03.06.2013 Views

saqarTvelo da somxeTi

saqarTvelo da somxeTi

saqarTvelo da somxeTi

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

aleqsandre ab<strong>da</strong>laZe (abu<strong>da</strong>laZe)<br />

<strong>saqarTvelo</strong> <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong><br />

gamomcemloba “egrisi”<br />

Tbilisi 2008


saukuneebis ganmavlobaSi egreTwodebuli didi <strong>somxeTi</strong><br />

cdilob<strong>da</strong> qarTuli mxareebis <strong>da</strong>pyrobas, magram qarTveli<br />

eri Seupovari brZoliT ukanve ibruneb<strong>da</strong> <strong>da</strong>kargul miwawyals.<br />

Tu e. w. didi <strong>somxeTi</strong> Zalze iSviaTad amarTleb<strong>da</strong> Tavis<br />

saxelwodebas, didi <strong>saqarTvelo</strong> namdvilad arsebob<strong>da</strong> gacilebiT<br />

met xans. didma <strong>saqarTvelo</strong>m gaaerTiana mTeli kavkasia.<br />

kavkasiis mzed <strong>saqarTvelo</strong> iqca <strong>da</strong> ara <strong>somxeTi</strong>. magram<br />

somxuri wreebis pretenziebi qarTuli miwa-wylis mimarT<br />

dRemde grZeldeba. yovelive amis Sesaxeb mokled moTxrobilia<br />

winamdebare wignSi.<br />

sponsori <strong>da</strong> re<strong>da</strong>qtori merab kostavas sazogadoebis<br />

wevri vaJa afSinaSvili<br />

avtori did madlobas moaxsenebs baton vaJa afSinaSvils,<br />

agreTve baton roland maTiaSvils <strong>da</strong> merab kostavas<br />

sazogadoebis TanamSromlebs<br />

© a. ab<strong>da</strong>laZe (abu<strong>da</strong>laZe), gamomcemloba “egrisi”, 2008<br />

2


Sesavali<br />

qarTvelebi <strong>da</strong> somxebi uZvelesi droi<strong>da</strong>n, a<strong>da</strong>mJamobi<strong>da</strong>n<br />

moaqJamamde erTmaneTis mezoblebi arian. mecnieruli sizustiT<br />

SeiZleba iTqvas, rom es ori xalxi erTmaneTis gverdigverd<br />

cxovrobs sul cota 26 saukunea mainc. SesaZloa, qar-<br />

Tveli <strong>da</strong> somexi xalxebi, tomebi, maTi gansaxlebis teritoria<br />

ufro adrec esazRvrebo<strong>da</strong> erTmaneTs, magram mecnierebis<br />

ganviTarebis dRevandel etapze amis Taobaze ga<strong>da</strong>WriT Tqma<br />

Znelia.<br />

yuradRebas iqcevs is garemoebac, rom garkveuli mizezebis<br />

gamo, <strong>saqarTvelo</strong>Si didi xnis win <strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong> somxuri<br />

mosaxleobis erTi nawili <strong>da</strong> dResac maTi naSieri sakmaod<br />

didi raodenobiT cxovrobs <strong>saqarTvelo</strong>Si.<br />

marTalia, qarTvelebi marTlmadidebeli qristianebi<br />

varT, xolo somxebi grigoriani (monofiziti) qristianebia,<br />

magram orive eri xom mainc qristiania <strong>da</strong> maT mezoblobas<br />

qristianuli morali, zneoba, principebi un<strong>da</strong> <strong>da</strong>debo<strong>da</strong> safuZvlad.Mmox<strong>da</strong><br />

ki es ase? isic un<strong>da</strong> iTqvas, rom qarTvel-somexTa<br />

saeklesio ganxeTqileba VII saukuneSi xdeba <strong>da</strong> amgvari<br />

ram III-VI aswleulebSi, yovel SemTxvevaSi, mkafiod ar Seim-<br />

Cneva.<br />

cxadia, sasurveli iyo qarTvelebsa <strong>da</strong> somxebs uZvelesi<br />

droi<strong>da</strong>n dRemde hqono<strong>da</strong>T keTilmezobluri urTierToba,<br />

gamoenaxaT saerTo ena uamrav <strong>da</strong>mpyrobTa winaaRmdeg erTiani<br />

frontiT, erToblivi ZalisxmeviT sabrZolvelad, magram, samwuxarod,<br />

es ase ar mox<strong>da</strong>. somxebma uZvelesi droi<strong>da</strong>nve, yovel<br />

SemTxvevaSi qristes Sobamde meore saukuni<strong>da</strong>n aikviates,<br />

rom un<strong>da</strong> arsebuliyo egreTwodebuli didi <strong>somxeTi</strong>, romelsac<br />

mTeli kavkasia un<strong>da</strong> moecva. bunebrivia, Zvel kolxTa na-<br />

Sieri, didi warsulis mqone qarTvelebi somxebs ver gaibatonebdnen,<br />

ver gasomxdebodnen <strong>da</strong> yovelive amas moyva brZola,<br />

omebi qarTvelebsa <strong>da</strong> somxebs Soris. es omebi <strong>da</strong>sturdeba 22<br />

saukunis win, Semdgomac <strong>da</strong>, samwuxarod, <strong>somxeTi</strong>s <strong>da</strong>Snakurma<br />

respublikam jari 1918 welsac Semousia <strong>saqarTvelo</strong>s.<br />

dResac somxebi pretenzias acxadeben, rom somxeTs un<strong>da</strong><br />

miekuTvnos ZirZveli, mravaltanjuli qarTuli mxare _<br />

3


javaxeTi.Uufro metic, maT somxur miwa-wylad miaCniaT saqar-<br />

Tvelos mniSvnelovani nawili <strong>da</strong> Cveni qveynis guli, de<strong>da</strong>qalaqi<br />

Tbilisic.Aamas gahyvirian ara mxolod somexTa publicistebi,<br />

aramed maTi mecnierebic, magaliTad, araqel babaxaniani<br />

(is leos fsevdonimiT aqveyneb<strong>da</strong> naSromebs), paruir muradiani,<br />

ronald siuni <strong>da</strong> mravali sxva. somxebi axerxeben<br />

(fuli sakmaod aqvT, yovel SemTxvevaSi, qarTvelebze Seu<strong>da</strong>reblad<br />

bevrad meti) <strong>da</strong> amgvar azrebs gamoaTqmevineben sakmaod<br />

xSirad ucxoel moRvaweebs, mecnierebsac. <strong>saqarTvelo</strong>Si<br />

ki qarTvel mecnierebsac ara aqvT SesaZlebloba, pirobebi<br />

imisTvis, rom gul<strong>da</strong>smiT, dinjad, maRal mecnierul doneze<br />

Seiswavlon <strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s mravalsaukunovani urTier-<br />

Tobebis istoria.<br />

sakvlevi, saZiebeli imdenia, rom am <strong>da</strong>rgiT <strong>da</strong>interesebul<br />

TiToeul qarTvel mecniers, armenologs un<strong>da</strong> ufrTxildebodes<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s xelisufleba <strong>da</strong> un<strong>da</strong> arsebobdes<br />

normaluri kadrebiT <strong>da</strong>kompleqtebuli samecniero ujredic.<br />

sagangebo zrunvaa saWiro imisTvisac, rom aRizardos qarTvel<br />

armenologTa momavali, unariani Taoba. samwuxarod, araferi<br />

amis msgavsi <strong>saqarTvelo</strong>Si ar xdeba. ufro metic, somex-<br />

Ta garkveuli wreebi yvelafers akeTeben im mizniT, rom ar<br />

arsebobdnen <strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s urTierTobebis istoriis<br />

qarTveli, qarTuli erovnuli cnobierebis mqone specialistebi.<br />

aseT viTarebaSi somxebs gauadvildebaT Tavis gemoze<br />

mohfinon msoflios suraTi imisa, Tu ras warmoadgendnen<br />

somxebi <strong>da</strong> qarTvelebi aTaswleulTa manZilze. sergo sergos<br />

Ze mamulovma rusul enaze gamoqveynebul Tavis wignebSi <strong>da</strong><br />

sxva somxebmac ase ga<strong>da</strong>Wres es problema: somxebi Semoqmedi<br />

eria, xolo qarTvelebi maTi miRwevebis amTvisebelnio, somxebis<br />

xelSi Semyureo.<br />

Bbunebrivia, qarTvelebi veubnebiT somxebs: Tu qarTveli<br />

eri marTla somxuri kulturiT vikvebebodiT, maSin rogor<br />

mox<strong>da</strong>, rom somxebma SoTa rusTavelis “vefxistyaosnis“<br />

measedi Rirebulebis mqone nawarmoebi ver Seqmnes? ggoniaT,<br />

ixtibars gaitexen? aramc <strong>da</strong> aramc!D<strong>da</strong>ndurovsa <strong>da</strong> mis msgavs<br />

somxebs pasuxi gaSanSalebuli aqvT: SoTa rusTaveli xom somexi<br />

iyoo. Tu sabuTs movTxovT, gvpasuxoben: warmoudgenelia,<br />

4


qarTvels “vefxistyaosani” <strong>da</strong>ewera, es mxolod somexs SeeZlo,<br />

rameTu somxebi ariuli modgmis rasa, arielebi varTo.<br />

sxva argumenti maT ar gaaCniaT.<br />

mkiTxvelma rom ga<strong>da</strong>Warbeba ar <strong>da</strong>mabralos, vfiqrob,<br />

upriania movitano didi qarTvelebis, Cveni klasikosebis,<br />

ilia WavWavaZis, akaki wereTlis, vaJa-fSavelas nawerebi<strong>da</strong>n<br />

calkeuli adgilebi imis Taobaze, Tu rogor cdilobdnen<br />

somexTa garkveuli wreebi waerTmiaT qarTveli erisTvis sam-<br />

Soblo, <strong>saqarTvelo</strong>, gaesomxurebinaT, gaesomxebinaT Cveni<br />

qveyana, qarTvelebi.<br />

qarTvel-somexTa urTierToba imdenad gamwvav<strong>da</strong> garkveuli<br />

mizezebis gamo, rom ilia WavWavaZe 1899 wels iZulebuli<br />

gax<strong>da</strong> <strong>da</strong>ewera <strong>da</strong> gamoeqveynebina “somexTa mecnierni <strong>da</strong> qvaTa<br />

RaRadi”, romelic ufro metad Semoklebuli saTauriT, ”qva-<br />

Ta RaRadis“ saxiTaa cnobili.<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s mimarT somexTa usaSvelo pretenziebis mizezad<br />

ilia Tavisi Tanamedrove qarTvelebis ga<strong>da</strong>jiSebas, <strong>da</strong>cemasac<br />

miiCnevs: “CvenisTana <strong>da</strong>briyvebuli, <strong>da</strong>bal Robed miCneuli<br />

eri, CvenisTana saxelgatexili Znelad Tu sxva moipoveba<br />

de<strong>da</strong>miwis zurgze. vinc gnebavT, an zed gvabotebs, an<br />

gvqelavs <strong>da</strong> miwasTan gvasworebs”. ilias Rrma rwmeniT, amgvari<br />

mizani <strong>da</strong>usaxavT, kerZod, somexTa garkveul, fulian wreebs:<br />

maT “lamis kavkasiis qeds aqeT Cveni xseneba gaaCanagon,<br />

qarTvelebis saxeli de<strong>da</strong>miwis zurgi<strong>da</strong>m aRgavon <strong>da</strong> CalasaviT<br />

qars gaatanon. TiTqo arc odesRac vyofilvarT, arc<br />

dResa varT... suliT <strong>da</strong>balni, WkuagonebiT Clungni, zneoba<strong>da</strong>cemulni,<br />

sulelni, uswavlelni, gaunaTlebelni, gaRatakebulni,<br />

flidni, pirisgamtexni, mx<strong>da</strong>lni-laCarni _ ai Cvenis<br />

sulier <strong>da</strong> xorciel avla-didebis suraTi!Aai rani vyofilvarT,<br />

rani varT dRes imaTis sityviT, visac ase Tvis<strong>da</strong> sasargeblod<br />

miuCnevia Cvenis saxelis gatexa, Cveni miwasTan<br />

gasworeba. weriT Tu sityviT, Sin Tu gareT welebze fexs<br />

idgmen, rom qveyana <strong>da</strong>ajeron, viTomc Cven swored aseTi uxeironi<br />

<strong>da</strong> uRirsni vyofilvarT <strong>da</strong> dResac aseTnive varT, Tu<br />

ar uaresni.<br />

amisTana <strong>da</strong>RiT Sublze gaistumres qarTvelis saxeli<br />

evropaSi, saca-ki ena <strong>da</strong> kalami miuwvdebo<strong>da</strong>T. aseTive saxeli<br />

5


gauTqves qarTvelebs TviT ruseb Sorisac.” amiT miznad isaxavdnen,<br />

emtkicebinaT kavkasiaSi somexTa didi upiratesoba<br />

qarTvelebTan Se<strong>da</strong>rebiT; ilia ganagrZobs: “saxelis gatexas<br />

Tqveni Wirimc wauRia. sityviTa <strong>da</strong> kalmiT qveyanas eficebian,<br />

viTomc kavkasiis qeds aqeT tigrisa <strong>da</strong> efratis saTaveebamde,<br />

TiTqmis Savis zRvi<strong>da</strong>m kaspiis zRvamde, egreTwodebuli armenia<br />

(viTomc <strong>somxeTi</strong>) yofila aTa<strong>da</strong>m-baba<strong>da</strong>m dRevandlamde,<br />

<strong>da</strong> Tu sadme viRac “vracebi” (somxebi qarTvels vracis eZaxian<br />

_ a. a.) yrilan _ erTi aTiode boslis adgili Tu sWeriaT<br />

<strong>da</strong> isic TiTqmis somexTa mowyalebiT. TiTon es “vraciebi”,<br />

viTarca eri arafrad saxsenebelia, imitom, rom gawyvetisa <strong>da</strong><br />

ga<strong>da</strong>Senebis gzaze dganan <strong>da</strong>, Tund esec ar iyos, Wkua imaT<br />

ar gaaCniaT, rom Tavbedisa gaigon ram, aReb-micemobis unari<br />

RmerTs imaTTvis ar uRirsebia, meurmeobisa <strong>da</strong> Calvadrobis<br />

meti sxva xeloba ar ician <strong>da</strong> is patar-patara sabosleebic-ki<br />

ver mouxmarebiaT, romelTac qveynis sasacilod, <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

eZaxian...<br />

am saxiT xom gvarTmeven yovel erovnul Rirsebas,<br />

sTiTxnian Cvens vinaobas, <strong>da</strong> rom sul mTlad bolo mogviRon<br />

qveynis winaSe, gvibaTileben mTel Cvens istoriasac, Cvens istoriuls<br />

matianeebs, istoriuls naSTsa <strong>da</strong> saxsovarsa, mTels<br />

Cvens sisxliT-mosils Rvawls qristianobisaTvis Sewirulsa,<br />

<strong>da</strong> yovels amas TiTon iCemeben didis gaZvren-gamoZvreniTa...<br />

risTvis aris atexili es mtver-buqi, es fuqsavati Weqaquxili?<br />

imisTvis, rom qveyana <strong>da</strong>ajeron, viTomc amierkavkasiaSi<br />

erTaderTi somxis eria, romelic ZvelisZvela<strong>da</strong>c yofila,<br />

dResac aris, <strong>da</strong> amis gamo momavalic misTvis ufro upriania,<br />

vidre sxvisaTvis, radganac istoriulad <strong>da</strong>amtkices<br />

Tvisi sulier-xorcieli sidide <strong>da</strong> Zal-Rone, Tvisi Seuryevloba<br />

<strong>da</strong> simaRle Wkua-gonebisao.<br />

visi unaria yovelive es? es ra Savi yorania, rom Tavs<br />

<strong>da</strong>gvtrialebs, zed <strong>da</strong>gvyefs <strong>da</strong> <strong>da</strong>gvCxavis?” ilia a<strong>da</strong>naSaulebs<br />

somexTa garkveul wreebs mizanmimarTul antiqarTul<br />

qmedebebSi. am wreebs <strong>da</strong>uskvniaT, rom qarTveli eris arseboba<br />

xels uSli<strong>da</strong> somexTa gaZlierebas: “Cven marto imas vCiviT,<br />

rom somxis maqeb-madidebeli gundi Cven, qarTvelebs,<br />

6


gvTxris, sulierad <strong>da</strong> xorcielad gvabaTilebs <strong>da</strong> samarisaken<br />

gviSvers xelsa, TiTqos marto Cveni araraobaa maTis<br />

Rirsebis momaswavebeli, maTis Rirsebis maniSnebeli.”<br />

Tu qarTvelebi somexTa pretenziebis safuZvlianad, samarTlianad<br />

gabaTilebas, ukugdebas Seecdebodnen, somxebi<br />

amaze gangaSs texdnen, qarTvel moRvaweebs aTasnair braldebebs<br />

uyenebdnen, kacTmoZuleobasac ki abralebdnen: “Tqveni<br />

wkipurtic-ki gvwyinso <strong>da</strong> Cvens panRurs-ki nu iwyenTo. ra nabiWvrebi<br />

Cvena varT am wuTisoflisa, rom amas gveubnebian,<br />

amiT gviTaTbireben...<br />

somexTa…mecnierTa <strong>da</strong> maTTa amqarTa oinebi karga xnis<br />

ambavia.” isini cdilobeno, <strong>da</strong>arwmunon kacobrioba, rom “mTeli<br />

qveyana mtkvars iqiT, saca exla tfilisia, <strong>da</strong> sxva ufro<br />

didi nawili <strong>saqarTvelo</strong>si _ mu<strong>da</strong>m <strong>da</strong> yovelTvis ekuTvno<strong>da</strong><br />

somxeTs <strong>da</strong> aq mosaxleobdnen somexni...”…yovelgvari wyaro,<br />

qvebic ki RaRadebeno somexTa mecnierebis siyalbes, maT mier<br />

mravaltanjuli <strong>saqarTvelo</strong>s warsulis <strong>da</strong>kninebas, gabiabruebas:<br />

“yovel amis<strong>da</strong> miuxe<strong>da</strong>vad, somxebis mwignobarni mainc<br />

Tavisas iZaxian <strong>da</strong> binas ikeTeben iq, saca ara hqoniaT. gana<br />

aSkara ar aris, rom am cuRlutur mecnierobiT swadianT qveyana<br />

<strong>da</strong>ajeron, viTomc istoriuli ufleba miuZRviT am adgilebSi<br />

binis <strong>da</strong>debisa.”<br />

ilias <strong>da</strong> sxva qarTvel miRvaweTa Tanaxmad, somxuri<br />

wreebi, TavianTi miznebis misaRwevad, JamTa siaves ga<strong>da</strong>rCenil<br />

sabuTebsac anadgurebdnen.Aam wreebisTviso “cotaa sxvisa<br />

marTali hmalos, Tvisi tyuili ayviros. am gundma kargad<br />

icis, rom sabuTi,rac gin<strong>da</strong> <strong>da</strong>malo, dResa Tu xvale gamom-<br />

JRavndeba <strong>da</strong> Tavisas gaitans. saqme sabuTis gabaTilebaa, an<br />

waSla, an Cafxek-amofxeka, an ga<strong>da</strong>keTeba saTavisod...<br />

radganac dro iqneba, roca istoriuli naSTebi <strong>da</strong> saxsovrebi<br />

Tavisas ityvian , _ visa sWeria <strong>da</strong> vis uWiravs es adgilebi,<br />

<strong>da</strong> radganac qvani, mravalni Senobani, taZrebi, monastrebi<br />

hRaRadebdnen, rom Zvelis-Zvelad am adgilebSi qarTvelebi<br />

yofilan, ra Tqma un<strong>da</strong>, saWiroa am utyuars mowmeebs<br />

qarTvelebisas xma Caawyvetinon... auRiaT <strong>da</strong>, saca SesZlebiaT<br />

<strong>da</strong> mouxelebiaT, wauSliaT yovelive kvali.<br />

amisi moxerxeba…Zneli ar aris, oRond xalisi iyos <strong>da</strong><br />

7


namusi nebas iZleodes. dRes iseTi dRea, oRond-ki fons gaxvide,<br />

Sen Seni gaiyvano, <strong>da</strong> motyuebiT iqneba, TaRliTobiT,<br />

Tu oinbazobiT, amas viRa ikiTxavs.” Semdeg ilia asaxelebs<br />

cnobili qarTveli istorikosis, dimitri baqraZis mier aRweril<br />

saTanado SemTxvevas: “d. baqraZe mogviTxrobs erTs amis-<br />

Tana magaliTs, romelic gvaniSnebs am mSveniers unars somxebis<br />

erTgvar gundisas. arTvinSi erTi didi ekklesiaa Turme<br />

Zvelis-Zveli. iqaurs somxobas mouwadinebia mzamzareulad am<br />

ekklesiis <strong>da</strong>Cemeba.Mminam <strong>da</strong>iCemebdnen, berZnebi Sescilebian,<br />

_ eg ekklesia ZvelTaganve qarTvelebisa yofila, maSasa<strong>da</strong>me,<br />

CvenTvis, viTarca marTlmadideblebisaTvis, ufro uprianiao.<br />

am ekklesias marTlmadideblobis niSnad ze<strong>da</strong> hqonia qva qar-<br />

Tulis warweriTa. somxebs... igi qva sadRac waubrZanebiaT <strong>da</strong><br />

miumalavT. am gziT igi ekklesia marTlmadidebelTaTvis xeli<strong>da</strong>m<br />

gamoutacniaT <strong>da</strong> dRes somxebs <strong>da</strong>uCemebiaT”.<br />

ilia exeba somexi mecnieris qerope patkanovis tendenciurobas,<br />

mis mier <strong>saqarTvelo</strong>s warsulis gayalbebas, qar-<br />

Tuli kulturis <strong>da</strong>kninebas <strong>da</strong> <strong>da</strong>sZens: “ase gvamkobs, ase miwasTan<br />

gvasworebs qarTvelebs, mere ra xnis qarTvelebs? me-<br />

Tormete saukunisebs. mere vin? profesori <strong>da</strong> mecnier-mwignobari.<br />

marTalia, somexTa profesoria, somexTa mecnieria, magram<br />

nuTu aqao-<strong>da</strong> somexia, marTali ar un<strong>da</strong> sTqvas, marTali<br />

ar un<strong>da</strong> <strong>da</strong>inaxos?Ggangeb Tvalebze xeli rad aufarebia me-<br />

Tormete, an meTerTmete saukunoebis qarTvelebze...<br />

vinc gangeb goneba<strong>da</strong>xSuli ar aris, an gangeb Tvalebze<br />

xelafarebuli, vinc kiTxva icis <strong>da</strong> gageba wakiTxulisa, gana<br />

ikadrebs Tqmas, rom “vefxis-tyaosnis” Semqmneli eri imodenad<br />

briyvi iyoo, rom istoriis saWiroebis grZnobac ara hqoniao.<br />

vis mouva amis Tqma fiqrad, Tu ar somexTa filosofosebsa<br />

<strong>da</strong> profesorebs.”<br />

ilia miiCnevs, rom q. patkanovs antiqarTuli ganwyobilebis<br />

virusi, bacila Seuyria Tavisi mowafisTvisac, saqar-<br />

TveloSi <strong>da</strong>badebuli <strong>da</strong> gazrdili, dediT qarTveli niko marisTvisac.<br />

arsebobs versia, rom niko mari mamiTac qarTveli<br />

iyo. am azrisaa, kerZod, gamoCenili mecnieri <strong>da</strong> moRvawe, niko<br />

maris uaxloesi megobari, eqvTime TayaiSvili. n. maris oficialurma<br />

mamam, iakob marma n. maris de<strong>da</strong>, sruliad axalgaz-<br />

8


<strong>da</strong> qali, 85 wlis asakSi SeirTo colad <strong>da</strong> xsenebuli versiis<br />

Tanaxmad, niko mari de<strong>da</strong>miss qarTveli mamakacisgan Ses-<br />

Zenia.<br />

n. maris pozicias ilia ase gadmogvcems: “Tu rame kulturis<br />

nasaxi gaaCniaT qarTvelebsao, TiTqmis sul somxebis<br />

mowyalebiTao, somxebis kultura rom uar-hyon, naxevari<br />

kultura qarTvelebisa Tqvens Wirs waiRebso.” n. mari cnobili<br />

mecnieri iyo, mas mniSvnelovani naSromebi aqvs Seqmnili<br />

ara marto armenologiis, aramed qarTvelologiis problemebzec,<br />

magram mas meryevi xasiaTi hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> somxuri wreebi<br />

cdilobdnen amis gamoyenebas TavianT sasargeblod. isini<br />

afinansebdnen kidec n. mars, rom mas arqeologiuri gaTxrebi<br />

ewarmoebina <strong>somxeTi</strong>s Zvel de<strong>da</strong>qalaq anisSi, mecnierul doneze<br />

Seswavla anisis siZveleni, mis istoriasTan <strong>da</strong>kavSirebuli<br />

problemebi, iseve rogorc, sazogadod, somexTmcodneobis<br />

sakiTxebi. safiqrebelia, rom somxuri wreebi cdilobdnen,<br />

raTa n. mars qarTvelologiuri problemebi, <strong>saqarTvelo</strong><strong>somxeTi</strong>s<br />

urTierTobebis sakiTxebi somxuri poziciebi<strong>da</strong>n ekvlia<br />

1 <strong>da</strong> zogjer amas aRwevdnen kidec. n. mari nawyenic iyo<br />

qarTvelebze. profesorma aleqsandre cagarelma, n. maris<br />

ucnaurobebis gamo, uari Tqva miewvia is Tavis kaTedraze, samagierod<br />

miiwvia q. patkanovma. aRsaniSnavia isic, rom axalgazr<strong>da</strong><br />

n. mari Seyvarebuli yofila qarTvel qaliSvilze,<br />

romelic colad ar gahyva.<br />

ilia a<strong>da</strong>naSaulebs TbilisSi mcxovreb somex moRvaweebs,<br />

kerZod TbilisSi gamomavali somxuri gazeTis “mSakis”<br />

re<strong>da</strong>qtors, grigol arwrunis, rom isini ucxoelebs yalb informacias<br />

awvdidnen <strong>saqarTvelo</strong>s Sesaxeb: “<strong>saqarTvelo</strong>, tfilisiTurT,<br />

somxeTad moaCvenes evropiel korespondents <strong>da</strong><br />

es ambavi qveyanaSi moafenines ucxo kacs”… es imitomac mox<strong>da</strong>o,<br />

rom somxebma mas didi pativi sces <strong>da</strong> amiT moxibluls,<br />

gabruebuls CasCiCinebdneno: “tfilisi <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong> Cveni<br />

1 aRsaniSnavia, mag., rom petriwonis qarTul monasterTan <strong>da</strong>kavSirebuli<br />

sakiTxebis Sesaxeb n. maris Tvalsazrisis siyalbesa <strong>da</strong> mc<strong>da</strong>robaze saubaria<br />

l. menabdis wignSi – “Zveli qarTuli mwerlobis kerebi”, II, 1980,<br />

gv. 257; n. mari am problemebsac somxuri Tvalsawieri<strong>da</strong>n gamomdinare udgebo<strong>da</strong>.<br />

9


inaao, Cveni qveyanaao”. frang korespondents somxebma isic<br />

aTqmevines, rom amierkavkasiaSi, kerZod, <strong>saqarTvelo</strong>Si XIX<br />

saukunis ”<strong>da</strong>sasrulamde somxebi male gamravldebian <strong>da</strong> qar-<br />

Tvelebze metni Seiqmnebiano”. ilia svams kiTxvas: “es ra ucnauri<br />

unaria somxebis gaSenebisa <strong>da</strong> qarTvelebis ga<strong>da</strong>Senebisa,<br />

romlis ZaliTac 23 weliwadis ganmavlobaSi cota somexi<br />

gabevrdeba <strong>da</strong> bevri qarTveli <strong>da</strong>cotavdeba”. somexTa garkveuli<br />

wreebi qarTvelebs momakv<strong>da</strong>v erad miiCnevdnen <strong>da</strong> Tu<br />

qarTvelTa erTi nawili arsebobas mainc gaagrZeleb<strong>da</strong>, maT<br />

gasomxebaze fiqrobdnen.<br />

ilias Tanaxmad, somexi mecnierebi <strong>da</strong> moRvaweebi yvelafers<br />

akeTeben <strong>da</strong> momavalSic gaakeTeben imisTvis, rom <strong>da</strong>arwmunon<br />

msoflio, TiTqos amierkavkasiaSi ZvelaTac wamyvani<br />

eri somxebi iyvnen <strong>da</strong> momavalic maT ekuTvniT, xolo qarTvelebi<br />

maCanCala eria, somxebze <strong>da</strong>mokidebuli Zvela<strong>da</strong>c <strong>da</strong> am-<br />

Jama<strong>da</strong>co: “gana aSkara ar aris, rom imisTana mecnierni, rogoric<br />

patkanovia, filosofosi arwrunia <strong>da</strong> viRac ezovebi, xu<strong>da</strong>baSovebi<br />

<strong>da</strong> mTeli maTi amqari, arafers Takiloben,<br />

oRond-ki Tavisi Savi gaaTeTron <strong>da</strong> Cveni TeTri gaaSavon imis<strong>da</strong><br />

mixedviT, ra dros ra swyurianT, ra dros ra uxdebaT<br />

tanad <strong>da</strong> pirad …<br />

gana aSkara ar aris, un<strong>da</strong>T qveyanas <strong>da</strong>anaxvon, rom somxebze<br />

ukeTesi, gamZle eri, yovlis niWiTa <strong>da</strong> unariT Semkobili<br />

sxva aravin aris mcire aziaSi <strong>da</strong> nametnavad amierkavkasiaSi.<br />

marTalia, amierkavkasiaSi es raRac “vracebi” hyrian <strong>da</strong><br />

cotad Tu bevrad amaTac axseneben, magram aseT saqmes <strong>da</strong>vmar-<br />

TebT, ase gavubiabruebT saxels, rom saxsenebelic-ki aRar<br />

<strong>da</strong>rCeT. Tu istoria aqvT, gavuyalbebT, an Cven <strong>da</strong>viCemebT, miwa-wyali<br />

aqvT <strong>da</strong> Cven CamovarTmevT, <strong>da</strong> qveyanas, tyuili iqmneba<br />

Tu marTali, <strong>da</strong>vajerebT, rom qarTveloba ga<strong>da</strong>Senebis<br />

gzazea Semdgari <strong>da</strong> dResa Tu xvale an amoswydebian de<strong>da</strong>-budianad,<br />

an gasomxdebian”.<br />

<strong>da</strong>bolos, somxuri wreebis misamarTiT iliam ganacxa<strong>da</strong>:<br />

“Cven Cvensas nu gvecilebian, Cveni saxelis gatexiT nu cdiloben<br />

TavianTis saxelis keTebas <strong>da</strong> Semkobas.<br />

Cven, bevri gvqon<strong>da</strong>, Tu cota, SegivrdomeT, Semogixiz-<br />

10


neT, giZmeT <strong>da</strong> Sin mtrad nu gvekidebiT 1 .”<br />

somxuri wreebisTvis imdenad miuRebeli iyo ilia WavWavaZis<br />

didi masStabis erovnuli moRvaweoba, misi Tavganwiruli<br />

brZola <strong>saqarTvelo</strong>s, qarTveli eris ga<strong>da</strong>sarCenad, rom<br />

Cemi azriT, ilias mkvlelobis mowyobaSi somxurma wreebmac<br />

miiRes monawileoba. yovel SemTxvevaSi, maT <strong>da</strong>afinanses mainc<br />

ilias mkvlelobis momwyobni <strong>da</strong> uSualo mkvlelebi.<br />

mkvlelobis momwyobebma icodnen, rom ilias mokvla garkveul<br />

somxur wreebs guls gauxareb<strong>da</strong>T <strong>da</strong> am mizniT <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

somxuri burJuazia fulis gaRebaze uars ar ityo<strong>da</strong>. es<br />

fuli <strong>saqarTvelo</strong>Si mcxovreb somxuri burJuaziis warmomadgenlebs<br />

ZiriTa<strong>da</strong>d xom qarTveli xalxis gayvlefis Sedegad<br />

hqon<strong>da</strong>T naSovni <strong>da</strong> Tu qarTveli eris mamas, ilias moklavdnen,<br />

amiT somxuri wreebis gegmebi <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>sakuTrebisa<br />

ufro advilad gansaxorcielebeli gaxdebo<strong>da</strong>. rac Seexeba<br />

somxuri burJuaziis parpaSs <strong>saqarTvelo</strong>Si, es ruseTis<br />

imperiis antiqarTuli qmedebebis Sedegia.<br />

akaki wereTels Tavis werilSi – “istoriuli ganxilva<br />

saxel-wodebis: armenis, haistanis <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong>s” – qarTul-somxur<br />

urTierTobebTan <strong>da</strong>kavSirebiT moaqvs nawyvetebi Tedo<br />

razikaSvilis moTxrobi<strong>da</strong>n – “fiTri”. akakis poziciis ukeT<br />

gasagebad upriania cota ram mec amoviwero am moTxrobi<strong>da</strong>n:<br />

“mciva, mciva, Semibrale, TavSesafari momec, siciviT nu momklav.<br />

xo xe<strong>da</strong>v, ra patara var, lamis qarma ga<strong>da</strong>magdos <strong>da</strong><br />

Tovlma CamaxrCos! bina momec, casqveS nu <strong>da</strong>magdeb, _ ase<br />

evedrebo<strong>da</strong> sicivisagan sikvdilis pirze misuli pawawa fiTris<br />

Tesli msxlis xesa, romelsac amayad Tavi maRla aeRo<br />

<strong>da</strong> irxeo<strong>da</strong>.”<br />

msxlis xe “eZeb<strong>da</strong>, vin eZax<strong>da</strong>, ra sulieri iyo mTxovneli,<br />

aTvaliereb<strong>da</strong>, magram aravina Can<strong>da</strong>.” fiTris marcvali,<br />

“rac Zali <strong>da</strong> Rone hqon<strong>da</strong> iWimebo<strong>da</strong>, <strong>da</strong>minaxoso …<br />

_ aqa var, patara var, <strong>da</strong>ixare kidev, ro <strong>da</strong>minaxo; Cemi<br />

tol-amxanagebi<strong>da</strong>n marto me ga<strong>da</strong>vrCi, gaumaZRarma CxarTvma<br />

ga<strong>da</strong>ylapa yvelani, mec naxevrad <strong>da</strong>glejil-<strong>da</strong>fleTilma aq<br />

1 ilia WavWavaZe, rCeuli nawarmoebebi xuT tomad, tomi V, Tbilisi, 1987,<br />

gv. 21-111.<br />

11


Sen Semogafare Tavi. Sen Tu ar <strong>da</strong>mmale, is msunagi mec Camylapavs,<br />

ar ga<strong>da</strong>vurCebi…<br />

_ mciva, mciva! – wripineb<strong>da</strong> fiTris Tesli, _ aqve SevZvrebi,<br />

Torem es aris suli amovi<strong>da</strong>.<br />

_ SeZver, Se sawyalo, adgils rogor <strong>da</strong>giWer, _ uTxra<br />

gulmtkivneulad msxalma, _ Tu Tqvenebi kidev naxo vinme ga-<br />

Wirvebuli, movidnen, ar <strong>da</strong>viSureb arc imaTTvis binasa, Tqven<br />

xom nayofs ar SemiWamT WiebiviT…<br />

_ rasa brZanebT, Tqve <strong>da</strong>locvilo, Cveni jiSi xileuls<br />

ar ewyoba <strong>da</strong> arc me giaxlebiT, arxeina<strong>da</strong> brZandebode. oh,<br />

ra madlobeli var, ra madli miyav, erTi suli momarCine<br />

sikvdilsa. Tu fiTri var, ga<strong>da</strong>gixdi Sens sikeTesa.<br />

fiTris marcvali SeZvra msxlis qerqqveS, sa<strong>da</strong>c ufro<br />

Rrmad iyo gaxeTqili <strong>da</strong> zed cilaze miekra.<br />

_ oh, ra kargad var, arc Semciva, arc momSiva! _ butbuteb<strong>da</strong><br />

fiTri…<br />

ramdenic dro gadio<strong>da</strong>, imdeni fiTric icvlebo<strong>da</strong>,<br />

msxlis qerqze, tkipasaviT <strong>da</strong>krobili, izrdebo<strong>da</strong>, iberebo<strong>da</strong>,<br />

sul gan-gan iwev<strong>da</strong>. msxlis cila ramdenime alagas Caexvrita<br />

<strong>da</strong> tuCebiT <strong>da</strong>hkvro<strong>da</strong>…<br />

cilaSi Cakrobili fiTris Tesli ki, rac Zali <strong>da</strong> Rone<br />

hqon<strong>da</strong>, wuwni<strong>da</strong> axlad gamarTuli tuCebiT isec sicivisagan<br />

gamofitul msxlis qerqsa.<br />

es sisxlis wovna ki ugrZnobeli ar <strong>da</strong>rCa msxalsa…”<br />

gamZRari fiTri ixsenebs Tavisi jiS-jilagis Tavga<strong>da</strong>savalsac:<br />

CxarTvio “sa<strong>da</strong>c ki fiTrs naxavs, iq <strong>da</strong>ibudebs, aRar<br />

moeSveba, sanam saTiTaod ar gamohkenkavs… wava CxarTvic,<br />

sadme qorfa msxalze an vaSlze moskintlavs, CvenebTaganic<br />

vinme gahyveba skintlSi uWirvel-utkivari. Zalian bediera<strong>da</strong><br />

grZnobs iq Tavsa. samSoblos moSorebuli TavisTvis iwyebs<br />

warmoebas. Sexe<strong>da</strong>v sami-oTxi wlis Semdeg, erTi uSvelebeli<br />

gamx<strong>da</strong>ra. msxlis totebSi mwvane kordiviT ga<strong>da</strong>fenila. gamravldeba,<br />

gaavsebs totebsa <strong>da</strong> <strong>da</strong>iWers mTlad yvela adgils.<br />

sakvirveli kai jiSi gvaqvs. is aris kidev sakvirveli, rom…<br />

Tu ar mzamzareuli sakvebiT, Cveni gvari ver xeirobs. Tu<br />

sxvas ar vasxedvarT, de<strong>da</strong>miwaze Camoyrilebi erT dRes veRa-<br />

12


a vcocxlobT…<br />

msxali ki Tan<strong>da</strong>Tan imSeo<strong>da</strong>. axla ki mwvaved igrZno<br />

msxalma tkivili im adgilze, sa<strong>da</strong>c fiTri aj<strong>da</strong>. . .<br />

_ vina xar, ra xar, ra sulieri xar? aRar momSordebi?<br />

_ ekiTxebo<strong>da</strong> fiTrsa. _ Tu stumari xar, stumroba amdeni<br />

xani ar gagonila. . .<br />

_ xa! xa! xa! _ ga<strong>da</strong>ixarxara fiTrma, iseTi sazareli<br />

<strong>da</strong> saZageli xmiTa <strong>da</strong> kiloTi, romelSic gamoixatebo<strong>da</strong> mware<br />

<strong>da</strong> gulis momkvleli <strong>da</strong>cinva. _ sad un<strong>da</strong> wavideT, vera<br />

hxe<strong>da</strong>v, ramdeni varT?! Cveni samSoblo es aris. . .<br />

_ hai, hai, fiTro, aRar gaxsovs, am aTi-TxuTmeti wlis<br />

winaT rogori iyav, roca msxals TavSesafars Txovdi. axla<br />

ki msxalma Sen un<strong>da</strong> gTxovos, rom sicocxle aCuqo am sabralosa!’’<br />

a<strong>da</strong>mianebma fiTri moaSores, Camosxepes msxlis xisgan.<br />

momakv<strong>da</strong>vma msxalma gamococxleba iwyo: “Cven isev cocxlebi<br />

varT, ar movkvdebiT, Cvenamde jer sikvdils ar mouRwevia,<br />

sasoebas nu hkargavo. – iZaxdnen Turme fesvebi...”<br />

msxlis xe ga<strong>da</strong>rCa. 1<br />

Tedo razikaSvilis moTxrobi<strong>da</strong>n nawyvetebis motanis<br />

Semdeg akaki ase msjelobs: “rogorc mcenareebSi fiTri, suro<br />

<strong>da</strong> xavsi, anu cxovelebSi mkbenari mwerebi, ise a<strong>da</strong>mianis<br />

tomebSiac urevian misTana gundebi, romelTac TviTarseboba<br />

Tavis Tavad ar SeuZliaT <strong>da</strong> un<strong>da</strong> sxvis sxeulze ixaron.<br />

amis magaliTs gviCvenebs is didi gundi movaWreTa, romelsac<br />

Cven... somxebaT vuwodebT. uxsovari droi<strong>da</strong>n, im TaviTve, gadmoudgams<br />

Tu ara biji iveriel toms, isinic adevnebian... gadmoulaxavT<br />

masisi (ararati) <strong>da</strong> aqamde Camohyolian, rom fiTriviT<br />

gars Semoxveoden <strong>da</strong> kanSi CaWroden...<br />

Ees xalxi, sa<strong>da</strong>c-ki Sexiznula <strong>da</strong> Tavi Seufarebia, cota<br />

sulis mobrunebis Semdeg, <strong>da</strong>patroneba moundomebia, Tavic<br />

iqaur mkvidraT aRuarebia <strong>da</strong> boganoT mosuloba ga<strong>da</strong>ufuCe-<br />

Cebia. miuxe<strong>da</strong>vaT qarTul-berZnul istoriis wyaroebisa, maTma<br />

istoriam mefis warTmevac-ki mogvindoma <strong>da</strong> didi <strong>da</strong>viT kurat-palati<br />

Tavis mefeT aRiara, rasakvirvelia im ganZraxviT,<br />

rom qveyana <strong>da</strong>erwmunebia: Tu mefe Cveni iyo, maSasa<strong>da</strong>me, misi<br />

1 ixileT “qarTuli proza”, wigni XIV, Tb., 1987, gv. 70-80.<br />

13


samflobelo_taosis kari anu axlandeli Woroxis xeobac sasomxeTo<br />

yofilao.Mmomavlis gasakvlevaT sxvisi warsulis misakuTreba<br />

<strong>da</strong> misive yofilis uaris yofa upirveles xerxaT<br />

uWiravT xelSi. imaT istorias rom <strong>da</strong>vekiTxoT, TviT-arseboba<br />

qarTvelTa arasodes ar yofila saxsenebeli, enac imaT<br />

uwyalobebiaT CvenTvis, anbanic maTs mesrobs SeuTxzavs Cveni<br />

<strong>da</strong> wes-wyobilebac maTgan migviRia!..”<br />

aRsaniSnavia, rom amgvari Sexedulebebi dResac gavrcelebulia<br />

somxur samecniero literaturaSi, mag., “somexi<br />

xalxis istoriis” mravaltomeulSi, “somxur sabWoTa enciklopediaSi”<br />

<strong>da</strong> bevrgan sxvaganac. somxuri wyaroebisa <strong>da</strong> gamokvlevebis<br />

gavleniT msgavsi azrebi gvxvdeba ucxoel mecnierTa<br />

naSromebSic <strong>da</strong> samecniero-popularul gamocemebSic.<br />

magaliTisTvis SeiZleba <strong>da</strong>vasaxeloT am bolo wlebSi ruseTSi<br />

gamocemuli ”marTlmadidebluri enciklopediac.”Mmiuxe<strong>da</strong>vad<br />

imisa, rom somxebi grigorianebi arian <strong>da</strong> ara marTlmadideblebi,<br />

rusul “marTlmadideblur enciklopediaSic”<br />

mouxerxebiaT <strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s urTierTobebis tendeciurad,<br />

somxuri pozicii<strong>da</strong>n gaSuqeba, ufro sworad, Cabneleba.<br />

saqme iqamde midis, rom akademikosad wodebulma s. aivazianma<br />

am bolo xanebSi warmoSobiT somxebad gamoacxa<strong>da</strong> TviT ilia<br />

WavWavaZe, akaki wereTeli <strong>da</strong> yvela qarTuli Tavaduri gvari,<br />

erTaderTi gamonaklisis gar<strong>da</strong>. qarTvelebi, Turme, warmoSobiT<br />

somxebi yofilan, magram somexTa erTi nawili mogvianebiT<br />

ratomRac ga<strong>da</strong>jiSebulan <strong>da</strong> am ga<strong>da</strong>jiSebul somxebs<br />

<strong>da</strong>rqmeviaT qarTvelebi.Aamgvari Tvalsazrisi gvxvdeba Zvel<br />

somxur wyaroebSic <strong>da</strong> axal somxur gamokvlevebSic.<br />

Aakaki ganagrZobs: vTqvaT <strong>da</strong>veTanxmeT somexTa mecnierebso<br />

_ ”aRar viwameT <strong>da</strong> aRar virwmuneT arc ucxo erebis<br />

istoriuli wyaroebi Cveni eris Sesaxeb, arc Cveni sakuTari<br />

qronikebi, arc gujrebi; yalbaT vicaniT Cveni pergamentebi,<br />

arxeologia, numizmaTika <strong>da</strong> sxvani, magram imas raRa vuyoT,<br />

rac axla Cvens Tvalsa-<strong>da</strong>-xel-Sua xdeba <strong>da</strong> rasac ase naTlaT<br />

Cveni TvaliTa vxe<strong>da</strong>vT?! guSindeli ambavi ar aris maTi<br />

Semoxizvna <strong>da</strong> Cven mier maT sapatronoT xelis gaSvera? Cvenma<br />

ukanasknelma mefeebma isini Sig Suagul <strong>saqarTvelo</strong>Si Se-<br />

14


moxiznes <strong>da</strong> rogorc vaWar-xalxs, omSi gamousadegars, 1 qalaqebi<br />

Caabares. qarTveli xalxi-ki brZolis velze aTen-aRameb<strong>da</strong>...<br />

<strong>da</strong>Raluli, <strong>da</strong>qanculi <strong>da</strong> <strong>da</strong>wylulebuli qarTvelebi,<br />

Sin rom Semobrunden, ra <strong>da</strong>uxv<strong>da</strong>T? is, rom maTi yofa-cxovreba<br />

Semoxiznul <strong>da</strong> moZmeT miRebul vaWrebis xelSi iyo <strong>da</strong><br />

bodiSis magieraT, pir-iqiT mediduraT hyviroden: “vin xarT<br />

<strong>da</strong> sai<strong>da</strong>n modixarTo? Tqven rodis yofilxarT aqo?Ees yovelTvis<br />

Cveni yofilao!” <strong>da</strong>samtkiceblaT qarTvelebisve taZreb-monastrebs<br />

miuTiTes, sa<strong>da</strong>c qarTuli zed-warwera amoefxikaT<br />

<strong>da</strong> “<strong>da</strong>viT-bagratebis” nacvlaT “arSak-marSakebi” CaeweraT!..<br />

Cven gvakvirvebs Secdoma <strong>da</strong> gulubriyvloba Cveni mefeebisa<br />

<strong>da</strong> qarTveli xalxis, Tvara es sworeT asec un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo,<br />

radganac brZola arsebobisaTvis msoflio kanonia<br />

<strong>da</strong> verc somxebi acdebodnen am kanons, miT ufro, rom Zveli<br />

anderZi xelSi eWiraT <strong>da</strong> misi gatexa ise ar SeeZloT, rogorc<br />

sakuTari rjulisa!.. Cven raRaT un<strong>da</strong> vecadoT somxebis<br />

sinidisSi Cagdebas, rom msoflio kanons ewinaaRmdegon <strong>da</strong><br />

rjuli gatexon? magram sruli neba ki gvaqvs, vusayveduroT<br />

im Seugnebel <strong>da</strong> cru-liberal qarTvel inteligentebs, romelnic<br />

bans aZleven somxebs <strong>da</strong> gaiZaxian: “ibrZoleT Tqvenc<br />

mxolod im iaraRiT, romelsac isini xmarobeno!” ra eTqmis im<br />

mwyemss, romelsac farexSi mglebi SecveniaT <strong>da</strong> mis nacvlaT,<br />

rom man kombali aiRos xelSi mosagereblaT, mxoloT iZaxis:<br />

“un<strong>da</strong> mec ise moviqce, rogorc isini iqceviano! e.i. movicado<br />

im dromdi, sanam Cem cxvrebsac ar amouvaT mglis kbilebi <strong>da</strong><br />

sakbenaTac mgluraT ar aeSlebaT saRerRelio?!“ 2<br />

Aakaki aseve ambob<strong>da</strong>: raime materialuri sargeblobis<br />

motana rom SeeZlos, <strong>da</strong>rwmunebuli var, somxebi qarTvelebs<br />

de<strong>da</strong>-enasac wagvarTmeveno.<br />

1899 wels vaJa-fSavelas <strong>da</strong>uweria poema “haos <strong>da</strong> qarTlos”.<br />

haosi <strong>da</strong> qarTlosi somexTa <strong>da</strong> qarTvelTa miTiuri winaprebis<br />

saxelebia. 1899 welsve gazeT “iveriaSi” (# 116) gamoqveyn<strong>da</strong><br />

cnoba, rom i. ime<strong>da</strong>Svils ganuzraxavs am poemisa <strong>da</strong><br />

1 viTareba Seicvala: amJamad somxebze aRar iTqmis, omSi gamousadegarni<br />

ariano _ yarabaRisTvis omi amis <strong>da</strong>sturia.<br />

2 ix. Aakakis krebuli, #5, pirveli ganyofileba, Tb., 1898, gv. 32-38.<br />

15


vaJas ramdenime leqsis calke wignad gamocema. magram imdroindelma,<br />

ruseTis imperiis cenzuram nebarTva ar gasca, ra-<br />

Ta <strong>da</strong>stambuliyo es wigni. safiqrebelia, TbilisSi mokala-<br />

Tebulma somxurma burJuaziam <strong>da</strong> misma amqarma moaxdines gavlena<br />

cenzuraze.Nn.Ddurnovos sityviT, qarTuli eklesiis gam-<br />

Zarcveli <strong>saqarTvelo</strong>s rusi egzarqosebi megobrobdnen somex<br />

magnatebTan; saerTo<strong>da</strong>c, somexi krezebi kvebaveno ruseTis imperiis<br />

kavkasiel Cinovnikebs 1 . qarTveli xalxis gayvlefis Sedegad<br />

gamdidrebuli somxebi moqrTamavdnen cenzurasac, ra-<br />

Ta mas neba ar <strong>da</strong>erTo qarTvel avtorTa somexTaTvis miuRebeli<br />

Txzulebebis <strong>da</strong>stambvaze.<br />

vaJa-fSavelas poema “haos <strong>da</strong> qarTlos” pirvelad <strong>da</strong>ibeW<strong>da</strong><br />

avtoris gar<strong>da</strong>cvalebi<strong>da</strong>n 17 wlis Semdeg, 1932 wels,<br />

al. abaSelis re<strong>da</strong>qciiT gamocemul vaJas TxzulebaTa meoTxe<br />

tomSi.<br />

vaJas poemaSi qarTlosi gansaxierebaa qarTveli erisa,<br />

xolo haosi _ somexi erisa. avtoris mixedviT, Tvalcremliani,<br />

konkebSi gaxveuli haosi “qarTloss moadga karze<strong>da</strong>” <strong>da</strong><br />

Seexvewa: Zmao qarTlos, “nuTu <strong>da</strong>Cagruls moZmesa binas ar<br />

momcem saxlSia?” qarTlosi mtiral haoss “yels ga<strong>da</strong>eWdo,<br />

akoca, rogorc wesia Zmobisa” <strong>da</strong> guluxva<strong>da</strong>c gaumaspinZl<strong>da</strong>.<br />

purobis Jams haosi mouyva qarTloss, Tu rogor aiklo misi<br />

qveyana mterma <strong>da</strong> kidev erTxel <strong>da</strong>xmareba sTxova qarTloss:<br />

“adgilic mterma wamarTo, sarCo-sabadi yvelao, Rone Senze<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>vyare, Tu SagiZlian Svelao?!“ gulaCvilebulma qarTlosma<br />

aRuTqva haoss: “raca maqvs, Sua gagiyof.” qarTlosma Seikedla,<br />

Seixizna haosi.<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s odesme xangrZlivad Rirsebia mSvidoba?<br />

qarTvel ers gana didxans moasvenebdnen <strong>da</strong>mpyroblebi? arsebobs<br />

xatovani gamoTqmac: mSvidobiani periodebi <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

istoriaSi SeiZleba Seva<strong>da</strong>roT antraqtebs Teatris warmodgenebSi,<br />

speqtaklebSi. im xanebSic mtris urdoebi Semoesivnen<br />

Cvens qveyanas. qarTlosi <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>sacavad, saomrad gaeSura.<br />

man saxl-kari <strong>da</strong> col-Svilic haoss Caabara. uTvalav-<br />

1 n. durnovo, qarTuli eklesiis bedi, Jurnali “ganTiadi”, 1990, # 10, gv.<br />

45, 55.<br />

16


ma mterma uTanasworo brZolaSi qarTvelebi Seaviwrova:<br />

“uricxvi qarTlosiani mtrebTan brZolaSi kvdebo<strong>da</strong>.” omi<br />

didxans gagrZel<strong>da</strong> <strong>da</strong> “didic mogvca ziani.“ qarTlosi “ibr-<br />

Zo<strong>da</strong> pirofliani, xmals ar ageb<strong>da</strong> budesa.” haosi ar monawileob<strong>da</strong><br />

omSi. igi arc gulxel<strong>da</strong>krefili yofila omianobis<br />

dros, Sromob<strong>da</strong>, “magram rogor <strong>da</strong> visTvisa?! cxvari vis <strong>da</strong>ubarebav,<br />

Tqvengan ar mikvirs, mglisTvisa?”<br />

qarTlosi rom saomrad wavi<strong>da</strong>, im weliwads SimSiloba<br />

iyo. “haosmac purebi yi<strong>da</strong> <strong>da</strong> zogic sesxad gaiRo, <strong>da</strong> kaloobas<br />

erTs kodze ori sargeblad aiRo!” gaTavxedebulmaHhaosma<br />

<strong>da</strong>askvna: qarTvelebi “bilani 1 xalxi yofila <strong>da</strong> mindobilis<br />

gulisa_aqa yofila kidevac swored xazina fulisa.’’Hhaosma<br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si gaxsna duqani <strong>da</strong> “mas aqeTia haosi aris <strong>da</strong><br />

aris msuqani.” man Seaviwrova qarTlosis col-Svili, sakuTari<br />

saxli<strong>da</strong>n gandevna isini. maT keraze “haos-xanuma <strong>da</strong>fuZndnen,”<br />

agreTve maTi Zeni, mikiC <strong>da</strong> galusta.<br />

mZimed <strong>da</strong>Wrili qarTlosi qarTlosianebma sakaciT moiyvanes.<br />

haosma qarTlosi missave saxlSic aRar SeuSva: “aq<br />

mas bina aqvs arao... sad iyo, ra gamikeTa, aba ra moitanao?”<br />

haosis veragobiT gamwarebuli “qarTlosis coli Tamari zariT<br />

mosTqvam<strong>da</strong> amasa: “Rirsi ar aris, nu stiriT, Svilebo,<br />

Tavis mamasa, TqvenTvis yelebis saWrelad haoss aZlev<strong>da</strong> <strong>da</strong>nasa.<br />

dRes sxva hmkis ga<strong>da</strong>mTieli Tqvenis mamulis yanasa...<br />

sawyalis gulis patrono, vis endobodi,ra<strong>da</strong>o?”<br />

poemis finalSi vaJaseuli siRrmiTaa <strong>da</strong>xatuli “kai<br />

ymis,” “<strong>da</strong>Wrili arwivis,” qarTlosis saxe: sakuTari saxli<strong>da</strong>n<br />

gamogdebul, fanCaturSi mwoliare qarTloss “roca moscems<br />

sicxesa _ utydeba texa wylulisa, maSin amodis <strong>da</strong> gvesmis<br />

pasuxi imis gulisa. iqneb ggoniaT saxl-karis, mamulis<br />

<strong>da</strong>kargulisa? haosis moRalatoba, simrude imis sulisa? _<br />

ara, is omsve igonebs, hbo<strong>da</strong>vs: “<strong>da</strong>hkariT mtersao... fari <strong>da</strong><br />

xmali sa<strong>da</strong> maqvs;” iqiTken iwvdis xelsao.” 2<br />

niSandoblivia, rom vaJa-fSavelam “haos <strong>da</strong> qarTlos”<br />

<strong>da</strong>wera imave wels, roca Seiqmna <strong>da</strong> gamoqveyn<strong>da</strong> ilias “somex-<br />

1 bilani gulubryvilos niSnavs.<br />

2 vaJa-fSavela, TxzulebaTa sruli krebuli aT tomad, t. III, Tb., 1964 w.<br />

17


Ta mecnierni <strong>da</strong> qvaTa RaRadi.” zemoT akakis werili<strong>da</strong>n nawyvetebi<br />

rom movitaneT, is 1898 welsaa <strong>da</strong>beWdili. 1897 wels<br />

ki <strong>da</strong>istamba iakob gogebaSvilis wigni “simarTle Tbilisis<br />

Sesaxeb” (rusul enaze), romelSic iakobi amxel<strong>da</strong> vinme “moqalaqes”<br />

(erovnebiT somexs). “moqalaqe” Tavis nawerSi acxadeb<strong>da</strong>,<br />

rom Tbilisi yovelTvis somxuri qalaqi iyo. <strong>da</strong>viT<br />

aRmaSenebeli, Tamar mefe, giorgi brwyinvale <strong>da</strong> sxvebi somex-<br />

Ta mefeebi iyvnen? an<strong>da</strong> vaxtang gorgasalma Tbilisi qalaqad,<br />

de<strong>da</strong>qalaqad somxebisTvis Seqmna? imdenad araseriozuli, imdenad<br />

akviatebuli, ise binZuria msgavsi azrebi, rom naSromis<br />

Sesaval nawilSi amaze sagangebo msjelobas ver gavmar-<br />

TavT. es kia, rom uneburad gvagondeba TbilisTan <strong>da</strong>kavSirebul<br />

somexTa pretenziebze no<strong>da</strong>r dumbaZis xumroba: vaxtang<br />

gorgaslis gar<strong>da</strong> Tbilisis <strong>da</strong>arsebaze sxvasac Tu aqvs vinmes<br />

pretenzia, SemovujenT gorgasals cxenze, adgili kia <strong>da</strong><br />

yvelaferio. igulisxmeba gorgaslis Zegli metexis ezoSi.<br />

ilia, akaki, vaJa <strong>da</strong> sxva qarTveli moRvaweebi <strong>da</strong>rwmunebulni<br />

iyvnen, rom somxur wreebs qarTuli miwa-wylis mitaceba,<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s, qarTveli eris gasomxureba, gasomxeba ewa<strong>da</strong>T.<br />

amitomac astexes maT gangaSi, riTac kvlav <strong>da</strong>amtkices,<br />

rom didi eriskacebi iyvnen mravaltanjuli qarTveli erisa.<br />

is ar gveyofo<strong>da</strong>, rom qarTveli eris ga<strong>da</strong>Senebas cdilobdnen<br />

did-didi <strong>da</strong>mpyroblebi, sparselebi, arabebi, Turqebi,<br />

monRolebi, rusebi, <strong>da</strong> sxvebi? XIX saukuneSi aseTive mizani<br />

<strong>da</strong>isaxes somxurma wreebmac. ismis kiTxva: SemTxveviTi iyo es<br />

movlena, Tu mas fesvebi warsulSi aqvs gadgmuli? am kiTxvaze<br />

pasuxis gacemas Sevecdebi winamdebare, samecniero-popularuli<br />

xasiaTis naSromSi.<br />

18


pirveli Tavi<br />

<strong>saqarTvelo</strong> <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong> uZvelesi droi<strong>da</strong>n<br />

gaqristianebamde<br />

amJamad samecniero literaturaSi miRebulia, rom qar-<br />

Tuli tomebi istoriuli <strong>saqarTvelo</strong>s (is dRevandel saqar-<br />

Tveloze gacilebiT did teritorias moicav<strong>da</strong>) miwa-wyalze<br />

uZvelesi droi<strong>da</strong>n, a<strong>da</strong>mJamobi<strong>da</strong>n mkvidrobdnen. rac Seexeba<br />

somxeTs, iq qristes Sobamde meore aTaswleulSi xuritulurartuli<br />

tomebi cxovrobdnen <strong>da</strong> ara somxebi 1 . <strong>somxeTi</strong>s istoriis<br />

mamad miCneuli movses xorenacis cnobebiTac, sanam<br />

somexTa modgma somxeTSi <strong>da</strong>ideb<strong>da</strong> binas, manamde iq sul<br />

sxva, somexTagan gansxvavebuli tomebi mkvidrobdnen. am droisTvis<br />

qarTuli tomebi karga xania (Tu imTaviTve, <strong>da</strong>sabami<strong>da</strong>n<br />

ara) <strong>saqarTvelo</strong>s miwa-wylis mkvidrni arian <strong>da</strong> swored istoriuli<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s teritoriaze, garkveuli mizezebis gamo,<br />

<strong>da</strong>wyebulia fuZe-qarTuli enis <strong>da</strong>Sla dialeqtebad, ris Sedega<strong>da</strong>c<br />

Tan<strong>da</strong>TanobiT Camoyalibdnen Zveli qarTuli, svanuri<br />

<strong>da</strong> megrul-lazuri (Wanuri) enebi.<br />

r. gordezianis Tanaxmad, dRes aravin ar <strong>da</strong>vobs imaze,<br />

rom indoevropelma somxebma somxeTSi, yovel SemTxvevaSi, istoriuli<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s mezobel, momijnave <strong>somxeTi</strong>s mxareeb-<br />

Si mxolod urartus samefos <strong>da</strong>qveiTebis anu qristes Sobamde<br />

VII-VI saukuneTa mijni<strong>da</strong>n iwyes SeRweva <strong>da</strong> maTi fiqsacia<br />

am teritoriebis mkvidrebad swored qristes Sobamde VI saukuni<strong>da</strong>n<br />

iwyeba 2 . oTxi aswleulis Semdeg <strong>da</strong>sturdeba somexTa<br />

swrafva iqiTken, rom <strong>da</strong>epyroT qarTuli miwa-wyali. vinai<strong>da</strong>n<br />

qarTvelebi somxebze didi xniT adre mkvidrobdnen amierkavkasiaSi<br />

<strong>da</strong> maT saamayo warsulic hqon<strong>da</strong>T im droisaTvis, rodesac<br />

somxebma qarTuli mxareebis <strong>da</strong>pyroba scades, cxadia,<br />

qarTveli eri somexTa qarTvelebze gabatonebas ver Seeguebo<strong>da</strong>.<br />

qristes Sobamde pirveli saukunis <strong>da</strong> qristes Sobi<strong>da</strong>n<br />

1<br />

ix. somexi xalxis istoria, mravaltomeuli, t. I, erevani, 1971 w., gv. 148<br />

(somxur enaze).<br />

2<br />

r. gordeziani, qarTuli TviTSegnebis Camoyalibebis problema, Tb., 1993,<br />

gv. 47.<br />

19


pirveli aswleulis <strong>da</strong>sawyisis cnobili berZeni swavluli,<br />

straboni gvauwyebs: “mogviTxroben armeniaze, rom pirvelad<br />

is patara yofila, gazrdila artaqsiasa (artaSesis – a. a.) <strong>da</strong><br />

zariadris meSveobiT, romlebic pirvelad antioq didis sardlebi<br />

iyvnen, xolo mere, misi <strong>da</strong>marcxebis Semdeg, gamefdnen,<br />

erTi sofenes, akisenes, odomantissa <strong>da</strong> zog sxva [mxareSi],<br />

xolo meore _ artaqsatas mi<strong>da</strong>moebSi. amaT gazardes [qveyana<br />

imis xarjze], rom mezobel xalxebs CamoaWres nawilebi; midielTagan<br />

_ kaspiane, favniti <strong>da</strong> basorope<strong>da</strong>; iberebs _ pariadres<br />

kalTebi, xorzene <strong>da</strong> gogarene, romelic mtkvris ga<strong>da</strong>Rma<br />

aris. xalibebisa <strong>da</strong> mosinikebisagan [waiRes] kareniti <strong>da</strong><br />

qserqsene, romlebic mcire armeniis mezoblad arian, Tu misi<br />

nawilebi arian; kataonTagan _ akilisene <strong>da</strong> antitavrosTan<br />

mdebare adgilebi, sirielTagan _ taroniti, ise rom yvelani<br />

exla erT enaze laparakoben.’’ 1<br />

Ees ambebi qristes Sobamde meore saukunis <strong>da</strong>sawyisSi<br />

mox<strong>da</strong>. <strong>da</strong>dgenilia, rom somxebs im xanebSi <strong>da</strong>upyriaT qar-<br />

Tuli mxareebi _ basiani, tao, speri, kola-artaani, qvemo qar-<br />

Tlis nawili, SesaZloa, naxevari javaxeTic <strong>da</strong> sxvac. es mox<strong>da</strong><br />

iseT politikur viTarebaSi, rodesac romis gaZlierebulma<br />

saxelmwifom <strong>da</strong>amarcxa siriasa <strong>da</strong> mezobel qveynebSi arsebuli<br />

selevkidebis samefo, romelic aleqsandre makedonelis<br />

mier Seqmnili imperiis <strong>da</strong>Slis Sedegad warmoiqmna. romisa<br />

<strong>da</strong> selevkidebis samefos Soris omis dros iberiis samefo<br />

selevkidebis saxelmwifos mokavSire iyo, xolo somexTa<br />

xelisufalni gandgomian selevkid mefes, antioq dids <strong>da</strong> mimxrobian<br />

roms. strabonisve cnobiT, “antioq didis sardlebis<br />

(rodesac antioqi romaelebs ebrZo<strong>da</strong>) artaqsiasa <strong>da</strong> zariadrisagan,<br />

[armenia] orad iyo gayofili. eseni marTavdnen, mindobili<br />

ki mefisagan (antioqisagan _ a. a.) hqon<strong>da</strong>T. [rodesac<br />

mefe] <strong>da</strong>marcx<strong>da</strong>, isini SeuerTdnen romaelebs <strong>da</strong> moewyvnen<br />

TavTavisTvis rogorc mefeebi’’. 2 etyoba, romis mxar<strong>da</strong>WeriT,<br />

<strong>da</strong>xmarebiT mox<strong>da</strong>, rom somxebma SeZles mezoblebis, kerZod,<br />

1<br />

T. yauxCiSvili, strabonis geografia, cnobebi <strong>saqarTvelo</strong>s Sesaxeb, Tb.,<br />

1957, gv. 189.<br />

2<br />

iqve , gv. 196.<br />

20


qarTvelebis miwa-wylis erTi nawilis <strong>da</strong>pyroba.<br />

somxur samecniero Tu popularul literaturaSi miRebulia<br />

azri, rom strabonis mier moxsenebuli, somexTagan<br />

<strong>da</strong>pyrobili qarTvelTa mxareebi adrec somxebis yofila, SemdgomSi,<br />

TiTqos, qarTvelebs <strong>da</strong>upyriaT <strong>da</strong> qristes Sobamde<br />

meore saukuneSi somxebs kvlav <strong>da</strong>ubrunebiaT isini. es Sexeduleba<br />

gatarebulia, kerZod, zemoT <strong>da</strong>saxelebul “somexi<br />

xalxis istoriis” pirvel tomSi <strong>da</strong> “<strong>somxeTi</strong>s istoriis” mexuTe<br />

klasis saxelmZRvaneloSic ki.Aam mosazrebis <strong>da</strong>samtkiceblad<br />

araviTari masala ar arsebobs. 1<br />

“somexi xalxis istoriis” mravaltomeulis pirvel tom-<br />

Si akademikosi suren eremiani aWarasac <strong>somxeTi</strong>s nawilad acxadebs:<br />

“vsaubrobT ra didi <strong>somxeTi</strong>s teritoriuli cvlilebebis<br />

Taobaze 37 w. (qristes Sobi<strong>da</strong>n _ a. a) sazavo xelSekrulebis<br />

mixedviT, aucilebelia aRiniSnos, rom CrdiloeTi-<br />

Tac Camocilebul iqna <strong>da</strong> qarTvelTa samefos SeuerT<strong>da</strong> didi<br />

<strong>somxeTi</strong>s Crdilo sanapiro mxare, goderZakani, romelic moicav<strong>da</strong>...<br />

aWarisa <strong>da</strong> samcxis olqebs.” aWara didxans <strong>somxeTi</strong>s<br />

Semdgeneli nawili iyoo. “somxur sabWoTa enciklopediaSic”<br />

acxadeben: kRarjqi (e. i. klarjeTi) ariso didi <strong>somxeTi</strong>s gugarqis<br />

mxaris olqi. qristes Sobamde meSvide saukunis <strong>da</strong>sawyisi<strong>da</strong>n<br />

moeqca urartus samefos, xolo Semdgom didi somxe-<br />

Tis SemadgenlobaSi. <strong>somxeTi</strong>s arSakunTa samefos <strong>da</strong>cemis<br />

(428 w.) Semdeg klarjeTi miaTvaleso qarTlis samarzpanos.<br />

Semdeg omSi somxebma <strong>da</strong>ibruneso es mxare. rac Seexeba aWaras,<br />

is klarjeTis nawiliao, e.i. aWara saukuneTa ganmavloba-<br />

Si <strong>somxeTi</strong>s SemadgenlobaSi Sedio<strong>da</strong>o.<br />

araviTari masala ar arsebobs imis samtkiceblad, rom<br />

aWara somxeTs <strong>da</strong>epyro <strong>da</strong> Tanac mravali saukunis manZilze<br />

yofiliyo <strong>somxeTi</strong>s nawili. marTalia, qristes Sobamde<br />

pirvel aswleulSi <strong>somxeTi</strong>s mefem, tigran II didma SeZlo<br />

mravali qveynis Tu mxaris <strong>da</strong>pyroba, magram tigranis aramyari<br />

imperia mxolod ociode weliwads arsebob<strong>da</strong> <strong>da</strong> Semdeg<br />

1 ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, qvemo qarTli Zv. w. II saukuni<strong>da</strong>n ax. w. IV saukunemde,<br />

krebuli “dmanisi,” t. III, Tb., 2001; q. quTaTelaZe, qvemo qarTli, politikuri<br />

istoriis sakiTxebi, Tb., 2001, gv. 17,35.<br />

21


<strong>da</strong>iSala. amasTanave, tigrani iyo pontos mefis, miTri<strong>da</strong>te VI<br />

evpatoris mokavSire <strong>da</strong> xSirad misi karnaxiTac moqmedeb<strong>da</strong>.Amis<br />

<strong>da</strong>sturia berZeni mematianis, apianes cnoba: “miTri<strong>da</strong>tem<br />

Seaguliana... tigrani, raTa igi Tavs <strong>da</strong>sxmo<strong>da</strong> kapadokias.”Yyovel<br />

SemTxvevaSi, tigrani miTri<strong>da</strong>tesTan SeTanxmebiT<br />

moqmedeb<strong>da</strong> manamde mainc, sanam romis saxelmwifosgan <strong>da</strong>marcxebis<br />

safrTxe <strong>da</strong>emuqrebo<strong>da</strong>. amis Semdeg is male <strong>da</strong>marcx<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>knin<strong>da</strong> kidec. <strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelo</strong> ki miTri<strong>da</strong>tes gavlenis<br />

qveS iyo moqceuli <strong>da</strong> tigranic aWaras ver <strong>da</strong>ipyrob<strong>da</strong>.<br />

miT ufro gamoricxulia somexTa Se<strong>da</strong>rebiT susti, sxva<br />

mefeebis mier aWaris <strong>da</strong>pyroba.<br />

rac Seexeba gamoTqmas, termin did somxeTs, is Tav<strong>da</strong>pirvelad<br />

gaCn<strong>da</strong> imis gamo, rom <strong>somxeTi</strong>s es nawili ganesxvavebinaT<br />

e. w. mcire <strong>somxeTi</strong>sgan. mogvianebiT ki saxelwodeba<br />

did somxeTSi imperiuli Sinaarsic Casdes. straboni rom aRniSnavs,<br />

somxeTsa <strong>da</strong> <strong>da</strong>pyrobil mxareebSi amJamad yvelani<br />

erT enaze laparakobeno (igulisxmeba erTi saxelmwifo enis<br />

<strong>da</strong>weseba), e. i. somxurado, cxadia, aqac somexTa imperiuli<br />

miznebia asaxuli.<br />

rogorc ukve iTqva, qarTvelebi ver Seeguebodnen somex-<br />

Ta batonobas, <strong>somxeTi</strong>s mier qarTuli mxareebis <strong>da</strong>pyrobas.<br />

cnobilia, rom qristes Sobamde 65 wels iberiis samefos<br />

jarma sisxlismRvreli brZolebi gaumarTa Zalian Zlieri<br />

romis saxelmwifos jarebs, romelsac pompeusi sardlob<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> miznad iberiis <strong>da</strong>pyrobas isaxav<strong>da</strong>. <strong>da</strong>mpyrobeli romis winaaRmdeg<br />

brZolebSi qarTveli qalebic omobdnen <strong>da</strong> Seewirnen<br />

kidec samSoblos Tavisuflebas. romis saxelmwifo igive<br />

tigraniseul somxeTze bevrad Zlieri iyo <strong>da</strong> tigransac ar<br />

Seepuebodnen qarTvelebi. rogorc iTqva, tigranis imperia<br />

ociode weliwadSi <strong>da</strong>ingra, somexTa sxva mefeebi tigranze<br />

gacilebiT sustebi iyvnen <strong>da</strong> didi xniT qarTuli mxareebis<br />

<strong>da</strong>pyrobas, SenarCunebas ver SesZlebdnen.<br />

qristes Sobamde II saukuneSi artaqsiamac (artaSesma)<br />

rom <strong>da</strong>ipyro qarTuli mxareebi, amis Semdeg male is <strong>da</strong>marcx<strong>da</strong>,<br />

selevkid mefesTan brZolaSi, tyve<strong>da</strong>c Cavar<strong>da</strong>. safiqrebelia,<br />

qarTvelebi ukve im xanebSi ecdebodnen somexTagan mitacebuli<br />

qarTuli mxareebis ukan <strong>da</strong>brunebas. aseve, cnobi-<br />

22


lia, rom tigran II didi, sanam mefe gaxdebo<strong>da</strong>, ufliswulobis<br />

dros, aTi wlis manZilze parTiis (iranis) xelisuflebas<br />

hyav<strong>da</strong> mZevlad, rac imdroindeli <strong>somxeTi</strong>s sisustiT iyo ganpirobebuli.<br />

qarTvelebi am garemoebiTac isargeblebdnen <strong>da</strong><br />

Tu somxeTs kvlav hqon<strong>da</strong> mitacebuli qarTuli miwa-wyali (im<br />

xanebSi <strong>da</strong> SemdgomSic qarTvel-somexTa Soris sa<strong>da</strong>vod qceuli<br />

mxareebi xeli<strong>da</strong>n xelSi ga<strong>da</strong>dio<strong>da</strong>), Cveni winaprebi isev<br />

ecdebodnen <strong>da</strong>nakargis <strong>da</strong>brunebas. amas gvafiqrebinebs is,<br />

rom sanam somxebi Semogvitevdnen, Cven ukve istoriis grZeli<br />

gza gvqon<strong>da</strong> gavlili, somxebTan Se<strong>da</strong>rebiT amierkavkasiis gacilebiT<br />

ufro Zvel mkvidrebad viTvlebodiT <strong>da</strong> tradiciac<br />

Seqmniliyo imisa, rom qarTvelebi Tavis TviTmyofadobas,<br />

erovnul meobas ar <strong>da</strong>Tmobdnen, sanam <strong>da</strong>mpyrobeli yvela qar-<br />

Tvels ar mospob<strong>da</strong>, maT gvamebze ar ga<strong>da</strong>ivli<strong>da</strong>. es Cveni qveynis<br />

did-didma <strong>da</strong>mpyroblebma ver SeZles somxebis asparezze<br />

gamoCenamdec <strong>da</strong> miT ufro somxebi ver SeZlebdnen.<br />

rodesac vsaubrobT amierkavkasiaSi qarTuli saxelmwifoebriobis<br />

siZveleze somxurTan Se<strong>da</strong>rebiT, pirvel rigSi<br />

vgulisxmobT Zveli kolxeTis samefos. istoriis mamad wodebuli,<br />

qristes Sobamde mexuTe saukunis avtoris, herodotes<br />

cnobiT, kolxebi warmoSobiT egviptelebi yofilan – qristes<br />

Sobamde XIII aswleulSi egviptelTa jaris erTi nawili <strong>da</strong>r-<br />

Ca, <strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong> kolxeTSi <strong>da</strong> maTi naSieria kolxebio. mecnierTa<br />

umetesoba am Sexedulebas ar iziarebs, magram herodotes<br />

cnobaSi is ambavi namdvila<strong>da</strong>a asaxuli, rom kolxebis,<br />

viTarca uZvelesi kulturisa <strong>da</strong> saxelmwifoebriobis mqone<br />

xalxis, Zvel egviptelebTan Se<strong>da</strong>reba SesaZlebeli yofila.<br />

gavixsenoT berZnuli miTic Zveli kolxeTis Sesaxeb, sxva masalebic<br />

<strong>da</strong> ufleba mogvecema <strong>da</strong>vaskvnaT, rom Zveli kolxe-<br />

