strong>м образом, распад т<strong>в</strong>ердого<br />

раст<strong>в</strong>ора <strong>в</strong> <strong>и</strong>зученных сечен<strong>и</strong>ях оказался сопряжен с фазо<strong>в</strong>ым переходом.<br />

Для кр<strong>и</strong>сталлох<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческого объяснен<strong>и</strong>я я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й распада т<strong>в</strong>ердых раст<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> <strong>и</strong> фазо<strong>в</strong>ых<br />

переходо<strong>в</strong>, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле <strong>в</strong> рядах однородных по соста<strong>в</strong>у соед<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>й х<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>х<br />

элементо<strong>в</strong> (морфотроп<strong>и</strong><strong>и</strong>) часто пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекают размерные характер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong><br />

кр<strong>и</strong>сталлограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>и</strong>л<strong>и</strong> эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ный <strong>и</strong>онный рад<strong>и</strong>ус. Мы также реш<strong>и</strong>л<strong>и</strong> посмотреть,<br />

сущест<strong>в</strong>ует л<strong>и</strong> за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мость объема элементарной ячейк<strong>и</strong> безалюм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>е<strong>в</strong>ых кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>то<strong>в</strong> от<br />

<strong>и</strong>онного рад<strong>и</strong>уса <strong>в</strong>некаркасного кат<strong>и</strong>о<strong>на</strong>. Для того чтобы учесть объемный эффект<br />

гетеро<strong>в</strong>алентных замещен<strong>и</strong>й, с<strong>в</strong>язанных с <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>ем кол<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>енного соотношен<strong>и</strong>я<br />

<strong>в</strong>некаркасных кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>аканс<strong>и</strong>й, мы <strong>в</strong><strong>в</strong>ел<strong>и</strong> з<strong>на</strong>чен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденного <strong>и</strong>онного рад<strong>и</strong>уса<br />

R*=(RM n+ +(n-1)*R□)/n, где RM n+ - эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ные <strong>и</strong>онные рад<strong>и</strong>усы кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong>, <strong>в</strong>зятые <strong>и</strong>з [Рябух<strong>и</strong>н,<br />

2000], R□ – эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ный рад<strong>и</strong>ус <strong>в</strong>аканс<strong>и</strong><strong>и</strong>. З<strong>на</strong>чен<strong>и</strong>я последнего, рассч<strong>и</strong>танные <strong>и</strong>з <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>хся<br />

экспер<strong>и</strong>ментальных данных по объемам кр<strong>и</strong>сталл<strong>и</strong>ческой ячейк<strong>и</strong> для <strong>Ti</strong> (0.53 Ǻ 3 ) <strong>и</strong> <strong>Zr</strong> (0.55 Ǻ 3 )<br />

кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>то<strong>в</strong> получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> (табл. 1). За<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> объемо<strong>в</strong> элементарной ячейк<strong>и</strong><br />

кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>то<strong>в</strong> от пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденного <strong>и</strong>онного рад<strong>и</strong>уса <strong>в</strong>некаркасного кат<strong>и</strong>о<strong>на</strong> (р<strong>и</strong>с. 2) оказал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>есьма<br />

сущест<strong>в</strong>енным<strong>и</strong>, что с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ует о большом з<strong>на</strong>чен<strong>и</strong><strong>и</strong> размерных эффекто<strong>в</strong> пр<strong>и</strong><br />

<strong>замещен<strong>и</strong>я</strong>х <strong>в</strong> кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>те. Исходя <strong>и</strong>з этого, мы предполагал<strong>и</strong>, что замещен<strong>и</strong>е т<strong>и</strong>та<strong>на</strong> <strong>и</strong> ц<strong>и</strong>ркон<strong>и</strong>я<br />

<strong>на</strong> алюм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ызо<strong>в</strong>ет у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е объема кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ой ячейк<strong>и</strong> поскольку объемный эффект<br />

<strong>в</strong>сех реакц<strong>и</strong>й <strong>замещен<strong>и</strong>я</strong> (см. ура<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>я <strong>на</strong> р<strong>и</strong>с. 1) полож<strong>и</strong>тельный: a) 16.97 Ǻ 3 , b) 9.66 Ǻ 3 , c)<br />

12.93 Ǻ 3 , d) 3.15 Ǻ 3 <strong>на</strong> элементарную ячейку (Z=6). Од<strong>на</strong>ко, <strong>на</strong>ш<strong>и</strong> <strong>и</strong> л<strong>и</strong>тературные данные<br />

[Maldonado-Manso, et al., 2005; Mouahid, et al., 2000; Сысое<strong>в</strong>а <strong>и</strong> др., 2009] с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>уют об<br />

обратном (р<strong>и</strong>с. 3). Следо<strong>в</strong>ательно, сущест<strong>в</strong>ует более з<strong>на</strong>ч<strong>и</strong>мый, чем размерный, фактор,<br />

<strong>в</strong>л<strong>и</strong>яющ<strong>и</strong>й <strong>на</strong> объем ячейк<strong>и</strong> кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та <strong>и</strong> отсутст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>й <strong>в</strong> случае <strong>и</strong>зоморф<strong>и</strong>зма <strong>в</strong> пределах<br />

<strong>в</strong>некаркасных поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й, рассмотренном <strong>в</strong>ыше. Так<strong>и</strong>м фактором, по <strong>на</strong>шему мнен<strong>и</strong>ю, может<br />

быть только у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е разност<strong>и</strong> электр<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х потенц<strong>и</strong>ало<strong>в</strong> каркаса <strong>и</strong> кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong>компенсаторо<strong>в</strong><br />

с <strong>в</strong>озрастан<strong>и</strong>ем степен<strong>и</strong> <strong>замещен<strong>и</strong>я</strong> <strong>в</strong> результате у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>я заряда каркаса.<br />

