Zigni somx-qart.urt.-II gamocema_1.pmd
Zigni somx-qart.urt.-II gamocema_1.pmd
Zigni somx-qart.urt.-II gamocema_1.pmd
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
wm. wm. mefe mefe daviT daviT aRmaSeneblis aRmaSeneblis saxelobis<br />
saxelobis<br />
marTlmadidebeli marTlmadidebeli mrevlis mrevlis mrevlis kavSiri<br />
kavSiri<br />
<strong>somx</strong>eTi <strong>somx</strong>eTi _<br />
_<br />
mteri mteri Tu Tu moyvare?<br />
moyvare?<br />
anu<br />
anu<br />
ratom ratom iCemeben iCemeben <strong>somx</strong>ebi<br />
<strong>somx</strong>ebi<br />
650 650 eklesias<br />
eklesias<br />
Tbilisi<br />
Tbilisi<br />
2006 2006<br />
2006<br />
1
2 3<br />
wignSi ganxilulia qarTul-<strong>somx</strong>uri urTierTobis ZiriTadi<br />
sakiTxebi: somexTa saqarTveloSi gadmosaxlebis (Tavi <strong>II</strong>I), qarTvel<br />
grigorianTa – qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis (Tavi IV), marTlmadidebluri<br />
taZrebis mitacebis (Tavi <strong>II</strong>), somexTa sarwmunoebis (Tavi VI), aseve,<br />
sxva mniSvnelovani sakiTxebi. dasaxelebul Tavebs prologis magier<br />
(Tavi I) warvumZRvareT 2005 wlis noemberSi TbilisSi Catarebuli<br />
saerTaSoriso simpoziumis masalebi. am simpoziumze warmodgenili<br />
b-n l. isaxanianis moxseneba, faqtobrivad, iyo <strong>somx</strong>eTis eklesiis<br />
gancxadeba-moTxovna, rom saqarTvelos eklesiam unda gamoiCinos<br />
keTili neba da Tavis teritoriaze arsebuli 600-ze meti „<strong>somx</strong>uri”<br />
eklesia-nageboba „daubrunos“ <strong>somx</strong>eTis eklesias.<br />
mravali TvalsazrisiT mizanSewonilad miviCnieT, gamogveqveynebina<br />
Cvens wignSi aSkara provokaciuli xasiaTisa da politikuri<br />
datvirTvis mqone ruka-cnobari (Tavi V<strong>II</strong>), romelic daibeWda ciurixSi<br />
da 1995 wels gamoica erevanSi, da romlis mixedviTac, somexTa<br />
mtkicebiT, saqarTvelos teritoriaze 650-ze meti <strong>somx</strong>uri saeklesio<br />
nagebobaa ganTavsebuli.<br />
wignSi mxilebulia somexTa antiqarTuli zraxvebi. dasabuTebulia<br />
somexTa gancxadebebisa da qarTvelTa mimarT pretenziebis usafuZvloba,<br />
aramecnieruloba da politikuri mizanSeuwonloba. qarTvelma xalxma<br />
unda gaisigrZeganos safrTxis realoba da, erTi mxriv, ar dauSvas<br />
saqarTvelos daqucmacebis Semdgomi etapi, xolo, meore mxriv, unda<br />
iRvawos ori xalxis megobruli damokidebulebisa da ori qveynis<br />
keTilmezobluri Tanaarsebobis damkvidrebisaTvis.<br />
wignze muSaobdnen: a. ungiaZe<br />
m. beriZe<br />
masala gamosacemad moamzada: a. ungiaZem<br />
gaformeba: a. ungiaZisa<br />
teqnikuri daxmareba: z. noniaSvilisa<br />
redaqtorebi: nino belTaZe da gulia CxaiZe<br />
ISBN 99940-53-06-X<br />
rogor rogor rogor rogor rogor wavikiTxoT wavikiTxoT wavikiTxoT wavikiTxoT wavikiTxoT wigni wigni wigni wigni wigni<br />
wigni Sedgeba ramdenime Tavisagan, romlebic erTmaneTTan<br />
Sinaarsobrivad mWidrod aris dakavSirebuli, magram<br />
damoukidebladac SeiZleba iqnes wakiTxuli. rogorc<br />
mogaxseneT, Cven SevecadeT, rom wignSi Cveneuli teqstebi<br />
naklebad yofiliyo. amitom wigni sxvadasxva avtorTa<br />
werilebidan amoRebul citatebze avageT. pirvelwyaro<br />
miTiTebulia citirebuli teqstis bolos (iSviaTad TavSi),<br />
kuTxovan frCxilebSi _ [...] _ Casmuli ricxviT, xolo Sesabamis<br />
pirvelwyaroTa CamonaTvali wigns boloSi davurTeT. citatebi<br />
kuTxovan _ « ... » _ brWyalebSi CavsviT. xSirad citatebi<br />
Tavad Seicaven citatebs. es ukanaskneli Cveulebriv _ „ ... “<br />
_ brWyalebSia Casmuli. citirebuli teqstidan vizualurad<br />
gamorCevis mizniT, Cveneuli teqsti daxrili SriftiTaa<br />
akrefili.<br />
Cven madlobas movaxsenebT yvelas, romelTa naSromebma<br />
asaxva pova wignSi, gansakuTrebiT maT, vinc wignisTvis masalebi<br />
mogvawodes an rCevebi mogvces: batonebs _ bondo arvelaZes,<br />
aleqsandre abdalaZes, daviT kananels, guram marxulias, daviT<br />
WeliZes, beJan xoravas, levan CaCuas; qalbatonebs _ mariam<br />
yifians, mariam niaursa da Tea paiWaZes. madlobas vuxdiT:<br />
mariam burjanaZes koreqturisaTvis; natalia bendelians, bela<br />
nakans, nino WeiSvils, Tekla basiaSvils, nino mWedliSvils,<br />
ekaterine guguSvils, Tamar xarSilaZes, mariam giorgaZes, ledi<br />
da irakli bereJianebs _ teqnikuri daxmarebisaTvis.<br />
es wigni SemowirulobebiT ibeWdeba da, rogorc aRvniSneT,<br />
ar isaxavs miznad saxelis moxveWasa da komerciul mogebas.<br />
Tanxis Semomwirvelebi, rogorc namdvili qristianebi, ar<br />
iTxoven maTi saxelebis sagangebod aRniSvnasa da pativs.<br />
RmerTma SeuwiroT gaRebuli Tanxebi da, Cvenis mxriv, madlobas
4 5<br />
movaxsenebT maT.<br />
dasasrul, did madlobas vuxdiT Cvens sulier mamebs,<br />
Zmebsa da debs Tanadgomisa da SewevnisaTvis. madloba RmerTs<br />
da madloba Tqven!<br />
a. ungiaZe<br />
winasityvaoba<br />
winasityvaoba<br />
<strong>somx</strong>eTi <strong>somx</strong>eTi <strong>somx</strong>eTi <strong>somx</strong>eTi <strong>somx</strong>eTi _ _ _ _ _ mteri mteri mteri mteri mteri Tu Tu Tu Tu Tu moyvare? moyvare? moyvare? moyvare? moyvare? es kiTxva saukuneebs<br />
gasdevs. igi aqtualuria dResac.<br />
somexTa mier 22 saukunis win dawyebuli taceba qarTulisa<br />
_ miwisa, kulturisa, didebisa, saxelisa, saxelebisa da a.S. _<br />
dResac grZeldeba. am tacebam gansakuTrebuli masStabebi, ruseTis<br />
saqarTvelos mimarT kolonizatorul-rusifikatoruli politikis<br />
wyalobiT, XIX saukuneSi SeiZina. XIX s. bolosa da XX s.<br />
dasawyisSi <strong>somx</strong>ebSi kvlav aRorZinda idea „didi <strong>somx</strong>eTis<br />
aRdgenisa“ _ ruseTis daxmarebiT da mezobeli saxelmwifoebis,<br />
ZiriTadad, saqarTvelos xarjze. am ideis xorcSesxmas XX s.<br />
dasawyisSi <strong>somx</strong>eTis daSnakuri xelisufleba cdilobda, romlis<br />
politika xSirad avantiuristuli iyo. daSnakTa avantiuram Seiwira<br />
mravali aTasi somexis sicocxle TurqeTSi. daSnakTa avantiura<br />
iyo <strong>somx</strong>eTis omi saqarTvelos winaaRmdeg, rasac mogvianebiT,<br />
bolSevikuri ruseTis wyalobiT, saqarTvelodan lore-taSiris<br />
CamoSoreba da <strong>somx</strong>eTTan mierTeba mohyva.<br />
dRes xdeba daSnakuri ideebis kvlav gacocxleba, romlis<br />
mizania saqarTvelodan javaxeTis mowyveta. am mizniT somexi<br />
moRvaweebis mier saqarTvelos istoriis totaluri gayalbeba<br />
kvlav mimdinareobs. javaxeTsa da <strong>somx</strong>eTSi amuSavebulia<br />
propagandistuli manqana. Sedegad mosaxleoba agitirebulia, masa<br />
_ aJitirebuli. sul ufro xSirad gaismis saqarTvelosTvis<br />
metad saxifaTo gancxadebebi javaxeTis avtonomiis moTxovnis<br />
Sesaxeb.<br />
„<strong>somx</strong>uri „<strong>somx</strong>uri „<strong>somx</strong>uri „<strong>somx</strong>uri „<strong>somx</strong>uri saqme“ saqme“ saqme“ saqme“ saqme“<br />
«msoflio istoriaSi analogi ar moepoveba mezobeli qveynis<br />
mimarT iseT upativcemulobas, misi mTeli istoriuli warsulis<br />
gayalbebas, rogorc amas akeTeben somexi vaimecnierebi» [23].<br />
„<strong>somx</strong>uri saqme“ „didi <strong>somx</strong>eTis“ „aRdgenis“ ideasa da<br />
mcdelobas ukavSirdeba. „didi <strong>somx</strong>eTis” Seqmnis gegma yovel<br />
droSi umTavresad qarTuli miwebis mitacebasa da qarTuli
6 7<br />
mosaxleobis ga<strong>somx</strong>ebas gulisxmobda. marTlmadidebluri taZrebis<br />
mitaceba qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis umniSvnelovanesi etapi iyo, vinaidan,<br />
istoriulad, marTlmadidebloba qarTvelobis ganmsazRvrel niSan-<br />
Tvisebad Camoyalibda. marTlmadideblobas SeenivTa qarTuli<br />
suliereba, zneoba, cnobiereba, kultura, yofa, tradicia da adaTwesebi.<br />
<strong>somx</strong>ebis mier taZarwarTmeuli qarTuli mosaxleoba, _<br />
daumoZRvravi, gauTviTcnobierebeli da umwyemsod STenili, _<br />
iRebda <strong>somx</strong>ur rjuls, ris Semdegac iwyeboda maTi ga<strong>somx</strong>ebisa<br />
da asimilaciis procesi. am gziT iqna ga<strong>somx</strong>ebuli aTasobiT<br />
qarTveli.<br />
am gzaze gansakuTrebul warmatebas <strong>somx</strong>ebma XIX ss. <strong>II</strong><br />
naxevarsa da XX ss. dasawyisSi miaRwies. sabWoTaAperiodSi<br />
ga<strong>somx</strong>ebis procesi SeCerda, radgan bolSevikebma da maTma memkvidre<br />
komunistebma dRis wesrigSi daayenes mxolod erTi klasis, msoflio<br />
proletariatis, mogvianebiT ki erTi eris, _ sabWoTa eris _<br />
formireba, ramac ruseTis SemadgenlobaSi Semavali mcire erebis<br />
viwro erovnuli miswrafebebi Seaferxa. Tumca somexTa<br />
saqarTveloSi dasaxlebis procesi, kanondarRvevebiTa da farulad,<br />
sabWoTa periodSic grZeldeboda.<br />
sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg <strong>somx</strong>ebSi kvlav gaiRviZa<br />
„didi <strong>somx</strong>eTis“ „aRdgenis“ ideam, _ ra Tqma unda, isev ruseTis<br />
daxmarebiT. magram perspeqtivebi iseTi masStaburi veRar aris,<br />
rogoric XIX s-Si iyo, rodesac ga<strong>somx</strong>ebis procesi<br />
Sidasaxelmwifoebriv (ruseTis imperiis farglebSi) xasiaTs<br />
atarebda. postsabWoTa periodSi ki man saxelmwifoTaSorisi<br />
urTierTobebisa da konfliqtebis xasiaTi miiRo. Sedegad dainTo<br />
omis cecxli mTian yarabaxSi, aseve _ afxazeTsa da samaCabloSi.<br />
es ukanasknelni pirdapir ara, magram iribad mainc ukavSirdebian<br />
„<strong>somx</strong>ur saqmes“.<br />
aSkaraa, rom javaxeTSi <strong>somx</strong>uri sepataratizmis gaRvivebas<br />
<strong>somx</strong>eTidan uwyoben xels. magaliTad, gazeTi „mecamori”, romelic<br />
<strong>somx</strong>eTSi ibeWdeba da antiqarTul da cruistoriul cnobebs<br />
mravlad Seicavs, axalqalaqis mosaxleobas TveSi erTxel ufasod<br />
urigdeba. magaliTisaTvis mogvyavs amonaridi akademikos suren<br />
aivazianis mier „mecamorSi“ gamoqveynebuli masalidan (ix. [22],<br />
gv.61):<br />
« ...es gazeTebi ar gegonoT saqarTveloSi ibeWdeba _ <strong>somx</strong>eTSi<br />
gamodis da xSirad CamoaqvT axalqalaqSi, sadac ufasod arigeben.<br />
iseTi rameebi weria, normaluri kaci Tavidan bolomde ver<br />
waikiTxavs... _ Tavidan bolomde lafSi varT amosvrilni. gamkiTxavi<br />
ki aravin aris... malulad ratom unda daarigon, vinmesi eSiniaT<br />
Tu ra?! TveSi erTxel, dRisiT, mzisiT, ramdenime aTas cals<br />
urigeben mosaxleobas. vinmem rom aukrZalos, erTi ambavi atydeba.<br />
gazeTSi separatistuli azrebis korianteli dgas, aq<br />
saqarTvelos istoria da qarTvelebis warmomavloba „axleburad”<br />
aris warmodgenili. gagacnobT ramdenime aseT nabodvars:<br />
„... „... „... saidan saidan aRmoCndnen aRmoCndnen qarTvelebi qarTvelebi saqarTveloSi? saqarTveloSi? saqarTveloSi? 524<br />
524<br />
wels wels wels Cvens Cvens eramde eramde <strong>somx</strong>eTis <strong>somx</strong>eTis <strong>somx</strong>eTis mefeT mefeT mefem mefem tigran tigran tigran I-ma<br />
I-ma<br />
dai dai pyro pyro espaneTi espaneTi (iber (iberia). (iber ia). iber iberebi iber ebi Camoasaxla Camoasaxla <strong>somx</strong>eTis<br />
<strong>somx</strong>eTis<br />
provincia provincia virqvrastanSi virqvrastanSi da da guris guris (guria) (guria) (guria) mxareSi.<br />
mxareSi.<br />
mmarTvelad mmarTvelad mmarTvelad ki ki maT maT dauyena dauyena somexi somexi naxarari naxarari (didi (didi Tavadi)<br />
Tavadi)<br />
dadiani dadiani (!)“. (!)“<br />
(!)“ ...rogorc xedavT, qarTvelTa warmomavlobis problema<br />
xelis erTi mosmiT aris gadawyvetili.<br />
axla vnaxoT, saidan „gaCnda“ sityva „qarTveli“.<br />
„istorikosebis „istorikosebis cnobiT, cnobiT, „qarTis“ „qarTis“ fuZe fuZe ukavSirdeba<br />
ukavSirdeba<br />
ukavSirdeba<br />
„qurTs“. „qurTs“. rac rac Seexeba Seexeba <strong>somx</strong>eTis <strong>somx</strong>eTis am am CrdiloeTis CrdiloeTis CrdiloeTis provinciis<br />
provinciis<br />