Tis saxelmwifo sul cota 3500 wlis win ukve arsebob<strong>da</strong>.<br />

Zveli kolxeTis samefo marto <strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelo</strong>s-<br />

Tan ar un<strong>da</strong> gavaigivoT. masSi Sedio<strong>da</strong> aRmosavleT <strong>da</strong> samxreT<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s erTi nawili mainc. am mxriv yuradRebas<br />

iqcevs saxelwodeba kolxic. masSi –xi <strong>da</strong>boloebas, sufiqss<br />

warmoadgens, fuZed ki gvrCeba kol. kola qarTul mxares erqva<br />

mtkvris saTaveSi, romelic dRes TurqeTis Semadgenloba-<br />

Sia moqceuli qarTveli eris Savbedobis gamo. aRsaniSnavia,<br />

23


om Zveli berZnebi aseve qarTveli eris mouSuSebeli tkivilis,<br />

ZirZveli qarTuli mxaris, taos mkvidrT taoxebs eZaxdnen.<br />

kola taosTan Se<strong>da</strong>rebiT Zalze patara mxarea <strong>da</strong> masalebic<br />

mis Sesaxeb cota SemogvrCa, Torem, SesaZloa, taoxebis<br />

analogiurad kolaelebisTvisac ewodebinaT kolaxebi,<br />

kolxebi. erTi sityviT, eWvi ar un<strong>da</strong> Segveparos imaSi, rom<br />

Zveli kolxeTi sruliad <strong>saqarTvelo</strong>s gaerTianebas Seecdebo<strong>da</strong><br />

saukuneebis manZilze <strong>da</strong> ara marto <strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelo</strong>sas.<br />

mogvianebiT yoveli <strong>saqarTvelo</strong>s gaerTianebas cdilob<strong>da</strong><br />

iberiis samefo farnavazianTa dinastiiT saTaveSi. amgvar<br />

ltolvas safuZveli Cauyara, tradicia Seuqmna Zveli<br />

kolxeTis samefom.<br />

Zveli kolxeTis gar<strong>da</strong> igive uZveles xanebSi arsebob<strong>da</strong><br />

diaoxis qarTuli saxelmwifoc. saxelwodeba diaoxi igivea,<br />

rac taoxi anu tao. rogorc Cans, diaoxis saxelmwifos centralur<br />

nawils tao warmoadgen<strong>da</strong>. xsenebuli herodote did<br />

tomad miiCnevs uZvelesi qarTuli mxaris speris (axlandeli<br />

ispiri TurqeTis SemadgenlobaSi) mkvidrT, sperelebs, romelsac<br />

is sasperebs uwodebs.<br />

qristes Sobamde IV saukunis <strong>da</strong>mlevs Seiqmna iberiis<br />

samefo centriT mcxeTaSi. is moicav<strong>da</strong>, kerZod, im qarTul<br />

mxareebsac, romlebic somxebma <strong>da</strong>ipyres qristes Sobamde meore<br />

aswleulis <strong>da</strong>sawyisSi. straboni gvauwyebs, rom iberielebi,<br />

qristes Sobamde meore saukunis mematianis, “apolodores<br />

mtkicebis Tanaxmad, armenias esazRvrebian araqsiT”. 1 aq SeiZleba<br />

igulisxmebodes araqsis zemo dinebis auzi, magram yvela<br />

SemTxvevaSi faqtia, rom somxebi saerTo<strong>da</strong>c gvian mkvidrdebian<br />

araqsis CrdiloeTiT <strong>da</strong> amis Semdeg qarTuli miwawylis<br />

<strong>da</strong>pyrobasac axerxeben. aRsaniSnavia, rom <strong>somxeTi</strong>s<br />

sazRvrebSi moqceul yarss Zvelad qarTuli saxeli kari,<br />

karni erqva. aqe<strong>da</strong>naa miRebuli somxuri kars, xolo Turquli<br />

enis gavleniT – yars, yarsi 2 .<br />

strabonisve cnobiT, “mosxebis (mesxebis – a. a.) qveyana,<br />

romelSic aris samlocvelo, sam nawils Seicavs: erTi misi<br />

1 T. yauxCiSvili, strabonis geografia, gv. 81.<br />

2 ix. a. SaniZe, qarTvelTa monasteri bulgareTSi, Tb., 1971, gv. 13.<br />

24


nawili aqvT kolxebs, meore iberebs <strong>da</strong> mesame armenielebs”. 1<br />

aq, am SemTxvevaSi mosxebis qveyana, anu mesxeTi nagulisxmevia<br />

farTo mniSvnelobiT. is moicavs samxreT <strong>da</strong> samxreT-<strong>da</strong>savleT<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s. mesxeTi rom qarTuli miwa-wyalia, amaze,<br />

wesiT <strong>da</strong> rigiT, somexi mecnierebi, saerTod, Wkuazemyofeli<br />

a<strong>da</strong>miani ar un<strong>da</strong> Segvecilos. maSasa<strong>da</strong>me, ZirZveli qarTuli<br />

mxaris, mesxeTis nawili somxebs hqoniaT <strong>da</strong>pyrobili. rac Seexeba<br />

mesxeTis sxva nawilebis moqcevas iberiisa <strong>da</strong> kolxeTis<br />

SemadgenlobaSi, es mesxebisaTvis ise mtkivneuli ar un<strong>da</strong> yofiliyo,<br />

rogorc <strong>somxeTi</strong>s mier mesxeTis erTi nawilis mitaceba,<br />

rameTu iberiasa <strong>da</strong> kolxeTSi mesxebi TavianT qarTul<br />

ier-saxes SeinarCunebdnen. ufro metic, qarTuli saxelmwifos<br />

sazRvrebSi moqceuli mesxeTi, mesxebi iberielebTan <strong>da</strong><br />

kolxebTan erTad Seecdebodnen <strong>somxeTi</strong>s mier <strong>da</strong>pyrobili<br />

mesxeTis nawilis gaTavisuflebas somexTa batonobisagan.<br />

mesxeTi rom iberiis samefos nawili un<strong>da</strong> yofiliyo <strong>da</strong><br />

ara <strong>somxeTi</strong>sa, amas kanonzomierad miiCnevs meeqvse saukunis<br />

cnobili berZeni mematiane prokopi kesarielic: “iberiis gaswvriv<br />

cxovroben ZveliTganve iberTa qveSevrdomi mesxebi, romelTac<br />

mTebSi aqvT sabinadro adgilebi. mesxeTis mTebi arc<br />

mwiria <strong>da</strong> arc nayofierebas moklebuli, aramed savsea yovelgvari<br />

sikeTiT, radganac mesxebic marjve miwismuSebi arian<br />

<strong>da</strong> iq venaxebic aris. am qveyanaSi mTebic metad maRalia,<br />

uzarmazari… amaT ukan aRmosavleTiT aris iberia” 2 .<br />

<strong>somxeTi</strong>s samefos sazRvrebSi moqceul qarTul mxareeb-<br />

Si qarTvelTa gasomxeba uceb ver moxdebo<strong>da</strong>, amas xangrZlivi<br />

dro sWirdebo<strong>da</strong>, metadre uZveles epoqebsa <strong>da</strong> adre Sua saukuneebSi.<br />

amas ganapirobeb<strong>da</strong> is, rom qarTvelebs ukve im xanebSi<br />

gamokveTili TviTmyofadoba, erovnuli saxe gaaCn<strong>da</strong>T.<br />

am mxriv gasaTvaliswinebelia somexi mecnieris, n. adoncis<br />

azric: “mdebareob<strong>da</strong> ra xalxTa didi moZraobis gzajvaredinze,<br />

igi (<strong>somxeTi</strong> – a. a.) itoveb<strong>da</strong> <strong>da</strong> isrutav<strong>da</strong> Tavis nia<strong>da</strong>gze<br />

bevr rasobriv mimdinareobasa <strong>da</strong> tomobriv nakadebs. qvey-<br />

1 T. yauxCiSvili, strabonis geografia, gv. 125.<br />

2 georgika, bizantieli mwerlebis cnobebi <strong>saqarTvelo</strong>s Sesaxeb, s. yaux-<br />

CiSvilis gamocema, t. II, Tb., 1965, gv. 127.<br />

25


nis pirobebi xels ar uwyob<strong>da</strong> asimilacias: maRali mTagrexilebi,<br />

romlebic seravdnen qveyanas yoveli mimarTulebiT,<br />

qmnidnen xevxuvebis qsels, romelTagan TiToeuli warmoadgen<strong>da</strong><br />

tomobrivi Taviseburebebis <strong>da</strong>cvisaTvis uaRresad xelsayrel<br />

Caketil garemos”. 1 es debuleba gansakuTrebiT SeiZleba<br />

mivusa<strong>da</strong>goT im epoqebs, sanam somxuri eklesia gamokve-<br />

Tilad erovnul mimarTulebas miiReb<strong>da</strong> <strong>da</strong> qveynis cxovreba-<br />

Si umniSvnelovanesi rolis Sesrulebas itvirTav<strong>da</strong>. mniSvneloba<br />

hqon<strong>da</strong> am mxriv somxuri <strong>da</strong>mwerlobis Seqmnas <strong>da</strong> somxuri<br />

mwerlobis gaCenas mexuTe saukuni<strong>da</strong>n.<br />

ufro adrindel somxeTSi, kerZod, <strong>somxeTi</strong>s mier <strong>da</strong>pyrobil<br />

ucxo mxareebSi, rogorc wesi, ar arsebobdnen iseTi<br />

Zalebi, ar moqmedebdnen sazogadoebrivi ganviTarebis imgvari<br />

faqtorebi, romlebic sxva<strong>da</strong>sxva xalxebis, metadre qarTvelebis<br />

gasomxebas, maTi TviTmyofadobis waSla-gaqrobas gamoiwvevdnen.<br />

cnobilia, rom qristes Sobi<strong>da</strong>n I-II saukuneebi iberiis<br />

samefos Zlierebis xanaa. amis Sesaxeb moTxrobilia berZnullaTinur<br />

wyaroebSi, kerZod, tacitusisa <strong>da</strong> dion kasiusis<br />

saistorio TxzulebebSi. “ax. w. I-II saukuneebSi, rodesac qar-<br />

Tlis (anu iberiis – a. a.) samefo 2 politikur aRmavlobas ganicdis,<br />

eWvi ar aris, misgan adre waRebuli teritoriebi missave<br />

farglebSi Semodio<strong>da</strong>”. 3 igulisxmeba, kerZod, <strong>somxeTi</strong>s<br />

mier <strong>da</strong>pyrobili qarTuli mxareebis <strong>da</strong>bruneba qarTvelTagan<br />

qristes Sobi<strong>da</strong>n pirvel aswleulSi. ufro metic, im xanebSi<br />

iberiis mefe farsman I cdilob<strong>da</strong> <strong>da</strong>emorCilebina mTeli <strong>somxeTi</strong>.<br />

qristes Sobi<strong>da</strong>n I saukuneSi <strong>somxeTi</strong>s samefo taxtze<br />

qarTveli mefeebi, jer farsman I-is Zma miTri<strong>da</strong>te, xolo Semdeg<br />

misive vaJi ra<strong>da</strong>misti akurTxes. 4<br />

1<br />

n. adonci, <strong>somxeTi</strong> iustinianes epoqaSi, erevani, 1971, gv. 392 (rusul enaze).<br />

2<br />

qarTli am SemTxvevaSi ixmareba farTo mniSvnelobiT. qarTlis samefo-<br />

Si Sedio<strong>da</strong> zogjer mTeli <strong>saqarTvelo</strong>c an, ufro xSirad, Cveni qveynis<br />

didi nawili. kaxeTi, mag., im xanebSi qarTlis samefos ganuyofeli nawilia.<br />

3<br />

d. musxeliSvili, <strong>saqarTvelo</strong>s istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi,<br />

I, Tb., 1977, gv. 80.<br />

4<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s istoriis narkvevebi, I, Tb., 1970, gv. 511-516.<br />

26


tacitusis mixedviT, farsman pirveli “ufro amwvaveb<strong>da</strong><br />

ZveliTgan momdinare mtrobasa <strong>da</strong> siZulvils armenielebis<br />

mimarT”. es mtroba <strong>da</strong> siZulvili momdinareob<strong>da</strong> iqe<strong>da</strong>n, rom<br />

<strong>somxeTi</strong> qristes Sobamde II-I saukuneebSi cdilob<strong>da</strong> qarTuli<br />

mxareebis <strong>da</strong>pyrobas, rasac omebSi gamowrTobili qarTveli<br />

eri ver Seurigdebo<strong>da</strong>. tacitusisve cnobiT, qristes Sobi<strong>da</strong>n<br />

58 wels farsman I-is brZanebiT, somxeTSi SeiWrnen mesxebi. 1<br />

marTalia, farsman I romis imperiis mokavSire iyo, magram<br />

roms iberiis samefos metismetad gaZliereba ar awyob<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

is yoveli RoniT cdilob<strong>da</strong> iberiis samefos <strong>somxeTi</strong> ar SeerTebina.<br />

romis imperiis xelisufalni TviTon isaxavdnen saboloo<br />

miznad rogorc <strong>somxeTi</strong>s, aseve <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>pyrobas.<br />

romis imperiis veraguli politikis <strong>da</strong>sturad gamodgeba<br />

erTi aseTi magaliTic: qristes Sobi<strong>da</strong>n III saukuneSi roms<br />

sparseTis winaaRmdeg omebSi Zalian <strong>da</strong>exmara palmiris mefe.<br />

roms im xanebSi uWir<strong>da</strong> gaZlierebuli sasanianTa 2 sparseTis<br />

Setevebis mogerieba. palmiris mefis jarma am Sexla-Semoxla-<br />

Si mravalgzis <strong>da</strong>amarcxa sparselebi. romis imperias ar awyob<strong>da</strong><br />

arc misi mokavSiris, palmiris gaZliereba. romaelebma<br />

mospes kidec palmiris samefo 273 wels.<br />

marTalia, farsman I-s romma ar <strong>da</strong>rTo neba, SeerTebina<br />

<strong>somxeTi</strong>, magram iberiis mefem garkveul warmatebas mainc miaRwia.<br />

tacitusis sityviT, romis imperiis xelisufalTagan<br />

“nabrZanebi iyo armeniis garkveuli nawilebi <strong>da</strong>morCilebodnen<br />

farasmanes” (e. i. farsman I-s), misi samefos mosazRvre.<br />

dion kasiusis mixedviTac, <strong>saqarTvelo</strong>-somxeTs Soris sa<strong>da</strong>vod<br />

qceuli mxareebi I-II saukuneebSi iberiis samefos SemadgenlobaSia,<br />

II-III aswleulTa mijnazec mtkvris orive mxares<br />

somxebi ki ara, qarTvelebi (iberielebi) cxovrobdnen. 3 qristes<br />

Sobi<strong>da</strong>n I saukunis romaeli avtoris, plinius ufrosis<br />

cnobiTac, qvemo qarTlis samxreTi nawili, taSiri iberiis<br />

samefos SemadgenlobaSia. qristes Sobi<strong>da</strong>n I-II aswleulebis<br />

berZeni JamTaaRmwerlis, plutarqes Tanaxmad, “mdinare mtkva-<br />

1<br />

tacitusi,analebi,XIII. 37.<br />

2<br />

sparseTis imdroindeli mmarTveli dinastiaa.<br />

3<br />

T. yauxCiSvili,<strong>saqarTvelo</strong>s istoriis Zveli berZnuli wyaroebi,Tb., 1976,<br />

gv. 196-206.<br />

27


i iberTa mTebi<strong>da</strong>n gamodis, gzaze <strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n momaval<br />

araqss ierTebs <strong>da</strong> Tormeti SesarTaviT kaspiis zRvaSi Cadis. 1<br />

<strong>somxeTi</strong>s istoriis mamad miCneuli movses xorenacis<br />

cnobiT, somexTa mefe artaSesma (es igive straboniseuli artaqsiaa,<br />

romelsac qarTuli miwa-wyali <strong>da</strong>upyria) “Tavisi asuli,<br />

artaSama miaTxova vinme mihr<strong>da</strong>ts,qarTvelTa did pitiaxSs.”<br />

aq igulisxmeba qvemo qarTlis, straboniseuli gogarenes<br />

(somxuri saxelwodebiT gugarqis) pitiaxSi. 2 maSasa<strong>da</strong>me,<br />

movses xorenaci artaSesianTa xanis gogarenes sapitiaxSos<br />

qarTvelTa sapitiaxSos uwodebs, miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom somxeTma<br />

SesZlo gogarenes (qvemo qarTlis an misi erTi nawilis<br />

saxelwodebaa) garkveuli xniT <strong>da</strong>pyroba. saerTo<strong>da</strong>c, xorenaci<br />

qvemo qarTls qarTul miwa-wylad miiCnevs <strong>da</strong> ara somxurad,<br />

Tumca misi saTanado cnobebi bundovania, CaxlarTulia.<br />

es, albaT, gamowveulia imiT, rom somexTa survili iyo<br />

qvemo qarTli <strong>somxeTi</strong>s organuli nawili gamx<strong>da</strong>riyo.<br />

movses xorenaci axsenebs gugarelTa pitiaxSs aSuSasac<br />

<strong>da</strong> mis samTavros, taSiris mxares. 3 arSuSa anu aSuSa gugare-<br />

Tis, qvemo qarTlis Tu misi erTi nawilis pitiaxSia mexuTe<br />

saukunis 20-50-ian wlebSi. igi mama iyo avad saxsenebeli, <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

moRalate varsqen pitiaxSisa. yuradRebas ipyrobs,<br />

Tu ratom ixsenieba somxur wyaroebSi (koriuni, xorenaci)<br />

arSuSa taSiris mTavrad. d. musxeliSvilis sityviT, xorenacis<br />

saTanado cnoba “arSuSas mflobelobis gaorebul xasiaTs<br />

gulisxmobs: rogorc feo<strong>da</strong>li, igi memkvidreobiT mflobelia,<br />

mTavaria taSirisa, xolo rogorc centraluri xelisuflebis<br />

warmomadgeneli anu moxele _ gugarqis pitiaxSia”.<br />

aRsaniSnavia, rom zogierTi somexi mkvlevarisaTvis (mag.,<br />

“lores kvirikiani mefeebis istoriis“ avtoris, R. movsesianisTvis)<br />

saxelwodebebi _ gugarqi <strong>da</strong> taSiri sinonimebia. “ta-<br />

Siris “ ornairi, viwro <strong>da</strong> farTo azriT, mniSvnelobiT gamoyeneba<br />

<strong>da</strong><strong>da</strong>sturebulia X-XI saukuneebSic. 4<br />

1<br />

Pplutarqe, rCeuli biografiebi, a. uruSaZis gamocema, Tb. 1975,gv. 329.<br />

2<br />

Mmovses xorenaci, <strong>somxeTi</strong>s istoria, a. ab<strong>da</strong>liZis gamocema, Tb.,1984, gv.<br />

111, 266.<br />

3 iqve, gv.231.<br />

4 r. maTevosiani, taSir-Zorageti, erevani, 1982, gv. 58 (somxur enaze).<br />

28


movses xorenacis mier gugarelTa pitiaxSad moxseniebul<br />

aSuSas V aswleulis meore naxevris somexi mematiane<br />

lazar farpeci xSirad axsenebs <strong>da</strong> mis Sesaxeb ambobs: “qar-<br />

TvelTa qveyni<strong>da</strong>n bdeSxi (pitiaxSi _ a. a.) aSuSa”... “qarTlis<br />

bdeSxi aSuSa”... “qarTlis iSxani (mTavari _ a. a.) aSuSa”... saubrobs<br />

ra sparseTis xelisuflebisagan Seviwroebul hmaiak<br />

mamikonianis colze, mis Sesaxeb lazar farpeci ambobs: “Tavisi<br />

vaJebi man aRzar<strong>da</strong> <strong>da</strong> aswavla maT qarTlis qveyanaSi,<br />

qarTlis bdeSx aSuSas saxlSi.” 1 maSasa<strong>da</strong>me, gugareTi, gugarqi,<br />

straboniseuli gogarene lazar farpecisTvis qarTlis,<br />

iberiis samefos nawilia.<br />

IX_X saukuneebis somexi mematiane (romelic somexTa ka-<br />

Tolikos-patriarqic iyo) ovanes drasxanakertci gvauwyebs:<br />

“exla me mWmunvare <strong>da</strong> sevdian ambavs mogiTxrobT: Cvenma mezoblebma<br />

<strong>da</strong> xalxebma, Cvens garSemo rom arian, berZnebma,<br />

megrelebma (de<strong>da</strong>nSia _ egriselebi _ a. a.), gugarelebma <strong>da</strong><br />

utielebma _ kavkasiis Ziras mosaxle Crdiloelma tomebma<br />

ga<strong>da</strong>wyvites sakuTari ZaliT exsnaT Tavi... magram Semdeg maT<br />

avazakebi <strong>da</strong> mekobreebi Seerivnen [<strong>da</strong>] Cveni qveynis winaaRmdeg<br />

sabrZolvelad wamovidnen. yvelaze [didi ubedureba] mainc<br />

is iyo, rac maTgan Tavs ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong> RmrTivnaSen eklesiebs:<br />

garemoedvnen maT <strong>da</strong> <strong>da</strong>arRvies, waaxdines <strong>da</strong> gaauqmes. mravali<br />

qveyana 2 u<strong>da</strong>bnod, gauval <strong>da</strong> urwyul [adgilad] aqcies,<br />

TiTqmis iseT qveynad, sa<strong>da</strong>c ar gauvlia kacs <strong>da</strong> arc Ze kacisa<br />

[iq odesme] <strong>da</strong>mkvidrebula. amrigad, gaSenebuli <strong>da</strong>ba u<strong>da</strong>bnod<br />

iqca. erTmaneTTan Setakebis dros didZali sisxli <strong>da</strong>iRvara,<br />

Cveni qveyana gvamebiT aivso. saerTod, did-Zali alafi<br />

<strong>da</strong> na<strong>da</strong>vli waiRes TiToeuli qveynisTvis Tanabrad. ase gaukacriel<strong>da</strong>,<br />

umemkvidrod <strong>da</strong>rCa, gapartax<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>karga brwyinvaleba<br />

Cvenma <strong>da</strong>bebma <strong>da</strong> soflebma. isini nareklian yanebad<br />

iqcnen. ga<strong>da</strong>xma yanebi <strong>da</strong> saZovrebi. Cveni qalaqebi ki <strong>da</strong>emxo<br />

mosaxleobis ga<strong>da</strong>Senebis gamo. miwaTmoqmedni <strong>da</strong>Zabundnen.<br />

glovam moicva [yvela]. ase amgvarad mogvezRo Cven Cveni upa-<br />

1<br />

Ll.-n. janaSia, lazar farpecis cnobebi <strong>saqarTvelo</strong>s Sesaxeb, Tb., 1962,<br />

gv. 218, 226, 234, 235, 239, 242.<br />

2<br />

Aam SemTxvevaSi <strong>somxeTi</strong>s calkeuli mxareebi igulisxmeba.<br />

29


tiobis gamo <strong>da</strong> asrul<strong>da</strong> Cvenze esaias winaswarmetyveleba:<br />

“queyana Tqueni oxer ars, qalaqni Tquenni cecxliT momwuar,<br />

sayofelsa Tquensa winaSe ucxoni SeSWamden, <strong>da</strong> mooxrebul<br />

ars <strong>da</strong> <strong>da</strong>qceul erisagan ucxo TeslTaisa.”<br />

amgvarad ganvicadeT ra Wiri <strong>da</strong> umweoba ucxo avazakTagan,<br />

Cveni qveynis mefeebs, mTavrebs, Tavkacebsa <strong>da</strong> naxararebs<br />

(erisTavebs _ a. a.) <strong>da</strong>vuwyeT cqera [imedis TvaliT]”... 1 aSkaraa,<br />

rom somexTa kaTolikos-patriarqi ovanes drasxanakertci<br />

(am saxeldebis qarTuli formaa ioane drasxanakerteli)<br />

iseve ar miiCnevs gugareTis (gugarqis, gogarenes) mkvidr gugarelebs<br />

somxebad, rogorc berZnebsa <strong>da</strong> egriselebs. amasTanave,<br />

ovanesi gugarelebad Tvlis zogjer mTeli aRmosavleT<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s mosaxleobas. maSasa<strong>da</strong>me, gugarelebi ovanesis-<br />

Tvis igive qarTvelebia. aRsaniSnavia isic, rom Zvelad somxebi<br />

qvemo qarTlis erT nawils “vrac <strong>da</strong>Sts,” e.i. “qarTvelTa<br />

vels” eZaxdnen. somexi mecnierebi ki miiCneven, rom qvemo qar-<br />

Tli, gugarqi (gogarene) somxuri miwa-wyalia. “somxur sabWo-<br />

Ta enciklopediaSic” ki (saTanado monakveTis avtoria amJamad<br />

<strong>somxeTi</strong>s upirvelesi qarTvelologi p. muradiani) SaviT<br />

TeTrze sweria, rom somxeT-<strong>saqarTvelo</strong>s politikuri <strong>da</strong> eTnografiuli<br />

sazRvari mtkvris Sua wels gasdev<strong>da</strong>.<br />

Qqristes Sobi<strong>da</strong>n I saukunis romaeli avtori pliniusi<br />

ixseniebs “armenoxalibebs”. 2 Aamgvari saxelwodebis gaCena, Cemi<br />

azriT, imis Sedegia, rom somxebma qristes Sobamde II aswleulis<br />

<strong>da</strong>sawyisSi <strong>da</strong>ipyres xalibTa qarTuli (qarTveluri)<br />

tomis qveyana, mxare an misi erTi nawili. rogorc etyoba,<br />

somxebs saukuneTa ganmavlobaSi xalibTa gasomxeba ver mouxerxebiaT.<br />

aseve ver gaasomxebdnen isini sxva qarTul tomebsac.<br />

amas xels SeuSli<strong>da</strong>, kerZod, is, rom qarTvelebi ganuwyvetliv<br />

ibrZodnen somexTagan <strong>da</strong>pyrobili qarTuli mxareebis<br />

gasaTavisufleblad.<br />

cnobilia, rom iberiis samefo friad gaZlier<strong>da</strong> qristes<br />

Sobi<strong>da</strong>n II saukuneSi, farsman II qvelis mefobis Jams.<br />

1<br />

ioane drasxanakerteli, <strong>somxeTi</strong>s istoria, e. cagareiSvilis gamocema,<br />

Tb., 1965, gv. 177-179.<br />

2<br />

ix. T. yauxCiSvili, <strong>saqarTvelo</strong>s istoriis Zveli berZnuli wyaroebi, gv.<br />

161.<br />

30


farsmani ar epuebo<strong>da</strong> romis uzarmazar, uZlieres imperias.<br />

masTan WidilSi farsman qvelma Rirseulad <strong>da</strong>icva Tavisi<br />

eris sasicocxlo interesebi. farsmanis mefobis wlebSi iberiis<br />

samefom SeZlo <strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelo</strong>Si samflobelos<br />

gafarToeba <strong>da</strong> romis imperiis winaaRmdegobis miuxe<strong>da</strong>vad,<br />

Sav zRvaze gasasvlelic moipova. romis xelisufleba bolos<br />

<strong>da</strong> bolos iZulebuli gax<strong>da</strong> farsman qveli Seerigebina <strong>da</strong><br />

iberiis samefos mimarT <strong>da</strong>Tmobebze wasuliyo. II-III saukuneebis<br />

berZeni mematiane dion kasiusi mogviTxrobs: “roca farasmanes<br />

iberieli meuRlesTan erTad romSi Cavi<strong>da</strong>, (antoninus<br />

piusma) gaudi<strong>da</strong> mas samflobelo, neba <strong>da</strong>rTo kapitoliumSi<br />

msxverpli Seewira, misi cxenosani qan<strong>da</strong>keba aRmarTa<br />

marsis moe<strong>da</strong>nze <strong>da</strong> TviTon (e.i. romis imperatori _ a. a.) uyureb<strong>da</strong><br />

farasmanesis, misis vaJis <strong>da</strong> sxva iberi Tavkacebis asparezobas”.<br />

1 imdroindeli <strong>somxeTi</strong> ar warmodgen<strong>da</strong> Zlier saxelmwifos<br />

<strong>da</strong> Tu mis SemadgenlobaSi moqceuli iyo qarTuli<br />

miwa-wyali, ueWvelia, farsman qveli SeZleb<strong>da</strong> maT <strong>da</strong>brunebas.<br />

es exeba ara marto qvemo qarTls, aramed basians, taos,<br />

spers, kola-artaans. aki farsmanma qarTuli mxareebis erTi<br />

nawili mainc <strong>da</strong>icva TviT romis imperiis agresiisganac.<br />

qarTvelebi, marTalia, ar apirebdnen <strong>somxeTi</strong>s batonobas<br />

Seguebodnen, magram faqtia isic, rom qristes Sobamde II<br />

saukunis <strong>da</strong>sawyisi<strong>da</strong>n somxebi dro<strong>da</strong>dro axerxebdnen zogierTi<br />

qarTuli mxaris <strong>da</strong>pyrobas. ismis kiTxva: riTi iyo es<br />

gamowveuli? mTavari mizezia is, rom uZveles xanebSi <strong>da</strong>savleT<br />

<strong>da</strong> aRmosavleT <strong>saqarTvelo</strong>s erT saxelmwifoSi mtkiced<br />

gaerTieneba ver xerxdebo<strong>da</strong>. gaerTianebis cdebi uTuod iyo<br />

jer kidev Zveli kolxeTis saxelmwifos arsebobis dros,<br />

SemdgomSi farnavazis, farsman II qvelis mefobis Jams <strong>da</strong> sxva<br />

xanebSic, magram am mxriv didi warmatebebi ver moipoves Cvenma<br />

winaprebma. es ZiriTa<strong>da</strong>d ganpirobebuli iyo <strong>da</strong>mpyrobTa<br />

xSiri SemosevebiT. yuradReba un<strong>da</strong> mieqces, kerZod, im garemoebas,<br />

rom <strong>saqarTvelo</strong>, saxeldobr, misi <strong>da</strong>savleT nawili,<br />

Savi zRvispira qveyanaa. <strong>da</strong>mpyroblebs ar sur<strong>da</strong>T, <strong>saqarTvelo</strong><br />

Zlier sazRvao saxelmwifod qceuliyo. am mizniT isini<br />

1 iqve, gv. 206.<br />

31


xels uSlidnen <strong>saqarTvelo</strong>s gaerTianebasac, gaZlierebas.<br />

erTiani, Zlevamosili <strong>saqarTvelo</strong> ar <strong>da</strong>uSveb<strong>da</strong> Savi zRvis<br />

qarTul sanapiroze <strong>da</strong>mpyrobTa batonobas, parpaSs. cal-calke<br />

aRmosavleT <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelo</strong>sTan Se<strong>da</strong>rebiT ki<br />

<strong>somxeTi</strong> ufro didi qveyana iyo.<br />

<strong>somxeTi</strong>s xelisuflebam uZvelesi droi<strong>da</strong>nve miznad <strong>da</strong>isaxa<br />

mTels kavkasiaSi gabatoneba. amis Taobaze cnobebi, masalebi<br />

<strong>da</strong>culia Zvel somex mematianeTa, kerZod, movses xorenacis,<br />

TxzulebebSi. xorenaci mogviTxrobs: “arSak didi,<br />

sparsTa <strong>da</strong> parTelTa mefe, romelic tomiT parTeli 1 iyo,<br />

rogorc amboben, aujany<strong>da</strong> makedonelebs <strong>da</strong> gamef<strong>da</strong> mTels<br />

aRmosavleTsa <strong>da</strong> asureTSi; mokla ra nineviaSi antioqiis mefe,<br />

<strong>da</strong>imorCila man mTeli qveyana. arSakma Tavisi Zalauflebis<br />

simtkicisaTvis mizanSewonilad CaTvala misi Zma valar-<br />

Saki 2 gaemefebina somxeTSi. sataxto qalaqad ga<strong>da</strong>sca mas nizibini,<br />

xolo samflobelod gamouyo <strong>da</strong>savleT asureTis er-<br />

Ti nawili, palestina, azia, mTeli Sua xmeleTi, Tetalia,<br />

pontos zRvi<strong>da</strong>n im adgilamde, sa<strong>da</strong>c kavkasiis [mTa] uerTdeba<br />

<strong>da</strong>savleTis zRvas 3 , agreTve atropatena. 4 “sxvac [Seni iyoso],<br />

uTxra mas, ramdensac Seni goneba <strong>da</strong> simamace miswvdeba, rame-<br />

Tu vaJkacT iseTive sazRvrebi aqvT, ra zomiTac maTi iaraRi<br />

gasWris 5 ”. rogorc vxe<strong>da</strong>vT, iranis Sahs <strong>somxeTi</strong>s mefisTvis,<br />

TiTqos, mravali qveyana, uzarmazari teritoria ga<strong>da</strong>ucia<br />

samflobelod, misTvisve <strong>da</strong>urTavs neba, <strong>da</strong>epyro sxva qveynebic<br />

<strong>da</strong> xorenaci mTel kavkasiasac <strong>somxeTi</strong>s samefos SemadgenlobaSi<br />

rom aqcevdes, es raRa gasakviria.<br />

xorenacis mixedviT, <strong>somxeTi</strong>s mefe artaSesi mfarvelob<strong>da</strong><br />

alan-osebs Crdilo kavkasiaSi. es ambavi ase momx<strong>da</strong>ra: “im<br />

xanebSi alanebi SeuTanxmdnen yvela mTielebs, miimxres qar-<br />

TvelTa naxevari qveyanac <strong>da</strong> didZali laSqriT moefinnen Cve-<br />

1 parTuli ena ekuTvnis iranul enaTa ojaxis Crdilo-<strong>da</strong>savlur jgufs.<br />

2 X saukuni<strong>da</strong>n es saxeli somxur enaSi gamoiTqmis, rogorc vaRarSaki.<br />

3 pontos zRva Savi zRvaa, <strong>da</strong>savleTis zRvaSi ki nagulisxmevia kaspiis<br />

zRva. <strong>da</strong>savleTis zRvad misi moxsenieba gasagebi gaxdeba, Tu gamovalT<br />

parTelTa (iranelTa) TvalTaxedvis ari<strong>da</strong>n.<br />

4 ase ewodebo<strong>da</strong> samxreT anu iranis azerbaijans.<br />

5 movses xoranaci, <strong>somxeTi</strong>s istoria. 1984, gv. 67.<br />

32


ns (e.i. somxebis _ a. a) miwa-wyals 1 . artaSesmac Sehyara Tavisi<br />

mravalricxovani jari <strong>da</strong> aty<strong>da</strong> omi or mamac, mSvildosan<br />

naTesavs (xalxs, ers – a. a.) Soris. alanebma cota ukan <strong>da</strong>iwies,<br />

ga<strong>da</strong>laxes didi mdinare mtkvari <strong>da</strong> <strong>da</strong>ibanakes mis<br />

Crdilo napirze. artaSesi mihyva maT <strong>da</strong> <strong>da</strong>isadgura [mtkvris]<br />

samxreTiT; [metoqeebs] mdinare hyof<strong>da</strong> erTmaneTisagan.<br />

radgan somexma meomrebma Seipyres alani ufliswuli <strong>da</strong><br />

mihgvares artaSess, alanTa mefem zavi iTxova; [igi <strong>da</strong>hpir<strong>da</strong>]<br />

artaSess, rom rasac moiwadineb<strong>da</strong>, miscem<strong>da</strong>...…roca artaSesma<br />

uari Tqva [<strong>da</strong>tyvevebuli] moymis ganTavisuflebaze, maSin im<br />

Wabukis <strong>da</strong> avi<strong>da</strong> mdinaris napirze mdebare erT borcvze <strong>da</strong><br />

TarjimanTa meSveobiT gasZaxa artaSesis banakisaken”... mSvenieri<br />

alani asuli aRiareb<strong>da</strong> artaSesis vaJkacobas, alanTa <strong>da</strong>marcxebas<br />

<strong>da</strong> zavs, agreTve Zmis tyveobi<strong>da</strong>n gaTavisuflebas<br />

iTxov<strong>da</strong>. somexTa mefes moswonebia alanTa mefis asuli, saxelad<br />

saTeniki <strong>da</strong> misi colad SerTva ganuzraxavs. motacebiT<br />

Tu alanTa mefesTan SeTanxmebiT artaSess SeurTavs kidec<br />

saTeniki: “saTeniki pirveli gax<strong>da</strong> artaSesis colebs Soris.”<br />

xorenacisve cnobiT, artaSesis sar<strong>da</strong>ls, smbats <strong>da</strong>ulaSqravs<br />

Crdilo kavkasia: “ubrZana mas artaSesma, rom waeyvana<br />

jari <strong>da</strong> wasuliyo alanTa qveyanaSi saTenikis Zmis <strong>da</strong>saxmareblad,<br />

rameTu saTenikis mamis sikvdilis Semdeg mZlavrobiT<br />

viRac sxva gamefebuliyo alanTa qveyanaSi <strong>da</strong> igi devni<strong>da</strong><br />

saTenikis Zmas. smbatma gaagdo, gaaZeva is <strong>da</strong> gaabatona<br />

im mxareSi saTenikis Zma, imisi mowinaaRmdegeebis qveyana <strong>da</strong>arbia,<br />

<strong>da</strong>atyveva iqaurebi <strong>da</strong> artaSatSi 2 wamoasxa uricxvi suli”<br />

3 . ise gamodis, rom <strong>somxeTi</strong>sTvis did siZneles ar warmoadgen<strong>da</strong><br />

Crdilo kavkasiis, kerZod, oseTis <strong>da</strong>laSqvra. sinamdvileSi<br />

es ase ar yofila. somexTa jari oseTSi rom Sesuliyo,<br />

mas un<strong>da</strong> gaevlo aRmosavleT <strong>saqarTvelo</strong>s mTianeTi.<br />

1<br />

iberielebi <strong>da</strong> alan-osebi somxeTSi SeiWren qristes Sobi<strong>da</strong>n I saukunis<br />

70-ian wlebSi.<br />

2<br />

<strong>somxeTi</strong>s erT-erTi de<strong>da</strong>qalaqi, artaSati Seqmnilia qristes Sobamde II<br />

saukunis pirvel naxevarSi iq, sa<strong>da</strong>c md. mewamori uerTdeba md. araqss<br />

(erevnis samxreTiT). mas, <strong>da</strong>maarseblis, artaSes I-is saxelis mixedviT artaSati<br />

ewo<strong>da</strong> _ ix. “somexi xalxis istoria,” I, gv. 850 (somxur enaze).<br />

3<br />

Mmovses xorenaci, <strong>somxeTi</strong>s istoria, 1984, gv. 141-144.<br />

33


amas qarTvelTa nebarTvis gareSe did-didi <strong>da</strong>mpyroblebi ver<br />

axerxebdnen <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong> miT ufro ver SeZleb<strong>da</strong>.<br />

naTqvamis <strong>da</strong>sturad erT faqts movitanT. cnobilia, rom<br />

arabTa saxalifos sar<strong>da</strong>lma, buRa Turqma IX saukunis Sua<br />

xanebSi <strong>da</strong>laSqra, <strong>da</strong>arbia amierkavkasiis qveynebi. “matiane<br />

qarTlisais” ucnobi avtori mogviTxrobs: “movi<strong>da</strong> buRa Turqi,<br />

mona, baR<strong>da</strong>diT (baR<strong>da</strong>di<strong>da</strong>n _ a. a.), romeli gamoegzavna<br />

amir-mumnsa, spiTa didiTa: Semusra yoveli somxiTi <strong>da</strong> tyue<br />

yvna yovelni mTavarni maTni. <strong>da</strong> movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> moadga qalaqsa<br />

tfilissa... Semusra tfilisi, <strong>da</strong>wua cecxliTa <strong>da</strong> moaoxrna<br />

yovelni areni misni.<br />

D<strong>da</strong> Tevdosi, mefe afxazTa, gamovi<strong>da</strong> winaaRdgomad misa,<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>dga kuercxobs. xolo buRa, viTarca cna, waravlina ziraq,<br />

spasalari Tvisi, <strong>da</strong> bagrat, Ze aSot kurapalatisa: Seibnes<br />

<strong>da</strong> gaaqcivnes afxazni, <strong>da</strong> moswy<strong>da</strong> simravle uricxvi. <strong>da</strong><br />

Tevdosi mefe warvi<strong>da</strong> meoti gzasa dvaleTisasa”. buRa Turqi<br />

“movi<strong>da</strong> WarTaleTs, <strong>da</strong> <strong>da</strong>dga mun Sina; aRiyvanna mTiulTagan<br />

mZevalni, kaci samasi, <strong>da</strong> lamo<strong>da</strong> Seslvasa ovseTad, <strong>da</strong> Sevi<strong>da</strong><br />

cxavatamdis.”Gguaram mamfalma <strong>da</strong> kidev erTma erisTavma<br />

“miuweres mTiulTa, raTa ara SeuSuan. xolo maT gawirnes<br />

mZevalni maTni. 1 uSvelan RmerTman: rameTu movi<strong>da</strong> Tovli, <strong>da</strong>udges<br />

wina <strong>da</strong> Seebnes. mosca RmerTman Zleva, <strong>da</strong> moku<strong>da</strong><br />

uricxvi eri sarkinozTa; <strong>da</strong> cxenman maTman Zova ieli, <strong>da</strong> <strong>da</strong>ixoca<br />

friad. xolo simravlisagan laSqrisa ara aCn<strong>da</strong> <strong>da</strong>kleba,<br />

rameTu iyo simravle misi viTar asoci aTasi.” buRa<br />

Turqi “Seiqca gare <strong>da</strong> <strong>da</strong>izamTra bar<strong>da</strong>vs”. 2<br />

is rac SeuZlebeli gax<strong>da</strong> uzarmazari arabTa imperiis-<br />

Tvis, e.i. aRmosavleT <strong>saqarTvelo</strong>s mTianeTis gavliT oseTSi<br />

SeWra, miuRweveli iqnebo<strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong>s samefosTvisac. movses<br />

xorenaci Tu amas advil saqmed miiCnevs, es imitom, rom misi<br />

<strong>da</strong> saerTod Zveli somxuri ideologiis mixedviT, <strong>somxeTi</strong><br />

mTeli kavkasiis baton-patroni, somxoba wamyvani eri iyo <strong>da</strong><br />

mis nebas verc erTi kavkasieli xalxi win ver aRudgebo<strong>da</strong>.<br />

1<br />

Ees ganwiruli 300 mTiuli 300 aragvelTa Rirseul winaprebad SeiZleba<br />

miviCnioT.<br />

2<br />

ix. qarTlis cxovreba, t. I, s. yauxCiSvilis gamocema, Tb., 1955, gv. 256.<br />

34


xorenaci, saubrobs ra <strong>somxeTi</strong>s mefis, tigran I-is Sesaxeb,<br />

aRniSnavs, rom tigranis erT-erTi vaJi iyoo vahagni.<br />

Tqmulebis mixedviTo, “vahagni SeebrZola <strong>da</strong> sZlia veSapebs,<br />

mas heraklesaviT vaJkacad Tvlian.Aamboben agreTve, rom igi<br />

gaaRmerTes, qarTvelTa qveyanaSi Tavisi zomis qan<strong>da</strong>kebac <strong>da</strong>udges<br />

<strong>da</strong> Tayvans scemdnen, msxverpls swiravdnen. vahagnis<br />

STamomavlebia vahunebi.” 1 sinamdvileSi arc erTi somexi ufliswuli,<br />

miT umetes, vahunebi <strong>saqarTvelo</strong>Si ar gauRmerTebiaT,<br />

msxverpls ar swiravdnen maT. amgvari akviatebuli warmodgenebi<br />

isev <strong>da</strong> isev somxuri ideologiis nayofia, misgan<br />

gamomdinareobs. am sakiTxze sagangebo msjeloba maqvs gamar-<br />

Tuli xorenacis “<strong>somxeTi</strong>s istoriis” Cemeul gamocemaSi <strong>da</strong><br />

aq sityvas aRar gavagrZeleb.<br />

Tu rodis cxovrob<strong>da</strong> <strong>da</strong> saqmianob<strong>da</strong> movses xorenaci,<br />

es dRemde garkveuli ar aris. mkvlevarni asaxeleben sxva<strong>da</strong>sxva<br />

saukuneebs, mexuTi<strong>da</strong>n mecxre aswleulamde. rogorc etyoba,<br />

xorenacis xanaSi <strong>somxeTi</strong> <strong>da</strong>sustebuli iyo. aman gamoiwvia<br />

avtoris godeba: “<strong>da</strong>gtiri Sen, somexTa qveyanav, <strong>da</strong>gtiri<br />

Sen, yovelTa CrdiloelTa Soris gamorCeulo.’’ 2 maSasa<strong>da</strong>me,<br />

CrdiloeTis xalxebTan, tomebTan, erebTan Se<strong>da</strong>rebiT somxebi<br />

rCeuli eri yofila. ukve movitane xorenacis is cnoba,<br />

Tu ra vrceli teritoria ga<strong>da</strong>sca iranis Sahma arSakma <strong>somxeTi</strong>s<br />

mefe valarSaks samflobelod.Aamis Taobaze movsesi<br />

Tavisi wignis sxva adgilas ase iuwyeba: “arSakma im xanebSi<br />

somexTa qveyanaSi Tavisi Zma, valarSaki gaamefa, misca mas<br />

sabrZaneblad CrdiloeTi <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTi”. 3 “<strong>da</strong>savleTSi” aq,<br />

pirvel rigSi, SeiZleba igulisxmebodes zemoT motanili xorenaciseuli<br />

cnobis “mTeli Sua xmeleTi.” VII saukunis somxur<br />

“geografiaSi”, 4 romlis avtora<strong>da</strong>c amJamad anania Sirakacia<br />

miCneuli, “Sua xmeleTi” ewodeba berZenTa <strong>da</strong> pontos, e.<br />

i. xmelTaSua <strong>da</strong> Sav zRvebs Soris moTavsebul miwa-wyals<br />

anu mcire azias. aSkaraa, rom <strong>somxeTi</strong>s CrdiloeTiT mcxov-<br />

1<br />

Mmovses xorenaci, <strong>somxeTi</strong>s istoria, gv. 94-95.<br />

2<br />

Mmovses xorenaci, gv.240.<br />

3<br />

iqve, gv. 101.<br />

4<br />

es Txzuleba samecniero literaturaSi somxuri,”aSxarhacuicis” saxelwodebiTac<br />

gvxvdeba.<br />

35


eb xalxTa Soris xorenaci qarTvelebsac gulisxmobs <strong>da</strong><br />

maTTan Se<strong>da</strong>rebiTac miiCnevs somxebs rCeul erad.Aamdenad,<br />

somxuri ideologiiT, qarTvelebs xeli ar un<strong>da</strong> SeeSalaT<br />

somxebisTvis mTels kavkasiaSi gabatonebis saqmeSi _ piriqiT,<br />

qarTvelebi moxaruli un<strong>da</strong> iyono, Tu somexTa “rCeuli eri”<br />

kavkasiis patronobas itvirTaveno. kavkasiis erTianoba uamrav<br />

<strong>da</strong>mpyrobTa winaaRmdeg omebSi, cxadia, sasurveli iyo, magram<br />

es ver moxdebo<strong>da</strong> somxuri gegmis mixedviT_qarTveli eri ver<br />

Seeguebo<strong>da</strong> Cveni qveynis ga<strong>da</strong>qcevas <strong>somxeTi</strong>s nawilad, mis<br />

provinciad, <strong>saqarTvelo</strong>s gasomxurebas, qarTvelTa gasomxebas.<br />

Aama Tu im qveynis geografiul mdebareobas Zvel xaneb-<br />

Si, imroindeli santransporto saSualebebis ganuviTareblobis<br />

gamoc, kidev ufro didi mniSvneloba eniWebo<strong>da</strong>, vidre am-<br />

Jaad. kavkasiis centrs warmoadgen<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>, metadre,<br />

aRosavleTi <strong>saqarTvelo</strong> <strong>da</strong> ara <strong>somxeTi</strong>. qarTvelTa de<strong>da</strong>qalaqebi,<br />

mcxeTa <strong>da</strong> Tbilisi swored kavkasiis SuagulSi mdebareoben,<br />

rasac ver vityviT <strong>somxeTi</strong>s de<strong>da</strong>qalaqebze. amdenad,<br />

kavkasiis gaerTianeba, <strong>da</strong>razmva qarTuli droSis irgvliv<br />

ufro advili iyo, vidre somxuri droSis qveS. amas somxebi<br />

rom xe<strong>da</strong>vdnen, yoveli RoniT cdilobdnen aRmosavleT<br />

<strong>da</strong> samxreT <strong>saqarTvelo</strong>Si gabatonebas, raTa amis Semdeg gaadvilebo<strong>da</strong>T<br />

mTeli kavkasiis <strong>da</strong>pyroba. qarTvelebi, saqar-<br />

Tvelos mtkiced gaerTienebamdec ki, Seupovrad ibrZodnen<br />

somxuri agresiis winaaRmdeg, amsxvrevdnen somexTa gegmebs.<br />

ilia WavWavaZis Tanamoazre, cnobili istorikosi dimitri<br />

baqraZe 1 ga<strong>da</strong>WriT acxadeb<strong>da</strong>: “qarTvelebi meomruli suliskveTebiT<br />

gamoirCeodnen <strong>da</strong> maTi gandevna mSobliuri adgilebi<strong>da</strong>n<br />

SesaZlebeli iyo mxolod maTze Zlieri mtris xangrZlivi<br />

SeteviT; qarTvelebi rogorc ricxobrivad, ise fizikuri<br />

ZaliT, Tu ar aRematebodnen, ar Camouvardebodnen mainc<br />

somxebs. amitom somxebs SeeZloT mxolod dro<strong>da</strong>dro mietacebinaT<br />

maTTvis miwa-wyali, <strong>da</strong>esaxlebinaT maTs teritori-<br />

1 aRsaniSnavia, rom iliam d. baqraZis <strong>da</strong>krZalvisas miitana gvirgvini warweriT:<br />

“saflavi SenisTana kacisa salocavia mamulisa.” saerTo<strong>da</strong>c, ilia<br />

miiCnev<strong>da</strong>, rom <strong>saqarTvelo</strong>s istoriis mkvlevarni did erovnul saqmes<br />

akeTebdnen, vinc keTilsindisierad iRwvo<strong>da</strong>.<br />

36


aze Tavisi moaxalSeneebi, magram Zala ar Seswev<strong>da</strong>T sabolood<br />

waeglijaT maTTvis miwa-wyali. ase Sexe<strong>da</strong> am sakiTxs <strong>somxeTi</strong>s<br />

istoriis saukeTeso mcodnem, cnobilma orientalistma<br />

sen-martenma, romelic, miuxe<strong>da</strong>vad somxebisadmi erTgvari mikerZoebisa,<br />

iZulebuli iyo eRiarebina, rom Woroxis, mtkvris,<br />

evfratisa <strong>da</strong> araqsis wyalgamyofi qedi, ori eris, somxebisa<br />

<strong>da</strong> qarTvelebis, mudmivi sazRvari iyo, <strong>da</strong> rom somxebi, maTi<br />

mwerlebis mtkicebis miuxe<strong>da</strong>vad, Tu ga<strong>da</strong>scdebodnen TavianT<br />

bunebriv sazRvrebs, mxolod droebiT, magram ar SeeZloT SemoemtkicebinaT<br />

<strong>da</strong>pyrobili miwa-wyali. sen-martenis es Sexeduleba<br />

savsebiT eTanxmeba qarTul cnobebs, sai<strong>da</strong>nac Cans,<br />

rom somxebi zogjer marTlac waaglejdnen <strong>saqarTvelo</strong>s zogierT<br />

kuTxes, magram atydebo<strong>da</strong> brZola <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong><br />

kvlav ibruneb<strong>da</strong> Tavisas.<br />

mTeli Woroxis auzi <strong>da</strong> mtkvris zemo weli, mokle Sualedis<br />

gamoklebiT, yovelTvis <strong>saqarTvelo</strong>s xelSi rom iyo,<br />

amas cxadyofs Semdegi cnobebi: saxelebi mTebis, mdinareebis,<br />

cixeebisa <strong>da</strong> mTeli ubnebisa, Cvens welTaRricxvamde didi<br />

xniT adre rom warmoiSva 1 ”...<br />

somxebi SeZlebdnen Tu qarTvelebi kavkasiis gaerTianebas,<br />

es garkveulwilad <strong>da</strong>mokidebuli iyo imazec, vin moaxerxeb<strong>da</strong><br />

Tavisi gavlenis qveS moeqcia Crdilo kavkasiis meomari<br />

tomebi, xalxebi. Crdilo kavkasielebi xSirad arbevdnen <strong>saqarTvelo</strong>sa<br />

<strong>da</strong> somxeTs, magram ufro meti safrTxe maTgan<br />

Cvens qveyanas emuqrebo<strong>da</strong>, rameTu Crdilo kavkasia uSualod<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s esazRvrebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> ara somxeTs. <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

mSvidoba, gaZliereba ar eRirsebo<strong>da</strong>, Tu Crdilo kavkasiaze<br />

Tavis gavlenas ar gaavrceleb<strong>da</strong>. qarTvelebi yoveli RoniT<br />

cdilobdnen amis miRwevas <strong>da</strong> xSirad <strong>da</strong>saxul mizansac anxorcielebdnen.<br />

rodesac Crdilo kavkasia <strong>saqarTvelo</strong>s uzenaesobas<br />

cnob<strong>da</strong>, qarTvelebs xelewifebo<strong>da</strong>T iqe<strong>da</strong>n maSveli<br />

jaric gadmoeyvanaT <strong>da</strong> TavianTi mtrebisTvis miesiaT, kerZod,<br />

somxebisaTvisac, Tu maTi jari Tavs esxmo<strong>da</strong> Cvens qveyanas<br />

1 d. baqraZe, arqeologiuri mogzauroba guriasa <strong>da</strong> aWaraSi, baTumi, 1987,<br />

gv.38. d. baqraZis es naSromi Tav<strong>da</strong>pirvelad rusul enaze gamoqveyn<strong>da</strong> 1878<br />

wels peterburgSi.<br />

37


<strong>da</strong> qarTuli miwa-wylis mitacebas cdilob<strong>da</strong>. somxeTs imitomac<br />

sur<strong>da</strong> saqarTevlos <strong>da</strong>pyroba <strong>da</strong> gasomxureba, qarTveli<br />

eris gasomxeba, rom amis Sedegad uSualod gamezoblebo<strong>da</strong><br />

Crdilo kavkasias, Tavis samsaxurSi Caeyenebina is. magram<br />

Crdilo kavkasiaze gavlenis mopoveba didi xnis ganmavlobaSi<br />

SeZlo <strong>saqarTvelo</strong>m <strong>da</strong> ver SeZlo somxeTma.<br />

faqtia, rom saqarvelos istoriis oqros xanaSi, XII saukunesa<br />

<strong>da</strong> XIII aswleulis pirvel meoTxedSi Crdilo kavkasiis<br />

tomebi <strong>saqarTvelo</strong>s samefos uzenaesobas cnobdnen <strong>da</strong><br />

qristianobac <strong>saqarTvelo</strong><strong>da</strong>n vrceldebo<strong>da</strong> Crdilo kavkasia-<br />

Si. am movlenas ki safuZvlebi saukuneebis ganmavlobaSi eyrebo<strong>da</strong>.<br />

qarTuli saxelmwifoebi XIX aswleulamdec cdilobdnen<br />

TavianTi gavlena gaevrcelebinaT Crdilo kavkasiaze <strong>da</strong><br />

erTgvar warmatebasac aRwevdnen. Tu qarTvelebi am gzas ar<br />

<strong>da</strong>adgebodnen, Cveni qveynis sisxlismsmeli <strong>da</strong>mpyroblebi ecdebodnen<br />

Crdilo kavkasieli tomebi SemoesiaT <strong>saqarTvelo</strong>saTvis,<br />

gavixsenoT, mag., qarTveli erisTvis <strong>da</strong>mRupveli movlena<br />

_ lekianoba. miuxe<strong>da</strong>vad lekianobisa <strong>da</strong> msgavsi movlenebisa,<br />

xsovna Crdilo kavkasiaze <strong>saqarTvelo</strong>s didi gavlenis<br />

arsebobisa axal dromde SemorCa. am mxriv sayuradReboa cnobili<br />

moRvawis, giorgi lasxiSvilis mogoneba.<br />

1887 wlis dekemberSi g. lasxiSvili odesaSi <strong>da</strong>upatimrebiaT<br />

revoluciuri saqmianobisaTvis. garkveuli xnis Semdeg<br />

is <strong>saqarTvelo</strong>Si gamoagzavnes policiis ze<strong>da</strong>mxedvelobis<br />

qveS. mgzavrobis droso “sapatimro vagonSi Semoiyvanes<br />

kidev ori tusaRi, erTma maTganma maSinve miiqcia Cveni yuradrReba:<br />

maRali, mSvenieri, tanadi, Cveneburad gamowyobili moxuci,<br />

imerel Tava<strong>da</strong>d miviReT, sal<strong>da</strong>Tebma igi CvenTan <strong>da</strong>sves.<br />

aRmoCn<strong>da</strong>, rom axovani moxuci yabardoeli iyo. me pirvelad<br />

vxe<strong>da</strong>vdi Crdilo kavkasiels <strong>da</strong> cnobismoyvareobiT gamovesaubre...<br />

me ga<strong>da</strong>kvriT <strong>da</strong>vuwye laparaki kavkasiis mdgomareobaze...<br />

rogorRac uxalisod maZlev<strong>da</strong> pasuxs <strong>da</strong> mec Tavi <strong>da</strong>vanebe.<br />

mere Cven gamogvkiTxa vinaoba. roca gaigo, qarTvelebi<br />

viyaviT, siamovneba gamoacxa<strong>da</strong>. karga xnis siCumis Semdeg<br />

Rrmad amoioxra <strong>da</strong> sTqva:<br />

_ roca kavkasiis mze Caesvena, mTeli Cveni qveyana maSin<br />

38


<strong>da</strong>iRupa. _ me vifiqre _ Samils gulisxmobs-meTqi <strong>da</strong> amitom<br />

raRac imis Sesaxeb vkiTxe.<br />

_ ara ymawvilo; _ mipasuxa moxucma, _ me Samilze rodi<br />

miTqvams, kavkasiis mze _ <strong>saqarTvelo</strong> iyo 1 ”... somxebs didi<br />

survili hqon<strong>da</strong>T kavkasiis mze <strong>saqarTvelo</strong> ki ara, <strong>somxeTi</strong><br />

yofiliyo, yvelafers akeTebdnen amisaTvis, saZraxis saqcielsac<br />

(mag., <strong>da</strong>mpyroblebTan garigebas) ar Takilobdnen, magram<br />

ar gamouvi<strong>da</strong>T. igive XIX saukuneSi somxuri burJuazia, ker-<br />

Zod, <strong>saqarTvelo</strong>Si, Zalian gamdidr<strong>da</strong>, qarTvelebi Raribebi<br />

iyvnen, ruseTis imperiam mospo qarTuli eklesiis avtokefaliac,<br />

somxur eklesias ki SeunarCuna avtokefalia, magram<br />

qarTveli eris didma warsulma, didma brZolisunarianobam<br />

is Sedegi gamoiRo, rom XIX aswleulSi qarTvelebs gvyav<strong>da</strong><br />

bumberazi eriskacebi ilia <strong>da</strong> akaki, somxebs ki aseTebi ar<br />

hyav<strong>da</strong>T.<br />

ukve movitane movses xorenacis cnobebi, romliTac<br />

“<strong>somxeTi</strong>s istoriis mama” cdilobs mkiTxvelis <strong>da</strong>rwmunebas,<br />

rom qarTlis anu iberiis saxelmwifo, TiTqos, <strong>somxeTi</strong>s<br />

ymadnafics, vasals warmoadgen<strong>da</strong>. l. janaSias sityviT, “xorenacis<br />

koncefciiT qarTli <strong>somxeTi</strong>s erT-erTi mxarea, xolo<br />

qarTlis mmarTveli (kerZod, Cveni pirveli qristiani mefe<br />

mirianic – a. a.) <strong>somxeTi</strong>s mefis qveSevrdomia”. 2 xorenaci<br />

ayalbebs ara marto <strong>saqarTvelo</strong>s, aramed sxva qveynebis warsulsac.<br />

ase mag., movsesis “<strong>somxeTi</strong>s istoriaSi” 3 gasomxebulia,<br />

somexTa saamayo Svilad, somexTa mefe<strong>da</strong>a gamocxadebuli<br />

sirielTa kerpi, edesis mefe abgari (gasomxebulia misi<br />

Tanamosagreebic). xorenaci, Tu misi somxuri wyaro, imeorebs<br />

somxur quraSi nawrTob siriul gadmocemas imis Sesaxeb, rom<br />

abgars TiTqos miwer-mowera hqonia ieso qristesTan, qristes<br />

wamebisTanave monaTlula kidec <strong>da</strong> sxva qveynebis xelisuflebsac,<br />

maT Soris romis imperatorsac urCev<strong>da</strong> qristes<br />

rjulis Sewynarebas. marTalia, sinamdvileSi qristes Tanamedrove<br />

edesis mefe abgari ar gaqristianebula, magram faqtia<br />

isic, rom msoflioSi pirveli qristiani mefe III saukunis<br />

1 g. lasxiSvili, memuarebi, Tb., 1992, gv.34-39.<br />

2 l.-n. janaSia, lazar farpecis cnobebi <strong>saqarTvelo</strong>s Sesaxeb, gv.185.<br />

3 movses xorenaci, gv. 123-130.<br />

39


<strong>da</strong>mdegs swored edesis mefe abgar IX Seiqmna. qristianobis<br />

saTaveebTan mdgomi, TiTqos, qristes keTilmosurne mefis,<br />

qristes Tanamedrovis, sirieli abgarisa <strong>da</strong> misi amalis gasomxeba<br />

xorenacis “Rvawlia”. 1 cxadia, xorenacis amgvari nabiji<br />

Sors gamiznulia. misi survilia, warmoaCinos <strong>somxeTi</strong>s<br />

didi amagi qristianuli moZRvrebis gamarjvebis saqmeSi, gamoacxados<br />

<strong>somxeTi</strong> msoflioSi qristianobis erT-erT yvelaze<br />

ufro uZveles kerad.<br />

xorenacis mixedviT, somexTa mefed qceulma abgarma siriaSi<br />

“aago qalaqi im adgilas, romelsac adre somexTa jari<br />

icav<strong>da</strong>… qalaqs edesa <strong>da</strong>arqves. [abgarma] nizibini<strong>da</strong>n iq ga<strong>da</strong>itana<br />

samefo kari <strong>da</strong> yvela Tavisi kerpi...” sinamdvileSi rogorc<br />

abgari ar iyo somexTa mefe, ise arc qalaqi edesa augia<br />

somexTa romelime gvirgvinosans. edesa, romelic SuamdinareTSi<br />

mdebareobs, <strong>somxeTi</strong>s de<strong>da</strong>qalaqi arasodes yofila.<br />

erT mSvenier dRes <strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n wargzavnilma despanebmao<br />

“ierusalimSi gaiares Cveni macxovris, qristes saxilvelad,<br />

rameTu smeno<strong>da</strong>T misi saswaulmoqmedebebis Sesaxeb; maT<br />

TavianTi TvaliTac ixiles es <strong>da</strong> uambes abgars [yovelive].<br />

abgari saxtad <strong>da</strong>rCa <strong>da</strong> irwmuna, rom [qriste] namdvilad iyo<br />

Ze RmrTisa… vinai<strong>da</strong>n abgaris sxeuls xrwnidnen uborotesi<br />

sneulebani, romelnic sparsTa qveyanaSi Sehyro<strong>da</strong> mas Svidi<br />

wlis win <strong>da</strong> kacTagan veravis ganekurna igi, amitom vedrebis<br />

werili gaugzavna [abgarma] qristes, rom mosuliyo <strong>da</strong> moer-<br />

Cina igi; [werili] Semdegi saxisa [iyo].<br />

abgaris baraTi macxovrisadmi<br />

abgari, Ze arSamisa, qveynis mTavari, salams giZRvnis ieso<br />

macxovarsa <strong>da</strong> ganmkiTxavs, romelic gamoCndi ierusalimis<br />

qveyanaSi.<br />

Sens Sesaxeb Sevityve isic, rom ZalgiZs gankurno a<strong>da</strong>miani<br />

wamlebis, balaxebis gareSe... mkvdrebic ki gagicocxlebia.<br />

roca Sevityve yovelive es Sens Sesaxeb, ori azri <strong>da</strong>me-<br />

1 h. g. melqoniani, somxur-asuruli urTierTobebis istorii<strong>da</strong>n (III-V saukuneebi),<br />

erevani, 1970, gv. 158-166 (somxur enaze); xorenacis “istoriis” inglisuri<br />

Targmani, 1979 w., gv. 13.<br />

40


a<strong>da</strong>: an xar RmerTi, ciT movlenili, an<strong>da</strong> Ze RmrTisa <strong>da</strong> amis<br />

gamo xelgewifeba amgvari saqmeebis keTeba. amitomac gigzavni<br />

werils <strong>da</strong> gevedrebi, rom gaiRo msxverpli, moxvide CemTan<br />

<strong>da</strong> ganmkurno sneulebaTagan. gavige isic, rom gkicxaven uriebi,<br />

Seni wameba surT maT.” somexTa mefe epatiJeba ieso qristes,<br />

Cems samflobelos Seafare Tavio. xorenaci ganagrZobs:<br />

“baraTis wamRebni Sexvdnen qristes ierusalimSi, rasac a<strong>da</strong>sturebs<br />

saxarebis sityvebic; “movidnen masTan vinme warmarT-<br />

Tagannio”_o, [naTqvamia] iq.” cxadia, saxarebis am sityvebi<strong>da</strong>n<br />

sulac ar gamomdinareobs, rom xsenebuli warmarTebi mainc<strong>da</strong>mainc<br />

somexTa mefis wargzavnilebi iyvnen. ieso qristes<br />

ver miuRia somexTa mefis miwveva, Tumca, TiTqos, werili ki<br />

miuweria misTvis:<br />

“pasuxi abgaris baraTisa, romelic<br />

macxovris brZanebiT <strong>da</strong>wera Toma mociqulma<br />

netar iyos, visac ar vunaxivar <strong>da</strong> swams Cemi, rameTu<br />

asea <strong>da</strong>werili: vinc mixilavs, mas ara swams, xolo romelnic<br />

ver mxe<strong>da</strong>ven, maT aqvT Cemi rwmena <strong>da</strong> cxondebian. Sen rom<br />

mwer, movide SenTan, amis Taobaze getyvi, rom me aq un<strong>da</strong> Sevasrulo<br />

yovelive, risTvisac gamomgzavnes, Semdgom ki avmaRldebi<br />

masTan, vinc momavlina. raJams avmaRldebi, SenTan gamovuSveb<br />

erT-erT Cems mowafes, raTa gangkurnos sneuleba-<br />

Tagan <strong>da</strong> moganiWoT cxovreba Senc <strong>da</strong> Sens garSemo myof<br />

[a<strong>da</strong>mianebsac].” sinamdvileSi somexTa mefis ki ara, sirielebis,<br />

edesis mefis, abgar ukamas 1 saxels ukavSirdeba TqmulebaTa<br />

cikli, romlebic warmoiqmnen siriaSi ara ugvianes IV<br />

saukunis pirveli naxevrisa. es cikli nawilobriv Setanilia<br />

siriul TxzulebaSi “ad<strong>da</strong>s moZRvreba,” romelic klasikuri<br />

siriuli literaturis saTaveebTan dgas. es Tqmulebebi far-<br />

Tod gavrceldnen aRmosavlurqristianuli kulturuli wris<br />

xalxTa Soris (adre sirielebic qristianebi iyvnen; JamTa<br />

siavis gamo siriel qristianTa ricxvi Tan<strong>da</strong>TanobiT mcirdebo<strong>da</strong>).<br />

gansakuTrebiT popularuli iyo Tqmuleba abgar ukamas<br />

1 “ukama” Savs niSnavs <strong>da</strong> abgaris metsaxelia. is edesis mefe iyo qristes<br />

Sobamde 4 _ qristes Sobi<strong>da</strong>n 7 <strong>da</strong> 14_50 wlebSi.<br />

41


qristesTan mimowerisa <strong>da</strong> edesis mflobelis saswaulebrivi<br />

gankurnebis Sesaxeb. aRsaniSnavia, rom sirielTa mefis abgaris,<br />

abgariosis saxelisagan aris warmoqmnili sityva avgarozi.<br />

raki “<strong>somxeTi</strong>s istoriis mama” movses xorenaci ayalbebs,<br />

akninebs <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong> sxva mezobeli qveynebis warsuls,<br />

raTa amiT meti brwyinvaleba mianiWos <strong>somxeTi</strong>s istorias,<br />

“mamas” “Svilebmac” mibaZes, e.i. sxva somexma mematianeebmac,<br />

romelTa rigebi sakmaod mravalricxovania. Zveli somxuri<br />

saistorio mwerloba rom friad uxvmosavliania, es, cxadia,<br />

SesaniSnavi movlenaa <strong>da</strong> ara marto <strong>somxeTi</strong>sTvis, aramed<br />

mezobeli qveynebis, maT Soris, <strong>saqarTvelo</strong>s istoriis problemebis<br />

sakvleva<strong>da</strong>c, magram faqtia isic, rom somxuri wyaroebi<br />

saocrad tendenciuria. somxeTSi ZvelTaganve, imTaviTve<br />

<strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong> tradicia, romlis mimdevari somexi mematianeebi,<br />

rogorc wesi, mrude sarkeSi ucqerdnen <strong>saqarTvelo</strong>s warsuls,<br />

qarTul kulturas, akninebdnen mas. Zvel somex mematianeTa<br />

es tradicia aitaces axali drois, Tanamedrove somexma<br />

istorikosebmac. maTac didi survili aqvT msoflios mohfinon<br />

ambavi, TiTqos, kavkasiaSi somxebi warmoadgendnen rCeul<br />

ers <strong>da</strong> ara qarTvelebi, viTomc kavkasiis mze <strong>somxeTi</strong> iyo <strong>da</strong><br />

ara <strong>saqarTvelo</strong>. ra icodnen maT, amis Taobaze Tu rogori<br />

azri hqon<strong>da</strong> gaTavisebuli, SeTvisebuli yabardoel moxucs<br />

saukunoebrivi tradiciis ZaliT, Torem ecdebodnen mis gaCumebas,<br />

mosyidvas.<br />

Mme <strong>da</strong>rwmunebuli var, rom somxebma <strong>saqarTvelo</strong>s pirvelad<br />

qristes Sobamde meore saukunis <strong>da</strong>sawyisSi Semouties.Yyovel<br />

SemTxvevaSi, araviTari ueWveli masala ara gvaqvs<br />

imis samtkiceblad, rom somxuri saxelmwifo ufro adrec<br />

axerxeb<strong>da</strong> qarTuli miwa-wylis mitacebas. amdenad, miuRebelia<br />

Sexeduleba imis Taobaze, TiTqos, somxebs upiratesoba<br />

gaaCn<strong>da</strong>T qarTvelebTan Se<strong>da</strong>rebiT uZvelesi droi<strong>da</strong>n, a<strong>da</strong>mJamobi<strong>da</strong>n.<br />

ara<strong>da</strong>, amgvari Tvalsazrisi gatarebulia ZvelTaganve<br />

qarTveli eris wmin<strong>da</strong>, patiosan wignad aRiarebul “qarTlis<br />

cxovrebis” Semadgenel pirvel TxzulebaSi (“cxovreba<br />

qarTvelTa mefeTa“), romlis avtora<strong>da</strong>c XI saukunis moRvawe,<br />

ruisis mTavarepiskoposi leonti mrovelia miCneuli.Ees miT<br />

42


ufro ucnauria, rom qarTvelebi, marTlmadidebluri qarTuli<br />

eklesia monofizit, grigorian somxebs mwvaleblebad, ieso<br />

qristesgan gandgomil erad miiCnevdnen <strong>da</strong> am dros qar-<br />

Tveli mTavarepiskoposic, somxuri wyaroebis msgavsad, somxebs<br />

kavkasiaSi lamis rCeul xalxad acxadebs, maT upiratesobas<br />

RaRadebs.<br />

Lleonti mroveli mogviTxrobs: “pirvelad vaxsenoT ese,<br />

rameTu somexTa <strong>da</strong> qarTvelTa, ranTa <strong>da</strong> movaknelTa, herTa<br />

<strong>da</strong> lekTa, megrelTa <strong>da</strong> kavkasianTa _ amaT TvisTa (naTesavTa<br />

_ a. a.) erTi iyo mama, saxeliT Targamos. ese Targamos iyo Ze<br />

TarSisi, Ziswuli iafeTisi, Zisa noesi. <strong>da</strong> iyo ese Targamos<br />

kaci gmiri...<br />

xolo SvilTa Soris misTa gamoCndes kacni rvani,<br />

gmirni Zlierni <strong>da</strong> saxelovanni, romelTa saxelebi ese ars:<br />

pirvelsa erqua haos, meoresa qarTlos, mesamesa bardos,<br />

meoTxesa movakan, mexuTesa lek, meequsesa heros, meSvidesa<br />

kavkas, mervesa egros. ese rvani iyvnes gmirni. xolo haos<br />

umetes gmiri iyo yovelTasa, rameTu egeviTari araodes yofil<br />

iyo arca wylis-rRunis winaT <strong>da</strong> arca Semdgomad tani-<br />

Ta, ZaliTa <strong>da</strong> simxniTa’’. 1 Lleonti mroveli kavkasiis xalxebs<br />

erTi modgmisad, Zmebad rom acxadebs, 2 es gakeTebulia im mizniT,<br />

rom erToba <strong>da</strong>myarebuliyo kavkasielTa Soris, raTa<br />

isini saerTo ZalisxmeviT <strong>da</strong>pirispirebodnen uamrav <strong>da</strong>mpyroblebs.Mmagram<br />

ratom aniWebs qarTveli mematiane upiratesobas<br />

somexTa miTiur winapars, haoss (somxurad mas haiki<br />

ewodeba) qarTvelTa miTiur winaparTan, qarTlosTan Se<strong>da</strong>rebiT,<br />

es Zneli asaxsnelia.<br />

Hhaosis gamorCeuloba leontis Semdgomi Txrobi<strong>da</strong>nac<br />

Cans: “ganuyo Targamos (Targamosma _ a. a.) queyana <strong>da</strong> naTesavi<br />

Tvisi rvaTa amaT gmirTa: naxevari naTesavisa misisa <strong>da</strong> naxevari<br />

<strong>da</strong> umjobesi queyanisa misisa misca haoss, xolo Svid-<br />

Ta amaT misca” <strong>da</strong>rCenili naxevario. 3 “xolo haos <strong>da</strong>emkvidra<br />

sayofelsa mamisa Tvisisa TargamosisTa... <strong>da</strong> amaT SvidTave<br />

1 qarTlis cxovreba, t. I, Tb., 1955, gv. 3-4.<br />

2 sinamdvileSi, faqtia, rom qarTvelebi <strong>da</strong> somxebi sxva<strong>da</strong>sxva warmoSobis<br />

xalxebia, maTi enebic enaTa sxva<strong>da</strong>sxva ojaxebs miekuTvnebian.<br />