Сжат<strong>и</strong>е кр<strong>и</strong>сталл<strong>и</strong>ческой ячейк<strong>и</strong> кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та <strong>в</strong>следст<strong>в</strong><strong>и</strong>е этого эффекта пр<strong>и</strong> <strong>в</strong>озрастан<strong>и</strong><strong>и</strong> степен<strong>и</strong><br />

<strong>замещен<strong>и</strong>я</strong> <strong>в</strong>ступает <strong>в</strong> конфл<strong>и</strong>кт с размерным фактором, что <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т к огран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>ю<br />

смес<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> <strong>в</strong> т<strong>в</strong>ердом раст<strong>в</strong>оре.<br />

Вы<strong>в</strong>оды<br />

1. Устано<strong>в</strong>ле<strong>на</strong> прямо пропорц<strong>и</strong>о<strong>на</strong>ль<strong>на</strong>я за<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мость объема элементарной<br />

ячейк<strong>и</strong> т<strong>в</strong>ердого раст<strong>в</strong>ора кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та от пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденного <strong>и</strong>онного рад<strong>и</strong>уса <strong>в</strong>некаркасных<br />

кат<strong>и</strong>оно<strong>в</strong>.<br />

2. Огран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е смес<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> пр<strong>и</strong> замещен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>Ti</strong> <strong>и</strong> <strong>Zr</strong> <strong>на</strong> <strong>Al</strong> <strong>в</strong> т<strong>в</strong>ердом раст<strong>в</strong>оре<br />

кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та с<strong>в</strong>язано с конфл<strong>и</strong>ктом последст<strong>в</strong><strong>и</strong>й этого процесса: сжат<strong>и</strong>ем кр<strong>и</strong>сталл<strong>и</strong>ческой<br />

структуры пр<strong>и</strong> у<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>чен<strong>и</strong><strong>и</strong> заряда каркаса с одной стороны <strong>и</strong> полож<strong>и</strong>тельным объемным<br />

эффектом сопро<strong>в</strong>ождающем замещен<strong>и</strong>е с другой стороны.<br />

3. Оба об<strong>на</strong>руженных эффекта могут быть <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>аны для предсказан<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong><br />

т<strong>в</strong>ердого раст<strong>в</strong>ора кос<strong>на</strong>р<strong>и</strong>та пр<strong>и</strong> разл<strong>и</strong>чных т<strong>и</strong>пах <strong>и</strong>зоморфных замещен<strong>и</strong>й.<br />

Работа <strong>в</strong>ыполне<strong>на</strong> по ГК № 16.740.11.0538 от 16.05.2011 г.<br />

Л<strong>и</strong>тература<br />

Maldonado-Manso, P. et al. (2005). Nominal vs. actual stoichiometries in <strong>Al</strong>-doped<br />

NASICONs: A study of the Na1.4<strong>Al</strong>0.4M1.6(PO4)3 (M=Ge, Sn, <strong>Ti</strong>, Hf, <strong>Zr</strong>) family, Solid State Ionics,<br />

vol. 176, pp. 1613–1625.<br />

Mouahid, F. E. et al. (2000). Crystal chemistry and ion conductivity of the Na1+x<strong>Ti</strong>2-x<strong>Al</strong>x(PO4)3<br />

(0≤x≤0.9) NASICON series, Journal of Materials Chemistry, N 10, pp. 2748–2753.<br />

Котельн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, А.Р. <strong>и</strong> др. (2000а). С<strong>и</strong>нтез <strong>и</strong> уточнен<strong>и</strong>е параметро<strong>в</strong> элементарных ячеек<br />

т<strong>в</strong>ердых раст<strong>в</strong>оро<strong>в</strong> <strong>на</strong>тр<strong>и</strong>й-кал<strong>и</strong>е<strong>в</strong>ых ц<strong>и</strong>ркон<strong>и</strong>й-фосфато<strong>в</strong>: Na(1-x)Kx<strong>Zr</strong>2(PO4)3, Геох<strong>и</strong>м<strong>и</strong>я, № 10,


МАРТЫНОВ И ДР.: ПРЕДЕЛЫ ЗАМЕЩЕНИЯ ZR И TI<br />

cc. 1122–1126.<br />

Котельн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, А. Р. <strong>и</strong> др. (2000б). С<strong>и</strong>нтез <strong>и</strong> рентгено<strong>в</strong>ское <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е т<strong>в</strong>ердых (Ca,Sr)ц<strong>и</strong>ркон<strong>и</strong>й-фосфато<strong>в</strong>,<br />

Вестн<strong>и</strong>к ОГГГГН РАН, т. 1(15), № 5.<br />

Рябух<strong>и</strong>н, А. Г. (2000). С<strong>и</strong>стема эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>ных <strong>и</strong>онных рад<strong>и</strong>усо<strong>в</strong>, Из<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>я Челяб<strong>и</strong>нского<br />

<strong>на</strong>учного центра. Ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ческая х<strong>и</strong>м<strong>и</strong>я <strong>и</strong> технолог<strong>и</strong>я неорган<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х матер<strong>и</strong>ало<strong>в</strong>, Вып. 4.<br />

Сысое<strong>в</strong>а, Т.С. <strong>и</strong> др. (2009), С<strong>и</strong>нтез <strong>и</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е сложных ортофосфато<strong>в</strong> щелочных<br />

(щелочноземельных) металло<strong>в</strong>, алюм<strong>и</strong>н<strong>и</strong>я <strong>и</strong> т<strong>и</strong>та<strong>на</strong>, Жур<strong>на</strong>л неорган<strong>и</strong>ческой х<strong>и</strong>м<strong>и</strong><strong>и</strong>, т. 54, № 6,<br />

cc. 894–904.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!