rusul rusul rusul saxelwodebas saxelwodebas _ _ „gruzia“, „gruzia“, is is ukavSirdeba ukavSirdeba sityvas<br />
sityvas<br />
„gruzCiks“, „gruzCiks“, „gruzCiks“, muSas. muSas. muSas. swored swored swored es es es funqcia funqcia hqondaT hqondaT qarTvelebs,<br />
qarTvelebs,<br />
qarTvelebs,<br />
vidre vidre rusebs rusebs Seaviwroebdnen Seaviwroebdnen da da gabatonebul gabatonebul mdgomareobas<br />
mdgomareobas<br />
moi moi povebdnen“ povebdnen“» povebdnen“ [22]. [22].<br />
[22].<br />
«...rusebi «...rusebi dRevandeli dRevandeli saqarTvelos saqarTvelos teritoriaze<br />
teritoriaze<br />
mcxovrebi mcxovrebi uZvelesi uZvelesi xalxia(!). xalxia(!). aq aq isini isini Zveli<br />
Zveli<br />
welTaRricxvis welTaRricxvis <strong>II</strong>I-I <strong>II</strong>I-I aTaswleulebSi aTaswleulebSi cxovrobdnen.<br />
cxovrobdnen.<br />
mogvianebiT mogvianebiT mogvianebiT aq aq mosulma mosulma qarTvelebma qarTvelebma maTi maTi memkvidreoba<br />
memkvidreoba<br />
miiTvises miiTvises da da am am miwebis miwebis ZirZveli ZirZveli tomebis tomebis tomebis _ _ rusebisa rusebisa da<br />
da<br />
<strong>somx</strong>ebis <strong>somx</strong>ebis Seviwroeba Seviwroeba daiwyes... daiwyes... mcdaria mcdaria mcdaria mosazreba, mosazreba, TiTqos<br />
TiTqos<br />
qarTvelebma qarTvelebma Seqmnes Seqmnes TavianTi TavianTi samefo, samefo, e. e. i. i. saxelmwifo<br />
saxelmwifo<br />
1001 1001 1001 wels... wels... wels... pirvelad pirvelad qarTuli qarTuli saxelmwifo saxelmwifo warmoiSva<br />
warmoiSva<br />
1918 1918 wlis wlis 25 25 25 maiss... maiss... <strong>somx</strong>eTis <strong>somx</strong>eTis istoriis istoriis Tanaxmad, Tanaxmad, <strong>somx</strong>eTi,<br />
<strong>somx</strong>eTi,<br />
rogorc rogorc rogorc saxelmwifo, saxelmwifo, daarsda daarsda 2107 2107 wels wels Cvens<br />
Cvens<br />
welTaRricxvamde» welTaRricxvamde» [23].<br />
[23].<br />
«msgavsi „istoriuli daskvnebi“ „istoriuli faqtebiTve“ aris
8 9<br />
ganmtkicebuli: „roca „roca 1801 1801 wels wels imperatorma imperatorma pavle pavle I-ma<br />
I-ma<br />
saqarTvelos saqarTvelos samefo samefo gaauqma, gaauqma, samefo samefo kari kari maSin maSin mTlianad<br />
mTlianad<br />
<strong>somx</strong>uri <strong>somx</strong>uri warmomavlobis warmomavlobis warmomavlobis iyo. iyo. ukanaskneli ukanaskneli mefe mefe _ _ giorgi<br />
giorgi<br />
X<strong>II</strong> X<strong>II</strong> mamiT mamiT (erekle (erekle (erekle <strong>II</strong>) <strong>II</strong>) da da dediT dediT wminda wminda wminda somexi somexi iyo. iyo.<br />
iyo.<br />
samefo samefo kari kari <strong>somx</strong>ur <strong>somx</strong>ur enaze enaze laparakobda. laparakobda. am am enaze<br />
enaze<br />
gamoscemdnen gamoscemdnen brZanebebsac. brZanebebsac. es es arc arc arc aris aris gasakviri, gasakviri, radgan<br />
radgan<br />
yvelayvela qarTveli qarTveli Tavadi Tavadi <strong>somx</strong>uri <strong>somx</strong>uri warmomavlobisaa: warmomavlobisaa: baraTianbaraTian-<br />
baraTaSvili, baraTaSvili, WavWavian-WavWavaZe, WavWavian-WavWavaZe, adamian-javaxiSvili,<br />
adamian-javaxiSvili,<br />
saakian-saakaZe. saakian-saakaZe. erTaderTi erTaderTi qarTuli qarTuli warmomavlobis warmomavlobis gvari<br />
gvari<br />
aris aris gamrekeli. gamrekeli. sxvaTaSoris, sxvaTaSoris, qarTvelebisgan qarTvelebisgan miTvisebuli<br />
miTvisebuli<br />
petre petre bagrationi, bagrationi, borodinos borodinos gmiri, gmiri, sinamdvileSi sinamdvileSi sinamdvileSi petros<br />
petros<br />
ovanesis ovanesis Ze Ze bagratunia, bagratunia, somexi somexi xorciT, xorciT, xorciT, sisxliT sisxliT da da suliT suliT<br />
suliT<br />
...“.<br />
...“.<br />
miuxedavad imisa, rom saqarTvelos Tavaduri gvarebi „<strong>somx</strong>uri<br />
warmoSobisaa“, werilis avtori „gulistkiviliT“ aRniSnavs, rom<br />
zogierTma vaisomexma es daiviwya da sakuTari Tanamemamuleebis<br />
winaaRmdeg gailaSqra: „erT-erTi „erT-erTi „erT-erTi aseTi aseTi vaisomexi vaisomexi vaisomexi ilia ilia<br />
ilia<br />
WavWaviania. WavWaviania. ai, ai, ras ras ras werda werda es es moRalate moRalate <strong>somx</strong>ebze: <strong>somx</strong>ebze: „gviWirda<br />
„gviWirda<br />
Tu Tu gvilxinda, gvilxinda, TqvenTvis TqvenTvis araferi araferi gvigrZnobinebia, gvigrZnobinebia, ise<br />
ise<br />
migiReT migiReT migiReT da da gimaspinZleT. gimaspinZleT. Tqven Tqven ki ki Cvens Cvens saxlSi saxlSi mtrebad<br />
mtrebad<br />
iqeciT“. iqeciT“. ra ra safuZveli safuZveli safuZveli hqonda, hqonda, amas amas rom rom ambobda? ambobda? im<br />
im<br />
dros dros dros Tbilisis Tbilisis Tbilisis mcxovreblebis mcxovreblebis mcxovreblebis 90%-s 90%-s 90%-s <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi Seadgendnen,<br />
Seadgendnen,<br />
Seadgendnen,<br />
Semdeg Semdeg modiodnen modiodnen rusebi, rusebi, osebi, osebi, afxazebi afxazebi da da qurTebi.<br />
qurTebi.<br />
qarTvelebi qarTvelebi ki ki ki mxolod mxolod mxolod 1,5% 1,5% iyo. iyo. ilia ilia WavWaviani WavWaviani WavWaviani ki<br />
ki<br />
90% 90% somexs somexs 1% 1% 1% qarTvelis qarTvelis stumrad stumrad stumrad Tvlis Tvlis ...<br />
...<br />
dediT dediT da da mamiT mamiT somexma somexma juRaSvilma juRaSvilma _ _ stalinma stalinma 1921 1921<br />
1921<br />
wels wels TbilisSi, TbilisSi, TbilisSi, bolSevikebis bolSevikebis krebaze krebaze ganacxada: ganacxada: „ra<br />
„ra<br />
saqarTvelos saqarTvelos saqarTvelos dedaqalaqia dedaqalaqia Tbilisi, Tbilisi, roca roca roca aq aq <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi ufro<br />
ufro<br />
metni metni cxovroben, cxovroben, vidre vidre qarTvelebi? qarTvelebi? es es mdgomareoba mdgomareoba unda<br />
unda<br />
Seicvalos Seicvalos da da da TbilisSi TbilisSi qarTvelebi qarTvelebi CavasaxloT.<br />
CavasaxloT.<br />
saqarTvelos saqarTvelos unda unda gadaeces gadaeces afxazeTi, afxazeTi, aWara, aWara, javaxeTi javaxeTi da<br />
da<br />
oseTi““...<br />
oseTi““...<br />
ai, aseT nabodvars dasasruli ar uCans gazeT „mecamorSi“.<br />
zemoT xsenebul werilSi imasac waikiTxavT, rom „vefxistyaosani“<br />
<strong>somx</strong>uridan qarTulad gadaTargmna somexma kniazma „aSot iz<br />
rustavi“. qarTvelebma ki mere <strong>somx</strong>uri dedani dawves da<br />
„vefxistyaosani” miiTvises. X<strong>II</strong> saukunis es „literaturuli<br />
diversia“, Turme, gagrZelebula. magaliTad, msoflioSi cnobili<br />
„suliko“ david abramians dauweria, mere teqsti qarTulad<br />
gadmouTargmnia somexi Tavadis – rostom bagratunis Svils,<br />
akaki bagratuns, romelic akaki wereTlis fsevdonimiT werda (!).<br />
mas ise moswonebia „suliko“, rom rusuladac uTargmnia,<br />
qarTvelebma ki igi miiTvises. metic, roca akaki bagratuni „sulikos“<br />
Targmnida, am dros somexi mxatvari nikolai firosmaniani Sedevrebs<br />
qmnida, raTa Semdeg gaeyida da <strong>somx</strong>uri xelgaSlilobiT sayvareli<br />
qalisaTvis milioni vardi eCuqebina...…<br />
isev citata: „javaxeTi „javaxeTi iZarcveboda iZarcveboda da da da iZarcveba iZarcveba iZarcveba yvelaze yvelaze<br />
yvelaze<br />
usindisod. usindisod. es es aris aris mxare, mxare, sadac sadac ar ar ar cxovrobs cxovrobs cxovrobs arc arc arc erTi<br />
erTi<br />
qarTveli, qarTveli, magram magram aq aq gamefebulia gamefebulia gamefebulia qarTvelebis qarTvelebis despotizmi.<br />
despotizmi.<br />
rom rom ar ar yofiliyo yofiliyo ruseTis ruseTis axalqalaqis axalqalaqis baza, baza, aqedan aqedan 15<br />
15<br />
aTasi aTasi aTasi <strong>somx</strong>uri <strong>somx</strong>uri ojaxi ojaxi gaiqceoda. gaiqceoda. gaiqceoda. amaze amaze yoveli yoveli yoveli somexi<br />
somexi<br />
unda unda dafiqrdes, dafiqrdes, dafiqrdes, amaze amaze namdvilad namdvilad Rirs Rirs dafiqreba...“. dafiqreba...“. am<br />
„Rrmaazrovan“ opuss xels awers akademikosi suren aivaziani,<br />
romelic, amave dros, gazeTis mTavari redaqtori aRmoCnda.<br />
separatistuli gazeTi mxolod am statiis publikacias ar<br />
dasjerebia. mis furclebze uxvad aris gabneuli geografiuli<br />
rukebic, sadac didi <strong>somx</strong>eTi nikofsiidan darubandamde, Savi<br />
zRvidan kaspiamde aris gadaWimuli da am rukaze saqarTvelo,<br />
ubralod, ar arsebobs!» [22].<br />
s. aivazianisa da ZmaTa misTa gons moklebuli nabodvari<br />
mecnierulad gacamtverebuli aqvs b-n a. ToTaZes zemoT<br />
dasaxelebul wignSi ([23]). saqarTvelosa da qarTvelebis mimarT<br />
«RvarZliani toni da braldebebis niaRvari sul ufro da ufro<br />
matulobs. suren aivazianisa da ZmaTa maTTa nabodvars Rrma<br />
fesvebi aqvs da uZvelesi droidan momdinareobs... suren aivazianis<br />
briyvuli da cilismwamebluri ganukiTxaobis upasuxod datoveba<br />
danaSaulis tolfasia. mraval aTaswleuls gamovlil qarTvelebsa<br />
da <strong>somx</strong>ebs msgavs sakiTxebze saubari ar unda sWirdebodeT. igi<br />
ucxo Zalis mier Semogdebuli da inspirirebuli Temaa da xalxi<br />
am ankesze ar unda wamoegos. ise ki, aseTi sisuleleebi, romlebic<br />
gzadagza Cndeba xolme, kacma rom Tqvas, zaris Semokvris safuZveli<br />
unda gaxdes» [22]. aseTi gangaSis zari XIX s. bolos daarisxes
10 11<br />
didma iliam da sxva mamuliSvilebma. XX s. bolosa da XXI sis<br />
ganvlil wlebSi somexTa gamoxdomebi, marTalia, upasuxod ar<br />
darCenila, magram, vfiqrobT, gangaSis zarma farTo fenebi unda<br />
moicvas, eri SeZras da gaaerTianos samSoblos dasacavad. «Subi<br />
xalaTSi ar daimaleba, erTa Soris problemebs siraqlemas meTodiT<br />
ver gadaWri. es TvalnaTliv gviCvena afxazeTis, samxreT oseTis<br />
magaliTebma, samxreT saqarTveloSi aboboqrebulma antiqarTulma<br />
qariSxalma, zogierT somex mecnierTa mier, e.w. „didi <strong>somx</strong>eTis“<br />
crumecnieruli ideis reanimaciam, inteligenciis erTi nawilis,<br />
erTi SexedviT, liberalurma, magram, arsebiTad, antierovnulma,<br />
erTa Soris urTierTobaTa gamwvavebis orientaciam» [15].<br />
keTilmezoblobas keTilmezoblobas keTilmezoblobas keTilmezoblobas keTilmezoblobas alternativa alternativa alternativa alternativa alternativa ara ara ara ara ara aqvs! aqvs! aqvs! aqvs! aqvs!<br />
somex „moRvaweTa“ absurdamde misuli bodva rom arc ise<br />
uwyinaria da mkafiod gamiznuli samomavlo xasiaTi aqvs, es<br />
TvalnaTliv Cans iqidan, rom saqarTvelos ZirZvel regionSi _<br />
javaxeTSi _ separatistuli ganwyobileba sul ufro Zlierdeba.<br />
somexTa mxridan saqarTvelosadmi damokidebulebis tendencia<br />
SemaSfoTebelia: «d. lengis naSromSi „qarTvelebi“, romelic 1966<br />
wels gamoica inglisur enaze, saqarTvelos istoriuli provincia<br />
samcxe-javaxeTi gamocxadebulia tradiciulad saqarTvelos<br />
teritoriad. xolo 20 wlis Semdeg gamocemul missave naSromSi<br />
„<strong>somx</strong>ebi“ ki _ rogorc tradiciulad <strong>somx</strong>eTis eTnikuri<br />
teritoria. ratom gaakeTa yovelive es iseTi rangis mecnierma,<br />
rogoric lengia?» [23]..<br />
amgvarad, separatizmis tendencia naTlad Cans. sruli<br />
suraTisaTvis «...aqve gvinda erTi metad sagulisxmo faqtic<br />
moviyvanoT: axalqalaqSi dabanakebuli rusuli samxedro nawilis<br />
SesasvlelTan uzarmazari plakatia gamokruli (15 metris sigrZisa<br />
da 3 metri simaRlis), romelic iwyeba mowodebiT: „daeufle am<br />
miwas uSiSrad... ruseTis armia Sen dagicavs“. aqvea am sityvebis<br />
avtoris, mefis ruseTis general paskeviCis portretic. cxadia,<br />
es mowodeba gaaxsendaT im Zalebs, romlebic aqezeben da zurgs<br />
umagreben javaxeTSi mosaxle <strong>somx</strong>ebs da cdiloben qarTvelebisa<br />
da <strong>somx</strong>ebis dapirispirebas» [23].<br />
qarTvelma xalxma unda gaisigrZeganos safrTxis realoba da,<br />
erTi mxriv, ar unda dauSvas saqarTvelos daqucmacebis Semdgomi<br />
etapi, xolo meore mxriv, unda iRvawos ori xalxis megobruli<br />