3 qarTlis cxovreba, t. I, gv.4.<br />

43


gmirTa ze<strong>da</strong> iyo ganmgebel <strong>da</strong> ufal haos. <strong>da</strong> ese yovelni<br />

iyvnes morCil haosisa. <strong>da</strong> ese rvanive erTobiT hmonebdes nebroTs<br />

gmirsa, romeli iyo pirveli mefe yovlisa queyanisa.<br />

Semdgomad amisa mciredTa weliwadTa mouwo<strong>da</strong> haos<br />

SvidTa maT gmirTa, Semokribna <strong>da</strong> rqua maT: “moguca RmerTman<br />

maRalman Zali <strong>da</strong> simravle naTesavisa Cuenisa,” aRar <strong>da</strong>vemorCiloTo<br />

nebroTs. “ewamnes Svidni igi gmirni, <strong>da</strong> <strong>da</strong>umtkices<br />

ganzraxva igi; <strong>da</strong> ganudges nebroTs <strong>da</strong> arRara misces<br />

xarki...<br />

maSin ganuwyra nebroT, <strong>da</strong> Semokribna gmirni misni <strong>da</strong><br />

yovelni romelni erCdes spani misni, <strong>da</strong> momarTa TargamosianTa.”<br />

pirvel brZolaSi Targamosianebma gaimajves.Ees ambavi<br />

“viTarca esma nebroTs, ganwyra <strong>da</strong> warmoemarTa maT ker-<br />

Zo yovliTa ZaliTa misiTa. xolo haoss ara hyves spani nebroTis<br />

spaTa odenni: ganmagr<strong>da</strong> igi RirRalTa Sina masisisaTa.Mmiudga<br />

queSe kerZo nebroT; <strong>da</strong> iyo igi Wurvili rkini-<br />

Ta <strong>da</strong> rvaliTa terfTagan vidre Txemamde. <strong>da</strong> aRx<strong>da</strong> gorasa<br />

erTsa ze<strong>da</strong> zraxvadHhaosisa <strong>da</strong> etyo<strong>da</strong> <strong>da</strong>morCilebasave missa...<br />

xolo haos rqua gmirTa misTa: “ganmimagreT zurgiT kerZi<br />

Cemi, <strong>da</strong> miveaxlo nebroTs’’.<br />

D<strong>da</strong> warvi<strong>da</strong> <strong>da</strong> mivi<strong>da</strong> pirispir maxlobelad nebroTisa,<br />

<strong>da</strong> styorca isari <strong>da</strong>Hhkra mkerdsa nebroTissa, ficarsa ze<strong>da</strong><br />

rvalisasa, <strong>da</strong> ganavlo zurgiT. maSin <strong>da</strong>eca nebroT, <strong>da</strong> iota<br />

banaki misi. <strong>da</strong> ganTavisufldes naTesavni Targamosisni.D<strong>da</strong><br />

maSin haos hyo Tavi Tvisi mefed ZmaTa TvisTa ze<strong>da</strong> <strong>da</strong> sxua-<br />

Taca naTesavTa ze<strong>da</strong>, maxlobelTa sazRvarTa misTasa. xolo<br />

Svidnive ese Zmani warvides Tvis-Tvisad queyanad, <strong>da</strong> iyvnes<br />

morCil haosisa”.<br />

aRsaniSnavia, rom leonti mroveli momxrea qarTvelebis<br />

mokavSireobisa, megobrobisa ara marto kavkasielebTan, ker-<br />

Zod, somxebTan, aramed sxva xalxebTanac, rameTu amas saWirod<br />

miiCnevs mravalricxovani mtris, saxeldobr, sparselebis<br />

mosagerieblad. sparsTa mefem <strong>da</strong>amarcxao Turqebi. amaT<br />

“gamovles zRua gurganisi (kaspiis zRva _ a. a.), aRmoyves<br />

mtkuarsa <strong>da</strong> movides mcxeTas... <strong>da</strong> ezraxnes mamasaxlissa (ma-<br />

Sindel uzenaes xelisufals _ a. a.) mcxeTisasa, aRuTques Sewevna<br />

sparsTa ze<strong>da</strong>. xolo mamasaxlisman mcxeTelman auwya<br />

44


yovelTa qarTvelTa. inebes <strong>da</strong>megobreba maT TurqTa, 1 rameTu<br />

aqun<strong>da</strong> SiSi sparsTa, <strong>da</strong> SemweobisaTvis <strong>da</strong>imegobrnes Turqni”...<br />

es Turqebi, TiTqos, <strong>da</strong>usaxlebiaT kidec <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

sxva<strong>da</strong>sxva adgilebSi: “xolo umravlesni maTganni movides<br />

<strong>da</strong> poves adgili erTi mcxeTas, 2 <strong>da</strong>savliT kerZo kldeTa Soris<br />

gamokueTili, Rrma, <strong>da</strong> moiTxoves adgili igi mcxeTelTa<br />

mamasaxlisisagan. misca <strong>da</strong> aRaSenes igi, mozRudes mtkiced,<br />

<strong>da</strong> ewo<strong>da</strong> mas adgilsa sarkine.<br />

<strong>da</strong> iyvnes ese Turqni <strong>da</strong> qarTvelni nebismyofel erTmanerTisa,<br />

moelodes moslvasa sparsTasa, amagrebdes cixeTa<br />

<strong>da</strong> qalaqTa.Mmas Jamsa Sina sa<strong>da</strong>Tac vin mividis Zviris-moqmed-<br />

Tagan saberZneTiT, gina asuriT otebuli, gina xazareTiT, yovelive<br />

<strong>da</strong>imegobrian qarTvelTa SemweobisaTvis sparsTa ze<strong>da</strong>.<br />

<strong>da</strong> gamoxdes amas Sina Jamni mravalni. maSin nabuqodonosor<br />

mefeman warmostyuena ierusalemi, <strong>da</strong> muniT otebulni<br />

uriani movides qarTls, <strong>da</strong> moiTxoves mcxeTelTa mamasaxlisisagan<br />

queyana xarkiTa. misca <strong>da</strong> <strong>da</strong>sxna aragusa ze<strong>da</strong>, wyarosa,<br />

romelsa hqvian zanavi.” 3 rogorc vxe<strong>da</strong>vT, qarTvelTa mokavSireni,<br />

megobrebi gamx<strong>da</strong>ran sxva<strong>da</strong>sxva xalxebi, isini,<br />

TiTqos, <strong>da</strong>usaxlebiaT kidec <strong>saqarTvelo</strong>Si, magram arc erT<br />

maTgans leonti mroveli upiratesobas ar aniWebs qarTveleb-<br />

Tan Se<strong>da</strong>rebiT, arc berZnebsa <strong>da</strong> ebraelebs.Uupiratesobis pativs<br />

leonti mxolod somxebs miagebs.<br />

axsenebs ra babilonis mefe nabuqodonosors <strong>da</strong> misgan<br />

ltolvil ebraelTa <strong>saqarTvelo</strong>Si mosvlas, e. i. qristes Sobamde<br />

VI saukunis ambebs, leonti mroveli <strong>da</strong>sZens: “aqamomdis<br />

qarTlosianTa ena somxuri iyo, romelsa zraxvides. 4 xolo<br />

odes Semokrbes ese uricxuni naTesavni qarTlsa Sina, maSin<br />

qarTvelTaca <strong>da</strong>uteves ena somxuri.D<strong>da</strong> amaT yovelTa naTesav-<br />

Tagan Seiqmna ena qarTuli.” 5 Tu rogor un<strong>da</strong> gavigoT leontis<br />

es cnoba, amis Sesaxeb kamaTi xSirad cxare xasiaTs<br />

1 leontis Tanaxmad, es ambavi momx<strong>da</strong>ra babilonis mefis, nabuqodonosoris<br />

xelmwifobamde (qristes Sobamde VII-VI saukuneebi) bevrad ufro adre.<br />

2 nagulisxmevia mcxeTis sanaxebi.<br />

3 qarTlis cxovreba, t. I, gv. 14-16.<br />

4 qarTvelTa de<strong>da</strong>-ena aRniSnul dromde somxuri iyoo.<br />

5 qarTlis cxovreba t. I, gv. 16.<br />

45


iRebs <strong>da</strong> leonti mrovelsac armenofil avtors uwodeben.<br />

leontis armenofilurma cnobebma proletaruli poeti, alio<br />

mircxulavac (maSaSvili) ki aRaSfoTa. wesiT <strong>da</strong> rigiT, proletaruli<br />

poeti internacionalisti un<strong>da</strong> iyos <strong>da</strong> erovnuli<br />

grZnobebi ar un<strong>da</strong> awuxebdes, Tavisi qveynis warsuliTac ar<br />

un<strong>da</strong> amayobdes, SeiZleba es warsuli mxolod ganaqiqos, magram<br />

alio mircxulava gamonaklisi aRmoCn<strong>da</strong> – Tu manamde<br />

ara, 54 wlis asakSi masSi erovnuli grZnobebi aSkarad Cans.<br />

1957 wlis 2 marts gazeT “axalgazr<strong>da</strong> komunistSi”<br />

(#27) 1 gamoqveyn<strong>da</strong> a. mircxulavas werili mravlismetyveli<br />

saTauriT: “es aris Cveni istoria?!”, romelSic avtori ver malavs<br />

aRSfoTebas 1955 wels gamoqveynebul “qarTlis cxovrebis”<br />

pirvel tomSi leonti mrovlis armenofiluri Tvalsazrisis<br />

Semcveli Txzulebis ucvlelad Setanis gamo. mircxulavas<br />

sityviT, arqeologiur naSromSi – “mcxeTa” – “moTavsebuli<br />

masalebi, arqeologiuri Zeglebi amtkiceben, rom es<br />

qveyana, sa<strong>da</strong>c Cven vcxovrobT, modgmi<strong>da</strong>nve qarTvelebis samkvidro-sacxovrisia.<br />

am mxriv amouwuravi <strong>da</strong> eWvmiutaneli masala<br />

eZleva qarTvel istorikosebs. <strong>da</strong> ai, 1955 welsve paralelurad<br />

gamodis sruli “qarTlis cxovreba” s. yauxCiSvilis<br />

re<strong>da</strong>qciiT. un<strong>da</strong> iTqvas, rom es wigni diametriulad ewinaaRmdegeba<br />

im faqtobriv Zeglebsa <strong>da</strong> masalebs, rac mocemulia<br />

arqeologiur naSromSi “mcxeTa”.<br />

a. mircxulavas mixedviT, “qarTlis cxovrebis” pirvel<br />

tomSi Setanili leonti mrovelis “cxovreba qarTvelTa mefeTa”<br />

“met SemTxvevaSi yalb wyaroebzea agebuli… <strong>da</strong> saqar-<br />

Tvelos uZvelesi istoriis saxiT warmodgenilia Cvens wina-<br />

Se”. es Txzulebao “Rrma mecnieruli Seswavlis sagans ar<br />

warmoadgens”, masSi “naklebad sCans <strong>saqarTvelo</strong>s istoria.<br />

eyrdnoba ra ZiriTa<strong>da</strong>d Zveli somexi istorikosebisa <strong>da</strong> mematianeebis<br />

naxevradzRaprul, apokriful <strong>da</strong> tendenciur cnobebs,<br />

igi arasworad aSuqebs qarTlis istorias, kerZod, qar-<br />

Tvel mefeTa istorias, maT vinaobas, genealogias, gvartomobas…<br />

leontis cnobiT <strong>saqarTvelo</strong>s yvela mefe yofila an<br />

1 rogorc Cans, am gazeTis re<strong>da</strong>qtori <strong>da</strong> TanamSromlebic qarTveli patriotebi<br />

iyvnen <strong>da</strong> ara namdvili, mamali komunistebi.<br />

46


sparsi, an somexi”. a. mircxulava aq ferebs amuqebs. leonti<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s yvela mefes araqarTvelad ar acxadebs, Tumca<br />

bevr maTgans ki miiCnevs aseTad – uZvelesi droi<strong>da</strong>n mexuTe<br />

saukunemde.<br />

a. mircxulava ganagrZobs: “zRaparze agebuli istoria<br />

qarTvel ers ar sWirdeba. Tqven ggoniaT es savalalo mdgomareoba<br />

gasuli saukunis qarTvel erismoZRvrebs ar awuxeb<strong>da</strong>T?<br />

gaixseneT akakisa <strong>da</strong> ilias galaSqreba am yalbi versiebis<br />

winaaRmdeg”. a. mircxulavas sityviT, “qarTlis cxovrebis”<br />

“re<strong>da</strong>qtorsa <strong>da</strong> Semdgenels (e. i. s. yauxCiSvils – a. a.)<br />

SeeZlo wigni<strong>da</strong>n amoeSala yalbi adgilebi, an eWvis qveS <strong>da</strong>eyenebia<br />

isini <strong>da</strong> mecnieruli analiziT gaebaTilebia; Torem<br />

metismetad arasasiamovno istoria gamodis. Cven, kargi, moviTmenT,<br />

magram ase un<strong>da</strong> vaswavloT Cvens norCsa <strong>da</strong> momaval Taobas<br />

mSobliuri istoria?”<br />

moaqvs ra leonti mrovelis cnoba, babilonis mefis, nabuqodonosoris<br />

(qristes Sobamde 604-562 wlebi) dromde qar-<br />

TvelTa de<strong>da</strong>-ena, mSobliuri ena, TiTqos, somxuri yofiliyos<br />

<strong>da</strong> mxolod am xanebSi Seqmniliyos qarTuli ena, a. mircxulava<br />

<strong>da</strong>sZens: “ara mgonia esec WeSmaritebas Seicavdes.<br />

aseTi “qarTlis cxovreba” araa saWiro arc CvenTvis, arc<br />

somxebisaTvis, 1 arc Cveni momavali TaobebisaTvis. amiT Cven<br />

moZme somexi xalxis warsul cxovrebasac eWvis qveS vayenebT.<br />

2 me did pativs vcem <strong>da</strong> vafaseb somex ers, nuravin ifiqrebs,<br />

TiTqos yvelaferi es patriotuli mikerZoebis Sedegia.<br />

ara. magram un<strong>da</strong> vicodeT: arsebobs erTa erTmaneTisadmi pativiscemisa<br />

<strong>da</strong> siyvarulis grZnoba, magram arsebobs yvela<br />

erSi erovnuli Tavmoyvareobis grZnobac”. raki proletaruli<br />

poetic ki erovnul Tavmoyvareobaze alaparak<strong>da</strong>, imedia,<br />

qarTvelebSi dRes Sesustebuli, <strong>da</strong>kninebuli erovnuli Segneba<br />

momavalSi kvlavac gaZlierdeba.<br />

cxadia, “qarTlis cxovrebi<strong>da</strong>n” raimes amoSlis ufleba,<br />

Tun<strong>da</strong>c “yalbi adgilebisa”, aravis ara aqvs, sanam ar <strong>da</strong>m-<br />

1 somxebs Zalianac moswonT leonti mrovelis armenofiloba <strong>da</strong> TavianT<br />

sasargeblo<strong>da</strong>c iyeneben.<br />

2 rogor? somxebma moisyides leonti mroveli?<br />

47


tkicdeba, rom yalbad miCneuli esa Tu is cnoba gviandeli<br />

CanarTia. un<strong>da</strong> gaviTvaliswinoT, rom “qarTlis cxovrebis”<br />

avtorebi <strong>saqarTvelo</strong>s samefo karis interesebs asaxavdnen,<br />

maTi Txzulebebi <strong>saqarTvelo</strong>s mefeebis politikis safuZvlianobis<br />

<strong>da</strong>sabuTebas isaxavdnen miznad. bunebrivia, Cndeba<br />

kiTxva: XI saukunis <strong>saqarTvelo</strong>s mefisaTvis misaRebi iyo leonti<br />

mrovelis Txzuleba, romelic Zalze xSirad armenofiluria,<br />

uZvelesi droi<strong>da</strong>n IV aswleulamde qarTvelebTan Se<strong>da</strong>rebiT<br />

somexTa upiratesobas qa<strong>da</strong>gebs? sakiTxavi ai, es<br />

aris! Cemi azriT, <strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s urTierTobebis Rrmad<br />

Seswavla am problemas Suqs hfens. amis Taobaze winamdebare<br />

naSromis meore TavSic visaubreb, rameTu leonti mroveli XI<br />

saukunis avtoria <strong>da</strong> misi armenofiluri koncefciis gasagebad<br />

saWiroa gaviTvaliswinoT qarTul-somxuri urTierTobebis<br />

istoria uZvelesi droi<strong>da</strong>n XII saukunemde mainc.<br />

levan sanikiZis sityviT, leonti mroveli aris “araqar-<br />

Tuli orientaciis mqone istorikosi”. amasTanave, mkvlevars<br />

aRniSnuli aqvs “saerTod qarTulobisadmi misi (leontis – a.<br />

a.) tendenciuri <strong>da</strong> saziano ganwyobileba“ 1 . leontis Tvalsazrisis<br />

amgvar Sefasebas mohyva simon yauxCiSvilis gamoxmaureba:<br />

“Zalian <strong>da</strong>amcireT 2 Cveni SesaniSnavi (vityodi sworupovari)<br />

istorikosi leonti mroveli…<br />

leonti mroveli XI saukunis is pirveli qarTveli istorikosia,<br />

romliTac iwyeba Cveni “wmi<strong>da</strong>Ta-wmi<strong>da</strong>” wigni “qar-<br />

Tlis cxovreba”… leonti mrovelis am SesaniSnav naSromze<br />

izrdebo<strong>da</strong> mTeli rigi saukuneebis manZilze qarTveli axalgazrdoba;<br />

mTeli qarTveli sazogadoeba imiT ecnobo<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

istorias… rogor fiqrobT Tqven… ”araqarTuli<br />

orientaciis mqone istorikoss”, “qarTulisadmi misi saziano<br />

ganwyobilebis” matarebel a<strong>da</strong>mians qarTveli sazogadoeba Tavis<br />

maswavleblad gaixdi<strong>da</strong>?”.<br />

Semdeg s. yauxCiSvili gamoTqvams guliswyromas leonti<br />

mrovelis armenofilad gamocxadebis gamo: “zogierTi misi<br />

1 l. sanikiZe, tacitusi qarTuli umaRlesi ganaTlebis Sesaxeb, “ciskari”.<br />

1972, #2, gv. 133.<br />

2 mimarTavs s. yauxCiSvili l. sanikiZes.<br />

48


(leontis – a. a.) gamonaTqvami sabuTs aZlev<strong>da</strong> mkvlevarebs<br />

elaparakaT leonti mrovelis armenofilur ganwyobaze, rac<br />

Tqven… ufro gaaRrmaveT <strong>da</strong> leonti mroveli gamoacxadeT<br />

araqarTuli orientaciis mqone istorikosad, ufro metic,<br />

qarTulisadmi tendenciurad ganwyobil a<strong>da</strong>mianad.”<br />

“leonti mrovelis Sesaxeb iv. javaxiSvilis mier gamoTqmuli<br />

eWvebi qarTvelebisa <strong>da</strong> somexTa Zmobis Sesaxeb sxva<br />

mkvlevarebma... “gaaRrmaves’’ <strong>da</strong> mas, leonti mrovels armenofiloba<br />

<strong>da</strong>swames”. 1 arsai<strong>da</strong>n ar Cans, rom qarTvelebs saukuneTa<br />

ganmavlobaSi moswon<strong>da</strong>T leonti mrovelis Txzulebis<br />

is adgilebi, sa<strong>da</strong>c mematiane qarTvelebTan Se<strong>da</strong>rebiT somex-<br />

Ta upiratesobas qa<strong>da</strong>gebs. cnobilia, mag., rom XII aswleulis<br />

qarTveli avtori, arsen beri ar iziareb<strong>da</strong> leontis armenofilobas<br />

(pirobiTad mainc vixmaroT es termini). rogorc etyoba,<br />

XII saukunisa <strong>da</strong> XIII aswleulis <strong>saqarTvelo</strong>s samefo<br />

kars, garkveuli mizezebis gamo (amaze qvemoT visaubrebT), mizanSewonilad<br />

ar miuCnevia leontis “cxovreba qarTvelTa mefeTas”<br />

nacvlad axali Txzulebis Seqmna <strong>da</strong> Setana “qarTlis<br />

cxovrebaSi.” Semdgom ki, XIII-XVIII saukuneebSi, sxva<strong>da</strong>sxva<br />

juris <strong>da</strong>mpyroblebma lamis samSoblo Tavze <strong>da</strong>gvamxes <strong>da</strong><br />

amisTvis viRas cxelo<strong>da</strong>. Tumca im drosac qarTveli eri, <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

xelisufalni kvlav fiqrobdnen kavkasiis erTianobaze<br />

<strong>da</strong> kavkasielebis, kerZod, somxebis ganawyenebas eridebodnen.<br />

iqneb, amitomac aRar amoiRes “qarTlis cxovrebi<strong>da</strong>n”<br />

erTxel ukve masSi Setanili leontis Txzuleba <strong>da</strong> arc ga<strong>da</strong>akeTes<br />

is.<br />

Cems naSromSi kvlavac vapireb leonti mrovelis armenofiluri<br />

cnobebis motanas <strong>da</strong> ganxilvas, magram raki leontis<br />

Tvalsazrisis Sesaxeb cxare kamaTis gaCaReba vaxsene, aqve<br />

vityvi, rom amgvari kamaTi gaimarTa 1998 welsac, rodesac<br />

gamoqveyn<strong>da</strong> cnobili armenologis, zaza aleqsiZis werili _<br />

”Cveni istoriis gakveTilebi.” 2 z. aleqsiZes moaqvs leonti<br />

mrovelis “cxovreba qarTvelTa mefeTas” is cnobebi, romle-<br />

1<br />

s. yauxCiSvili, Ria werili profesor levan sanikiZes, gazeTi “quTaisi,”<br />

1972 w., 12 aprili.<br />

2<br />

ix. gazeTi “<strong>saqarTvelo</strong>s respublika”, 1998 w., 11 ianvari.<br />

49


ic uZveles xanaSi kavkasiaSi somexTa upiratesobas RaRadeben,<br />

cdilobs Taviseburad gaiazros es masala <strong>da</strong> <strong>da</strong>sZens,<br />

rom leonti mrovels tyuilad, usamarTlod swameben armenofilobas.<br />

z. aleqsiZis sityviT, “amierkavkasiis qveynebi (<strong>saqarTvelo</strong>,<br />

<strong>somxeTi</strong>) ekuTvnian im iSviaTi qveynebis ricxvs, romel-<br />

Tac sxva<strong>da</strong>sxva periodSi wyvetilebiT, magram SeinarCunes<br />

TavianTi saxelmwifoebrioba antikurobi<strong>da</strong>n dRemde.” am mxriv<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong>s Se<strong>da</strong>reba nuTu SeiZleba? amierkavkasiaSi<br />

somxuri saxelmwifoebrioba <strong>da</strong>eca XI saukuneSi <strong>da</strong><br />

1918 wlamde (<strong>da</strong>Snakebamde) aRar aRmdgara. somxebi Tan<strong>da</strong>Tan<br />

aiyarnen TavianTi samSoblo<strong>da</strong>n <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva qveynebSi gaifantnen.<br />

<strong>saqarTvelo</strong>m ki XII aswleulSi Tavisi istoriis oqros<br />

xana Seqmna <strong>da</strong> warmatebebs miaRwia mTeli kavkasiis mter-<br />

Tagan <strong>da</strong>cvis saqmeSic. qarTveli xelisufalni im xanebSi<br />

mfarvelobdnen, kerZod, somxebsac <strong>da</strong> cdilobdnen maT <strong>da</strong>magrebas<br />

somxeTSi an <strong>saqarTvelo</strong>Si asaxlebdnen maT, raTa xelsayrel<br />

pirobebSi somxeTSi <strong>da</strong>ebrunebinaT <strong>da</strong> saerTod CaenergaT<br />

somxebisTvis rwmena, rom maT qarTvelebTan erTad un<strong>da</strong><br />

ebrZolaT Tavisive samSoblos, <strong>somxeTi</strong>s ga<strong>da</strong>sarCenad.<br />

marTalia, XIII saukuni<strong>da</strong>n <strong>saqarTvelo</strong>s bedis Carxic<br />

ukuRma <strong>da</strong>trial<strong>da</strong> (gamonaklisia giorgi brwyinvalis epoqa),<br />

magram Cveni istoriis oqros xanaSi Seiqmna qarTuli, erovnuli<br />

saxareba, “vefxistyaosani,” maRali donis qarTuli kultura,<br />

romelsac “vefxistyaosnis”kultura SeiZleba vuwodoT.Aamis<br />

wyalobiT qarTulma saxelmwifoebriobam gauZlo<br />

XIII_XVIII aswleulebis jojoxeTs <strong>da</strong> SemdgomSic gaZleb<strong>da</strong>,<br />

moyvrulad mosul, e. w. erTmorwmune mters, ruseTis imperias<br />

motyuebiT, veragulad rom ar moespo, ar <strong>da</strong>engria qarTuli<br />

samefo-samTavroebi, saxelmwifoebi.<br />

somxuri saxelmwifoebrioba imitomac <strong>da</strong>eca, rom somxebma<br />

ver Seqmnes “vefxistyaosnis” msgavsi erovnuli saxareba,<br />

romelic maT gaaZlebineb<strong>da</strong> TavianT samSobloSi umZimes<br />

pirobebSiac. rogorc iTqva, <strong>somxeTi</strong>s imperia arsebob<strong>da</strong> tigran<br />

II didis dros, magram maSin somxuri mwerloba, somxuri<br />

<strong>da</strong>mwerloba ar arsebob<strong>da</strong> <strong>da</strong> erovnuli saxarebis Seqmnac<br />

ver moxerxdebo<strong>da</strong>. amasTanave, tigranis imperia Seiqmna iseT<br />

50


pirobebSi, rodesac pontos mefe miTri<strong>da</strong>te romis saxelmwifos<br />

eomebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> romi <strong>somxeTi</strong>s mier mezobeli qveynebis <strong>da</strong>pyrobas<br />

did yuradRebas ver miaqcev<strong>da</strong>, xolo miTri<strong>da</strong>tes awyob<strong>da</strong><br />

mokavSire hyolo<strong>da</strong> tigranis saxiT. erTi sityviT, <strong>somxeTi</strong>s<br />

imperiis Seqmna tigran II-is dros Tu savsebiT ara,<br />

mniSvnelovanwilad mainc SemTxveviTi movlena iyo, mas mtkice<br />

safuZveli ar gaaCn<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong> amitomac oci wlis metxans<br />

ver gaZlo, <strong>da</strong>ingra. didi qarTuli saxelmwifo, didi saqar-<br />

Tvelo ki saukuneTa manZilze Sendebo<strong>da</strong>, mas mtkice safuZvlebi<br />

gaaCn<strong>da</strong> <strong>da</strong> aman gaaZlebina qarTul saxelmwifoebriobasac<br />

XIX aswleulamde. “vefxistyaosnis” kulturiT (romelsac<br />

safuZvlebi XII saukunemde bevrad adre Caeyara, aswleulebis<br />

manZilze mzaddebo<strong>da</strong>) STagonebuli qarTvelebi ki saxelmwifos<br />

SesanarCuneblad Tav<strong>da</strong>uzogavad ibrZodnen 1810<br />

wlamde <strong>da</strong> saswaulebsac axdendnen omebSi_xSirad erT qar-<br />

Tvel meomarze mtris asi mebrZoli modio<strong>da</strong> <strong>da</strong> mainc qarTvelebi<br />

imarjvebdnen. aseT viTarebaSi gaCn<strong>da</strong> qarTul enaSi misalmebis<br />

aRmniSvnel sityvad_gamarjveba, gamarjobac. saqar-<br />

Tvelo, miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom TviTon Zalze uWir<strong>da</strong> XIII saukuni<strong>da</strong>n,<br />

<strong>somxeTi</strong>s ga<strong>da</strong>rCenasac cdilob<strong>da</strong>, saamisod irjebo<strong>da</strong>,<br />

SemorCenil Zalebs ar zogav<strong>da</strong>. @@<br />

z. aleqsiZe aRniSnavs: leonti mrovelis koncefciao “XI<br />

s-is meore naxevarSi cxaddeba, rodesac kavkasiaSi <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

politikuri upiratesoba sruliad aSkaraa. miuxe<strong>da</strong>vad<br />

amisa, leonti mrovelis sqemaSi rva Zmas Soris ufrosi <strong>da</strong><br />

“ugmiresi Ze” haosia (somexTa eTnarqi) <strong>da</strong> ara qarTlosi (qar-<br />

TvelTa eTnarqi). haosi flobs memkvidreobiT kavkasiaSi “umjobes”<br />

miwas <strong>da</strong> ara qarTlosi. ratom mox<strong>da</strong> ase? imitom, rom<br />

leonti mroveli istorikosia <strong>da</strong> man ar uRalata istoriisa<br />

<strong>da</strong> logikis kanonebs. kavkasiis eTnarqTa warmomavloba man<br />

biblii<strong>da</strong>n gamoiyvana... Tavis obieqturobaSi leonti mroveli<br />

kidev ufro Sors midis. axla mas surs gaarkvios, ra enaze<br />

laparakob<strong>da</strong> Tav<strong>da</strong>pirvelad qarTvelTa eTnarqi qarTlosi,<br />

Ze Targamosisa. cxadia, igi laparakob<strong>da</strong> Tavisi mamis enaze.<br />

leonti mrovelma icis, rom Targamosis ufrosi Svilis, haosis<br />

STamomavalTa ena somxuria. maSasa<strong>da</strong>me, rva kavkasieli<br />

eTnarqis, <strong>da</strong>, maT Soris, qarTlosis enac somxuri un<strong>da</strong> yofi-<br />

51


liyo garkveul dromde...<br />

iwyeba didi procesi kavkasiis gaerTianebisa <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

egidiT <strong>da</strong> am epoqis qarTvel meistories ar eSinia Tavis<br />

istoriulad ufros Zmad somexTa eTnarqi gamoacxados,<br />

xolo somexTa qveyana <strong>saqarTvelo</strong>ze ukeTes qveynad... leonti<br />

mroveli araviTar angariSs ar uwevs Tavisi epoqis nacionalisturad<br />

ganwyobil Zalebs <strong>da</strong> arc istoriis samsjavrosi<br />

eSinia, radgan <strong>da</strong>rwmunebulia Tavisi koncefciis istoriul<br />

WeSmaritebasa <strong>da</strong> politikur aucileblobaSi”...<br />

z. aleqsiZis debulebebma vnebaTa Relva gamoiwvia qar-<br />

Tul sazogadoebaSi. Mmis sapasuxod araerTi kritikuli werili<br />

<strong>da</strong>ibeW<strong>da</strong>. mec ar viziareb z. aleqsiZis mosazrebebs.<br />

amis Taobaze Cemi pozicia ukve gamoqveynebulic maqvs 1 <strong>da</strong> ufro<br />

vrclad mas winamdebare naSromSic gadmovcem Tan<strong>da</strong>Tan.<br />

aq mokled vityvi, rom leonti mroveli, garkveuli mizezebis<br />

gamo, somxuri wyaroebiT sargeblob<strong>da</strong> <strong>da</strong> qarTvelebTan Se<strong>da</strong>rebiT<br />

somxebis upiratesobis (uZvelesi droi<strong>da</strong>n, qristes<br />

Sobi<strong>da</strong>n IV saukunemde) ideac iqe<strong>da</strong>n aqvs SeTvisebuli. avi-<br />

RoT, mag., sakiTxi, TiTqos, qarTvelTa de<strong>da</strong>-ena Zvelad somxuri<br />

yofila, kerZod, qristes Sobamde VI aswleulamde. realurad<br />

aq SeiZleba igulisxmebodes is, rom swored am dromde<br />

amierkavkasiaSi saukuneTa manZilze batonob<strong>da</strong>, ufro sworad,<br />

cdilob<strong>da</strong> gabatonebuliyo urartus Zlieri saxelmwifo.MmarTalia,<br />

qarTvelebi urartus <strong>da</strong>mpyrobel jarebs did<br />

winaaRmdegobas uwevdnen, magram mainc Sesawynarebeli Cans is<br />

azri, rom urartu axerxeb<strong>da</strong> Tavisi gavlenis gavrcelebas<br />

amierkavkasiaSi.Aaqe<strong>da</strong>n gamomdinare, im xanebSi urartul enasac<br />

zogjer qarTulze meti mniSvneloba mieniWebo<strong>da</strong>. SesaZlebelia,<br />

am faqtma mogvianebiT somxuri qura gamoiara <strong>da</strong><br />

urartuli ena somxuriT Caanacvles.<br />

somxuri enis gansakuTrebulobis Sesaxeb somxuri legendebi<br />

adreve Cans warmoqmnili.Aamis Taobaze masala moipoveba<br />

XIII saukunis somexi mematianis, var<strong>da</strong>n arevelcis (“aRmosavlelis”)<br />

“msoflio istoriaSic.” vinai<strong>da</strong>n noes kidobani<br />

1 “qarTlis cxovrebis” pirveli matianis armenofilobis Taobaze, gazeTi<br />

“<strong>saqarTvelo</strong>s respublika”, 1998 w., 18 marti.<br />

52


araratis mTaze gaCerebula (arsebobs iseTi gadmocemebic,<br />

rom noes kidobani somxeTSi ki ara, sxvagan gaCer<strong>da</strong>), etyoba,<br />

Zveladve gaCn<strong>da</strong> somxuri legendebi, romlebSic noes sasaubro<br />

enad somxuri gamocxad<strong>da</strong>.<br />

XVIII saukunis cnobili somexi istorikosis, miqael Cam-<br />

Cianis, iseve, rogorc zogierTi misi Tanamedrovis “mtkicebiT”,<br />

is erTaderTi ena, romelze<strong>da</strong>c, TiTqos, kacobrioba<br />

laparakob<strong>da</strong> babilonis godolis mSeneblobamde <strong>da</strong> amasTan<br />

<strong>da</strong>kavSirebul “enaTa aRrevamde,” Turme somxuri yofila <strong>da</strong>,<br />

maSasa<strong>da</strong>me, “enaTa aRrevis” Sedegad gaCenili yvela enac somxuris<br />

safuZvelze warmoSobila.Mm. CamCianis Tanaxmad, amgvari<br />

gadmocema somxeTSi adreve iyo gavrcelebuli, magram Tu somexi<br />

mematianeebi ar aRniSnavdnen am faqts, es imitomo, rom<br />

isini am sakiTxSi ganicdian eklesiis mamebis, saRvTismetyvelo<br />

mwerlobis gavlenas, romelSic msoflios Tav<strong>da</strong>pirvel<br />

enad ebrauli an asurulia gamocxadebuli. 1<br />

XI saukuneSi, leonti mrovelis dros, <strong>saqarTvelo</strong>Si<br />

sakmao raodenobiT cxovrobdnen somxebi, rogorc monofizitebi<br />

(grigorianebi), ise qalkedonitebi (marTlmadidebelni).<br />

legen<strong>da</strong> qarTvelebTan Se<strong>da</strong>rebiT somexTa upiratesobis Sesaxeb<br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si mcxovreb somexTa orive jgufSi iyo gavrcelebuli.<br />

rogorc etyoba, leonti mrovelma qalkedonit<br />

(marTlmadidebel) somexTagan SeiTvisa legen<strong>da</strong>, TiTqos, qar-<br />

TvelTa de<strong>da</strong>-ena uZveles droSi somxuri yofila. amgvari<br />

legendis gaCena somxur garemoSi, Cveni azriT, gamowveuli<br />

iyo imiT, rom somex saero xelisufalT, aseve, somxuri eklesiis<br />

Tavkacebs qarTvelTa gasomxeba, <strong>saqarTvelo</strong>s gasomxureba<br />

hqon<strong>da</strong>T miznad <strong>da</strong>saxuli. leonti mroveli amis momxre ar<br />

iqnebo<strong>da</strong>, magram, garkveuli mosazrebiT, man Tavis Txzuleba-<br />

Si somxuri legendebi mainc Seitana.<br />

z. aleqsiZis kidev erTi debuleba un<strong>da</strong> ganvixilo mokled.<br />

mis werilSi 2 naTqvamia: “387 wels bizantiam <strong>da</strong> iranma<br />

1 m. CamCiani, <strong>somxeTi</strong>s istoria, t.I, venecia, 1784, gv.153-157, 164 (somx.Eenaze)<br />

a. ab<strong>da</strong>laZe, “qarTlis cxovreba”<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s urTierToba,<br />

Tb., 1982, gv. 144-146.<br />

2 sxvaTa Soris, es naSromi wakiTxulia moxsenebad gelaTis mecnierebaTa<br />

akademiis yovelwliur samecniero konferenciaze 26. IX . 97w.<br />

53


<strong>somxeTi</strong> Suaze gaiyves <strong>da</strong> sul raRac ormoci wlis manZilze<br />

orivegan moSales adgilobrivi samefo xelisufleba.Yyvela<br />

piroba Seiqmna imisaTvis, rom upatronod <strong>da</strong>rCenil qveyanas<br />

erovnuli saxe <strong>da</strong>ekarga, somexi xalxis erovnuli konsoli<strong>da</strong>cia<br />

uimedod Seferxebuliyo. magram mox<strong>da</strong> is, rac dRemde<br />

auxsneli rCeba. swored mexuTe saukuneSi, am socialuri<br />

gar<strong>da</strong>texebisa <strong>da</strong> politikuri ganukiTxaobis epoqaSi, somxurma<br />

kulturam miaRwia iseT simaRles, romelic misTvisac ki<br />

miuwvdomeli aRmoCn<strong>da</strong> Semdegac.Oorad gaglejilma qveyanam,<br />

romlis saero <strong>da</strong> sasuliero cxovrebaSi ucxo enebi batonobdnen,<br />

sul raRac ormoci wlis manZilze Seqmna saerTo<br />

erovnuli ena, romelsac dResac klasikur somxurs vuwodebT,<br />

<strong>da</strong> saerTo erovnuli mwerloba, romelsac aseve klasikuri<br />

ewodeba dRemde. swored amitom, Tavis istoriaSi erTerT<br />

yvelaze ufro did Znelbedobis saukunes, paradoqsia,<br />

albaT, magram somexma xalxma “oqros xana” uwo<strong>da</strong>”... am “oqros<br />

xanasTan” <strong>da</strong>kavSirebiT un<strong>da</strong> gaviTvaliswinoT isic, rom<br />

somxebSi iyo tendencia, <strong>da</strong>eZvelebinaT TavianTi miRwevebi,<br />

monapovarni.Aase mag., <strong>somxeTi</strong>s “istoriis mama,” 1 movses xorenaci<br />

Tavs V saukunis avtorad acxadebs, magram bevri seriozuli<br />

mecnieris mtkicebiT, is VIII_IX aswleulTa avtoria.<br />

amis Taobaze saubaria xorenacis “<strong>somxeTi</strong>s istoriis” Cemeul<br />

gamocemaSi.<br />

z. aleqsiZe saubrobs <strong>saqarTvelo</strong>s oqros xanazec <strong>da</strong><br />

askvnis: “amrigad, <strong>somxeTi</strong>sTvis “oqros xanaa” V s., rodesac<br />

ukiduresi Znelbedoba <strong>da</strong> politikuri artaxebi mxolod<br />

biZgs aZlevs misi xalxis sulier amaRlebasa <strong>da</strong> Sinagan Tavisuflebas.<br />

2 <strong>saqarTvelo</strong>sTvis “oqros xanaa” XIIs., rodesac<br />

politikuri siZliere <strong>da</strong> ekonomikuri simdidre udides gasaqans<br />

aZlevs misi xalxis laR mxatvrul warmosaxvasa <strong>da</strong><br />

akademiur azrovnebas.”<br />

1 aRsaniSnavia, rom Zvel somxur originalur mwerlobaSi saistorio<br />

mwerlobas wamyvani adgili uWiravs.<br />

2 Tu somxebs Wirsa Sigan gamagrebis aseTi unari hqon<strong>da</strong>T <strong>da</strong> upirveles<br />

yovlisa maTTvis samSoblo, <strong>somxeTi</strong> arsebob<strong>da</strong>, romlis sasicocxlo interesebs<br />

yvelaferze maRla ayenebdnen, maSin XI saukuni<strong>da</strong>n somxeTs ar<br />

miatovebdnen <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva qveynebSi ar gaifantebodnen.<br />

54


gvrCeba iseTi STabeWdileba, rom raki somxebis “oqros<br />

xanaa” V saukune, xolo leonti mroveli, avtori, mematiane<br />

mcxovrebi XI aswleulSi, ver moeswro qarTvelTa oqros xanas,<br />

amitomac qa<strong>da</strong>gebs leonti qarTvelebTan Se<strong>da</strong>rebiT somexTa<br />

upiratesobas <strong>da</strong>sabami<strong>da</strong>n IV saukunemde qristes Sobi<strong>da</strong>n.<br />

sinamdvileSi V aswleuli qarTvelebisTvisac gamorCeulia.<br />

vaxtang gorgaslis epoqam di<strong>da</strong>d Seuwyo xeli <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

aRmavlobas, qarTuli saxelmwifoebriobis safuZvlebis<br />

ganmtkicebas, <strong>saqarTvelo</strong>s erTianobis ideis gaZlierebas.<br />

SemTxveviTi araa is ambavi, rom qarTveli eris oqros xanaSi<br />

Cvens saxelmwifo droSas gorgaslian-<strong>da</strong>viTians uwodebdnen.<br />

qarTuli kulturac maRal doneze idga petre iberisa <strong>da</strong><br />

vaxtang gorgaslis xanaSi. sazogadod, gorgaslis epoqa <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

istoriaSi saetapo mniSvnelobisaa <strong>da</strong> mTlianoba-<br />

Si Tu ganvsjiT, igi somxebis erTgvar “oqros xanas” arafriT<br />

Camouvardeba, Tu ar sWarbobs kidec. amis Taobaze kargad<br />

icodnen leonti mrovelis drosac, XI saukunis <strong>saqarTvelo</strong>Si.<br />

gorgaslis epoqaSi gaZlierebuli qarTuli suli ar<br />

<strong>da</strong>kninebula momdevno saukuneebSi <strong>da</strong> amanac ganapiroba, amis<br />

Sedegicaa oqros xanis Seqmna uricxv mterTagan garemocul<br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si.<br />

axla isev leonti mrovels movusminoT. sanam aleqsandre<br />

makedonelis gamoCenaze <strong>da</strong>iwyebdes Txrobas, leonti aRniSnavs:<br />

“izraxebo<strong>da</strong> qarTlsa Sina equsi ena: somxuri, qarTuli,<br />

xazaruli, asuruli, ebrauli <strong>da</strong> berZuli. ese enani icodes<br />

yovelTa mefeTa qarTlisaTa, mamaTa <strong>da</strong> de<strong>da</strong>Ta”. 1 rogorc<br />

vxe<strong>da</strong>vT, qarTlSi, anu iberiis saxelmwifoSi gavrcelebul<br />

enaTa Soris pirvel adgilze somxuria <strong>da</strong>saxelebuli, rac<br />

leonti mrovelis armenofilobis kidev erTi gamovlenaa. magram<br />

isic un<strong>da</strong> iTqvas, rom leonti mTlianad ar iziarebs somexTa<br />

teritoriul pretenziebs <strong>saqarTvelo</strong>s mimarT. misi<br />

cnobebiT, jer kidev qarTlosis samflobelo yofila qvemo<br />

qarTli, javaxeTi, klarjeTi <strong>da</strong> sxvac, romelTa <strong>da</strong>pyroba<br />

somxebma <strong>da</strong>isaxes miznad qristes Sobamde II saukuni<strong>da</strong>n.<br />

leonti mrovelis sityviT, qvemo qarTlSi qarTlosma<br />

1 qarTlis cxovreba, t. I, gv. 16.<br />

55


“aRaSena cixe orbisa, romelsa aw hqvian samSvilde <strong>da</strong> kualad<br />

aRaSena mtueris cixe, romelsac aw hqvian xunani”. qar-<br />

Tlosis gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg qvemo qarTlSi mSenebloba gaugrZelebia<br />

mis meuRles: “Semdgomad amissa colman misman<br />

aRaSena de<strong>da</strong>-cixe. <strong>da</strong> manve aRaSena bostan-qalaqi, romelsa<br />

aw hqvian rusTavi. 1 ”<br />

saubrobs ra qristes Sobamde IV-III saukuneebis iberiis<br />

cnobil mefe farnavazze, leonti aRniSnavs: farnavazmao “Tueni<br />

gazafxulisa <strong>da</strong> sTulisa arisani <strong>da</strong>yvnis mcxeTas, sameufosa<br />

qalaqsa; <strong>da</strong> Tueni zamTrisani <strong>da</strong>yvnis gaCianTa; xolo<br />

Tueni zafxulisani – wun<strong>da</strong>s. <strong>da</strong> JamiTi-Jamad mividis egriss<br />

<strong>da</strong> klarjeTs, <strong>da</strong> moikiTxnis megrelni <strong>da</strong> klarjni, <strong>da</strong> ganagis<br />

yoveli saqme <strong>da</strong>Slili. 2 ” gaCiani qvemo qarTlSi mdebareob<strong>da</strong>,<br />

xolo wun<strong>da</strong> – javaxeTSi.<br />

leonti mroveli ar iziarebs arc im somxur Teorias,<br />

TiTqos, qarTuli <strong>da</strong>mwerloba somexi mesrop-maStocis mier<br />

iyos Seqmnili. qarTuli anbanis gaCenas leonti farnavazis<br />

saxels ukavSirebs: farnavazmao “ganavrco ena qarTuli, <strong>da</strong><br />

arRara izraxebo<strong>da</strong> sxua ena qarTlsa Sina Tvinier (gar<strong>da</strong> _<br />

a. a.) qarTulisa. <strong>da</strong> aman Seqmna mwignobroba qarTuli 3 ”.<br />

leonti mrovelis Tanaxmad, iberiis meoTxe mefem, farnajomma<br />

“Seiyuara sjuli sparsTa, cecxlis msaxureba, moiyvanna<br />

sparseTiT cecxlismsaxurni <strong>da</strong> moguni, <strong>da</strong> <strong>da</strong>sxna igini<br />

mcxeTas... amisTvis moiZules igi mkvidrTa qarTlisaTa.” qar-<br />

Tvelebs mxsnelad somxebi moevlineno: “maSin SeiTqunes eris-<br />

Tavni qarTlisani umravlesni, <strong>da</strong> waravlines mociquli wina-<br />

Se somexTa mefisa <strong>da</strong> rques: “mefe Cueni gar<strong>da</strong>x<strong>da</strong> sjulsa mamaTa<br />

CuenTasa, arRara msaxurebs RmerTTa mpyrobelTa qar-<br />

TlisaTa... aw arRara Rirs ars igi mefed Cuen<strong>da</strong>. moguec Ze<br />

Seni arSak, romelsa uzis colad naTesavi farnavazianTa, mefeTa<br />

CuenTa, guaSuele Zali Seni, <strong>da</strong> vaotoT farnajom, SemomRebeli<br />

axlisa sjulisa, <strong>da</strong> iyos mefed Cuen<strong>da</strong> Ze Seni ar-<br />

Sak.” somexTa mefes iberieli erisTavebisTvis SemouTvlia:<br />

1 iqve, gv. 4-5, 8.<br />

2 iqve, gv. 25.<br />

3 qarTlis cxovreba, t. I, gv. 26.<br />

56


“Tquen yovelTa erisTavTa momeciT me mZevali, <strong>da</strong> migce Ze<br />

Cemi mefed Tquen<strong>da</strong> <strong>da</strong> yovliTave niWiTa (simdidriT, saboZvariT<br />

_ a. a.) aRgavsne.”<br />

maSin erisTavTa qarTlisaTa umravlesTa misces mZevlebi<br />

<strong>da</strong> ganacxades gandgoma farnajomisi. maSin somexTa mefe<br />

yovliTa ZaliTa misiTa warmoemarTa qarTls”. farnajoms<br />

sparselebi miSvelebian, qarTvelTa nawilic misi erTguli<br />

<strong>da</strong>rCenila. somexTa mefes <strong>da</strong> mis momyvan qarTvelebs <strong>da</strong>umarcxebiaT<br />

mowinaaRmdege: “moikla farnajom <strong>da</strong> mosres spa misi...<br />

xolo somexTa mefeman mosca (gviwyaloba _ a. a.) Ze Tvisi<br />

arSak.<br />

<strong>da</strong>j<strong>da</strong> mefed arSak, <strong>da</strong> <strong>da</strong>ipyra yoveli qarTli; <strong>da</strong> mefob<strong>da</strong><br />

igi nebierad.” arSakis Semdeg iberiis mefe gamx<strong>da</strong>ra<br />

misi Svili <strong>da</strong> SviliSvilic. 1 sinamdvileSi, mecnierebisaTvis<br />

araa cnobili, rom iberiaSi somxebs emefoT. leonti mroveli<br />

am SemTxvevaSic tendenciur somxur wyaroebs emyareba. am ukanasknelT<br />

ki xSirad somxuri legendebi, zepirgadmocemebi<br />

kvebavdnen.<br />

leonti mrovelis Tanaxmad, qristes Sobis Jams iberiis<br />

mefe yofila aderki: “xolo amas aderkis esxnes orni Zeni,<br />

romelTa erqua saxelad erTsa bartom <strong>da</strong> meoresa qarTam. <strong>da</strong><br />

amaT ganuyo yoveli queyana Tvisi.” maSasa<strong>da</strong>me. iberiis samefo<br />

orad gayofila, ormefoba <strong>da</strong>wesebula. Tu amgvari ram marTla<br />

mox<strong>da</strong> iberiaSi, is mainc u<strong>da</strong>voa, rom leontis qronologia<br />

areuli aqvs _ mecnierebisaTvis cnobilia, rom qristes<br />

Sobi<strong>da</strong>n I-II saukuneebSi iberia Zlier saxelmwifos warmoadgen<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> im dros iq araviTari ormefoba ar yofila. bartomisa<br />

<strong>da</strong> qarTamis mefobis Semdeg gamefebulan maTi vaJebi<br />

farsmani <strong>da</strong> kaosi. leontis sityviT, “aderkisiTgan vidre<br />

amaT mefobamde iyvnes morCilebasa Sina somexTa mefisasa. <strong>da</strong><br />

umetes armazelni mefeni 2 Seeweodes somexTa yovelTa mterTa<br />

maTTa ze<strong>da</strong>. maSin mefe iqmna somxiTs didi igi mefe iarvand.<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>iviwya man keTili qarTvelTa, emZlavra farsmans arma-<br />

1 iqve, gv. 29-30.<br />

2 leontis mixedviT iberiaSi ormefobis dros samefo taxtebi erTmaneTis<br />

gverdi-gverd <strong>da</strong>udgamT, erTi mcxeTaSi, meore armazSi.<br />

57


zelsa, <strong>da</strong> mouRo (waarTva, CamoaWra _a. a.) sazRvarsa qarTlisasa<br />

qalaqi wun<strong>da</strong> <strong>da</strong> artani mtkuramde 1 ”. aq aSkarad Cans leonti<br />

mrovelis pozicia, ganwyobileba: is gmobs somexTa mefes<br />

qarTvelebisadmi gamoCenili umadurobisTvis, agresiis-<br />

Tvis. leontis rwmeniT, qarTvelebma <strong>da</strong> somxebma erToblivi<br />

ZalisxmeviT un<strong>da</strong> ibrZolon saerTo mtris winaaRmdeg <strong>da</strong> er-<br />

TmaneTs ar un<strong>da</strong> <strong>da</strong>erion.<br />

somexTa mefem, iarvandmao “<strong>da</strong>sxna wun<strong>da</strong>s Sina kacni<br />

mxecni, naTesavni devTani, <strong>da</strong> uwo<strong>da</strong> wun<strong>da</strong>sa saxelad qajatuni,<br />

romeli-ese iTargmnebis devTa-saxlad. <strong>da</strong> ver iZebnes mefe-<br />

Ta qarTlisaTa sazRvari, <strong>da</strong> mokudes mwuxarebasa Sina didsa<br />

farsman <strong>da</strong> kaos” 2 . leonti mrovelis am cnobaSi asaxulia is<br />

ambavi, rom somxebi rodesac qarTul miwa-wyals <strong>da</strong>ipyrobdnen,<br />

iq adgilebs saxelebs ucvlidnen, qarTul saxelwodebebs<br />

somxuriT cvlidnen, raTa gaesomxebinaT iqauri qarTvelebi,<br />

gaesomxurebinaT qarTuli mxareebi. magram, leontisave<br />

sityviT, qarTvelTa mefeebis mwuxareba usazRvro yofila,<br />

rameTu somexTa mefem qarTul miwa-wyali miitaca. aSkaraa,<br />

qarTvelebi far-xmals ar yridnen <strong>da</strong> saukuneTa ganmavlobaSi<br />

ibrZodnen <strong>da</strong>karguli mxareebis <strong>da</strong>sabruneblad.<br />

leonti mrovelis mixedviT, farsmanisa <strong>da</strong> kaosis Semdeg<br />

gamefebulan azorki <strong>da</strong> armazeli: “xolo ese mefeni armazel<br />

<strong>da</strong> azork iyvnes kacni mxneni <strong>da</strong> SemmarTebelni. <strong>da</strong> SeiTqunes<br />

eseni, <strong>da</strong> ganizraxes Zieba sazRvarTa qarTlisaTa. maSin<br />

mokla sumbat bivritianman iarvand, mefe somexTa, <strong>da</strong> <strong>da</strong>sva<br />

mefed Zma iarvandisi, romelsa ewodebo<strong>da</strong> saxelad artaSan.”<br />

azorks <strong>da</strong> armazels miumxriaT Crdilo kavkasielebi <strong>da</strong> gaerTianebuli<br />

jariT Sesevian somxeTs: “maSin sumbat bivritianman<br />

mouwo<strong>da</strong> spaTa somxiTisaTa, <strong>da</strong> Sekrbes mswrafl somexni<br />

<strong>da</strong> devna uyves.” sabolood somxebma gaimarjveso: “maSin<br />

sumbat gamarjuebuli Semovi<strong>da</strong> qarTlad, <strong>da</strong> moaoxra qarTli,<br />

romeli pova cixeTa <strong>da</strong> qalaqTa gare; xolo cixe-qalaq-<br />

Ta ara hbrZo<strong>da</strong>, rameTu ara mza iyo mswrafl gamoslvisagan”...<br />

sumbatis iberii<strong>da</strong>n wasvlis Semdeg “mefeni ese qarTli-<br />

1 qarTlis cxovreba, t. I, gv. 35. 43-44.<br />

2 iqve, gv.44.<br />

58


sani, arzok <strong>da</strong> armazel, sificxliTa gulisa maTisaTa ara<br />

SeuSindes, aramed ganamagrnes cixeni <strong>da</strong> qalaqni Tvisni... <strong>da</strong><br />

ara <strong>da</strong>scxres kirTebisagan (kirTeba Setevas niSnavs aq _ a. a.)<br />

somexTa ze<strong>da</strong>”.<br />

<strong>somxeTi</strong>s winaaRmdeg brZolaSi Tavi gamouCenia klarje-<br />

Tis erisTavsac: “<strong>da</strong> iyo klarjeTs erisTavi arzok mefisa,<br />

aznaurTavegani. <strong>da</strong> igi avnebdis sazRvarTa somxiTisaTa, queyanasa<br />

parxlisasa, romel ars tao, <strong>da</strong> veravin Sevido<strong>da</strong> mavne<br />

klarjeTs, rameTu Seuvali <strong>da</strong> magari iyo tyiTa <strong>da</strong> kldiTa,<br />

<strong>da</strong> mkvidrni klarjeTisani iyvnes kacni mkvircxni <strong>da</strong> mxe<strong>da</strong>rnica.”<br />

1 leonti amjera<strong>da</strong>c somxuri wyaroebis tyveobaSi imyofeba,<br />

rodesac parxals, taos somxur miwa-wylad acxadebs.<br />

tao xom qristes Sobamde II saukunis <strong>da</strong>sawyisSi waarTva iberias<br />

somexTa mefe artaSesma. magram qarTvelebi swored<br />

klarjeTze <strong>da</strong>yrdnobiT ibrZodnen taos <strong>da</strong>sabruneblad <strong>da</strong><br />

mizansac aRwevdnen. Tumca isic un<strong>da</strong> iTqvas, rom somxebi<br />

kvlav axerxebdnen taos <strong>da</strong>pyrobas <strong>da</strong> ase, saukuneTa ganmavlobaSi,<br />

tao xeli<strong>da</strong>n xelSi ga<strong>da</strong>dio<strong>da</strong>. zogjer mis <strong>da</strong>pyrobas<br />

bizantiis imperiac axerxeb<strong>da</strong>.<br />

iberiis mefeTa <strong>da</strong>samorCileblado “warmoemarTa ZaliTa<br />

TvisiTa yovliTa artaSan, mefe somexTa, <strong>da</strong> spaspeti misi sumbat<br />

bivritiani… maSin SesWir<strong>da</strong> qarTvelTa <strong>da</strong> ovsTa (qar-<br />

Tvelebis mokavSirenia im dros – a. a.), iTxoves mSvidoba, <strong>da</strong><br />

aRuTques morCileba <strong>da</strong> arRara Zieba sisxlisa <strong>da</strong> zRvarisa.<br />

maSin ismina somexTa mefeman vedreba maTi. <strong>da</strong> qmnes fici <strong>da</strong><br />

aRTqma, <strong>da</strong> <strong>da</strong>imonna qarTvelni <strong>da</strong> ovsni somexTa mefeman, <strong>da</strong><br />

warvi<strong>da</strong>” 2 . rogorc vxe<strong>da</strong>vT, movses xorenacis msgavsad, armenofili<br />

qarTveli mematiane, leonti mrovelic aRniSnavs, rom<br />

<strong>somxeTi</strong>s mefis uzenaesobas ara marto iberia, Crdilo kavkasiac,<br />

kerZod, oseTi aRiareb<strong>da</strong>. aq ufro somex xelisufalTa<br />

gegmebia asaxuli, vidre realuri viTareba. sinamdvileSi, somexTa<br />

mefeebi zogjer Tu axerxebdnen qarTuli mxareebis<br />

<strong>da</strong>pyrobas (mag., igive artaSani, romelic artaSesi un<strong>da</strong> iyos),<br />

isini, ipyrobdnen iberiis samefos mxolod nawils, mis samx-<br />

1 qarTlis cxovreba, I, gv. 45-48.<br />

2 qarTlis cxovreba, I, gv 48.<br />

59


eT mxareebs <strong>da</strong> ara mTel iberias. <strong>somxeTi</strong>sgan <strong>da</strong>moukidebeli<br />

iberiis nawili yoveli RoniT cdilob<strong>da</strong> Crdilo kavkasielTa<br />

mimxrobas, maTTan erTad brZolas <strong>somxeTi</strong>s winaaRmdeg<br />

<strong>da</strong> mizansac aRwev<strong>da</strong>, rameTu Crdilo kavkasiis tomebi mravalnairad<br />

<strong>da</strong>kavSirebuli iyvnen <strong>saqarTvelo</strong>sTan <strong>da</strong> ara somxeTTan.<br />

qarTvelebs SeeZloT Crdilo kavkasielebisTvis kavkasionis<br />

gadmosasvleli uReltexilebi, zekarebic CaeketaT<br />

(mag., <strong>da</strong>riali <strong>da</strong> sxvac) <strong>da</strong> moewyvitaT isini samxreTis samyarosgan,<br />

rac Crdilo kavkasiis mkvidrTaTvis aramc <strong>da</strong> aramc<br />

sasurveli ar iyo. sxva rom ara iyos ra, Crdilo kavkasiis<br />

tomebi xSirad laSqrobdnen samxreTis qveynebSi, Soulobdnen<br />

didZal na<strong>da</strong>vls, rac maT cxovrebaSi mniSvnelovan rols<br />

asruleb<strong>da</strong>. iberiis samefo axerxeb<strong>da</strong>, Crdilo kavkasielTa<br />

amgvari swrafva Tavis sasargeblod gamoeyenebina, Crdilo<br />

kavkasiis tomebze <strong>saqarTvelo</strong>s gavlena gaevrcelebina.<br />

somexTa mefis, artaSanis iberii<strong>da</strong>n wasvlis Semdego<br />

“gar<strong>da</strong>xdes… welni raodennime. <strong>da</strong> aRSen<strong>da</strong> qarTli mooxrebuli<br />

somexTagan. maSin ucalo iqmnes somexni, rameTu iwyes<br />

brZola sparsTa <strong>da</strong> berZenTa. <strong>da</strong> poves mas Sina Jami marjue<br />

qarTvelTa <strong>da</strong> ovsTa, iwyes kirTebad somexTa… viTar ganamravles<br />

qarTvelTa <strong>da</strong> ovsTa vneba somexTa, maSin artaSan mefeman<br />

Sekribna spani, romelni Sina <strong>da</strong>rComodes, <strong>da</strong> miscna Zesa<br />

Tvissa zarens, <strong>da</strong> warmogzavna qarTvelTa ze<strong>da</strong>.<br />

xolo Sekrbes qarTvelni <strong>da</strong> ovsni, <strong>da</strong> miegebnes queyanasa<br />

javaxeTisasa. <strong>da</strong> ewyunes <strong>da</strong> sZlies qarTvelTa <strong>da</strong> ovsTa,<br />

<strong>da</strong> aotes zaren, Ze somexTa mefisa, <strong>da</strong> mosres spa misi yoveli<br />

<strong>da</strong> sdevnes sazRvarTamde somxiTisa; miewivnes zarens, Zesa<br />

mefisasa, <strong>da</strong> Seipyres igi tbisa mis pirsa, romelsa rqvian<br />

celi, <strong>da</strong> ukmoiyvanes.<br />

xolo ovsTa hnebvi<strong>da</strong> moklva mis zarenisi… aramed qar-<br />

TvelTa <strong>da</strong>icves cocxlebiT ZiebisaTvis sazRvarTa maTTasa,<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>sues pyrobilad cixesa <strong>da</strong>rialanissa”. 1 rogorc vxe<strong>da</strong>vT,<br />

iberiis Semadgeneli nawilia javaxeTic <strong>da</strong> <strong>da</strong>rialic.<br />

amasTanave, qarTvelebs somexTa ufliswulis <strong>da</strong>rialis cixesimagreSi<br />

gamoketva, Camwyvdeva moundomebiaT imisaTvis, rom<br />

1 qarTlis cxovreba, I, gv. 48-49.<br />

60


aRedginaT iberiis samefos Zveli sazRvrebi, <strong>da</strong>ebrunebinaT<br />

<strong>somxeTi</strong>s mier mitacebuli qarTuli mxareebi. amdenad, leonti<br />

mroveli <strong>somxeTi</strong>s sasargeblod amuqebs ferebs, 1 rodesac<br />

ambobs, rom somexTa mefem “<strong>da</strong>imonna qarTvelni”. TviT<br />

leontis Txrobis kritikuli analizi gvi<strong>da</strong>sturebs, rom<br />

qarTvelebs <strong>da</strong>monebisa araferi etyobaT.<br />

ismis kiTxvac: raRa mainca<strong>da</strong>mainc <strong>da</strong>rialis cixe-simagreSi<br />

gamoamwyvdies qarTvelebma somexTa ufliswuli? es gaakeTes<br />

imitom, rom somxebs <strong>da</strong>rialze xeli ar miuwvdebo<strong>da</strong>T.<br />

aqe<strong>da</strong>nac Cans, rom Crdilo kavkasiaze <strong>somxeTi</strong>s gavlenis gavrceleba<br />

mxolod somexTa ocnebas warmoadgen<strong>da</strong> <strong>da</strong> realur<br />

sinamdviles ar Seesabamebo<strong>da</strong>. yuradRebas iqcevs is faqtic,<br />

rom osebs, SurisZiebis nia<strong>da</strong>gze, somexTa ufliswulis mokvla<br />

Zalian ndomiaT, magram qarTvelebma CaSales osTa ganzraxva<br />

<strong>da</strong> es gaukeTebiaT iberiis samefos interesebis <strong>da</strong>sacavad,<br />

Sesabamisad. esec imaze metyvelebs, rom Crdilo kavkasielebi,<br />

kerZod, osebi, <strong>saqarTvelo</strong>s gavlenis qveS imyofebodnen.<br />

sxvaTa Soris, motanil amonawerebSi leonti mroveli<br />

qarTvelTa mokavSired osebs rom asaxelebs, SesaZlebelia,<br />

aq osebi krebiTi saxelwodeba iyos. osebi axerxebdnen Crdilo<br />

kavkasiis zogierTi tomis <strong>da</strong>qvemdebarebas <strong>da</strong> am tomTa<br />

Svilebic ibrZodnen osebTan erTad qarTvelebis mxar<strong>da</strong>mxar.<br />

male somxebma mTeli ZaliT Semoutieso iberias: “welsa<br />

mesamesa movi<strong>da</strong> sumbat bivritiani <strong>da</strong> orni Zeni mefisani, artavaz<br />

<strong>da</strong> tigran, yovliTa spiTa somxiTisaTa. maSin mefeTa<br />

qarTlisaTa ubrZanes queyanasa maTsa Seltolva cixeTa <strong>da</strong><br />

qalaqTa, <strong>da</strong> mTeuleTTa ganamagrnes cixeni <strong>da</strong> qalaqni. xolo<br />

movides somexni <strong>da</strong> <strong>da</strong>dges TrialeTs. <strong>da</strong> aRdges maT Soris<br />

mociqulni <strong>da</strong> <strong>da</strong>izavnes; misces qarTvelTa Ze mefisa Sepyrobili,<br />

<strong>da</strong> aRuTques Sewevna esreT: “ukeTu vin aRdges mteri<br />

Tquen ze<strong>da</strong> <strong>da</strong> moRmarT [g]ebrZodis, Cuen ornive mefeni Tavi-<br />

Ta CueniTa <strong>da</strong> spiTa CueniTa Tana<strong>da</strong>gidgeT <strong>da</strong> giSueloT; <strong>da</strong><br />

ukeTu kualad visme miRmarT hbrZodiT, aTas-aTasiTa mxedriTa<br />

WurviliTa SegeweodiT”. <strong>da</strong> eseca aRuTques qarTvelTa,<br />

viTarmed: “qalaqsa amas Cuensa drama (fuli _ a. a.) artaSan<br />

1 es gamowveulia imiT, rom is somxur wyaroebs emyareba.<br />

61


mefisa xatiTa <strong>da</strong>vsceTo”.<br />

xolo amisTvis somexTa ukmosces sazRvari qarTlisa,<br />

qalaqi wun<strong>da</strong> <strong>da</strong> cixe demoTisa, javaxeTi <strong>da</strong> artani. <strong>da</strong> mieriTgan<br />

iqmnes moyuare somexni <strong>da</strong> qrTvelni <strong>da</strong> ovsni. <strong>da</strong> samnive<br />

erTobiT brZodes mterTa.<br />

<strong>da</strong> aResrulnes arzok <strong>da</strong> armazaeli, nugeSinis-cemulni<br />

di<strong>da</strong>d. rameTu simxniTa maTiTa ukumoixunes (ukanve <strong>da</strong>ibrunes<br />

_ a. a.) sazRvarni qarTlisani” 1 . qarTvelebs rom fuli somex-<br />

Ta mefis, artaSanis (artaSesis) saxeliT moeWraT <strong>da</strong>, amave<br />

dros, misi gamosaxulebiT, amgvari ram istoriam ar icis. es<br />

imas gavs, movses xorenaci Tavisi tendenciuri koncefciis<br />

Sesatyvisad rom ambobs, qarTvelebma somexTa ufliswuli vahagni<br />

RmerTad gaixadeso. leonti mrovelic am SemTxvevaSic<br />

uTuod somxuri wyaroTi ikvebeba, sargeblobs. es iqe<strong>da</strong>nac<br />

Cans, rom leonti amdens laparakobs <strong>somxeTi</strong>s jarebis laSqrobebze<br />

iberiaSi, somex xelisufalTa gavlenaze iberiis<br />

samefoSi, xolo arafers ambobs imaze, rom qarTvelTa mefis,<br />

farsman I-is Zma miTri<strong>da</strong>te <strong>da</strong> Svili ra<strong>da</strong>misti (ra<strong>da</strong>mi)<br />

qristes Sobi<strong>da</strong>n I saukuneSi <strong>somxeTi</strong>s mefeebi gaxdnen. rac<br />

Seexeba imas, rom somxebi, qarTvelebi <strong>da</strong> osebi saerTo ZalisxmeviT<br />

ebrZodnen mterso 2 , es leonti mrovelis idealia_misi<br />

didi survilia <strong>da</strong>myardes kavkasiis xalxebis, ker-<br />

Zod, qarTvelebisa <strong>da</strong> somxebis erToba, raTa amiT Zlieri,<br />

erTiani iyos mTeli kavkasia.<br />

qristes Sobi<strong>da</strong>n III saukunis I naxevarSi sparseTSi gabaton<strong>da</strong><br />

sasanianTa dinastia. maTi TavkacobiT gaZlier<strong>da</strong> sparseTis<br />

agresia mezobeli qveynebis, kerZod, amierkavkasiis<br />

xalxebis mimarT. leonti mrovelis sityviT, iberiis mefis,<br />

asfaguris dros “mefe iqmna sparseTs qasre anuSarvan sasaniani...<br />

xolo somxeTs mefe iqmna kosaro (xosro _ a. a.). <strong>da</strong> aman<br />

kosaro somexTa mefeman uwyo brZolad qasre mefesa sparsTasa,<br />

<strong>da</strong> Seeweo<strong>da</strong> mas asfagur, mefe qarTvelTa, <strong>da</strong> aman asfagur<br />

ganuxunis karni kavkasianTani <strong>da</strong> gamoiyvannis ovsni, lek-<br />

1 qarTlis cxovreba, I, gv. 49_50.<br />

2 drois romeliRac monakveTSi.<br />

62


ni <strong>da</strong> xazarni, <strong>da</strong> mividis kosaro mefisa Tana somexTasa<br />

brZolad sparsTa.<br />

<strong>da</strong> pirvelsave Seslvasa sparseTad ewyo qasre, mefe<br />

sparsTa, <strong>da</strong> aotes igi <strong>da</strong> mosres spa misi. <strong>da</strong> mieriTgan ver-<br />

Rara winaaRudga amaT mefe igi sparsTa, <strong>da</strong> ganamravles Seslva<br />

sparseTad <strong>da</strong> tyuenva sparseTisa”. amis gamo sparseTis<br />

mefe, TiTqos, sagonebelSi Cavardnila. mas Semoukrebia Tavisi<br />

didebulebi saTaTbirod: “aRuTqmi<strong>da</strong> niWsa didsa <strong>da</strong> pativsa,<br />

romelman uZlos <strong>da</strong> uZios Rone Suris-gebisa.<br />

xolo krebulsa mas Soris iyo warCinebuli erTi mTavari,<br />

saxeliT anak... aRdga igi, warmodga <strong>da</strong> Tqua: “otebul<br />

ars spa Cueni kosaros somexTa mefisagan, awyuedil arian<br />

mxe<strong>da</strong>rni Cuenni, <strong>da</strong> <strong>da</strong>sdebia SiSi <strong>da</strong> Zrwola maTi sparsTa<br />

ze<strong>da</strong>, <strong>da</strong> ganZlierebul arian igini, <strong>da</strong> ver Zal gvic winaaRmdgomad<br />

maT<strong>da</strong>. aw ese ars ganzraxva Cemi, raTa mSvidobiTa <strong>da</strong><br />

vedrebiTa <strong>da</strong> xarkisa micemiTa <strong>da</strong>vamSvidoT kosaro mefe”...<br />

amis Semdeg “ganmzadebul iyo kosaro mefe kualad Seslvad<br />

sparseTs”. sparselebma SeZles veragobiT moewyoT somexTa<br />

mefis mkvleloba <strong>da</strong> am gziT ga<strong>da</strong>urCnen did safrTxes, romelic<br />

somexTagan elo<strong>da</strong>To: “viTarca esma ambavi ese sparsTa<br />

mefesa qasres sasaniansa, aRivso sixaruliTa” ... 1<br />

rodesac somexTa mefes ase usazRvrod ganadidebs 2 leonti<br />

mroveli, aqac biblias emyareba? rogorc z. aleqsiZe <strong>da</strong><br />

sxva qarTveli mkvlevarebic aRniSnaven, <strong>saqarTvelo</strong>sTan Se<strong>da</strong>rebiT<br />

<strong>somxeTi</strong>s upiratesobis qa<strong>da</strong>gebisas leonti mroveli<br />

biblii<strong>da</strong>n amodis. roca somexTa mefe kosaro (xosro), gaZlierebul<br />

sparseTs, TiTqos, SiSis zars scem<strong>da</strong>, am SemTxveva-<br />

Sic bibliaSi veZeboT axsna? sinamdvileSi somexTa<br />

gandidebisas leonti somxur wyaroebs, somxur legendebs emyarebo<strong>da</strong>.<br />

movses xorenacis Tanaxmad, qristes Sobi<strong>da</strong>n III<br />

saukunis I naxevarSi “somexTa mefe xosrovma mtkiced ga<strong>da</strong>wyvita<br />

SurisZieba” sasanianTa sparseTis SahinSahebze. xosrovmao<br />

“Tavisi jariTa <strong>da</strong> keTilmosurneebis, agreTve Crdiloel<br />

1 qarTlis cxovreba, I, gv. 59_62.<br />

2 sasaniani mefeebi, kerZod, TavianTi mmarTvelobis pirvel etapze, Zalze<br />

Zlieri xelisufalni iyvnen <strong>da</strong> somxeTs sad SeeZlo sparseTis <strong>da</strong>pyrobaze<br />

efiqra.<br />

63


tomTa SewevniT sZlia artaSirs (sasanian mefes _ a. a.), aota<br />

igi indoelTa qveynamde...<br />

xosrovis mier indoeTamde otebulma, friad Seviwroebulma<br />

artaSirma aRuTqva naxararebs (erisTavebs _ a. a.) uamravi<br />

ram, oRond exsna igi vinmes xosrovisagan, an moewamla,<br />

an<strong>da</strong> farulad, maxviliT <strong>da</strong>ekla [somexTa mefe]. [artaSiri]<br />

nair-nair wyalobas hpirdebo<strong>da</strong>, [vinc amas gaakeTeb<strong>da</strong>]”. somex-<br />

Ta mefisgan vinc ixsni<strong>da</strong>o, sparseTis sasaniani SahinSahi artaSiri<br />

aRuTqvam<strong>da</strong> mas “mefur pativsa <strong>da</strong> didebas, arielTa<br />

[qveynis] 1 naxevarsa <strong>da</strong> xelmwifis Semdeg qveynis meore [kacad]<br />

qcevas. amiT moxiblulma anakma, suren pahlavTa gvariSvilma,<br />

ikisra, rom moklav<strong>da</strong> xosrovs. man moigona, rom artaSirs ganudga<br />

<strong>da</strong> amitom un<strong>da</strong> gasclo<strong>da</strong> mas. [xalxis] Tvalis asaxvevad<br />

[anaks] <strong>da</strong>edevna sparsTa jari <strong>da</strong> TiTqos gandevnes igi...<br />

xosrov didma rom Seityo es.... razmi gagzavna anakis misaSveleblad.<br />

isini Sexvdnen anaks <strong>da</strong> mefis brZanebiT miiyvanes“<br />

somxeTSi.<br />

“somxeTSi anakis mosvli<strong>da</strong>n gavi<strong>da</strong> ori weli <strong>da</strong> roca<br />

mesame <strong>da</strong>dga, mokla man xosrovi... imave dros <strong>da</strong>iRupa anakic”<br />

2 . leonti mrovelis mixedviTac, somexTa mefe xosro (kosaro)<br />

anaks mouklavs veragulad: “warmovi<strong>da</strong> anak <strong>da</strong> Zma misi<br />

de<strong>da</strong>-wuliTa maTiTa reca (TiTqos _ a. a.) gandgomad sparsTa<br />

mefisagan. <strong>da</strong> movi<strong>da</strong> sazRvarTa somxiTisaTa... sazamTroTa<br />

adgilTa somexTa mefeTasa. ixila ra mefeman kosaro, didiTa<br />

pativiTa Seiwynara, rameTu yovliTave simarjviTa moslvasa<br />

missa sarwmunod aCueneb<strong>da</strong> 3 ; <strong>da</strong> xedvi<strong>da</strong> mefe, rameTu yovliTa<br />

saxleuliTa misiTa mis<strong>da</strong> moemarTa. maSin mefeman misca mas<br />

pativi”... SemdgomSi mox<strong>da</strong>o ise, rom “ganvi<strong>da</strong> mefe nadirobad,<br />

<strong>da</strong> gahyves Tana anak <strong>da</strong> Zma misi, <strong>da</strong> ipyrnes maxvilni lesulni<br />

farulad sawvimarsa queSe steoedsa 4 ; <strong>da</strong> poves dro <strong>da</strong><br />

mokles mefe <strong>da</strong> ivltodes. xolo devna uyves mTavarTa somxi-<br />

TisaTa, <strong>da</strong> mouswres vieTme xidsa <strong>da</strong> romelTame mouswres<br />

1<br />

igulisxmeba sparseTi.<br />

2<br />

movses xorenaci, <strong>somxeTi</strong>s istoria, Tb., 1984, gv. 158_160.<br />

3<br />

moyvrulad mosuli mteri iyoo, aRniSnaven xorenacic <strong>da</strong> leontic.<br />

4<br />

steoedi steviT naqsovs niSnavs. sulxan-saba orbelianis mixedviT, stevi<br />

aqlemis matyls erqva.<br />

64


fonsa, <strong>da</strong> iwyudines iwrosa Sina; <strong>da</strong> vervin wauvides, <strong>da</strong> moklnes<br />

iginica” 1 . aSkaraa, rom <strong>somxeTi</strong>s ambebi leonti mrovels<br />

ase <strong>da</strong>wvrilebiT somxuri wyaroebi<strong>da</strong>n aqvs SeTvisebuli. maTze<br />

<strong>da</strong>myarebiT <strong>da</strong> ara bibliis SemweobiT ganadidebs leonti<br />

somxebs.<br />

leonti mroveli gazviadebulad aRwers somexTa mefe<br />

xosros (kosaros) vaJis, Tr<strong>da</strong>tis Tavga<strong>da</strong>savalsac: xosros<br />

mokvlis Semdego, sparseTis SahinSahi “movi<strong>da</strong> pirvelad somxiTs<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>ipyra somxiTi, mosra <strong>da</strong> tyue yo yoveli naTesavi<br />

somexTa mefisa. xolo erTi Ze kosaro mefisa, mcire yrma, Seivlto<strong>da</strong><br />

sazRvarTa saberZneTisaTa <strong>da</strong> mun (iq _ a. a.) izardebo<strong>da</strong>,<br />

romelsa erqua Tr<strong>da</strong>t” 2 . am Tr<strong>da</strong>ts, romelic mogvianebiT<br />

<strong>somxeTi</strong>s pirveli qristiani mefe xdeba, leonti arc “saberZneTSi”<br />

(sinamdvileSi romis imperiaSi) tovebs yuradRebis<br />

gareSe: “mefe guTTa spiTa uricxviTa Sevi<strong>da</strong> saberZneTs. xolo<br />

mefe berZenTa (romis imperatori _ a. a.) Sekrba spiTa didiTa<br />

<strong>da</strong> winaaRudga. maSin mefeman guTTaman sTxova Tavis-Tav<br />

brZola (orTabrZola _ a. a.) keisarsa. xolo keisarsa ver<br />

Zal-edva brZola misi. xolo maSin mun iyo spaTa Tana ber-<br />

ZenTasa (romis imperiis jarTan _ a. a.) Ze kosaros somexTa<br />

mefisa, saxeliT Tr<strong>da</strong>t... aRzrdil iyo igi saberZneTs, <strong>da</strong><br />

iyo igi goliaTi. mas Jamsa Sina iyo igi spasa Tana berZenTasa,<br />

<strong>da</strong> igi gamoarCies yovelTa spaTa berZenTa, <strong>da</strong> Semoses igi<br />

SesamosliTa <strong>da</strong> saWurveliTa keisrisaTa, <strong>da</strong> keisris saxed<br />

(viTom Tr<strong>da</strong>ti romis imperatoriao _ a. a.) gaugzavnes brZolad<br />

guTTa mefesa. gamovi<strong>da</strong> muniT (iqe<strong>da</strong>n _ a. a.) guTTa mefe<br />

<strong>da</strong> mietevnes urTierTas brZolad: sZlo Tr<strong>da</strong>t <strong>da</strong> xelad<br />

Seipyra, <strong>da</strong> iotes banaki guTTa. xolo keisarman miscna spani<br />

Tr<strong>da</strong>ts <strong>da</strong> gamogzavna somxiTs, mamulsa Tvissa.” 3<br />

SemdgomSi romis imperators, TiTqos, werili gamougzavnia<br />

Tr<strong>da</strong>tisTvis <strong>da</strong> Tavisi saimperatoro taxtis moziared<br />

gamoucxadebia somexTa mefe: “moiwivnes mociqulni keisrisani<br />

winaSe Tr<strong>da</strong>t somexTa mefisa <strong>da</strong> moarTues wigni keis-<br />

1<br />

qarTlis cxovreba, I, gv. 61.<br />

2<br />

iqve, gv. 62.<br />

3<br />

qarTlis cxovreba, I, gv. 68.<br />

65


isa, romelsa weril iyo esreT:<br />

“TviTmpyrobeli keisari sayuarelsa Zmasa <strong>da</strong> megobarsa<br />

<strong>da</strong> Tanamosaydresa Cemsa Tr<strong>da</strong>ts gikiTxav. uwyebul iyavn Zmoba<br />

Seni <strong>da</strong> Tana Semweoba”... 1 aSkaraa, leonti mroveli amjera<strong>da</strong>c<br />

somxuri wyaroebis tyveobaSia. 2 Tr<strong>da</strong>tisa <strong>da</strong> qarTvelTa<br />

pirveli qristiani mefis, mirianis <strong>da</strong>pirispirebis aRwerisas<br />

leonti ixseniebs kidec Tavis somxur wyaros. mirians leonti<br />

ratomRac sparseTis mefis Zed, sparselad miiCnevs. mirianmao<br />

“Zali moirTo sparseTiT <strong>da</strong> uwyo brZolad Tr<strong>da</strong>ts. xolo<br />

odes moirTis Zali Tr<strong>da</strong>t saberZneTiT <strong>da</strong> momarTis mirians,<br />

<strong>da</strong> mas ver Zal-edvis winaaRdgomad, <strong>da</strong> gaamagrnis cixeni<br />

<strong>da</strong> qalaqni, <strong>da</strong> movlis Tr<strong>da</strong>t queyana misi. <strong>da</strong> odes gan-<br />

Zlierdis mirian sparseTiT, maSin ver winaaRudgis Tr<strong>da</strong>t, <strong>da</strong><br />

movlis mirian somxiTi. <strong>da</strong> esreT <strong>da</strong>ucxromelad iyvis SfoTi<br />

maT Soris welTa mravalTa, <strong>da</strong> aravin ipova odes sparsTa<br />

Soris martod-mbrZoli Tr<strong>da</strong>tisi. <strong>da</strong> saxelovan iqmna igi yovelsa<br />

queyanasa <strong>da</strong> sZlo yovladve mbrZolTa misTa, viTarca<br />

weril ars ambavi misi cxorebasa somexTasa” 3 . “somexTa cxovrebaSi”,<br />

Zvel somxur matianeebSi ki gandidebulia <strong>somxeTi</strong>s,<br />

xolo <strong>da</strong>kninebulia <strong>saqarTvelo</strong>s warsuli.<br />

leonti mrovelis mixedviT, rodesac sparselebma veragulad<br />

mokles somexTa mefe xosro <strong>da</strong> sparseTis mefem <strong>da</strong>ipyro<br />

<strong>somxeTi</strong>, igi Tavisi jariT Semoesia iberiis samefosac.<br />

amis gamo “warvi<strong>da</strong> asfagur qarTvelTa mefe ovseTs, raTamca<br />

moimatna spani ovseTiT <strong>da</strong> ganamagrna cixe-qalaqni. xolo ra-<br />

Jams Sevi<strong>da</strong> asfagur ovseTs, ewia sikudili <strong>da</strong> moku<strong>da</strong> mun.<br />

amas asfagurs ara esua Ze, aramed asuli erTi. maSin<br />

Sekrbes yovelni erisTavni mcxeTas qalaqsa spaspetisa Tana,<br />

romelsa erqua maeJan”, raTa eTaTbiraT, Tu rogor gamklavebodnen<br />

sparselebs. maeJans uTqvams: “ukeTumca iyo Cuen Tana<br />

Zali ezomi, Cuenmca mesamedTa sparsTa SevesworebodeT,<br />

<strong>da</strong>mcavsxeniT Tavni Cuenni sikudilad <strong>da</strong> winaaRudegiT maT.<br />

<strong>da</strong> Tumca <strong>da</strong>rComil iyo mkvidri mefisa Cuenisa anu naTesavi<br />

1<br />

iqve, gv. 82.<br />

2<br />

ix. mag., movses xorenaci, <strong>somxeTi</strong>s istoria, 1984, gv. 162-164, 166-170, 178-<br />

179.<br />

3<br />

qarTlis cxovreba, I, gv. 64, 69.<br />

66


mefeTa CuenTa, romelimca Rirs iyo mefobasa, <strong>da</strong>vdegiTmca<br />

cixe-qalaqTa Sina, <strong>da</strong>vsxeniTmca Tavni Cuenni sikudilad...<br />

aramed mowevnadsa Jamsa esreT mouvlenia, rameTu moikla<br />

sparsTagan didi igi mefe somxiTisa, waRebul ars somxiTi,<br />

romelsa eki<strong>da</strong> samefo Cueni, <strong>da</strong> aRuRia piri misi sparsTa mefesa<br />

STanTqmad yovlisa queyanisa. aravin ars Cuen Tana winaaRmdgomi<br />

misi <strong>da</strong> <strong>da</strong>rComil varT Cuen oblad, viTarca cxovarni<br />

umwyemsoni” 1 . sinamdvileSi, iberiis samefo somxeTs ar<br />

eki<strong>da</strong>, masze <strong>da</strong>mokidebuli ar yofila. marTalia, zogjer<br />

somxebi ipyrobdnen iberiis erT nawils, magram, rogorc ukve<br />

iTqva, qarTvelebi axerxebdnen <strong>da</strong>karguli mxareebis <strong>da</strong>brunebas,<br />

xolo qristes Sobi<strong>da</strong>n I saukuneSi <strong>somxeTi</strong> iberiis samefom<br />

<strong>da</strong>iqvemdebara. ase rom, iberia somxeTs eki<strong>da</strong>o, es somxebis<br />

mogonilia, somxuri ideologiis mieraa SeTxzuli <strong>da</strong><br />

iqe<strong>da</strong>naa gadmotanili leonti mrovelis “cxovreba qarTvel-<br />

Ta mefeTaSi”.<br />

saubrobs ra wmin<strong>da</strong> ninos moRvaweobis Sesaxeb, leonti<br />

mroveli aRniSnavs: <strong>saqarTvelo</strong>sken momavali wmin<strong>da</strong> nino<br />

“moiwia mTaTa javaxeTisaTa, sa<strong>da</strong>-igi miemTxvia tbasa didsa<br />

gar<strong>da</strong>mdinaresa, romelsa hqvian faravna...<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>yo mun ori dRe <strong>da</strong> iTxova sazrdeli meTevzurTagan,<br />

tbasa mas Sina monadireTasa. <strong>da</strong> mwyemsnica iyvnes masve<br />

adgilsa...<br />

xolo wmi<strong>da</strong> nino mecnier iyo mcired enasa somxursa,<br />

rameTu pirvel eswavla niaforisgan, <strong>da</strong> pova mwyemsTa maT<br />

Soris somxurad mzraxveli (mosaubre _ a. a.) <strong>da</strong> hkiTxa mas,<br />

viTarmed: “romlisa soflisani (sofeli aq mxares niSnavs _<br />

a. a.) xarT?” xolo man miugo <strong>da</strong> rqua, viTarmed: “<strong>da</strong>biT elarbiniT<br />

<strong>da</strong> safurcliT, <strong>da</strong> qinZarelni, rabatelni 2 didisa qalaqisa<br />

mcxeTisani, sa<strong>da</strong> RmerTni RmerToben <strong>da</strong> mefeni mefoben”<br />

3 . raki iberiis samefos gaqristianebamdec hyolia aseTi<br />

RirsSesaniSnavi RmerTebi <strong>da</strong> mefeebi, esec imis mowmobaa, rom<br />

iberia somxeTs ar eki<strong>da</strong>, masze <strong>da</strong>mokidebuli ar iyo. am mx-<br />

1 iqve, gv. 62_63.<br />

2 rabati cixe-qalaqis samosaxlo nawils erqva.<br />

3 qarTlis cxovreba, I, gv. 85_86.<br />

67


iv, leonti mroveli winaaRmdegobaSi vardeba. is saubrobs<br />

iberiis did warsulzec, magram somxuri wyaroebis gavleniT<br />

am warsuls xSirad akninebs kidec.<br />

leonti mrovelis motanil cnobaze <strong>da</strong>yrdnobiT cnobili<br />

somexi istorikosi leo (misi namdvili saxeli <strong>da</strong> gvaria_araqel<br />

babaxaniani) aRniSnavs: “somxuri enisa <strong>da</strong> kulturis<br />

upiratesoba javaxqSi (javaxeTSi _ a. a.) SesamCnevia jer<br />

kidev meoTxe saukuneSi. amis <strong>da</strong>ma<strong>da</strong>sturebel sabuTs Cven<br />

isev <strong>da</strong> isev qarTul gadmocemebSi vpoulobT. ase magaliTad,<br />

wm. nunem (wmin<strong>da</strong> ninom _ a. a.), miemgzavrebo<strong>da</strong> ra <strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n<br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si qristianobis gasavrceleblad, gzad gaiara<br />

javaxqi, sa<strong>da</strong>c, rogorc Cans, Siraki<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> (Siraki anisis<br />

garemomcveli mxarea _ a. a.). aq, Tafaravanis tbis maxloblad<br />

igi Sexv<strong>da</strong> qarTvel mwyemsebs, romlebic mcxeTi<strong>da</strong>n<br />

<strong>da</strong> misi sanaxebi<strong>da</strong>n amosuliyvnen. am mwyemsebisgan gaigo wm.<br />

nunem, Tu romel mxares mdebareob<strong>da</strong> mcxeTa. misi saubari<br />

mwyemsebTan, gadmocemis Tanaxmad, somxur enaze mimdinareob<strong>da</strong>.<br />

am cnobi<strong>da</strong>n gamomdinareobs, rom somxuri ena javaxqSi<br />

imdenad gavrcelebuli, gamoyenebuli yofila IV saukuneSi,<br />

rom mis sazRvrebs gareT mcxovrebi mwyemsebic iZulebulni<br />

gamx<strong>da</strong>ran eswavlaT es ena, raTa SeZlebo<strong>da</strong>T urTierTobis<br />

<strong>da</strong>myareba adgilobriv mkvidr mosaxleobasTan”, 1 e.i. somxebTano.<br />

pirvel rigSi, un<strong>da</strong> iTqvas, rom wmin<strong>da</strong> nino Tu marTla<br />

<strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n Semovi<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>Si, es imas ar niSnavs, rom<br />

is somexi iyo an somxebma gamogzavnes <strong>saqarTvelo</strong>Si qristianobis<br />

gasavrceleblad. leonti mrovelis Txrobi<strong>da</strong>nac Cans,<br />

rom Cveni qveynisaken momaval wmin<strong>da</strong> ninos <strong>somxeTi</strong> mxolod<br />

<strong>da</strong> mxolod gzad gamouvlia.<br />

rac Seexeba javaxeTis somxurobas Zvel xanebSi, es leos<br />

<strong>da</strong> ZmaTa misTa mogonilia. SesaZloa, qristes Sobamde II_I<br />

saukuneebSi somxebma marTlac <strong>da</strong>ipyres javaxeTis nawili,<br />

1 leo, sasazRvro <strong>da</strong>va_lore, axalqalaqi, yarabaRi, Tb., 1919w. (somxur<br />

enaze). rogorc am wignis saTauri<strong>da</strong>nac Cans, somxuri wreebi lore-taSiris,<br />

yofili axalqalaqis mazris, e.i. javaxeTis <strong>da</strong> yarabaRis problemebs<br />

<strong>somxeTi</strong>sTvis erT sibrtyeze ayeneben. somxebma ukve <strong>da</strong>isakuTres loretaSiri<br />

<strong>da</strong> yarabaRi; amJamad javaxeTsac umizneben.<br />

68


magram, rogorc ukve iTqva, qristes Sobi<strong>da</strong>n I_II aswleuleb-<br />

Si, rodesac iberiis samefo farsman I-isa <strong>da</strong> farsman II qvelis<br />

moRvaweobis Sedegad gaZlierebulia, javaxeTi ueWvelad<br />

iberiis saxelmwifos SemadgenlobaSia. aRsaniSnavia, rom V<br />

saukunis somexi mematianis, favstos buzandis cnobebiT, somxebsa<br />

<strong>da</strong> qarTvelebs Soris cxare brZolebi gamarTula qvemo<br />

qarTlisTvis IV aswleulSi. iberiam SeZlo kidec qvemo qar-<br />

Tlis <strong>da</strong>bruneba im xanebSi. rogorc Cans, javaxeTic iberiis<br />

SemadgenlobaSia im dros, Torem raki somxebi pretenzias acxadebdnen<br />

am ZirZvel qarTul mxarezec <strong>da</strong> qarTvelebic cocxali<br />

TaviT ar Tmobdnen TavianT miwa-wyals, kerZod, javaxeTs,<br />

mosalodneli iyo qvemo qarTlTan erTad qarTvel-somexTa<br />

Soris brZolebi javaxeTisTvisac gaimarTebo<strong>da</strong>, rac<br />

uTuod aisaxebo<strong>da</strong> Zalze mdi<strong>da</strong>r Zvel somxur saistorio<br />

mwerlobaSi. Tu naxevar javaxeTs qristes Sobamde II_I saukuneebSi<br />

marTla <strong>da</strong>etyo somxuri elferi, gaviTvaliswinebT ra<br />

Zveli iberielebis brZolisunarianobas, maT SemarTebas qar-<br />

Tuli miwa-wylis <strong>da</strong>sacavad, <strong>da</strong>bejiTebiT SeiZleba iTqvas,<br />

rom qristes Sobi<strong>da</strong>n I_II aswleulebSi javaxeTma savsebiT<br />

aRidgina qarTuli, mSobliuri iersaxe.<br />

leo javaxeTs somxur mxared rom acxadebs (somexi politikosebi,<br />

istorikosebi Tu publicistebi dRemdec am azrze<br />

mtkiced dganan), am mizniT iSveliebs VII saukunis somxur<br />

“geografiasac”. am TxzulebaSi ki sruliad mkafiod, garkveviT<br />

weria, rom <strong>somxeTi</strong>s SemadgenlobaSi moeqca mxolod <strong>da</strong><br />

mxolod zemo javaxeTi. 1 maSasa<strong>da</strong>me, somxeTs erTxans, droebiT<br />

SeiZlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>epyro mxolod javaxeTis nawili <strong>da</strong> ara<br />

mTeli javaxeTi. ase amaxinjeben, ayalbeben leo <strong>da</strong> Zmani misni,<br />

TavianTi winaswar SemuSavebuli SexedulebisaTvis mosargebad,<br />

somxuri wyaroebisve monacemebs, romlebic ise<strong>da</strong>c tendenciurad<br />

asaxaven <strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s urTierTobebs.<br />

movses xorenacis cnobiT, “Saras naSiers, guSars ergo<br />

mTinis mTa, anu kangarqi, naxevari javaxeTi 2 ”… am cnobis mixedviTac,<br />

<strong>somxeTi</strong>s SemadgenlobaSi droebiT moqceula mxo-<br />

1 ix. anania Sirakaci, Txzulebebi, erevani, 1979, gv. 297, somxur enaze.<br />

2 movses xorenaci, <strong>somxeTi</strong>s istoria, 1984, gv. 106.<br />

69


lod naxevari <strong>da</strong> ara mTeli javaxeTi 1 . amasTanave yuradRebas<br />

ipyrobs is garemoebac, rom xorenacis “<strong>somxeTi</strong>s istoriaSi”<br />

guSaris saxels somexTa mamamTavris, haikis (leonti mroveli<br />

mas haoss uwodebs) uSualo STamomavalTa Soris ver vxvdebiT.<br />

rogorc etyoba, guSaris <strong>da</strong>kavSireba somexTa miTiur winapar<br />

haikTan gvian un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo, raTa amiT “<strong>da</strong>esabuTebinaT”<br />

<strong>somxeTi</strong>s xelisufalTa miswrafebebi, mezoblebis xarjze<br />

maTi samflobelos gafarToebisaken rom iyo mimarTuli.<br />

gamoTqmulia mosazreba, rom guSari gogarene-gugarqis (qvemo<br />

qarTlis, Tu misi erTi nawilis) qarTuli mxaris eponimi,<br />

saxelwodebis mimniWebeli un<strong>da</strong> iyos. 2 zemoT ukve motanili<br />

leonti mrovelis cnobiT, mefe farnavazi weliwadis erT nawils<br />

atareb<strong>da</strong> mcxeTaSi, meores gaCianSi (qvemo qarTlSi),<br />

xolo mesames – wun<strong>da</strong>Si (javaxeTSi). am cnobaSi xazgasmulia<br />

Zveli qarTlis (iberiis) samefos sami centris udidesi mniSvneloba,<br />

“sai<strong>da</strong>nac mosaxerxebeli iyo Si<strong>da</strong>, qvemo <strong>da</strong> zemo<br />

qarTlis adgilze marTva-gangeba 3 .” javaxeTi zemo qarTlis<br />

nawili iyo <strong>da</strong> amdenad qarTuli samyaros sisxli sisxlTagani<br />

<strong>da</strong> xorci xorcTagani. amis <strong>da</strong>sturia isic, rom javaxeTi<br />

moqceuli iyo rogorc aRmosavlurqarTul, ise <strong>da</strong>savlurqarTul<br />

kulturul-istoriul sferoSi. aRsaniSnavia, rom<br />

iseve, rogorc mTel samxreT-<strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelo</strong>Si, javaxe-<br />

Tis toponimiaSic SeiniSneba zanuri (megrul-Wanuri) enis<br />

nakvalevi. es SeiZleba gamowveuli iyos imiTac, rom javaxe-<br />

Tis toponimebis nawils safuZvlad <strong>da</strong>edo fuZe-qarTuli enis<br />

leqsika, e.i. imdroindeli sityvebi, sanam fuZe-qarTuli ena<br />

samad <strong>da</strong>iSlebo<strong>da</strong>_svanur, megrul-lazur (Wanur) <strong>da</strong> qarTul<br />

enebad.<br />

javaxeTis toponimebis udidesi nawili, saerTod, qar-<br />

Tulia. friad mravlismetyvelia is faqti, rom javaxeTis toponim<br />

xerTvisSi qarTuli enis uZvelesi, e.w. xanmeti formaa<br />

<strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli. aRsaniSnavia, rom javaxeTSi ar SemogvrCenia<br />

1 ix. d. berZeniSvili, narkvevebi <strong>saqarTvelo</strong>s istoriuli geografii<strong>da</strong>n,<br />

zemo qarTli _ Tori, javaxeTi, Tb., 1985, gv. 78, 126.<br />

2 iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoriis Sesavali, I, Tb., 1950, gv. 24-25.<br />

3 d. berZeniSvili, <strong>da</strong>saxelebuli naSromi, gv. 76.<br />

70


uZvelesi somxuri warwerebi, aseTi aq mxolod qarTulia. 1<br />

rac Seexeba faravnis tbasTan, javaxeTSi wm. ninos somxurad<br />

<strong>da</strong>laparakebas iberiel mwyemsebTan, es somxur legen<strong>da</strong>s<br />

warmoadgens_leonti mroveli xom xSirad sazrdoob<strong>da</strong><br />

somxuri TqmulebebiT. somxur gadmocemebSi, saukuneTa ganmavlobaSi,<br />

wm. ninos saxeli ufro <strong>da</strong> ufro mWidrod <strong>da</strong>ukavSires<br />

somxeTs. saqme iqamdec mivi<strong>da</strong>, rom XII_XIII aswleulebis<br />

somxur natyuar TxzulebaSi, e.w. “xelSekrulebis wignSi” wm.<br />

nino (nune) pirvel rigSi somexTa, xolo Semdeg qarTvelTa<br />

“moZRvra<strong>da</strong>a” <strong>da</strong>saxelebuli. masSi naTqvamia, rom qarTvelebi<br />

“Cvens (somxebis _ a. a.) nunes <strong>da</strong>emowafnen”-o; agreTve “Cveni<br />

(somxebis _ a. a.) <strong>da</strong> qarTvelTa moZRvari” ewodeba wm. ninos<br />

am somxur TxzulebaSi. 2 sayuradReboa, rom es “xelSekrulebis<br />

wigni”, TiTqos, IV saukuneSi gaCenila <strong>da</strong> warmoadgen<strong>da</strong>o<br />

SeTanxmebas, erTi mxriv, romis imperiis pirvel qristian imperator<br />

konstantinesa <strong>da</strong> romis paps, silvestrs, xolo, meore<br />

mxriv, <strong>somxeTi</strong>s mefe Tr<strong>da</strong>tsa <strong>da</strong> grigol somexTa ganmanaTlebels<br />

Soris, samyaros “gavlenis sferoebad” <strong>da</strong>nawilebis<br />

Sesaxeb. romaelebs <strong>da</strong>savleTi, viTomc, TavisTvis <strong>da</strong>utovebiaT,<br />

xolo aRmosavleTis qveynebi, maT Soris <strong>saqarTvelo</strong>c,<br />

somexTa saero Tu sasuliero xelisufalTaTvis ga<strong>da</strong>uciaT.<br />

amgvar somxur legendebs <strong>da</strong>swafebia ratomRac leonti mrovelic.<br />

aRsaniSnavia, rom X saukunis somexi mematiane, uxtanesi<br />

VI_VII aswleulTa qarTveli kaTolikosis, kirionis Sesaxeb<br />

gvauwyebs: “is (kirioni _ a. a.) iyo qveyniT <strong>da</strong> naTesaviT qar-<br />

TvelTagan, javaxeTis gavari<strong>da</strong>n (mxari<strong>da</strong>n _ a. a.); sofli<strong>da</strong>n,<br />

romelsac skutri ewodeba”... 3 kirionis warmoSoba ase <strong>da</strong>wvrilebiT<br />

imitom ainteresebs somex mematianes, rom swored kirionis<br />

kaTolikosobis Jams mox<strong>da</strong> ganxeTqileba qarTul-somxur<br />

eklesiebs Soris, rac somxurma eklesiam <strong>somxeTi</strong>saTvis<br />

1<br />

d. berZeniSvili, <strong>da</strong>saxelebuli naSromi, gv. 126.<br />

2<br />

xelSekrulebis wigni, k.v. Sahnazariancis gamocema, parizi, 1862, gv. 21,<br />

25, somxur enaze. uZveles droSive <strong>da</strong>mkvidrebuli tradiciiT, wm. nino<br />

kapadokieli iyo.<br />

3<br />

uxtanesi, istoria gamoyofisa qarTvelTa somexTagan, z. aleqsiZis gamocema,<br />

Tb., 1975, gv. 21.<br />

71


did ubedurebad miiCnia, rameTu, somexTa SexedulebiT, qar-<br />

Tuli eklesia somxurs un<strong>da</strong> <strong>da</strong>qvemdebarebo<strong>da</strong>. rogorc vxe<strong>da</strong>vT,<br />

uxtanesic javaxeTs qarTvelTa qveynis nawilad acxadebs<br />

<strong>da</strong> ara <strong>somxeTi</strong>sad. kirionis javaxeTi<strong>da</strong>n warmoSoba yuradRebas<br />

ipyrobs sxva mxrivac: kirionsa <strong>da</strong> somxuri eklesiis<br />

saWeTmpyrobelTa Soris <strong>da</strong>pirispireba warmoiSva qvemo<br />

qarTlis samxreTi nawilis Taobazec, sa<strong>da</strong>c qarTvelebTan<br />

erTad, garkveuli mizezebis gamo, 1 somxebic cxovrobdnen. gasagebia,<br />

kirions sur<strong>da</strong>, rom es somxebi qarTuli eklesiis<br />

samwysos nawili gamx<strong>da</strong>riyvnen, rameTu ZirZvel qarTul miwawyals<br />

qarTuli ier-saxe un<strong>da</strong> hqono<strong>da</strong> <strong>da</strong> ara somxuri. somex-<br />

Tagan mitacebul qarTul mxareebs qarTvelebi rodesac ukanve<br />

ibrunebdnen, bunebrivia, cdilobdnen maTi qarTuli elferis<br />

srulad aRdgenas, ver iTmendnen qarTul saxelmwifoSi<br />

<strong>da</strong>brunebuli uZvelesi mxaris gaucxoebas. aSkaraa, rom amgvari<br />

problema ar mdgara javaxeTis winaSe, iq somxebi an sul<br />

ar cxovrobdnen, an Zalze mcire raodenobiT, Torem javaxi<br />

kirioni qvemo qarTlis samxreT nawilis gar<strong>da</strong>, javaxeTis gamoc<br />

<strong>da</strong>upirispirdebo<strong>da</strong> somxuri eklesiis Tavkacebs. Tu javaxeTSi<br />

somxebi kompaqturad, didi odenobiT binadrobdnen,<br />

kirioni Seecdebo<strong>da</strong>, isinic qarTuli eklesiis mrevlis nawili<br />

gamx<strong>da</strong>riyvnen, razec somxuri eklesia iseTive mwvave reagirebas<br />

moaxden<strong>da</strong>, rogorc es qvemo qarTlis samxreT nawilis<br />

SemTxvevaSi <strong>da</strong>sturdeba. 2<br />

uxtanesi javaxeTs qarTul mxared rom miiCnevs, cxadia,<br />

mas amis gamo qarTvelebis mimarT mikerZoebulad veravin<br />

CaTvlis, radgan isic, sxva somex mematianeTa msgavsad, ganadidebs<br />

<strong>somxeTi</strong>s warsuls <strong>da</strong> mas upiratesobas aniWebs saqar-<br />

TvelosTan Se<strong>da</strong>rebiTac. misi Txzulebis mxolod saTauric<br />

ki – “istoria gamoyofisa qarTvelTa somexTagan” – amis <strong>da</strong>sturia.<br />

uxtanesis mixedviT, <strong>somxeTi</strong> uZlieresi saxelmwifo<br />

yofila a<strong>da</strong>mJamobi<strong>da</strong>nve, lamis iqe<strong>da</strong>nve, roca RmerTma qveyniereba<br />

Seqmna. am mematianis sityviT, legen<strong>da</strong>rulma aramma,<br />

1 somxebi droebiT qarTul mxareebs rom ipyrobdnen, maTi gasomxurebis<br />

mizniT iq somxuri mosaxleobac Cndebo<strong>da</strong>.<br />

2 es simwvave kargad Cans “epistoleTa wignSi” (z. aleqsiZis gamocema, Tb.,<br />

1968) <strong>da</strong> uxtanesis <strong>da</strong>saxelebul TxzulebaSi.<br />

72


TiTqos, somexTa erT-erTma mamamTavarma, miTiurma winaparma<br />

“Tavisi simamaciT ganavrco <strong>somxeTi</strong>s sazRvrebi imdenad, rom<br />

yoveli eri somxeTs dids eZax<strong>da</strong>. 1 ” aRsaniSnavia, rom biblia-<br />

Si arami semis vaJa<strong>da</strong>a warmodgenili <strong>da</strong> misi gamocxadeba somexTa<br />

erT-erT mamamTavrad, winaprad, bibliuri <strong>da</strong> somxuri<br />

tradiciis Serwymis Sedegia. amasTanave, <strong>somxeTi</strong>s gaZliereba<br />

xdeba qristes Sobamde II saukuni<strong>da</strong>n <strong>da</strong> ara a<strong>da</strong>m <strong>da</strong> eva<strong>da</strong>n.<br />

leonti mrovelic amgvari somxuri legendebis tyveobaSia <strong>da</strong><br />

bibliuri <strong>da</strong> somxuri tradiciebis Serwymis Sedegebsac gvTavazobs<br />

“cxovreba qarTvelTa mefeTaSi”.<br />

leonti mrovelis armenofilur koncefcias qarTvelebi<br />

ar iziarebdnen. marTalia, “qarTlis cxovreba” <strong>saqarTvelo</strong>Si<br />

wmin<strong>da</strong>, patiosan wignad miaCn<strong>da</strong>T, magram masSi moTavsebuli<br />

“cxovreba qarTvelTa mefeTas”, am krebulis pirveli matianis<br />

mimarT mainc kritikul <strong>da</strong>mokidebulebas iCendnen. gviandel<br />

xanebze rom aRaraferi vTqvaT, am mxriv friad sayuradReboa<br />

XII saukunis pirvel naxevarSi moRvawe mwerlis, arsen beris<br />

pozicia. arseni ekamaTeba leonti mrovels im gancxadebis gamo,<br />

TiTqos, nabuqodonosoris xanamde “qarTlosianTa ena<br />

somxuri iyo” <strong>da</strong> sxva sakiTxebzec. arsen bers Tavisi “cxovrebai<br />

ninoisi”-saTvis <strong>da</strong>urTavs, Tu SeiZleba ase iTqvas, “qar-<br />

Tlis mokle matiane.” pavle ingoroyvas sityviT, es <strong>da</strong>narTi<br />

warmoadgens “mokle matianisebur mimoxilvas <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

istoriisas”. mkvlevari mas “arseni metafrastis matianes”<br />

uwodebs. 2<br />

arsen bers miznad <strong>da</strong>usaxavs qarTvelTa warmomavlobis<br />

garkvevac: “uwyebai jer-ars amisica, sayuarelno, viTarmed<br />

ese mefe mirian, 3 anu sxuani mefeni qarTvelTani, romlisa tomisagan<br />

iyvnes, anu Cuen qarTvelni romelTa naTesavTa (modgmis<br />

– a. a.) Svilni varT.” Semdeg arseni gadmogvcems aleqsandre<br />

makedonelis qarTlSi laSqrobis ambavs (sadReisod mecnierebaSi<br />

miRebulia azri, rom aleqsandre makedoneli pira-<br />

1<br />

uxtanes episkoposi, <strong>somxeTi</strong>s istoria, vaRarSapati, 1871, gv. 29, somxur<br />

enaze.<br />

2<br />

p. ingoroyva, TxzulebaTa krebuli, t. IV, Tb., 1978, gv. 527-528.<br />

3<br />

igulisxmeba iberiis pirveli qristiani mefe, romelsac leonti mroveli<br />

sparselad miiCnevs.<br />

73


<strong>da</strong>d iberiaSi ar yofila, magram, SesaZloa, misma romelime<br />

sar<strong>da</strong>lma ilaSqra <strong>saqarTvelo</strong>Si), ixseniebs aleqsandres<br />

Tanmxleb azos, romelic yofila “Ze arian qarTvelTa mefisa”.<br />

Tu sad mdebareob<strong>da</strong> arian qarTvelTa qveyana, mxare, arian-qarTli,<br />

amis Taobaze mecnierebaSi mravali mosazreba gamoiTqva.<br />

amJamad ufro miRebulia azri, rom arian-qarTli 1<br />

ewodebo<strong>da</strong> istoriul samxreT-<strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelo</strong>s, romelic<br />

moicav<strong>da</strong> tao-klarjeTs, spers, basians <strong>da</strong> sxva uZveles<br />

qarTul mxareebs.<br />

arsen beris mixedviT, aleqsandre makedonels azosTvis<br />

ga<strong>da</strong>ucia “queyanai ese Cueni sameufod <strong>da</strong> samkvidrebelad”.<br />

arseni ganagrZobs: “xolo ese azove warvi<strong>da</strong> arian qarTlad<br />

mamisa Tvisisa <strong>da</strong> warmoiyvana muniT aTasi saxli m<strong>da</strong>bioi <strong>da</strong><br />

moqalaqe dedebiT, yrmebiTurT maTiT <strong>da</strong> kualad aTi saxli<br />

mTavarTagan palatisaTa dedebiT <strong>da</strong> yrmebiTurT maTiT: <strong>da</strong><br />

maT Tana hyves kerpni RmrTad. <strong>da</strong> ese azove ars pirveli mefe<br />

qarTvelTai. 2 <strong>da</strong> amisTa Svilis-SvilTagan oc<strong>da</strong>merve mefe iyo<br />

mirian… Cuen qarTvelni Svilni varT maT arian qarTliT gamosrulTani<br />

<strong>da</strong> ena maTi uwyiT. <strong>da</strong> yovelni mefeni qarTlisani<br />

amaT mefeTa Svilis-Svilni arian. 3 ” aSkaraa, rom arsen beris<br />

Txzulebi<strong>da</strong>n motanil amonaridebSi gamoyenebulia “moqcevai<br />

qarTlisais” qronika, magram arsens aqvs sakuTari poziciac<br />

qarTvelTa <strong>da</strong> maTi vinaobis, aseve sxva sakiTxebis Sesaxebac.<br />

“moqcevai qarTlisaiSi” qarTvelTa enaze araferia<br />

naTqvami. amis Taobaze arsenamde mxolod leonti mrovelis<br />

“cxovreba qarTvelTa mefeTaSi” aris warmodgenili armenofiluri<br />

Sexeduleba <strong>da</strong> arsenis Tvalsazrisi swored mas upirispirdeba.<br />

meoregan arseni saxeldebiTac akritikebs “cxovreba<br />

qarTvelTa mefeTas”, ixseniebs ra mas “hanbavi mefeTas”<br />

saxelwodebiT, iseve, rogorc “moqcevai qarTlisais,” aRar<br />

sjerdeba maT arapir<strong>da</strong>pir kritikas: “wmi<strong>da</strong>no mamano <strong>da</strong><br />

1<br />

sayuradReboa, rom arian-qarTlSi qarTuli saxelmwifo arsebob<strong>da</strong> qar-<br />

Tuli tradiciis mixedviT.<br />

2<br />

sinamdvileSi, qarTvelebs mefeebi aleqsandre makedonelis epoqaze gacilebiT<br />

adre hyav<strong>da</strong>T Zveli kolxeTisa <strong>da</strong> diaoxis saxelmwifoebSi.<br />

3<br />

Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. III, ilia abulaZis<br />

re<strong>da</strong>qciiT, Tb., 1971, gv. 46-47.<br />

74


Zmano, ese netarisa ninois “cxorebai” Seuwyobelad <strong>da</strong> ganbneulad<br />

“qarTlisa moqcevasa” Tana <strong>da</strong> “hanbavsa mefeTasa” Tana<br />

aRreulad sweria, viTarca Tquen uwyiT… win ukuana <strong>da</strong> ukuana<br />

war, igive <strong>da</strong> erTi piri. <strong>da</strong> amisTvis saeklesiod mkiTxvelTaTvis<br />

friad sawyino iyo <strong>da</strong> msmenelTaTvis uxmar <strong>da</strong><br />

ver sacnaur. 1 ”<br />

simon janaSias Tanaxmad, arsen beri friad saintereso,<br />

sayuradRebo mweralia; “Tavisi wmin<strong>da</strong> literaturuli amocana<br />

fsevdo-arsenim (s. janaSia ase ixseniebs “cxovrebai ninoisis”<br />

avtors – a. a.) Cinebulad ga<strong>da</strong>wyvita, magram CvenTvis igi<br />

kidev ufro sainteresoa, rogorc publicisti. igi sapatio<br />

adgils <strong>da</strong>iWers Zveli periodis qarTuli sazogadoebrivi<br />

azrovnebis istoriaSi Tavisi gamokveTili msoflmxedvelobiT.<br />

radganac fsevdo-arsenis misTvis saintereso sakiTxebis<br />

garSemo ukve garkveuli, sawinaaRmdego Sexedulebebi <strong>da</strong>xv<strong>da</strong><br />

mwerlobaSi, amitom man sakuTari koncefciis gamoTqmas polemikuri<br />

forma misca. vfiqrobT, rom roca fsevdo-arseni<br />

sxva avtorebs, kerZod – leonti mrovels ambisa <strong>da</strong> Txrobis<br />

“Seuwyoblobas”, “ganbneulobas”, “aRreulobas” ukiJinebs, igi<br />

marto literaturul mxares ki ar gulisxmobs, aramed arsebiTad<br />

ekamaTeba Tavis mowinaaRmdegeebs.”<br />

qarTvelTa, maTi enisa <strong>da</strong> mefeebis warmomavlobis sakiTxebis<br />

arsen beriseuli gaazrebis Sedegad, “Zireulad uaryofil<br />

iqna leontiseuli konstruqcia dinastiaTa cvlis Sesaxeb<br />

qarTlSi <strong>da</strong>… bagrationebis samefo prerogativebis genezisic<br />

TviT qarTlis samefos <strong>da</strong>sawyiss <strong>da</strong>ukavSir<strong>da</strong> farulad.<br />

ramdena<strong>da</strong>c kategoriulad, amdenadve samarTlianad ukuagdo<br />

fsevdo-arsenim leontis ususuri debulebac qarTuli<br />

enis warmoSobis Sesaxeb. Cven “ena maTi (e. i. arian-qarTvelebis)<br />

uwyiT”, Zvelsa <strong>da</strong> axal samSobloSi 2 xalxi erTsa <strong>da</strong><br />

imave enaze metyveleb<strong>da</strong>o, aseTi iyo axali debuleba” 3 …<br />

zemoT ukve iTqva, rom somxur samecniero literatura-<br />

Si klarjeTic somxur mxared cxaddeba. aseTa<strong>da</strong>a is miCneu-<br />

1 iqve, gv. 51.<br />

2 sinamdvileSi, arian qarTlic <strong>da</strong> <strong>da</strong>narCeni qarTlic (iberia) qarTvelTa<br />

Zveli samSobloa; arian qarTlis cnebis axlandeli gageba amas mowmobs.<br />

3 s. janaSia, Sromebi, t. VI, Tb., 1988, gv. 99-100.<br />

75


li, kerZod, “somxur sabWoTa enciklobediaSic”. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT<br />

un<strong>da</strong> aRiniSnos isic, rom klarjeTSi uZvelesi<br />

droi<strong>da</strong>n SeimCneva megrul-lazuri kvalic. 1 klarjeTis centris<br />

artanujis (qarTuli saistorio tradiciis mixedviT,<br />

artanuji vaxtang gorgaslis drosaa agebuli) saxelwodebac,<br />

rogorc miRebulia mecnierebaSi, warmomdgaria “artaaniS yuji”-sagan,<br />

rac artaanis yures niSnavs. megrul-lazuri yuji<br />

yurs qvia. lazuri warmoSobisaa oSkis saxelic (a. SaniZe).<br />

somxuri, VII saukunis “geografiis” mixedviT, klarjeTs ekvris<br />

an SeiZleba sulac klarjeTis nawilia egris olqi. 2 es<br />

egr Ziri gvaqvs <strong>da</strong>culi sityvebSi – egrisi <strong>da</strong> megreli. egris<br />

olqis mkvidri mosaxleoba, cxadia, megrul-lazur toms<br />

warmoadgen<strong>da</strong>. egerelTa mxareebs samxreT-<strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelo</strong>Si,<br />

taos maxloblad ixseniebs movses xorenacic. 3 TviT<br />

armenofil leonti mrovelsac eWvi ar epareba, rom klarje-<br />

Ti qarTuli mxare iyo <strong>da</strong> ara somxuri. somxur “geografiaSi”<br />

ixsenieba “SavSeT”, qarTuli –eT <strong>da</strong>boloebiT, magram iqve<br />

naTqvamia, rom es mxare qarTvelebma waarTves somxebs sxva<br />

olqebTan erTad. 4 etyoba, “geografiis” avtorma ar ico<strong>da</strong>,<br />

rom –eT <strong>da</strong>boloeba wmin<strong>da</strong> qarTulia, Torem SavSeTs saxels<br />

Seucvli<strong>da</strong>, SavSq-s <strong>da</strong>arqmev<strong>da</strong>. 5 ai, aseTi tendenciuri somxuri<br />

wyaroebis safuZvelze acxadeben Tanamedrove somexi<br />

mecnierebi ZirZvel qarTul mxareebs somxurad, kerZod, qvemo<br />

qarTlsac ki, romelic ekvro<strong>da</strong> qarTvelTa de<strong>da</strong>qalaqebs,<br />

mcxeTas <strong>da</strong> Tbiliss. es xdeba im mizniT, rom somxebma momavalSic<br />

SeZlon qarTuli miwa-wylis mitaceba. maT moaxerxes<br />

1921 wels, ruseTis bolSevikuri imperiis <strong>da</strong>xmarebiT, qvemo<br />

qarTlis samxreT nawilis, lore-taSiris misakuTreba <strong>da</strong> am-<br />

Jamad javaxeTis <strong>saqarTvelo</strong>sgan moglejasac gegmaven. ara<strong>da</strong>,<br />

lore-taSiris SesanarCuneblad, ga<strong>da</strong>sarCenad qarTvelebs saukuneTa<br />

ganmavlobaSi zRva sisxli aqvT <strong>da</strong>Rvrili.<br />

1 ix. a. SaniZe, qarTvelTa monasteri bulgareTSi, gv. 266-267.<br />

2 anania Sirakaci, Txzulebani, erevani, 1979, gv. 298, somxur enaze.<br />

3 movses xorenaci, <strong>somxeTi</strong>s istoria, 1984, gv. 103.<br />

4 anania Sirakaci, Txzulebani, gv. 289, 290, 297.<br />

5 Tanamedrove somexi mecnierebi (mag., p. muradiani) SavSeTs SavSqs uwodeben,<br />

isini tendenciurobaSi Zvel somxur matianeebsac ki aWarbeben – ix.<br />

mari <strong>da</strong> armenologiis sakiTxebi, erevani, 1968, gv. 65, somxur enaze.<br />

76


meore Tavi<br />

<strong>saqarTvelo</strong> <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong> IV_XI saukuneebSi<br />

zemoT ukve iTqva imis Taobazec, rom somxuri wayroebis<br />

mixedviT, <strong>saqarTvelo</strong>Si qristianoba, TiTqos, somxeTs,<br />

somxebs, kerZod, somexTa pirvel qristian mefe Tr<strong>da</strong>ts <strong>da</strong><br />

<strong>somxeTi</strong>s ganmanaTlebel grigols gauvrcelebiaT. amis Sesaxeb<br />

moTxrobilia V saukunis somexi mematianis, agaTangelosis<br />

“<strong>somxeTi</strong>s istoriis,” “somexTa moqcevis” sxva<strong>da</strong>sxva re<strong>da</strong>qciebSi.<br />

1 movses xorenacis mixedviTac, wm. nino <strong>somxeTi</strong>s<br />

ganmanaTleblis, grigoris TanaSemwe yofila TiTqos: “erTi<br />

qali, saxelad nune (wm. nino _ a. a.), [devnil] <strong>da</strong> gafantul<br />

wmi<strong>da</strong> rifsimianTa amxanagTagani, 2 iltvo<strong>da</strong> <strong>da</strong> miaRwia qar-<br />

TvelTa qveyanas, maT de<strong>da</strong>qalaqs, mcxeTas. didi gulmodginebis<br />

wyalobiT man SeiTvisa mkurnalobis xelovneba <strong>da</strong> mravali<br />

sneuli moarCina, savsebiT [gankurna] qarTvelTa winamZRolis,<br />

mirianis (tendenciurobis gamo xorenaci mirians mefes<br />

ar uwodebs 3 _ a. a.) colic. maSin hkiTxa mas mirianma, Tu ra<br />

Zalis meoxebiT Cadis amgvar saocrebebs, [nunem ki] amaze<br />

qristes saxarebis qa<strong>da</strong>gebiT upasuxa; [miriani] gatacebiT usmen<strong>da</strong><br />

mas, merme [amis Sesaxeb] mouyva Tavis naxararebsac<br />

(erisTavebs – a. a.) <strong>da</strong> qebac ar <strong>da</strong>uSurebia. male man Seityo<br />

im sakvirvelebaTa Sesaxeb, rac somxeTSi mefesa <strong>da</strong> naxararebs<br />

SeemTxvaT (nagulisxmevia maTi gaqristianeba – a. a.), agreTve<br />

sanatreli nunes amxanagebis (rifsimianebis – a. a.) [Tavga<strong>da</strong>savali].<br />

gancvifrebulma [mirianma] uambo es sanatrel<br />

nunes, romlisganac ufro sarwmunod <strong>da</strong> <strong>da</strong>wvrilebiT gaigo<br />

yovelive.<br />

imave xanebSi sanadirod wasul mirians Znelsaval mTeb-<br />

Si gza <strong>da</strong>ebna; mas TvalT ki ar <strong>da</strong>ubnel<strong>da</strong>, aramed nisli Camowva…<br />

amnairad, miriani moeqca sibneleSi, rac gax<strong>da</strong> mizezi<br />

misTvis samu<strong>da</strong>mo sinaTlis miniWebisa, rameTu SeSinebuls moagon<strong>da</strong><br />

Tr<strong>da</strong>tis Sesaxeb mosmenili ambavi: rodesac iman moi-<br />

1 ix. iv. javaxiSvili, Zveli somxuri saistorio mwerloba, Tb., 1935 w.<br />

2 somxeTSi mosuli qristian qalTa jgufi; wm. rifsimes Tanamosagreni<br />

uwamebiaT, SeuviwroebiaT Tr<strong>da</strong>t mefis gaqristianebamde.<br />

3 miriani somexTa mefis oTxi mxe<strong>da</strong>rTmTavri<strong>da</strong>n erT-erTi iyoo.<br />

77


wadina nadiroba <strong>da</strong> gzas gaudga, RvTis risxva <strong>da</strong>aty<strong>da</strong> Tavs.<br />

mirianma ifiqra, rom masac msgavsi ram SeemTxveva <strong>da</strong> Tavzar<strong>da</strong>cemuli<br />

mohyva locva-vedrebas, raTa nisli gafantuliyo<br />

<strong>da</strong> Sin mSvidobiT misuliyo. [samagierod], igi pirobas deb<strong>da</strong>,<br />

rom Tayvans scem<strong>da</strong> nunes RmerTs; ausrul<strong>da</strong> mas survili <strong>da</strong><br />

TviTonac ar gatexa sityva.<br />

sanatrelma nunem moiTxova sando kacebi <strong>da</strong> gagzavna<br />

isini wmi<strong>da</strong> grigorTan [imis gasagebad], Tu ris gakeTebas<br />

ubrZaneb<strong>da</strong> mas Semdeg, rac qarTvelebma siamovnebiT Seiwynares<br />

saxareba. [nunem] miiRo brZaneba, rom moespo kerpebi, rogorc<br />

es Tavad [grigorma] qna <strong>da</strong> aRemarTa jvari patiosani<br />

jer kidev manamde, sanam ufali uwyalobeb<strong>da</strong> maT mwyemss winamZRvrad.<br />

[nunem] <strong>da</strong>uyovnebliv mospo Weqa-quxilis [momvlinebeli]<br />

aramazdis (armazis – a. a.) qan<strong>da</strong>keba, 1 romelic qalaqisagan<br />

(mcxeTisgan – a. a.) gancalkevebiT, didi mdinaris<br />

(mtkvris – a. a.) meore mxares idga 2 ”.<br />

marTalia, xorenaci wm. ninos somexTa ganmanaTlebels<br />

umorCilebs, iseve, rogorc qarTvelTa pirvel qristian mefe<br />

mirians <strong>somxeTi</strong>s mefe Tr<strong>da</strong>ts, magram nebsiT Tu uneblieT<br />

mis TxrobaSi gamosWvivis azric, rom <strong>somxeTi</strong>s <strong>da</strong> iberiis mefeebi<br />

TiTqmis erTdroulad gaqristianebulan. cxadia, miriani<br />

mezobeli <strong>somxeTi</strong>s mefis gaqristianebas maSinve Seityob<strong>da</strong>.<br />

am mxriv mas xels Seuwyob<strong>da</strong> isic, rom iberiis, kerZod,<br />

qvemo qarTlis samxreT nawilSi, somxeT-iberiis sazRvarTan<br />

somxebic cxovrobdnen. rogorc ki gaugia <strong>somxeTi</strong>s mefis gaqristianeba,<br />

mirianic, xorenacis sityviT, “imave xanebSi sanadirod”<br />

wasula <strong>da</strong> gaqristianebula. raki es asea, maSasa<strong>da</strong>me,<br />

somxeTs ar <strong>da</strong>sWirvebia zrunva, wlebis ganmavlobaSi saqmianoba<br />

iberiis gasaqristianeblad. es <strong>somxeTi</strong>sagan <strong>da</strong>moukideblad<br />

mox<strong>da</strong>.<br />

somxeTSic <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>Sic qristianobis saxelmwifo<br />

religiad gamocxadeba romis imperiasTan SeTanxmebiT mox<strong>da</strong>.<br />

im periodSi <strong>somxeTi</strong>c <strong>da</strong> iberiac romis imperatoris uzenaesobas<br />

cnobdnen <strong>da</strong> mas Semdeg, rac qristianobam romis impe-<br />

1 movses xorenacis somexTa uzenaes RvTaebasTan, aramazdTan gauigivebia<br />

qarTvelTa uzenaesi RmerTi armazi.<br />

2 movses xorenaci, <strong>somxeTi</strong>s istoria, 1984, gv. 170-171.<br />

78


iaSi gaimarjva, iberiasa <strong>da</strong> somxeTSic gamocxad<strong>da</strong> saxelmwifo<br />

religiad. somxuri saistorio tradiciis, kerZod, aga-<br />

Tangelosis Tanaxma<strong>da</strong>c, TviT somexTa ganmanaTlebeli grigori<br />

romis imperiaSi, saxeldobr, qalaq kesariaSi aRizar<strong>da</strong>,<br />

gaqristian<strong>da</strong> <strong>da</strong> iqve mox<strong>da</strong> misi somexTa episkoposad xel<strong>da</strong>sxmac.<br />

vinai<strong>da</strong>n romis imperia gareulia iberiasa <strong>da</strong> somxeTSi<br />

qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebis saqmeSi,<br />

am mxriv <strong>somxeTi</strong>s rolze laparaki iberiis mimarT sruliad<br />

usafuZvloa <strong>da</strong> mxolod somxuri ideologiis Semqnelebs<br />

Tu mouvido<strong>da</strong>T TavSi azrad.<br />

l. janaSias sityviT, “im wyaroTa Soris, romlebic qar-<br />

Tlis gaqristianebas aRweren, uZvelesia berZnul-romauli.<br />

isini TiTqmis mxolod naxevari saukuniT arian <strong>da</strong>cilebuli<br />

TviT qarTlis moqcevas. metad mniSvnelovania is, rom swored<br />

am uZveles wyaroebSi araferia naTqvami imaze, rom qar-<br />

Tlis gaqristianeba riTime yofiliyos <strong>da</strong>kavSirebuli somxe-<br />

Tis gaqristianebasTan” 1 . aRsaniSnavia, rom bolnisis sionis V<br />

saukunis qarTul warweraSi gvxvdeba sityva eklesia berZnuli<br />

formiT. aseve, wmin<strong>da</strong> berZnuli vokativis (wodebiTis)<br />

forma iesu qristes saxelisa_iesus qristus mxolod qar-<br />

TulSia gamoyenebuli saxelobiTSi. es garemoebani “sxva niSnebisa<br />

<strong>da</strong> sabuTebis gverdiT gamodgeba imis sabuTad, rom<br />

qristianoba <strong>saqarTvelo</strong>Si berZnuli warmoSobisaa <strong>da</strong> ara<br />

somxurisa.” 2<br />

isic un<strong>da</strong> iTqvas, rom IV saukunis pirvel naxevarSi, SesaZloa,<br />

zogierTi qarTuli mxare, mag., qvemo qarTlis samxre-<br />

Ti nawili, somxeTs hqon<strong>da</strong> mitacebuli. am mxareebSi qristianoba<br />

saxelmwifo religiad, cxadia, <strong>somxeTi</strong>s xelisufalTa<br />

nebiT, igive grigol ganmanaTleblis monawileobiT gamocxaddebo<strong>da</strong>.<br />

SemdgomSi es mxareebi <strong>saqarTvelo</strong>m ukanve <strong>da</strong>ibruna.<br />

amis safuZvelze somxuri ideologiis Semqmnelebma buzi<br />

spilod aqcies <strong>da</strong> mTeli <strong>saqarTvelo</strong> <strong>somxeTi</strong>s wyalobiT<br />

1 ix. <strong>saqarTvelo</strong>s istoriis narkvevebi, t. II, Tb., 1973, gv. 76. aRsaniSnavia,<br />

rom berZenma mematianem gelasi kesarielma <strong>da</strong> sxvebmac qarTvelTa gaqristianebis,<br />

aseve wm. ninos Sesaxeb iberiis mefis Zis, bakurisagan Seityves.<br />

2 m. TarxniSvili, werilebi, Tb., 1994, gv. 307.<br />

79


gaqristianebulad gamoacxades.<br />

leon meliqseT-begis <strong>da</strong> sxvaTa Tanaxmad, qarTuli bibliis<br />

“uZvelesi versiebi somxuri<strong>da</strong>nac iyo Targmnili” 1 . am<br />

faqtsac iSvelieben imis <strong>da</strong>sturad, TiTqos, qarTveli eri<br />

<strong>somxeTi</strong>s wyalobiT gaqristian<strong>da</strong>. rogorc iTqva, <strong>somxeTi</strong><br />

axerxeb<strong>da</strong> qarTuli mxareebis <strong>da</strong>pyrobas, romlebsac saqar-<br />

Tvelo brZoliT ukanve ibruneb<strong>da</strong>. <strong>somxeTi</strong>sagan mitacebul<br />

qarTul mxareebSi mcxovreb qarTvelebs ecodinebo<strong>da</strong>T somxuri<br />

enac. gar<strong>da</strong> amisa, <strong>saqarTvelo</strong>Si qarTvelebis gverdiT<br />

xom uZvelesi droi<strong>da</strong>n, kerZod, qristes Sobamde II saukuni<strong>da</strong>n<br />

cxovrobdnen somxebic. amis Sedega<strong>da</strong>c zogierT qarTvels<br />

ecodinebo<strong>da</strong> somxuri ena. es saWiro iyo qarTuli saxelmwifosTvisac,<br />

rameTu <strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s ganuwyveteli teritoriuli<br />

<strong>da</strong>vis viTarebaSi qarTveli xelisufalni somxuri<br />

enis mcodne qarTvelebs gamoiyenebdnen mzveravebad, <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

mimarT <strong>somxeTi</strong>s gegmebis <strong>da</strong>wvrilebiT Sesatyobad. raki<br />

zogierTma qarTvelma ico<strong>da</strong> somxuri ena, raRa gasakviria,<br />

rom qarTul-somxuri eklesiebis ganxeTqilebamde bibliis<br />

calkeuli nawilebi qarTulad somxuri<strong>da</strong>nac eTargmnaT.<br />

somexi mematianeebi, koriuni, movses xorenaci <strong>da</strong> sxvebic<br />

qarTuli <strong>da</strong>mwerlobis Seqmnas somexTa saeklesio moRvawes,<br />

mesrop-maStocs miaweren. es azri gabatonebulia somexTa<br />

Soris dResac imdenad, rom V klasis “<strong>somxeTi</strong>s istoriaSic”<br />

kia Setanili. ufro metic, somxebi cdiloben amgvari tendenciuri,<br />

usafuZvlo Sexedulebebi mTel msoflios mohfinon.<br />

xorenacis mixedviT, somexTa mefis, vramSapuhis dros<br />

(387/88-413/14) siriel episkopos <strong>da</strong>niels Seuqmnia somxuri anbani.<br />

igi ga<strong>da</strong>sces somexTa eklesiis saWeTmpyrobels sahaks<br />

<strong>da</strong> mis Tanamosagre mesrops (maStocs): “isini Seudgnen mis<br />

Seswavlas, ramdenime weliwads bavSvebic avarjiSes, magram<br />

<strong>da</strong>rwmundnen, rom am asoebiT SeuZlebeli iyo somxuri enis<br />

bgerebis zedmiwevniT, <strong>da</strong>makmayofileblad gadmocema, anbani<br />

mwiri gamodga”. amis Semdeg mesrop-maStocma RmerTis<br />

STagonebiT Seqmnao somxuri <strong>da</strong>mwerloba. magram mesrop-maStocis<br />

muza somxuri <strong>da</strong>mwerlobis Seqmnisas rodi <strong>da</strong>mcxra-<br />

1 l. meliqseT-begi, Zveli somxuri literaturis istoria, Tb., 1941, gv. 56.<br />

80


la. erT mSvenier dReso mesrop-maStoci “wavi<strong>da</strong> qarTvelTa<br />

qveyanaSi <strong>da</strong> madlis zegardmo miniWebiT maTac Seuqmna anbani<br />

vinme jalasTan erTad, romelic berZnuli <strong>da</strong> somxuri enebi<strong>da</strong>n<br />

Targmni<strong>da</strong>. [mesrops] xels uwyobdnen imaTi mefe bakuri<br />

<strong>da</strong> mose episkoposi. man (mesropmao _ a. a.) SearCia bavSvebi,<br />

gahyo isini or jgufad <strong>da</strong> moZRvrebad <strong>da</strong>utova Tavisi [ori]<br />

mowafeTagani, ter xorZenaci <strong>da</strong> muSe taronaci.<br />

[amis Semdeg] mesropi ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> alvaneTSi (kavkasiis albaneTSi<br />

_ a. a.)... [mesropma] miixmo vinme beniamini, niWieri<br />

mTargmneli, romelic <strong>da</strong>uyovnebliv gaugzavna mas siuniqis<br />

xelisufalma, ymawvilma vasakma Tavisi episkoposis ananis<br />

TanxlebiT. maTi SewevniT [mesropma] Seqmna anbani gargarelTa<br />

(albanelTa _ a. a.) xorxismieri, arakeTilxmovani,<br />

barbarosuli <strong>da</strong> uxeSi enisaTvis...” 1 koriunis Tanaxmad, mesrop-maStocs<br />

ar scodnia arc qarTuli <strong>da</strong> arc albanuri enebi.<br />

mas beniamenisagan mousmenia albanuri enis sityvebi <strong>da</strong> ase<br />

gamougonebia albanelTaTvis <strong>da</strong>mwerloba. qarTuli anbanic<br />

mesrop-maStocma qarTuli enis codnis gareSe Seqmnao. 2<br />

aRsaniSnavia, rom XI saukunis somexi mematianis, stefanos<br />

taronecis (asoRikis) cnobiT, “<strong>da</strong>niel asurTa filosofosma<br />

somxurisTvis 29 aso moigona, xolo Svidi <strong>da</strong>naklisi<br />

aso netarma mesrop taronelma vedrebiT RmerTisagan miiRo”o.<br />

XIII aswleulis somexi istorikosis, var<strong>da</strong>n arevelcis Tanaxmad,<br />

“wmin<strong>da</strong> mesropma somxuri mwignobroba moagvara Zveli<br />

droiTgan <strong>da</strong>niel asurisagan mopovebul 22 asoze” <strong>da</strong>myarebiT.<br />

3 rogorc vxe<strong>da</strong>vT, somxurive cnobebiT, mesrop-maStocs<br />

somxuri <strong>da</strong>mwerlobac ar Seuqmnia, mas mxolod Seuvsia is.<br />

miT ufro eWvs iwvevs mesrop-maStocis mier qarTuli anbanis<br />

gamogoneba.<br />

specialistebi didi xania aRniSnaven, rom <strong>da</strong>mwerlobis<br />

Seqmna rTuli lingvisturi procesia. gamoricxulia, vinmem<br />

ama Tu im enisaTvis gamoigonos anbani, Tu am enis bunebas,<br />

Taviseburebebs Rrmad ar Cawv<strong>da</strong>. mesrop-maStocs ki srulebiT<br />

ar codnia qarTuli ena. rogorc koriuni <strong>da</strong> movses xo-<br />

1 movses xorenaci, <strong>somxeTi</strong>s istoria, 1984, gv. 222-224.<br />

2 ix. iv. javaxiSvili, Zveli somxuri saistorio mwerloba, gv. 155.<br />

3 ix. iqve, gv. 165.<br />

81


enaci aRniSnaven, sirieli anu asuri <strong>da</strong>nielis mier Seqmnili<br />

somxuri anbani ar esa<strong>da</strong>gebo<strong>da</strong> somxuri enis bunebas. Tu<br />

<strong>da</strong>nielma marTla Seadgina somxuri <strong>da</strong>mwerloba, safiqrebelia,<br />

mesrop-maStocma <strong>da</strong> sxva somxebma ara marto Seavses,<br />

aramed ga<strong>da</strong>amuSaves kidec is. miT umetes, uvargisi iqnebo<strong>da</strong><br />

qarTuli enis ucodinari somexis mier Seqmnili qarTuli anbani.<br />

ase rom, mesrop-maStocis mier qarTuli <strong>da</strong>mwerlobis<br />

gamogoneba somxuri legen<strong>da</strong>a, zRaparia <strong>da</strong> meti araferi. yuradRebas<br />

ipyrobs is garemoebac, rom V saukunis meore naxevris<br />

somexi mematiane, lazar farpeci koriunze <strong>da</strong>yrdnobiT<br />

aRwers mesrop-maStocis mier somxuri anbanis Seqmnas, magram<br />

arafers ambobs misgan qarTuli <strong>da</strong>mwerlobis gamogonebis Taobaze.<br />

ara<strong>da</strong>, lazar farpecic iziarebs im somxur pozicias,<br />

romlis mixedviTac kavkasiaSi wamyvani eri somxebi un<strong>da</strong> iyvnen.<br />

aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, lazarma Tu ico<strong>da</strong> cnoba, Wori mesrop-maStocis<br />

mier qarTuli anbanis gamogonebaze, amas usa-<br />

Tuod moaTavseb<strong>da</strong> Tavis “<strong>somxeTi</strong>s istoriaSi.” maSasa<strong>da</strong>me,<br />

somxuri legen<strong>da</strong>, zRapari, TiTqos, mesrop-maStocs Seuqmnia<br />

qarTuli <strong>da</strong>mwerloba, ar arsebob<strong>da</strong> V saukuneSi, igi gviandeli<br />

SenaTxzia, somxuri ideologiis monapovaria.<br />

vaxtang gorgaslis moRvaweobis Sesaxeb misive Tanadrouli,<br />

sando pirvelwyaroebi mainc<strong>da</strong>mainc ar mogvepoveba. magram<br />

gorgasali namdvilad didi mefe, xelmwife rom iyo, amas<br />

a<strong>da</strong>sturebs erTi arapir<strong>da</strong>piri Cvenebac. cnobilia, rom ama<br />

Tu im qveynis pirvel qristian mefes metismetad ganadidebdnen<br />

xolme. ase mox<strong>da</strong> bizantiaSi, somxeTSic <strong>da</strong> sxvaganac.<br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si ki mirianze metad <strong>da</strong>axloebiT erTi saukunis<br />

Semdeg gamefebuli vaxtang gorgasali ganadides. es ar moxdebo<strong>da</strong>,<br />

Tu gorgasalma sinamdvileSic udidesi roli ar Seasrula<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s istoriaSi. somexi mematiane, vaxtang<br />

gorgaslis Tanamedrove lazar farpeci ki xan aqebs <strong>da</strong> xanac<br />

lanZRavs vaxtang mefes. amis gamo mizanSewonilad mimaCnia<br />

ganvixilo lazar farpecis cnobebi <strong>saqarTvelo</strong>s, <strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s<br />

urTierTobebis Sesaxeb.<br />

iranis Sahs, iezdigerd II-s (439-457) Tavisi veziri moaxseneb<strong>da</strong>o:<br />

“uwinares yovlisa somexTa didi qveyanaa saWiro<br />

<strong>da</strong> sasargeblo, <strong>da</strong> masTan erTad qarTli <strong>da</strong> albaneTi... Tqven<br />

82


TviTonac iciT <strong>da</strong> yovelma arielma (sparselma _ a. a.), Tu<br />

raoden didia <strong>da</strong> sasargeblo somexTa qveyana. [amasTan] igi<br />

maxlobelia <strong>da</strong> mosazRvre keisris samefosi (bizantiis imperiisa<br />

_ a. a.) <strong>da</strong> rjuli <strong>da</strong> msaxureba iseTive aqvs, radganac<br />

keisars upyria maTi samTavro. magram Tu Cvens rjuls miaCvevT,<br />

<strong>da</strong>uaxlovdebian mas <strong>da</strong> SeZleben mis cnobas, aqamde Tu<br />

Semc<strong>da</strong>rni iyvnen, axla [swor] gzas <strong>da</strong>adgebian, Semdeg Tqvenc<br />

Segiyvareben <strong>da</strong> arielTa qveyanasac, xolo keisars, mis<br />

rjulsa <strong>da</strong> qveyanas ki ganudgebian <strong>da</strong> ganSordebian. maSin<br />

CvenTan eg qveyana mtkice siyvaruliTa <strong>da</strong> TanxmobiT iqneba.<br />

xolo, rodesac <strong>somxeTi</strong> mtkiced iqneba Cveni, maSin swored<br />

qarTlica <strong>da</strong> albaneTic Cveni iqneba.” 1 rogorc vxe<strong>da</strong>vT, somexi<br />

mematiane xazgasmiT aRniSnavs, rom <strong>somxeTi</strong> didi qveyanaa,<br />

xolo iberia <strong>da</strong> albaneTi <strong>somxeTi</strong>s <strong>da</strong>namatia. sinamdvileSi,<br />

iberia, rogorc ukve iTqva, <strong>somxeTi</strong>s upiratesobas ar<br />

cnob<strong>da</strong>. sparseTis imperiisTvisac iberias somxeTze naklebi<br />

mniSvneloba rodi hqon<strong>da</strong>. iberia xom kavkasiis centrSi mdebareob<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> Cvens qveyanaze <strong>da</strong>yrdnobiT sparseTs SeeZlo Tavisi<br />

gavlena gaevrcelebina Crdilo kavkasiaze, risi didi<br />

survilic hqon<strong>da</strong>.<br />

iezdigerd Sahs werili miuweria <strong>somxeTi</strong>s didebulebisaTvis:<br />

“radganac Tqven sasargeblo <strong>da</strong> CvenTvis sayvareli<br />

qveyana xarT, Cven gvnebavs, rom Cveni marTali <strong>da</strong> WeSmariti<br />

rjuli 2 iswavloT <strong>da</strong> miiRoT... aw, moismineT es Cveni brZaneba,<br />

nebiTa <strong>da</strong> siyvaruliT Tavs ideviT igi <strong>da</strong> sxva rames srulebiTac<br />

nu gaivlebT gulSi... xolo, rodesac Tqvenc CvensaviT<br />

scnobT Cvens WeSmarit rjuls, qarTli <strong>da</strong> albaneTi Cveni<br />

<strong>da</strong> Tqveni nebis iqiT ga<strong>da</strong>svlas ver gabe<strong>da</strong>ven”. 3 maSasa<strong>da</strong>me,<br />

somexTa azriT, Tu <strong>somxeTi</strong> <strong>da</strong>morCildebo<strong>da</strong> sparseTs, <strong>da</strong>yvebo<strong>da</strong><br />

mis nebas, sparseTi <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong> erTdroulad ibatonebdnen<br />

iberiasa <strong>da</strong> albaneTSi; sxvanairad rom vTqvaT, didi batoni<br />

sparseTi iqnebo<strong>da</strong>, magram iberiasa <strong>da</strong> albaneTSi spar-<br />

1<br />

l.-n. janaSia, lazar farpecis cnobebi <strong>saqarTvelo</strong>s Sesaxeb, Tb., 1962,<br />

gv. 209-210.<br />

2<br />

nagulisxmevia<br />

loba).<br />

mazdeanoba (igive zoroastrizmi, cecxlTayvanismcem-<br />

3<br />

l.-n. janaSia, lazar farpecis... gv. 213.<br />

83


seTis mier mouravebad <strong>da</strong>niSnuli somxebic ibatonebdnen.<br />

somxeTs es Zalian sur<strong>da</strong>, Tumca qristianobas ar Tmob<strong>da</strong>.<br />

amierkavkasieli didebulebi iZulebuli gaxdnen iezdigerd<br />

Sahs xlebodnen sparseTSi. Sahi maTgan gamazdeanebas<br />

moiTxov<strong>da</strong>: “maSin samive qveynis, <strong>somxeTi</strong>s, qarTlisa <strong>da</strong> albaneTis<br />

yvela naxarari (erisTavi _ a. a.) erT adgilas Seikriba,<br />

yoymanob<strong>da</strong> <strong>da</strong> bWob<strong>da</strong>, Tu ra saSualebiT <strong>da</strong> mofiqrebiT<br />

moeZebnaT gamosavali am saqmi<strong>da</strong>n. mcire dReTa ganmavlobaSi<br />

bevri ifiqres <strong>da</strong> imsjeles <strong>da</strong> droebiT im azrze SeTanxmdnen<br />

<strong>da</strong> ganmtkicdnen, rom “ga<strong>da</strong>rCenis araviTari sxva Rone<br />

ar gagvaCnia im maxisagan, romelic <strong>da</strong>gvigo borotma monadire<br />

satanam <strong>da</strong> romelSic gagvaba, gar<strong>da</strong> imisa, rom droebiT,<br />

garegnulad Tavs vidvaT maTi brZaneba. Semdeg wavideT Cven-<br />

Cven qveyanaSi <strong>da</strong> imieri<strong>da</strong>n an vicxovroT qristes WeSmariti<br />

sarwmunoebis msaxurebiT, romelSic <strong>da</strong>vibadeT embazis ganaxlebiTa<br />

<strong>da</strong> uwmindesi moZRvrebiT wmin<strong>da</strong> grigorisa <strong>da</strong> misi<br />

Svilisa, an mivatovoT Cveni qveyana <strong>da</strong> wavideT”... 1 Tu gviandeli<br />

CanarTi araa sagulisxmebeli bolo striqonebSi, ma-<br />

Sin gamodis, rom somxuri legen<strong>da</strong>, TiTqos, grigori qar-<br />

TvelTa ganmanaTlebelic iyo, V saukunis <strong>da</strong>sasrulisTvis<br />

ukve arsebula. SesaZloa, isic vifiqroT, rom lazar farpeci<br />

am SemTxvevaSi gulisxmobs qvemo qarTlis sapitiaxSos, arSu-<br />

Sa pitiaxSis samflobelos. sparseTSi gaemgzavrao im momentSi<br />

“qarTvelTa qveyni<strong>da</strong>n bdeSxi(pitiaxSi _ a. a.) aSuSa <strong>da</strong> im<br />

qveynis sxva” didebulebi. 2 aqcenti qvemo qarTlis pitiaxSzea<br />

mimarTuli. qvemo qarTlis erTi nawili ki, rogorc zemoT<br />

iTqva, SesaZloa, IV saukunis pirvel naxevarSi somxeTs hqon<strong>da</strong><br />

mitacebuli <strong>da</strong> am SemTxvevaSi qristianobasac saxelmwifo<br />

religiad iq <strong>somxeTi</strong> gamoacxadeb<strong>da</strong>. magram radgan motanil<br />

cnobaSi <strong>somxeTi</strong>s, qarTlisa <strong>da</strong> albaneTis ganmanaTleblad<br />

grigoria gamocxadebuli, aq mainc SeimCneva imis tendencia,<br />

iqeTken swrafva, rom somexTa ganmanaTleblis kulti mTels<br />

amierkavkasiaSi <strong>da</strong>inergos <strong>da</strong> somxur eklesias qarTul-albanuri<br />

eklesiebic <strong>da</strong>eqvemdebaros.<br />

1 iqve, gv. 223.<br />

2 iqve, gv. 217-218.<br />

84


lazar farpecis mixedviT, ...“ucbad qarTlis qveyanaSi<br />

mox<strong>da</strong> SfoTi <strong>da</strong> areuloba. vaxtangma (gorgasalma _ a. a.)<br />

mokla urjulo bdeSxi vazgeni 1 mefe perozis (iranis Sahis _<br />

a. a.) oc<strong>da</strong>mexuTe wels. es gaigo <strong>somxeTi</strong>s qveynis xalxma...<br />

rodesac maT gaiges qarTlis mefis ajanyebis Sesaxeb, mxiaruli<br />

guliT gaixares, radganac maT ambavi miuvi<strong>da</strong>T, qarTlis<br />

mefe ambobs: “me brZolas aravis <strong>da</strong>vanaxveb, imden hons<br />

(hunebs _ a. a.) gadmoviyvan, rom sparsTa jarebi win ver <strong>da</strong>udgneno.”<br />

qristes moyvarulni gamxnevdnen am ambisagan <strong>da</strong> moelodnen<br />

TavisTvisac sargeblobisa <strong>da</strong> keTilmowyalebis povnas<br />

[cad] amaRlebulisagan...”<br />

erTmaneTSi moiTaTbira zogierTma somexma naxararma:<br />

...”eg qarTvelTa mefe vaxtangi mamacia, vin icis, iqneb mravalmowyale<br />

RmerTi gadmoxe<strong>da</strong>vs Cvens gaWirvebas, <strong>da</strong>gvexmareba<br />

<strong>da</strong>, egebis, qarTvelebTan erTad SevZloT cotaTi mainc mivayenoT<br />

Sroma sparsTa”-o. ase moiTaTbires mciredma somexma<br />

naxararebma, <strong>da</strong> es ganzraxva sxvebsac gaagebines. vinc ki gaigo<br />

igi, yvela nebiTa <strong>da</strong> mondomebiT SeuerT<strong>da</strong> mas, rogorc<br />