damokidebulebisa da ori qveynis keTilmezobluri Tanaarsebobis<br />
damkvidrebisaTvis.<br />
swored am mizniT gavbedeT da SevadgineT winamdebare wigni.<br />
igi ar warmoadgens axal furcels mecnierebaSi, ara aqvs<br />
originalurobisa da yovlis momcvelobis pretenzia. Cven ar<br />
visaxavT miznad, rom am wigniT raime SevmatoT Cvens saxels, arc<br />
sxva warmatebis, metadre – komerciulis miRwevas veswrafviT.<br />
Cveni mizani iyo, SeZlebisdagvarad SevxebodiT <strong>somx</strong>ur-qarTuli<br />
urTierTobis mraval mxares, erT wignSi mogveyara Tavi urTierTobis<br />
am mxareTa Sesaxeb masalisaTvis da mogvewodebina igi<br />
mkiTxvelisaTvis. Cveni mizani iyo, rac SeiZleba meti sisruliT<br />
warmogveCina qarTul-<strong>somx</strong>ur urTierTobebSi is problemebi,<br />
romlebic sul ufro saSiS xasiaTs iZens Cveni qveynisaTvis, misi<br />
teritoriuli da sulieri mTlianobisa da erTobisaTvis. Cven<br />
gvinda kidev erTxel davarisxoT gangaSis zari, da, Tu cotaTi<br />
mainc SevZeliT es, sxva sazRauri ar gvinda.<br />
Cven SevecadeT, rom wignSi, rac SeiZleba, naklebi yofiliyo<br />
Cveneuli teqstebi da meti adgili sxvadasxva mecnierTa, mweralTa<br />
da moRvaweTa naazrevisaTvis, maTi naSromebidan moxmobili<br />
citatebisTvis dagveTmo. am TvalsazrisiT wignis Tanaavtoroba<br />
ekuTvnis yvelas, visi citatebic masSi Sevida. Cven, faqtobrivad,<br />
am citatebze avageT mTeli wigni.<br />
wignSi ganxilulia qarTul-<strong>somx</strong>uri urTierTobis ZiriTadi<br />
sakiTxebi: somexTa saqarTveloSi gadmosaxlebis (Tavi <strong>II</strong>I), qarTvel<br />
grigorianTa – qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis (Tavi IV), marTlmadidebluri<br />
taZrebis mitacebis (Tavi <strong>II</strong>) da, aseve, sxva mniSvnelovani sakiTxebi.<br />
dasaxelebul Tavebs prologis magier win wavumZRvareT 2005<br />
wlis noemberSi TbilisSi Catarebuli saerTaSoriso simpoziumis<br />
masalebi. swored am simpoziumze <strong>somx</strong>ebis mier gakeTebulma<br />
upasuxismgeblo gancxadebebma imis Taobaze, rom saqarTveloSi<br />
ukve V saukuneSi arsebobda <strong>somx</strong>uri eparqia, rom saqarTveloSi<br />
650-ze meti <strong>somx</strong>uri eklesia-nagebobaa da rom <strong>somx</strong>eTis eklesia<br />
moiTxovs maT dabrunebas, mogvca biZgi winamdebare wignis gamocemisa.
12 13<br />
Cven, aseve, mizanSewonilad CavTvaleT, wignSi Segvetana masala<br />
(Tavi VI), romelic sarwmunoebriv, eklesiologiur sakiTxebs,<br />
kerZod, monofizitobasa da <strong>somx</strong>ur sarwmunoebas Seexeba.<br />
mkvlevarebi xSirad angariSs ar uweven imas, rom sarwmunoebrivi<br />
dapirispireba zogadi dapirispirebis erT-erT ZiriTad mizezs<br />
warmoadgens. es dapirispireba, SesaZloa, bolo epoqebSi zedapirze<br />
ar devs, xmamaRla ar ganixileba da frazeologiaSi ar figurirebs,<br />
magram mis gareSe mravali movlena da sakiTxi darCeba<br />
arasrulfasovnad gagebuli da warmodgenili. samwuxarod, zogierTi<br />
avtori ver wvdeba am mxaris mniSvnelobas, rac maTi midgomis<br />
calmxrivobas, xSirad _ mcdarobas ganapirobebs. rigi avtorebisa<br />
ki dapirispirebasa da mis Tanamdev movlenebs mxolod politikur<br />
WrilSi ganixilavs da afasebs.<br />
Cven, aseve, mravali TvalsazrisiT mizanSewonilad miviCnieT,<br />
gamogveqveynebina Cvens wignSi aSkara provokaciuli xasiaTisa da<br />
politikuri datvirTvis mqone ruka-cnobari (Tavi V<strong>II</strong>), romelic<br />
daibeWda ciurixSi da 1995 wels gamoica erevanSi, da, romlis<br />
mixedviTac, somexTa mtkicebiT, saqarTvelos teritoriaze 650ze<br />
meti <strong>somx</strong>uri saeklesio nagebobaa ganTavsebuli.<br />
wignSi mxilebulia somexTa antiqarTuli zraxvebi.<br />
dasabuTebulia somexTa gancxadebebisa da qarTvelTa mimarT<br />
pretenziebis usafuZvloba, aramecnieruloba da politikuri<br />
mizanSeuwonloba. mxileba eyrdnoba ara mxolod qarTvel mecnierTa<br />
da moRvaweTa argumentebs, aramed somex, rus da ucxoel mecnierTa<br />
naSromebsac.<br />
sruli kategoriulobiT gvinda ganvacxadoT, rom Cven ara<br />
gvsurs <strong>somx</strong>ebTan mtroba. piriqiT _ keTilganwyobil urTierTobas<br />
alternativa ara aqvs! Cven viziarebT da mivdevT ilias, akakis,<br />
iakob gogebaSvilis principebsa da paToss _ piruTvnelsa da<br />
miukerZoebels, mkacrsa da mamxilebels, magram keTilurTierTobis<br />
mosurnes. «Tundac saqme ubralo kacisa iyos, STagoneba da<br />
waqezeba amisTanaebSi, aSkaraa, gabrZnobilis mecnierisagan aris.<br />
amitomac sabuTi gvaqvs, es ukadrisi saqcieli da yvela sxva<br />
amisTana, somexT-mwignobarTa manqanebas mivaweroT da ara mTels<br />
ers <strong>somx</strong>isas» [3].<br />
«<strong>somx</strong>ebze dasabamidan Camoyalibda cudi azri _ da es gaxlavT<br />
Seumcdari azri, sakmaod safuZvliani, radgan absoluturad<br />
erTnairad Camoyalibda yvela eris SemecnebaSi, Tanac istoriulad<br />
sxvadasxva dros... jer erTi, aucilebelia erTmaneTisagan gavmijnoT<br />
somexi xalxis ZiriTadi masa da am eris mtacebeli plutokratia,<br />
politikanizmiT gamsWvaluli samRvdeloeba da fsevdointeligencia.<br />
e.i. is mmarTveli <strong>somx</strong>uri sazogadoebrivi fenebi, romlebic Cagraven<br />
ara mxolod sxva tomis mezoblebs, aramed sakuTar ubralo<br />
Tanamemamuleebsac. am TavkacebTan da maT mier daqiravebulebTan<br />
Sexebisas ar SeiZleba, rom nebismier wesier adamians ar aReZras<br />
siZulvilis grZnoba <strong>somx</strong>ebis mimarT. am saidumloebiT aRsavse<br />
eris istoriis gacnobisas ki, ar SeiZleba, mis mimarT ar ganimsWvalo<br />
erTgvari TanagrZnobiT, radgan mas uamravi kargi Tviseba gaaCnia.<br />
magram, ramdenadac didi iqneba es TanagrZnoba, miT ufro gaizrdeba<br />
zizRi da siZulvili maTi jilagidan gamosuli politikanebis,<br />
mCagvrelebisa da meamboxeebis mimarT» [20]. Cveni mxilebac swored<br />
am „Tavkacebs“ Seexeba, romlebic cru informaciebiTa da<br />
gayalbebuli istoriebiT somex xalxs wamlaven.<br />
Cven, qarTveli xalxi, keTilmezoblobis mosurneni varT.<br />
miuxedavad mravali damcirebisa, Seuracxyofisa da ciliswamebisa,<br />
gulSi RvarZli da boroti ganzraxva ar Cagvidvia. da, Tuki,<br />
Cvens wignSi somex mecnierTa da mweralTa boroti saqmeni da<br />
Canafiqri warmovaCineT, es isev somexTa sasikeTod movimoqmedeT:<br />
somex moRvaweTa piruTvneli mxileba somexi xalxis gonsmosagebad<br />
vcaniT saWirod, rac maTsave interesebSi Sedis, radgan sikeTis<br />
wil mtroba qarTvelTa, istoriulad, maT arafers rgebdaT da<br />
verc momavalSi moutanT sargebels.<br />
somexTa mimarT „pirSi uZraxes“ keTili magaliTi mogvces<br />
didma iliam, akakim, iakob gogebaSvilma da sxva moRvaweebma. Cvens<br />
wignSi, iseve, rogorc am Temaze sxva avtorebis wignebsa da<br />
werilebSi, maTi werilebidan mravali mosazreba da citata aris<br />
Setanili. dRevandel dRes TiTqmis ucvlelad esadageba i.<br />
gogebaSvilis sityvebi werilidan „simarTle Tbilisze“, (ix. mag.<br />
[22], gv. 100), romelic 1897 w. gamoqveynda. gadavwyviteT, SesavalSi<br />
SemogTavazoT amonaridi am werilidan:<br />
«gazeT „mSakis“ gansvenebulma redaqtorma grigol arwrunma<br />
mourideblad da kategoriulad ganacxada presaSi, rom kavkasia
14 15<br />
rusebsa da <strong>somx</strong>ebs (mxolod <strong>somx</strong>ebs) unda ekuTvnodeTo. ise<br />
gamodioda, rom qarTvelebi saukuneTa manZilze icavdnen<br />
amierkavkasias mahmadianTa gamanadgurebeli Semosevebisagan sakuTari<br />
sisxliT mxolod da mxolod somexTa sakeTildReod, romlebic<br />
V<strong>II</strong> saukuneSi TavianTi damoukideblobis dakargvis droidan,<br />
danamatis rols asrulebdnen amierkavkasiaSi. qarTvelTaTvis aseTi<br />
pankavkasiuri pretenziebi ucxoa, Tumca saamisod maT meti<br />
safuZveli aqvT, radgan dasustebuli saqarTvelos ruseTTan<br />
SeerTebis winac ki, TiTqmis mTeli amierkavkasia uxdida xarks<br />
saqarTvelos samefos. am sakiTxSi qarTvelebi yovelTvis icavdnen<br />
da icaven samarTlian principebs: „TiToeuls Tavisi unda miezRos”<br />
an „yvelam unda icodes Tavisi adgili”. magram <strong>somx</strong>ebi metismets<br />
Cemuloben sxvebTan upiratesobis TvalsazrisiT da amitom isini<br />
Znelad asatani mezoblebi arian yvela tomisaTvis.<br />
ar ifiqro, mkiTxvelo, rom arwrunis fraza SemTxveviT mowyda<br />
kalmis wvers. ara, igi nayofia kargad mofiqrebuli qarTvelofoburi<br />
gegmisa, romlis ganxorcieleba uaRresad konkretulad warmoebs.<br />
rac Seexeba somexTa saerTo damokidebulebas qarTvelebisadmi,<br />
aq, keTili survilis SemTxvevaSi, maT Soris normaluri<br />
damokidebulebis damyareba, ra Tqma unda, SesaZlebelia. amisaTvis<br />
saWiroa, rom <strong>somx</strong>ebma xeli aiRon qveynierebis winaSe qarTvelTa<br />
sistematur damcirebaze, rac, cxadia, metismetad aRizianebT<br />
ukanasknelT, Sekvecon TavianTi mada, saerTod, qarTuli dovlaTis<br />
mimarT da, kerZod, sixarbiT gamowveul TavianT axlandel<br />
miswrafebaTa erTgvari gamarTlebisaTvis ar amtkicon is sruliad<br />
yalbi azri, rom, TiTqos, aRmosavleTi saqarTvelo uZveles droSi<br />
did <strong>somx</strong>eTSi Sedioda, maSin, rodesac sinamdvileSi piriqiT iyo:<br />
TviT <strong>somx</strong>eTi Tavisi „Seudarebeli“ (janSievis gamoTqmaa) sataxto<br />
qalaqiT, aniT, saqarTvelos samefo nawils Seadgenda daviT<br />
aRmaSeneblis, giorgi mesamis, Tamar mefis dros da TiTqmis mTeli<br />
Sua saukuneebis manZilze, rac TviT somexi istorikosebis mier<br />
kategoriulad aRiarebuli, sayovelTaod cnobili istoriuli<br />
faqtia; amaod nu uaryofen, winaaRmdeg yvela gamoCenili evropeli<br />
da rusi aRmosavleTmcodnis (lenorman-maspero) mtkicebisa, rom<br />
urartuelebi, romlebmac kacobriobis istoriaSi pirvelebma<br />
aRmarTes humanurobis droSa mtrebis mimarT, qarTvelTa winaprebi<br />
iyvnen. Semdeg amisa nu iReben yvelanair procentebs, yovelgvari<br />
usamarTlobiT nu isakuTreben qarTul adgil-mamulebs; ...da bolos,<br />
qalaqebSi saarCevno uflebis gamoyenebisas qarTvelTa sazianod<br />
borotad nu isargebleben Tavisi ricxobrivi upiratesobiT,<br />
romelic ganpirobebulia maRali burJuaziuli cenziT, da amiT<br />
qarTvelebs nu waarTmeven qalaqis TviTmmarTvelobaSi monawileobis<br />
kanonier uflebas. erTi sityviT, <strong>somx</strong>ebma xeli unda aiRon<br />
qarTvelTa devnaze, maTTvis samSoblos warTmevaze, risTvisac<br />
isini sargebloben qarTvelTa droebiTi metad Seviwroebuli<br />
mdgomareobiT, da didi borotebiT nu miuzRaven maT im didi<br />
sikeTisaTvis, romelic qarTvelebs <strong>somx</strong>ebisaTvis gaukeTebiaT.<br />
piriqiT, axla isini im sikeTeze, romelic qarTvelebs <strong>somx</strong>ebis<br />
mimarT gamouCeniaT maT udidesi gasaWiris Jams, sikeTiTve unda<br />
upasuxebdnen. e.i. <strong>somx</strong>ebi qarTvelebis mimarT unda iCendnen<br />
iseTive Zmur, humanur keTilmosurneobas, rogorsac qarTvelebi<br />
iCendnen gadmoxvewil somexTa mimarT imiT, rom Zmurad Seifares<br />
isini, yvela uflebebSi gaaTanaswores qarTvelebTan da arc erTi<br />
wuTiT odnavadac ar agrZnobinebdnen, rom isini ucxo mxridan<br />
mosuli stumrebi arian.<br />
ase rom, Tu qarTvelebi aiZules, rom maT, somexTa mier<br />
qarTvelTa devnis sapasuxod, armenofobiobisa da boikotirebis<br />
droSa gaSalon, maSin am droSas sixaruliT SeuerTdeba kavkasiis<br />
(da ara mxolod kavkasiis-a.u.) yvela xalxi. aqedan cxadia, rom<br />
somexTa mier keTilmezobluri damokidebulobis principis dacva,<br />
uwinares yovlisa, maTi pirdapiri, uaRresad saarsebo, yvelaze<br />
Zvirfasi interesebidan gamomdinareobs. Cven sruliad gulwrfelad,<br />
sufTa guliT vusurvebdiT Cvens mezoblebs am interesebis<br />
gamarjvebas; suliTa da guliT gvwadia maTi Tavisufali,<br />
SeuzRudveli ganviTareba, magram mxolod somexi erovnebis bunebriv<br />
sazRvrebSi».<br />
WeSmaritad, somexo Zmebo da debo, keTilmezoblobas<br />
alternativa ara aqvs!