RmrTis winamZRolobiT [miRebuls]”. 2 im xanebSi <strong>somxeTi</strong>s samefo<br />

aRar arsebob<strong>da</strong>. sparseTis imperiis nebiTa <strong>da</strong>, SesaZloa,<br />

somex didebulTa erTi nawilis decentralisturi miswrafebebis,<br />

qmedebebis Sedega<strong>da</strong>c somxeTSi mefoba gauqmebul<br />

iqna 428 wels. somex didebulebs vaxtang gorgasalTan SeTanxmebuli<br />

moqmedeba sWiro<strong>da</strong>T imisaTvisac, rom mefis, metadre<br />

didi mefis avtoriteti saerTo saqmes wadgomo<strong>da</strong>.<br />

somex didebulTa Soris erT-erT gamorCeulTagans, vahan<br />

mamikonians 3 ar gauziarebia vaxtang gorgaslis antisparsuli<br />

ajanyebiT gamxnevebuli somexi didebulebis pozicia:<br />

“SeuerTde Tqvens ga<strong>da</strong>wyvetilebas, romelic gangizraxavT,<br />

<strong>da</strong> giTxraT, kargia eg azri <strong>da</strong> imoqmedeT-Tqo, magis Tqma arc<br />

SemiZlia <strong>da</strong> verc vbe<strong>da</strong>v, radganac kargad vici arielTa Zala<br />

<strong>da</strong> Seupovroba, xolo hromTa (bizantielTa _ a. a.) sisuste<br />

<strong>da</strong> matyuvroba. Tqvenc gicnobT Cemi gamocdilebiT, Tu<br />

rogor migiciaT ficiT aRTqma Cveni mamebisTvis <strong>da</strong> mogityue-<br />

1 nagulisxmevia qvemo qarTlis pitiaxSi varsqeni.<br />

2 l.-n.janaSia, lazar farpecis... gv. 243-245.<br />

3 mamikonianebi warmoSobiT Wanebi(lazebi) iyvnen, magram gasomxdnen.<br />

85


iaT. rac Seexeba imas, rasac ambobT qarTlis mefis <strong>da</strong> honTa<br />

Sesaxeb, [getyviT], rom calke qarTli susti qveyanaa <strong>da</strong> mxedrobiT<br />

mcirericxovani. honTa Sesaxeb ki, vin icis, <strong>da</strong>Tanxmdebian<br />

mosvlas, Tu ara isini, vinc aq arc arian <strong>da</strong> arca Canan?<br />

magram yvelaze metad ki Tqvenive Tavisa geSinodeT, radgan<br />

cru <strong>da</strong> arasando xalxi xarT. me Tu mkiTxavT <strong>da</strong> Cems sityvas<br />

aasrulebT <strong>da</strong> <strong>da</strong>ijerebT, Tavi gaanebeT mag azrebs <strong>da</strong><br />

mxolod evedreT RmerTs... mogaZebninoT gamosavali mag saqmeebi<strong>da</strong>n.<br />

me ki Tqveni amao <strong>da</strong> gamousadegari ganzraxviT nu<br />

mrjiT”. 1 rogorc vxe<strong>da</strong>vT, somexi mematiane xazs usvams, rom<br />

vaxtang gorgaslis droindeli qarTlis, iberiis samefo<br />

“susti qveyanaa <strong>da</strong> mxedrobiTac mcirericxovani.” ise gamodis,<br />

iberiis qveyana patara yofila, Torem, cnobilia, rom<br />

qarTvelebs brZolis velze, kerZod, sparselTa winaaRmdeg<br />

omebSi qudze kaci gamoyav<strong>da</strong>T <strong>da</strong> mcirericxovani jari rad<br />

eyolebo<strong>da</strong> vaxtang gorgasals? Zlieri <strong>da</strong> mravalricxovani<br />

mxedrobis gareSe gorgasali verc moipoveb<strong>da</strong> didi, gmiri mefis<br />

saxels, rameTu man bevri omi ga<strong>da</strong>ixa<strong>da</strong> uricxvi mtris<br />

winaaRmdeg. amave dros, lazar farpecis mixedviT, sparseTic<br />

ki aRiareb<strong>da</strong>, rom <strong>somxeTi</strong> didi qveyana iyo, e.i. arsebob<strong>da</strong><br />

didi <strong>somxeTi</strong>. amdenad, somxebs bunebrivad miaCn<strong>da</strong>T, rom kavkasiaSi<br />

wamyvani saxelmwifo yofiliyo e. w. didi <strong>somxeTi</strong>,<br />

xolo “susti iberia” mas <strong>da</strong>morCilebo<strong>da</strong>. qarTvelebi, cxadia,<br />

ar iziarebdnen somexTa pozicias <strong>da</strong> es iwvev<strong>da</strong> <strong>da</strong>pirispirebas<br />

maT Soris.<br />

sabolood, vahan mamikoniani mainc <strong>da</strong>iyolies <strong>da</strong> iberiasTan<br />

erTad somxeTSic <strong>da</strong>iwyo sparseTis sawinaaRmdego<br />

ajanyeba. lazar farpecis sityviT, “zogierTi uRmrTo somexi<br />

naxararTagani” sparselTa erTguli <strong>da</strong>rCenila <strong>da</strong> maTTan er-<br />

Tad ebrZo<strong>da</strong> qarTvel <strong>da</strong> somex ajanyebulebs. 2 qarTvelTagan<br />

im dros sparseTis momxre <strong>da</strong> erTguli mxolod varsqen<br />

pitiaxSi yofila <strong>da</strong> isic iomeb<strong>da</strong> ajanyebulTa winaaRmdeg;<br />

amitomac moakvlevina varsqeni vaxtang gorgasalma.<br />

<strong>da</strong>mxmare jaris momlodine somxebma “saswrafod gagzav-<br />

1 l.n. janaSia, lazar farpecis... gv. 245-246.<br />

2 l.-n. janaSia, lazar farpecis... gv. 246-247.<br />

86


nes despani qarTlis mefe vaxtangTan, raTa Tavisi <strong>da</strong>pirebebisamebr<br />

mieca maTTvis honebi. is ki drois gasayvani sityvebiT<br />

aWianureb<strong>da</strong> Tavisi naTqvamis [asrulebas]. Semdeg sai<strong>da</strong>n-<br />

Rac Sekriba samasi honi <strong>da</strong> gamogzavna somxeTSi. magram jer<br />

kidev zamTris erTi Tvec ar gasuliyo, rom saswrafo momizezebiT<br />

isev TavisTan gaixmo.” male somxeTSio “moawia despanma<br />

qarTlis mefe vaxtangisagan: “qarTlis qveyanaSi didi jari<br />

movi<strong>da</strong>. me <strong>da</strong>vinaxe, rom ver aRvudgebi win <strong>da</strong> gavecale <strong>somxeTi</strong>s<br />

mTebSi, qarTlis sazRvrebTan, <strong>da</strong> Tqven gelodebiT”-o.<br />

[despans] werilic hqon<strong>da</strong> motyuebiT [miwerili] vaxtangisagan:<br />

“honTa jars vubrZane mosuliyo, magram jer ar mosula. magram<br />

sanam Tqven moxvalT, isinic moaweven <strong>da</strong> imieri<strong>da</strong>n Tqven,<br />

Cven <strong>da</strong> honebi <strong>da</strong>vRupavT maT. Tumca me mgonia, rom rodesac<br />

honebi movlen, Cven srulebiT aRaraferi mogviwevs gasakeTeblad,<br />

isini TiTon moagvareben am saqmes, radgan uzomo<br />

simravles vubrZane mosvla”-o...<br />

somexTa mTeli jari <strong>da</strong>uyovnebliv mivi<strong>da</strong> qarTlis mefesTan<br />

<strong>da</strong> cota xniT <strong>da</strong>ibanaka kangarqis gavarSi. iq qarTlis<br />

mefe vaxtangi momacdunebeli sityvebiT atyueb<strong>da</strong> <strong>da</strong> iyolieb<strong>da</strong><br />

somexTa zoravar (mxe<strong>da</strong>rmTavars _ a. a.) vahan mamikoniansa<br />

<strong>da</strong> sxva uxuces somex tanuterebs (didebulebs _ a. a.)...<br />

“ori dReca <strong>da</strong> honTa jarebi moaweven”-o. xolo, rodesac gavi<strong>da</strong><br />

am cru paemanis ori dRe, maSin igi mesame <strong>da</strong> meoTxe<br />

dReze ga<strong>da</strong>itana, Semdeg ki meeqvse <strong>da</strong> meSvide dRezec. merme<br />

mzveravebi gaagzavnina qarTvelTa <strong>da</strong> somexTa jari<strong>da</strong>n. rodesac<br />

isini Cavidnen erT-erT velze, man <strong>da</strong>anaxva maT mravali<br />

cecxlis sinaTle <strong>da</strong> xis kunZebi a<strong>da</strong>mianis magvarad Seiara-<br />

Rebuli, aleqsandre makedonelis eSmakobis msgavsad. igi isev<br />

ambob<strong>da</strong>: “honTa jari ar amodis CvenTan mTebSi. isini amboben,<br />

aq, am velze Camoiyvane <strong>da</strong> gvaCvene somxebi <strong>da</strong> yovelive Sens<br />

sityvas verwmunebiT, rac CvenTvis giTqvams <strong>da</strong> Semogificavs.<br />

maSin ris gakeTebasac gvibrZaneb, yvelafers SevasrulebT.<br />

Tu ara <strong>da</strong>, ara gvjera, rom somxebi SenTan erTad arian. magram<br />

Tu namdvilad <strong>da</strong>vinaxavT amas, maSin sparselebi Cven <strong>da</strong>gvanebeT<br />

<strong>da</strong> Tavs nu SeiwuxebTo. axla, Tu Tqven am velze ar<br />

CaxvalT, xolo honTa jari me ar <strong>da</strong>mijerebs <strong>da</strong> im qveyni<strong>da</strong>n<br />

arsaiTken ar <strong>da</strong>iZvreba,” sparselTa mxedroba ki “mibrundeba<br />

87


<strong>da</strong> qarTls aaoxrebs, ra sargebloba eqneba CemTvis Tqvens aq<br />

mosvlas?”<br />

somexTa jari ki, radganac pirobiT iyo Sekruli qarTlis<br />

mefesTan, rasac igi eubnebo<strong>da</strong>, marTali iyo Tu tyuili,<br />

yvelafris asrulebas cdilob<strong>da</strong> saxarebis SiSiT”. 1 somexi<br />

mematiane sxva adgilzec uwodebs vaxtang gorgasals crus,<br />

somexTa momtyuebels: ...”rodesac meore dRes brZolis velze<br />

gavidnen, maSinac elaparakebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> eubnebo<strong>da</strong> qarTlis mefe<br />

somexTa zoravar vahansa <strong>da</strong> sxva somex uxuces tanuterebsa<br />

<strong>da</strong> sepuhebs(didebulebs _ a. a.): “CvenTvis umjobesi iyo dRes<br />

SevbrZolebodiT sparsTa jars, radgan Cvenc veyofiT maT <strong>da</strong><br />

win ver <strong>da</strong>gvidgebian. magram, Tu dResac <strong>da</strong>vizarebdiT, honebi<br />

movidodnen <strong>da</strong> gamarjvebis saxelsa <strong>da</strong> na<strong>da</strong>vls isini waiRebdnen.”<br />

igi aqamdisac ki ganagrZob<strong>da</strong> motyuebas cru sityvebiT.<br />

maSin somexTa zoravars vahan mamikonians guli mouvi<strong>da</strong><br />

qarTlis mefis cru <strong>da</strong> uxams sityvebze... magram vahan mamikonianma<br />

mainc gaawyo jari sabrZolo wyobis wesisamebr. marjvena<br />

mxare man Caabara barSil vahevunisa <strong>da</strong> saton gabelians,<br />

marcxena mxare misca qarTlis mefe vaxtangs, xolo Sua<br />

nawils ki TviTon adgen<strong>da</strong> netari arSaviris samive vaJisa <strong>da</strong><br />

gnunTa netar ufalTan erTad. xolo netari aspeti sahaki <strong>da</strong><br />

babgen sivnieli Tavis Tavisa <strong>da</strong> barSilis Soris <strong>da</strong>ayena”. 2<br />

ise gamodis, rom sparseTis winaaRmdeg ajanyebis momwyobi<br />

vaxtang gorgasali ga<strong>da</strong>mwyveti brZolis Jams somexTa mxe<strong>da</strong>rTmTavris<br />

nebis aRmsrulebeli, mis xelebSi Semyure yofila.<br />

brZolis velze umniSvnelovanes rols, Turme, somexTa<br />

jari asruleb<strong>da</strong>, xolo vaxtang gorgaslis laSqari mis <strong>da</strong>namats<br />

warmoadgen<strong>da</strong>. ra Tqma un<strong>da</strong>, es sicruea, somexi mematiane<br />

akninebs vaxtang mefes. Tu gorgasali ar ufrTxildebo<strong>da</strong><br />

Tavis mefur avtoritets, rogorc es lazar farpecis Txrobi<strong>da</strong>n<br />

gamosWvivis, maSin vaxtang mefe qarTvel erSi ver <strong>da</strong>imkvidreb<strong>da</strong><br />

gamorCeuli xelmwifisa <strong>da</strong> wmin<strong>da</strong>nis saxels.<br />

sabolood, sparselTa mravalricxovanma jarma <strong>da</strong>amar-<br />

1 l.-n. janaSia, lazar farpecis... gv. 248-251.<br />

2 iqve, gv. 252-253.<br />

88


cxa ajanyebulni. amis gamoo “somexTa mTeli jari <strong>da</strong> masTan<br />

erTad qarTvelTa gamousadegari jari Tavis mefe vaxtangTan<br />

erTad <strong>da</strong>iSala <strong>da</strong> <strong>da</strong>ifanta.” 1 vaxtang gorgasali XII saukuneSi<br />

Seqmnili didi <strong>saqarTvelo</strong>s erT-erTi gamoCenili mesa-<br />

Zirkvlea; somexi mematiane ki vaxtang mefesa <strong>da</strong> mis jars<br />

uvargiss, gamousadegars uwodebs. Tu gorgasali ar iyo Zlieri,<br />

gamorCeuli mefe <strong>da</strong> mis jarsac Tavi ar gamouCenia omeb-<br />

Si, vimeoreb, maSin qarTvelTa pirveli qristiani mefe, miriani,<br />

romlis Sesaxebac kargis meti araferi gvsmenia, ratom<br />

gorgasalze Se<strong>da</strong>rebiT naklebad ganadides Cvenma winaprebma?<br />

lazar farpecis Tanaxmad, ajanyebis CaxSobis Semdeg<br />

sparselTa sar<strong>da</strong>ls mouxsenebia Tavisi qveynis SahisTvis vahan<br />

mamikonianisa <strong>da</strong> somxebis guladobis ambebi <strong>da</strong>, bolos,<br />

uTqvams: “<strong>somxeTi</strong>s qveynis sidide <strong>da</strong> sargeblianoba Tqvenc<br />

kargad iciT. magram vahani <strong>da</strong> sxva warCinebulni, romelnic<br />

masTan arian, dResac rom mSvidobianad yofiliyvnen Tqvens<br />

samsaxurSi,” am ambavso me “nugeSad CavTvlidi. radgan, rodesac<br />

somxebi aseTi xalxiT Cveni iqnebodnen, qarTlica <strong>da</strong> albaneTic<br />

srulebiT ver gabe<strong>da</strong>vdnen piri eqciaT Cvengan, an<br />

sxvanairad ganezraxaT raime”. 2 isev <strong>da</strong> isev mematiane xazs usvams<br />

<strong>somxeTi</strong>s sidides, somexTa guladobas, xolo iberia,<br />

TiTqos, <strong>somxeTi</strong>s <strong>da</strong>namati yofila, miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom im<br />

xanebSi <strong>somxeTi</strong>s samefo ar arsebob<strong>da</strong>, xolo iberias hyav<strong>da</strong><br />

didi mefe gorgasali. motanil nawyvetSi yuradRebas ipyrobs<br />

isic, rom sparselebi aRar iTxoven somxebis gamazdianebas,<br />

oRond <strong>da</strong>gvmorCildnen <strong>da</strong>, jani gavardes, qristianebad <strong>da</strong>rCneno.<br />

es Sedegia imisa, rom, marTalia, sparselebma CaaxSves<br />

vaxtang mefis TavkacobiT mowyobili ajanyeba, magram mainc<br />

iZulebulni gaxdnen <strong>da</strong>Tmobebze wasuliyvnen amboxebul qar-<br />

TvelTa <strong>da</strong> somexTa mimarT.<br />

lazar farpecis mier vahan mamikonianTan gagzavnil werilSi<br />

naTqvamia: “rodesac netarma de<strong>da</strong>Senma wagiyvanaT<br />

Tqven bdeSxTan, mis karze Cvenc gvaswavlidnen.” 3 aq igulisxmeba,<br />

rom <strong>da</strong>oblebuli vahani <strong>da</strong> misi Zmebi qvemo qarTlis<br />

1 iqve, gv. 255-257.<br />

2 iqve, gv. 266-267.<br />

3 iqve, gv. 267.<br />

89


pitiaxSis arSuSas (varsqen pitiaxSis mamis) karze izrdebodnen_arSuSas<br />

meuRle vahanis dei<strong>da</strong> iyo. lazar farpecic vahans<br />

<strong>da</strong> mis Zmebs Tan axl<strong>da</strong> <strong>da</strong> isic qvemo qarTlSi izrdebo<strong>da</strong>.<br />

vinai<strong>da</strong>n lazari vahanTan <strong>da</strong>axloebuli yofila, swored<br />

esecaa mizezi, rom somexi mematiane vaxtang gorgaslisa <strong>da</strong><br />

vahan mamikonianis urTierTobaSi vahanis momxreobas iCens,<br />

tendenciurad ganadidebs mas.<br />

miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom lazar farpeci qarTlSi izrdebo<strong>da</strong>,<br />

is, rogorc <strong>da</strong>vinaxeT, lanZRavs wmin<strong>da</strong>nad Seracxul<br />

qarTvelTa mefe vaxtang gorgasals. amis mizezi, Cemi azriT,<br />

isaa, rom somxebs ar moswon<strong>da</strong>T gorgaslis miswrafeba, gamx<strong>da</strong>riyo<br />

mTeli kavkasiis Tavkaci. ara<strong>da</strong>, sparseTis imperiis<br />

winaRmdeg brZola Zalze Zneli, SeuZlebelic ki iqnebo<strong>da</strong>,<br />

Tu kavkasielebi saerTo ZalisxmeviT ar <strong>da</strong>icavdnen Tavs. rogorc<br />

ukve iTqva, <strong>somxeTi</strong>s samefo im dros ar arsebob<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

vis un<strong>da</strong> <strong>da</strong>erazma kavkasielebi, Tu ara vaxtang gorgasals?<br />

es ki imas niSnav<strong>da</strong>, rom kavkasiaSi wamyvani iqnebo<strong>da</strong> iberiis<br />

samefo <strong>da</strong> ara <strong>somxeTi</strong>, rac somxebisTvis <strong>da</strong> maTi mematiane<br />

lazar farpecisTvis miuRebeli iyo. aRsaniSnavia isic, rom<br />

im xanebSi ZirZveli qarTuli mxare tao <strong>somxeTi</strong>s SemadgenlobaSi<br />

iyo moqceuli, mamikonianTa samflobelos warmoadgen<strong>da</strong>.<br />

vaxtang gorgasals, cxadia, <strong>da</strong>gegmili eqnebo<strong>da</strong> taos<br />

<strong>da</strong>brunebac <strong>da</strong> rom <strong>da</strong>sclo<strong>da</strong>, <strong>da</strong>ibruneb<strong>da</strong> kidec, yovel Sem-<br />

TxvevaSi, aqtiurad imoqmedeb<strong>da</strong> saamisod. vahan mamikonianis-<br />

Tvis miuRebeli iyo gorgaslis es gegma <strong>da</strong> amitomac ar moswon<strong>da</strong>T<br />

masa <strong>da</strong> mis mexotbe mematianes, lazar farpecis vaxtang<br />

mefe.<br />

somex mkvlevarT miaCniaT, rom qarTuli eklesia didxans<br />

somxur eklesias eqvemdebarebo<strong>da</strong>. ase mag., v. inglizianis<br />

mixedviT, 506 wlisTvis qarTuli eklesia somxuri eklesiis<br />

iurisdiqciis qveS imyofebo<strong>da</strong>. msgavsi azrebi gamoTqmulia<br />

n. akinianis <strong>da</strong> sxvaTa naSromebSic. amgvari Sexeduleba<br />

zogierT qarTvelsac gasCenia. 2007 wlis 29 martis gazeT<br />

“jorjian TaimsSi” <strong>da</strong>ibeW<strong>da</strong> gubaz sanikiZis interviu, romelSic<br />

naTqvamia: 451 wlis qalkedonis krebis Semdego “<strong>saqarTvelo</strong><br />

moxv<strong>da</strong> monofizitur samyaroSi... somxuri, qarTuli<br />

<strong>da</strong> albanuri eklesiebi_saeklesio federacias warmoad-<br />

90


gen<strong>da</strong>, romelSic pirveloba somxebs hqon<strong>da</strong>T. am eklesiaTa<br />

centri iyo dvini.”<br />

aRsaniSnavia, rom sparseTis imperia ereo<strong>da</strong> rogorc<br />

qarTuli, ise somxuri eklesiis saqmeebSi. sparselebi <strong>da</strong>rwmundnen,<br />

rom verc qarTvelebs <strong>da</strong> verc somxebs qristianobaze<br />

uars ver aTqmevinebdnen, mazdianebad ver aqcevdnen. maSin<br />

sparseTis xelisuflebam miznad <strong>da</strong>isaxa, iberiasa <strong>da</strong> somxeTs<br />

mieRoT qristianobis iseTi mimdinareoba, romelic <strong>da</strong>pirispirebuli<br />

iqnebo<strong>da</strong> bizantiis imperiaSi aRiarebuli qristianuli<br />

mimdinareobisagan. amiT sparseTs sur<strong>da</strong> aRmoefxvra bizantiis<br />

gavlena <strong>saqarTvelo</strong>sa <strong>da</strong> somxeTSi. sparseTma raki<br />

SeZlo 428 wels somxeTSi mefobis mospoba, xolo iberiis samefo<br />

amis Semdeg mTeli saukunis ganmavlobaSi arsebob<strong>da</strong>,<br />

sparseTisTvis ufro advili iyo somxuri eklesiis moqceva<br />

Tavisi gavlenis qveS, vidre qarTuli eklesiisa. somxuri<br />

eklesiac, Tu gamazdeanebas ar aiZulebdnen, garkveuli mizezebis<br />

gamo, Tan<strong>da</strong>Tan Tanaxma xdebo<strong>da</strong> sparseTis xelisuflebas<br />

morigebo<strong>da</strong>.<br />

movses xorenacis Tanaxmad, somxeTSi mefobis gauqmebis<br />

Semdeg somxuri eklesiis saWeTmpyrobeli sahaki sparseTSi<br />

Casula. Sahma “miixmo sahaki xalxmraval samsjavroSi <strong>da</strong> uTxra:<br />

“<strong>da</strong>ifice Seni rjulis mixedviT, rom erTgulad gvemsaxurebi<br />

Cven, ar gacdunebs berZenTa erTmorwmuneobis sicrue <strong>da</strong><br />

fiqrad ar gaivleb amboxebas, raTa amiT mizezi ar gaxde<br />

Cvens mier somexTa qveynis warwymedisa, Tqven<strong>da</strong>mi Cveni ke-<br />

Tilganwyobilebis mtrobiT Secvlisa.” sahaks ar moswonebia<br />

Sahis laparaki, kerZod, mis mier “erTmorwmuneobis sicruis”<br />

xseneba, magram mainc moundomebia, rom sparseTis xelmwifes<br />

misTvis ori ram Seesrulebina. Sahmao “brZanos, rom somex<br />

naxararTa xarisxTa rigi momavalSic imgvaradve <strong>da</strong>rCes, rogorc...<br />

iyo aqamde, sparsma marzpanebma gaiTvaliswinon es <strong>da</strong><br />

nu eqnebaT ufleba TavianTi survilisamebr misi Secvlisa.<br />

amasTanave... Wabuk gazavons, hrahatis Zes, <strong>da</strong>ubrunos samflobelo,<br />

Tu Zvel adgilze ara... sxva naxararTa gverdiT mainc<br />

<strong>da</strong>ayenos igi, romel adgilzec moisurvebs, iseve, rogorc<br />

imis naTesavs, kamsarakans an<strong>da</strong> amatunis uyves, romelnic, aRzevebulni,<br />

mamapapuri taxti<strong>da</strong>n CamoaqveiTes, <strong>da</strong>bal safexur-<br />

91


ze ganamweses; an iqneb miandos mas <strong>da</strong> mis naSiers mefis (iranis<br />

Sahis _ a. a.) moxeleoba.”<br />

Sahi “<strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong> <strong>da</strong> brZana, yovelive SeesrulebinaT [sahakisaTvis].<br />

misi SviliSvili var<strong>da</strong>n stratelatic [mefem]<br />

kvlav <strong>da</strong>adgina sakuTari gvaris, mamikonianTa uflad <strong>da</strong> somxeTSi<br />

gagzavna.”1 cxadia, sparseTis xelisuflebasa <strong>da</strong> somxur<br />

eklesias Soris arsebob<strong>da</strong> winaaRmdegobebi, <strong>da</strong>pirispireba,<br />

magram iyo morigebis, garigebis cdebic <strong>da</strong> es Cans motanili<br />

amonaridi<strong>da</strong>nac. erTi somxuri wyaros cnobiT, VI saukunis<br />

Sua xanebSi sparseTis Sahma Zalian mouwona <strong>somxeTi</strong>s ka-<br />

Tolikoss, nerse mijins berZnul eklesiasTan <strong>da</strong>pirispireba:<br />

“meeqvse kreba moiwvia nerse mijinma dvinSi <strong>da</strong> gamoeyo somxe-<br />

Ti saberZneTsa <strong>da</strong> ierusalemSi wasvlas, risTvisac di<strong>da</strong>d<br />

aRuTqva xosrom, sparseTis mefem, nerses...” 2<br />

VII saukunis 10-ian wlebSi sparseTis Sahma, xosrom II-m<br />

eklesiaTa e.w. sparsuli kreba moiwvia. krebaze ganixiles sakiTxi<br />

sparseTis imperiis mier <strong>da</strong>qvemdebarebuli qristianuli<br />

qveynebisa <strong>da</strong> tomebis aRmsaareblobis Sesaxeb. krebis ze<strong>da</strong>mxedveloba<br />

mindobili hqon<strong>da</strong> somex didmoxeles smbat bagratunis.<br />

krebis <strong>da</strong>dgenilebis safuZvelze xosro II-m gamosca<br />

brZaneba: “yvela Cemma qveSevrdomma qristianma un<strong>da</strong> miiRos<br />

somxuri sarwmunoeba.” 3 igulisxmeba monofizitoba, gviandeli<br />

terminiT rom vTqvaT, grigorianoba. am ambavs mogviTxrobs<br />

VII saukunis somexi mematiane sebeosi. SeiZleba vinmem eWvic<br />

Seitanos sebeosis cnobis sisworeSi, magram aSkaraa, rom<br />

somxebs, kerZod, sebeoss didi survili hqoniaT, somxur eklesias<br />

sparseTis <strong>da</strong>xmarebiT <strong>da</strong>qvemdebarebo<strong>da</strong> qarTuli <strong>da</strong><br />

sxva xalxTa eklesiebic.<br />

vaxtang gorgasalma Tavisi gavlena rom gaavrcela TiTqmis<br />

mTels kavkasiaze, kerZod, somxeTzec, amis Sedegad qar-<br />

Tuli eklesiac moindomeb<strong>da</strong> pirvelobas amierkavkasiaSi. yovel<br />

SemTxvevaSi, somxuri eklesiis Tavkacebi <strong>da</strong>inaxavdnen,<br />

rom isini, sparseTis <strong>da</strong>uxmareblad qarTuli eklesiis <strong>da</strong>qvemdebarebas<br />

ver SeZlebdnen. ara<strong>da</strong>, amisken miswrafeba maT<br />

1 movses xorenaci, <strong>somxeTi</strong>s istoria, 1984, gv. 236-237.<br />

2 ix. epistoleTa wigni, Tb., 1968, gv. 064.<br />

3 istoria sebeosisa, erevani, 1979, gv. 151, somxur enaze.<br />

92


hqon<strong>da</strong>T. iseve, rogorc <strong>somxeTi</strong>s mefeebi acxadebdnen pretenzias<br />

mTeli kavkasiis <strong>da</strong>morCilebaze <strong>da</strong> zogjer ama Tu im<br />

qarTuli mxaris mitacebasac axerxebdnen, somxuri eklesiac<br />

gegmav<strong>da</strong> qarTulis <strong>da</strong>qvemdebarebas. 1 magram gorgasalis dros<br />

iberiaSi mazdeanur samlocveloTa adgilze qarTuli saepiskoposoebi<br />

Seiqmna, qarTuli eklesiis sabrZolo suliskve-<br />

Teba gaZlier<strong>da</strong> <strong>da</strong>, cxadia, is somxur eklesias ar eymobo<strong>da</strong>.<br />

piriqiT, qarTuli eklesia Seecdebo<strong>da</strong> somxuris pretenziebis<br />

ganqarvebas <strong>da</strong> Tavisi pirvelobis win wamowevas. es ki iwvev<strong>da</strong><br />

somxuri eklesiis Semdgom <strong>da</strong>axloebas sparseTis xelisuflebasTan.<br />

marTalia, VI saukunis pirvel naxevarSi sparseTma mefoba<br />

iberiaSic mospo, magram VI aswleulis <strong>da</strong>mdegi<strong>da</strong>nve uZvelesi<br />

droi<strong>da</strong>n qarTvelTa de<strong>da</strong>qalaqi mcxeTa saeklesio qalaqad,<br />

centrad gamocxad<strong>da</strong> Tbilisis gade<strong>da</strong>qalaqebis Semdeg.<br />

amiT qarTuli eklesiis avtoriteti kidev ufro metad<br />

gaizrdebo<strong>da</strong>. 2<br />

aRsaniSnavia, rom somexTa ganmanaTlebeli grigori par-<br />

Telad, e.i. iranelad, sparselad iwodeba. marTalia, is zogjer<br />

berZenad, romaelad, kapadokiela<strong>da</strong>c miaCn<strong>da</strong>T, magram sabolood<br />

grigoris parTelobas mieniWa upiratesoba. safiqrebelia,<br />

rom es sparseTs xels aZlev<strong>da</strong> <strong>da</strong> cdilob<strong>da</strong> kidec<br />

grigoris parTelobis azris <strong>da</strong>mkvidrebas ara marto somxeTSi,<br />

aramed <strong>saqarTvelo</strong>Sic. Tu monofizitur somxur eklesias<br />

qarTuli <strong>da</strong>eqvemdebarebo<strong>da</strong>, amiT, sparselTa azriT, diofizituri,<br />

qalkedonuri bizantiis imperiis gavlena amierkavkasiaSi<br />

friad Semcirdebo<strong>da</strong>. am mizniT sasurveli iyo somexTa<br />

ganmanaTleblis, grigol parTelis kulti iberiaSic<br />

<strong>da</strong>nergiliyo. amis gamoc mox<strong>da</strong> erTxans wm. ninos CrdilSi<br />

moqceva, Torem VI saukuneSi iberiaSi wm. ninos kultis arsebobas<br />

a<strong>da</strong>sturebs qarTuli “mravalTavis” masalebi, romelic<br />

gamoikvlia m. van-esbrokma. grigoris kultis iberiaSi gavr-<br />

1<br />

somxuri eklesiis amgvari survili gaZlierdebo<strong>da</strong> somxeTSi mefobis<br />

gauqmebis Semdeg, 428 wli<strong>da</strong>n, rameTu amieri<strong>da</strong>n somxuri eklesiis roli<br />

somxeTSi Zalze gaizar<strong>da</strong>.<br />

2<br />

cnobilia, rom vaxtang gorgaslis dros qarTulma eklesiam avtokefaliac<br />

moipova.<br />

93


celebas xels uwyobdnen is qarTvelebic, romelTa mSobliuri<br />

mxareebi gaqristianebis dros somxeTs hqon<strong>da</strong> mitacebuli<br />

(mag., qvemo qarTlis erTi nawili) <strong>da</strong> SemdgomSi iberiam <strong>da</strong>ibruna.<br />

am mxriv gasaTvaliswinebelia qalkedoniani, gviandeli<br />

terminiT rom vTqvaT, marTlmadidebeli somxebis rolic. am<br />

aRmsareblobis somxebi sakmao raodenobiT cxovrobdnen Cvens<br />

qveyanaSi <strong>da</strong> qarTul eklesiasTan mWidrod iyvnen <strong>da</strong>kavSirebulni.<br />

qarTvelTa saero Tu sasuliero xelisufleba qalkedoniani<br />

somxebis gamoyenebiT cdilob<strong>da</strong> monofiziti, grigoriani<br />

somxebis moqcevas marTlmadideblobaze. amdenad, qalkedonian<br />

somxebs <strong>saqarTvelo</strong>Si aravin uSli<strong>da</strong> maTi Sexedulebebis<br />

qa<strong>da</strong>gebas, gavrcelebas, kerZod, grigoris Tayvaniscemas.<br />

somxurma eklesiam sparseTis mxar<strong>da</strong>WeriTac ver SeZlo<br />

qarTuli eklesiis <strong>da</strong>qvemdebareba (somxuri eklesiis did<br />

pretenziebze metyvelebs arsen safarelis is cnobac, sa<strong>da</strong>c<br />

VI s-is somexTa kaTalikos nerse mijins aSxarakali ewodeba; 1<br />

aSxarhakal somxurad samyaros mpyrobels niSnavs. qarTvelebma<br />

icodnen, razec ocnebob<strong>da</strong> somxuri eklesia). maT Soris<br />

<strong>da</strong>pirispireba Tan<strong>da</strong>Tan izrdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> VII saukunis <strong>da</strong>sawyisSi,<br />

<strong>da</strong>axloebiT 607 wels mox<strong>da</strong> ganxeTqileba, maSin, rodesac<br />

qarTvelTa kaTolikosi iyo kirion I. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT<br />

somexTa kaTolikosi abraami Tavis samwysosadmi mimar-<br />

Tul sayovelTao epistoleSi Tanamemamuleebs mouwodeb<strong>da</strong>:<br />

qarTvelebio “radgan ar moiqcnen WeSmaritebaze,” e. i. monofizitobaze<br />

(grigorianobaze), Cveno “vbrZaneT qarTvelTa Sesaxeb:<br />

sruliad ar eziaroT maT arc locvaSi, arc Wamasa <strong>da</strong><br />

smaSi, arc megobrobaSi, arc de<strong>da</strong>mZuZeobaSi, arc salocavad<br />

wasvliT jvarSi, romelic ganTqmulia mcxeTis mi<strong>da</strong>moSi, arc<br />

manglisis jvarSi <strong>da</strong> nurc Cvens eklesiaSi miiRebT maT, aramed<br />

maTTan qorwinebisaganac sruliad ganeSoreT, mxolod<br />

iyideT <strong>da</strong> mihyideT viTarca uriebs!..<br />

Cven ar <strong>da</strong>vdumdebiT wvrTna-<strong>da</strong>rigebaSi, sanam cocxali<br />

varT <strong>da</strong> vinc Cven Semdeg [iqneba], SevevedrebiT, rom mogvba-<br />

1 arseni safareli, ganyofisaTvis qarTvelTa <strong>da</strong> somexTa, z. aleqsiZis<br />

gamocema, Tb., 1980, gv. 85-86.<br />

94


Zon <strong>da</strong> moaqcion isini simarTleze” 1 . marTlac, somxuri eklesia<br />

amis Semdegac cdilob<strong>da</strong> qarTulis <strong>da</strong>qvemdebarebas <strong>da</strong> am<br />

mizniT arab <strong>da</strong>pyrobTa mxar<strong>da</strong>Weris mopovebasac gegmav<strong>da</strong>. sazogadod,<br />

somxur-qarTuli eklesiebis ganxeTqilebam uaryofiTi<br />

roli Seasrula <strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s urTierTobebSi,<br />

am ori xalxis istoriaSi. amieri<strong>da</strong>n qarTvelebi <strong>da</strong> somxebi<br />

erTmaneTs eretikosebs, mwvaleblebs uwodebdnen, rac kidev<br />

ufro metad, vidre aqamde abrkoleb<strong>da</strong> maT erTobliv brZolas<br />

saerTo mtrebis, <strong>da</strong>mpyroblebis winaaRmdeg. qarTul <strong>da</strong><br />

somxur eklesiebs didi gavlena hqon<strong>da</strong>T TavianT qveynebSi <strong>da</strong><br />

maTi <strong>da</strong>pirispireba mrevlzec ga<strong>da</strong>dio<strong>da</strong>. vinai<strong>da</strong>n somxuri<br />

eklesia 607 wlis Semdegac qarTulis <strong>da</strong>qvemdebarebaze pretenzias<br />

acxadeb<strong>da</strong>, qarTul eklesiaSic gaZlier<strong>da</strong> swrafva<br />

iqeTken, rom monofiziti (grigoriani) somxebi, romelTac,<br />

garkveuli mizezis gamo, xaCecarebsac uwodebdnen, diofizitobaze,<br />

qalkedonianobaze, marTlmadideblobaze moeqciaT.<br />

wmin<strong>da</strong> eqvTime TayaiSvilis sityviT, “kirioni rom ara,<br />

Cven namdvilad gavsomxdebodiT. didi saqme qna erovnuli<br />

TvalsazrisiT, nametani gonieri, magari <strong>da</strong> gamWriaxi kaci yofila,<br />

rogorc gavs! Cven mas Zegli un<strong>da</strong> <strong>da</strong>vudgaT 2 ”. ara mgonia,<br />

rom mxolod kirionma ga<strong>da</strong>gvarCina qarTvelebi gasomxebas.<br />

Tu qarTvelma erma Tavisi erovnuli saxe dRemde Seinar-<br />

Cuna <strong>da</strong> didi kulturac Seqmna, es Cveni winaprebis Tavganwiruli,<br />

sisxlismRvreli brZolebis Sedegia. qarTveli eri<br />

ki Tav<strong>da</strong>uzogavad omob<strong>da</strong>, sisxls Rvri<strong>da</strong> kirionamdec <strong>da</strong><br />

Semdegac. magram aSkaraa isic, rom xaCecari somxebi, kerZod,<br />

somxuri eklesia cdilobdnen <strong>saqarTvelo</strong>s gasomxurebas,<br />

qarTvelebis gasomxebas. sxvaTa Soris, somxurma eklesiam<br />

gaasomxura kavkasiis albaneTis eklesia. aRsaniSnavia, rom<br />

albanuri eklesiis cneba, albanTa kaTalikosebi XIX saukunemde<br />

SemorCnen, magram e. w. albanur eklesiaSi didi xania<br />

RvTismsaxureba somxurad sruldebo<strong>da</strong>.<br />

XIII aswleulis somexi mematianis, var<strong>da</strong>n arevelcis<br />

cnobaze <strong>da</strong>yrdnobiT somexi mkvlevarni miiCneven, rom qar-<br />

1 epistoleTa wigni, Tb., 1968, gv. 121-122.<br />

2<br />

ix. g. lomTaTiZe, qarTuli kulturis mematiane eqvTime TayaiSvili, Tb.,<br />

1990, gv. 102.<br />

95


Tveli bagrationebi warmoSobiT somxebia <strong>da</strong> VIII saukunis<br />

bolos gadmovidnen <strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n <strong>saqarTvelo</strong>Si, sa<strong>da</strong>c mefeebi<br />

gaxdneno. aseTi Tvalsazrisi warmodgenilia, kerZod, 1984<br />

wels erevanSi somxur enaze gamoqveynebul “somexi xalxis<br />

istoriis” mravaltomeulis meore tomSi 1 <strong>da</strong> mravalgan sxvaganac.<br />

“<strong>somxeTi</strong>s istoriis” V klasis saxelmZRvaneloSic na-<br />

Tqvamia, rom somexi bagratuniebis “erTi Sto <strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>Si<br />

<strong>da</strong> maRal mdgomareobas miaRwia im qveyanaSi” 2 .<br />

cnobilia, rom bagrationTa uZveles samkvidros speris<br />

mxare warmoadgen<strong>da</strong>. amis Sesaxeb gvauwyebs movses xorenaci 3<br />

<strong>da</strong> favstos buzandic (V. 44). speri rom ZirZveli qarTuli<br />

mxarea, amas a<strong>da</strong>sturebs isic, rom qarTvelebi Sav zRvas speris<br />

zRvas eZaxdnen, xolo mdinare Woroxs speris mdinares. 4<br />

SavizRvispira <strong>saqarTvelo</strong>Si am zRvas ucxo mxaris saxels<br />

rad uwodebdnen? aseve, Woroxic <strong>saqarTvelo</strong>Si miedinebo<strong>da</strong>.<br />

zogjer somxebi ki ipyrobdnen Woroxis auzSi mdebare qar-<br />

Tuli miwa-wylis nawils, magram mTeli Woroxis xeoba maT<br />

arasdros miutacebiaT. Woroxsac speris mdinares Tu sulac<br />

spers uwodebdnen qarTvelebi imitom, rom speri qarTuli<br />

mxare iyo. marTalia, qristeSobamde II saukuneSi somxebma <strong>da</strong>ipyres<br />

speri, magram es droebiTi movlena iyo. qarTvelebi<br />

ibrZodnen mis <strong>da</strong>sabruneblad <strong>da</strong> mizansac aRwevdnen. speris<br />

saxelwodebasTan <strong>da</strong>kavSirebiT aRsaniSnavia leCxumSi mdebare<br />

sofeli nasperic. es toponimi eTnikuri saxeli<strong>da</strong>n momdinareobs<br />

<strong>da</strong> speris qarTulobaze migvaniSnebs.<br />

rogorc ukve iTqva, <strong>somxeTi</strong>s mier <strong>da</strong>pyrobili xalxebis,<br />

tomebis gasomxeba somxuri eklesiis gaZlierebamde, V-VI<br />

saukuneebamde TiTqmis ar xdebo<strong>da</strong>. am dromde arc spereli<br />

bagrationebi gasomxdebodnen. sxva ambavia, Tu sperel bagrationTa<br />

nawili <strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong> somxur mxareebSi. amas xels<br />

Seuwyob<strong>da</strong> is garemoeba, rom zogierTi bagratidi adreve <strong>da</strong>winaur<strong>da</strong><br />

<strong>somxeTi</strong>s mefeTa samsaxurSi. bagrationTa <strong>da</strong>wi-<br />

1 ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, mikerZoebis seni isev mZvinvarebs, Jurnali “mnaTobi”,<br />

1988 w., #9.<br />

2 1998 w. gamocema, gv. 114-115, somxur enaze.<br />

3<br />

movses xorenaci, 1984 w., gv. 133, 151, 214.<br />

4<br />

qarTlis cxovreba, I, gv. 8, 9, 17, 19, 205.<br />

96


naureba <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebulia iberiis samefoSic V saukuneSi. am<br />

sagvareulos warmomadgeneli bivritiani oZrxis, samcxis<br />

erisTavia vaxtang gorgaslis mefobisas. 1 im xanebSi iberiaSi<br />

bagrationTa aRzevebas a<strong>da</strong>sturebs bizantiis imperatori, amave<br />

dros mematiane konstantine porfirogeneti.<br />

mematiane imperatoris cnobiT, bagrationebi iberiis xelisufalni<br />

gamx<strong>da</strong>ran misi Txzulebis (“imperiis marTvis Sesaxeb”)<br />

<strong>da</strong>weramde, e. i. 952 wlamde 400 Tu 500 wliT adre. 2 ma-<br />

Ti STamomavalni ganageb<strong>da</strong> qarTvelTa qveyanas konstantine<br />

porfirogenetis drosac. mematiane imperatoris igive Txzulebi<strong>da</strong>n<br />

Cans, rom X saukuneSi iberiel bagrationebsa <strong>da</strong> bizantiel<br />

xelisufalTa Soris sasazRvro mxareebis gamo <strong>da</strong>va<br />

amty<strong>da</strong>riyo. bizantiis imperiaSi ar moswon<strong>da</strong>T qarTvelTa samefos<br />

gaZliereba, misi sazRvrebis gazr<strong>da</strong>-gafarToeba. keisrebs<br />

qarTvel bagrationTa samflobelo TavianT vasalur saxelmwifod<br />

miaCn<strong>da</strong>T <strong>da</strong> mis mzard pretenziebs ver eguebodnen.<br />

amave dros, bizantiuri diplomatia ganviTarebis uaRresad<br />

maRal safexurze idga <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>sTan mWidro urTierTobis<br />

viTarebaSi bizantielebs isic garkveuli eqnebo<strong>da</strong>T,<br />

Tu <strong>da</strong>axloebiT rodis aRzevdnen iberiaSi bagrationebi. konstantine<br />

porfirogeneti imasac iuwyeba, rom iberebi, kurapalatis<br />

iberebi “Tavisi Tavis ganmadidebeli arian”. aq pirvel<br />

rigSi swored qarTvel bagrationTa pretenziebia nagulisxmevi.<br />

raki mematiane imperatori erTgvar antipaTiasac ki<br />

amJRavnebs maT mimarT (rac <strong>saqarTvelo</strong>-bizantiis interesTa<br />

<strong>da</strong>pirispirebiTaa gamowveuli), warmoudgenelia porfirogenets<br />

<strong>da</strong>eZvelebina bagrationTa iberiaSi gaxelmwifeba, miT<br />

umetes, rom TviTon axlad gamomcxvari dinastiis warmomadgenelia.<br />

rac Seexeba var<strong>da</strong>n arevelcis, is, sazogadod, saqar-<br />

Tvelo-<strong>somxeTi</strong>s urTierTobis tendenciurad amsaxveli mematianea.<br />

var<strong>da</strong>ni gamgrZelebelia im somex JamTaaRmwerelTa<br />

saqmisa, romelTa warmodgeniT kavkasiaSi pirveloba ekuTvno<strong>da</strong>T<br />

somxeTsa <strong>da</strong> somxebs <strong>da</strong> ara <strong>saqarTvelo</strong>s. sxvanairad,<br />

1 iqve, gv. 185, 189, 200, 204.<br />

2 georgika, t. IV, nakv. II, s. yauxCiSvilis gamocema, Tb., 1952, gv. 259-260.<br />

97


TiTqos, istoriis kanonzomiereba irRvevo<strong>da</strong>. raxan XII saukunesa<br />

<strong>da</strong> XIII aswleulis pirvel meoTxedSi didi <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

samefo mTel kavkasias moicav<strong>da</strong>, rogorc etyoba, var<strong>da</strong>nsa <strong>da</strong><br />

mis Tanamoazreebs es ambavi eucxovebaT, emcxeTebaT, ar moswonT<br />

<strong>da</strong> cdiloben warmoaCinon somexTa wvlili am did saqmeSi.<br />

movses xorenacis TxzulebaSi naTqvamia: “zogierTi, naklebad<br />

sando a<strong>da</strong>miani TviTneburad, WeSmaritebis ugulvebelyofiT,<br />

ambobs, rom bagratuniebis... gvari haikis naSieria. amis<br />

Taobaze un<strong>da</strong> giTxra (mimarTavs xorenaci “Tavis mecenats” –<br />

a. a.): amgvar ugunur xmebs nu irwmuneb, rameTu isini usafuZvloa<br />

<strong>da</strong> sruliad moklebuli simarTles”. 1 rogorc vxe<strong>da</strong>vT,<br />

<strong>somxeTi</strong>s istoriis mama, Tavisi qveynis didi patrioti xorenaci<br />

gacxarebuli uaryofs bagratidTa gvaris somxur warmo-<br />

Sobas. Tu is <strong>da</strong>rwmunebuli ar iyo bagratidTa arasomxur<br />

warmoSobaSi, ase gacxarebiT ar Seutev<strong>da</strong> sawinaaRmdego azris<br />

mqone somxebs.<br />

aRsaniSnavia, rom qristeSobamde VIII saukuneSi urmiis<br />

tbis mi<strong>da</strong>moebSi arsebob<strong>da</strong> manas samefo, romelic moqceuli<br />

iyo urartus saxelmwifos SemadgenlobaSi, misi nawili<br />

gaxl<strong>da</strong>T. qristeSobamde VIII aswleulSive moxseniebulia manas<br />

mefe baga<strong>da</strong>ti. mecnierebi fiqroben, rom saxeli bagrati,<br />

sai<strong>da</strong>nac warmomdgaria gvari bagrationi, baga<strong>da</strong>tisgan momdinareobs.<br />

ase, rom bagrationTa winaprebi, SesaZloa, urartelebi<br />

an manas samefo<strong>da</strong>nac iyvnen. speri moqceuli iyo urartus<br />

gavlenis qveS <strong>da</strong>, <strong>da</strong>saSvebia, bagrationTa gvaris winapari<br />

urartu<strong>da</strong>n an manas samefo<strong>da</strong>n sperSi gadmosaxlebuliyo.<br />

arc isaa gamoricxuli, rom urartus saxelmwifoSi <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebuli<br />

saxeli baga<strong>da</strong>ti sperSic Semosuliyo, rameTu speri<br />

urartus uzenaesobas aRiareb<strong>da</strong> erTxans. SeiZleba isic vifiqroT,<br />

rom vinai<strong>da</strong>n bagrationebi Tavis RvTiur warmoSobas<br />

xazs usvamdnen, isini xsenebuli mefe baga<strong>da</strong>tis dinastii<strong>da</strong>n<br />

momdinareoben. sayuradReboa, rom Zveli sparsuli sityva<br />

baga<strong>da</strong>ta “RvTis mocemuls”, “RvTis wyalobas” niSnavs 2 .<br />

1 movses xorenaci, <strong>somxeTi</strong>s istoria, 1984, gv. 87.<br />

2 m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobi<strong>da</strong>n,<br />

Tb., 1966, gv. 443.<br />

98


SeiZleba imis Tqma, rom somxebi md. araqsis Crdiloe-<br />

TiT <strong>da</strong>mkvidrden Se<strong>da</strong>rebiT gvian, <strong>da</strong>axloebiT qristeSobamde<br />

III-II saukuneebSi. 1 apolodores cnobiTac xom qarTvelebsa<br />

<strong>da</strong> somxebs erTmaneTisgan md. araqsi mijnav<strong>da</strong>T. am droisaTvis<br />

bagrationTa winaprebi ukve sperSi saxlobdnen. amierkavkasiaSi<br />

mosul somxebs isini sperSi <strong>da</strong>xvdnen.<br />

VII aswleulis somexi mematianis, sebeosis cnobiT, bagarati,<br />

bagratidTa sagvareulos fuZemdebeli, faraziani yofila.<br />

sebeosi imasac gveubneba, rom bagarati farnavazis Ze<br />

iyo. 2 u<strong>da</strong>voa, rom sebeosiseuli faraziani igive farnavaziania.<br />

farnavazianTa qarTuli dinastia ki, rogorc cnobilia,<br />

saukuneebis ganmavlobaSi mefob<strong>da</strong> iberiaSi. aRsaniSnavia, rom<br />

V aswleulis somexi mematiane, favstos buzandi (V.15) qar-<br />

Tlis farnavazianTa dinastias faravazianTa saxelwodebiT<br />

ixseniebs. faravaziani Sualeduri formaa qarTul farnavaziansa<br />

<strong>da</strong> sebeosiseul farazians Soris. marTalia, sebeosi<br />

farnavazs somxad miiCnevs, magram es imis Sedegia, rom es<br />

mematianec somxuri ideologiis poziciebi<strong>da</strong>n ucqeris iberiis<br />

samefos, is <strong>somxeTi</strong>s nawilad miaCnia Tavis mefeebianad.<br />

miuxe<strong>da</strong>vad amisa, sebeosis “istoriaSi”, avtoris uneburad,<br />

gaparula cnoba, arapir<strong>da</strong>piri Cveneba, rom bagrationTa winaprebi<br />

qarTvelebia.<br />

niko marma gamoTqva tendenciuri, mc<strong>da</strong>ri mosazreba,<br />

rom tao-klarjeTSi mxolod somxebi cxovrobdnen. isini<br />

qalkedonitebi (marTlmadideblebi) iyvnen <strong>da</strong> raki somxuri<br />

monofizituri (grigorianuli) eklesia maT upirispirdebo<strong>da</strong>,<br />

tao-klarjeTis qalkedoniani somxebi IX-X saukuneebSi gaqar-<br />

Tveldneno, rameTu tao-klarjeTi qarTuli saxelmwifos<br />

farglebSi moeqca <strong>da</strong> aq qarTuli eklesiis poziciebi gaZlier<strong>da</strong>o.<br />

3 n. maris es Sexeduleba aitaces somexma <strong>da</strong> maTma<br />

Tanamoazre ucxoelma mkvlevarebmac (n. adonci, p. muradiani,<br />

v. aruTinova-fi<strong>da</strong>niani <strong>da</strong> sxvani) <strong>da</strong> araerTi cnobili qar-<br />

1<br />

ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, qvemo qarTli Zv. w. II saukuni<strong>da</strong>n ax. w. IV saukunemde,<br />

krebuli “dmanisi”, III, Tb., 2001.<br />

2<br />

istoria sebeosisa, 1979, gv. 51, 54, somxur enaze.<br />

3<br />

n. mari, kavkasiuri kulturuli samyaro <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong>, erevani, 1995, gv.<br />

209-276, rusul enaze.<br />

99


Tveli moRvawe somxad gamoacxades. 1 maT somxad miiCnies, ker-<br />

Zod, gamoCenili qarTveli swavluli <strong>da</strong> mwerali eqvTime mTawmindeli.<br />

zemoT ukve iTqva, rom somxebi ver axerxebdnen qar-<br />

Tuli mxareebis gasomxebas, qarTvelTa ganuwyveteli brZola<br />

<strong>da</strong>karguli miwa-wylis <strong>da</strong>sabruneblad somxebs amis saSualebas<br />

ar aZlev<strong>da</strong>. tao-klarjeTSi cxovrob<strong>da</strong> somxuri mosaxleobac,<br />

magram iq ufro meti qarTvelebi mkvidrobdnen. amis Sesaxeb<br />

ukve visaubre, aq ki <strong>da</strong>matebiT erT faqtsac movitan.<br />

wmin<strong>da</strong> eqvTime TayaiSvili i. megreliZes wer<strong>da</strong>: “Tqvenma statiam<br />

(fxes Sesaxeb) masiamovna, kidevac gamoviyene. erT fragmentarul<br />

warweraSi parxalisa (taoSi _ a. a.) amovikiTxe<br />

sityva Sanifxe, ese igi SaniZis asuli (qali)”. 2 Sanifxe Sani-<br />

Zis asuls lazurad niSnavs. maSasa<strong>da</strong>me, taoSi sxva qarTvelebTan<br />

erTad lazebic cxovrobdnen. am mxriv sayuradReboa<br />

isic, rom taos mefis, <strong>da</strong>viT kurapalatis sar<strong>da</strong>li iyo gabriel<br />

oCopintres Ze. oCopintre nadirT mfarvel RvTaebas<br />

warmoadgen<strong>da</strong>. oCi lazur-megrulad vacs qvia.<br />

rac Seexeba eqvTime mTawmindels, mamamiss, ioanes ga<strong>da</strong>uwyvetia<br />

qarTvelTa saZebrad bizantii<strong>da</strong>n, aTonis mTi<strong>da</strong>n espaneTSi<br />

gamgzavreba, iqauri qarTvelebis gacnoba. Cemi SexedulebiT,<br />

istoriam ar icis iseTi gaqarTvelebuli somxis<br />

arseboba, romelic qarTvelobaze im zomiT <strong>da</strong>deb<strong>da</strong> Tavs, ise<br />

Tavga<strong>da</strong>kluli qarTveli gaxdebo<strong>da</strong>, rom X saukuneSi espaneTSi<br />

wavido<strong>da</strong> iqaur qarTvelTa saZebnelad. es gamowveulia<br />

<strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s mravalsaukunovani urTierTobebis specifikiT.<br />

saqme isaa, somxebs sisxlSi hqon<strong>da</strong>T gamj<strong>da</strong>ri, rom<br />

kavkasiaSi wamyvani eri somxoba un<strong>da</strong> yofiliyo <strong>da</strong> ara qar-<br />

Tvelebi. amis gamoc somxebi, sxva<strong>da</strong>sxva mizeziT, Tu qarTveldebodnen,<br />

es xdebo<strong>da</strong> ze<strong>da</strong>pirulad, moCvenebiT <strong>da</strong> ara mTeli<br />

suliTa <strong>da</strong> guliT. ioane mTawmindeli ki did qarTvelTa<br />

“laSqris” mSvenebaa. taoSi Tu gvxvdeba somxuri saxelebi, es<br />

bevrs arafers ar niSnavs. qrTvelebi <strong>da</strong> somxebi gverdi-<br />

1 ix. s. janaSia, istoriuli simarTlis <strong>da</strong>maxinjebis erTi magaliTis Sesaxeb,<br />

Tb., 1947, rusul enaze; n. lomouri, petriwonis qarTuli monastris<br />

istoriisaTvis, Tb., 1981, rusul enaze; a. bogveraZis naSromi krebulSi:<br />

amierkavkasiis istoriis problemebi, Tb., 1991 w.<br />

2 i. megreliZe, eqvTime TayaiSvili, Tb., 1989, gv. 365.<br />

100


gverd cxovrobdnen, kaTolikos abraamis akrZalvis miuxe<strong>da</strong>vad,<br />

erTmaneTzec qorwindebodnen. amis Sedegad qarTulSi<br />

Semosula, mag., somxuri saxeli Tornik (Tornikes saxiT),<br />

somxebisTvis <strong>da</strong>urqmeviaT qarTuli gvanca, naTela. 1213 wlis<br />

xnZoreqsis somxur warweraSi somxis saxelia sityva “qarTveli”.<br />

bizantiis imperia IX-X saukuneebSi samxreT-<strong>da</strong>savleT<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s, kerZod, taos mitacebas cdilob<strong>da</strong>. miitaca kidec<br />

es mxare XI s-is <strong>da</strong>mdegs. bizantias taoSi qarTvelTa poziciebis<br />

gaZliereba ar awyob<strong>da</strong>. is arc taoeli qalkedoniani<br />

somxebis gaqarTvelebas <strong>da</strong>uSveb<strong>da</strong>, maT gaberZnebas ecdebo<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> miaRwev<strong>da</strong> kidec.<br />

isev ioane mTawmindels mivubrundeT. giorgi mTawmindeli<br />

mogviTxrobs: “ganizraxa netarman mamaman Cuenman iovane,<br />

raiTa aRiRos Ze Tvisi <strong>da</strong> ravdennime mowafeni <strong>da</strong> ivltodis<br />

spaniad (espaneTSi – a. a.)... rameTu asmio<strong>da</strong>, viTarmed qar-<br />

Tvelni armciredni naTesavni <strong>da</strong> erni mkvidr arian mun. 1 <strong>da</strong><br />

amis pirisaTvis warvi<strong>da</strong> vidre avidosamde, raiTa mier povos<br />

navi, kerZoTa spaniisaTa mimavali, <strong>da</strong> warvides mun”. iqaur<br />

mTavars ioanesTvis amis neba ar miucia. rodesac bizantiis<br />

imperiis am didmoxelem “ixila mamai iovane <strong>da</strong>mtkicebuli<br />

Tvissave gulis-sityuasa ze<strong>da</strong>,” es ambavi saimperatoro karis-<br />

Tvis ucnobebia. iqe<strong>da</strong>n mosula brZaneba, rom ioane <strong>da</strong> misi<br />

mxlebelni qarTvelTa saZebnelad espaneTSi ar gaeSvaT. 2 vimeoreb,<br />

aseTi Tavgamodebuli, gulanTebuli qarTveli nasomxrebs<br />

Soris ar arsebob<strong>da</strong>. ioane Zal-Rones ar iSureb<strong>da</strong><br />

imisTvisac, rom did qarTvel moRvawed aRezar<strong>da</strong> vaJiSvili<br />

eqvTime, rasac miaRwia kidec. mis mier <strong>da</strong>fuZnebulma qar-<br />

TvelTa monasterma aTonis mTaze xom qarTuli kulturis<br />

ganviTarebaSi udidesi wvlili Seitana.<br />

sparselTa kval<strong>da</strong>kval arab <strong>da</strong>mpyrobTaTvisac Se<strong>da</strong>rebiT<br />

misaRebi iyo, rom maTi qveSevrdomi qristianebi monofizitebi<br />

(grigorianebi) yofiliyvnen <strong>da</strong> ara marTlmadidebelni,<br />

3 rameTu arabTa saxelmwifosac sur<strong>da</strong> bizantiis imperiis<br />

1 ioane emyarebo<strong>da</strong> im faqts, rom Zvelad espaneTsac iberia erqva.<br />

2 Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni II, ilia abulaZis<br />

re<strong>da</strong>qciiT, Tb., 1967, gv. 54-55.<br />

3 ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-XI<br />

saukuneebSi, Tb., 1988 w.<br />

101


<strong>da</strong>susteba, kerZod, misi gavlenis aRmofxvra amierkavkasiaSi.<br />

aqe<strong>da</strong>n gamomdinare, arabebi qarTvelebs ufro undoblad ucqerdnen,<br />

vidre monofizit (grigorian), xaCecar somxebs. somxuri<br />

eklesiis Tavkacebmac scades <strong>da</strong>mpyrobel arabTa xelisuflebasTan<br />

TanamSromloba, saerTo enis gamonaxva.<br />

VIII saukunis somexi mematianis, Revondis Tanaxmad, somexTa<br />

kaTolikosi sahak III (677-703) episkoposTa TanxlebiT<br />

<strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n gamgzavrebula arabebTan zavis <strong>da</strong>samyareblad.<br />

magram qalaq xaranSi sahaki avad gax<strong>da</strong> <strong>da</strong> gar<strong>da</strong>icvala. mas<br />

ar <strong>da</strong>scal<strong>da</strong> Sexvedro<strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong>saken <strong>da</strong>Zrul arabTa jaris<br />

sar<strong>da</strong>ls mahmeds. sikvdilis win kaTolikosma werili miswerao<br />

arab sar<strong>da</strong>ls: “uboZe Cems xalxs mSvidoba <strong>da</strong> igi <strong>da</strong>gemorCileba<br />

Sen, ga<strong>da</strong>gixdis xarks... <strong>da</strong>e, nuravin TqvenTagani<br />

nu gvawamebs Cven <strong>da</strong> nu gvaiZulebs rjulis gamocvlas. aw,<br />

ukeTu Seasruleb Cems Txovnas, ufali ganamtkicebs Sens xelisuflebas<br />

<strong>da</strong> aRasrulebs Sens survilebs, <strong>da</strong>gimorCilebs<br />

yovelT... uyuradRebod nu moekidebi Cems saTxovars <strong>da</strong><br />

aRsruldeba Sens mimarT Cemi locva-kurTxeva.” 1 rogorc<br />

vxe<strong>da</strong>vT, somexTa kaTolokosi locva-kurTxevasac ar iSurebs<br />

mZvinvare <strong>da</strong>mpyroblisaTvis. oRond somxeTma aicilos Tavi<strong>da</strong>n<br />

arabTa TareSi <strong>da</strong> sahaki mza<strong>da</strong>a ilocos imisaTvis, rom<br />

arabebma Tun<strong>da</strong>c mTeli saqristiano samyaro <strong>da</strong>ipyron. kaTolikosis<br />

garjas amaod ar Cauvliao. sahaki jerac ar <strong>da</strong>ekrZalaT,<br />

mahmedi rom Cavi<strong>da</strong> xaranSi. arabTa sar<strong>da</strong>lio “<strong>da</strong>dga ra<br />

micvalebulis cxe<strong>da</strong>rTan, miesalma mas TavianTi Cveulebisamebr.<br />

rogorc marTlismTqmel kacTagan gvsmenia, man gaimeora<br />

<strong>da</strong> mesame<strong>da</strong>c [warmoTqva] igive sityvebi. Semdgom CabRuja misi<br />

xeli, viTarca cocxali a<strong>da</strong>mianisa, <strong>da</strong>elaparaka, uTxra mas:<br />

“Sevityve Seni sibrZne im ustari<strong>da</strong>n, romelic wavikiTxe... Tanaxma<br />

var, Cemi xmali Cavago ucodvel kacTa winaSe. aw, Sevasruleb,<br />

gavakeTeb yovelives, rasac werilSi iTxov Cemgan <strong>da</strong>,<br />

<strong>da</strong>e, Seni RvTisnieri locva-kurTxeva aRsruldes Cems mimarT.”<br />

somxebio “amis Semdeg monuri morCilebiT emsaxurebodnen<br />

ismaitelebs” 2 , e. i. arabebs.<br />

1<br />

istoria Revondisa, somexTa didi varTapetisa, 1887, gv. 28-30, somxur enaze.<br />

2<br />

iqve, gv. 30-31.<br />

102


amave TemasTan <strong>da</strong>kavSirebiT sayuradReboa somexTa ka-<br />

Talikosis ovanes oZnecis (717-728) Sesaxeb Seqmnili somxuri<br />

gadmocemac. ovanesi, Turme nu ityviT, imdeni uqiaT arabTa<br />

xalifis, omar II-sTvis (717-720), rom mas saocrad mondomebia,<br />

exila es sakvirveli pirovneba <strong>da</strong> TavisTan miuwvevia kidec<br />

somxuri eklesiis saWeTmpyrobeli. somexTa Soris bolo xanebamde<br />

SemorCenila gadmocemebi arabTa mfarvelobiT ovanes<br />

oZnecis brZolis Taobaze qalkedonianobis (marTlmadideblobis)<br />

winaaRmdeg. 1 somexTa kaTolikosebsa <strong>da</strong> xalifebs Soris<br />

arsebuli “keTilmegobruli” urTierTobis tradicia<br />

mogvianebiTac gagrZelebula.<br />

aRsaniSnavia somexTa kaTolikos eRia (elia) I-is (703-<br />

717) mier qalkedonuri mrwamsisaken (marTlmadideblobisaken)<br />

ga<strong>da</strong>xrili albanelTa kaTolikosisa <strong>da</strong> maTive dedoflis<br />

<strong>da</strong>smena xalifas winaSe. eRiam miswerao xalifas: “aw, is, vinc<br />

albanelTa kaTolikosia <strong>da</strong> bar<strong>da</strong>vSi zis, SeuTanxm<strong>da</strong> berZen-<br />

Ta keisars, ixseniebs mas locvebSi <strong>da</strong> aiZulebs qveyanas, misi<br />

TanaaRmsarebelni <strong>da</strong> Tanamoazreni gaxdnen. uwyodeT Tqven<br />

amis Sesaxeb <strong>da</strong> nu gamoiCenT uyuradRebobas, rameTu erTi<br />

didgvarovani qalbatonic Tanamosagrea misi. Tqveni didi uflebamosilebiT<br />

brZaneT TavianT saqmeTa Sesaferisad imaTi<br />

<strong>da</strong>sja, vinc ganizraxa Sescodos RmerTs.” 2 arabTa xalifas,<br />

TiTqos, ase miuweria eRiasTvis: “RvTis kaco, eRia, somexTa<br />

naTesavis (modgmis – a. a.) kaTolikoso, wavikiTxe Seni, er-<br />

Tgulebis [gamomxatveli] werili <strong>da</strong> madlierebis niSnad gigzavni<br />

Cems keTilsaimedo monas didZali jariT. vbrZanebT,<br />

Cveni xelisuflebisagan gandgomili albanelebi Sens sarwmunoebaze<br />

moiqcnen. Cvens ganaCens [maT mimarT] bar<strong>da</strong>vSi Sens<br />

Tvalwin aRasrulebs Cveni mona (sar<strong>da</strong>li – a. a.), xolo nersess<br />

3 <strong>da</strong> mis Tanamoazre qals rkinis borkilebs <strong>da</strong>adebs, SeuracxyofilT<br />

moiyvans samefo karze, raTa yovel ajanyebuls<br />

Wkua vaswavlo maT magaliTze.” eRias arabTa mxar<strong>da</strong>WeriT mo-<br />

1 leo, <strong>somxeTi</strong>s istoria, t. II, erevani, 1947, gv. 470-473, somxur enaze; a. n.<br />

ter-Revondiani, <strong>somxeTi</strong> <strong>da</strong> arabTa saxalifo, erevani, 1977, gv. 82-83, rusul<br />

enaze.<br />

2 ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa... gv. 162.<br />

3 nersesi albaneTis kaTolikosi iyo 689-706 wlebSi.<br />

103


uxerxebia albanuri eklesiis <strong>da</strong>qvemdebareba. 1<br />

vinai<strong>da</strong>n arabi <strong>da</strong>mpyroblebisTvis monofiziti (grigoriani)<br />

somxebi ufro misaRebi iyvnen, vidre marTlmadidebeli,<br />

berZenTa, bizantielTa erTmorwmune qarTvelebi, arabTa saxalifos<br />

politikac <strong>saqarTvelo</strong>sa <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong>s mimarT ase Tu<br />

ise sxva<strong>da</strong>sxvanairi iyo. amas Sedegad mohyva is, rom IX saukunis<br />

II naxevarSi, rodesac saxalifo Tan<strong>da</strong>Tan sustdeba <strong>da</strong><br />

iSleba, <strong>somxeTi</strong> erTian qveyanas warmoadgen<strong>da</strong>, xolo saar-<br />

Tvelo samefo-samTavroebad iyo <strong>da</strong>yofili. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare,<br />

somexTa xelisuflebma (885 wels aRsdga <strong>somxeTi</strong>s samefoc)<br />

SeZles <strong>saqarTvelo</strong>s saSinao saqmeebSi Careva <strong>da</strong> qvemo<br />

qarTlis didi nawili miitaces. <strong>somxeTi</strong>s mefeebma, somxebma<br />

kvlav gaixsenes Zveli gegmebi <strong>da</strong> miznad <strong>da</strong>isaxes mTels kavkasiaSi,<br />

kerZod, <strong>saqarTvelo</strong>Si gabatoneba. 2 somexTagan mitacebul<br />

qvemo qarTlSi somxurma eklesiamac imZlavra, somxuri<br />

saqmianoba gaaCaRa <strong>da</strong> amis Sedegia, rom qvemo qarTlis<br />

erT nawils X saukuneSi somxiTi <strong>da</strong>erqva. X aswleulSive<br />

<strong>somxeTi</strong> calkeul samefoebad <strong>da</strong>iSala (<strong>saqarTvelo</strong>, piriqiT,<br />

im xanebSi erTiandebo<strong>da</strong>). aseT viTarebaSi somxebma samefo<br />

qvemo qarTlSic Seqmnes 3 X saukunis II naxevarSi, romlis sataxto<br />

qalaqs erTxans samSvilde warmoadgen<strong>da</strong>. somexTa es<br />

samefo taSir-Zoragetis an lores samefos saxelwodebiTaa<br />

cnobili. 1065 wels <strong>saqarTvelo</strong>s mefem, bagrat IV-m samSvildi<strong>da</strong>n<br />

gandevna somexi bagratuniebi, e. w. kvirikianTa dinastia,<br />

romelic amis Semdeg loreSi mokalaT<strong>da</strong>. SemdgomSi lore<br />

Turq-selCukebma <strong>da</strong>ipyres. 1118 wels <strong>da</strong>viT aRmaSeneblis<br />

jarma gaaTavisufla lore <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>ubruna. aRmaSenebelma<br />

xom mahmadianTagan oTxas wels mitacebuli Tbilisic<br />

gaaTavisufla; cxadia, is, iseve, rogorc, sazogadod,<br />

qarTveli eri, miznad isaxav<strong>da</strong>, Tun<strong>da</strong>c didi xnis win <strong>da</strong>karguli<br />

yvela qarTuli mxaris <strong>da</strong>brunebas. qarTveli eris sasicocxlo<br />

interesebi iTxov<strong>da</strong> amas <strong>da</strong> lore-taSiric, qvemo<br />

1 ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, amierkavkasiis... gv. 162-163; movses kalankatuaci, alvanTa<br />

qveynis istoria, l. <strong>da</strong>vlianiZis gamocema, Tb., 1985, gv. 139-144.<br />

2 ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba...<br />

3 amis Taobaze somexi mematiane, mxiTar airivaneci gvauwyebs: “<strong>da</strong>iwyo bagratuniebis<br />

mefoba qarTvelebze” (mxiTar airivaneci, qronografiuli istoria,<br />

l. <strong>da</strong>vlianiZis gamocema, Tb., 1990, gv. 74).<br />

104


qarTlis es samxreTi nawili, <strong>saqarTvelo</strong>s SemadgenlobaSi<br />

un<strong>da</strong> moqceuliyo, rac somxebisTvis miuRebeli iyo. amis Sesaxeb<br />

qvemoTac visaubrebT.<br />

qarTul-somxuri eklesiebis urTierTobas VII saukunis<br />

Semdegac simwvave ar akldebo<strong>da</strong>. somexi mematianis, uxtanesis<br />

sityviT (gv. 71), is qarTvelebi, romlebic somxur eklesias-<br />

Tan ganxeTqilebis gzas <strong>da</strong>adgnen, “satanas Zeni arian <strong>da</strong> Tanaxma<br />

maTi”. somxuri eklesiis saWeTmpyrobelni cdilobdnen,<br />

iseve <strong>da</strong>eqvemdebarebinaT qarTuli eklesiac, rogorc kavkasiis<br />

albaneTis eklesia moaqcies TavianTi iurisdiqciis qveS.<br />

ase, mag., somexTa kaTolikosi ovanes drasxanakertci, romelsac<br />

“<strong>somxeTi</strong>s istoriac” <strong>da</strong>uweria, X saukunis I meoTxedSic<br />

miiCnev<strong>da</strong>, rom qarTuli eklesia somxurs un<strong>da</strong> eqvemdebarebodes,<br />

iseve, rogorc mTeli <strong>saqarTvelo</strong> un<strong>da</strong> cnobdeso somxe-<br />

Tis uzenaesobas. 1 somexTa amgvarma usafuZvlo pretenziebmac<br />

gamoiwvies, rom qarTuli eklesiac somxuris mimarT Setevaze<br />

ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>. am mxriv aRsaniSnavia, mag., tbeTis episkoposis, stefane<br />

mtbevaris Txzuleba “wameba wmidisa mowamisa gobronisi”,<br />

romelic 914-918 wlebs Sorisaa <strong>da</strong>werili. stefane mtbevaris<br />

sityviT, “sco<strong>da</strong> boroti didman saxlman (qveyanam _ a.<br />

a.) somxiTisaman”. amis sanacvlodo RmerTma “miscna igini (somxebi<br />

– a. a.) maxvilsa borotsa <strong>da</strong>... srvasa sikvdilisasa uwyalosa,<br />

romelTa mflvel aravin iyo...<br />

rameTu miwai igi somxiTisai ampartavan ars <strong>da</strong> mkvidrni<br />

misni cu<strong>da</strong>d mzvaobar, angahar, laR <strong>da</strong> codvis moyvare, ampartavan,<br />

uwyalo, uyvarul <strong>da</strong> yovliTa ukeTurebiTa savse,<br />

romelsa Sina ara ipova Tavisa misadrekeli qristesi, romel-<br />

TaTvis qriste cu<strong>da</strong>d mokv<strong>da</strong>...<br />

emsgavsa saxli igi somxiTisai kacsa mas ugunursa, romelman<br />

<strong>da</strong>dga saxli safuZvelsa ze<strong>da</strong> sacTurebisasa <strong>da</strong> qvi-<br />

Sasa ze<strong>da</strong> wvalebisasa”. 2<br />

aRsaniSnavia, rom eqvTime mTawmindels grigol nazianzelis<br />

erT-erTi Txzulebis Targmnisas somexTa Sesaxeb naTqvami<br />

sityvebi friad gaumZafrebia, TargmanSi ufro Tavisi <strong>da</strong>-<br />

1<br />

ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa... gv. 77 <strong>da</strong> Semdgomi.<br />

2<br />

qarTuli proza, t. I, Tb., 1981, gv. 158-160.<br />

105


mokidebuleba gamoumJRavnebia somxebisadmi, vidre grigol<br />

nazianzelisa: “ars naTesavi (modgma – a. a.) igi somexTai ara<br />

wrfeli, aramed mzakuvari <strong>da</strong> gularZnili (gulmrude, cbieri<br />

– a. a.), <strong>da</strong> boroti, mimsgavsebuli kldeTa maT, romelni <strong>da</strong>farul<br />

arian zRuasa Sina, <strong>da</strong> ver ixilven maT menaveni, vidre<br />

ara scen navi <strong>da</strong> gantexon. esreT sxuasa ityvian igini (somxebi<br />

– a. a.) <strong>da</strong> sxuai uc gulsa, <strong>da</strong> siwrfoebai maT Tana ara<br />

ars. <strong>da</strong> rai sakvirvel ars ukueTu kacsa ecruvnen, vinaiTgan<br />

Tavadisa RmrTisa mimarT cru arian <strong>da</strong> mzakuvar, <strong>da</strong> borotad<br />

aRmsaarebel.” 1<br />

giorgi mTawmindelis biografi, giorgi mcired wodebuli<br />

mwerali, SesaniSnavi mwignobari, somxuri<strong>da</strong>n qarTulad<br />

wignis Targmnasac ki saCoTiro saqmed miiCnev<strong>da</strong>: “<strong>da</strong>RacaTu<br />

pirveliTganve guqondes werilnica <strong>da</strong> sarwmunoebai WeSmariti<br />

<strong>da</strong> marTali, garna queyanai Cueni Sors iyo queyanisagan<br />

saberZneTisa. <strong>da</strong> viTarca Teslni arawmi<strong>da</strong>ni Soris Cuensa <strong>da</strong>-<br />

Tesul iyvnes borotni igi Teslni somexTani, gularZnilni<br />

<strong>da</strong> manqanani, <strong>da</strong> amis mier friad guevnebo<strong>da</strong>, rameTu naTesavi<br />

Cueni (qarTveli eri – a. a.) wrfeli iyo <strong>da</strong> umankoi; xolo<br />

igini reca mizeziTa wesierebisaiTa, reca cTunebad guazmnobdes,<br />

<strong>da</strong> romelnime wignnica guqondes maTgan Targmnilni.” 2<br />

giorgi mcires mixedviT, giorgi mTawmindelic cu<strong>da</strong>d yofila<br />

ganwyobili somxuri sarwmunoebisadmi. is, erT mSvenier<br />

dRes, konstantinopolSi bizantiis imperator konstantine X<br />

dukas (1059-1067) winaSe warmdgara. am dros imperatorTan yofilan<br />

yarsis (vanandis) somxuri samefos mefe gagiki, misi<br />

Tanmxlebi pirebi <strong>da</strong> sxvebic. saubris dros imperators giorgi<br />

mTawmindelisTvis ukiTxavs somexTa sarwmunoebis Taobazec:<br />

“merme kualad hkiTxa mefeman somexTaTvis: “Tu aqus rai<br />

nawili qristianeTa Tana?” giorgi mTawmindelma ase upasuxao<br />

– “xolo miugo wmi<strong>da</strong>man mokled, viTarmed: ”borotsa sarwmunoebasa<br />

saxelca nu edebin”. 3<br />

somxuri eklesiis mimarT arakeTilganwyobileba qar-<br />

1<br />

e. xinTibiZe, qarTul-bizantiuri literaturuli urTierTobis istoriisaTvis,<br />

Tb., 1982, gv. 221-223.<br />

2<br />

Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II, gv. 123.<br />

3 iqve, gv. 178-180.<br />

106


Tul saero wreebs, jarsac ga<strong>da</strong>sdebia. am mxriv niSandoblivi<br />

Cans X-XI saukuneebis somexi mematianis, stefanos taronecis<br />

(asoRikis) saTanado cnoba. 997 wels, rodesac <strong>da</strong>viT kurapalatis<br />

jars alya Semourtyams qalaq xlaTisaTvis, qar-<br />

Tvelebs somxuri taZari, eklesia jariskacebisa <strong>da</strong> cxenebis<br />

sadgomad uqceviaT. xlaTel mahmadianTa replikaze, Tu ratom<br />

epyrobian qarTveli qristianebi ase udierad somex qristian-<br />

Ta wmin<strong>da</strong> adgils, qarTvelebs upasuxiaT: “somxur eklesiasa<br />

<strong>da</strong> Tqvens meCeTs CvenTvis erTi fasi aqvs”-o. 1<br />

XI saukunis somexi mematiane aristakes lastiverci mogviTxrobs:<br />

anis-Sirakis, somexTa mefe gagikis gar<strong>da</strong>cvalebis<br />

(<strong>da</strong>axl. 1017 w.) Semdego xelisuflebas “<strong>da</strong>euflnen misi<br />

Svilebi: sumbati, romelic ioaned iwodebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> aSoti, [sumbatis]<br />

mkvidri Zma. sumbati iyo tanad mosuli <strong>da</strong> Zlier msuqani...<br />

isini erTmaneTs Seetaknen qveynis <strong>da</strong>nawilebisaTvis,<br />

saWiro Seiqmna sasamarTlo. maTTan movi<strong>da</strong> afxazTa mefe giorgi<br />

(nagulisxmevia <strong>saqarTvelo</strong>s mefe giorgi I – a. a.) 2 <strong>da</strong><br />

mSvidobianad Seariga isini. ori saxelis mqone sumbats [asakiT]<br />

ufrosobis gamo [giorgim] misca wili: anisis cixe... sumbati<br />

<strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> Tavis qalaqSi. igi gzaze SeCer<strong>da</strong><br />

sxeulis modunebis gamo <strong>da</strong> u<strong>da</strong>rdelad <strong>da</strong>iZina. [maSin]<br />

aSotis mxri<strong>da</strong>n erTi mTavari saCivriT mivi<strong>da</strong> giorgisTan <strong>da</strong><br />

uTxra, rom “Satiki Cemi samkvidro adgilia, romelic Cemgan<br />

usamarTlod waiRo sumbatmao”. es rom giorgim moismina, didi<br />

risxviTa <strong>da</strong> sibraziT aRenTo <strong>da</strong> jari <strong>da</strong>adevna [sumbats]<br />

kval<strong>da</strong>kval. isini mividnen <strong>da</strong> moulodnelad Tavs <strong>da</strong>acxrnen<br />

mas ise, rom [sumbatma] sxeulis <strong>da</strong>mZimebis gamo verc ki SeZlo<br />

cxenze Sejdoma. masTan myofi mTavrebi swrafad gaiqcnen.<br />

ukan <strong>da</strong>devnebulma [giorgis jarebma] gzaze [qalaq] anisis karamde<br />

gvamebis grova <strong>da</strong>ayenes, xolo iqi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>brunebisas ga-<br />

Zarcves sakaTedro taZris mokazmuloba. moglijes jvrebs<br />

lursmnebi <strong>da</strong> Tan lanZRviT gaiZaxodnen: “mogvaqvs, raTa cxe-<br />

1<br />

stefanos taronecis, asoRikis msoflio istoria, sanktpeterburgi, 1885,<br />

gv. 268-269, somxur enaze.<br />

2<br />

afxazTa samefo qarTuli saxelmwifo iyo <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s mefeebs ar<br />

eCoTirebo<strong>da</strong>T TavianT titulaturaSi pirvel adgilze sityva afxazTa<br />

<strong>da</strong>esvaT.<br />

107


nebis nali gavakeToT”-o. samarTlianma RmerTma isini Sesaferis<br />

dros xelT misca horomebs (bizantielebs – a. a.)... Sepyrobili<br />

sumbati maT giorgisTan miiyvanes, romelmac brZana<br />

misi Camwyvdeva. Semdeg waarTva sami cixe-simagre <strong>da</strong> gaaTavisufla<br />

[sumbati]”. 1 male e. w. erTmorwmune bizantiis jari Semoesia<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s, am brZolebSi bizantielebma uamravi<br />

qarTveli <strong>da</strong>xoces, Tumca arc TviTon <strong>da</strong>dgomiaT kargi dRe<br />

qarTvelebisgan. somexi mematiane miiCnevs, rom bizantiis jaris<br />

Semosevis saxiT qarTvelebs RvTis risxva <strong>da</strong>aty<strong>da</strong>T Tavs<br />

<strong>da</strong> es mox<strong>da</strong>o imitom, rom qarTvelebi usamarTlod moeqcnen<br />

somxebs.<br />

qarTul-somxuri eklesiebis <strong>da</strong>pirispirebas msxverplic<br />

mohyolia. stefanos taronecis (asoRikis) cnobiT, <strong>somxeTi</strong>s<br />

kaTolikosis, xaCik I-is (973-992) dros, imJamad erT-erTi yvelaze<br />

ufro cnobili varTapeti (moZRvari, sasuliero piri)<br />

ovanesi sicocxles gamoesalma “gacofebuli qarTvelTa tomisagan<br />

maxviliT <strong>da</strong> <strong>da</strong>imarxa savaneSi, romelsac aksigomi<br />

ewodeba, basianis gavarSi”, 2 anu basianis olqSi. basiani Zir-<br />

Zveli qarTuli mxarea. am saxelwodebis fuZe bas anu fas<br />

igivea, rac <strong>da</strong><strong>da</strong>sturebulia md. rionis meore saxelSi – fazisSi.<br />

somxebi dro<strong>da</strong>dro axerxebdnen basianis <strong>da</strong>pyrobas,<br />

magram arc qarTvelebs <strong>da</strong>uviwyebiaT es mxare <strong>da</strong> ukanve <strong>da</strong>ibrunes.<br />

bunebrivia, qarTvelebi miznad <strong>da</strong>isaxavdnen basianSi<br />

qarTuli eklesia-monastrebis <strong>da</strong>fuZnebas (iseve, rogorc grigol<br />

xanZTelma <strong>da</strong> misma Tanamosagreebma tao-klarjeTi gaabrwyines<br />

qarTuli eklesia-monas-trebiT), rasac somxebs gar<strong>da</strong><br />

xels uSlidnen mahmadiani <strong>da</strong> bizantieli <strong>da</strong>mpyroblebic. Cveni<br />

winaprebi arc erT maTgans ar epuebodnen sazogadod <strong>da</strong>,<br />

kerZod, basianisaTvis brZolaSi. amis Sedegi Cans somexi var-<br />

Tapetis mokvla qarTvelTagan.<br />

gaZlierebuli qarTuli eklesia <strong>da</strong> misi mxar<strong>da</strong>mWeri <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

samefo karic (es ukanaskneli frTxilad) cdilobdnen<br />

monofizit (grigorian) somexTa moqcevas marTlma-<br />

1<br />

aristakes lastiverteci, istoria, e. cagareiSvilis gamocema, Tb., 1974,<br />

gv. 44.<br />

2<br />

stefanos taronecis, asoRikis msoflio istoria, gv. 185.<br />

108


dideblobaze. 1 es pirvel rigSi gamowveuli iyo imiT, rom<br />

mazdeanurma sparseTma <strong>da</strong> mahmadianurma arabTa saxalifom<br />

SeZles TanamSromloba, saerTo enis gamonaxva somxur eklesiasTan.<br />

arsebob<strong>da</strong> safrTxe, rom momavalSic muslimi <strong>da</strong>mpyroblebi<br />

<strong>da</strong>upirispirebdnen monofizitur (grigorianul)<br />

somxur eklesias <strong>saqarTvelo</strong>s, qarTul eklesias.<br />

1046 wels javaxeTSi, sofel RrtilaSi gamarTula qar-<br />

Tvel-somexTa saeklesio kreba, paeqroba imis Sesaxeb, qar-<br />

TvelTa rjuli iyo marTali sarwmunoeba, Tu somxebisa. am<br />

paeqrobis dros <strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n Camosul somexTa Tavkaci yofila<br />

marmaSenis monastris winamZRvari sosTeni, romelsac <strong>da</strong>pirispirebia<br />

qarTveli beri, eqvTime grZeli. eqvTimes Rrma<br />

rwmeniT, <strong>saqarTvelo</strong>s didi upiratesoba gaaCn<strong>da</strong> somxeTTan<br />

Se<strong>da</strong>rebiT. eqvTime mimarTavs sosTens: “esreT ars wesi, romel:<br />

mefeni Tquenni winaSe CuenTa <strong>da</strong> mRdelT-moZRuarni<br />

mRdelT-moZRuarTa <strong>da</strong> mTavarni mTavarTa SiSiT <strong>da</strong> ZrwoliT<br />

warmodgebian <strong>da</strong> SevrdomiT Tayuanis-scemen. 2 ” qarTuli<br />

Txzulebis, _ “sityvis-geba berisa efTvime grZelisa sosTenis<br />

mimarT, somexT moZRurisas”, _ mixedviT, paeqrobaSi qar-<br />

Tvelebs somxebi <strong>da</strong>umarcxebiaT <strong>da</strong> mouTxoviaT maTgan mar-<br />

Tlmadideblobaze, qarTul rjulze moqceva. <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

mefes, bagrat IV-s, TiTqos, ase miumarTavs sosTenisTvis:<br />

_ “sosTen, gaqusRa rai sityuad Cuen<strong>da</strong> anu sruliad iZlie?”<br />

“miugo sosTeni mefesa:<br />

_ “me ara Tu kacisagan viZlie, arca Zleul var, aramed<br />

WeSmaritebisagan.”<br />

kualad hrqua mefeman sosTenis:<br />

_ “rad ara moiqcevi?”<br />

miugo sosTeni:<br />

_ “marmaSeni viTar (rogor – a. a.) <strong>da</strong>uteo?”<br />

xolo hrqua mefeman:<br />

_ “mis wil Cuengan miiRe.”<br />

miugo sosTeni:<br />

1 ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa ... gv. 108-111.<br />

2 Zveli qarTuli polemikuri literaturis ori Zegli (publikacia i.<br />

lolaSvilisa), krebulSi: literaturuli Ziebani, Tb., 1983, gv. 282.<br />

109


_ “egeoden ara advilad <strong>da</strong>tevebul iqmnebis Cemgan marmaSeni”.<br />

1 rogorc vxe<strong>da</strong>vT, qarTvelebi, kerZod, <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

mefec cdiloben somexTa marTlmadideblobaze moqcevas, magram<br />

somxebi amaze Znelad <strong>da</strong>saTanxmebeli yofilan, isini somxur<br />

rjulze mtkiced idgnen. bagrat IV sosTens pirdebo<strong>da</strong>,<br />

Tu moiqceo<strong>da</strong>, marTlmadidebluri monastris winamZRvrobas,<br />

magram uari miiRo. somexi saero pirebic Tu miiRebdnen mar-<br />

Tlmadideblobas, qarTul rjuls, <strong>saqarTvelo</strong>s mefe maTac<br />

<strong>da</strong>awinaureb<strong>da</strong>, imdenad mniSvnelovnad miaCn<strong>da</strong> somexTa moqceva.<br />

XI saukuneSi somxeTSi <strong>da</strong>eca, moispo somxuri saxelmwifoebrioba,<br />

pirisagan miwisa aRigava somxuri samefoebi. es ZiriTa<strong>da</strong>d<br />

Sedegi iyo bizantiis imperiis agresiuli politikisa,<br />

romelmac <strong>da</strong>ipyro <strong>somxeTi</strong>. bizantias ganzraxuli hqon<strong>da</strong><br />

<strong>saqarTvelo</strong>s samefos mospobac, qarTuli saxelmwifoebriobis<br />

ganadgurebac, magram qarTveli eris Tavganwiruli, gmiruli<br />

brZolis gamo bizantia iZulebuli gax<strong>da</strong> Cveni winaprebis<br />

mimarT <strong>da</strong>Tmobebze wasuliyo, ukan <strong>da</strong>exia. cnobili qar-<br />

Tveli moRvawe, grigol bakurianis Ze ambob<strong>da</strong>: qarTvelebi<br />

ganuwyvetliv vomobTo – “mciredniRa vin Cvenganni momku<strong>da</strong>r<br />

arian sarecelsa ze<strong>da</strong> Tvissa mSvidobiT”. amis Sedegad saqar-<br />

Tvelos samefo ga<strong>da</strong>rCa.<br />

QqarTvel bagrationTa dinastia somex bagratuniebze<br />

gacilebiT ufro sicocxlisunariani, Zlevamosili rom gamodga,<br />

amisi erT-erTi mizezi aseTia: <strong>saqarTvelo</strong>Si xazi esmebo<strong>da</strong><br />

im garemoebas, rom <strong>da</strong>viT winaswarmetyvelis STamomavlebad<br />

miCneuli bagrationebi naTesavebi iyvnen RvTismSoblisa<br />

<strong>da</strong> xorcielad ieso qristesic. monofizitur somxeTSi<br />

qristes “xorcieli” winaprebis Tu STamomavlobis Sesaxeb<br />

Sexedulebebi ver gavrceldebo<strong>da</strong>. somex bagratuniebsac ver<br />

gamoacxadebdnen qristes naTesavebad.<br />

mkvlevar h. barTikianis sityviT, “naTlad Cans, rom X sis<br />

Sua xanebisTvis somxebi moxetiale, aramdgar xalxad miaCn<strong>da</strong>T.”<br />

h. barTikiani fiqrobs, rom es ar aris somexTaTvis bunebrivi,<br />

Tan<strong>da</strong>yolili Tviseba, igi SemdgomSi un<strong>da</strong> iyoso Se-<br />

1 iqve, gv. 286.<br />

110


Zenili. asea Tu ise, faqtia, rom X_XI aswleulebSi uamravi<br />

somexi aiyara Tavisi mSobliuri miwa-wyli<strong>da</strong>n <strong>da</strong> ucxo qveynebs<br />

miaSura. 1 samSoblo<strong>da</strong>n gaqcevis gasamarTleblad somexma<br />

mematianeebma saxarebis sityvebic moiSvelies: “raJams gdevnidnen<br />

Tquen amier qalaqiT, miivltodeT sxuad” (maTe, 10 : 23). 2<br />

somexTa samSoblo<strong>da</strong>n gaqcevac iyo mizezi somxuri saxelmwifoebriobis<br />

<strong>da</strong>cemisa. XI saukuneSi somxebs <strong>saqarTvelo</strong>sTvisac<br />

SemoufarebiaT Tavi. aristakes lastivercis cnobiT, somexTa<br />

“upatrono cxenosani jari <strong>da</strong>xetialobs zogi sparse-<br />

Tis, zogi saberZneTis, xolo nawili qarTvelTa mxareebSi.<br />

aznaurTa sepuhi (warCinebuli _ a. a.) gundi, samSoblo<strong>da</strong>n wasuli,<br />

Zlevamosilebas moklebuli, drtvinavs Tavis adgilsamyofelSi,<br />

rogorc lomebis lekvebi. samefo sasaxleebi<br />

aoxrebuli <strong>da</strong> gaukacrielebulia. <strong>da</strong>saxlebuli qveyana (<strong>somxeTi</strong><br />

_ a. a.) <strong>da</strong>cariel<strong>da</strong> mcxovrebTagan”. 3 somexTa erTi jgufi<br />

<strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n <strong>saqarTvelo</strong>Si rom mosula bagrat IV-is mefobis<br />

dros, es asaxulia ioane bagrationis TxzulebaSic _<br />

”SemoklebiT aRwera <strong>saqarTvelo</strong>sa Sina mcxovrebTa TavadTa<br />

<strong>da</strong> aznaurTa gvarebisa.” 4 <strong>da</strong>viT aRmaSenebels, Turme, e.w. mabralobelni<br />

ar uwonebdnen yivCaRTa Camosaxlebas <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

samefoSi (aRmaSenebelma yivCaRebi qarTuli miwa-wylis<br />

gar<strong>da</strong> somxur <strong>da</strong> albanur mxareebSic Caasaxla). XI saukuneSi<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s mefes arc somexTa Cvens qveyanaSi Camosaxlebas<br />

mouwoneb<strong>da</strong> qarTvelTa erTi nawili. qarTuli eklesia XI aswleulSi<br />

amayob<strong>da</strong> imiT, rom qarTvelebSi mwvalebloba arasdros<br />

yofilao gavrcelebuli. amitom qarTuli eklesiis<br />

warmomadgenlebic ar iqnebodnen momxre <strong>saqarTvelo</strong>Si mwvaleblebad<br />

miCneuli somxebis Camosaxlebisa, miT umetes, rom<br />

es monofiziti (grigoriani) somxebi araviTar survils ar<br />

iCendnen marTlmadideblobaze, qarTul rjulze moqcevisa.<br />

bizantiis imperia yoveli RoniT cdilob<strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong>s<br />

centraluri, anis-Sirakis samefos <strong>da</strong>pyrobasac. <strong>somxeTi</strong>s<br />

1<br />

ioane skilica, h. barTikianis gamocema, erevani, 1979, gv. LXXVII_LXXXII,<br />

somxur enaze.<br />

2<br />

ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, amierkavkasiis polotikur erTeulTa... gv. 169, 208.<br />

3<br />

aristakes lastiverteci, istoria, Tb., 1974, gv. 68-69.<br />

4<br />

z. kacelaSvilis gamocema, Tb., 1997, gv. 36.<br />

111


<strong>da</strong>pyrobis Semdeg bizantia kidev erTxel ecdebo<strong>da</strong> qarTuli<br />

saxelmwifoebriobis mospobasac. amitomac <strong>saqarTvelo</strong>s mefem,<br />

bagrat IV-m ga<strong>da</strong>wyvita 1045 wels <strong>da</strong>eswro bizantiisTvis<br />

<strong>da</strong> anis-Sirakis samefos teritoria Cveni qveynisTvis Semoeer-<br />

Tebina. bagrats anisel somxebSi mxar<strong>da</strong>mWerni hyolia. 1 mas am<br />

mxriv xels uwyob<strong>da</strong> isic, rom de<strong>da</strong>misi, <strong>saqarTvelo</strong>s dedofali<br />

mariami, giorgi I-is qvrivi somexi iyo. im xanebSi wesad<br />

iyo miRebuli, rom <strong>saqarTvelo</strong>s mefes sxva qveynis mefis asuli<br />

un<strong>da</strong> SeerTo colad. “matiane qarTlisais” cnobiT, “<strong>da</strong>ago<br />

sueman bagratisman Jami; moerTo vesti (anis-Sirakis didebuli<br />

_ a. a.) cxriTa cixiTa anisisaTa, Tvinier amberdisaTa.<br />

<strong>da</strong> mosces anelTa anisi bagratis de<strong>da</strong>sa, rameTu mamulad eyvodes<br />

somexni_senaqerem somexTa mefisa asuli iyo mariam dedofali,<br />

bagratis de<strong>da</strong>”. 2 im dros bizantiis imperiis agenti<br />

iyo qarTveli warCinebuli, kldekaris erisTavi liparit baRvaSi.<br />

bizantiis xelisuflebam mas <strong>da</strong>avala, rom bagrat IV-is<br />

jari gaeZevebina anisi<strong>da</strong>n. ra Tqma un<strong>da</strong>, bizantiam liparits<br />

amisTvis didZali fuli ga<strong>da</strong>uxa<strong>da</strong>. am fuliT liparitma gaaZliera<br />

Tavisi laSqari <strong>da</strong> anisisaken <strong>da</strong>iZra. am dros bagrat<br />

IV Tbilisis gaTavisuflebas cdilob<strong>da</strong> mahmadianTa<br />

batonobisagan <strong>da</strong> mTeli Tavisi ZalebiT ver ibrZo<strong>da</strong> anis-Sirakis<br />

SemosaerTeblad. amiT isargebles bizantiis imperiam<br />

<strong>da</strong> misma agentma liparit baRvaSma: “kualad iwyo liparit<br />

maTve ficxelTa sauravTa. <strong>da</strong> gamoityuvna anisiT dedoflisagan<br />

abuseri, erisTavi artanujisa, <strong>da</strong> xixaTa <strong>da</strong> cixis-juarisa<br />

<strong>da</strong> awyueris cixis patroni, <strong>da</strong> ivane erisTavi, ivane <strong>da</strong>diani<br />

<strong>da</strong> guaram goderZis Ze, beWis cixisa patroni, _ <strong>da</strong> Seipyrna<br />

igini anisis karsa”. 3 amis Sedegad bizantiis imperiam <strong>da</strong>ipyro<br />

anis-Siraki. bunebrivia, bagrat IV-is momxre anis-SirakelTa<br />

erTi nawili mainc am movlenebis Semdeg <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

moaSureb<strong>da</strong>, rameTu bizantielebi maT eWvis TvaliT <strong>da</strong>uwyebdnen<br />

cqeras.<br />

1 aristakes lastiverteci, istoria, 1974, gv. 70-71.<br />

2 qarTlis cxovreba, I, 1955, gv. 299. anisis cxra cixe rom ixsenieba, agreTve<br />

amberdi (anberdi), es mowmobs, rom anisi misi sanaxebiT gadmosces<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s. qarTul jarTan erTad, anisSi <strong>saqarTvelo</strong>Si myofi somex-<br />

Ta razmic gailaSqreb<strong>da</strong>.<br />

3 qarTlis cxovreba, I, gv. 300.<br />

112


axla leonti mrovelis armenofilobis sakiTxs <strong>da</strong>vubrundeT.<br />

leonti XI saukunis avtoria. me ase Tu ise ganvixile<br />

<strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s urTierTobebi XI aswleulis 60-ian<br />

wlebamde <strong>da</strong> yovelive zemoT Tqmulis gaTvaliswinebiT Sevecdebi<br />

avxsna, Tu riTia gamowveuli qarTveli mematianis,<br />

ruisis mTavarepiskopos leonti mrovelis armenofiloba. XI<br />

saukunisaTvis qarTvelTa erovnuli Segneba maRal doneze<br />

idga. qarTul eklesiaSic erovnuli mimarTuleba gamokveTili<br />

iyo. gavixsenoT ioane zosimes “qebai <strong>da</strong> didebai qarTulisa<br />

enisai” <strong>da</strong> isic, rom ioane mTawmindeli espaneTSi apireb<strong>da</strong><br />

qarTvelebis moZebnas. am mxriv yuradRebas ipyrobs X<br />

aswleulSi sinas mTis qarTveli berebis mier locvebSi qar-<br />

Tvelobisa <strong>da</strong> farTo gagebiT qarTlisTvis, e.i. <strong>saqarTvelo</strong>s-<br />

Tvis didi adgilis <strong>da</strong>Tmoba, rac imdroindeli qristianuli<br />

eklesiisTvis, sazogadod, Cveulebriv movlenas ar warmoadgens.<br />

sinas mTis qarTveli berebi SesTxovdnen macxovars:<br />

“qriste Seiwyale... yovelni Zmani <strong>da</strong> yovelni qristianeni <strong>da</strong><br />

ufrois yovelTasa yovelni qarTvelni”. isini loculobdnen<br />

“qarTlisa mSvidobisa, sazRvarTa ganmagrebisa... mterTa garemiqcevis”<br />

wadiliT. 1 aseT viTarebaSi qarTvelTa wmin<strong>da</strong>, patiosan<br />

wignSi, “qarTlis cxovrebaSi” SeaqvT armenofiluri matiane,<br />

maSin, rodesac qarTvelebs kargad axsov<strong>da</strong>T, rom <strong>somxeTi</strong><br />

mu<strong>da</strong>m cdilob<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>pyrobas, Cveni qveynis<br />

gasomxurebas, qarTvelTa gasomxebas. magram politikuri miznebiT<br />

raRa ar xdeba!<br />

somxeTSi somxuri saxelmwifoebrioba, rogorc iTqva,<br />

XI saukuneSi <strong>da</strong>eca, moispo. <strong>saqarTvelo</strong>s samefo kars ki ukve<br />

im dros hqon<strong>da</strong> seriozuli gegmebi <strong>da</strong>saxuli, rom gaeerTianebina<br />

mTeli kavkasia nikofsii<strong>da</strong>n <strong>da</strong>ruban<strong>da</strong>mde. <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

saxelmwifos mesveurni, rogorc Cans, fiqrobdnen, rom<br />

qarTvel-somexTa <strong>da</strong>pirispireba kargs arafers uqad<strong>da</strong> qarTuli<br />

droSis qveS mTeli kavkasiis gaerTianebis did saqmes. XI<br />

aswleulis qarTveli mematianis, sumbat <strong>da</strong>viTis Zis sityviT,<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s mefem, bagrat III-m, romelic 1014 wels gar<strong>da</strong>icvala,<br />

“<strong>da</strong>ipyra yoveli kavkasia TviTmpyrobelobiTa jiqeTiT-<br />

1 ix. l. menabde, Zveli qarTuli mwerlobis kerebi, t. II, Tb., 1980, gv. 50.<br />

113


gan vidre gurgenadmde (kaspiis zRvamde – a. a.). xolo a<strong>da</strong>rba<strong>da</strong>gani<br />

(iranis azerbaijani – a. a.) <strong>da</strong> Sarvani moxarke yo,<br />

somxiTisa xelmwifebiTa, nebierad ganageb<strong>da</strong>. mefe sparsTa<br />

Tvis megobrad <strong>da</strong> erTgul yo sibrZniTa <strong>da</strong> ZlierebiTa TvisiTa<br />

ufros saxleulTa TvisTasa <strong>da</strong> berZenT mefesaca (bizantiis<br />

imperators – a. a.) SiSi aqun<strong>da</strong> amisi yovladve.” 1 es<br />

cnoba nawilobriv gazviadebulia, magram u<strong>da</strong>voa isic, rom<br />

bagrat III-is mefobis Jams <strong>saqarTvelo</strong>s samefo kars miznad<br />

hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong>saxuli mTeli kavkasiis gaerTianeba, rasac win uaRresad<br />

didi siZneleebi, problemebi eRobebo<strong>da</strong>.<br />

bizantiis imperiam XI saukunis <strong>da</strong>sawyisSi tao waarTva<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong> Cveni qveynis mier kavkasiis gaerTianebas <strong>da</strong>uSveb<strong>da</strong>?<br />

bizantiisTvis <strong>saqarTvelo</strong>s gaZliereba miuRebeli<br />

iyo. rogorc vnaxeT, bagrat IV-is jarma 1045 wels somexTa<br />

de<strong>da</strong>qalaqi anisic <strong>da</strong>ikava droebiT. bizantiis xelisufleba<br />

SeSfoTebuli iyo imiT, rom mis gabatonebas somxeTSi qar-<br />

Tvelebi win aRudgnen. bizantiis imperiis <strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n gansadevnad,<br />

miT ufro, islamuri samyaros mosagerieblad aucilebeli<br />

iyo qarTvel-somexTa erToblivi ZalisxmeviT moqmedeba<br />

<strong>da</strong> ara <strong>da</strong>pirispireba maT Soris. qarTvel-somexTa TanamSromloba<br />

rom Semdgariyo, saWiro xdebo<strong>da</strong> qarTvelebSi antisomxuri<br />

ganwyobilebis Serbileba. qarTul-somxur eklesiebs<br />

Soris arsebuli mwvave urTierTobac xels SeuSli<strong>da</strong><br />

upatronod <strong>da</strong>rCenili <strong>somxeTi</strong>s 2 <strong>saqarTvelo</strong>sTan SemoerTebas.<br />

XI aswleulis 50-iani wlebi<strong>da</strong>n Turq-selCukTa gamanadgurebeli<br />

Semosevebis safrTxec <strong>da</strong>emuqra amierkavkasias. aRmavlobis,<br />

gaZlierebis gzaze <strong>da</strong>mdgari <strong>saqarTvelo</strong> <strong>da</strong>mpyroblebs<br />

SeiZleba miwasTan gaesworebinaT. isini yoveli RoniT<br />

cdilobdnen somxebis ga<strong>da</strong>birebasac <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>sadmi <strong>da</strong>pirispirebas.<br />

amave dros, somxebs TviTon hqon<strong>da</strong>T pretenzia kavkasia-<br />

Si pirvelobisa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s droSis qveS kavkasiis gaer-<br />

Tianebas advilad ver Seeguebodnen. somxuri eklesiac amis<br />

winaaRmdegi iyo, rameTu <strong>saqarTvelo</strong>s Zlevamosilebis viTa-<br />

1 qarTlis cxovreba, I, gv. 382.<br />

2 bizantiis nebiT somexTa sakaTolikosoc XI s-is Sua xanebSi <strong>somxeTi</strong>s<br />

sazRvrebs gareT ga<strong>da</strong>itanes.<br />

114


ebaSi qarTuli eklesia monofiziti (grigoriani) somxebis,<br />

kerZod, <strong>saqarTvelo</strong>Si mcxovrebi, mwvaleblebad miCneuli<br />

grigoriani somxebis marTlmadideblobaze, qarTul rjulze<br />

mosaqcevad yvelafers iRoneb<strong>da</strong>. es aucilebeli xdebo<strong>da</strong> imis<br />

gamoc, rom rogorc sparseTma <strong>da</strong> arabTa saxalifom SeZles<br />

somxur eklesiasTan saerTo enis gamonaxva, sxva <strong>da</strong>mpyroblebic<br />

amasve izamdnen. aseT pirobebSi didi mniSvneloba eniWebo<strong>da</strong><br />

im faqts, rom qalkedoniani (marTlmadidebeli) somxebi<br />

upirispirdebodnen somxur monofizitur (grigorianul) eklesias<br />

<strong>da</strong> keTilad iyvnen ganwyobili qarTuli eklesiisadmi.<br />

amasTanave, marTlmadidebel somxebs XI saukuneSi somxuri<br />

erovnuli saxe SenarCunebuli hqon<strong>da</strong>T <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong>s warsuli-<br />

Tac amayobdnen. am mxriv aRsaniSnavia, mag., rom bizantiaSi<br />

aTonis mTis proti (niSnavs pirvels), monastris winamZRvari,<br />

qalkedoniani somexi 1037 wels sabuTs somxurad awers xels. 1<br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong>s erT nawilSi mcxovrebi mar-<br />

Tlmadidebeli somxebi qarTuli eklesiis samwysos Seadgendnen.<br />

SeiZlebo<strong>da</strong> maTi gamoyeneba imisaTvis, rom monofiziti<br />

(grigoriani) somxebic SeCveodnen kavkasiaSi <strong>saqarTvelo</strong>s,<br />

qarTvelobis pirvelobis azrs. amisTvis saWiro oyo somexTa<br />

erovnuli Tavmoyvareobis <strong>da</strong>kmayofilebac. marTlmadidebel<br />

somxebsac sisxlSi hqon<strong>da</strong>T gamj<strong>da</strong>ri Sexeduleba, rom Zvelad,<br />

VII saukunemde mainc, sanam somxuri eklesia mwvalebluri<br />

gaxdebo<strong>da</strong>, kavkasiaSi wamyvan ers somxebi warmoadgendnen.<br />

aucilebeli xdebo<strong>da</strong>, somxebi <strong>da</strong>yvavebiT, maTi warsulisadmi<br />

pativiscemis gamoCeniT, somxuri legendebis, zRaprebis <strong>da</strong>sajereblad<br />

miCneviT, SeeCviaT <strong>saqarTvelo</strong>s, qarTvelebis pirvelobis<br />

azrisaTvis. am mizniT <strong>saqarTvelo</strong>s samefo karma ga<strong>da</strong>wyvita,<br />

qarTul enaze Seqmniliyo armenofiluri matiane <strong>da</strong><br />

is SeetanaT “qarTlis cxovrebaSi.” kavkasiis, kerZod, somxe-<br />

Tis ga<strong>da</strong>rCena XI s-<strong>da</strong>n mxolod <strong>saqarTvelo</strong>s SeeZlo. qarTvelebs<br />

un<strong>da</strong> ebrZolaT, rom somxeTSi mosaxleobis umravlesoba<br />

mahmadianuri ar yofiliyo. somxebs is ki undo<strong>da</strong>T, rom<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s exsna <strong>somxeTi</strong> <strong>da</strong>mpyrobTa, metadre, islamuri<br />

samyaros klanWebisgan, magram qarTvelTa pirvelobas kavkasi-<br />

1 ix. n. lomouri, petriwonis qarTuli monastris istoriisaTvis, gv. 37.<br />

115


aSi mainc ver eguebodnen. <strong>saqarTvelo</strong>s ki <strong>somxeTi</strong>s ga<strong>da</strong>sar-<br />

Cenad somexTa gverdSi dgomac sWiro<strong>da</strong>. amis misaRwevad <strong>da</strong>iwera<br />

qarTulad armenofiluri matiane. sayuradReboa, rom male<br />

“qarTlis cxovreba” <strong>da</strong> masSi Setanili armenofiluri matianec<br />

somxurad iTargmna. <strong>saqarTvelo</strong>s samefo kari somexTa<br />

moqcevasac sifrTxiliT apireb<strong>da</strong>.<br />

SesaZloa, leonti moZRvravs somxebs: Tu somxuri eklesia<br />

marTlmadidebluri gaxdeba, <strong>somxeTi</strong> kvlav gaZlierdebao.<br />

taSir-Zoragetis somexi, bagratuni mefis vaJma, gagikma<br />

XI saukunis 30-ian wlebSi Tavisi dedis Zmis, kaxeT-hereTis<br />

gar<strong>da</strong>cvlili mefis, kvirikes taxti <strong>da</strong>ikava, kaxeT-hereTSi gamef<strong>da</strong>.<br />

1 kvirikes ar sur<strong>da</strong> misi samefo, kaxeT-hereTi <strong>da</strong>narCen<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s SeerTebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> amitomac airCia memkvidred, mar-<br />

Talia, disSvili, magram mainc somexi mefis vaJi. gagikis Semdeg<br />

kaxeT-hereTis mefe gax<strong>da</strong> misi Ze, aRsarTani. is <strong>da</strong>mor-<br />

Cil<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>Si SemoWril Turq-selCukTa sulTan alfarslans:<br />

“xolo aRsarTan mierTo sultansa. miuZRuana ZRueni<br />

didi, <strong>da</strong>uteva sjuli, <strong>da</strong>icviTa wina,” gamahmadian<strong>da</strong>. 2 igive<br />

aRsarTani meore<strong>da</strong>c gamuslim<strong>da</strong>: “maT JamTa aRsarTanca,<br />

kaxTa mefe, warvi<strong>da</strong> maliq-Sas winaSe, <strong>da</strong>uteva qristeanobai<br />

<strong>da</strong> SeeZina sarkinozTa sjulsa.” 3 ufro adre, wina saukuneeb-<br />

Si, mahmadian <strong>da</strong>mpyroblebs araerTxel ucdiaT qarTvel xelisufalTa,<br />

arCil mefis, argveTis mTavrebis, <strong>da</strong>viTisa <strong>da</strong><br />

konstantines, agreTve konstanti-kaxas, miqel-gobronis <strong>da</strong><br />

sxvebis gamuslimeba, amgram am mefe-mTavrebma Tavi gaswires<br />

qristianobisTvisa <strong>da</strong> samSoblosTvis. isini saSineli tanjviT<br />

awames. viTom SemTxveviTia, rom <strong>saqarTvelo</strong>s istoriaSi<br />

pirveli gamahmadian<strong>da</strong> somxuri warmoSobis, kaxeT-hereTis mefed<br />

movlenili aRsarTani? albaT, ara! TiTqos gaqarTvelebuli<br />

nasomxrebi (sinamdvileSi, somxebis gaqarTveleba moCvenebiTia),<br />

maT Soris, aRsarTan mefec, saerTo<strong>da</strong>c, gamonaklisis<br />

gareSe, pirad interesebs <strong>saqarTvelo</strong>s sasicocxlo interesebze<br />

maRla ayenebdnen. es dResac ase xdeba.<br />

1<br />

qarTlis cxovreba, I, gv. 297.<br />

2<br />

iqve, gv. 309.<br />

3<br />

cxorebai mefeT-mefisa <strong>da</strong>viTisi, m. SaniZis gamocema, Tb., 1992, gv. 163.<br />

116


mesame Tavi<br />

<strong>saqarTvelo</strong> <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong> XII_XVIII saukuneebSi<br />

<strong>da</strong>viT aRmaSenebeli warmatebiT ibrZo<strong>da</strong> Turq-selCukTa<br />

batonobisagan <strong>somxeTi</strong>s gasaTavisufleblad. es <strong>saqarTvelo</strong>saTvis<br />

aucilebeli iyo, radgan Tu Turq-selCukebi somxeTSi<br />

iqnebodnen mokalaTebulni, isini gamudmebiT safrTxes Seuqmnidnen<br />

Cvens qveyanasac. am did brZolaSi aRmaSenebels somxebis,<br />

yovel SemTxvevaSi, maTi erTi nawilis mxar<strong>da</strong>Werac moupovebia.<br />

<strong>da</strong>viT mefis Tanamedrovis, zemo SuamdinareTSi, qalaq<br />

edesaSi (urhaSi) mcxovrebi somexi mematianis, maTeos urhaecis<br />

sityviT, “<strong>da</strong>viT mefe iyo wmin<strong>da</strong> <strong>da</strong> mxne, gamoirCeo<strong>da</strong><br />

RvTismsaxurebiT <strong>da</strong> samarTlianobiT; is aRmoCn<strong>da</strong> mimRebi <strong>da</strong><br />

moyvare somexTa tomisa. masTan Semokrba somexTa jaris nar-<br />

Cenebi. <strong>da</strong>viTma qarTvelTa qveyanaSi aaSena qalaqi somexTaTvis,<br />

romelSic mravali eklesia-monasteri <strong>da</strong>afuZna. im qalaqs<br />

saxelad gora (gori _ a. a.) uwo<strong>da</strong>; didi sixaruli, siamovneba<br />

[mianiWa] mis<strong>da</strong>mi <strong>da</strong>qvemdebarebul somexTa mTel naTesavs,”<br />

e. i. somex ers. aRmaSeneblis mier somexTa de<strong>da</strong>qalaqis,<br />

anisis <strong>da</strong>kavebasTan <strong>da</strong>kavSirebiT (1124w.), maTeos urhaecisve<br />

Tanaxmad, “gaxarebuli iyo somexTa mTeli saxli”, e.i. yoveli<br />

<strong>somxeTi</strong>. 1 anisis gaTavisufleba <strong>da</strong>mpyrobTa TareSisagan aniseli<br />

somxebis Tavkacebma Txoves aRmaSenebels. aseT viTarebaSi<br />

somxuri eklesiis saWeTmpyrobelTac imedi gasCeniaT,<br />

rom <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>xmarebiT sruliad somexTa sakaTolikosos<br />

kvlav somxeTSi <strong>da</strong>abrunebdnen. 2<br />

<strong>da</strong>viT mefis mematianis sityviT, aRmaSenebelTan “movides<br />

mewigneni anelTa TavadTani <strong>da</strong> moaxsenes mocemai qalaqisa<br />

<strong>da</strong> cixeTai boJanas wyaroTa ze<strong>da</strong> mdgomsa. <strong>da</strong> myis wignebi<br />

wuevisai mimo<strong>da</strong>isrbola <strong>da</strong> mesamesa dResa sameoci aTasi mxe<strong>da</strong>ri<br />

winaSe udga. waremarTa <strong>da</strong> mesamesa dResa aRiRo qalaqi<br />

anisi <strong>da</strong> cixeni misni uWirvelad <strong>da</strong> sofelni <strong>da</strong> queyanani<br />

(mxareebi _ a. a.) mimdgomni anisisani...<br />

anisis mcvelad <strong>da</strong>utevna aznaurni mesxni <strong>da</strong> warmovi<strong>da</strong><br />

1 maTeos urhaeci, JamTaaRmwerloba, 1898, gv. 356, 359, somxur enaze.<br />

2 ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, somxur xelnawerTa X_XIII saukuneebis anderZ-minawerebis<br />

cnobebi <strong>saqarTvelo</strong>s Sesaxeb, Tb., 2005, gv. 35-36.<br />

117


qarTlad.” aRmaSeneblis istorikosis TxzulebaSi moipoveba<br />

CanarTic, sa<strong>da</strong>c naTqvamia: <strong>da</strong>viT mefemo “<strong>da</strong>ipyrna arfaslanianni<br />

<strong>da</strong> amoswyuitna igini, romelTa didi say<strong>da</strong>ri anisisa<br />

misgiTad moekazmaT <strong>da</strong> qristianeTa sisxliTa igi say<strong>da</strong>ri <strong>da</strong><br />

qalaqi moerwyo. imuqfa RmrTis moyuareman <strong>da</strong>viT aRmaSenebelman,<br />

molaTa <strong>da</strong> <strong>da</strong>riSmanTa sisxliTa axladve man morwyo<br />

<strong>da</strong> say<strong>da</strong>ri igi axlad monaTla, romeli aReSena berZenTa<br />

asulsa dedufalsa katronites (somexTa mefis meuRles _ a.<br />

a.) <strong>da</strong> iqive esaflava. maSin mivi<strong>da</strong> TviT mefe <strong>da</strong>viT <strong>da</strong> kaTalikozi,<br />

episkopozni <strong>da</strong> erTobili laSqarni saflavsa ze<strong>da</strong>,<br />

<strong>da</strong> axlad wesi aRuges. <strong>da</strong> TviT mefeman sam gzis saflavsa<br />

CasZaxa: gixaroden Sen, wmi<strong>da</strong>o dedofalo, romel ixsna Rmer-<br />

Tman say<strong>da</strong>ri Seni usjuloTa xelTagan.” 1<br />

“qarTlis cxovrebis” Zveli somxuri Targmanis CanarTis<br />

mixedviT, aRmaSenebeli Turme keTilganwyobas iCen<strong>da</strong> somxebisadmi<br />

<strong>da</strong> maTi rjulis, monofizitobis(grigorianobis) mimar-<br />

Tac: “xolo TviT uyvar<strong>da</strong> somexTa tomi, eklesiebi <strong>da</strong> erTi<br />

vinme ritori, [monastris] winamZRvari haxbats, saxelad sarkavagi;<br />

aRuareb<strong>da</strong> mas Tavis Secodebebs, <strong>da</strong>udrek<strong>da</strong> patiosan<br />

Tavs <strong>da</strong> misgan moiReb<strong>da</strong> kurTxevas. ij<strong>da</strong> masTan <strong>da</strong> exveo<strong>da</strong><br />

qedze. xolo is eubnebo<strong>da</strong>: <strong>da</strong>xsnili var <strong>da</strong> suni midis me<br />

Cemi siberiT, gameSore, rom ar SegemTxvios Sroma.” mefe ki<br />

eamborebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> eubnebo<strong>da</strong>: “numc momklebia es suni, mamao patiosano.”<br />

<strong>da</strong> uboZa mas sofeli monastris axlos mis samsaxureblad.<br />

mefis <strong>da</strong>locvis dros amas ambob<strong>da</strong>, roca xels<br />

adeb<strong>da</strong> Tavze: “vpove <strong>da</strong>viT mona Cemi <strong>da</strong> wmi<strong>da</strong> zeTi vcxe mas”<br />

(<strong>da</strong> ase Semdeg) meaTe muxlamdis. uxaro<strong>da</strong> mefes <strong>da</strong> aqeb<strong>da</strong> somexTa<br />

mSvenivrad [Sesrulebul] Targmanebas.<br />

<strong>da</strong> marTlac vnaxeT, rom Sesrul<strong>da</strong> fsalmunis sityva<br />

mefeze. mravali im sityvaTagani aux<strong>da</strong> mas”... 2 aRmaSenebeli<br />

politikuri mosazrebebiT iCen<strong>da</strong> sifrTxiles, keTilganwyobilebas<br />

somxuri eklesis mimarT, raTa amiT <strong>somxeTi</strong>s saqar-<br />

TvelosTan SemoerTeba gaadvilebuliyo, mahmadian <strong>da</strong>mpyroblebs<br />

ver moexerxebinaT somxebis, somxuri eklesiis <strong>da</strong>piris-<br />

1<br />

cxorebai mefeT-mefisa <strong>da</strong>viTisi, 1992, gv. 196-197.<br />

2<br />

qarTlis cxovrebis Zveli somxuri Targmani, ilia abulaZis gamocema,<br />

Tb., 1953, gv. 255.<br />

118


pireba <strong>saqarTvelo</strong>sadmi. leonti mrovelis armenofiluri matianec<br />

am mizniT <strong>da</strong>iwera <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s samefo karis TanxmobiT<br />

“qarTlis cxovrebaSic” Seitanes. aRsaniSnavia, rom<br />

mogvianebiT kaTolike misionerebi ambobdnen: <strong>saqarTvelo</strong> yoveli<br />

mxri<strong>da</strong>no “garemoculia iseTi mahmadiani saSineli mtrebisagan,<br />

rom TviT de<strong>da</strong>miwasac umZims maTi yofna”. 1 Tu saqar-<br />

Tvelo somxeTs ar SemoierTeb<strong>da</strong>, mtrebi somxeTs gamoiyenebdnen<br />

bazad, sayrdenad Cveni qveynis <strong>da</strong>pyrobis mizniT.<br />

miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom <strong>da</strong>viT aRmaSeneblis istorikosi<br />

TavgamodebiT esarCleba, amarTlebs didi mefis yovel nabijs,<br />

igi ar TanaugrZnob<strong>da</strong> <strong>da</strong>viTis lmobier <strong>da</strong>mokidebulebas,<br />

keTilmosurneobas somxebisa <strong>da</strong> somxuri eklesis mimarT:<br />

“Semokrba odesme winaSe mefisa naTesavi gularZnili<br />

(veragi _ a. a.), yovlad borotTa somexTa episkoposebi <strong>da</strong> monasterTa<br />

maTTa winamZRurebi mravali, romelni friad azmnobdes<br />

TavTa TvisTa miwevnad Tavsa yovlisa swavlulebisa <strong>da</strong><br />

mecnierebisasa. <strong>da</strong> moaxsenes, raiTamca yo brZanebiTa misiTa<br />

krebai, <strong>da</strong> yvesmca sityvis-gebai <strong>da</strong> gamoZiebai sjulisai; <strong>da</strong><br />

ukueTu iZlivnen, iqmnen TanaerTxma sjuliTa, <strong>da</strong> Tvisi Sea-<br />

Cuenon; xolo ukueTu sZlon, ese oden miemadlos: “raiTa ar-<br />

Rara guxedvideTo mwvalebelad <strong>da</strong> arca SeguaCuenebdeT...<br />

mouwo<strong>da</strong> mefemanca iovanes, kaTalikossa qarTlisasa <strong>da</strong><br />

misqueSeTa episkoposTa <strong>da</strong> meu<strong>da</strong>bnoeTa <strong>da</strong> arsenis iyalToelsa,<br />

Targmansa <strong>da</strong> mecniersa berZenTa <strong>da</strong> qarTvelTa enaTasa<br />

<strong>da</strong> ganmanaTlebelsa yovelTa eklesiaTasa <strong>da</strong> sxuaTa mecnier-<br />

Ta <strong>da</strong> brZenTa kacTa”... 2 qarTvel-somexTa am krebas somxebis<br />

marTlmadideblobaze, qarTul rjulze moqceva ar mohyolia<br />

Sedegad. ara<strong>da</strong>, aRmaSenebels hqonia amgvari mizani. man “moisurva<br />

somexTa <strong>da</strong> qarTvelTa SeerTebac... gamarTa kreba <strong>da</strong><br />

gamoiZiebdnen dili<strong>da</strong>n saRamomdis, magram ver <strong>da</strong>eTanxmnen<br />

erTimeores”. maSin <strong>da</strong>viT mefem “<strong>da</strong>awynara orive mxare <strong>da</strong> ga-<br />

1<br />

m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, Tb., 1902, gv<br />

266.<br />

2<br />

cxorebai mefeT-mefisa <strong>da</strong>viTisi, 1992, gv. 213-214; un<strong>da</strong> iTqvas, rom qarTvel-somexTa<br />

am saeklesio paeqrobaSi somxebis mxri<strong>da</strong>n arsen iyalToelis<br />

Sesa<strong>da</strong>ri didi swavluli ar monawileob<strong>da</strong>. amitom ueWvelia, rom<br />

qarTuli eklesiis Tavkacebma kamaTSi <strong>da</strong>amarcxes somexi varTapetebi<br />

(moZRvarni, sasuliero pirebi).<br />

119


uSva kreba.” 1 aSkaraa, rom aRmaSenebeli erideba somxebis,<br />

kerZod, somxuri eklesiis warmomadgenlebis gaRizianebas; misi<br />

Rrma rwmeniT, somexTa marTlmadideblobaze, qarTul<br />

rjulze mosaqcevad saWiroa dro <strong>da</strong> uaRresad frTxili RonisZiebani<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s mxri<strong>da</strong>n. es aucilebeli iyo, raTa<br />

<strong>somxeTi</strong>s <strong>saqarTvelo</strong>sTan SemoerTebis, Semomtkicebis saqmes<br />

zedmeti garTulebebi, <strong>da</strong>brkolebebi ar Seqmno<strong>da</strong>.<br />

aRmaSeneblis drosac somexTa erTi nawili ar malav<strong>da</strong><br />

Tavis <strong>da</strong>pirispirebas qarTvelebis mimarT. am mxriv yuradRebas<br />

iqcevs cnobili somexi saeklesio moRvawis, <strong>da</strong>viT mefis<br />

Tanamedrovis, <strong>da</strong>viT alavikis Zis e.w. “kanonTa krebulSi” er-<br />

Ti aseTi “kanonis” Setana: monofizit (grigorian) somexTagano<br />

“aravin Wamdes qarTvelis mier <strong>da</strong>kluli cxovelis xorcs<br />

SimSilisagan iZulebulis gar<strong>da</strong>”. 2 somxuri eklesiis rwmeniT,<br />

WeSmariti rjulis aRmsarebelni somxebi iyvnen, xolo<br />

gansxvavebuli mimdinareobis qristianebi iseTive wyeuli yofilan,<br />

rogorc qarTvelebi. somexi mematianis, uxtanesis sityviT,<br />

“qarTvelebi somxebTan erTobas gamoeyvnen wyeuli kironis<br />

(kirionis _ a. a.) mier, agreTve berZnebi <strong>da</strong> italia maT-<br />

Tan erTad”. 3<br />

islamuri samyaros Tavkacebma miiCnies, rom <strong>da</strong>viT aRma-<br />

Seneblis gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg maT gauadvildebo<strong>da</strong>T brZola<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s winaaRmdeg, kerZod, <strong>somxeTi</strong>s CamoSoreba <strong>saqarTvelo</strong>sagan.<br />

marTlac, mahmadianma xelisuflebma anisis<br />

didebulebs <strong>da</strong>pirebebi aRuTqves 4 <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s mefe demetre<br />

I iZulebuli gax<strong>da</strong> anisi, ymadnaficobis, vasalobis pirobiT,<br />

1126 wels islamuri dinastiis warmomadgenlisTvis<br />

ga<strong>da</strong>eca. es ukanaskneli <strong>da</strong> misi memkvidreni yoveli RoniT<br />

cdilobdnen <strong>saqarTvelo</strong>s sasicocxlo interesebis sawinaaRmdegod<br />

emoqme<strong>da</strong>T. maT anisis garemomcvel mxareSi, SirakSi<br />

XII saukuneSi <strong>da</strong>asaxles Turqebi, mahmadianur saamiroTa <strong>da</strong>m-<br />

1<br />

qarTlis cxovrebis Zveli somxuri Targmani, gv. 254-255.<br />

2<br />

l. meliqseT-begi, “Crdilo mxareTa somexTa moZRvarni” <strong>da</strong> maTi vinaoba<br />

Tb., 1928, gv. 165-168.<br />

3<br />

uxtanesi, istoria gamoyofisa... Tb., 1975, gv. 205.<br />

4<br />

somexi xalxis istoria, mravaltomeuli, t. III, erevani, 1976, gv. 481,<br />

somxur enaze.<br />

120


naSave elementebi. 1 anisis muslimi xelisufalni somxebis ga<strong>da</strong>birebasac<br />

axerxebdnen. amas Sedegad moyva is, rom rogorc<br />

maTeos urhaecis “JamTaaRmwerlobis” gamgrZelebeli grigor<br />

xucesi gvauwyebs, 1161 wels, rodesac <strong>saqarTvelo</strong>s mefem, giorgi<br />

III-m aiRo anisi, “<strong>da</strong>xoca aTasi suli qristiani <strong>da</strong> ucxoTeslni.”<br />

etyoba, es somexi qristianebi ga<strong>da</strong>ibires mahmadianebma<br />

<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>upirispires, maSin, rodesac qarTvelebi<br />

Cveni istoriis oqros xanaSi <strong>da</strong> Semdgomac mu<strong>da</strong>m amiranis<br />

xmals iqnevdnen, amiranis oms ixdidnen ara marto saqar-<br />

Tvelos interesebisaTvis, aramed somexTa ga<strong>da</strong>sarCena<strong>da</strong>c,<br />

somxeTSi maT <strong>da</strong>samagrebla<strong>da</strong>c. rom <strong>da</strong>gvclo<strong>da</strong>, kargi iqnebo<strong>da</strong><br />

somxeTSi, ltolvili somxebis nacvlad, qarTvelebi<br />

<strong>da</strong>saxlebuliyvnen, raTa <strong>somxeTi</strong> ar gamx<strong>da</strong>riyo mahmadianuri<br />

qveyana XIII saukunis Semdeg.<br />

somexi mematianeni ukmayofilebas gamoTqvamdnen imis gamo,<br />

rom somexi bagratuniebi lore-taSiri<strong>da</strong>n, TiTqos, saqar-<br />

Tvelos mefeebs ganudevniaT. cnobili somexi mwerali <strong>da</strong><br />

moRvawe mxiTar goSi (gar<strong>da</strong>icvala 1213 wels) mogviTxrobs:<br />

“rodesac gar<strong>da</strong>icvala mefe demetre (aRmaSeneblis Ze _ a. a.),<br />

mis nacvlad gamef<strong>da</strong> misi Svili <strong>da</strong>viTi, kaci keTilgonieri,<br />

gansakuTrebiT im somexi iSxanebis (mTavrebis _ a. a.) mimarT,<br />

romlebic mis xelT imyofebodnen... imdenad keTilgulovneba<br />

gamoiCina, rom gagzavna [kaci] <strong>da</strong> ixmo mefe kvirike, mefe <strong>da</strong>viT<br />

bagratunis Svili <strong>da</strong> <strong>da</strong>pir<strong>da</strong> mas, rom <strong>da</strong>ubrundeba mis<br />

samkvidrebels (lore-taSirs _ a. a.), romelic Tavis winaprebs<br />

CamoerTvaT misTvis.” <strong>da</strong>viT demetres Zes, TiTqos,<br />

isic mouwadinebia, rom moewvia kreba <strong>da</strong> gaerkvia, qarTvlTa<br />

sarwmunoeba iyo WeSmariti, Tu somexTa rjuli, monofizitoba,<br />

grigorianoba. 2 XIII saukunis somexi mematianeebis, kirakos<br />

ganZakecisa <strong>da</strong> var<strong>da</strong>n arevelcis cnobebiTac, qvemo qarTlis<br />

samxreT nawilSi, lore-taSirSi mokalaTebuli somexi mefeebi,<br />

bagratuniebi, anu kvirikianebi qarTvelebs SeuviwroebiaT<br />

<strong>da</strong> amis Sedegad miutovebiaT maT TavianTi samefo. sinamdvi-<br />

1 iqve, gv. 482.<br />

2 l. <strong>da</strong>vlianiZe, mxiTar goSis “albaneTis qronika,” krebulSi: qarTuli<br />

wayroTmcodneoba, II, Tb., 1968, gv. 46-47.<br />

121


leSi, kvirikianebis samefo Turq-selCukebma miitaces. 1<br />

aRmaSeneblis istorikosis cnobiT, 1118 wels “warmoemarTa<br />

mefe (<strong>da</strong>viTi – a. a.) RanuxiT warslvad raxsis pirsa<br />

<strong>da</strong> zatiki (aRdgomis dResaswauli – a. a) gar<strong>da</strong>ixa<strong>da</strong> naxidurs.<br />

mun moarTues ambavi beSqen jayelisa javaxeTs TurqTagan<br />

moklvisai; <strong>da</strong> amisTvis uSlides didebulni mas Jamsa<br />

warslvad; <strong>da</strong> yovlad ara moismina, aramed <strong>da</strong>esxa TurqTa,<br />

raxsis (md. araqsis – a. a.) pirsa mdgomTa, mosra simravle ma-<br />

Ti <strong>da</strong> warmoiRo tyue <strong>da</strong> alafi uricxvi.<br />

amasve welsa aRiRo… cixe-qalaqi lore <strong>da</strong> maSinve ivlissa<br />

aRixuna agarani meoresa dResa ciskars. 2 ” aSkaraa, rom<br />

aRmaSenebeli farTo frontiT utevs Turq-selCukebs, mierekeba<br />

maT amierkavkasii<strong>da</strong>n. selCukebi javaxeTSi SemoWrilan,<br />

magram <strong>da</strong>viT mefem amis gamo ar ga<strong>da</strong>do <strong>da</strong>gegmili laSqroba<br />

araqsis napirebze. aseT viTarebaSi aRmaSenebeli somxebs <strong>da</strong>uwyeb<strong>da</strong><br />

kinklaobas? cxadia, man lore<strong>da</strong>n Turq-selCukebi gareka<br />

<strong>da</strong> ara bagratuniebi, somexi kvirikiani mefeebi. etyoba,<br />

somxebs gauCn<strong>da</strong>T pretenzia imisa, rom <strong>da</strong>viT aRmaSenebels<br />

somexi kvirikiani mefeebisTvis <strong>da</strong>ebrunebina lore-taSiri,<br />

sai<strong>da</strong>nac isini Turq-selCukebma gandevnes. aRmaSenebelma mTeli<br />

kavkasia gaaerTiana <strong>da</strong> qarTul miwa-wyalze, lore-taSir-<br />

Si, Tavis droze usamarTlod Seqmnil somxur samefos veRar<br />

aRadgen<strong>da</strong>.<br />

Tamar mefis pirveli istorikosi, “istoriani <strong>da</strong> azmani<br />

SaravandedTanis” ucnobi avtori gvauwyebs, rom Tamaris xelmwifobis<br />

dros kvlav gamarTula qarTvel-somexTa saeklesio<br />

kreba, paeqroba. gaCaRebul saRvTismetyvelo kamaTSi qarTvelebs<br />

gaumarjviaT <strong>da</strong> somxebisTvis mouTxoviaT, mieRoT mar-<br />

Tlmadidebloba. qarTvelebma gamarjvebis Semdego “mxiaruliTa<br />

piriTa movles yoveli banaki. somexni, viTarca myuari<br />

(bayayi – a. a.) utbo, egreT dges uxmod, queyanad (miwaze – a.<br />

a.) mxedvelni… xolo Tu viTari sixaruli, sasoeba <strong>da</strong> madloba<br />

RmrTisa moiwia qarTvelTa ze<strong>da</strong>, Txroba SeuZlebel<br />

ars. <strong>da</strong> Se-ra-vides, didi seri (nadimi – a. a.) Semzades mefe-<br />

1 ix. r. i. maTevosiani, taSir-Zorageti, erevani, 1982, gv. 105, somxur enaze.<br />

2 cxorebai mefeT-mefisa <strong>da</strong>viTisi, 1992, gv. 181.<br />

122


man <strong>da</strong> kaTalikosman.<br />

xolo somexni sircxvileulni warvides mxargrZelTa<br />

karvad. 1 ivane msaxurTuxucesi etyo<strong>da</strong> Zmasa Tvissa, amirspasalarsa<br />

zaqarias… ”qarTvelTa marTali sarwmunoeba upyries.<br />

raRa ars myenebel Cuen<strong>da</strong>, rome marTali sarwmunoeba ara SeviwynaroT<br />

<strong>da</strong> ara naTel-viRoT qarTvelisa kaTalikosisa mier?”<br />

xolo igi miugeb<strong>da</strong>: “uwyi, Zmao, rameTu marTali sjuli<br />

ars qarTvelTa,” magram, miuxe<strong>da</strong>vad amisao, “me ara SeverTvi<br />

qarTvelTa!” <strong>da</strong> esma ivanes <strong>da</strong> rqua: “mikvirs sibrZnisa Senisagan,<br />

romel umjobessa ara arCev, me ara SeverTvi ganzraxvasa<br />

Sensa, naTel-viReb sarwmunoebasa ze<strong>da</strong> qarTvelTasa”...<br />

movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> naTel-iRo sarwmunoebasa ze<strong>da</strong> Cuensa ioanes<br />

mier kaTalikosisa. <strong>da</strong> mravali simravle somexTa movi<strong>da</strong> naTlisRebad.<br />

<strong>da</strong> iqmna sixaruli” 2 … zaqaria mxargrZelis gar<strong>da</strong>cvalebis<br />

Sesaxeb saubrisas igive mematiane aRniSnavs: zaqaria<br />

“iyo sarwmunoebiTa somexi, aramed yovelni saTnoebani<br />

saRmrToni <strong>da</strong> sakacoboni aqundes”. 3 Tamar mefis meore istorikosis,<br />

basili ezosmoZRvris matianeSi – “cxovreba mefeTmefisa<br />

Tamarisi” – zaqaria <strong>da</strong> ivane mxargrZelebis Sesaxeb<br />

naTqvamia: “ese kacni Rirsni iyvnes kacobisani: <strong>da</strong>RacaTu sjuliTa<br />

somexni iyvnes, garna yovliTurT marTlmadideblobisa<br />

mosavni. ese ivane werilTa ze<strong>da</strong>miwevniTa swavluli iyo, romlisaTvisca<br />

gulisxma hyo simrude sjulisa somexTasa, naTel<br />

iRo <strong>da</strong> iqmna WeSmarit qristiane. 4 ”<br />

zaqaria mxargrZelis vaJi SanSec marlTmadiebeli, qar-<br />

Tuli rjulis aRmsaarebeli gax<strong>da</strong>. TviT zaqariac moiTxov<strong>da</strong>,<br />

rom somxur eklesias Tavis wesebSi, RvTismsaxurebaSi Seetana<br />

mTeli rigi cvlilebebi qarTuli eklesiis gavleniT.<br />

im xanebSi marTlmadidebluri eklesia-monastrebic momravl<strong>da</strong><br />

somxeTSi, kerZod, somexTa de<strong>da</strong>qalaq anisSic. es eklesiamonastrebi<br />

miznad isaxavdnen, rac SeiZleba meti somexi moeq-<br />

1 mxargrZelebi gasomxebuli qurTebi iyvnen. aRsaniSnavia, rom Crdilo<br />

kavkasiaSi cxovrob<strong>da</strong> qurdTa tomi. qvemo qarTlSi mdebareob<strong>da</strong><br />

qurdvaWris xevi. arsebobs mosazreba, rom mxargrZelebi, SesaZloa,<br />

warmoSobiT Crdilo kavkasii<strong>da</strong>n iyvnen <strong>da</strong> ara qurTebi.<br />

2 qarTlis cxovreba, t. II, s. yauxCiSvilis gamocema, Tb., 1959, gv. 90.<br />

3 iqve, gv. 110.<br />

4 iqve, gv. 123.<br />

123


ciaT marTlmadideblobaze, qarTul rjulze. saqarTvlos ka-<br />

Tolikosi mouwodeb<strong>da</strong> anisis marTlmadidebel mRvdlebs:<br />

xalxisgan mcire gamosaRebs <strong>da</strong>sjerdiTo. es xels uwyob<strong>da</strong><br />

somexTa marTlmadideblad moqcevas. yovelive amas Sedegad<br />

mohyolia qarTul-somxuri eklesiebis urTierTobis gamwvaveba.<br />

mxiTar goSis “epistoleSi” Cans gulistkivili imis gamo,<br />

rom, Turme, qarTveli sasuliero moRvaweebi amxedrebdnen<br />

“Tavis xalxs” “somxebze, rom taWiki (mahmadiani _ a. a.) <strong>da</strong><br />

uria umjobesia somexzeo.” qarTvelebio “imdenad arian somexTa<br />

Zviris momxsenebeli, rom nakurTx eklesias angreven <strong>da</strong><br />

sakurTxevels, romelzec Sewirulia qriste, gareT agdeben;<br />

ityvian ZaRlis <strong>da</strong>kvlas somexTa eklesiaSi”... mxiTar goSi<br />

qarTvel mefeebs, kerZod, Tamar mefes sTxovs, rom maT “samefo<br />

xelmwifebiT risxva <strong>da</strong>scen, raTa ar <strong>da</strong>arRvion RvTis eklesia<br />

<strong>da</strong> (ar) <strong>da</strong>swvan jvari”. 1 marTalia, qarTul-somxuri eklesiebis<br />

urTierToba gamwvav<strong>da</strong>, magram isic un<strong>da</strong> iTqvas,<br />

rom <strong>saqarTvelo</strong>s sazRvrebSi moqceuli <strong>somxeTi</strong>c iseve <strong>da</strong>winaur<strong>da</strong>,<br />

gamdidr<strong>da</strong>, rogorc sakuTriv <strong>saqarTvelo</strong> Cveni istoriis<br />

oqros xanaSi. Tu XI saukuneSi <strong>da</strong> ufro adrec somxebi<br />

tovebdnen TavianT samSoblos, XII aswleulsa <strong>da</strong> XIII saukunis<br />

pirvel meoTxedSi amgvari ram TiTqmis aRar xdebo<strong>da</strong>; <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

wyalobiT somxebma <strong>da</strong>askvnes, rom maT somxeTSi<br />

cxovreba <strong>da</strong> saqmianoba SeeZloT.<br />

somxuri “saxarebis” 1214 wlis anderZ-minaweris Tanaxmad,<br />

am xelnaweris <strong>da</strong>mzadeba momx<strong>da</strong>ra “<strong>saqarTvelo</strong>Si laSas<br />

mefobisas, romelic flob<strong>da</strong> tfiliss, aniss <strong>da</strong> adrindel<br />

somex, alan <strong>da</strong> alvanel tanuterTa (xelisufalTa _ a. a.)<br />

mraval sxva qalaqs, karini<strong>da</strong>n (arzrumi<strong>da</strong>n _ a. a.) sparseTamde.”<br />

2 maSasa<strong>da</strong>me, giorgi-laSa iseTive mflobelia somexTa de<strong>da</strong>qalaq<br />

anisisa <strong>da</strong> kavkasiis sxva qalaqebisa, rogorc Tbilisisa.<br />

es cnoba, iseve, rogorc sxva masalebi, savsebiT <strong>da</strong>ujerebels<br />

xdian somex mkvlevarTa, kerZod, l. babaianis mosazrebas<br />

imis Sesaxeb, rom zaqaridebisaTvis (ase somexi mkvlevarni<br />

usafuZvlod uwodeben mxargrZelebs) ga<strong>da</strong>cemul teri-<br />

1 ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, somxur xelnawerTa X_XIII saukuneebis anderZminawerebis<br />

cnobebi <strong>saqarTvelo</strong>s Sesaxeb, gv. 113-116, 150-157.<br />

2 iqve, gv. 49.<br />

124


toriebs Tanamedroveni ar Tvlidnen <strong>saqarTvelo</strong>s saxelmwifos<br />

nawilad. maT isini, TiTqos, miaCn<strong>da</strong>T “zaqaridebis” <strong>da</strong>moukidebel<br />

samflobelod. qarTul wyaroebze rom aRaraferi<br />

vTqvaT, somxuri wyaroebis mecnieruli Seswavlac a<strong>da</strong>sturebs,<br />

rom mxargrZelebic iseTive ymebi, qveSevrdomebi iyvnen<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s mefisa, rogorc sakuTriv qarTuli miwa-wylis<br />

erisTavebi. 1 Tu Tamar mefem zaqaria <strong>da</strong> ivane mxargrZelebi<br />

aRazeva didi <strong>saqarTvelo</strong>s samefo karze <strong>da</strong> ivanesTvis axali<br />

Tanamdeboba, aTabagobac ki <strong>da</strong>wes<strong>da</strong>, es gakeT<strong>da</strong> im mizniT,<br />

rom <strong>somxeTi</strong>s <strong>saqarTvelo</strong>sTan kidev ufro metad Semomtkiceba<br />

momx<strong>da</strong>riyo, Cvens qveyanas SemoeerTebina samxreT <strong>somxeTi</strong>s<br />

mxareebic <strong>da</strong> somxebi masobrivad moqceuliyvnen marTlmadideblobaze,<br />

qarTul rjulze. samxreT <strong>somxeTi</strong>s mahmadiani<br />

mflobelni Sah-armenebad, e. i. somexTa Sahebad (mefeebad)<br />

iwodebodnen. isini mtrobdnen <strong>saqarTvelo</strong>s. Cveni qveynis<br />

usafrTxoebisTvis aucilebeli iyo Sah-armenTa gandevna samxreT<br />

<strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n.<br />

aramcTu <strong>saqarTvelo</strong>s istoriis oqros xanaSi, XIV saukuneSic<br />

ki TviT somxebi somxeTs <strong>saqarTvelo</strong>s Semadgenel<br />

nawilad miiCnevdnen. amas ganapirobeb<strong>da</strong> Cveni qveynis gaZlierebac<br />

giorgi brwyinvalis mefobis Jams. 1336 wels somexi<br />

mwignobari, terter(tiracu) erevanci, e.i. erevneli, romelic<br />

yirimSi wasula, wers: “me, tiracu, kaci uRirsi (sasuliero<br />

pirisTvis <strong>da</strong>maxasiaTebeli Tavm<strong>da</strong>blobaa _ a. a.), sabralobeli,<br />

udebi (zarmaci, <strong>da</strong>udevari _ a. a.) mRvdeli... Camovel <strong>saqarTvelo</strong><strong>da</strong>n,<br />

xor-virapis mezobeli, SesaniSnav qalaq erevni<strong>da</strong>n.”<br />

es mwignobari meoreganac aRniSnavs: “me, terteri, uRirsi<br />

mwerali, romelmac es wigni, “var<strong>da</strong>ni,” <strong>da</strong>vwere, codvebiT<br />

savse <strong>da</strong> Tanamdebi, udebi mRvdeli, sabralobeli, movedi <strong>saqarTvelo</strong><strong>da</strong>n,<br />

xor-virapis <strong>da</strong> ejmiawinis (eCmiaZinis _ a. a.) mezobeli<br />

SesaniSnav qalaq erevni<strong>da</strong>n.” 2 rogorc vxe<strong>da</strong>vT, erevani<br />

XIV saukuneSic <strong>saqarTvelo</strong>s organuli Semadgeneli na-<br />

1 ix. iqve, gv. 123-125, 129-130, 144 <strong>da</strong> sxvac; ilia abulaZe, Sromebi, t. IV,<br />

Tb., 1985, gv. 50_61; a. ab<strong>da</strong>laZe, somxur xelnawerTa VII-XIII saukuneebis<br />

anderZ-minawerebis (hiSatakaranebis) cnobebi <strong>saqarTvelo</strong>s Sesaxeb,<br />

krebulSi: literaturuli Ziebani, t. XXIV, Tb., 2003w.<br />

2 somxur xelnawerTa XIV_XV saukuneebis anderZebis (hiSatakaranebis)<br />

cnobebi <strong>saqarTvelo</strong>s Sesaxeb, a. ab<strong>da</strong>laZis gamocema, Tb., 1978, gv. 22-23.<br />

125


wili yofila. cxadia, amgvarive viTarebaa <strong>saqarTvelo</strong>s istoriis<br />

oqros xanaSic, didi <strong>saqarTvelo</strong>s epoqaSi.<br />

XIII saukunis somexi mematianis, kirakos ganZakecis sityviT,<br />

xvarazmelebis sulTanTan, jalaledidTan brZolis 1 win<br />

qarTvelebi “uzomo yoyoCobiT <strong>da</strong> ampartavnebiT pirobas debdnen,<br />

(rom) ukeTu sZlion mas (jalaledins _ a. a.), maTi xelisuflebis<br />

qveS myof yovel somexs qarTvelTa rjulze<br />

moaqcevdnen, xolo winaaRmdgomT maxviliT aRxocavdnen.” kirakosi<br />

<strong>da</strong> aseve XIII aswleulis meore somexi mematiane, var<strong>da</strong>n<br />

arevelci garnisSi <strong>saqarTvelo</strong>s jaris <strong>da</strong>marcxebis mizezad<br />

miiCneven qarTvelTa Zaladobas monofiziti somxebis<br />

(grigorianebis) marTlmadideblobaze, qarTul rjulze mosaqcevad,<br />

agreTve qarTvelebis mier somexTa wmin<strong>da</strong>nis saflavis<br />

wabilwvas. somxur eklesias Tavis samwysoze didi gavlena<br />

hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong>, albaT, ganawyob<strong>da</strong> kidec mas <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

winaaRmdeg. amdenad, araa gamosaricxi, rom garnisis brZolaSi,<br />

sa<strong>da</strong>c <strong>da</strong>samar<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s oqros xana, somexTa er-<br />

Tma nawilma uRalata Cvens qveyanas. jalaledinic Seecdebo<strong>da</strong><br />

esargebla qarTvel-somexTa <strong>da</strong>pirispirebiT <strong>da</strong> somxebi ga<strong>da</strong>ebirebina.<br />

2 XIII saukunisve somexi mematiane, stefanos orbeliani<br />

(warmoSobiT qarTveli, magram gasomxebuli) garnisis<br />

brZolaSi somex-qarTvelTa uTanxmoebaze laparakobs, rac gamoiwvev<strong>da</strong><br />

<strong>saqarTvelo</strong>s jaris <strong>da</strong>marcxebas. am mxriv aRsaniSnavia<br />