16 17<br />
Tavi Tavi I<br />
I<br />
iTqvas, ar iyo samecniero xasiaTis. man samecniero da<br />
sazogadoebriobis farTo wreebSi didi vnebaTaRelva gamoiwvia<br />
_ simZafriTa da xasiaTiT sadari im vnebaTaRelvisa, romelmac<br />
<strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi 650 650 eklesias<br />
eklesias<br />
did ilias xelSi kalami aaRebina da „qvaTa RaRadi“ daawerina.<br />
iCemeben iCemeben saqarTveloSi<br />
saqarTveloSi<br />
faqtobrivad, es iyo <strong>somx</strong>eTis eklesiis gancxadeba-moTxovna,<br />
rom saqarTvelos eklesiam unda gamoiCinos keTili neba da<br />
Tavis teritoriaze arsebuli 600-ze meti „<strong>somx</strong>uri~ eklesia-<br />
2005 wlis 24-26 noembers TbilisSi saqarTvelos<br />
nageboba „daubrunos“ <strong>somx</strong>eTis eklesias.<br />
sapatriarqos TaosnobiT Catarda <strong>II</strong> saerTaSoriso simpoziumi<br />
es moTxovna Camoyalibebuli iyo baton levon isaxanianis<br />
saxelwodebiT: „qristianoba Cvens cxovrebaSi: warsuli, awmyo,<br />
„moxsenebaSi“, romlis dedaazris gadmosacemad sakmarisia am<br />
momavali. simpoziumi unda Sefasdes eklesiologiuri da<br />
moxsenebis Tezisebi ([1], gv.49): «saqarTvelo is qveyanaa, sadac<br />
samecniero TvalsazrisiT. eklesiologiuri kriteriumiT<br />
mravali saukunis ganmavlobaSi, megobrul da tolerantul<br />
simpoziumis Sefaseba calke Temaa da masze ar SevCerdebiT;<br />
garemoSi Tanacxovrobdnen sxvadasxva erovnebisa da religiuri<br />
aRvniSnavT oden, rom zogierTi moxsenebis simpoziumis programaSi<br />
mrwamsis warmomadgenlebi. aRsaniSnavia, rom istoriuli<br />
CarTvam Crdili miayena Cvens eklesias _ mis, rogorc<br />
procesis ganviTarebis, geografiuli mdebareobisa da sxva.<br />
marTlmadideblobis siwmindis damcvelis, prestiJs.E<br />
faqtorebis gamo <strong>somx</strong>uri mosaxleoba yovelTvis warmoadgenda<br />
samecniero TvalsazrisiT Tu SevafasebT, unda aRiniSnos,<br />
saqarTveloSi sazogadoebis erT-erT mTavar jgufs, romelic<br />
rom mravali gansxvavebuli Rirsebisa Tu samecniero<br />
monawileobda qveynis sazogadoebriv-politikur cxovrebaSi<br />
Rirebulebis moxseneba iyo warmodgenili simpoziumze. magram<br />
da adekvaturad pasuxobda sxvadasxva saxis gamowvevebs. somex<br />
arc am Temas SevexebiT gamowvlilviT. Cveni ganxilvis ZiriTadi<br />
erTan erTad saqarTveloSi saukuneebis ganmavlobaSi arsebobs<br />
sagani iqneba baton levon isaxanianis moxseneba: „<strong>somx</strong>uri eparqia<br />
somexTa samociqulo wminda eklesia.<br />
saqarTveloSi: istoria da Tanamedroveoba“, rac, amTaviTve unda<br />
sxvadasxva wyaroebis mixedviT, <strong>somx</strong>uri wminda eklesia calke<br />
eparqiiT aris warmodgenili saqarTveloSi me-5 saukunidan...<br />
saukuneebis ganmavlobaSi <strong>somx</strong>ur eparqias saqarTvelos<br />
teritoriaze agebuli aqvs 600-ze meti sasuliero daniSnulebis<br />
Senoba-nageboba, kerZod ki eklesiebi, salocavebi, sasuliero<br />
saswavleblebi da sxv.<br />
aucileblad migvaCnia:<br />
• saqarTveloSi somexTa samociqulo wminda eklesiis<br />
eparqiis saTanado samarTlebrivi statusis gansazRvra;<br />
• saqarTveloSi religiis Tavisuflebisa da religiuri<br />
organizaciebis saqmianobis maregulirebeli<br />
kanonmdeblobis srulyofa;<br />
• saqarTveloSi saukuneebis ganmavlobaSi somexTa<br />
samociqulo wminda eklesiis eparqiis SemadgenlobaSi<br />
Semavali eklesiebis eparqiisTvis gadacema“.
18 19<br />
simpoziumze batonma levon isaxanianma garkveviT Tqva, rom<br />
„moxsenebaSi“ warmodgenili Tvalsazrisi da moTxovnebi aris<br />
ara misi kerZo azri, aramed <strong>somx</strong>eTis eklesiis pozicia da<br />
Tvalsazrisi. Tumca amis aRniSvna arc iyo aucilebeli, vinaidan<br />
sakiTxis preistoria amaze calsaxad miuTiTebs: 1995 wels<br />
erevanSi <strong>somx</strong>ur enaze gamoica ruka-cnobari „<strong>somx</strong>uri eklesiebi<br />
saqarTveloSi“, rac 1995 wlis zafxulSi swrafad gaavrceles<br />
saqarTveloSi mcxovreb <strong>somx</strong>ebsa da ara marto <strong>somx</strong>ebs Soris.<br />
Tu ra mizans isaxavda am ruka-cnobaris, romlis mixedviTac<br />
saqarTveloSi, TiTqos, 650 <strong>somx</strong>uri eklesiaa, aseTi swrafi<br />
popularizacia, SeiZleba iTqvas _ msoflio masStabiT, amas<br />
didi gamWriaxoba ar sWirdeba.<br />
gazeT „iveriis“ furclebze gamoqveynebuli vrceli<br />
werilidan („Cveni istoriuli naSTi da maTi sve“) Cans, rom<br />
rusul JurnalSi _ „Ïàìÿòíèêè Õðèñòèàíñòâà íà Êàâêàçú”<br />
dabeWdila analogiuri cnobari. masSi aRwerilia 321 taZari<br />
– «aqedan TiTzed CamoiTvleba qarTvelebis _ sul 198 eklesia,<br />
danarCeni <strong>somx</strong>ebisa aris. Tu mxedvelobaSi miviRebT, ra<br />
TavgamodebiT epatronebian es vaJbatonebi mzamza Sromas, amtvreven<br />
qarTul warwerebs da TavianTs aweren, an waaweren qvas da<br />
(axlad) hflaven eklesiis midamoebSi da amgvari xrikebiT<br />
Cemuloben, gamoCndeba, rom qarTvelebs saqarTveloSi 150 eklesia<br />
arc ki ekuTvniT. rogor samarcxvino ar unda iyos TiToeuli<br />
qarTvelisaTvis, rom es naSTebi an gamotovebulia am wyarodan<br />
(igulisxmeba rusuli Jurnali) an, rac sulSi gvaqvs da rac<br />
wyarodan viciT, isinic (garda moxsenebulTa, romelnic<br />
gamotovebulni arian), gadadian sxvis xelSi Cveni zarmacobiT...<br />
amgvar saistorio masalas vinc beWdavs, saWiro aris, rom<br />
Seamowmos da ise miyos xeli, Torem cTomilTa beWdva aras<br />
gvargebs” _ aRniSnavs gazeTi „iveria“ (1895 w., #162).<br />
etyoba, mikerZoebis saSineli seni am xnis manZilze ki ar<br />
Senelebula, piriqiT, ufro gamZvinvarebula, radgan saukunis<br />
win naTqvami sityvebi dRes zustad esadageba ruka-cnobaris<br />
avtoris mier Sedgenil saqarTveloSi „<strong>somx</strong>uri“ eklesiebis<br />
gaberil sias... CamoTvlili eklesiebis umravlesoba <strong>somx</strong>urad<br />
qceuli qarTuli eklesiebia. ruka-cnobars Tu davujerebT,<br />
gamodis, rom <strong>somx</strong>ebs ki ar ucxovriaT qarTvelebSi, piriqiT,<br />
qarTvelebi SeuxizniaT <strong>somx</strong>ebs am kurTxeul iverT miwaze.<br />
aseT daskvnas gaakeTebs, vinc ki Tvals gadaavlebs ruka-cnobars<br />
da masze moxazul saqarTvelos sqematur rukas... mizezi rukacnobaris<br />
aseTi elviseburi gamocemisa aris 1995 wlis<br />
gazafxulze TbilisSi axalSenis (noraSeni) eklesiis irgvliv<br />
atexili aJiotaJi, delegacia eCmiaZinidan da sxva. amis gamo<br />
erevanSi saCqarod gamoacxves es ubadruki ruka-cnobari da<br />
„dokumenturad“ daafiqsires 650-mde „<strong>somx</strong>uri“ eklesia<br />
saqarTveloSi. axla Tu ara, gava ramdenime aTeuli weli da am<br />
„sabuTs” erTi ambiT warmoadgenen <strong>somx</strong>ebi da, vin icis, maSin<br />
SeiZleba sveticxovelic daiCemon» [2].<br />
ai, gavida mxolod erTi aTeuli weli da <strong>somx</strong>ebma simpoziumze<br />
kvlav wamoayenes TavianTi pretenziebi, miiCnies ra amisTvis<br />
xelsayrelad dro da adgili. drois xelsayreloba rom,<br />
SesaZloa, „koordinirebuli” yofiliyo garkveul wreebTan, amaze<br />
mianiSnebs simpoziumidan erTi Tvis Tavze saqarTvelos<br />
parlamentSi saqarTvelos saxalxo damcvelis gakeTebuli<br />
moxseneba, romelic guldagul exmianeba somexTa moTxovnebs.<br />
rac Seexeba adgilis xelsayrelobas, amas, rogorc cota qvemoT<br />
vnaxavT, simpoziumis zogierTi organizatori TavgamodebiT<br />
adasturebs.<br />
xsenebul ruka-cnobarze ufro detalurad <strong>II</strong> TavSi<br />
SevCerdebiT. axla ki davubrundeT simpoziumze baton levon<br />
isaxanianis warmodgenil moxsenebas, romelmac ukiduresi<br />
aRSfoTeba gamoiwvia qarTvel mecnierTa, sasuliero pirTa,<br />
mrevlisa da sazogadoebis farTo wreebSi.<br />
istoriuli TvalTaxedviT sainteresoa, Tu ra „gamowvevebzea“<br />
saubari b-n l. isaxanianis moxsenebaSi da ra „gamowvevebs<br />
„gamowvevebs<br />
„gamowvevebs<br />
pasuxobda<br />
pasuxobda pasuxobda“““““ saqarTvelos teritoriaze macxovrebeli somexi<br />
mosaxleoba, romel „gamowvevas” pasuxobs es xelaxla<br />
wamoyenebuli sayvedurnarevi pretenzia _ 650 eklesia-nageboba<br />
Cvenia da dagvibruneTo?<br />
Tavidanve unda iTqvas, rom didi vnebaTaRelvis pirobebSi<br />
moxseneba Sefasebul iqna, rogorc aramecnieruli, qarTvelTa<br />
Seuracxmyofeli, sazogadoebis damamcirebeli, politikuri
20 21<br />
daniSnulebis mqone da a.S. darbazSi xmauriani kamaTisas zogma<br />
SesaZlod miiCnia, rom es moxseneba provokaciul mizans isaxavda.<br />
Tavdapirvelad replikiT Tavisi Tvalsazrisi gamoTqva<br />
akademikosma roin metrevelma 1 : „me movismine baton isaxanianis<br />
gamosvla. es iyo araseriozuli midgoma auditoriisadmi. Cven<br />
axla es (moxseneba) seriozulad ganvixiloT aq – ar mimaCnia<br />
mizanSewonilad. . . absurduli gancxadeba gaakeTa am kacma<br />
(isaxanianma-a.u.). rac man Tqva, imaze kamaTi, batonebo, Rirseba<br />
ar aris am sazogadoebisTvis... 600 (<strong>somx</strong>uri) eklesia da<br />
saeklesio dawesebulebaao saqarTveloSio, da V saukunidan<br />
saepiskoposoo. axla Cven es seriozulad aq ganvixiloT da<br />
seriozulad vekamaToT mas, me ar mimaCnia mizanSewonilad“.<br />
am replikas mohyva akademikos marika lorTqifaniZis replika:<br />
„batono roin, swored imitom miveci SekiTxva - rom ambobT,<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiebia, dagvisabuTeT-Tqo. is xom moxsenebiT gamodis<br />
samecniero simpoziumze, _ dagvisabuTos! xolo, Tu es aris<br />
politikuri gamosvla, maSin sxva saqmea. da kidev maqvs aseTi<br />
replika: Tu es ar aris mecnieruli moxseneba, me bodiSs vixdi<br />
saredaqcio kolegiis wevrebis mimarT, maSin ratom miiRes da<br />
gamoaqveynes iq, sadac samecniero moxsenebebis Tezisebia<br />
gamoqveynebuli?“. organizatorebis mimarT am SeniSvnas darbazma<br />
mxari dauWira.<br />
eklesiebis <strong>somx</strong>urobis damadasturebel argumentebad<br />
batonma isaxanianma moiyvana Semdegi: „magaliTad, <strong>somx</strong>ur eklesias<br />
aqvs maRali sakurTxeveli. marTlmadidebel eklesiaSi, ramdenadac<br />
me vici, aris SedarebiT dabali sakurTxeveli. es erT-erTi<br />
faqtori. amasTanave, <strong>somx</strong>uri warwerebi, freskebi da sxva“.<br />
ki magram, somexo megobrebo, maRali sakurTxeveli aqvs,<br />
magaliTad, jvris monasters, alaverds da sxva cnobil qarTul<br />
eklesiebs. amaTac <strong>somx</strong>urad miiCnevT? rac Seexeba warwerebsa<br />
da freskebs, Tu rogor ifxikeboda isini da maT magivrad<br />
ikveTeboda <strong>somx</strong>uri, amis Sesaxeb Semdgom gveqneba saubari. es<br />
meTodi - qarTulad moRaRade qvaTa <strong>somx</strong>urad aRaRadebisa,<br />
1. yvela amonaridi gamosvlebidan ibeWdeba audio da videoCanawerebis<br />
mixedviT, rasac nawilobrivi redaqciiT gTavazobT. rig SemTxvevaSi<br />
redaqtireuli teqstis zust stenogramul amonawers sqolioSi moviyvanT.<br />
somexTa mier xSirad gamoiyeneboda qarTul eklesiaTa mitacebadasakuTrebis<br />
mizniT, risi faqtebic mravlad aris istoriaSi.<br />
magaliTad, erT-erTi sadao _ noraSenis eklesiis Sesaxeb,<br />
baton isaxanianis argumentebis sapirispirod, qalbatonma marika<br />
lorTqifaniZem aRniSna: „noraSenis eklesiaze iyo diskusia<br />
qarTvel da somex mecnierebs Soris. dadgenilia, rom is iyo<br />
qarTuli eklesia. Semdeg <strong>somx</strong>ebma SeZles garkveul pirobebSi<br />
misi mitaceba, Tu SeiZleba ase iTqvas. iq aris qarTulwarweriani<br />
qvebi, romlebic Catanebulia kedelSi – gawmindes is kedlebi<br />
da naxes; da iq, agreTve, aRmoCenilia qarTulwarwerebiani<br />
saflavebi. amitom, ase martivad es sakiTxi ar wydeba“.<br />
amis Semdgom qalbatonma marika lorTqifaniZem daayena Semdegi<br />
sakiTxi: „me bodiSs vixdi saredaqco kolegiis mimarT, magram<br />
moviTxov, Tavisi oficialuri gancxadeba gaakeTos – ratom<br />
Seitanes es aramecnieruli naSromi samecniero moxsenebebis<br />
nusxaSi“.<br />
polemikaSi somexi mRvdeli CaerTo. man iq myof sazogadoebas<br />
qristianuli qceva dauwuna da aRniSna: „is, rom moxsenebas<br />
araseriozuls uwodebT, Cemi azriT, ar aris Tqveni mxridan<br />
lamazi... me, rogorc <strong>somx</strong>eTis samociqulo eklesiis msaxuri,<br />
gicxadebT, rom is eklesiebi, romlebic batonma isaxanianma<br />
daasaxela, namdvilad <strong>somx</strong>uri eklesiebia. Tu gaqvT kiTxvebi,<br />
arsebobs Tu ara amis damadasturebeli sabuTebi, SegviZlia<br />
moviyvanoT mtkicebulebani... ararealuria imaze laparaki, rom<br />
Tuki Tbilisis <strong>somx</strong>ur eklesiaSi aris qarTuli warwerebi,<br />
maSin es eklesia qarTulia“.<br />
rogorc vxedavT, is, rac somexTaTvis utyuari argumentad<br />
gamodgeba, qarTvelebisTvis yovlad gamousadegaria. gagvaxsenda<br />
didi ilias sityvebi: „igi gundi <strong>somx</strong>ebisa am TvalTmaqcobas<br />
ara hkmarobs, ara sjerdeba: misTvis cotaa sxvisa marTali<br />
hmalos, Tavisi tyuili ayviros. am gundma kargad icis, rom<br />
sabuTi, rac ginda damalo, dResa Tu xvale gamomJRavndeba da<br />
Tavisas gaitans. saqme sabuTis gabaTilebaa, an waSla, an Cafxekamofxeka,<br />
an gadakeTeba saTavisod. rom arc amisTana oinebi<br />
daeficebaT somexTa mwignobar-mecnierebs, esec cxadia. da,<br />
radganac qvani, mravalni Senobani, taZrebi, monastrebi hRaRadebdnen,
22 23<br />
rom Zvelis-Zvelad am adgilebSi qarTvelebi yofilan, ra Tqma<br />
unda, saWiroa, am utyuars mowmeebs qarTvelebisas xma Caawyvetinon,<br />
xma ar amoaRebinon. amisaTvis erTi Tqveni mowonebuli xerxi<br />
uxmariaT: auRiaT da, saca SeZlebiaT da mouxelTebiaT, wauSliaT<br />
yovelive kvali. ara erTi da ori magaliTia imisi, rom cdilan,<br />
niSani qarTvelobisa daukargon Zvels Senobas, taZars Tu<br />
monasters, amofxikon qvazed naweri qarTuli, an waSalon, an<br />
mTeli naWeri qva Senobidam amoiRon da mis magier sxva Casvan<br />
<strong>somx</strong>uris naweriTa. ara erTi da ori magaliTia amisTana oinisa<br />
da odesRac gamocxadebuli iyo aqaur qarTul da rusul<br />
gazeTebSiac“ [3].<br />
saredaqcio kolegiis saxeliT gamovida simpoziumis erTerTi<br />
faqtiuri organizatori, cxum-afxazeTis mitropoliti,<br />
meufe danieli. man, kerZod, aRniSna: „upirveles yovlisa, me<br />
veswrebodi saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiisa da<br />
<strong>somx</strong>eTis samociqulo eklesiis samRvdeloebis mraval Sexvedras,<br />
sadac, zogierT maTganze, iyo saubari imis Sesaxeb, Tu rogoria<br />
damokidebuleba saqarTvelos marTlmadidebeli da <strong>somx</strong>eTis<br />
samociqulo eklesiebisa saqarTvelos teritoriaze arsebul<br />
<strong>somx</strong>ur taZrebTan dakavSirebiT. me maxsovs erT-erTi aseTi<br />
seriozuli, oficialuri Sexvedra, miZRvnili am Temisadmi. maSin<br />
TbilisSi Camosuli iyo <strong>somx</strong>eTis eklesiis delegacia, romelsac<br />
meTaurobda dRevandeli patriarqi, maSin – episkoposi, garegin<br />
<strong>II</strong>. da iq, mis uwmindesobasTan saubarSi, sakiTxi Seexo swored<br />
noraSenis eklesias. rogorc aq movismineT, saqarTvelos<br />
marTlmadidebel eklesias, qarTvel mecnierebs, aqvT garkveuli<br />
istoriuli sabuTebi imasTan dakavSirebiT, rom am eklesiis<br />
bedi, ase vTqvaT, araerTgvarovani iyo. maSin garegin <strong>II</strong>-m brZana,<br />
rom <strong>somx</strong>ur eklesiasac aqvs garkveuli mecnieruli sabuTebi,<br />
da iTqva, rom, albaT unda Seiqmnas sagangebo ormxrivi komisia,<br />
romelic am sakiTxze erToblivad imuSavebs, raTa es sakiTxi<br />
ar gaxdes samRvdeloebisa da, miTumetes, mrevls Soris kamaTisa<br />
da uTanxmoebis gaRvivebis safuZveli. da, iqidan moyolebuli,<br />
minda giTxraT rom, didxans es sakiTxi aRar dasmula.<br />
gavida wlebi da, bolos, rodesac patriarqi gaxda garegin<br />
<strong>II</strong>, misi davalebiT Camovida delegacia isev am sakiTxTan<br />
dakavSirebiT. delegaciis meTauri iyo arqiepiskoposi, yarabaxis<br />
eparqiis winamZRvari. visaubreT da gairkva, rom <strong>somx</strong>ur eklesias<br />
pretenzia ara aqvs saqarTvelos eklesiasTan, rom <strong>somx</strong>uri<br />
eklesia saqarTvelos eklesiis mimarT raime sayvedurs ar<br />
gamoxatavs; rom ar aris saqarTvelos eklesia uflebamosili,<br />
gadawyvitos, es eklesiebi gadaecema Tu ar gadaecema. saqarTvelos<br />
eklesias aqvs istoriuli da samecniero monacemebi, romelsac<br />
xelisuflebas gadascems, rom is gaerkves, rogoria pozicia.<br />
aseve, <strong>somx</strong>ur eklesias aqvs ufleba, miawodos informacia Cvens<br />
xelisuflebas. bolos SevTanxmdiT: vinaidan, jerjerobiT, ar<br />
arsebobs samarTlebrivi kanonmdebloba, romelic daaregulirebda<br />
saqarTveloSi sxva eklesiebis, konfesiebis, aRmsareblobebisa<br />
da religiebis iuridiul statuss, am sakiTxis mogvarebamde<br />
am Temaze gamovacxadeT moratoriumi; sanam saxelmwifo ar<br />
miiRebs garkveul samarTlebriv dokuments religiur<br />
organizaciebTan dakavSirebiT, manam Cven am Temaze ar unda<br />
vikamaToT. maSin, pirvel Sexvedraze, patriarqma brZana, rom,<br />
Cveni TvalsazrisiT, es (eklesiebi) aris saqarTvelos eklesiis<br />
kuTvnileba; Cven gvaqvs kidec saamiso mecnieruli safuZvlebi,<br />
magram, radganac, <strong>somx</strong>uri eklesia ar eTanxmeba Cvens pozicias,<br />
am taZarSi nurc qarTuli samRvdeloeba Seasrulebs<br />
RvTismsaxurebas da nurc <strong>somx</strong>uri samRvdeloeba, sanam ar<br />
iqneba (sakiTxi) garkveuli 2 ". (replika darbazidan: „600<br />
eklesiaSi?!“ pasuxi: „noraSenis eklesiaze iyo laparaki“).<br />
2. rom ar aris saqarTvelos eklesiis kompetencia, gadawyvitos es eklesiebi<br />
gadaecema Tu ar gadaecema. saqarTvelos eklesiis kompetenciaa misi<br />
istoriuli da samecniero monacemebi, romelic mas aqvs da romelsac<br />
xelisuflebas gadascems, rom is gaerkves, rogoria pozicia. aseve <strong>somx</strong>ur<br />
eklesias aqvs ufleba gadasces informacia Cvens xelisuflebas. bolo<br />
Cveni SeTanxmeba iyo eseTi: vinaidan jerjerobiT ar arsebobs iuridiuli,<br />
samarTlebrivi bazisi, romelic daaregulirebs saqarTveloSi sxva eklesiebis,<br />
konfesiebis, aRmsareblobebisa da religiebis iuridiul statuss, vidre es<br />
sakiTxi ar mogvardeba, Cven am Temaze gamovacxadeT moratoriumi; sanam<br />
saxelmwifo ar miiRebs garkveul samarTlebriv dokuments, baziss religiur<br />
organizaciebTan dakavSirebiT, manamde Cven am Temaze kamaTi ar unda gvqondes.<br />
maSin, pirvel Sexvedraze. patriarqma brZana, rom Cven migvaCnia, rom es<br />
(eklesiebi) aris saqarTvelos eklesiis kuTvnileba, Cven gvaqvs aseTi<br />
mecnieruli safuZvlebi, magram radganac <strong>somx</strong>ur eklesias aqvs (ix. gv. 24)
24 25<br />
Semdeg meufe danielma ganagrZo: „yvela Sexvedrisas yuradRebas<br />
vaqcevdiT, rom or mezobel qveyanasa da ers Soris yofiliyo<br />
mSvidobiani urTierToba, raSic Zalian didi roli akisria,<br />
upirveles yovlisa, eklesiebs. maT Soris urTierTobis daZabva<br />
– es Zalian saxifaToa. amitom yvelaferi unda gaakeTos rogorc<br />
erTma mxarem, ise meore mxarem, raTa amis precendenti ar Seiqmnas.<br />
exla rac Seexeba kiTxvas, romelic aq gaCnda, da Sefasebebs,<br />
romelic aq gamoiTqva: es (isaxanianis moxsenebis) Tezisi,<br />
garkveuli TvalsazrisiT, marTlac qmnida safuZvels, rom<br />
farTo sazogadoebisgan aRqmuliyo, rogorc sayveduri.<br />
saqarTvelos eklesia zeimobs 2000 wlisTavs da vSiSobdiT,<br />
rom Cveni eklesiisTvis, mrevlisTvis mtkivneuli iqneboda<br />
aseTi Tema (simpoziumze) da Cven SevecadeT, baton levons<br />
davkavSirebodiT. me miTxres, rom baton levons ver<br />
daukavSirdnen (???) da Cven gvqonda ori alternativa: an<br />
dagvetovebina es moxseneba, an amogveRo. me, piradad, rodesac<br />
saredaqcio kolegiis wevrebTan erTad veswrebodi msjelobas,<br />
gamovTqvi azri, rom am fonze arasasurveli iyo am moxsenebis<br />
gamotana. magram, vinaidan, Cven avtors ver davukavSirdiT da<br />
ver gavagebineT Cveni gulistkivili, misTvis uaris Tqma<br />
uxerxuli iqneboda 3 “.<br />
gulistkivili, rom SeiZleba ar eTanxmeba Cvens pozicias, am taZarSi<br />
nurc qarTuli samRvdeloeba Seasrulebs RvTismsaxurebas da nurc <strong>somx</strong>uri<br />
samRvdeloeba, sanam ar iqneba (sakiTxi) garkveuli.<br />
3. rodesac Cven miviReT es (isaxanianis moxsenebis) Tezisi, cota ucxo<br />
iyo Sinaarsi, rameTu igi, garkveuli TvalsazrisiT, qmnida safuZvels, rom<br />
farTo sazogadoebisTis aRqmuliyo rogorc sayveduri. saqarTvelos<br />
eklesia zeimobs 2000 wlisTavs da iyo gulSi raRac es xinji, rom Cveni<br />
eklesiisTvis, mrevlisTvis mtkivneuli iqneboda, rom ai aseTi sayveduris<br />
Tema iqneboda (simpoziumze) da Cven SevecadeT, rom baton levons<br />
davkavSirebodiT. me miTxres, rom baton levons ver daukavSirdnen fizikurad<br />
da Cven gvqonda ori alternativa, an dagvetovebina es moxseneba, an<br />
amogveRo. me piradad, rodesac saredaqcio kolegiis wevrebTan erTad<br />
veswrebodi msjelobas, gamovTqvi aseTi azri: miuxedavad imisa, rom am<br />