XIV aswleulis ucnobi qarTveli mematianis 3 cnobebi.<br />

garnisis brZolaSi <strong>saqarTvelo</strong>s jaris mTavarsar<strong>da</strong>li iyo<br />

ivane aTabagi, mxargrZeli (im dros Cveni mefea rusu<strong>da</strong>ni),<br />

qarTvelTa winambrZol jars (avangards) ki meTaurobdnen<br />

Salva <strong>da</strong> ivane axalcixelebi.<br />

qarTveli JamTaaRmwereli, saerTod, aqebs ivane mxargr-<br />

Zels, magram garnisis brZolaSi <strong>saqarTvelo</strong>s sastik marcxs<br />

<strong>da</strong> 1225 wli<strong>da</strong>n Cveni qveynis <strong>da</strong>mxobas, rasac is qristes<br />

jvarcmas a<strong>da</strong>rebs, <strong>saqarTvelo</strong>s jaris mTavarsar<strong>da</strong>ls, ivane<br />

aTabags abralebs. raki mematiane <strong>saqarTvelo</strong>s mefis samsaxurSi<br />

ivane mxargrZelis Rvawlsac warmoaCens, mis mimarT wa-<br />

1 es brZola gaimarTa somxeTSi, garnisSi(erevanTan axlos) 1225wels.<br />

2 ix. a. ab<strong>da</strong>laZe, somxur xelnawerTa X_XIII saukuneebis... gv. 156.<br />

3 iv. javaxiSvilma mas JamTaaRmwereli Searqva.<br />

126


yenebuli braldebac, rogorc etyoba, usafuZvlo araa. jalaledinisa<br />

<strong>da</strong> qarTvel winambrZolTa jarebi erTmaneTis pirispir<br />

rom <strong>da</strong>dgnen, “aqa <strong>da</strong>ipyra ferxi ivane aTabagman. ityvian,<br />

viTarmed SuriTa yo axalcixelTa Salva <strong>da</strong> ivanesiTa.<br />

hoi, Suri, yovelTa borotTa <strong>da</strong>sabami.” ivane mxargrZels “winambrZolTa<br />

yovelTa mouvlines kaci <strong>da</strong> rques: “<strong>da</strong>axloebul<br />

varT sultansa <strong>da</strong> spaTa misTa <strong>da</strong> Cuen di<strong>da</strong>d umcires varT<br />

<strong>da</strong> omi Zlieri wina gvic. warmoimalon mxneTa spaTa mefisaTa<br />

<strong>da</strong> simxneman Senman.” ese orgzis <strong>da</strong> samgzis mouvlines, xolo<br />

igi ara-rasa miugeb<strong>da</strong>. xolo vinaTgan winambrZolni Torelni<br />

<strong>da</strong> umetes axalcixelni Salva <strong>da</strong> ivane axovan iyvnen <strong>da</strong> wyobaTa<br />

Sina (brZolebSi _ a. a.) saxelovanni, arRara rides simravlesa<br />

sultnisa spaTasa, viTa mxecni ze<strong>da</strong> mietevnes, <strong>da</strong><br />

iqmnes Zlierni omni. moswy<strong>da</strong> orgniTve uricxvi, <strong>da</strong> Zlierad<br />

mbrZolobdes Salva <strong>da</strong> ivane, axovanTa <strong>da</strong> ZlierTa srvides,<br />

<strong>da</strong> gangrZel<strong>da</strong> omi sastiki. xolo ivane aTabagi <strong>da</strong> spani...<br />

xedvides Zliersa omsa <strong>da</strong> ara Seiwyalebdes TanamonaTesave-<br />

Ta <strong>da</strong> erTsjulTa, qristes aRmsarebelTa TorelTa <strong>da</strong> maT<br />

Tana mravalTa saxelovanTa, aramed dges SoriT, <strong>da</strong> ara ineba<br />

Suela ivane aTabagman, romelsa SuriT ityvian amas yofad <strong>da</strong><br />

ara Tu SiSiTa.<br />

<strong>da</strong> viTar gangrZel<strong>da</strong> omi, orTave ZmaTa axalcixelTa<br />

<strong>da</strong>uxoces cxenni, <strong>da</strong> queiTni mxned ibrZodes <strong>da</strong> moisrnes orgniTve<br />

uricxuni, <strong>da</strong> umetes Torelni. <strong>da</strong> viTar SenivT<strong>da</strong><br />

Zlierad omi, xrmalnica axalcixelTani gantydes Cabalaxsa<br />

ze<strong>da</strong>, maSin ivltodes qarTvelni”. 1 SesaZlebelia, ivane aTabagis<br />

Ralatis ambavi asaxuli iyos erT javaxur TqmulebaSic:<br />

“Tamar dedofli SulisaTvin (SvilisaTvis _ a. a.) uRalatnia<br />

mTavar aTabegebs”... 2 raki “aTabegi” mravlobiT ricxvSia, ivanesTan<br />

erTad, SesaZloa, nagulisxmevia misi vaJi avagic. gasomxebulma<br />

qurTma Tu qurdma, ivane aTabagma Tavis Surianobas,<br />

pirad interesebs anacvala oqros xanis <strong>saqarTvelo</strong>. es<br />

SeiZleba gamowveuli iyos imiTac, rom bevri somexi ver eguebo<strong>da</strong><br />

<strong>saqarTvelo</strong>s Zlierebas, qarTuli droSis qveS kavkasi-<br />

1<br />

qarTlis cxovreba, t. II, gv. 169-170.<br />

2<br />

i. gigineiSvili, v. Tofuria, i. qavTaraZe, qarTuli dialeqtologia, t. I,<br />

Tb., 1961, gv. 351.<br />

127


is gaerTianebas.<br />

XIII saukuneSic araerTi somexi lanZRav<strong>da</strong> qarTvelebs,<br />

mag., istorikosebi kirakos ganZakeci <strong>da</strong> var<strong>da</strong>n arevelci. ma-<br />

Ti aRmzrdeli maswavlebeli, vanakanic ukmayofilebas gamoTqvams<br />

qarTvelTa mimarT. misi sityviT, “qarTvelni gvgmoben<br />

Cven <strong>da</strong> gvRalatoben,” miuxe<strong>da</strong>vad imisao, rom “mesropma misca<br />

maT anbani, <strong>da</strong> varZiis jvari manve akurTxa.” qarTvelebi<br />

umadurobas iCeneno somxebisadmi. 1 gamodis, rom varZiis samonastro<br />

kompleqsi vanakans V aswleulis Zeglad miuCnevia,<br />

riTac, cxadia, didi Secdoma mosdis. aseve <strong>da</strong>ujerebelia misi<br />

zRaprebi mesrop-maStocis did Rvawlze qarTuli kulturis<br />

ganviTarebaSi. isev <strong>da</strong> isev saqme gvaqvs somxur ideologiasTan,<br />

romlis mixedviTac kavkasiaSi wamyvani eri somxebi<br />

un<strong>da</strong> iyvnen <strong>da</strong> ara qarTvelebi. vanakans <strong>da</strong> mis amqars, albaT,<br />

araferi smeniaT dinozavrebsa <strong>da</strong> saTafliaze, Torem ityodnen<br />

_ saTafliaSi dinozavrebi <strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n movidneno! ra SeuSli<strong>da</strong>T<br />

xels dinozavrebs, saTaflii<strong>da</strong>n wasuliyvnen somxeTSi?<br />

somxebis azriT, qarTulma eklesiamac Tavi <strong>da</strong>iRupa,<br />

rodesac, TiTqos, gamoeyo somxur eklesias qarTvelTa<br />

kaTolikosis, kirion I-is dros. amis gamo XIII s-is somexi mematiane,<br />

mxiTar airivanecic, agrZelebs ra somxur tradicias,<br />

kirions bilws uwodebs. 2<br />

qarTvel-somexTa metoqeoba, <strong>da</strong>pirispireba Cans l. maRalaSviliseuli<br />

“saxarebis” 1310 wlis anderZ-minaweri<strong>da</strong>nac.<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s kaTolikos-patriarqma eqvTimemo “mibrZana qurmuxisa<br />

mTavarefiskopossa <strong>da</strong> yovlisa mTeulisa winamZRuarsa<br />

kvirile donaursa gar<strong>da</strong>werinebad saxarebisa <strong>da</strong> wargzavnad<br />

TuiTeulisaTvis eklesiisa.” me “saxarebao” “warvgzavnen say<strong>da</strong>rTa,<br />

monasterTa <strong>da</strong> SvidTa saswavlelTa TavsmdgomTadmi<br />

<strong>da</strong> vubrZane swavlebad sjuli WeSmariti... qarTlisa cxoreba[i]<br />

<strong>da</strong> cxoreba[i] alvaniisa (kavkasiis albaneTis _ a. a.)...<br />

romeli <strong>da</strong>wera petre lagaZeman <strong>da</strong> vinme somexman ga[<strong>da</strong>iRo]<br />

1 l. meliqseT-begi, Zveli somxuri literaturis istoria, gv. 131-132. rogorc<br />

etyoba, vanakans samcxe-javaxeTi, cxadia, usafuZvlod, somxur miwawylad<br />

miaCnia <strong>da</strong> ver egueba, rom mis dros es mxare qarTuli kulturis<br />

umniSvnelovanes keras warmoadgen<strong>da</strong>.<br />

2 mxiTar airivaneci, qronografiuli istoria, 1990, gv. 32.<br />

128


igi. <strong>da</strong> sakuTrad <strong>da</strong>werilad gamoacxa<strong>da</strong> <strong>da</strong> somexTac advilad<br />

iwames Cueulebisamebr.” 1<br />

mas Semdeg, rac Temur lengis urdoebma aaoxres saqar-<br />

Tvelo, 1412 wels Cveni qveynis mefe gax<strong>da</strong> aleqsandre I. mahmadiani<br />

<strong>da</strong>mpyroblebi aleqsandres mefobis Jamsac gacxarebiT<br />

utevdnen <strong>saqarTvelo</strong>s, misi miwasTan gasworeba sur<strong>da</strong>T. miuxe<strong>da</strong>vad<br />

amisa, 1431 wels aleqsandre mefem didi laSqroba<br />

moawyo qvemo qarTlis samxreT nawilis, lore-taSiris gasa-<br />

Tavisufleblad <strong>da</strong> es mxare kvlav <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>ubrun<strong>da</strong>.<br />

lore-taSirisaTvis brZolaSi didi wvlili Seutania qar-<br />

TvelTa imdroindel kaTolikoss Tevdores.mas ase miumar-<br />

Tavs <strong>saqarTvelo</strong>s jarisTvis: “ama usjuloTa agaris naTesav-<br />

Ta (mahmadianebs _ a. a.) andronikes Svili alastaneli giorgi<br />

mouklavs (alastani sofelia javaxeTSi _ a. a.) <strong>da</strong> mravalni<br />

qristianeni wamebiTa aRusrulebian <strong>da</strong> <strong>da</strong>utyueebian, <strong>da</strong> taxti<br />

mefeTa ganuryvnia <strong>da</strong> sapationi <strong>da</strong> camdis maRalni say<strong>da</strong>rni<br />

Seuracx uqmnian, saxl-salocveli quab avazakTa uqmnia<br />

<strong>da</strong> uneTa (cxenebisTvis _ a. a.) maTTvis sayofad ganuCenia. aw<br />

brZoleT Zlierad <strong>da</strong> <strong>da</strong>RaTu vinme omsa Sigan aRsasruli miiRoT,<br />

qristesTuis wamebulTa guerdis miiTualviT; <strong>da</strong> <strong>da</strong>Ra-<br />

Tu vinme <strong>da</strong>kodiTa (<strong>da</strong>WriT _ a. a.) anu <strong>da</strong>SavebiTa <strong>da</strong> raTaca<br />

tkiviliT itanjebiT, yovelsave qriste misad nebismyofelad<br />

miiTualavs”. 2 rogorc vxe<strong>da</strong>vT, <strong>saqarTvelo</strong>s kaTolikosi<br />

Tevdore STaagoneb<strong>da</strong> qarTvelTa jars, rom mas jvarosnuli<br />

laSqroba moewyo qarTuli miwa-wylis, lore-taSiris gasaTavisufleblad.<br />

mefe aleqsandre I-s loreli un<strong>da</strong> ewodos, radgan man<br />

<strong>saqarTvelo</strong>sTvis uaRresad mZime pirobebSi SesZlo qarTuli<br />

jaris fexze <strong>da</strong>yeneba <strong>da</strong> imdenad gaZliereba, rom Cveni qveynis<br />

Tav<strong>da</strong>cvisTvis metad mniSvnelovani lores cixe-simagre,<br />

lore-taSiris mxare mtrisgan gawmendil iqna. msgavsi saxelwodebebi<br />

ki, mag., afrikeli, neveli, erevneli (paskeviC-erevneli)<br />

<strong>da</strong>mkvidrebulia msoflio istoriaSi. 1921 wels ruseTis<br />

imperiam lore-taSiri waarTva <strong>saqarTvelo</strong>s, somxeTs ga<strong>da</strong>sca.<br />

1 m. janaSvili, <strong>saqarTvelo</strong>s istoria, Tb., 1895, gv. 204-205.<br />

2 qarTuli samarTlis Zeglebi, t. II, i. doliZis gamocema, Tb., 1965, gv. 123.<br />

129


iyvnen iseTi somxebic, romlebsac <strong>saqarTvelo</strong>s marcxi<br />

ar moswon<strong>da</strong>T. mag., somexi mwignobari, maTeos monazoni wuxs<br />

XV saukunis <strong>da</strong>sawyisSi mtris mier <strong>saqarTvelo</strong>s mefis, konstantines<br />

mokvlis gamo: “warwymides mefe <strong>saqarTvelo</strong>si,<br />

Turqmenis boroti naTesavis, [i]usufad saxeldebuli satanis<br />

mier <strong>da</strong>tyvevebuli kostantine. moicva didma mwuxarebam gonebaca<br />

<strong>da</strong> arseba Cveni, radganac didsa naTesavs Cvensas (somex<br />

ers _ a. a.) hyav<strong>da</strong> is Tavis mefis magivrad; <strong>da</strong>vkargeT igi...” 1<br />

<strong>da</strong>axloebiT 1411 wels meore somexi swavluli, maTeos juRaeci<br />

aRniSnav<strong>da</strong>: sikeTe oTxi saxisaa, esenia _ Sewyaleba,<br />

kacTmoyvareoba, stumarTmoyvareoba <strong>da</strong> guluxvoba; “qarTvel-<br />

Ta naTesavs aqvs es [Tvisebebi] srulyofilad, amis gamo ga<strong>da</strong>rCa<br />

maTi samefo.” 2 am somxebs imedi hqon<strong>da</strong>T, rom <strong>saqarTvelo</strong><br />

Tu SeZleb<strong>da</strong>, <strong>da</strong>exmarebo<strong>da</strong> maT, yovel SemTxvevaSi, <strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n<br />

ltolvil somxebs TavSesafars miscem<strong>da</strong>. XV saukunis<br />

miwuruls <strong>saqarTvelo</strong>sTvis, kerZod, lore-taSirSi mdebare<br />

monastris, haRbatisaTvis (axpatisaTvis) Tavi Semoufarebia<br />

ejmiawini<strong>da</strong>n ltolvil somexTa kaTolikos sargiss. 3 ejmiawinSi<br />

somexTa sakaTolikoso gadmotanil iqna 1441 wels.<br />

rogorc zemoT iTqva, somexTa sakaTolikoso somxeTs moa-<br />

Sora bizantiis imperiam XI s-is Sua xanebSi. saqarTeloSi<br />

somexTa kaTolikoss XVII aswleulSic upovia TavSesafari.<br />

1437 wels ga<strong>da</strong>werili somxuri xelnaweris anderZ-minawerSi<br />

naTqvamia: xelnaweri wigni <strong>da</strong>mzad<strong>da</strong>o “sanainis monasterSi...<br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si RvTismsaxuri aleqsandres mefobisas.”<br />

xelnaweris ga<strong>da</strong>mweri JamTa siaves uCivis: “sasowarkveTili<br />

var drois sisastikisa <strong>da</strong> somexTa qveynis mravali vaebisa <strong>da</strong><br />

aoxrebis gamo, rameTu movi<strong>da</strong> SeCvenebuli, boroti mZlavri<br />

<strong>da</strong> antiqristes winamorbedi, Ze satanisa Sahruxi, lang-Tamuris<br />

Svili, tomiT sparsi (mahmadiani igulisxmeba _ a. a.);<br />

igi samxreTi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>iZra didi laSqriT, uricxvi mxedrobiT,<br />

movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>aqcia Cveni qveyana, gaZarcva <strong>da</strong> <strong>da</strong>atyveva yovelive...<br />

es mesamed mosvla <strong>da</strong> <strong>da</strong>rbeva iyo, Cveni eklesiebi sibnelem<br />

moicva... Cveni Zmobis wevrebi (somexi berebi _ a. a.) ga-<br />

1 somxur xelnawerTa XIV_XV saukuneebis anderZebis... gv. 35-36.<br />

2 iqve, gv. 138.<br />

3 iqve, gv. 99-101.<br />

130


viqeciT <strong>da</strong> gavifanteT qarTvelTa qveyanaSi... am mizezis gamo<br />

<strong>da</strong>vmkvidrdiT sanainis am wm. monasterSi”. 1 sanainis monasteri<br />

lore-taSirSi mdebareob<strong>da</strong>. rogorc vxe<strong>da</strong>vT, somexi mwignobari<br />

sanainsa <strong>da</strong> lore-taSirs qarTvelTa qveynis nawilad miiCnevs<br />

<strong>da</strong> ara <strong>somxeTi</strong>sad. raki <strong>saqarTvelo</strong>s xelisufleba<br />

<strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n ltolvil somxebs TavSesafars aZlev<strong>da</strong>, bunebrivia,<br />

maT Cvens qveyanaSi somxuri eklesia-monastrebic hqon<strong>da</strong>T.<br />

yuradRebas ipyrobs 1438 wels ga<strong>da</strong>werili somxuri<br />

xelnaweris anderZ-minaweric: ...”Tamuris Ze, Sahruxad saxeldebuli,<br />

didZali mxedrobiT, sastiki, gulqva, uwyalo <strong>da</strong><br />

qristianTa sisxls mowyurebuli, oTxgzis <strong>da</strong>esxa Tavs Tavrizis<br />

qveyanas <strong>da</strong> didi, eniT uTqmeli ziani miayena somxeTs,<br />

rameTu zogi maxviliT mosres, zogi Seubraleblad tyved waasxes<br />

<strong>da</strong> warwymides; sxvebi SimSilisagan mimkv<strong>da</strong>rebuliyo.<br />

maTgan zogi mokv<strong>da</strong>, zogic mglebma <strong>da</strong> mxecebma SeWames <strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>glijes, xolo <strong>da</strong>narCeni, ganadgurebulebi aqeT-iqiT miawydnen<br />

<strong>da</strong> miaSures <strong>saqarTvelo</strong>s. sruliad gaukacriel<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

aoxr<strong>da</strong> Cveni qveyana, cis mobaZav taZarTa karni <strong>da</strong>iketa, lamprebi<br />

<strong>da</strong> sanTlebi Caqra, <strong>da</strong>bnel<strong>da</strong>, sakmeveli <strong>da</strong> Sesawiravi<br />

Semcir<strong>da</strong>, locvam <strong>da</strong> fsalmunTa galobam iklo <strong>da</strong> Sewy<strong>da</strong>,<br />

msxverplad Sesawiri <strong>da</strong> eklesiis yoveli siwminde, jvari <strong>da</strong><br />

saxareba, yvela samoseli <strong>da</strong> eklesiis samsaxurebeli urjuloebma<br />

xelT igdes tyved. di<strong>da</strong>d <strong>da</strong>mwuxr<strong>da</strong>, SeZrwun<strong>da</strong>, moTqvam<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> godeb<strong>da</strong> somexTa eklesia. gavxdiT viTarca Zveli<br />

israeli, yvela naTesavisagan <strong>da</strong>Trgunvili <strong>da</strong> <strong>da</strong>mcirebuli...<br />

am sastik <strong>da</strong> ubedurebis xanaSi, did gaWirvebasa <strong>da</strong> si-<br />

RatakeSi <strong>da</strong>vawerine es wigni ucxo qveyanaSi, <strong>saqarTvelo</strong>Si,<br />

hohanes mRvdels, haRbatis monasterSi... <strong>saqarTvelo</strong>Si aleqsandres<br />

mefobisas”. 2 haRbatis anu axpatis monasteric loretaSirSi<br />

mdebareob<strong>da</strong>. anderZ-minaweris somexi avtori loretaSirs<br />

somxebisaTvis ucxo mxared, <strong>saqarTvelo</strong>s organul<br />

nawilad miiCnevs. <strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n ltolvil, gaWirvebul somxebs<br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si, kerZod, lore-taSirSi <strong>da</strong>saxlebaze, Semoxizvnaze<br />

qarTvelebi uars rom ar eubnebodnen, es imitomac xde-<br />

1 iqve, gv. 51.<br />

2 iqve, gv. 53-54.<br />

131


o<strong>da</strong>, rom Cvens winaprebs miaCn<strong>da</strong>T, kvlav aRidgendnen, xelmeored<br />

Seiqmnidnen <strong>saqarTvelo</strong>Si oqros xanas, sjero<strong>da</strong>T,<br />

rom qarTuli suli kvlavac gaSli<strong>da</strong>, Seisxam<strong>da</strong> frTebs,<br />

Cvens qveyanas isev moevlinebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>viT aRmaSenebeli <strong>da</strong> Tamari,<br />

romlebic SeZlebdnen kavkasiis gaerTianebasac, rac aucilebeli<br />

iyo mozRvavebul mterTa mosagerieblad. kavkasiis<br />

gasaerTianeblad ki saWiro iyo normaluri urTierTobebi<br />

<strong>da</strong>myarebuliyo kavkasiel xalxebs, erebs Soris. am mizniT<br />

qarTveli xelisufalni marto somxebs ki ara, saerTod, yvela<br />

kavkasiels uRebdnen Cveni qveynis karebs, SeZlebis<strong>da</strong>gvarad<br />

maspinZlobdnen.<br />

lore-taSirisaTvis brZolas qarTvelebi <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

samefo-samTavroebad <strong>da</strong>Slis Semdegac agrZelebdnen. 1491<br />

wels qarTlis mefe konstantine II-s, mahmadian <strong>da</strong>mpyrobTa<br />

rac SeiZleba Sors gasarekad, sevanis tbamde ulaSqria. am<br />

dros qarTlis “mefem aiRo lores cixe <strong>da</strong> mbrZaneblobs am<br />

qveyanaze.” 1 lore-taSirisaTvis brZola kidev ufro gamZafr<strong>da</strong><br />

XVI saukuneSi, kerZod, qarTlis mefis, simonis dros. 1579<br />

wels, rodesac Turq-osmalebi TareSobdnen qarTlSi, simon<br />

mefes <strong>da</strong>ulaSqravs lore-taSiri, magram lores cixe-simagre<br />

ver gauwmendia TurqTagan. 1586 wels simonma “kualad Sehyara<br />

spa Tavisi <strong>da</strong> waremarTa loresa ze<strong>da</strong>. ra mivi<strong>da</strong>, gamovi<strong>da</strong><br />

faSa muneburi (iqauri _ a. a.) <strong>da</strong> ewyunen (SeebrZolnen – a. a.)<br />

urTierTas <strong>da</strong> iqmna brZola Zlieri <strong>da</strong> RvTiT gaemarjua mefesa<br />

svimons, <strong>da</strong> moswy<strong>da</strong> urumi (Turqi – a. a.) mravali… <strong>da</strong><br />

aRiRo quabebi (gamoqvabulebi – a. a.) lorisa, <strong>da</strong>ipyra 2 lore,<br />

<strong>da</strong> cixe maTve urumT eWira.<br />

<strong>da</strong> gamovi<strong>da</strong> xani, mciredTa JamTa Seisuena <strong>da</strong> kualad<br />

Seiyara <strong>da</strong> warmovi<strong>da</strong> <strong>da</strong> moadga cixesa lorisasa, <strong>da</strong>uwyo<br />

brZola <strong>da</strong> aRiRo cixe lorisa.” 3 ase grZeldebo<strong>da</strong> gauTaveblad<br />

saukuneebis ganmavlobaSi. 4 bevri rom ar gavagrZeloT,<br />

qarTvelebs, aswleulebis manZilze, lore-taSiris gasaTavi-<br />

1<br />

iqve, gv. 98.<br />

2<br />

imdroindel qarTul enaSi es sityva <strong>da</strong>kavebas, <strong>da</strong>Werasac niSnavs.<br />

3<br />

qarTlis cxovreba, II, gv. 372-374.<br />

4<br />

ix. papuna orbeliani, ambavni qarTlisani, e. cagareiSvilis gamocema,<br />

Tb., 1981, gv. 67, 99, 121-122, 125, 139.<br />

132


sufleblad, SesanarCuneblad zRva sisxli aqvT <strong>da</strong>Rvrili.<br />

amdenad, usamarTlobaa, rom dRes lore-taSiri <strong>somxeTi</strong>s SemadgenlobaSia<br />

<strong>da</strong> ara <strong>saqarTvelo</strong>s sazRvrebSi.<br />

XVI saukunis erT Turqul dokumentSi naTqvamia: “seid<br />

Cuquris reaias (e. i. erevnis mxaris glexebis – a. a.) umravlesobam<br />

Tavisi ojaxis gamosakvebad lukma-purisaTvis <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

miaSura.” Zalian xSirad xdebo<strong>da</strong> ase. 1 lukma-puris armqone<br />

somexi glexebi Soreul qveynebSi ga<strong>da</strong>xvewas verc SeZlebdnen<br />

usaxsrobis gamo. <strong>saqarTvelo</strong>mde ki rogorme moaRwevdnen<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>rwmunebulic iyvnen, rom Cvens qveyanaSi TavSesafarsac<br />

<strong>da</strong> “arsobis pursac” moipovebdnen. miuxe<strong>da</strong>vad imisa,<br />

rom XV saukuni<strong>da</strong>n qarTvelebsac Zalian uWir<strong>da</strong>T <strong>da</strong> saqar-<br />

Tvelo calkeul samefo-samTavroeba<strong>da</strong>c <strong>da</strong>iSala <strong>da</strong>mpyrobTa<br />

Semotevebis, veragobis Sedegad, qarTveli eris jansaRi nawili<br />

mu<strong>da</strong>m ibrZo<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s gasaerTianeblad <strong>da</strong> kavkasiis<br />

erTobisTvisac. kavkasielebsac, SeZlebis<strong>da</strong>gvarad, exmarebodnen,<br />

mfarvelobdnen Cveni winaprebi.<br />

XVI aswleulSi TurqeTma <strong>da</strong>ipyro javaxeTi. amave saukunis<br />

bolos <strong>da</strong>mpyrobelma Turqebma, rac SeiZleba meti xarkis<br />

akrefis mizniT, aRweres javaxeTi. 2 aRweris masalebi<strong>da</strong>n<br />

irkveva, rom XVI saukuneSi javaxeTis mosaxleobis 90 _ 95<br />

procents qarTvelebi Seadgendnen. ase, rom usafuZvloa somex<br />

mklevarTa, publicistTa Tu politologTa gancxadebebi,<br />

TiTqos, javaxeTi XIX saukunemdec somxur mxares warmoadgen<strong>da</strong>.<br />

ruseTis imperiisa <strong>da</strong> somxuri wreebis nebiTa Tu mcdelobiT<br />

javaxeTi xelovnurad aqcies somxur mxared swored<br />

XIX_XX aswleulebSi.<br />

<strong>da</strong>mpyroblebi cdilobdnen, <strong>saqarTvelo</strong>Si mcxovrebi<br />

somxebi TavianT sayrdenad gamoeyenebinaT qarTveli eris winaaRmdeg<br />

brZolaSi. es movlena adri<strong>da</strong>nve <strong>da</strong>sturdeba, mag.,<br />

monRolTa batonobis dros. 3 amasve akeTeb<strong>da</strong> sisxlismsmeli<br />

Sah-abas I-c. mas miumxria, kerZod, Tbiliseli somxebi, romle-<br />

1<br />

Turquli wyaroebi samcxe-saaTabagos istoriisaTvis, c. abulaZis gamocema,<br />

Tb., 1983, gv. 28-29, 48, 52.<br />

2<br />

ix. gurjistanis vilaieTis didi <strong>da</strong>vTari, s. jiqias gamocema, t. II, Tb.,<br />

1941 w.<br />

3 qarTlis cxovreba II, gv. 244.<br />

133


ic giorgi saakaZis winaaRmdeg moqmedebdnen, mxars uWerdnen<br />

yizilbaSebs. giorgi saakaZes kicxavs warmoSobiT somexi mematiane,<br />

goreli farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZec _ rogor misca Tavs<br />

ufleba saakaZem, rogor gabe<strong>da</strong> Sah-abasis winaaRmdeg ajanyebao.<br />

1 roca amas <strong>saqarTvelo</strong>s sasicocxlo interesebi moiTxov<strong>da</strong>,<br />

qarTvelebi Sah-abasis, Temur lengis <strong>da</strong> nebismieri<br />

mtarvalis winaaRmdeg ajanyebas, brZolas be<strong>da</strong>vdnen <strong>da</strong> Tu<br />

mTlianad vera, nawilobriv mainc mizansac aRwevdnen, avad<br />

Tu kargad axerxebdnen samSoblos <strong>da</strong>cvas, saxelmwifoebriobis<br />

SenarCunebas. somxebis msgavsad, qarTvelebsac rom mietovebinaT<br />

TavianTi samSoblo <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva qveynebSi ga<strong>da</strong>xvewiliyvnen<br />

(sparseT-TurqeTi xom yoveli RoniT cdilob<strong>da</strong><br />

qarTveli eris winaaRmdegobis gatexvas, qarTvelobis ga<strong>da</strong>gvarebas,<br />

maT mospobas), islamuri samyaro Seisruleb<strong>da</strong> Tavis<br />

mizans <strong>da</strong> mTels kavkasias gaamahmadianeb<strong>da</strong>. aseT SemTxvevaSi<br />

somxebs gauWirdebo<strong>da</strong>T XIX_XX saukuneebSi somxeTSi<br />

<strong>da</strong>bruneba Tun<strong>da</strong>c ruseTis imperiis <strong>da</strong>xmarebiT.<br />

italielma pietro dela valem 1627 wels romis paps warudgina<br />

“informacia <strong>saqarTvelo</strong>s Sesaxeb.” pietro <strong>saqarTvelo</strong>Si<br />

namyofi ar aris, man es “informacia” sxvaTagan gagonili<br />

ambebis safuZvelze Seadgina. pietros sityviT, calke mefe<br />

hyavs qarTlsac, “romelic warmoadgens didi <strong>somxeTi</strong>s nawils<br />

<strong>da</strong> misi mTavari rezidenciaa tfilisi.” axlandeli <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

SemadgenlobaSi moqceuliao <strong>somxeTi</strong>s erTi nawili.<br />

2 <strong>saqarTvelo</strong>m Tavisi araerTi mxare <strong>da</strong>karga saukuneebis<br />

ganmavlobaSi, mag., tao-klarjeTi, kola-artaani <strong>da</strong> sxvebic<br />

<strong>da</strong> mainc<strong>da</strong>mainc somxur miwa-wyals <strong>da</strong>exarba? igive sparseTi<br />

<strong>da</strong> TurqeTi qarTul mxareebs rom itacebdnen <strong>da</strong> mTeli <strong>somxeTi</strong>c<br />

<strong>da</strong>pyrobili hqon<strong>da</strong>T, <strong>saqarTvelo</strong>sagan somxuri miwawylis<br />

misakuTrebas moiTmendnen? cxadia, ara! aSkaraa, rom<br />

safrangeTis agent pietro dela vales somxebma miawodes<br />

mc<strong>da</strong>ri informacia; SesaZloa, somexma vaWrebma, somxurma eklesiam<br />

pietro moisyi<strong>da</strong> kidec. pietro dela vales “informa-<br />

1 ix. saistorio moambe, II, 1925w., gv. 233.<br />

2 g. Jor<strong>da</strong>nia, z. gamezar<strong>da</strong>Svili, romis kaTolikuri misia <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>,<br />

nawili I, Tb., 1994, gv. 347, 351-352, rusul enaze; msgavsi cnobebi sxva<br />

ucxoel avtorTa nawerebSic gvxvdeba.<br />

134


cia” saeWvod emTxveva erTi somxuri xelnaweris 1629 wlis anderZ-minaweris<br />

cnobas, sa<strong>da</strong>c Tbiliss somexTa qalaqi ewodeba.<br />

1 sinamdvileSi, im dros Tbilisi qarTlis samefos de<strong>da</strong>qalaqi<br />

iyo <strong>da</strong>, tradiciulad, sruliad <strong>saqarTvelo</strong>s, yovelTa<br />

qarTvelTa sataxto qalaqad aRiqmebo<strong>da</strong>. qarTvelebi aTaswleulebis<br />

ganmavlobaSi TavganwirviT imisTvis ar omobdnen,<br />

brZolis velze Cveni winaprebis zRva sisxli imitom ar iRvrebo<strong>da</strong>,<br />

rom <strong>saqarTvelo</strong>s de<strong>da</strong>qalaqi Tbilisi somxebisTvis<br />

<strong>da</strong>eTmoT. XVIIs-is poetis, feSangis Tanaxmad, sparseTis Sahs<br />

uTqvams qarTvelebze: “ver ewyobian muqaras maTi modgma <strong>da</strong><br />

jilagi.” XVIIIs-is ucnobi poeti ambobs: “qarTvelni lomni,<br />

uyvaran omni.” omi ra sayvarelia, magram samSoblos, igive<br />

Tbilisis ga<strong>da</strong>rCena sxvagvarad ar iqnebo<strong>da</strong>. Tu qarTvelTa<br />

mefeebi somxebs TbilisSi <strong>da</strong>saxlebis nebas rTavdnen, es xdebo<strong>da</strong><br />

imis gamoc, rom <strong>saqarTvelo</strong>Si JamTa siavis drosac<br />

cocxlob<strong>da</strong> kavkasiis erTianobis idea.<br />

XVII_XVIII saukuneebis cnobili somexi moRvawe, somxuri<br />

saxelmwifoebriobis, <strong>somxeTi</strong>s samefos aRdgenis mosurne israel<br />

ori evropelebs umtkiceb<strong>da</strong>, rom “<strong>saqarTvelo</strong> did sasomxeTSia<br />

<strong>da</strong> yvela iqauri qristianebic sul somxebi ariano.”<br />

2 somxur wreebSi maradJams cocxlob<strong>da</strong> kavkasiaSi somex-<br />

Ta pirvelobis idea. maT miaCn<strong>da</strong>T, rom rodesac <strong>somxeTi</strong>s samefo<br />

mkvdreTiT aRdgebo<strong>da</strong>, <strong>saqarTvelo</strong> misi nawili un<strong>da</strong><br />

gamx<strong>da</strong>riyo, rameTu somxuri ideologiis mamebs somxeT-saqar-<br />

Tvelos urTierToba sxvagvarad ver warmoedginaT. am dros<br />

qristianuli samefoebi mxolod <strong>saqarTvelo</strong>Si arsebob<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

isini TavganwirviT ebrZodnen uricxv mters kavkasiaSi qristianobis<br />

ga<strong>da</strong>sarCenad. qarTvelebi <strong>somxeTi</strong>s gaTavisuflebasac<br />

rom isaxavdnen miznad, amis <strong>da</strong>sturia XVIII s-is 20-iani<br />

wlebis ambebic. im dros <strong>somxeTi</strong>s erT-erT mxareSi, siuniqSi<br />

(sivnieTSi) somxebi aujanydnen <strong>da</strong>mpyroblebs <strong>da</strong> <strong>da</strong>xmareba<br />

sTxoves qarTlis samefo kars. qarTlis xelisuflebam sivnieTSi<br />

gagzavna qarTul jarSi gamowrTobili, <strong>saqarTvelo</strong>Si<br />

1 somxur xelnawerTa XVII saukunis hiSatakaranebi, t. II, Seadgines v. akofianma<br />

<strong>da</strong> a. ovanisianma, erevani, 1978, gv. 321, somxur enaze.<br />

2 ix. m. TamaraSvili, pasuxaT somxis mwerlebs, romelnic uaryofen qar-<br />

TvelTa kaTolikobas, Tb., 1904, gv. 43.<br />

135


mcxovrebi somexi <strong>da</strong>viT-begi <strong>da</strong> sxvebic. <strong>da</strong>viT-begis razmma<br />

sivnieTSi mniSvnelovani gamarjvebebi moipova. <strong>da</strong>viT-begi somexTa<br />

erovnul gmirad iqca. qarTveli mefeebi fiqrobdnen,<br />

rom kavkasiaSi somexi qristianebis arsebobac aucilebeli<br />

iyo, raTa amiT eCvenebinaT msofliosaTvis, rom kavkasiaSi<br />

qristianobas meti safuZveli, uflebebi gaaCn<strong>da</strong>, vidre<br />

mahmadianobas, romelic walekviT emuqrebo<strong>da</strong> mTels kavkasias.<br />

<strong>somxeTi</strong> ki Tan<strong>da</strong>Tan somxebisgan iclebo<strong>da</strong>. XVIII saukunis<br />

bolos somxeTSi mxolod 25000 somexi cxovrob<strong>da</strong>, <strong>da</strong>nar-<br />

Ceni mosaxleoba <strong>somxeTi</strong>sa arasomxuri, mahmadianuri iyo. ejmiawinis<br />

somxuri sakaTolikoso haerSi gamokidebuli rom ar<br />

<strong>da</strong>rCeniliyo, amitomac asaxlebdnen qarTveli mefeebi somxe-<br />

Ti<strong>da</strong>n ltovil somxebs <strong>saqarTvelo</strong>s im mxareebSi, kerZod,<br />

lore-taSirSi, romlebic somxeTs esazRvrebodnen. miuxe<strong>da</strong>vad<br />

imisa, rom XIII saukuni<strong>da</strong>n, metadre, XV aswleuli<strong>da</strong>n <strong>saqarTvelo</strong>c<br />

mZime mdgomareobaSi imyofebo<strong>da</strong>, gaWirvebuli<br />

somxebi mainc moiltvodnen Cveni qveynisaken. am mxriv sayuradReboa<br />

XVII-XVIII saukuneebis somexi poetis, nayaS ionaTanis<br />

magaliTic. is aRniSnavs, rom erevanSi “hava mavnebelia,<br />

aris cieb-cxeleba, wayli mRvriea”. am qalaqSi araferia saqebeli,<br />

yvelaferi Zviriao. poetis sityviT, mas erevanSi gul-<br />

RviZli <strong>da</strong>exruka, <strong>da</strong>avad<strong>da</strong> <strong>da</strong> TbilisSi gamoipara. 1 moiswrafvodnen<br />

somxebi <strong>saqarTvelo</strong>sken, Tbilisiskenac, magram amis<br />

gamo samSoblos warTmeva xom ar un<strong>da</strong> <strong>da</strong>gvipiron?! somxuri<br />

eklesiis saWeTmpyrobelTac XVIII saukuneSic kvlav hqon<strong>da</strong>T<br />

pretenzia, rom sasuliero sferoSi maT qarTvelebze ufro<br />

Zveli <strong>da</strong> Zlieri tradiciebi gaaCn<strong>da</strong>T. amis <strong>da</strong>sturia erekle<br />

II-is Tanamedrove somexTa cnobili kaTolikosis, simeon erevancis<br />

gamokveTilad (cxadia, usafuZvlod) naTqvami sityvebi:<br />

wyeul kirionamdeo 2 qarTvelebi yvelaferSi emorCilebodnen<br />

somxur eklesias. 3<br />

1 l. meliqseT-begi, Zveli somxuri literaturis istoria, gv. 183-187; nayaS<br />

ionaTani xazgasmiT aRniSnavs, rom im xanebSic uricxvma mterma ver <strong>da</strong>a-<br />

Coqa qarTveli eri: “<strong>saqarTvelo</strong>s xalxi Ronieria, sxva mileTze uZvelesi<br />

eria, urcxvi mteri bevrjer moigeria.”<br />

2 nagulisxmevia VI-VII saukuneebis qarTvelTa kaTolikosi, kirion I.<br />

3 simeon erevanci, jambri, 1958, gv. 138-139, rusul enaze.<br />

136


somexTa amgvari, antiqarTuli pozicia aRizianeb<strong>da</strong> zogierT<br />

qarTvels, rameTu isini miiCnevdnen, rom somxebi saqar-<br />

Tvelos, qarTveli eris mimarT umadurobas iCendnen. somxebiT<br />

gaRizianebul qarTvelTa ricxvs ekuTvnis, kerZod, erekle<br />

II-is Tanamedrove mwerali iese baraTaSvili: “uRmToni<br />

somexni, mterni qristesni <strong>da</strong> mesisxleni marTlmadidebelTani,<br />

raoden ZalucsT <strong>da</strong> Tu dros icemen, vaWarni vaWrulad<br />

<strong>da</strong> codvisaTvis Cvenisa mefisa palatsa Semocvivnulni, kalmiT<br />

sisxlis mRvrelni, romlisa brali qristeman maTgan<br />

izRvos… mTavroba <strong>da</strong> mefoba-aRZrcvilni <strong>da</strong> yoelsa pirsa<br />

qveyanisasa RvTis mier monad micemulni, <strong>saqarTvelo</strong>Si uflad<br />

<strong>da</strong> ganmged <strong>da</strong> aznaurad <strong>da</strong>udgeniaT, winaaRmdegad RvTis<br />

brZanebisa… naxeT aRmosavali, <strong>da</strong>savali… sa<strong>da</strong> aqvs somexsa<br />

aznaureba! RmerTman ganxeTqa, kacma viT aRadginos?” 1 erekle<br />

II somxebs Tavis samsaxurSi Tu awinaureb<strong>da</strong>, amas im mizniT<br />

Svrebo<strong>da</strong>, rom erevnis saxano erekles eqvemdebarebo<strong>da</strong>, misi<br />

moxarke iyo. araerTxel mkvdreTiT aRmdgari <strong>saqarTvelo</strong>,<br />

ereklec, qarTuli tradiciisamebr, fiqrob<strong>da</strong> kavkasiis gaer-<br />

Tianebaze, kerZod, <strong>somxeTi</strong>s gaTavisuflebaze muslimTa batonobisagan,<br />

<strong>saqarTvelo</strong>sTan <strong>somxeTi</strong>s SemoerTebaze. imdroindel<br />

rTul viTarebaSi saamisod erekle mefes somexTa, saxeldobr,<br />

ejmiawinis sakaTolikosos mxar<strong>da</strong>Werac sWirdebo<strong>da</strong>.<br />

XVIII saukunis meore naxevris germaneli mogzauris, akademikos<br />

giuldenStendis cnobiT, “javaxeTi… aris qarTuli<br />

mxare, romelic amJamad mTlianad Turqebis xelSia <strong>da</strong> ekuTvnis<br />

axalcixis gubernias.” javaxeTi <strong>da</strong>saxlebuliao qarTvelebiT,<br />

romlebic qarTulad laparakobeno. 2 qarTvelebs didi<br />

Zalisxmeva <strong>da</strong>sWir<strong>da</strong>T imisTvis, rom XVI saukuni<strong>da</strong>n Turqe-<br />

Tis sazRvrebSi moqceul javaxeTs qarTuli ier-saxe Seenar-<br />

Cunebina. ase, rom somxebi javaxeTSi, iseve, rogorc, saerTod,<br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si mosaxleobis umciresobas Seadgendnen XIX saukunemde<br />

<strong>da</strong> ara umravlesobas. javaxebSi arsebobs gamoTqma:<br />

“javaxeTi oTxmocjer waxdenila <strong>da</strong> oTxmoc<strong>da</strong>aTjer aRSene-<br />

1 qarTuli proza, V, Tb., 1983, gv. 645.<br />

2 giuldenStedtis mogzauroba <strong>saqarTvelo</strong>Si, t. I, g. gelaSvilis gamocema,<br />

Tb., 1962, gv. 215, 315, 317.<br />

137


ula.” 1 somxebi, rogorc ukve iTqva, samSoblos masobrivad<br />

tovebdnen <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva qveynebs exiznebodnen. mterTagan <strong>da</strong>culi<br />

arc javaxeTi iyo, am mxareSi xSirad TareSobdnen <strong>da</strong>mpyrobni<br />

<strong>da</strong> javaxeTis 90-jer aRSenebas somxebi Tavs ar Seaklavdnen.<br />

es rom ndomo<strong>da</strong>T, TavianT samSoblosac ar miatovebdnen.<br />

aqe<strong>da</strong>nac gamomdinareobs, rom javaxeTSi somxebs XIX<br />

saukunemde mxolod mcire raodenobiT SeiZleba ecxovraT.<br />

amasTanave, aRsaniSnavia, rom somxebi, xe<strong>da</strong>vdnen ra qarTvel-<br />

Ta Seupovar brZolas iran-TurqeTisa <strong>da</strong> lekebis winaaRmdeg,<br />

<strong>da</strong>rwmundnen, rom amierkavkasiaSi qristianuli samefos arseboba<br />

Turme SeiZleba. somxebSic gaZlier<strong>da</strong> swrafva somxuri<br />

samefos aRdgenisa.<br />

<strong>da</strong>mpyroblebi, rogorc sparseTisa <strong>da</strong> TurqeTis, aseve<br />

ruseTis imperiebi cdilobdnen gaeCinaT, gaemravlebinaT agentebi,<br />

jaSuSebi <strong>saqarTvelo</strong>s somxur mosaxleobaSi. maT es<br />

somxebi gamoiyenes rogorc krwanisis omSi, 1795 wels erekle<br />

II-is <strong>da</strong>samarcxeblad, aseve, ruseTis mier <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>pyrobis<br />

mizniT. amis Taobaze arsebobs sxva<strong>da</strong>sxva saxis cnobebi,<br />

gadmocemebi. sparseTis saWurisma mbrZanebulma, aRa-mahmad-xanma<br />

1795 wels Tbilisi rom ga<strong>da</strong>buga, <strong>da</strong>angria <strong>da</strong> rbeva-TareSiT<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s droebiT gaecala, im dReebSi SioS<br />

TumaniSvili wer<strong>da</strong> sulxan <strong>da</strong> manuCar TumaniSvilebs (es<br />

somxuri warmomavlobis pirebi <strong>da</strong>winaurebuli iyvnen mefe<br />

erekles samsaxurSi): “batoni (erekle II _ a. a.) TianeTs wabrZan<strong>da</strong>,<br />

Tavi ver <strong>da</strong>vaRwieT, Tan viaxel. aq <strong>da</strong>rCa Cveni yuTebi,<br />

<strong>da</strong>mtvreuli <strong>da</strong> uklito, sablebiT Semikravs <strong>da</strong> TviTeulad<br />

<strong>da</strong>miweria. aq duSeTis miSkarbaSs <strong>da</strong> qaluas mivabare...<br />

Tqven rom mobrZandebiT, me ki wamoval. Tu iSovnoT, cota<br />

TeTri (fuli _ a. a.) wamoiRe qalaqisa, kargi dro aris, egebis<br />

cotaTi bevri viSovoT.” maSasa<strong>da</strong>me, erekle mefis somexi<br />

moxeleebi cdilobdnen, xeli moeTboT im cecxlze, romli-<br />

Tac iwvo<strong>da</strong> Tbilisi <strong>da</strong> mTeli <strong>saqarTvelo</strong>, rasac ewirebodnen<br />

samasi aragvelni <strong>da</strong> mravali sxva qarTvelni.<br />

Tbiliseli somexi monazvnebis, Taguhi mirimanianisa <strong>da</strong><br />

gaiane xoja-behbudianis 1795 w. oqtombriT <strong>da</strong>TariRebul we-<br />

1 i. gigineiSvili, v. Tofuria, i. qavTaraZe, qarTuli dialeqtologia, I,<br />

gv. 331.<br />

138


ilSi naTqvamia: qarTvelebio “Caebnen brZolaSi mis (aRamahmad-xanis<br />

_ a. a.) winaaRmdeg; magram mcire jariT (ufro metad<br />

imis gamo, rom qarTvelTa <strong>da</strong> somexTa Soris ganxeTqileba<br />

arsebob<strong>da</strong>) mefem ver SeZlo win aRdgomo<strong>da</strong> sparsTa jars.”<br />

mefe erekles SviliSvili, mecnieri Teimuraz bagrationi gvauwyebs:<br />

krwanisis omSi <strong>da</strong>marcxebul, mTiuleTSi gaxiznul<br />

ereklesTan misulan ganjis xelisuflis, javad xanis elCebi.<br />

maT moaxsenes aRa-mahmad-xans: “Cveni ara nebav<strong>da</strong>T gamotevebai<br />

(gamoSveba _ a. a.) 1 ... magram idumal movides Cven Tana maxlobelni<br />

vinme kacni mefisani, romelnica arian megobar javadxanisa<br />

<strong>da</strong> <strong>da</strong>farviT Rame gamogviteves maT.” maSasa<strong>da</strong>me, mefis-<br />

Tvis mis moxeleebs uRalatniaT. erekles mravali somxuri<br />

warmoSobis moxele hyav<strong>da</strong>, kerZod, ukve naxsenebi TumaniSvilebi<br />

<strong>da</strong> maTi msgavsni, romlebic Ralatsac ar iTakilebdnen.<br />

cnobilia, rom <strong>saqarTvelo</strong>sken, Tbilisisken aRa-mahmadxanis<br />

jars mouZRo<strong>da</strong> yarabaReli somexi meliqi (gamgebeli)<br />

mejlumi, Tavisi razmiT. amis gamo mas kicxavs somexi poeti<br />

SamCi-melqo: “meliq-mejlum ZaRli gaxdes...” 2<br />

am utyuari masalebis Suqze sarwmuno xdeba erekle IIis<br />

SviliSvilis, aleqsandre orbelianiseuli <strong>da</strong> sxva gadmocemebic<br />

somexTa Ralatze, kerZod, imis Sesaxeb, rom aRa-mahmad-xans<br />

ar hqon<strong>da</strong> imedi mefe erekles <strong>da</strong>marcxebisa, brZolis<br />

veli<strong>da</strong>n ukan gabrunebasac apireb<strong>da</strong>, magram “iu<strong>da</strong> Jams eZieb<strong>da</strong>.”<br />

3 jaSuSebma, maT Soris, somxebma aRa-mahmad-xani <strong>da</strong>arwmunes,<br />

rom erekles mcirericxovani jari hyav<strong>da</strong> <strong>da</strong> didxans ver<br />

gauZleb<strong>da</strong> sparselTa urdoebs. erekles sakmao raodenobiT<br />

rom ar hyav<strong>da</strong> laSqari, esec, mniSvnelovanwilad, igive jaSu-<br />

Sebis <strong>da</strong>msaxurebaa. isini qarTl-kaxeTSi xmebs avrcelebdnen,<br />

rom sparselebi mTel aRmosavleT <strong>saqarTvelo</strong>s aiklebdnen,<br />

lekebic Semoeseodnen qarTl-kaxeTs. amitom yvelam TavianTi<br />

kuTxe-kunWuli un<strong>da</strong> <strong>da</strong>icvas <strong>da</strong> ereklesTan TbilisSi jari<br />

ar un<strong>da</strong> gagzavnoTo. <strong>da</strong>viT guramiSvilis sityviT, “Turqi,<br />

1 am dros erekle axal jars agroveb<strong>da</strong> sparselebTan saomrad.<br />

2 l. meliqseT-begi, Zveli somxuri literaturis istoria, gv. 212; v. nalbandiani,<br />

Tbilisi Zvel somxur mwerlobaSi, Tb., 1959, gv. 166.<br />

3 es sityvebi nikoloz baraTaSvils ekuTvnis. am ambebze ix. a. ab<strong>da</strong>laZe,<br />

krwanisis omi <strong>da</strong> somexTa pozicia, gazeTi “bedi qarTlisa,” 7. IX. 1995w.,<br />

#3.<br />

139


sparsi, leki, osi, Cerqez, RliRvi, dido, qisti, srulad qar-<br />

Tlis mterni iyvnen, yvelam wakra TviTo qiSti!” am kavkasielebs<br />

iran-TurqeTi aqezeb<strong>da</strong>. <strong>da</strong> mainc <strong>saqarTvelo</strong> cdilob<strong>da</strong><br />

erTobis miRwevas kavkasiaSi.<br />

1783 w. traqtatis ZaliT, ruseTi erekles mxedrobiT un<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>xmarebo<strong>da</strong> aRa-mahmad-xanis winaaRmdeg brZolaSi. es miT<br />

ufro aucilebeli iyo, rom traqtatiT SeSfoTebulma islamurma<br />

samyarom gaorkecebuli ZalebiT Semoutia qarTl-kaxeTs,<br />

ris Sedega<strong>da</strong>c qarTl-kaxeTis mosaxleoba 1783-1801<br />

wlebSi ganaxevr<strong>da</strong>, rogorc amas aRniSnavs ivane javaxiSvili.<br />

1 ruseTis imperia imitom ar <strong>da</strong>exmara erekles krwanisis<br />

omSi, rom mas awyob<strong>da</strong> qarTvelTa <strong>da</strong>marcxeba, raTa amiT gaadvilebo<strong>da</strong><br />

qarTl-kaxeTis ruseTTan SeerTeba. ara<strong>da</strong>, traqtatis<br />

mixedviT, qarTuli saxelmwifoebrioba ruseTs ar un<strong>da</strong><br />

moespo, qarTl-kaxeTis samefo un<strong>da</strong> Sesuliyo ruseTis<br />

mfarvelobis qveS, misi vasali un<strong>da</strong> gamx<strong>da</strong>riyo. es ruseTs<br />

sWirdebo<strong>da</strong> imisTvis, rom kavkasiaSi sayrdeni moepovebina <strong>da</strong><br />

aqe<strong>da</strong>n Seetia TurqeTisa <strong>da</strong> sparseTisaTvis. ruseTi qarTlkaxeTis<br />

samefos vasalobas aRar <strong>da</strong>sjer<strong>da</strong> <strong>da</strong> qarTuli saxelmwifoebrioba<br />

gaanadgura. rac TurqeTma <strong>da</strong> sparseTma ver<br />

SeZles, is gaakeTa moyvrulad mosulma, Semoparulma mterma,<br />

ruseTis imperiam. erekle fiqrob<strong>da</strong>, rom ruseTis mfarvelobiT<br />

<strong>saqarTvelo</strong> gaZlierdebo<strong>da</strong>, gaerTiandebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong>c<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s SemadgenlobaSi iqnebo<strong>da</strong>. es arc ruseTs<br />

<strong>da</strong> arc somexTa garkveul wreebs ar awyob<strong>da</strong>T. amis gamo ruseTis<br />

xelisuflebam ereklesTan <strong>da</strong>axloebuli somxebic gamoiyena<br />

maxis <strong>da</strong>sagebad, erTmorwmune 2 qarTvelebis mosatyueblad,<br />

ris Sedega<strong>da</strong>c samiaTaswlovani qarTuli saxelmwifoebrioba<br />

Cvens mravaltanjul winaprebs Tavze <strong>da</strong>amxes.<br />

somxebma miznad <strong>da</strong>isaxes, rom ruseTTan aliansiT pirveloba<br />

moepovebinaT amierkavkasiaSi. maT awyob<strong>da</strong>T qarTl-kaxeTis samefos<br />

mospoba.<br />

1<br />

ix.iv. javaxiSvili, p. surgulaZe, prof. listi, istoriuli raritetebi,<br />

Tb., 1989w.<br />

2<br />

cxadia, imperiisTvis erTmorwmuneoba arafers niSnavs <strong>da</strong> is SeiZleba<br />

mxolod vinmes gasabriyveblad gamoiyenos. mterTagan Seviwroebuli qar-<br />

Tvelebi ruseTis xelisuflebis veragobas gvian mixvdnen.<br />

140


ioane bagrationi XVIII saukunis bolos qarTl-kaxeTis<br />

samefos saxelmwifoebrivi reformebis proeqtSi aRniSnav<strong>da</strong>:<br />

“pirveli saqme ars, riTac SeiZlebodes vaWroba <strong>da</strong>vagvaroT<br />

qarTvelTa kacTa Soris. amisTvis, romel risac sarwmunoebisa<br />

aris mefe <strong>da</strong> erni, vaWarnica misive sarwmunoebisani umjobes<br />

iqmnebian. Cven TiTqmis somxebis <strong>da</strong> TaTrebis vaWrebis xelis<br />

Semxedvelni varT <strong>da</strong> es Zliereba iqmneba Cveni, odesca<br />

vaWarnica Cvenni iqmnebian. <strong>da</strong> amisTvis gamovarCioT qarTli<strong>da</strong>m,<br />

kaxeTi<strong>da</strong>m, raodennime kacni, isev vaWrebTan namyofni <strong>da</strong><br />

SevaCvioT vaWrobas. amaT xeli ganemarTos saqveynos Semosavli<strong>da</strong>m,<br />

raTa iswavlon vaWrobai.” 1 rogorc vxe<strong>da</strong>vT, qarTlkaxeTis<br />

mefis Svili ioane ar endoba somex <strong>da</strong> mahmadian vaWrebs.<br />

es faqtic mowmobs, rom qarTvel-somexTa urTierToba<br />

im xanebSi gamwvavebuli yofila. qarTvelebi ganuwyvetliv<br />

omobdnen <strong>da</strong> maT Soris <strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong> tradicia, rom vaWrebs<br />

zemo<strong>da</strong>n uyurebdnen. Tu <strong>saqarTvelo</strong>Si Semoxiznul somxebs<br />

Cvenma mefeebma vaWrobis saqme miandes, es mox<strong>da</strong> isev <strong>da</strong> isev<br />

im mizniT, rom kavkasiis erTianobas, somxeTSi <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

gavlenis gaZlierebas, <strong>da</strong>mpyrobTa winaaRmdeg qarTvel-somex-<br />

Ta erTobliv brZolas amiT xeli Sewyobo<strong>da</strong>. Tu am mosazrebiT<br />

ar xelmZRvanelobdnen, qarTvelTa mefeebs, cxadia, SeeZloT<br />

vaWrobis saqme ufro metad qarTveli ebraelebisaTvis<br />

miendoT <strong>da</strong> ara somxebisaTvis.<br />

1 ioane bagrationi, sjuldeba, iv. surgulaZis gamocema, Tb., 1957, gv. 39-40.<br />

141


meoTxe Tavi<br />

<strong>saqarTvelo</strong> <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong> XIX-XX saukuneebSi<br />

saukuneebis ganmavlobaSi <strong>saqarTvelo</strong> saomar banakad<br />

iyo ga<strong>da</strong>qceuli, <strong>da</strong>mpyrobTa mosagerieblad aucilebeli xdebo<strong>da</strong><br />

omebSi qudze kacis gamoyvana. qarTveli eri avad Tu<br />

kargad, ase Tu ise Tavis <strong>da</strong>cvas axerxeb<strong>da</strong> uTanasworo brZolebSi.<br />

amis Sedegad qarTvelTa erovnuli siamaye Zlierdebo<strong>da</strong>.<br />

amitomac qarTveli eri ver Seurig<strong>da</strong> ruseTis imperiis<br />

mier motyuebiT qarTuli saxelmwifoebriobis mospobas <strong>da</strong><br />

qarTuli eklesiis avtokefaliis gauqmebas. aRsaniSnavia isic,<br />

rom ruseTis moxeleebi yovelive qarTul a<strong>da</strong>T-wess uxeSad<br />

Slidnen, angrevdnen <strong>saqarTvelo</strong>Si. aSkara xdebo<strong>da</strong>, rom ruseTi<br />

qarTvelTa garusebas apireb<strong>da</strong>. amis gamo XIX saukunis<br />

<strong>da</strong>mdegi<strong>da</strong>nve qarTvelebma <strong>da</strong>iwyes antirusuli ajanyebebi.<br />

sayuradReboa, rom ruseTis xelisuflebas somxuri eklesiis<br />

avtokefalia ar gauuqmebia. amiT amierkavkasiaSi XIX<br />

aswleulSi somxebs upiratesoba eniWebo<strong>da</strong>T qarTvelebTan<br />

Se<strong>da</strong>rebiT, radgan somex ers hyav<strong>da</strong> meTauri, winamZRoli<br />

Zlieri somxuri eklesiis saxiT, xolo qarTvelebs mouspes<br />

samefo xelisuflebac <strong>da</strong> eklesiis avtokefaliac. rac qar-<br />

Tuli eklesiis avtokefaliis aRdgenisaTvis saukuneze met<br />

xans Cvens winaprebs brZola <strong>da</strong>sWir<strong>da</strong>T, im erovnuli energiiT<br />

sxva didi qarTuli saqmeebi gakeTdebo<strong>da</strong>.<br />

ruseTis xelisuflebam <strong>saqarTvelo</strong>Si qarTvelebis winaaRmdeg<br />

somxebi gaixa<strong>da</strong> sayrdenad, Zalze moamravla somxuri<br />

mosaxleobac Cvens qveyanaSi XIX saukuneSi, SeiZleba iTqvas,<br />

somxebi Semousia <strong>saqarTvelo</strong>s. n. durnovos sityviT, “rusulma<br />

biurokratiam, nacvlad imisa, siyvaruliTa <strong>da</strong> simar-<br />

TliT hqondeT avsebuli guli, qarTvelebma rom rusuli arwivis<br />

frTebqveS Seafares Tavi, maT xarbi eqsploatatorebi –<br />

somxebi Seusia.” … “rusuli biurokratia cdilob<strong>da</strong> gaesomxebia<br />

qarTuli miwa.” 1 1812 wlis, ruseTis batonobis winaaRmdeg<br />

kaxeTis ajanyebis dros, 2 ruseTis xelisuflebisTvis didi<br />

1 n. durnovo, qarTuli eklesiis bedi, gv. 44, 53,<br />

2 gavixsenoT, rom im weliwads ruseTis imperias eomebo<strong>da</strong> safrangeTis<br />

imperatori napoleoni.<br />

142


samsaxuri gauwevia <strong>saqarTvelo</strong>s somxur mosaxleobas qar-<br />

TvelTa amboxebis CaxSobis mizniT. somexi mkvlevaris, a. ericianis<br />

sityviT, 1812 welso “mTeli <strong>saqarTvelo</strong> mRelvarebam<br />

moicva <strong>da</strong> qveyanaSi rusul mmarTvelobas friad saSiSi mdgomareoba<br />

Seeqmna. ai, am gaWirvebis Jams mTavrobas Semweoba aRmouCina<br />

qveynis somxurma elementma.” 1<br />

aleqsandre fronelis Tanaxmad, “kaxeTis amboxebam naTlad<br />

<strong>da</strong>anaxva rusis mTavrobas, rom mas <strong>saqarTvelo</strong>Si megobrebi<br />

ara hyavs. mRvdeli <strong>da</strong> beri, Tavadi <strong>da</strong> aznauri, glexi<br />

<strong>da</strong> moxele, TiTqmis sruliad <strong>saqarTvelo</strong> TiTo-orola muxanaTs<br />

gar<strong>da</strong>, fexze <strong>da</strong>dga, iaraRs waavlo xeli.” aseT viTarebaSio<br />

ruseTisTvis <strong>saqarTvelo</strong>s somxuri mosaxleobis mxar<strong>da</strong>Weras<br />

didi mniSvneloba eniWebo<strong>da</strong>. 1813 w. maisSi kavkasiis<br />

mTavarmarTebeli rtiSCevi moaxseneb<strong>da</strong> ruseTis imperators<br />

aleqsandre I-s: <strong>saqarTvelo</strong>s somxobao qarTvelTa ajanyebis<br />

dros ruseTis mxaresaa – “somexTa erTguleba mTavrobisadmi<br />

sali kldesaviT ucvleli <strong>da</strong> gautexeli iyo.” 1812 welso,<br />

“rodesac mTel <strong>saqarTvelo</strong>Si kaci aRar <strong>da</strong>rCa Cveni erTguli,<br />

marto somxebma ara Tu ar miiRes araviTari monawileoba<br />

amboxebaSi, aramed sicocxlesa <strong>da</strong> qonebasac ar zogavdnen.<br />

Cven jarebTan erTgul <strong>da</strong> erTsul iyvnen… ibrZodnen maSfo-<br />

TarTa gasawyvetad… aqauri mTavroba somxebs un<strong>da</strong> umadlodes,<br />

rom droze <strong>da</strong> win<strong>da</strong>win igeb<strong>da</strong>, ras apirebdnen meamboxeni<br />

<strong>da</strong> sad hqon<strong>da</strong>T bina. kaxeTis sxva<strong>da</strong>sxva kuTxeSi gabneuli,<br />

erTmaneTs mowyvetili jari Tu rames igeb<strong>da</strong> erTmaneTisas, es<br />

sul somxebis wyalobiT, romelnic siamovnebiT <strong>da</strong> xalisiT<br />

asrulebdnen aseT saxifaTo mindobilobas <strong>da</strong> xSirad sicocxlesac<br />

esalmebodnen.” rtiSCevis azriT, aucilebeli iyo<br />

somxebis waxaliseba, maTTvis jildoebis <strong>da</strong>rigeba. amgvari<br />

qmedebao “TviT qarTvelTa tomis xalxebSi <strong>da</strong>hbadebs jibrsa<br />

<strong>da</strong> gamoiwvevs wabaZvas.”<br />

ruseTis imperatorma aleqsandre I-ma samadlobeli sigeli<br />

gamougzavna <strong>saqarTvelo</strong>Si mcxovreb somxebs, romelSic<br />

isini ruseTis burjad miiCnia qarTvelTa “urCobis” alagmvis<br />

1 a. ericianci, sruliad somexTa sakaTalikoso <strong>da</strong> kavkasiis somxoba XIX<br />

saukuneSi, nawili pirveli, Tb., 1894, gv. 63, somxur enaze.<br />

143


saqmeSi. 1 sigelisa <strong>da</strong> Cin-medlebis gar<strong>da</strong>, male somxebma <strong>saqarTvelo</strong>Si<br />

ruseTisagan ufro didi, realuri jildo mii-<br />

Res. 1828-1829 wlebis ruseT-TurqeTis omis Semdeg, 1830 wli<strong>da</strong>n<br />

samcxeSi, ufro metad ki javaxeTSi rusebma didi raodenobiT<br />

Camoasaxles somxebi, xolo am mxari<strong>da</strong>n ltolvil qar-<br />

Tvelebs uari uTxres mSobliur kuTxeSi <strong>da</strong>brunebaze. 2 Zir-<br />

Zveli qarTuli mxare javaxeTi, romelmac TurqeTis mravalsaukunovani<br />

batonobis Jamsac ki SeinarCuna qarTuli ier-saxe,<br />

ase aqcies XIX-XX aswleulebSi somxur mxared. dRes iq<br />

mosaxleobis 95 procenti, Tu metic ara, somexia. nugeSad SemogvrCa<br />

mxolod javaxeTze Tu javaxeTSi Seqmnili qarTuli<br />

folkloris nimuSebi: “me javaxeTs ra miSav<strong>da</strong>, mTvare idga<br />

mzesaviTa, kalmaxi <strong>da</strong> qeris puri win meyara bzesaviTa;” “Tavfaravneli<br />

Wabuki asfaras qalsa hyvarob<strong>da</strong>”… somxebs aseTi<br />

Tavankara qarTuli ar sCveo<strong>da</strong>T.<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s, qarTveli eris <strong>da</strong>sustebis mizniT, ruse-<br />

Tis imperiam ga<strong>da</strong>wyvita Cveni qveynis eTnikurad aWreleba <strong>da</strong><br />

amitom ruseTis xelisuflebam <strong>da</strong>akmayofila somexTa wadili<br />

samcxe-javaxeTSi maTi Camosaxlebisa. amisTvis rusebi <strong>da</strong> ma-<br />

Ti mouravebi <strong>saqarTvelo</strong>Si – somexi moxeleebi ar <strong>da</strong>sjerdnen<br />

samcxe-javaxeTis mxolod mahmadiani qarTvelebis Seviwroebas,<br />

iqauri qristiani qarTvelebic ar <strong>da</strong>undviaT. am ukanasknelTa<br />

Soris gavrcelebuli yofila Tqmuleba: “generali<br />

yofila <strong>da</strong> im generalma uTxra xalxsao: _ Cqara moSordiT<br />

aqe<strong>da</strong>nao! Tu jari movi<strong>da</strong> ukni<strong>da</strong>nao, kai dRe Tqven <strong>da</strong>gadgebaTo.<br />

erTs ar gagiSvans cocxalsao! – isinebma (imaT – a. a.)<br />

ro e SiSi gaignes (gaiges – a. a.), gacvindes ormoebSi <strong>da</strong> ma-<br />

RaroebSi, <strong>da</strong>imaleso, ro gaignes, gamoiara jarma, vidre isnebi<br />

gaigenen i jaris ambavs, vidre i generalma (paskeviCma – a.<br />

a.) somxebi gadmoreka azrumi<strong>da</strong>no. aqaur somxebs azrumis weswyobileba<br />

aq. namdvilia es, su azrumi<strong>da</strong>n arian gamosuli,<br />

Cven ro gadmoveliTo tyi<strong>da</strong>no, somxebs <strong>da</strong>kavebuli hqon<strong>da</strong>T<br />

1 al. froneli, amboxeba kaxeTisa, Tb., 1907, gv. 226-235.<br />

2 iv. javaxiSvili <strong>da</strong> sxvebi, istoriuli raritetebi; S. lomsaZe, samcxejavaxeTi,<br />

Tb., 1975, gv. 251, 262, 355, 368, 423, 425, 427, 454.<br />

144


mamulebi <strong>da</strong> SevrCiT aq glaxa miwawyalsao.” 1<br />

al. fronelis sityviT, javaxeTSi somexTa masobrivi CamosaxlebiT<br />

kidev erTxel “aRSenebiT aRSen<strong>da</strong> javaxeTi, magram<br />

sxvanairad, ukuRma. qarTvelebis gasagisi TiTqmis amovar<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> maT naoxrebze sxva <strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong>.” <strong>saqarTvelo</strong>s, qarTveli<br />

eris Savbedobis gamo al. fronelsave aRmox<strong>da</strong> Semzaravi<br />

sityvebi: “gana ara sjobs, <strong>da</strong>ingres varZia, vidre sxvas <strong>da</strong>r-<br />

Ces?” 2 RmerTma nu inebos <strong>da</strong> Tu varZia qarTveli erisa ar iqneba<br />

<strong>da</strong> sxvas <strong>da</strong>rCeba, es sxva somxebi iqnebian.<br />

samcxe-javaxeTSi somxebis didi raodenobiT CamosaxlebiT<br />

qarTvel ers XIX_XX saukuneebSi is ubedurebac <strong>da</strong>aty<strong>da</strong><br />

Tavs, rom samcxe-javaxeTis mahmadiani qarTvelebi somxur garemoSi<br />

moeqcnen. nuTu qarTveli erisTvis sakmarisi ar un<strong>da</strong><br />

yofiliyo is tanjva-wameba, rac Turqebma ganacdevines mas am<br />

mahmadiani qarTvelebis winaprebis gaTaTrebis, gaTurqebis<br />

mizniT? rogorc iTqva, ruseTis xelisufleba aviwroeb<strong>da</strong><br />

qarTvelebs, mfarvelob<strong>da</strong> somxebs. saswavleblebSic qarTul<br />

enas devnidnen, somxur eklesias ki uamravi saswavlebeli<br />

hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> iq swavla somxur enaze mimdinareob<strong>da</strong>. mahmadian<br />

qarTvelTa skolebSic mTavari adgili eWira rusul <strong>da</strong> Turqul<br />

enebs. mahmadianma qarTvelebma upiratesoba Turqul enas<br />

mianiWes <strong>da</strong> amis gamoc Tan<strong>da</strong>Tan gaTurqdnen. mahmadiani qar-<br />

Tvelebi qarTul, qarTulenovan garemoSi rom moxvedriliyvnen,<br />

amas SeiZleba iavnanasaviT emoqme<strong>da</strong> maTze, iseve, rogorc<br />

iakob gogebaSvilis moTxrobis gmir, lekebisagan gatacebul,<br />

<strong>da</strong>tyvevebul qarTvel gogonaze imoqme<strong>da</strong> dedis iavnanis mravalgzis<br />

ganmeorebam.<br />

aRsaniSnavia isic, rom 1832 w. SeTqmulebis Cavardnisa<br />

<strong>da</strong> ruseTis xelisuflebis mier SeTqmulebis monawileTa ganeitralebis,<br />

ganiaraRebis, <strong>da</strong>Sinebis Sedegad imdroindeli<br />

qarTuli sazogadoebrioba xerxemalSi iqna ga<strong>da</strong>texili. am<br />

sazogadoebriobam ver SeZlo TurqeTisagan CamorTmeuli samcxe-javaxeTis<br />

mahmadiani qarTvelebis mimarT yuradRebis ga-<br />

1 S. ZiZiguri, qarTuli dialeqtologiis masalebi, Tb., 1974, gv. 104; gr.<br />

beriZe, qarTuli enis javaxuri kilo, Tb., 1988, gv. 7; S. lomsaZe, samcxejavaxeTi,<br />

gv. 353.<br />

2 al.froneli, didebuli mesxeTi, Tb., 1991, gv. 107, 156.<br />

145


moCena 1830-iani wlebi<strong>da</strong>nve. aWara rom Camoscil<strong>da</strong> TurqeTs<br />

1878 wels, iq qarTvelma moRvaweebma didi erovnuli saqmianoba<br />

gaaCaRes <strong>da</strong> Semdegmac ar <strong>da</strong>ayovna. msgavsi ram SeiZleba<br />

momx<strong>da</strong>riyo samcxe-javaxeTis mahmadian qarTvelebSic, es mxare<br />

rom mTlianad ruseTis imperiisa <strong>da</strong> misi sayrdeni somxebis<br />

klanWebSi ar moqceuliyo. somxurma wreebma miznad <strong>da</strong>isaxes<br />

samcxe-javaxeTis gasomxureba <strong>da</strong> maT awyob<strong>da</strong>T, mahmadiani<br />

qarTvelebi am mxareSi Tu aRar iqnebodnen, ruseTs Tu<br />

<strong>da</strong>upirispirdebodnen, qarTul erovnul cnobierebasac ar<br />

aRidgendnen. samcxe-javaxeTis mahmadiani qarTvelebi Tu qar-<br />

Tulenovan garemoSi iqnebodnen, maT skolebSi qarTul enasac<br />

Tu sapatio adgili miekuTvnebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> imTaviTve qarTvel<br />

moRvaweebs eqnebo<strong>da</strong>T SesaZlebloba ezrunaT mahmadian qar-<br />

TvelTa qarTuli erovnuli Segnebis aRdgenaze, dRes Cveni<br />

qveynis winaSe aRar <strong>da</strong>dgebo<strong>da</strong> e. w. Turqi mesxebis problema.<br />

ruseTis xelisuflebam XIX saukuneSi <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

TiTqmis mTeli vaWroba somxebs Caugdo xelT. somxuri bur-<br />

Juazia, ruseTis mxar<strong>da</strong>WeriT, yvlef<strong>da</strong>, sisxls wov<strong>da</strong> qarTvel<br />

xalxs <strong>da</strong> TviTon mdidrdebo<strong>da</strong>. am gziT naSovn fuls<br />

rus moxeleebsac unawileb<strong>da</strong>, rogorc amas n. durnovoc aRniSnavs.<br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si somxuri burJuaziis Tu somexi CarCvaWrebis<br />

parpaSze masalebi sakmaod arsebobs. amis Taobaze<br />

saubaria, kerZod, cnobili moRvawis, sergei mesxis werilSic<br />

– “sami kvira kaxeTSi”: “bevri cudi ram gamegona kaxeTis foCtis<br />

stanciebze, _ awvaleben xalxso… male <strong>da</strong>vrwmundi, rom<br />

amgvari gakilva siRnaRis traqtisa gazviadebuli <strong>da</strong> gar<strong>da</strong>metebuli<br />

ki ara, Semsubuqebulic yofila.” s. mesxma <strong>da</strong> misma<br />

Tanamgzavrebma fostis samcxena etliT, rogorc iqna, Tbilisi<strong>da</strong>n<br />

orxevamde miaRwies. aqo “namZinarevi viRac gamovi<strong>da</strong><br />

stancii<strong>da</strong>m, <strong>da</strong>cinebiT Semomxe<strong>da</strong>, pa<strong>da</strong>roJna CamomarTva <strong>da</strong><br />

isev gabrun<strong>da</strong>.<br />

_ iqneba cxenebi Tu ara?<br />

_ niatu!..<br />

_ cxenebi ara gyavT?<br />

_ est <strong>da</strong> niatu!<br />

146


yvela ubedurebasTan gamodga, rom es kaci viRac kro 1<br />

Tu yarabaReli somexi yofila, arc rusuli esmis, arc qar-<br />

Tuli...<br />

azamburis stanciamdin mivaRwie. aqac isev is Cveulebrivi<br />

mkvaxe sityva: cxenebi ar gaxlavT! TviTon am stanciebis<br />

(Tbilisi<strong>da</strong>m siRnaRamde) meijaradris_mirzoevis (erovnebiT<br />

somxis _ a. a.) Zmiswuli iyo aq, mivmarTe imas.” qarTvelebis-<br />

Tvis Tbilis-siRnaRis gza aqac <strong>da</strong>ketili aRmoCn<strong>da</strong>: “bevri<br />

gvinaxavs TqvenisTana moCivari! bevri saCivrebi CauweriaT<br />

Cvens wignebSio, ar gveSiniano, “niCavo ni budiTo!”<br />

s. mesxis Tanaxmad, kaxeTis saukeTeso soflebSi, ker-<br />

Zod, winan<strong>da</strong>lSi, mukuzanSi, bakurcixesa <strong>da</strong> sxvagan qarTvelebi<br />