fonze, rac me movyevi, sasurveli ar iyo am moxsenebis gamotana, vinaidan<br />
Cven avtors ver davukavSirdiT da ver gavagebineT Cveni gulis tkivili,<br />
misTvis uaris Tqma, rodesac movidoda da naxavda, rom misi moxseneba ar<br />
aris, naklebad gasagebi iqneboda.<br />
„Tezisi, – ganagrZo meufem, – miuxedavad imisa, rom mas<br />
hqonda deklaratiuli xasiaTi, ar iyo da ar aris moxseneba...<br />
rogoric ar unda yofiliyo es moxseneba, es aris <strong>somx</strong>uri<br />
eklesiis pozicia. es batoni levonis azri ar aris, es aris<br />
oficialuri pozicia da, me vfiqrob, rom me maqvs ufleba, ar<br />
daveTanxmo, magram masac aqvs ufleba Tqvas is, rac CvenTvis,<br />
SeiZleba, miuRebelia... me sayveduri minda vuTxra am darbazis<br />
zogierT wevrs: exla Cven gamovxateT <strong>somx</strong>uri eklesiis mimarT<br />
raRac... (ar daasrula azri, rasac darbazidan mohyva kiTxva:<br />
„ra gamovxateT?“), me vTvli, rom Cveni emocia ukve iyo<br />
arakoreqtuli da qarTuli qristianobisTvis<br />
Seuracxmyofeli... uari am moxsenebaze iqneboda <strong>somx</strong>uri<br />
eklesiisaTvis da Cveni mezobeli xalxisaTvis azris gamoTqmis<br />
SezRudva. es maTi uflebaa, rogori azri eqnebaT. (darbazidan<br />
replika: „Cven ara gvaqvs ufleba?“). Tu vinmes kidev gindaT<br />
azris gamoTqma, SegiZliaT... iciT, ras niSnavs gansxvavebuli<br />
azris Sewynareba? es niSnavs, rom, SeiZleba, raRac SemTxvevaSi<br />
vcdebode... amitom aq aris msjeloba, es aris samecniero<br />
simpoziumi... da, Tu es Tema awuxebs <strong>somx</strong>ur eklesias da es<br />
Tema awuxebs qarTul eklesias, ukeTesi adgili sad aris. ai,<br />
mecnierebi da visaubroT. gamoTqviT azri, vin giSliT?!“.<br />
rogorc zemoT vnaxeT, qarTvelma mecnierebma,<br />
organizatorebisagan gansxvavebiT, ar miiCnies mizanSewonilad<br />
simpoziumze moxsenebis miReba da arc masze msjeloba da<br />
kamaTi.<br />
„ukeTesi adgili sad ariso“, rom brZana meufem, _ saxalxo<br />
damcvelma, rogorc Cans, <strong>somx</strong>uri pretenziebis mxardasaWerad,<br />
ukeTes adgilad parlamentis sxdoma miiCnia da, simpoziumidan<br />
erTi Tvis Tavze, Tavis vrcel moxsenebaSi, Seexo ra religiur<br />
Temas, romelic, rbilad rom vTqvaT, ar gamoirCeoda<br />
keTilganwyobiT marTlmadidebelTa mimarT, aRniSna: „...am etapze<br />
<strong>somx</strong>uri samociqulo eklesiis saqarTvelos eparqia yvelaze<br />
radikalurad TbilisSi noraSenisa da axalcixeSi – surbniSanis<br />
taZrebis dabrunebis sakiTxs svams... sapatriarqos pozicias<br />
taZrebis istoriuli mepatronis Sesaxeb angariSs uwevs<br />
xelisufleba, romelic calmxrivad ver wyvets, daubrunos Tu
26 27<br />
ara taZrebi Tavis istoriul mflobels...“ (dasax. moxseneba,<br />
gv. 85). rogorc vxedavT, saxalxo damcveli operatiulad<br />
gamoexmaura simpoziumze wamoWril saWirboroto sakiTxs da<br />
erTi xelis mosmiT, saqarTvelos sapatriarqosagan da qarTvel<br />
mecnierTagan gansxvavebiT, gadawyvita xsenebuli taZrebis<br />
istoriuli memkvidris sakiTxi <strong>somx</strong>eTis eklesiis sasargeblod,<br />
riTac aSkarad gadaameta Tavis ufleba-movaleobebs.<br />
simpoziumis an parlamentis darbazSi didi ilia rom<br />
brZanebuliyo, albaT, Tavis ukve gamoTqmul azrs gaimeorebda:<br />
„droa, niRabi avxadoT im erTs gunds <strong>somx</strong>ebisas, romelTa<br />
mecnierni aseTs yofas gvaweven qarTvelebs. droa, Wkuas movideT<br />
da ar SevuSindeT im crupentela liberalebs, romelnic gangeb<br />
pirSi burTs gvCrian, rom Tavisi oinbazoba, orpiroba da<br />
calguloba miafuCeCon. nu gvamxilebTo, Torem erovnul SfoTis<br />
aRdgenas dagwamebT, retrogradebis banakSi Tavs amogayofinebT,<br />
radganac mecxramete saukunis dasasruls (miTumetes XXI<br />
saukuneSi – a.u.) erovnul SfoTis atexa, erTa Soris RvarZlis<br />
STamoTesva sibriyvesa da gonebis sibneles moaswavebso da<br />
liberalobis Seginebasao. gana ar viciT, mxileba arafrad<br />
eWaSnikeba avis mqnelsa, magram gana es sabuTia, Tvali davibrmaoT,<br />
yurSi bamba davicoT da ena moviWraT?.. nuTu marTla am laTaiebs<br />
unda SevuSindeT da enac ar davZraT Cvenis sakuTaris vinaobis<br />
sarClisa da patronobisaTvis? Tqveni wkip<strong>urt</strong>ic-ki gvwyins<br />
da Cvens panRurs-ki nu iwyenTo. ra nabiWvrebi Cvena varT am<br />
wuTisoflisa, rom amas gveubnebian, amiT gviTaTbireben?!» [2].<br />
davubrundeT simpoziums. meufe danielis mowodebaze azris<br />
gamoTqmasTan dakavSirebiT, sityva iTxova marTlmadidebelma<br />
mRvdelma, romelmac aRniSna: „upirveles yovlisa, namdvilad<br />
unda movTokoT Cevni emociebi da koreqtulad gamovTqvaT<br />
mosazrebebi. me maqvs (somex) batonebTan aseTi kiTxva:<br />
ierusalimSi macxovris saflavTan aris iakob mociqulis<br />
saxelobis taZari, monasteri, romelic ekuTvnoda saqarTvelos<br />
eklesias. Cven rom mogTxovoT dabruneba am taZrisa,<br />
dagvibrunebT? (replika darbazidan: „amaTTvis am kiTxvis dasma<br />
SeiZleba?“) iciT, ra, sasuliero piria da brZana, rom<br />
tolerantebi xarTo. me mis sarwmunoebasTan namdvilad ara<br />
var tolerantuli, me vTvli, rom samociqulo eklesia iyo<br />
<strong>somx</strong>eTis eklesia, dRes is aris cdomilebaSi... (meufem Seawyvetina<br />
replikiT, rom aq amaze saubris adgili ar ariso). kargi, amaze<br />
gameciT pasuxi, rac me gkiTxeT“ –daasrula marTlmadidebelma<br />
mRvdelma. . . . . Semdeg kamaTi ase warimarTa:<br />
somexi mRvdeli: _ me Tqven amaze ar gi pasuxebT!<br />
qarTveli mRvdeli: _ imitom, rom Tqven ara gaqvT pasuxi;<br />
somexi mRvdeli: _ gvaqvs pasuxi _ eklesia, romelzec Tqven<br />
saubrobT, ekuTvnis <strong>somx</strong>eTis eklesias.<br />
qarTveli mRvdeli: _ Tqvenca gaqvT bevri eklesia, romelzec<br />
saqarTvelos eklesias aqvs pretenziebi. es qarTuli eklesiebi<br />
iyo!<br />
somexi mRvdeli: _ da Semdeg rogor gaxdnen <strong>somx</strong>urebi?<br />
qarTveli mRvdeli: _ <strong>somx</strong>ebma miitaces;<br />
somexi mRvdeli (gancvifrebuli): <strong>somx</strong>ebma miitaces?!<br />
am SemTxvevisaTvis sworedac rom zedgamoWrilia ilias<br />
droindeli sityvebi: «isini (<strong>somx</strong>ebi-a.u.), vinc RviZl Zmad<br />
migvaCnia, vinc – saqarTvelos kalTis qveS ipova rqa cxovrebis<br />
xsnisa, dRes isini gamxdaran mosisxle mtrad. am didebulTa<br />
warwerebiT aRsavse qvaTa da umsgavsoebaTa savse xeliT<br />
cdiloben Semusron da amoamtvrion weraqviT qarTuli<br />
warwerebi... arabebi batonobdnen 200 weliwadi da isini ar<br />
sCadiodnen am ambebs, rasac dRes vxedavT da gvesmis. misdgomian<br />
da angreven taZrebs rkinis ketebiT da weraqvebiT, anadgureben<br />
naxatebs, Tvalebs CiCqnian wmindanebs da sxv. samarcxvinoa, rom<br />
mama-papaTa sisxliT Sereuli kiriT aRSenebulni taZarni<br />
daisakuTron guSindel mosulTa da mkvidrni ki gandevnil<br />
iyvnen Tvissave mamulSi. miT ufro saTakiloa amgvari movlena,<br />
rom iqneb xarajac daadon Cvens mlocvelebs am mama-papaTa<br />
salocavebSi» (gaz. „iveria”, 1885 w., #159).<br />
didi xmauris Semdeg simpoziumis sxdomaze sityvis warmoTqmis<br />
ufleba erT-erTma damswre saero pirma iTxova: „mizani miRweulia...<br />
rodesac meufe danielma brZana, rom mas (isaxanians-a.u.) aqvs<br />
aseTi pozicia da Cven gavceT pasuxio. pozicia bevrnairi SeiZleba<br />
iyos. arsebobs aseTi Tezisi, me vityvi da Sen mere asabuTeo. ai,<br />
zustad aseT viTarebasTan gvaqvs saqme: gamobrZanda batoni,
28 29<br />
romelmac Tqva, rom saqarTveloSi 600-ze meti eklesia, Turme,<br />
ekuTvniT <strong>somx</strong>ebs da axla Cven mTeli seriozulobiT mecnierebi<br />
unda moviwvioT da vamtkicoT, rom es 600 eklesia aris Cveni. me<br />
absoluturad viziareb baton roinis azrs, rom amaze polemika<br />
saerTod ar unda dagvewyo, magram radgan daviwyeT, qalbaton<br />
marikas azri unda ganviTardes da, vfiqrob, amaze viRacam unda<br />
aiRos pasuxismgebloba... me getyviT, amas ra gagrZeleba mohyveba.<br />
(rogorc mogaxseneT, gagrZeleba maleve, erTi Tvis Tavze, mohyva,<br />
kerZod, saxalxo damcvelis gamosvla parlamentSi-a.u.). es<br />
(moxseneba) rom dRis wesrigSi ar Sesuliyo, es (Tezisebi) ar<br />
daibeWdeboda, arc xval (vinme) waikiTxavda. SemindeT meufev,<br />
magram Tqven ufro meti pasuxismgebloba gevalebodaT am dros.<br />
SeiZleba vinme saredaqcio kolegiaSi Semcdariyo, magram Tqven,<br />
roca amis msgavs moxsenebaze iyo laparaki... Tqven TqviT, rom,<br />
ara uSavs, radgan ver vatyobinebT da imas ar ewyinoso, da... Cven<br />
rom gvewyina absoluturad arakoreqtuli, Seuracxmyofeli,<br />
dausabuTebeli gamosvla? vimeoreb,: aman Tqva da axla Tqven<br />
amtkiceT, da aiReT pasuxismgebloba Tqvens Tavze“.<br />
dasasrul, sityviT gamovida akademikosi daviT musxeliSvili:<br />
„rac batonma roinma brZana, absoluturad sworia... ra Tqma<br />
unda, es moxseneba moxseneba ar iyo, es sruliad aSkaraa, da ver<br />
damimtkicebs batoni levoni, rom <strong>somx</strong>uri eparqia arsebobda<br />
odesme saqarTveloSi (darbazidan: „V saukuneSi“).... ... arc V-Si<br />
da arc ocdamexuTeSi. iciT, ra aris eparqia? eklesiebi ki ar<br />
aris eparqia. eparqia aris teritoria, romelic Sedis romeliRac<br />
eklesiis iurisdiqciaSi.OaseTi rame iyo saqarTveloSi? arc<br />
V-Si da arc Semdgom. amaze laparaki aris absurdi. axla amaze<br />
msjeloba SeiZleba? es xom araseriozulia? aq laparaki,<br />
faqtiurad, imaze iyo, rom dRevandeli eklesiebi <strong>somx</strong>ebis aris<br />
Tu ara. es Cveni simpoziumis gadasawyvetia, kaco? amitom, Zalian<br />
gTxovT, megobrebo, moveSvaT _ Tezisebi daibeWda, dasabeWdi<br />
(pasuxebic) daibeWdeba da morCa da gaTavda“.<br />
simpoziumis sxdomis dasaruls xmaurma, SfoTma imata.<br />
darbazs vtovebdiT aRelvebulebi, Seuracxyofilebi,<br />
damcirebulebi da ugulvebelyofilebi: am problemis wamoweva,<br />
ra Tqma unda, ar iyo SemTxveviTi; SesaZloa, arsebobdes garkveuli<br />
gegma, Tu rogor ganviTardes Tema. saxalxo damcvelis xsenebuli<br />
moxseneba, vfiqrobT, am gegmas ukavSirdeba.<br />
viTarebis mowesrigebasa da ramdenadme ganmuxtvas simpoziumis<br />
daskvniT sxdomaze Cveni eklesiis patriarqi, uwmindesi da<br />
unetaresi, ilia <strong>II</strong> Seecada. sanam misi gamosvlidan amonarids<br />
moviyvandeT, SemogTavazebT manamde gamosuli qalbatonis _<br />
marika lorTqifaniZis sityvas (mcireodeni SemoklebiT):<br />
„seqciis Tavmjdomarem nawilobriv mogaxsenaT im mZime<br />
mdgomareobis Sesaxeb, romelic baton isaxanianis moxsenebasTan<br />
dakavSirebiT Seiqmna. unda mogaxsenoT – Cemi pozicia Tavidanve<br />
gamovacxade - rom ar mimaCnia sworad da (gamovTqvi) sayveduri,<br />
ara isaxanianis mimarT, romelsac Tavisi azri aqvs am sakiTxze,<br />
aramed saredaqcio komisiis mimarT, romelmac misi Tezisebi am<br />
saxiT Seitana moxsenebaTa TezisebSi. batonma daviTma (akad.<br />
daviT musxeliSvili – a.u.) maSinve (seqciaze kamaTis dros –<br />
a.u.) gamoTqva Tvalsazrisi: sawinaaRmdego, erTmaneTisagan<br />
gansxvavebul mosazrebebs jebirs ver SevuqmniTo, - marTalia,<br />
magram marTalia isic, rom <strong>somx</strong>ebi CvenTan da, am SemTxvevaSi,<br />
qarTul eklesiasTan mimarTebaSi, weren <strong>somx</strong>urad da evropis<br />
yvela enaze, Cven ki qarTulad xandaxan Tu vupasuxebT maT...<br />
kidev SeiZleboda araferi meTqva, magram, rodesac am sakiTxze<br />
laparaki gamwvavda, meufe danielma brZana, rom mas aqvs amaze<br />
Tavisi koncefcia. me, ra Tqma unda, Tavs uflebas ar mivcem,<br />
meufe daniels vekamaTo, magram mogaxsenebT, rom is, rac man<br />
brZana, ar mimaCnia sworad, da, ai, ratom: meufe danielma brZana,<br />
rom wlebis manZilze qarTul da <strong>somx</strong>ur eklesiebs Soris<br />
mimdinareobda dava saqarTveloSi mTeli rigi eklesiebis gamo;<br />
Semdeg meufe danielma brZana, rom qarTuli da <strong>somx</strong>uri<br />
eklesiebis meTaurebi SeTanxmdnen, am sakiTxze diskusia da<br />
kamaTi SeCerebuliyo. ai, amis Semdeg gamodis, rom qarTuli<br />
mxare amas ar arRvevs _ arRvevs isev <strong>somx</strong>uri mxare: ayenebs<br />
sakiTxs imis Sesaxeb, rom (Turme) V saukunidan CvenTan <strong>somx</strong>uri<br />
eparqia arsebobda, rom 600-ze meti <strong>somx</strong>uri saeklesio Zegli<br />
iqna agebuli. rodesac vTxoveT momxsenebels, daesabuTebina,<br />
araviTari sabuTi man ar warmoadgina. (seqciaze) iTqva, rom es<br />
ar aris samecniero moxseneba da amitom mis irgvliv kamaTi ar
30 31<br />
unda iyos. maSin me maqvs aseTi winadadeba: radgan dairRva<br />
samecniero simpoziumis xasiaTi – Semotanili (moxseneba) ar<br />
CaiTvala samecniero moxsenebad, da mis irgvliv kamaTi da<br />
diskusia ar Sedga, amitom, am simpoziumis masalebis<br />
gamoqveynebisas, SeiZleba isev wesis darRveviT, iqve iqnes<br />
dabeWdil-gamoqveynebuli qarTvel mecnierTa Tvalsazrisi<br />
debulebebze, romelic wamoyenebulia isaxanianis moxsenebaSi“.<br />
dasasrul, uwmindesma warmoTqva sityva. man madloba<br />
gadauxada simpoziumis monawileebs, xolo Semdeg aRniSna:<br />
„saqarTvelos eklesia, mogexsenebaT, aris uZvelesi eklesia,<br />
daarsebuli mociqul andria pirvelwodebulis mier; eklesia,<br />
sadac ewama mravali mowame – me ar meguleba qveyanaze iseTi<br />
eklesia da iseTi qveyana, romelSic amdeni wamebuli yofiliyos.<br />
es gvaZlevs did sulier Zalas da amiT sazrdoobda da<br />
sazrdoobs qarTveli xalxi 2000 wlis ganmavlobaSi. yvelaferi,<br />
rac gakeTda kulturaSi, literaturaSi, arqiteqturasa da<br />
sxva dargebSi, yvelaferi iyo dayrdnobili qristianul<br />
sarwmunoebaze. saqarTvelo aris is qveyana, sadac saocrad<br />
Serwymuli iyo codna da rwmena. da amisi ara erTi magaliTi<br />
gagvaCnia. amitom mniSvnelovania, rom Cveni simpoziumi daiwyo<br />
universitetSi da daskvniTi sxdoma tardeba mecnierebaTa<br />
akademiaSi, da am simpoziumSi monawileobas Rebuloben Cveni<br />
didi mecnierebi da cnobili adamianebi.<br />
me minda vTqva, rom mravali kargi moxseneba gakeTda seqciebSi,<br />
magram, amave dros, iyo iseTi moxsenebebi, romelTac gamoiwvies<br />
arasasurveli kamaTi da Semoitanes disonansi sxdomebze. Tqven<br />
moismineT Cveni akademiis prezidentisagan, rom es moxsenebebi<br />
gamocemul unda iqnas, magram, sanam gamoicema, me minda, kidev erTi<br />
Sekreba movawyoT saqarTvelos sapatriarqoSi, romelzec yoveli<br />
moxseneba detalurad unda iyos ganxiluli da gaanalizebuli,<br />
da saTanado Sefaseba unda mieces maT. me aseve minda vTqva, rom<br />
am moxsenebebis dros Tqven iyaviT mowme imisa, rom daiwyo<br />
kamaTi da warmoiSva gansxvavebuli azri ama Tu im sakiTxze. me<br />
minda vTxovo yvelas, visac aqvs gansxvavebuli azri, werilobiT<br />
warmoadginos sapatriarqoSi, Cven aucileblad ganvixilavT<br />
mas da, Tu iqneba misaRebi, aucileblad miviRebT“.<br />
vfiqrobT, iseTi zomieri, keTilmosurne da gulisxmieri<br />
adamianis mier warmoTqmuli es sityva, rogoric Cveni patriarqia,<br />
warmoadgens aRniSnuli simpoziumis sakmaod mkacr Sefasebas.<br />
magram ra iqneba xval? rogor davicavT Cven Cvens eklesiebs?<br />
vin da sad Txzavs Cveni qveynis, eris, eklesiis istorias? erTi<br />
ram amTaviTve unda iTqvas: saxalxo damcvelis zemoT moyvanili<br />
pozicia mianiSnebs, rom xsenebuli sakiTxiT seriozuli uwyebebi<br />
da organizaciebi arian dainteresebulni. amazeve miuTiTebs<br />
saxalxo damcvelis aparatTan Seqmnili religiaTa sabWo da<br />
misi Semadgenloba. gazeT „qronikis” 2005 w., #36-is erT<br />
werilSi aRniSnulia, rom am religiaTa sabWos erT-erT sxdomaze<br />
miuwveviaT da dautuqsavT Jurnalistebi, radgan isini, Turme,<br />
„kargad ar weren religiur Temebze“. aSkarad gamoCnda sabWos<br />
tendencia: _ „Tu marTlmadidebel eklesias galanZRav, saxalxo<br />
damcvelis religiaTa sabWos sxdomaze Sens sakiTxs ar<br />
ganixilaven, magram Tu sxva religiebis warmomadgenlebs<br />
seqtantebad moixsenieb da ityvi, rom maTi moZRvreba<br />
antimarTlmadidebluria, saSiSroebis winaSe dgebi, rom Seni,<br />
rogorc Jurnalistis, saqcielis ganxilva sabWos dRis wesrigSi<br />
dadgeba“.<br />
«aRniSnuli publikaciidanve vigebT, rom religiaTa sabWos<br />
sxdomaze gamovidnen: mRvdelmsaxurebaakrZaluli dekanozi basil<br />
kobaxiZe, kavkasiuri institutis warmomadgeneli Tamar Samili,<br />
nodar ladaria (gaz. „24 saaTis“ ombudsmeni – a.u.) da a.S. am<br />
sxdomaze sofel samsarSi momxdari incidentis Sesaxebac<br />
isaubres. SegaxsenebT, rom axalqalaqis raionis sofeli samsari<br />
uZvelesi qarTuli sofelia, romelic amJamad <strong>somx</strong>ebiT aris<br />
dasaxlebuli. gasul (2005 w. – a.u.) zafxuls aq mZime<br />
mdgomareobaSi myofi Zeglebis gasawmendad Tbilisidan Camosuli<br />
studentebi <strong>somx</strong>urma mosaxleobam taZarSi ar SeuSva. fizikuri<br />
Seuracxyofa miayenes rogorc studentebs, aseve maTTan myof<br />
monazvnebsac. saxalxo damcvelis ofisSi gamoiTqva azri, rom<br />
xsenebul incidentSi damnaSave saqarTvelos eklesia yofila.<br />
sabWos sxdomis warmomadgenlebs ar gaaxsendaT, rom samsarSi<br />
momxdari incidentis gamo qarTul mrevls bodiSi mouxada<br />
saqarTveloSi <strong>somx</strong>uri eparqiis xelmZRvanelma episkoposma
32 33<br />
vazgen mirzaxanianma... amave publikaciidan imasac vigebT, rom<br />
(sabWos) sxdomaze kaTolikos-patriarqis mimarT sayveduric<br />
gamoTqmula. raSi adanaSauleben saqarTvelos patriarqs? imaSi,<br />
rom man Tqva: roca qarTveli tovebs marTlmadideblobas, igi<br />
Ralatobs Tavis sarwmunoebas sasuliero pirs, miT ufro,<br />
patriarqs, (sabWos azriT) imis Tqmis ufleba ar hqonia, rom<br />
marTlmadideblobidan gandgoma rwmenis Ralatia! es aramc Tu<br />
misi uflebaa, aramed movaleobac. an ra Sefaseba unda mieces<br />
marTlmadideblobis datovebas da sxva sarwmunoebaze gadasvlas<br />
– „eklesiis erTgulebisa“ Tu „rwmenisTvis Tavdadebisa?“...<br />
Jurnalisti amxels dekanoz basil kobaxiZis braldebas,<br />
TiTqos umarTebulo da Jurnalistis mxridan araswori iyo<br />
im faqtis gaxseneba, roca ramodenime wlis win fokaSi mosalocad<br />
wasul qarTvel marTlmadideblebze adgilobrivi mosaxleobis<br />
nawilis mxridan Tavdasxmis mcdeloba ganxorcielda» (z.<br />
cxovrebaZe, „saqarTvelos eklesiis Tanamedrove gansacdeli“,<br />
2005 w.).<br />
ai, aseTi suli trialebs sax. damcvelis ofisSi da religiaTa<br />
sabWoSi: antiqarTuli da antimarTlmadidebluri.<br />
vSiSobT, rom Cvens sityvebs mavani somexTa da qarTvelTa<br />
Soris mtrobis gaRvivebis mcdelobad miiCnevs. magram Cven<br />
mtrobis ki ara, Zmobisa da keTilmezoblobis mosurneni varT,<br />
da, Tu rames simarTliT mwared vambobT, mxolod imitom, rom<br />
SevagonoT moyvass Tavisi cdomileba, davanaxoT Cveni kanonieri<br />
survili da ufleba – davicvaT is, rac gvekuTvnis Cvensave<br />
qveyanaSi, Cven saxelovan winaparTa naamagari, naoflari da<br />
nasisxlari. Cven viziarebT didi mamuliSvilebis – iliasa da<br />
akakis suliskveTebas, rasac kidev ufro mkafiod Semdeg TavebSi<br />
SevexebiT. aq ki moviyvanT SemoklebiT 1902 w. gazeT „iveriaSi“<br />
dabeWdil i. qsnispirelis werils „ususuri liberaloba“:<br />
« ...sCans isev gaCaRda kamaTi Zvel „JamTa siavis” gamo. sCans,<br />
es „JamTa siave“ Rrmad swvdeba Cvenis eris gulsa da suls...<br />
CvenTvis am patalogiurs movlenas Seadgens <strong>somx</strong>obisa da<br />
qarTvelobis damokidebuleba... diaR, saarCevno sezonis siaxlove<br />
arafer SuaSia, rom kamaTi qarTvelTa da somexTa<br />
damokidebulebisa gamo gaaxlda... am kamaTis sagani wylulad<br />
gamosvlia sazogadoebas da vidre es wyluli ar gamoirwyvis,<br />
saqmes ara eSveleba ra.<br />
pativcemul gazeTs („cnobis furceli“ – a.u.) TvalSi<br />
eklad eCxireba, roca vinme qarTveli usiamovnos ityvis xolme<br />
<strong>somx</strong>obaze. „cnobis furcelma“ morTo maRal hangze galoba,<br />
laTaia Zmobisa da erTobisa. me rom mkiTxoT, es laTaia ufro<br />
garedan monaberia, vidre Sinauri... gvesmis, roca „novoe<br />
obozrenies“ xelmZRvaneli RaRadebs, Zmoba da erToba saWiroa<br />
qarTvelTa da somexTa Soriso. gvesmis agreTve, Tu rad an<br />
risTvis eseTi RaRadisi mimarTulia marto qarTvelTa mimarT...<br />
diaR, batonebo, Zmoba da erToba, kai mogceT RmerTma, rom kargi<br />
swavlaa, magram mxolod maSin, roca igi yvelasTvis savaldebuloa.<br />
Torem daCagruls da gaZarculs Zmoba rom uqadago da<br />
mCagvrels-ki aRviri miuSva da neba misce, iTareSe da inavardeo,<br />
- maSin ra Zmoba da erToba iqneba... metic aris, rom qarTvel<br />
xalxs uqadago, Zmoba da erToba iqonie mezoblebTanao. mTeli<br />
Cveni istoria amtkicebs, rom qarTveli yovelTvis Zmebad sTvlida<br />
kavkasionis mkvidrTa. im TaviTve qarTvels somexi Zmad miaCnda<br />
da, gaWirvebis dros, namdvil Zmobasac uwevda. samwuxarod, es<br />
ar iTqmis <strong>somx</strong>obaze. TiTqmis arc erTi Zveli meistorie<br />
somexi keTilad ar ixseniebs saqarTvelos da, roca SemTxveva<br />