Raribebi iyvnen: “Raribebi viqnebiT, ma ra viqnebiTo,<br />

miTxra erTma iqaurma glexma _ yvela soflebSi somxebi Camogvesaxlneno<br />

<strong>da</strong> Cveni avla-dideba imaT miaqvTo.” maSasa<strong>da</strong>me,<br />

ruseTis mTavrobis mxar<strong>da</strong>WeriT, somxur burJuazias <strong>da</strong> mis<br />

amqars kaxelebisaTvis kaxeTSive gza Seukravs <strong>da</strong> rogorc moeprianeba,<br />

ise Zarcvavs, aviwroebs maT: “Tqven warmoidgineT<br />

kaxeli memamulisa <strong>da</strong> glexis mdgomareoba, didi mosavali<br />

mouvi<strong>da</strong>, Tuki gza ara aqvs, rom waiRos <strong>da</strong> gaasaRos sadme,<br />

Tuki Rvino qvevrebSi gaufuWdeba <strong>da</strong> puri _ ormoebSi, Tuki,<br />

rac mometebuli aqvs, fulad ver aqcevs, an erTi rad un<strong>da</strong>,<br />

an meore? modis somexi vaWari <strong>da</strong> RvTisagan uxvad nawyalobebi<br />

Rvino <strong>da</strong> puri TiTqmis muqTad miaqvs, is mdidrdeba, kaxeli<br />

ki pir-Ria rCeba.” 2 ase xdebo<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s sxva mxareeb-<br />

Sic.<br />

vaJa-fSavelas sityviT, <strong>saqarTvelo</strong>Sio “...arian mxolod<br />

CarC-sov<strong>da</strong>grebi, parunebi, 3 romelnic rogorc Waobi<strong>da</strong>n Tvalebgadmobrecili<br />

bayayebi, warmomsx<strong>da</strong>ran duqnebis win <strong>da</strong><br />

muStars mielian, elian dili<strong>da</strong>m moyolebuli meore dilamde,<br />

rom miutano lukma-puri, iyido ram <strong>da</strong> xeiri, mogeba aCveno,<br />

SaurianSi eqvsi Sauri misce. CarCebi <strong>da</strong>xetialoben sawvrilmanoTi<br />

<strong>da</strong> xuTis maneTis zizil-pipilebs xuTs Tumans<br />

1<br />

kro somxurad uzrdels, gauTlels niSnavs; ase eZaxdnen TurqeTi<strong>da</strong>n<br />

gadmoxvewil somxebs.<br />

2<br />

s. mesxi, Txzulebani, t. III, Tb., 1964, gv. 304-307, 315, 323.<br />

3<br />

parun, paron somxurad batons niSnavs.<br />

147


gaagdebineben.” 1<br />

XIX saukuneSi kvlav gamococxl<strong>da</strong>, aRorZin<strong>da</strong> e. w. didi<br />

<strong>somxeTi</strong>s idea. raki ruseTis mTavrobam <strong>saqarTvelo</strong>Si Tavis<br />

mouravad somxebi <strong>da</strong>iyena, somxurma wreebma miznad <strong>da</strong>isaxes<br />

rusebTan erTad gabatonebuliyvnen <strong>saqarTvelo</strong>Si, ker-<br />

Zod, TbilisSi <strong>da</strong> sxvaganac. am mxriv aqtiurob<strong>da</strong> somxuri eklesiac.<br />

XIX aswleulis 70-ian wlebSi Tbilisis qalaqis Tavi<br />

iyo gamoCenili moRvawe, dimitri yifiani. erT mSvenier dRes<br />

qalaqis sabWos erT-erT somex xmosans (deputats) fici un<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>edo. am ceremonials eswrebo<strong>da</strong> somexi mRvdelic, tertera.<br />

somexma deputatma <strong>da</strong>iwyo ficis <strong>da</strong>deba somxur enaze. d. yifianma<br />

SeaCera _ me somxuri ena ar mesmis, gar<strong>da</strong> magisa, Tbilisi<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s de<strong>da</strong>qalaqia, fici an qarTulad <strong>da</strong>deT, an<br />

rusulado. tertera <strong>da</strong> sxva somxebic amaze ganawyendnen <strong>da</strong><br />

protestis niSnad <strong>da</strong>rbazi <strong>da</strong>toves. maT sur<strong>da</strong>T, Tbilisi didi<br />

<strong>somxeTi</strong>s de<strong>da</strong>qalaqi yofiliyo. sxvaTa Soris, Tbilisis<br />

qalaqis Tavebic, ruseTis politikis Sedegad, XIX saukunis<br />

bolo mesamedsa <strong>da</strong> XX aswleulis <strong>da</strong>sawyisSi, 1917 wlamde,<br />

umeteswilad somxebi iyvnen.<br />

1881 wels TbilisSi gaimarTa ruseTis arqeologTa V<br />

yriloba. im dros sityva arqeologia farTo mniSvnelobiT<br />

ixmarebo<strong>da</strong>, yovelgvar siZveleebs aRniSnav<strong>da</strong>. yrilobaze<br />

cnobil peterburgel mecniers, aRmosavleTmcodnes, profesor<br />

d. xvolsons Tavis misasalmebel sityvaSi uTqvams: “me<br />

bednieri var, rom vimyofebi <strong>somxeTi</strong>s de<strong>da</strong>qalaq tfilis-<br />

Sio.” 2 yrilobas eswrebodnen akaki wereTeli <strong>da</strong> sxva qarTveli<br />

moRvaweebi. cxadia, isini aRSfoTdnen. d. xvolsons Secdoma<br />

mouvi<strong>da</strong> imis gamo, rom somxebi cdilobdnen, mTeli<br />

msoflio <strong>da</strong>erwmunebinaT, TiTqos, <strong>saqarTvelo</strong> <strong>da</strong> Tbilisic<br />

e.w. didi <strong>somxeTi</strong>s nawili iyo.<br />

somexi mwerali, Sirvanzade meore somexi mwerlis, Razaros<br />

aRaianis Sesaxeb mogviTxrobs: somexTa kaTolikosis<br />

erT-erTi arCevnebis dros aRaianma SesTavazao Tavis mego-<br />

1 vaJa-fSavela, Txzulebani, Tb., 1979, gv. 137-138.<br />

2 a. wereTeli, rCeuli nawarmoebebi xuT tomad, t. IV, Tb., 1990, gv. 308-309;<br />

e. TayaiSvili, rCeuli naSromebi, I, Tb., 1968, gv. 273; n. gurgeniZe, i. gorgaZe,<br />

akaki wereTeli, biobibliografiuli qronika, 1989, gv. 138-139.<br />

148


ars, episkopos aristakes sedrakians, wasuliyo kunZul kviprosze<br />

<strong>da</strong> iq gamoecxadebina Tavi yovelTa somexTa kaTolikosad.<br />

aRaiani fiqrob<strong>da</strong>o, rom inglisi mfarvelobas gauwev<strong>da</strong><br />

sedrakians. amis Sedegad ki qveynierebis yvela kuTxe-kun-<br />

Wuli<strong>da</strong>n somxebi Cavidodnen kviprosze <strong>da</strong> iq axal samSoblos<br />

aiSenebdnen TavisTviso. 1 Znelia Tqma, aRaianis am gegmas<br />

sxvebic iziarebdnen Tu ara, magram aSkaraa, rom somexTa garkveul<br />

wreebsac hqon<strong>da</strong>T msgavsi idea. oRond isini aRaianiviT<br />

Sors ga<strong>da</strong>xvewas ki ar apirebdnen, <strong>saqarTvelo</strong>Si fiqrobdnen<br />

axali samSoblos Seqmnas, rac qarTvelebis gasomxebasac gulisxmob<strong>da</strong>.<br />

am mxriv aRsaniSnavia isic, rasac cnobili mecnieri<br />

m. TamaraSvili wer<strong>da</strong> 1904 wels: 15-20 wlis winaTo, “somxebs<br />

tfilisis seminariis TavianTi moswavleebi viTom mihyav<strong>da</strong>T<br />

gasaseirneblad tfilisis mazraSi, sa<strong>da</strong>c es mowafeebi<br />

Turme lursmnebiT sCiCqniden, amaxinjebden <strong>da</strong> erTian aoxrebden,<br />

rac ki qarTuli warwerebi <strong>da</strong> sxva ram msgavsi naSTi<br />

Sexvdebo<strong>da</strong>T Cveni namyoisa.” 2 amgvar faqtebze sxva qarTveli<br />

moRvaweebic amaxvileben yuradRebas. aSkaraa, rom somxur<br />

wreebs qarTuli kvalis waSla sur<strong>da</strong>T <strong>saqarTvelo</strong>Si, ker-<br />

Zod, Tbilisis sanaxebSi, raTa amis Semdeg ufro Tavisuflad<br />

ganecxadebinaT _ Tbilisi somxuri qalaqi iyo adrec <strong>da</strong> axlac<br />

somxebs un<strong>da</strong> miekuTvnoTo.<br />

istorikos leos (araqel babaxanianis) mixedviT, XIX saukunis<br />

bolos TbilisSi gamomavali oficiozis, gazeT “kavkazis”<br />

re<strong>da</strong>qtorad <strong>da</strong>niSnuli v. veliCkos “somexTmoZule bodvas<br />

siamovnebiT Seuwyo xma qarTulma “kniazurma” presamac.<br />

ilia WavWavaZe, akaki wereTeli, nikolaZe <strong>da</strong> sxvac mravali<br />

maTi msgavsi “kavkazis” poeti re<strong>da</strong>qtoris adiutantebi iyvnen.<br />

Turqebi<strong>da</strong>n (nagulisxmevia kavkasiis azerbaijanlebi _ a. a.)<br />

ahmed-beg aRaievma aayola mas xma, xolo erT mSvenier dRes<br />

SuSaSi (yarabaRSi _ a. a.) asparezze gamovi<strong>da</strong> vinme “<strong>da</strong>li-abasi”,<br />

adre policiis moxele, yomarbazi <strong>da</strong> loTbazara, romelmac<br />

agreTve Cawixla somxebi.” 3 rogorc vxe<strong>da</strong>vT, leo did<br />

qarTvel moRvaweebs viRac yomarbazisa <strong>da</strong> loTbazaras gver-<br />

1 Sirvanzade, cxovrebis brZmedi<strong>da</strong>n, erevani, 1930, gv. 307, somxur enaze.<br />

2 m. TamaraSvili, pasuxaT somxis mwerlebs... gv. 156-157.<br />

3 leo, warsuli<strong>da</strong>n, Tb., 1925, gv. 132-134, somxur enaze.<br />

149


diT ayenebs, riTac Seuracxyofs mTels qarTvel ers. TanamedroveTa<br />

gadmocemiT, ilias urTierToba ki hqonia veliCkosTan,<br />

magram igi gulze sulac ar exatebo<strong>da</strong>. ilias eZnelebo<strong>da</strong>o<br />

“tutuci veliCkos” saubris mosmena. 1 aseTive <strong>da</strong>mokidebuleba<br />

hqon<strong>da</strong> veliCkosTan akakisac. Tu iliam <strong>da</strong> akakim veliCkos<br />

somexTmoZuleobis winaaRmdeg ar gailaSqres, es mox<strong>da</strong><br />

imitom, rom somxuri wreebi, ruseTis mxar<strong>da</strong>WeriT, mTeli<br />

XIX saukunis ganmavlobaSi parpaSobdnen <strong>saqarTvelo</strong>Si, ker-<br />

Zod, TbilisSi <strong>da</strong> qarTvelTa gasomxebas isaxavdnen miznad.<br />

roca qarTveli eris ori mteri, ruseTis xelisufleba <strong>da</strong><br />

garkveuli somxuri wreebi droebiT erTmaneTs waekidnen,<br />

iliam, akakim <strong>da</strong> sxva qarTvelma moRvaweebma neitralur poziciaze<br />

dgoma amjobines. leo TbilisSi cxovrob<strong>da</strong> <strong>da</strong> saqmianob<strong>da</strong>.<br />

isic somexTa im amqars ekuTvno<strong>da</strong>, vinc Tbilisisa<br />

<strong>da</strong> TiTqmis mTeli <strong>saqarTvelo</strong>s mitacebas isaxav<strong>da</strong> miznad.<br />

gasagebia, aseTi somxebisTvis ilias <strong>da</strong> akakis erovnuli moRvaweoba<br />

miuRebeli iyo <strong>da</strong> ebrZodnen maT, Seuracxyofasac<br />

ayenebdnen.<br />

somxebi, kerZod, somxuri eklesia, qarTvelTa gasomxebas,<br />

grigorianobaze maT moqcevas rom cdilobdnen, amas mowmobs<br />

ipolite varTagavas mogonebac: XX saukunis 10-ian wleb-<br />

Sio Tbilisis komerciul saswavlebelSi “Semovi<strong>da</strong> vinme norakiZe,<br />

imereTi<strong>da</strong>n. dokumentebis ga<strong>da</strong>sinjvis dros aRmoCn<strong>da</strong>,<br />

rom mas <strong>da</strong>badebis mowmobaSi ewera, grigoriani ariso.<br />

aman administracia <strong>da</strong>ainteresa… <strong>da</strong>ibares <strong>da</strong> kiTxes<br />

norakiZes –qarTvelia Tu somexi; man ganacxa<strong>da</strong>, rom qarTvelia.<br />

“maS, rad giweria <strong>da</strong>badebis mowmobaSi, rom grigoriani<br />

xaro”, ekiTxebo<strong>da</strong> saswavleblis xelmZRvaneli. “mowafem jer<br />

verc ki gaigo, raSi iyo saqme, Semdeg RimiliT ambob<strong>da</strong>: ”qar-<br />

Tveli var, imereli, mec arc ki gamigonia, ra aris grigorianio.”<br />

ymawvili ded-mamiT oboli aRmoCn<strong>da</strong>. “qarTul eklesia-<br />

Si <strong>da</strong>dixar Tu somxurSio,” kvlav hkiTxes mowafes. “qarTul-<br />

Sio, CvenSi sad aris somxuri eklesiao – upasuxa ymawvilma.”<br />

saswavleblis erT-erTi TanamSromeli yofila somexi deka-<br />

1 ix. krebuli: “ilia”, Tb., 1987, gv. 201, 554-555.<br />

150


nozi. mas kolegebi “mamas” eZaxdnen. “norakiZem <strong>da</strong>iwyo swavla.<br />

saRvTo rjuli pirvel sagnad iTvlebo<strong>da</strong>. am sagans norakiZe,<br />

sanam komerciul saswavlebelSi Semovido<strong>da</strong>, rusulad<br />

swavlob<strong>da</strong> <strong>da</strong>bal klasebSi (marTlmadideblad). aq ki<br />

“mamam” moiTxova, rom norakiZes saRvTo rjuli somxur enaze<br />

eswavla, rogorc “grigorians”. mowafem ki erTi sityvac ar<br />

ico<strong>da</strong> somxuri. maSin administracia kompromisze wavi<strong>da</strong>: sanam<br />

saqmis viTareba <strong>da</strong>namdvilebiT gamoirkveodes, norakiZe<br />

gaeTavisuflebinaT saRvTo rjulis swavlebi<strong>da</strong>n. amaze araviTar<br />

SemTxvevaSi ar <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong> “mama”. is moiTxov<strong>da</strong>, rom norakiZe<br />

<strong>da</strong>swrebo<strong>da</strong> mis gakveTilebs. administraciam <strong>da</strong>avala<br />

norakiZes “mamas” gakveTilebze <strong>da</strong>swreba. is jerac ver garkveuliyo,<br />

raSi iyo saqme; <strong>da</strong>valebas asruleb<strong>da</strong>, magram “inCibinCi”<br />

ar gaegebo<strong>da</strong>, gakveTilebze ra keTdebo<strong>da</strong>.<br />

bolos es… imiT <strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong>, rom norakiZem Tavi <strong>da</strong>aneba<br />

saswavlebels”. 1 qarTvelTa gasomxebas somxuri eklesia adrec<br />

cdilob<strong>da</strong>, mag., XVII s-is 30-ian wlebSi, roca Sah-abasis<br />

Semosevebis Semdeg qarTl-kaxeTi mZime mdgomareobaSi imyofebo<strong>da</strong>.<br />

magram XIX aswleulamde, Cemi azriT, <strong>saqarTvelo</strong>Si ZiriTa<strong>da</strong>d<br />

gaqarTvelebuli somxebis xelaxla gasomxeba, grigorianobaze<br />

moqceva xdebo<strong>da</strong>. saqme isaa, rom qarTvelTa mefeebi,<br />

qarTuli eklesia <strong>da</strong>uSveblad miiCnevdnen marTlmadidebel<br />

qarTvelTa gagrigorianebas, gasomxebas. 2 XIX s-Si ki,<br />

roca qarTvelebs aRarc TavianTi mefeebi hyav<strong>da</strong>T <strong>da</strong> qar-<br />

Tuli eklesiis avtokefaliac ruseTma mospo, amasTanave, qar-<br />

Tvelebi Raribebic iyvnen ruseTis mTavrobisa <strong>da</strong> maTi mouravi<br />

somxebis qmedebaTa Sedegad, mdi<strong>da</strong>r somxur eklesias meti<br />

gasaqani mieca qarTvelTa gasagrigorianeblad. gasuli saukunis<br />

70-ian wlebSi goris raionis sof. SindisSi, soso papiaSvilis<br />

ojaxSi movismine gamoTqma: “tertera abazad naTlav<strong>da</strong>,<br />

mRvdeli or abaza<strong>da</strong>o.” terterebi, somxuri eklesia<br />

<strong>da</strong>pirdebodnen qarTvelebs cxovrebis pirobebis gaumjobesebasac<br />

<strong>da</strong> amiT zogierT maTgans, albaT, acdunebdnen kidec.<br />

ivane javaxiSvilis Tanaxmad, 1918 wlis <strong>da</strong>sawyisSi Tbi-<br />

1 i. varTagava, mogonebebi, II, Tb., 1962, gv. 343-344.<br />

2 kaTolikobac ki didi raodenobis qarTvelebs ar miuRiaT, miT ufro ar<br />

miiRebdnen grigorianobas.<br />

151


lisSi qarTuli universitetis <strong>da</strong>arsebas “mtrulad Sexv<strong>da</strong><br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si myofi mTeli rusTa moxeleoba <strong>da</strong> imperialisturad<br />

ganwyobili maTi aq mcxovrebi TanamoZmeni, iseve, rogorc<br />

somexTa plutokratiisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>Snakelebis mesveurni,<br />

romlebic… TavianTs kulturuls saqmianobas somxeTSi ki<br />

ara, aramed tfilisSi <strong>da</strong> baqoSi awarmoebdnen <strong>da</strong> yvela mTavari<br />

aseTi <strong>da</strong>wesebulebani, ejmiawinis sasuliero akademias<br />

gar<strong>da</strong>, gamomcemloba <strong>da</strong> sxvac yvelaferi am ori qveynis, <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

<strong>da</strong> azerbaijanis, zemo<strong>da</strong>saxelebul de<strong>da</strong>qalaqeb-<br />

Si hqon<strong>da</strong>T Tavmoyrili. somexTa plutokratiasa <strong>da</strong> maTs yvelaze<br />

Zliersa <strong>da</strong> mravalricxovan politikur partias tfilisi<br />

<strong>da</strong> baqo aramcTu undo<strong>da</strong>T TavianT qalaqebad eqciaT,<br />

aramed aseT TavianT ucilobel sakuTrebad miaCn<strong>da</strong>T kidevac”...<br />

1 aSkaraa, rom somxuri wreebi mTels amierkavkasiaSi gabatonebas<br />

isaxavdnen miznad.<br />

1918 wlis maisSi <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong>s <strong>da</strong>moukidebeli<br />

respublikebi rom Seiqmna, qarTvel-somexTa urTierToba<br />

kidev ufro metad gamwvav<strong>da</strong>. aRsaniSnavia, rom <strong>somxeTi</strong>s saTaveSi<br />

moeqca erovnuli xelisufleba, <strong>da</strong>SnakcuTiunis (<strong>da</strong>Snakebis)<br />

partia, xolo <strong>saqarTvelo</strong>Si gaxelisuflebuli menSevikebi<br />

internacionalistebi, marqsistebi iyvnen <strong>da</strong> erovnuli<br />

TiTqmis araferi ecxoT. amis mowmobaa Tun<strong>da</strong>c is, rom noe<br />

Jor<strong>da</strong>niam <strong>da</strong> misma mTavrobam Tbilisis centralur prospeqts<br />

<strong>da</strong>arqves marqsisti plexanovis <strong>da</strong> ara romelime didi<br />

qarTvelis saxeli. qarTvelebSi marqsizmis bacilam, utopiurma<br />

ideebma rom fesvi gaidges, es gamoiwvia qarTuli saxelmwifoebriobis,<br />

samefo xelisuflebis <strong>da</strong> qarTuli eklesiis<br />

avtokefaliis mospobam, agreTve qarTvelTa siRaribem. maT<br />

<strong>da</strong>ijeres, rom marqsistuli ideebis, ideologiis gaTaviseba<br />

ixsni<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s, qarTvel xalxs siRaribisagan. somxuri<br />

eklesiis saWeTmpyrobelTa erovnuli saqmianobis Sedegad ki<br />

somex xalxze marqsizms Se<strong>da</strong>rebiT naklebi gavlena hqon<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> amitomac moeqca 1918 wels <strong>somxeTi</strong>s saTaveSi erovnuli<br />

mTavroba.<br />

sayuradReboa, rom <strong>somxeTi</strong>s mTavroba 1918w. mais-ivnisSi<br />

1 ix. “qarTuli ena <strong>da</strong> literatura skolaSi,” 1986, #2-3, gv. 124.<br />

152


Seiqmna ara erevanSi, aramed TbilisSi, radgan rogorc iTqva,<br />

aq hqon<strong>da</strong>T somxebs TavianTi <strong>da</strong>wesebulebani. <strong>somxeTi</strong>s mTavroba<br />

Tbilisi<strong>da</strong>n erevanSi ga<strong>da</strong>svlas ayovneb<strong>da</strong>, ajanjleb<strong>da</strong>.<br />

Cemi azriT, amis mizezi isic iyo, rom somxebi emzadebodnen<br />

<strong>saqarTvelo</strong>sTan omisTvis 1 <strong>da</strong> sur<strong>da</strong>T Cvens qveyanaSi SeeqmnaT<br />

TavianTi mexuTe kolona. jer kidev 1918 w. 22 ianvars<br />

axalqalaqis samazro aRmasrulebelma komitetma <strong>da</strong>adgina:<br />

“xvalindel dRi<strong>da</strong>n ukve aRiarebulia javaxeTi aleqsandropolis<br />

(gumbris, leninakanis _ a. a.) guberniad (e. i. <strong>somxeTi</strong>s<br />

nawilad _ a. a.) <strong>da</strong> es Cveni <strong>da</strong>dgenileba gamoecxados yvela<br />

<strong>da</strong>wesebulebasao.” ilia alxaziSvilis sityviT, “amgvarad anderZi<br />

auges javaxeTs”. 2 javaxeTsa <strong>da</strong> qvemo qarTlze somxebi<br />

wina wlebSic, 1917 w. revoluciamdec acxadebdnen pretenzias,<br />

3 magram verc maSin <strong>da</strong> verc 1918w. ianvarSi mizans ver miaRwies.<br />

<strong>somxeTi</strong>s <strong>da</strong>moukidebeli respublikis <strong>da</strong>Snakurma mTavrobam<br />

ki naxevari <strong>saqarTvelo</strong>s, kerZod, Tbilisis, goris, ba-<br />

Tumis <strong>da</strong> sxvaTa mitaceba ganizraxa. im xanebSi <strong>da</strong>beWdil<br />

somxur rukebzec naxevari <strong>saqarTvelo</strong> <strong>somxeTi</strong>s SemadgenlobaSia<br />

moqceuli.<br />

<strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s sazRvarze garTulebebi 1918 w. oqtombri<strong>da</strong>n<br />

SeimCneo<strong>da</strong>, amave wlis dekembris pirvel naxevarSi<br />

ki somexTa jari omis gamoucxadeblad, veragulad Semoesia<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s. SeiZleba gviTxran, rom rigiTi somxebi arafer<br />

SuaSia, <strong>da</strong>Snakurma mTavrobam aiZula isini, eomaT <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

winaaRmdego. magram ubedurebac isaa, rom TiTqmis yvela<br />

somexi momxre iyo <strong>saqarTvelo</strong>sTan omisa, TiTo-orola gamonaklisis<br />

gar<strong>da</strong>. noe Jor<strong>da</strong>nias mTavroba am omisTvis ar momzadebula.<br />

maT egonaT, rom vinai<strong>da</strong>n <strong>somxeTi</strong> im xanebSi mZime<br />

1 somxeT-<strong>saqarTvelo</strong>s omis Sesaxeb ix. a. CaCxiani, <strong>da</strong>SnakTa nacionalistur-eqspansionisturi<br />

ideologia <strong>da</strong> somxeT-<strong>saqarTvelo</strong>s 1918-1919 wlebis<br />

omi, Tb., 2007; a. ab<strong>da</strong>laZe, meti obieqturoba! Jurnali “mnaTobi,” 1998, #3-<br />

4, gv. 172-187. es werili me ase <strong>da</strong>vasaTaure: “qarTvelebi brZolis uunaro<br />

<strong>da</strong>mpyroblebia?!“ somexi avtorebi aseTebad acxadeben qarTvelebs 1918w.<br />

somxeT-<strong>saqarTvelo</strong>s omSi. amiT STaagoneben somex xalxs, TiTqos, qar-<br />

Tvelebs sur<strong>da</strong>T somxuri miwa-wylis mitaceba, magram somexma zinvorebma<br />

(meomrebma), Turme nu ityviT, maT kudiT qva asrolines. “mnaTobis” re<strong>da</strong>qciam<br />

Cems werils saTauri Seucvala.<br />

2 ix. gaz. “<strong>saqarTvelo</strong>,” 4. II. 1918, #28.<br />

3 ix. iv. javaxiSvili <strong>da</strong> sxvebi, istoriuli raritetebi.<br />

153


mdgomareobaSi imyofebo<strong>da</strong> (gavixsenoT somexTa didi raodenobiT<br />

gaJleta TurqeTSi 1915 wels; amasTanave, 1918 w. bolos<br />

somxeTSi mZvinvareb<strong>da</strong> infeqciuri <strong>da</strong>avadeba, romelmac bevri<br />

a<strong>da</strong>miani imsxverpla, erevnis quCebSi <strong>da</strong>umarxavi mkvdrebi<br />

eyarnen, rogorc amas leo aRniSnavs), <strong>saqarTvelo</strong>sTan oms<br />

ver gabe<strong>da</strong>v<strong>da</strong>. menSevikebma ar icodnen <strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s<br />

urTierTobebis istoria, arc ilia WavWavaZisa swam<strong>da</strong>T raime,<br />

Torem mis “qvaTa RaRads” yuradRebas miaqcevdnen. noe Jor<strong>da</strong>nias<br />

arc is a<strong>da</strong>rdeb<strong>da</strong>, ZirZveli qarTuli mxare, qvemo qar-<br />

Tlis samxreTi nawili, lore-taSiri iqnebo<strong>da</strong> Tu ara saqar-<br />

Tvelos SemadgenlobaSi. 1921 w. TebervalSi bolSevikuri ruseTis<br />

jarma <strong>saqarTvelo</strong>s lore<strong>da</strong>n rom Semoutia <strong>da</strong> maT miemxrnen<br />

loreli somxebic (lore-taSirSi somxebi ruseTma<br />

moamravla XIXs-Si), amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT n. Jor<strong>da</strong>nia wers:<br />

“rasakvirvelia, am somxebiT <strong>da</strong>saxlebuli mi<strong>da</strong>moebis Semoer-<br />

Teba iyo didi Secdoma, magram Cvenma strategebma ase ga<strong>da</strong>wyvites,<br />

Tav<strong>da</strong>cvis simagreT <strong>da</strong>inaxes Zveleburi mTa-gora <strong>da</strong><br />

ara TviT mcxovrebTa sulis kveTeba”. 1 zemoT ukve visaubre,<br />

rom somxebi uZvelesi droi<strong>da</strong>nve, garkveuli mizezebis gamo,<br />

sakmao raodenobiT cxovrobdnen <strong>saqarTvelo</strong>Si, isini Cvens<br />

qveyanaSi, kerZod, TbilisSic Zalian moamravla ruseTis mTavrobam.<br />

somxebi pretenzias lore-taSirTan erTad Tbiliszec<br />

acxadebdnen. n. Jor<strong>da</strong>nias raki lore-taSiri ase advilad eTmobo<strong>da</strong>,<br />

emetebo<strong>da</strong>, barem Tbilisic <strong>da</strong>eTmo somxebisTvis. magram<br />

Tbilisi Tavis rezidenciad undo<strong>da</strong>. RvTis madliT, im<br />

xanebSi <strong>saqarTvelo</strong>Si marqsizmiT mowamluli menSevikebis<br />

gar<strong>da</strong>, iyvnen erovnuli Zalebic, Torem lore-taSirTan er-<br />

Tad sxva mxareebsac <strong>da</strong>vkargavdiT.<br />

somxeT-<strong>saqarTvelo</strong>s omis Sesaxeb saubaria 1918 wlis<br />

movlenebis SuagulSi myofi ioseb ime<strong>da</strong>Svilis TxzulebaSi,<br />

_ ”ganaxlebuli sicocxle,” _ romelic 1919-1920 wlebSi Jurnal<br />

“Teatri <strong>da</strong> cxovrebaSi” <strong>da</strong>ibeW<strong>da</strong>. masSi laparakia, ker-<br />

Zod, TbilisSi somexTa erT-erTi TavSeyris Sesaxeb, romelsac<br />

somxuris mcodne erTi qarTveli mweralic eswrebo<strong>da</strong>.<br />

somxebma pretenzia ganacxades Tbilisze.<br />

1 n. Jor<strong>da</strong>nia, Cemi warsuli, Tb., 1990, gv. 93.<br />

154


“gana istoriulad qalaqi Tbilisi qarTvelebisa ar<br />

aris? ikiTxa qarTvelma mweralma.<br />

_ romeli istoriiT? hkiTxa tigranma.<br />

_ qarTvelebis sisxliTa <strong>da</strong> ofliT rom <strong>da</strong>iwera,_miugo<br />

qarTvelma mweralma.<br />

_ dRes ki istoria oqro-vercxliT iwereba...<br />

SexeT, Cveni (somxebiso _ a. a.) Tbilisi Tan<strong>da</strong>Tan rogor ivseba<br />

qarTvelebiT.” somxebma un<strong>da</strong> movspoTo qarTvelebi, radgan<br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si somexTa winsvlas eRobebian, xels uSliano:<br />

“<strong>saqarTvelo</strong> un<strong>da</strong> mokvdes <strong>da</strong> mokvdeba kidec _ sTqva tigranma.”<br />

aRniSnul krebaze kaxeTSi mcxovreb erT somexs ganucxadebia:<br />

”siRnaRisa <strong>da</strong> Telavis mazrebSi mofantuli somxebi<br />

saukeTesod arian mowyobilni, mTeli xalxi xelSi hyavT<br />

<strong>da</strong> saiTac un<strong>da</strong>T, iqiT mouRrecen kisers... iqac ki, saca vi-<br />

Tom qarTvelebi gamgebloben, Cveni kacebi gvyavs SeCenili<br />

<strong>da</strong> Cvens uneblieT erTi nabijic ver ga<strong>da</strong>idgmeba. swored<br />

amas un<strong>da</strong> mivaweroT, rom <strong>saqarTvelo</strong>s jaris Sekreba savsebiT<br />

ver moxerx<strong>da</strong>... Cvenis amxanagebis CagonebiT qarTveli<br />

glexis Svilebi an ar Sedian samxedro samsaxurSi, <strong>da</strong> Tu<br />

rogorme Caiyvanes, tanisamoss Caicmen, fexsamoss miiReben, iaraRs<br />

Caibareben <strong>da</strong> ukanve brundebian...<br />

Cveni agentebic muSaoben <strong>da</strong> xalxSi avrceleben mTavrobisadmi<br />

zizRs.”<br />

qarTlSi mcxovreb somexTa warmomadgenels uTqvams:<br />

“social-demokratiul partiis (marqsistebis _ a. a.) propagandistTa<br />

CagonebiT <strong>da</strong> Cvenis mecadineobiTac xalxs guli<strong>da</strong>n<br />

amorecxili aqvs samSoblos siyvaruli <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s saxeli.<br />

xalxi or banakad gavyaviT <strong>da</strong> erTi meores esisineba.”<br />

terteras mouxsenebia krebisTvis: “karga xania, TiTqmis oc<strong>da</strong>aTi<br />

weliwadi, rac mTel <strong>saqarTvelo</strong>Si Cveni sjulis <strong>da</strong><br />

gvar-tomis gamavrcelebeli sulis mamani <strong>da</strong>vgzavneT... Cvenis<br />

terterebis sasaxelod un<strong>da</strong> iTqvas, rom saqmec kargad midis.<br />

bevr adgilas SegxvdebaT ded-mama namdvili qarTveli tetiebi,<br />

somxuri enis arc erTi sityvis mcodne, magram Svilebi ki<br />

somxur wes-rigze aRzrdili... ra wuTsac mibrZanebT, maSinve<br />

Tavs <strong>da</strong>vesxmiT Tbiliss <strong>da</strong>sapyrobad <strong>da</strong> qarTvelebs mZina-<br />

155


ebs amovwyvet! _ <strong>da</strong>abolava rixianad aRtacebiT terteram.” 1<br />

Tbilisis sabWos xmosans (deputats), paron xaCos ganucxadebia:<br />

“dgeba momenti, rodesac somxis erma frTebi mZlavrad<br />

un<strong>da</strong> gaSalos Tavis farTe miznebis misaRwevad, _ ukeTes<br />

dros veRar vnaxavT, <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>moukideblobis Seqmnac<br />

_ jer kidev CanasaxSia, Tu movspobT axla, Tu ara <strong>da</strong> mere<br />

gaZneldeba.”<br />

aRwers ra omis ambebs, i. ime<strong>da</strong>Svili aRniSnavs: brZolis<br />

velzeo qarTvelTa “razmis ufrosma oficerma ucabe<strong>da</strong>d<br />

wamoiZaxa: _Cvenma mTavrobam gagvyi<strong>da</strong>, ueWvelad gagvyi<strong>da</strong>!.. Torem<br />

sad gagonila ase upatronod mitoveba xalxisa, _ gvxocavden,<br />

Sen-ki ar SegeZlos pasuxis gacema. sad aris mamulis<br />

Rirsebis <strong>da</strong>cva?.. fui, amisTana naZrax sicocxles!” am sityvebis<br />

TqmisTanave qarTvelma oficerma Tavi moiklao. i. ime<strong>da</strong>Svilis<br />

Tanaxmad, somxebs saSineli sibinZurec ukadrebiaT: poruCikma<br />

“korZaiam <strong>da</strong>hxe<strong>da</strong> <strong>da</strong> ra naxa _ RamiT somxebs <strong>da</strong>etitvlebinaT<br />

<strong>da</strong> SeepilwnaT muxanaTur Tav<strong>da</strong>sxmaSi <strong>da</strong>xocili<br />

qarTveli oficer-jariskacni. agera titlikana meomari, romelsac<br />

sasircxo aso moWrili aqvs <strong>da</strong> pirSi sCria... ager<br />

cxvirmoWrilebi, mTlad gatitvlebulni; ager SubiT Tvaleb-<br />

CaTxrilni, ager aso-aso akuwuli”... gadmocemiT, sasircxo<br />

aso mravali mokluli qarTvelisTvis CauCriaT pirSi.<br />

ivane javaxiSvilis, viqtor nozaZis, noe Jor<strong>da</strong>nias <strong>da</strong><br />

sxvaTa mixedviTac, somxeTma <strong>saqarTvelo</strong>s winaaRmdeg omi rom<br />

gaaCaRa, Tbilisis aRebas isaxav<strong>da</strong> miznad. cxadia, sanam TbilisTan<br />

movidodnen, qvemo qarTlis <strong>da</strong>kaveba hqon<strong>da</strong>T somxebs,<br />

kerZod, maT mTavarsar<strong>da</strong>l dros (misi namdvili saxeli <strong>da</strong><br />

gvaria _ drastamat kanaiani), ganzraxuli. 2 amasTanave, somxe-<br />

Tis mTavrobam <strong>da</strong> parlamentma 1918 wlis dekemberSi erTxmad<br />

<strong>da</strong>adgina, rom <strong>somxeTi</strong>s jars <strong>da</strong>ekavebina javaxqi (javaxeTi). 3<br />

somxeT-<strong>saqarTvelo</strong>s omis dros <strong>saqarTvelo</strong>Si mcxovreb<br />

1 <strong>saqarTvelo</strong>Si mcxovrebi somexTa mRvdlebis _ terterebis antiqarTuli<br />

saqmianobis Sesaxeb aRniSnuli aqvs menSevik yaribsac(p. geleiSvils).<br />

2 patriot qarTvelebs ki kargad axsov<strong>da</strong>T, rom Cvenma winaprebma zRva<br />

sisxli <strong>da</strong>Rvares qvemo qarTlis ga<strong>da</strong>sarCenad _ “kidevac <strong>da</strong>izrdebian<br />

algeTs lekvebi mglisani, ise ar amowydebian, javri SesWamon mtrisani.”<br />

qarTveli am sityvebs ver <strong>da</strong>iviwyebs.<br />

3 gr. CalxuSiani, wiTeli wigni, donis rostovi, 1919, gv. 181, rusul enaze.<br />

156


somexTa mniSvnelovani nawili <strong>da</strong>Snakebma ga<strong>da</strong>ibires <strong>da</strong> qar-<br />

Tvelebs <strong>da</strong>upirispires. cxadia, amas arc erTi eri, arc erTi<br />

saxelmwifo ar moiTmen<strong>da</strong>. qarTvelebic moiTxovdnen moRalate,<br />

umaduri somxebis <strong>da</strong>sjas (gamoTqma _ Savi umadurebac<br />

gvxvdeba somxebis mimarT). ase, mag., erovnul-demokratiuli<br />

partiis Tavmjdomare spiridon kedia wer<strong>da</strong>:<br />

“Tbilisi gasawmendia.<br />

aTiaTasjer gamogvecxa<strong>da</strong>, rom aq auarebeli samWedloebia,<br />

sa<strong>da</strong>c Cveni <strong>da</strong>moukideblobis mtrebi sxe<strong>da</strong>n <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

<strong>da</strong>saqcevaT yumbarebs asxamdnen <strong>da</strong> xmals lesavdnen. es<br />

saxelosnoebi un<strong>da</strong> <strong>da</strong>iSalos <strong>da</strong> xelosnebi un<strong>da</strong> iqnan <strong>da</strong>Werilni.<br />

rusul-somxuri gazeTebi, romelnic TavaSvebulad <strong>da</strong><br />

utifrad ilaSqrebdnen <strong>da</strong> laSqroben Cvens winaaRmdeg, un<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>uyovnebliv iqmnan <strong>da</strong>ketilni. SeuZlebelia, Tbilisis gaze-<br />

Tebi be<strong>da</strong>vdnen <strong>da</strong> gve<strong>da</strong>vebodnen Cveni saxelmwifos teritorias.<br />

vakxanalia elvis siswrafiT un<strong>da</strong> ailagmos. vin ar<br />

icis, rom <strong>saqarTvelo</strong>s winaaRmdeg <strong>somxeTi</strong>s gamolaSqreba<br />

ideologiurad <strong>da</strong> texnikurad TbilisSi moewyo”... spiridon<br />

kedia mimarTav<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s mTavrobas: “<strong>da</strong>uyovnebliv gaswmindeT<br />

Cveni qveynis guli, Cveni Tbilisi im borotganmzraxvel<br />

<strong>da</strong> saxelmwifo <strong>da</strong>mnaSave elementebisagan, romelnic aq<br />

budoben <strong>da</strong>, rac <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>moukidebloba gamocxad<strong>da</strong>,<br />

mas aqeT, dRe <strong>da</strong> Ram <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>samxobaT zraxven <strong>da</strong><br />

moqmedeben.<br />

gaswmindeT Tbilisi, rom aq SeiZlebodes uSiSari muSaoba<br />

<strong>da</strong> saqmianoba. es aris pirveli sawin<strong>da</strong>ri brZolis velze<br />

(somxeT-<strong>saqarTvelo</strong>s omSi _ a. a.) <strong>saqarTvelo</strong>s jaris gamarjvebisa.”<br />

1 <strong>saqarTvelo</strong>s menSevikuri mTavrobac, miuxe<strong>da</strong>vad Tavisi<br />

internacionalistobisa, iZulebuli gax<strong>da</strong> Tbilisi<strong>da</strong>n<br />

gaesaxlebina is somxebi, romlebic <strong>da</strong>namdvilebiT SemCneuli<br />

iyvnen Cveni qveynis sasicocxlo interesebis sawinaaRmdego<br />

qmedebebSi, <strong>saqarTvelo</strong>s RalatSi. 2 roca <strong>somxeTi</strong> geomebo<strong>da</strong>,<br />

Cvens qveyanaSi mcxovreb somxebs rogor endobodi?! isini mahmadianur<br />

saxelmwifoebsa <strong>da</strong> ruseTis imperias emxrobodnen<br />

1<br />

gaz. “<strong>saqarTvelo</strong>,” 19. XII. 1918w.<br />

2<br />

a. ab<strong>da</strong>laZe, <strong>saqarTvelo</strong><strong>da</strong>n somxebis gasaxlebis Taobaze, gaz. “aisi,” 4.<br />

VII. 2006 w.<br />

157


qarTveli eris winaaRmdeg brZolaSi <strong>da</strong> somxeTs aRar miemxrobodnen?!<br />

RvTis madliT, im xanebSi <strong>saqarTvelo</strong>Si sakmaod Zlieri<br />

iyvnen erovnuli Zalebi. am mxriv marto ivane javaxiSvilisa<br />

<strong>da</strong> eqvTime TayaiSvilis saxelebi rad Rirs. qarTveli mamuliSvilebi<br />

aRSfoTdnen somexTa veraguli qmedebebiT, <strong>da</strong>irazmnen<br />

maT winaaRmdeg <strong>da</strong> male <strong>saqarTvelo</strong>s jari general giorgi<br />

mazniaSvilis meTaurobiT Setevaze ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> somxebTan<br />

omSi. SesaZlebeli xdebo<strong>da</strong>, qarTvelebs erevanic aeRoT, magram<br />

inglis-safrangeTis moTxovniT 1918 wlis 31 dekembris 24<br />

saaTze saomari moqmedebebi Sewyvetil iqna. inglisis nebiT,<br />

qvemo qarTlis samxreTi nawili, ZirZveli qarTuli mxare,<br />

lore-taSiri neitralur zonad gamocxad<strong>da</strong>. ase Caeyara safuZveli<br />

lore-taSiris <strong>saqarTvelo</strong>sgan CamoSorebas. inglisis<br />

xelisuflebam somxebis mxare <strong>da</strong>iWira. es gamowveuli iyo<br />

imiT, rom didi saxelmwifoebi, kerZod, inglisic TurqeTSi<br />

mcxovreb somxebs Tavisi interesebisTvis iyenebdnen <strong>da</strong> momavalSic<br />

SeiZlebo<strong>da</strong> inglisis politikaSi somexTa sakiTxs<br />

garkveuli adgili <strong>da</strong>ekavebina. <strong>da</strong> ai, <strong>saqarTvelo</strong>s xarjze<br />

inglisma xeli gauwo<strong>da</strong> somxeTs. 1921 wels bolSevikurma ruseTma<br />

lore-taSiri CamoarTva <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>sca somxeTs.<br />

ruseTi im dros TurqeTis mokavSire iyo, somxuri mxareebi<br />

<strong>da</strong>uTmo TurqeTs <strong>da</strong> masTan Caxutebul kavkasiis azerbaijans<br />

<strong>da</strong> samagierod sazRvrebSekvecil somxeTs ga<strong>da</strong>sca<br />

qarTuli miwa-wyali, lore-taSiri, iseve, rogorc azerbaijans<br />

miakuTvna kaxeTis nawili, hereTi anu saingilo. rac Seexeba<br />

javaxeTs, mis mierTebas somxeTTan somxebi cdilobdnen<br />

sabWoTa periodSic, XX saukunis 20-30-ian wlebSi. qarTul<br />

warwerebsac isev spobdnen javaxeTis istoriul Zeglebze. 1<br />

didi <strong>somxeTi</strong>s idea sabWoTa kavSiris, ruseTis komunisturi<br />

imperiis arsebobis Jamsac cocxlob<strong>da</strong>. somxurma wreebma<br />

moaxerxes <strong>da</strong> iugoslaviis saxelmwifos komunist meTaurs,<br />

iosip broz titos aTqmevines meore msoflio omis Semdeg:<br />

“somexi xalxis samarTliani uflebaa, hqondes didi som-<br />

1<br />

ix. mag., n. berZeniSvili, <strong>saqarTvelo</strong>s istoriis sakiTxebi, I, Tb., 1964, gv.<br />

70-71, 75, 104-106, 109-110, 157.<br />

158


xeTi.” 1 somxebi didi <strong>somxeTi</strong>s Seqmnas qarTuli miwa-wylis mitacebis<br />

gziTac apireben. cnobilia, rom igive afxazeTis<br />

omis dros somxebi ebrZodnen qarTvelebs. amas Svrebodnen<br />

imitomac, rom somxur wreebs awyobT <strong>saqarTvelo</strong>s calkeul<br />

nawilebad <strong>da</strong>Sla, <strong>da</strong>susteba, raTa amis Sedegad amierkavkasiaSi<br />

wamyvan saxelmwifod iqces <strong>somxeTi</strong>, <strong>saqarTvelo</strong>s faqtobrivad<br />

CamoSordes javaxeTi. SeiZleba saerTaSoriso sazogadoebriobam,<br />

organizaciebma javaxeTis somxeTTan SeerTebas<br />

mxari ar <strong>da</strong>uWiron, magram Tu Sesrul<strong>da</strong> somexTa moTxovna<br />

<strong>da</strong> javaxeTs farTo avtonomia mieniWa, es niSnavs am mxaris<br />

<strong>saqarTvelo</strong>sgan faqtobrivad CamoSorebas, <strong>somxeTi</strong>s sruli<br />

gavlenis qveS moqcevas. mogvianebiT, vTqvaT, 40-50 wlis Semdeg,<br />

vin icis, kidev ra moxdeba.<br />

1996 wels somxur gazeT “lragirSi” <strong>da</strong>beWdil werilSi<br />

_ ”didi <strong>somxeTi</strong> mcire sazRvrebSi” _ naTqvamia: “Cven un<strong>da</strong><br />

movTxovoT <strong>saqarTvelo</strong>s, ara marto Sewyvitos Cveni<br />

Tanamemamuleebis devna-Seviwroeba, aramed movTxovoT teritoriuli<br />

<strong>da</strong>moukideblobac javaxeTelebisaTvis. Tu saqar-<br />

Tvelo amaze ar <strong>da</strong>gvTanxmdeba, maSin Cven un<strong>da</strong> gavaTavisufloT<br />

Cveni miwa-wyali iaraRiT xelSi, miT umetes, rom gvaqvs<br />

amis SesaZlebloba.” samcxe, axalcixis mxarec somxuri miwawyalia,<br />

un<strong>da</strong> <strong>da</strong>vibrunoTo. qarTvelebi brZolaSi, omSi ver<br />

gagvimklavdebiano somxebs: “qarTveli eri, rogorc erTiani<br />

organizmi, ar arsebobs. am saxelwodebiT igulisxmebian mravalricxovani<br />

eTnikuri jgufebi, romlebic erTmaneTisagan<br />

di<strong>da</strong>d gansxvavdebian.” somexTa mxri<strong>da</strong>n msgavsi gamoxdomebi,<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s istoriis <strong>da</strong>knineba, gayalbeba dRemde grZeldeba.<br />

cotne <strong>da</strong>dianma qarTulTan erTad megruli enac Tu ico<strong>da</strong>,<br />

amitom Segnebulad ar gaswira Tavi sruliad <strong>saqarTvelo</strong>sTvis,<br />

ar gax<strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s erovnuli gmiri? megrelebi<br />

<strong>da</strong> svanebi iseve monawileobdnen qarTveli eris ga<strong>da</strong>rCenis-<br />

Tvis gaCaRebul saukunovan brZolebSi, omebSi, rogorc sxva<br />

qarTvelebi, sxva qarTul mxareTa mkvidrni.<br />

vinai<strong>da</strong>n <strong>saqarTvelo</strong>Si uZvelesi droi<strong>da</strong>n sakmao raode-<br />

1 ix. s. stefanianci, somxuri samociqulo eklesia stalinuri tiraniis<br />

xanaSi, erevani, 1994, gv. 185, somxur enaze.<br />

159


nobiT cxovrobdnen somxebi garkveuli mizezebis gamo, gasagebia,<br />

droTa ganmavlobaSi maTi gaqarTveleba xdebo<strong>da</strong>. magram<br />

am gaqarTvelebul somxebsac gamokveTili qarTuli erovnuli<br />

Segneba ar hqon<strong>da</strong>T. amis gamo <strong>saqarTvelo</strong>s istoriam<br />

ar icis iseTi magaliTi, rom romelime gaqarTvelebul somexs<br />

didi qarTuli erovnuli saqme ekeTebinos. isini pirad<br />

interesebs qarTveli eris sasicocxlo interesebze maRla<br />

ayenebdnen. imis gamoc, rom somxebi mravali saukunis ganmavlobaSi<br />

miznad isaxavdnen qarTvelTa gasomxebas, <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

gasomxurebas, magram mox<strong>da</strong> piriqiT, gacilebiT, Seu<strong>da</strong>reblad<br />

meti somexi gaqarTvel<strong>da</strong>, vidre qarTveli gasomx<strong>da</strong>,<br />

am movlenam Taviseburi, araqarTuli, xSirad antiqarTuli<br />

buneba, de<strong>da</strong>arsi SesZina gaqarTvelebuli somxis fsiqikasac.<br />

dRes <strong>saqarTvelo</strong>s xelisuflebis saTaveSi moqcevas<br />

araerTi gaqarTvelebuli somexi, nasomxari cdilobs, rac,<br />

zemoTqmulis gamo, Cvens qveyanas, qarTvel ers kargs arafers<br />

uqadis. aRsaniSnavia, rom msoflios wamyvan qveynebSi Zlieri,<br />

mdi<strong>da</strong>ri, gavleniani somxuri diaspora arsebobs. maTi warmomadgenlebi<br />

cdiloben, rom <strong>saqarTvelo</strong>s umaRles xelisuflebaSi<br />

swored gaqarTvelebuli somxebi, nasomxrebi moxvdnen,<br />

radgan ician, rom es xels SeuSlis qarTveli eris fexze<br />

<strong>da</strong>dgomas, gaZlierebas, mkvdreTiT aRdgomas. amiT ki, saboloo<br />

angariSiT, somxuri saqme keTdeba, <strong>saqarTvelo</strong>s <strong>da</strong>susteba,<br />

qarTveli eris <strong>da</strong>uZlureba somxeTs, somxebs awyobT.<br />

imis gamo, rom qarTvelebi Raribebi varT, bevri qarTveli<br />

Tanaxmaa seroJistic gaxdes_oRond gamaZRon <strong>da</strong> vinc gin<strong>da</strong>,<br />

imaT warmarTon <strong>saqarTvelo</strong>s bedio. zogi vaiqarTveli Tavisi<br />

seroJistobiT mdidrdeba kidec.<br />

qarTveli eri fxizlad un<strong>da</strong> iyos, ar un<strong>da</strong> misces somxur<br />

wreebs SesaZlebloba, ganaxorcielon TavianTi is gegmebi,<br />

romlebic <strong>saqarTvelo</strong>s, qarTveli eris <strong>da</strong>sustebisakenaa<br />

mimarTuli. qarTvelebma aRar un<strong>da</strong> <strong>da</strong>uSvan, rom somxeTma<br />

kvlav Camoacilos <strong>saqarTvelo</strong>s Cveni winaprebis sisxliT<br />

morwyuli, maTive ZvlebiT gapoxierebuli qarTuli miwa-wyali,<br />

rogorc es mox<strong>da</strong> 1921 wels, rodesac Cvenma qveyanam <strong>da</strong>karga<br />

qvemo qarTlis samxreTi nawili _ lore-taSiri. rac<br />

Seexeba didi <strong>somxeTi</strong>s arsebobis gasamarTleblad iosip<br />

160


oz titos moSveliebas, amgvari ram qarTvelebmac SeiZleba<br />

gavakeToT. ase, mag., pakistanis saxelmwifos meTauri, benazir<br />

fxuto ambob<strong>da</strong>: islami evropas moedebo<strong>da</strong>, <strong>saqarTvelo</strong>s xeli<br />

rom ar SeeSalao. marTlac, qarTveli eri saukuneebis<br />

ganmavlobaSi gmirulad ibrZo<strong>da</strong>, rom kavkasiaSi islamur samyaros<br />

qristianoba ar aRmoefxvra. es xdebo<strong>da</strong> im aswleuleb-<br />

Si, roca qristianuli <strong>saqarTvelo</strong>s ganadgurebis mosurne,<br />

mahmadianobis burj TurqeTs <strong>da</strong>pyrobiTi, <strong>da</strong>mpyrobluri omebis<br />

raodenobiT pirveli adgili uWiravs msoflioSi. kavkasiaSi<br />

qristianobis amoZirkvis, qarTuli saxelmwifoebriobis<br />

mospobis SemTxvevaSi mahmadianoba evropiskenac ufro advilad<br />

gaikvlev<strong>da</strong> gzas. amdenad, didi <strong>saqarTvelo</strong>s arsebobas,<br />

aRdgenas meti safuZveli gaaCnia, vidre didi <strong>somxeTi</strong>sas. didi<br />

<strong>saqarTvelo</strong> ki Tavis istoriul miwa-wyals, mag., taoklarjeTs<br />

1 <strong>da</strong> sxva ZirZvel qarTul mxareebs arc somxeTs <strong>da</strong><br />

arc sxva qveynebs ar <strong>da</strong>uTmob<strong>da</strong>.<br />

1<br />

romelic momavali didi <strong>somxeTi</strong>s nawilad warmoudgeniaT stefaniancs<br />

<strong>da</strong> sxvebs.<br />

161


<strong>da</strong>narTi<br />

somxebs un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>eceT eklesiebi <strong>saqarTvelo</strong>Si?!<br />

am bolo xanebSi xSirad iwereba imis Sesaxeb, rom somexTa<br />

garkveuli wreebi pretenzias acxadeben 650 eklesiaze<br />

<strong>saqarTvelo</strong>Si. es eklesiebi somxebis iyo <strong>da</strong> isev maT un<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>ubrundeTo. somxebi iTxoven eklesiebis ga<strong>da</strong>cemas Tbilis-<br />

Sic. <strong>saqarTvelo</strong>s amJamindeli xelisuflebis zogierTi ma-<br />

RalCinosanic maT mxars uWers!<br />

aqvs Tu ara raime safuZveli somexTa pretenziebs, amis<br />

gasarkvevad aucilebelia wiaRsvla istoriaSi. samwuxarod,<br />

<strong>saqarTvelo</strong>-<strong>somxeTi</strong>s urTierTobis mravali problema dRemde<br />

jerovnad <strong>da</strong>muSavebuli, Seswavlili ar aris. <strong>saqarTvelo</strong>Si<br />

arc aravin zrunavs imaze, rom am saqmes moevlos, qarTvel<br />

armenologebs SeeqmnaT pirobebi samuSaod. sagangebo yurad-<br />

Reba un<strong>da</strong> eqceodes imasac, rom aRizardos unarian qarTvel<br />

armenologTa axali Taoba. magram aseTi laparaki rCeba xmad<br />

mRaRadeblisa u<strong>da</strong>bnosa Sina.<br />

vaxuSti batoniSvili, saubrobs ra Zveli Tbilisis eklesiebis<br />

Sesaxeb, erTgan aRniSnavs: “kualad ugumbaTo oTxi<br />

aw upyravT somexTa” (qarTlis cxovreba, IV, 1973, gv. 336). “aw<br />

upyravT somexTa” imas niSnavs, rom manamde sxvas, e. i. qarTvelebs<br />

ekuTvno<strong>da</strong>T es eklesiebi.<br />

ismis kiTxva: ram gamoiwvia somexTa momravleba saqar-<br />

TveloSi? <strong>saqarTvelo</strong>Si mcxovreb somxebs, cxadia, TavianTi<br />

eklesiebic eqnebo<strong>da</strong>T – zogs TviTon aaSenebdnen, zogs <strong>saqarTvelo</strong>s,<br />

an Cveni qveynis <strong>da</strong>mpyroblis xelisufleba uwyalobeb<strong>da</strong><br />

(TelavSi, mag., iq Camosaxlebuli somxebisaTvis<br />

erekle II-s, politikuri mosazrebiT, uboZebia qarTuli eklesia<br />

– ix. al. orbeliani, Telavi, 1997 w., gv. 5), rameTu saqar-<br />

TveloSi mcxovrebi somxebi yovelTvis cdilobdnen, Cveni<br />

samSoblos nebismier <strong>da</strong>mpyrobelTan kargi urTierToba hqono<strong>da</strong>T<br />

(jaSuSeba<strong>da</strong>c udgebodnen maT), saerTo ena gamoenaxaT.<br />

<strong>da</strong> mainc, 650 somxuri eklesia <strong>saqarTvelo</strong>Si ar yofila.<br />

amjerad meaTe saukuneze ufro adrindel ambebs aRar<br />

ga<strong>da</strong>vwvdebi, moveridebi sagazeTo werilis ga<strong>da</strong>tvirTvas. somexi<br />

mkvlevaris, h. barTikianis sityviT, “naTlad Cans, rom X<br />

162


saukunis Sua xanebisaTvis somxebi moxetiale, aramdgrad<br />

xalxad miaCn<strong>da</strong>T.” h. barTikiani fiqrobs, rom es ar aris somexTaTvis<br />

bunebrivi, Tan<strong>da</strong>yolili Tviseba, igi SemdgomSi un<strong>da</strong><br />

iyoso SeZenili. asea Tu ise, faqtia, rom adrec <strong>da</strong>, metadre,<br />

X-XI aswleulebSi uamravi somexi aiyara Tavisi mSobliuri<br />

miwa-wyli<strong>da</strong>n <strong>da</strong> ucxo qveynebs miaSura (ix. a. ab<strong>da</strong>laZe,<br />

amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-XI saukuneebSi,<br />

1988, gv. 208). didi raodenobiT Semoexiznen isini <strong>saqarTvelo</strong>sac.<br />

sayuradReboa, rom im xanebSi qarTul-somxuri<br />

eklesiebis urTierToba Zalze gamwvavebuli iyo garkveuli<br />

mizezebis gamo <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>s mefeebi, aseT viTarebaSi, rad<br />

rTavdnen somxebs nebas, <strong>da</strong>mkvidrebuliyvnen Cvens qveyanaSi,<br />

hqono<strong>da</strong>T aq monofizituri (grigorianuli) eklesiebi? mar-<br />

Tlmadidebeli qarTvelebi <strong>da</strong> grigoriani somxebi xom erTmaneTs<br />

mwvaleblebad miiCnevdnen.<br />

<strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n gaqceuli somxebis adgils am qveyanaSi mahmadianebi<br />

iWerdnen. XI saukuneSi somxeTSi <strong>da</strong>eca somxuri saxelmwifoebrioba,<br />

moispo somxuri samefoebi <strong>da</strong> Seiqmna sa-<br />

SiSroeba imisi, rom <strong>somxeTi</strong>s mosaxleobis udidesi nawili<br />

mahmadianuri iqnebo<strong>da</strong>. es <strong>saqarTvelo</strong>sTvis miuRebeli iyo.<br />

Cveni qveynis samefo xelisuflebas erCia, somxeTSi ecxovraT<br />

qristian somxebs <strong>da</strong> ara sxva<strong>da</strong>sxva juris muslimebs. ufro<br />

metic, qarTveli eris sasicocxlo interess Seadgen<strong>da</strong>, rom<br />

mTeli kavkasia qristianuli yofiliyo. qristianoba xom islamze<br />

adre gavrcel<strong>da</strong> kavkasiaSi.<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s mefeebi fiqrobdnen, rom Cvens qveyanaSi<br />

<strong>da</strong>saxlebuli somxebi, xelsayreli pirobebis Seqmnisas, ufro<br />

advilad <strong>da</strong>brundebodnen samSobloSi, vidre Soreul qveynebSi<br />

ga<strong>da</strong>xvewilni (im dros xom Zalze Zneli iyo egvipti<strong>da</strong>n<br />

an italii<strong>da</strong>n somxeTSi Camosvla). rTul geopolitikur garemoSi<br />

myof kavkasielTa ga<strong>da</strong>sarCenad aucilebeli iyo saerTo<br />

ZalisxmeviT ebrZolaT mravalricxovan <strong>da</strong>mpyrobTa winaaRmdeg.<br />

XII saukunesa <strong>da</strong> XIII aswleulis pirvel meoTxedSi <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

samefom SeZlo kidec mTeli kavkasiis gaer-<br />

Tianeba, <strong>somxeTi</strong>s gamoxsnac mahmadian <strong>da</strong>mpyrobTa klanWebisgan.<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s SemadgenlobaSi moqceuli <strong>somxeTi</strong>c Tan<strong>da</strong>-<br />

163


Tan iseve ayvav<strong>da</strong>, rogorc sakuTriv qarTuli miwa-wyali, qar-<br />

Tveli eri.<br />

monRolTa Semosevebs sxva vin gauZleb<strong>da</strong>, rom <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

gaeZlo? ruseTic xom <strong>da</strong>ipyres monRolebma. Semdeg iyo<br />

Temur lengi, Sah-abasi <strong>da</strong> aTasi ubedureba. <strong>saqarTvelo</strong> wel-<br />

Si veRar gaimarTa miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom qarTveli eris jansaRi<br />

nawili TavganwirviT ebrZo<strong>da</strong> nairnair <strong>da</strong>mpyroblebs.<br />

qarTuli samefoebi mainc inarCunebdnen arsebobas. somxeTSi<br />

ki somxuri saxelmwifoebrioba XI saukuni<strong>da</strong>n moyolebuli<br />

1918 wlamde, <strong>da</strong>Snakebis epoqamde, aRar arsebula. <strong>somxeTi</strong><br />

kvlavac iclebo<strong>da</strong> somxuri mosaxleobisgan. 1827 wlisaTvis,<br />

roca ruseTma SeierTa <strong>somxeTi</strong>, am qveyanaSi mxolod 25 aTasi<br />

somexiRa cxovrob<strong>da</strong>, <strong>da</strong>narCeni mahmadianebi iyvnen.<br />

marTalia, XIII-XVIII saukuneebSi <strong>saqarTvelo</strong>sac Zalian<br />

uWir<strong>da</strong>, magram qarTvelTa mefeebi fiqrobdnen, rom maT un<strong>da</strong><br />

epatronaT somxebisTvisac, rameTu <strong>somxeTi</strong>s islamur qveynad<br />

ga<strong>da</strong>qceva <strong>saqarTvelo</strong>sac kargs arafers uqad<strong>da</strong>. amis gamo<br />

<strong>somxeTi</strong><strong>da</strong>n gamoqceul, ltolvil somxebs farTod uRebdnen<br />

Cveni qveynis karebs. sxva qveynebSi mimavali somxebic jer <strong>saqarTvelo</strong>Si<br />

modiodnen, aq suls moiTqvamdnen <strong>da</strong> Semdeg<br />

agrZelebdnen gzas. <strong>saqarTvelo</strong>Si, qarTveli eris Tavkacebs<br />

miaCn<strong>da</strong>T, rom raki qarTuli saxelmwifoebrioba avad Tu kargad<br />

arsebobas ganagrZob<strong>da</strong>, Cvens qveyanaSi mcxovreb somxeb-<br />

Sic cxovelmyofeli iqnebo<strong>da</strong> idea somxeTSi somxebis <strong>da</strong>brunebisa,<br />

<strong>somxeTi</strong>s mkvdreTiT aRdgomisa. ejmiawinis (eCmiaZins<br />

somxurad ejmiawini hqvia) meSveobiT es idea mTeli msoflios<br />

somxebSic gavrceldebo<strong>da</strong>. <strong>saqarTvelo</strong><strong>da</strong>n gasuli somxebic<br />

TanamemamuleebSi, sxva qveynebSi hfendnen am ideas.<br />

egreTwodebuli erTmorwmune ruseTis imperiis xelisuflebam<br />

qristes, qristianobis, marTlmadideblobis saxeliT<br />

veragulad moatyua, gaacura qarTveli eri, Cveni mefeebi.<br />

ruseTma pirisagan miwisa aRgava mravaltanjuli qarTuli<br />

saxelmwifoebrioba, qarTuli eklesiis avtokefalia. qar-<br />

TvelTa Segnebuli, jansaRi nawili aujany<strong>da</strong> ruseTis imperias.<br />

qarTvelTa <strong>da</strong>saTrgunad, <strong>da</strong>samorCileblad ruseTis xelisuflebam<br />

ga<strong>da</strong>wyvita, <strong>saqarTvelo</strong>Si mcxovrebi somxebic<br />

164


gamoeyenebina. amasTanave, ruseTis imperiis mTavrobam metismetad<br />

moamravla somxebi <strong>saqarTvelo</strong>Si, kerZod, TbilisSi, samcxe-javaxeTSi,<br />

afxazeTSi <strong>da</strong> sxvaganac. somxuri eklesiebic<br />

momravl<strong>da</strong> Cvens qveyanaSi. amas isic uwyob<strong>da</strong> xels, rom <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

vaWroba ruseTma ZiriTa<strong>da</strong>d somxebs Caugdo xel-<br />

Si. marTalia, qarTveli kaci Zvelad vaWrobas ar misdev<strong>da</strong>,<br />

Takilob<strong>da</strong>, rameTu mas Tavis <strong>da</strong>niSnulebad mtris winaaRmdeg<br />

xmliT brZola miaCn<strong>da</strong>, magram Tan<strong>da</strong>Tan qarTvelebi acnobierebdnen<br />

Tavis am naklovanebasac. ase, magaliTad, ioane batoniSvili<br />

XVIII saukunis bolos aRniSnav<strong>da</strong>, rom qarTvelebi<br />

aucileblad un<strong>da</strong> Cabmuliyvnen Tavisi qveynis vaWrobis saqmeebSi.<br />

ganaTlebuli qarTveli ufliswulis am gegmas, ruseTis<br />

imperiis batonobis viTarebaSi, XIX saukuneSi ganxorcieleba<br />

ar ewera. ruseTis xelisuflebas miaCn<strong>da</strong>, rom qarTvelebi<br />

ekonomikurad Tu moRonierdebodnen, ufro meti warmatebiT<br />

SeZlebdnen qarTuli saxelmwifoebriobis aRdgenisaTvis<br />

brZolas.<br />

samwuxarod, <strong>saqarTvelo</strong>Si mcxovrebi somxebi emxrobodnen<br />

ruseTis koloniur politikas Cveni qveynis mimarT <strong>da</strong> <strong>saqarTvelo</strong>Si<br />

somxuri interesebis ganxorcielebasac Seudgnen.<br />

Tu rogor un<strong>da</strong> gaeyoT <strong>saqarTvelo</strong> rusebsa <strong>da</strong> somxebs,<br />

es, cota ar iyos, problematuri sakiTxia, magram faqtia, rom<br />

rusebi marto TviTon ki ar Semoesivnen <strong>saqarTvelo</strong>s, somxebic<br />

Semousies Cvens qveyanas. amitomac ambob<strong>da</strong> akaki wereTeli:<br />

raime materialuri sargeblobis motana rom SeeZlos,<br />

somxebi Cvens de<strong>da</strong>-enasac wagvarTmevdneno.<br />

didi <strong>somxeTi</strong>s idea uZveles dros gaCn<strong>da</strong> somexTa Soris.<br />

XIX saukuneSi es idea kvlav gacocxl<strong>da</strong>, aRorZin<strong>da</strong>.<br />

somxebma TurqeTSi rom ver SeZles TavianTi sawadelis ganxorcieleba,<br />

ver moipoves e. w. TurqeTis <strong>somxeTi</strong>s avtonomia<br />

(maT am saqmeSi ruseTis, inglisis <strong>da</strong> sxva didi saxelmwifoebis<br />

mxar<strong>da</strong>Weris imedi hqon<strong>da</strong>T), piriqiT, amas somexTa Jletac<br />

moyva TurqeTSi 1915 wels, ga<strong>da</strong>wyvites didi <strong>somxeTi</strong>s Seqmna<br />

<strong>saqarTvelo</strong>s, qarTuli miwa-wylis xarjze wamoewyoT. am<br />

mizniT 1918 wlis bolos <strong>somxeTi</strong>s <strong>da</strong>Snakurma mTavrobam omis<br />

gamoucxadeblad, veragulad jari Semousia <strong>saqarTvelo</strong>s. <strong>saqarTvelo</strong>s<br />

winaaRmdeg omSi somxeTma miimxro <strong>saqarTvelo</strong>Si,<br />

165


kerZod, TbilisSi mcxovrebi somxebi. rac somxebs TurqeTis<br />

mimarT boRma <strong>da</strong>ugrov<strong>da</strong>T, imis gadmonTxeva qarTvelebze ganizraxes.<br />

nawilobriv mizansac miarwies – jer inglisis, xolo<br />

1921 wels ruseTis bolSevikuri xelisuflebis wyalobiT<br />

miitaces qvemo qarTlis samxreTi nawili, lore-taSiri, romlis<br />

SesanarCuneblad qarTvelebma saukuneTa manZilze zRva<br />

sisxli Rvares. ruseTisave <strong>da</strong>xmarebiT somxebma SeZles qar-<br />

Tuli mxaris, mravaltanjuli javaxeTis somxur mxared qceva<br />

XIX-XX saukuneebSi. gamovi<strong>da</strong> ise, rogorc naTqvamia: “obolo,<br />

visa scem <strong>da</strong> vinc gamzar<strong>da</strong>o”.<br />

didi <strong>somxeTi</strong>s idea dResac cocxlobs. somxuri tradiciiT<br />

ki, did somxeTSi naxevari <strong>saqarTvelo</strong> mainc un<strong>da</strong> moeqces,<br />

TviT baTumis CaTvliTac. <strong>saqarTvelo</strong>Si 650 eklesiasac<br />

am mizniT iTxoven. imedi aqvT, mdi<strong>da</strong>ri, gavleniani somxuri<br />

diaspora, kerZod, amerikis somxuri diasporac aqtiur monawileobas<br />

miiRebs am saqmeebSi. Cemi azriT, somexTa garkveuli<br />

wreebi fiqroben, rom <strong>saqarTvelo</strong>Si somxur eklesiebs somxuri<br />

erovnuli ideologiis kerebad aqceven. amgvari ideologia<br />

ki <strong>saqarTvelo</strong>s winaaRmdegaa mimarTuli.<br />

rogorc iTqva, <strong>saqarTvelo</strong>s mefeebi somxebs Cvens qveyanaSi<br />

asaxlebdnen imitom, rom momx<strong>da</strong>riyo qarTvelTa <strong>da</strong> somexTa<br />

<strong>da</strong>axloeba, raTa maT odesme mainc saerTo ZaliT ebr-<br />

ZolaT mtris winaaRmdeg. samwuxarod, somexTa mizeziT, es ar<br />

mox<strong>da</strong>. amitom usamarTloa somexTa moTxovna, <strong>saqarTvelo</strong>Si<br />

maT ga<strong>da</strong>eceT eklesiebi. bolos <strong>da</strong> bolos, xom aRsdga somxuri<br />

saxelmwifoebrioba. visac <strong>saqarTvelo</strong>Si moqmedi somxuri<br />

eklesiebis raodenoba ar akmayofilebs, aqve, ori fexis<br />

nabijzea <strong>somxeTi</strong>s respublika, ejmiawini, wavidnen <strong>saqarTvelo</strong><strong>da</strong>n<br />

<strong>da</strong> iq ilocon. am gziT ukeT miiRweva qarTveli <strong>da</strong><br />

somexi erebis keTilmezobluri urTierToba, rac orive xalxisTvis<br />

sasurveli un<strong>da</strong> iyos. magram araferi sasikeTo ar<br />

gamova, Tu somxebi, rac e. w. TurqeTis somxeTSi eklesiebi<br />

<strong>da</strong>karges, imis anazRaurebas <strong>saqarTvelo</strong>Si Seecdebian. marTalia,<br />

maT wagvarTves lore-taSiri, javaxeTic somxur mxared<br />

aqcies, magram amas Sedegad is moyva, rom qarTveli eri veRar<br />

endoba somex ers, rac ara mgonia TviT somxebisTvis kargi<br />

iyos.<br />

166


P. S. somxebi sruliad usafuZvlod bevr rames rom gve<strong>da</strong>vebian,<br />

es imdenad aRmaSfoTebelia, rom erTxel aseTi koSmaruli<br />

sizmari vnaxe: vwerdi gamokvlevas imaze, rom somexTa<br />

pretenzia petriwonis monastris mimarT safuZvels moklebulia.<br />

Tavs <strong>da</strong>madgnen SeiaraRebuli somxebi <strong>da</strong> Cemi naweri wamarTves.<br />

167


javaxeTi, zreski. laSa-giorgis egreTwodebuli xeliani qva<br />

qarTuli warweriT. am qvis garSemo 1996 wels somxuri samlocvelo<br />

augiaT _ ix. javaxeTi, Tb., 2000, gv. 100.<br />

168


zaqaria <strong>da</strong> ivane mxargrZelebis horeliefi<br />

hariWis eklesiaSi (1201 w.)<br />

169


170


Sinaarsi<br />

Sesavali .................................................................................................................... 3<br />

pirveli Tavi<br />

<strong>saqarTvelo</strong> <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong> uZvelesi droi<strong>da</strong>n<br />

gaqristianebamde ................................................................................................19<br />

meore Tavi<br />

<strong>saqarTvelo</strong> <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong> IV- XI saukuneebSi ........................ 77<br />

mesame Tavi<br />

<strong>saqarTvelo</strong> <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong> XII - XVIII saukuneebSi ............ 117<br />

meoTxe Tavi<br />

<strong>saqarTvelo</strong> <strong>da</strong> <strong>somxeTi</strong> XIX - XX saukuneebSi .............. 142<br />

<strong>da</strong>narTi<br />

somxebs un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>eceT eklesiebi <strong>saqarTvelo</strong>Si?! .... 162<br />

171


gamomcemlobis re<strong>da</strong>qtori _ zaur molaSxia<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa – gogita TodraZe<br />

tiraJi 300<br />

172


Filename: ALEKSANDRE ABDALAZE A5<br />

Directory: C:\Documents and Settings\gogita\Desktop\ALEQSANDRE<br />

ABDALAZE<br />

Template: C:\Documents and Settings\gogita\Application<br />

Data\Microsoft\Templates\Normal.dot<br />

Title:<br />

Subject:<br />

Author: Admin<br />

Keywords:<br />

Comments:<br />

Creation Date: 21.02.2008 10:03:00<br />

Change Number: 6,146<br />

Last Saved On: 20.04.2008 20:11:00<br />

Last Saved By: Admin<br />

Total Editing Time: 7,812 Minutes<br />

Last Printed On: 21.04.2008 9:20:00<br />

As of Last Complete Printing<br />

Number of Pages: 172<br />

Number of Words: 48,208 (approx.)<br />

Number of Characters: 274,788 (approx.)

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!