eZleva, Sxamsa da gesls ar iSurebs Cvenis samSoblosaTvis.<br />
gvikvirs da gvaocebs, Tu aseTi ra dauSava bedkrulma<br />
saqarTvelom Taviss mezobel ersa, rom, magaliTebr, vardan didicki<br />
didebuls vaxtang gorgaslans mxdalad da mSiSrad hxadis<br />
da imis laSqars upatiruad ixsenebs!... iqneba, Tqvenc<br />
mogexsenebodeT, rom pirveladve somexni miwa-wyals gvedavebodnen<br />
da sul imis fiqrsa da cdaSi iyvnen, rom gaeglijaT rame.<br />
roca SeeZloT aki gagvglijes kidec da vanis are-maredgan<br />
aqaTken gamogvlales. axlandeli garemoeba xom yvelas Tvalwin<br />
udgia. axla <strong>somx</strong>oba suramis uReltexilisken migverekeba.<br />
kadniereba iqamde mivida, rom mTeli saqarTvelo rukazed<br />
<strong>somx</strong>eTad daxates da aseTi ruka „didisa <strong>somx</strong>eTisa“ mTel<br />
evropas mohfines. es xom asea, magram Zmobasa da erTobas mainc<br />
Cven gviqadageben da kacTa mZulvared Cven gvTvlian! cxadze<br />
cxadia, rom qarTveloba mxolod moseuls mezobels igeriebs
34 35<br />
da amasac-ki, Zmobisa da erTobis saxeliT, Cvenve danaSaulad<br />
gvdeben da mere iciT vin?_Cvenive liberalni!<br />
Tavi Tavi <strong>II</strong><br />
<strong>II</strong><br />
magram Cveni ususuroba imaSia, rom axlac maRali fraza<br />
gvxiblavs. literaturuli „etiketi“ kerpad gavixadeT da<br />
rogor rogor da da ratom ratom itacebdnen itacebdnen da<br />
da<br />
amitom qarTvel publicists isre ara asiamovnebs ra, rogorc<br />
„progresistis“, „liberalis“ saxeli. mezoblebma kargad ician<br />
es Cveni sisuste da ase xSirad win gvifenen liberalur da<br />
progresiul zizil-pipilebs. roca erovnuli brZola arsebobs,<br />
itaceben itaceben <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi qarTul<br />
qarTul<br />
marTlmadideblur marTlmadideblur taZrebs<br />
taZrebs<br />
maSin klasebrivs asaxeleben, burJua ebrZvis qarTvel feodals<br />
da ara somexi qarTvelsao... Cvenc aseT brZolas taSs vukravT<br />
1. 1. Sesavali<br />
Sesavali<br />
da sinamdviles ki ver vxedavT.<br />
am Tavis wanamZRvrad didi ilias Semdegi sityvebi gamodgeba:<br />
droTa brunvam guSindeli Cumi da wynari mezobeli onavrad<br />
„somexTa mecnierTa da maTTa amqarTa oinebi karga xnis ambavia...<br />
gagvixada, es onavari mogvisia da ieriSiT zed mogvayena. Cven-ki<br />
amisTana tyuili da gacuRlutebuli istoria-geografia visi<br />
mogeriebis nebasac ar gvaZleven.<br />
unari unda iyos? is dRea da es dRe, <strong>somx</strong>is mwignobarni imis<br />
diaR, Cvens mdgomareobaSi, upirveles yovlisa, sifxizle da<br />
cdasa da metyvelebaSi arian, rom saqarTvelo, rac SeiZleba,<br />
kulturuli, medgari kanonieri brZolaa saWiro da ara „naninas“<br />
amierkavkasiaSi avis TvaliT daanaxvon qveyanas, rac SeiZleba<br />
simRera, romelic Tvlemas da Zils hgvris sazogadoebasa.<br />
meti nawili CamoaTalon da TviT miiTvison, rac SeiZleba,<br />
swored aseTi Tvlema da Zili ar ascdeba Cvens ersac, ukeTu<br />
gauuqmon warsulic, SeubRalon awmyoca. magaliTisamebr,<br />
Cvenis udrood momwifebul liberalebis galobas ahyveba... »<br />
yvelasaTvis cnobilia, rom Woroxis xeoba Zvelad-Zvelidamve<br />
(gaz. „iveria“, 1902 w. #170).<br />
Seadgens nawils zemoqarTlisas, saca bolos xanebSi samcxesaaTabago<br />
iyo. <strong>somx</strong>is mwerlebi ki _ emini, xudabaSovi, ericovi<br />
swored am adgilebs gvecilebian da amtkiceben, rom mtkvris<br />
saTavis adgilebi, mTeli Woroxis xeoba<br />
_ dids <strong>somx</strong>eTs ekuTvnodneno. TiTqmis<br />
erTis saxtoms adgils-Ra gvarCenen... eseTi<br />
ostatoba da oinbazoba ar daeficebaT<br />
imaT, vinc Zvels qvas aclis Zvels<br />
monasters, an qarTuls warweras hfxeks
36 37<br />
da zed <strong>somx</strong>uri asoebi gamohyavs, an TviTon qvas iparavs da<br />
eSmakma icis, sada hkargavs“ [3].<br />
taZrebis mitaceba qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis umniSvnelovanesi<br />
etapi iyo, vinaidan istoriulad marTlmadidebloba qarTvelobis<br />
ganmsazRvrel niSan-Tvisebad Camoyalibda, marTlmadideblobas<br />
SeenivTa qarTuli suliereba, zneoba, cnobiereba, kultura, yofa,<br />
tradicia da adaT-wesebi. <strong>somx</strong>ebis mier taZarwarTmeuli<br />
qarTuli mosaxleoba ki, daumoZRvravi, gauTviTcnobierebeli<br />
da umwyemsod STenili, iRebda <strong>somx</strong>ur rjuls, ris Semdegac<br />
iwyeboda maTi ga<strong>somx</strong>ebisa da asimilaciis procesi, xSirad –<br />
ZaldatanebiT. am gziT iqna ga<strong>somx</strong>ebuli aTi aTasobiT qarTveli,<br />
saqarTvelos mTeli regionebi. am gziT cdilobdnen Cvens<br />
qveyanaSi Semoxiznuli somexi eris warmomadgenlebi didi<br />
<strong>somx</strong>eTis „aRdgenis“ ocnebis ganxorcielebas.<br />
am gzaze gansakuTrebul warmatebas <strong>somx</strong>ebma XIX s. <strong>II</strong><br />
naxevarsa da XX s. dasawyisSi miaRwies. magram uRvTo<br />
bolSevikebma da maTma memkvidre komunistebma dRis wesrigSi<br />
daayenes mxolod erTi klasis, msoflio proletariatis,<br />
mogvianebiT ki _ erTi eris, „sabWoTa eris“ formireba, ramac<br />
ruseTis SemadgenlobaSi Semavali mcire erebis viwro erovnuli<br />
miswrafebebi Seaferxa. Tumca am periodis manZilzec somexi<br />
„mecnierebi” sxvadasxva gamocemebsa da publikaciebSi TavianT<br />
sasargeblod Cveni qveynis istorias gamalebiT ayalbebdnen,<br />
raSic rusi mecnierebis mxardaWera TvalsaCino iyo.<br />
sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg <strong>somx</strong>ebSi kvlav gaiRviZa<br />
„didi <strong>somx</strong>eTis“ „aRdgenis“ ideam, romlis ganxorcieleba, ra<br />
Tqma unda, isev ruseTis daxmarebiTaa gaTvaliswinebuli.. Tumca<br />
perspeqtivebi iseTi masStaburi veRar aris, rogoric XIX s.-<br />
Si iyo. politikuradac, ruseTis farglebSi<br />
Sidasaxelmwifoebrivi urTierTobebi saxelmwifoebs Soris<br />
urTierTobebad da konfliqtebad gardaiqmna. Sedegad, dainTo<br />
omis cecxli mTian yarabaxSi, aseve, afxazeTsa da Sida qarTlSi.<br />
es ukanaskneli uTanxmoebani pirdapir ara, magram iribad mainc<br />
ukavSirdebian <strong>somx</strong>ur „ideas“.<br />
samvel karapetianis gamoqveynebuli ruka-cnobari da sxva<br />
publikaciebi swored am <strong>somx</strong>ur „ideas“ emsaxurebian. anu,<br />
kvlav dRis wesrigSi dgas ucxoTagan qarTul taZarTa mitaceba,<br />
qarTuli kulturis nimuSebis xelyofa Tu miTviseba, qarTuli<br />
miwebis dapatroneba.<br />
2. 2. istoriis istoriis gayalbeba gayalbeba gayalbeba <strong>somx</strong>urad<br />
<strong>somx</strong>urad<br />
«erevanSi arsebulma <strong>somx</strong>uri xuroTmoZRvrebis kvlevis<br />
organizaciam 1992 wels gamouSva feradi bukleti<br />
„axalqalaqi” _ <strong>somx</strong>ur, rusul da inglisur enebze. misi<br />
Sinaarsis mixedviT, arc meti, arc naklebi, axalqalaqi Zveli<br />
<strong>somx</strong>uri qalaqi yofila. es organizacia analogiuri bukletebis<br />
<strong>gamocema</strong>s apirebs wyalTbilaze, baraleTze, axalcixeze, saTxeze<br />
da sxva istoriuli mniSvnelobis adgilebsa da Zeglebze.<br />
manve erevanSi gamoaqveyna ruka-cnobari _ „<strong>somx</strong>uri eklesiebi<br />
saqarTveloSi“, 1995, avtoria samvel karapetiani» [2].<br />
xsenebul ruka-cnobaris anotaciaSi pirdapiraa naTqvami:<br />
«werilobiTi wyaroebis mecnieruli kvleva-Ziebis Sedegad<br />
gamoirkva, saqarTvelos raionebSi ganlagebulia 650 <strong>somx</strong>uri<br />
eklesia (qarTlsa da kaxeTSi (X<strong>II</strong>I-XIV saukuneebSi aSenebuli),<br />
xolo ufro gviandeli: imereTis, samegrelo-kolxeTis,<br />
afxazeTisa da aWaris <strong>somx</strong>uri eklesiebi aSenebulia XIX s.<br />
dasasrulsa da XX s. dasawyisSi)» [2].<br />
daakvirdiT sityvebs: „werilobiTi wyaroebis mecnieruli<br />
kvleva-Ziebis Sedegad gamoirkva...“. wina TavSi nawilobriv<br />
SevexeT, xolo am Tavsa da momdevno TavebSi araerTxel<br />
warmovaCenT am „kvleva-Ziebis” namdvil Sinaarss, ra<br />
„gamoarkvies“ somexma mecnierebma da rogor xdeboda maT<br />
mier istoriis gaugonari gayalbeba, istoriuli faqtebis<br />
totaluri damaxinjeba, „mecnieruli“ TaRliToba da<br />
insinuaciebi.<br />
swored amisTana „tyuili da gacuRlutebuli istoriageografiis”<br />
erT-erTi nimuSia ruka-cnobari. b-n s. karapetiani<br />
gugareTsa da javaxeTs – marneuls, bolniss, dmaniss, TeTri<br />
wyaros, walkas, ninowmindas, axalqalaqs, aspinZas – „istoriul<br />
<strong>somx</strong>eTs“ uwodebs. am mxareebs ki qarTveli, ucxoeli da, rac<br />
mTavaria, Tavad Zveli somexi mecnierebi _ agaTangelosi, movses<br />
xorenaci, hovanes drasxanakertci, lazare farpeci da sxv. _
38 39<br />
qarTvelTa samflobeloebad Tvlidnen. magram somexi<br />
istorikosebi am faqts ver Serigebian da gaugonari sikerpiT<br />
qvemo qarTls, javaxeTs da, Tqven warmoidgineT, mesxeTsac<br />
„istoriul <strong>somx</strong>eTad“ naTlaven.<br />
somex mecnierTa yalbismqnelobam da TaRliTobam evropeli<br />
mecnierebic ki gaakvirva.<br />
Tavisi ruka-cnobaris Sedgenisas b-ni s. karapetiani<br />
wyaroebad iyenebs swored iseTi tendenciuri mecnierebis<br />
naSromebs, rogoricaa al. ericiani da p. muradiani.<br />
mecnierebaTa doqtor muradianis «energiuli da<br />
antiqarTuli moRvaweoba cnobilia. jer iyo da _ is-ze<br />
daboloebuli yvela qarTuli geografiuli saxeli da<br />
toponimi gaa<strong>somx</strong>ura. es „aRmoCena“ rom ar daujeres, mere<br />
mcxeTis jvris taZars Seutia _ somexi Todosakis aSenebuliao.<br />
cnobili qarTveli mecnieri kalistrate salia parizidan<br />
werda: „paruir muradianma frangulad gamoaqveyna „reviu dez<br />
etiud armeneiSenSi“ statia mcxeTis jvris Sesaxeb. gamoaqveyna<br />
misi megobris mier gadaRebuli <strong>somx</strong>uri warwera (rogorc,<br />
viTom, mcxeTis jvris <strong>somx</strong>uri warwera-a.u.). Semdeg iyo, rom<br />
dainteresebulma mecnierebma Tqves: mecnierebaSi gaugonari<br />
falsifikacia gaukeTebia p. muradianso“ (gaz. komunisti, 1990,<br />
7 oqtomberi).<br />
vnaxoT, b-n s. karapetianis mier damowmebul istorikos<br />
aleqsandre ericianTan dakavSirebiT ras igonebs e. TayaiSvili:<br />
„... milerma miTxra, mudam ambobda (e. ericiani-a.u.), rom<br />
(saqarTveloSi) yvelaferi <strong>somx</strong>uriao, axlac agrZelebs amasve!...~,<br />
(g. lomTaTiZe _ „qarTuli kulturis matiane, e. TayaiSvili~,<br />
1990 w., gv 133).<br />
ai, es „obieqturi“ ericiani gaz. „novoe obozrenieSi“ (1891,<br />
#2502) werda, rom saqarTvelos qalaqebSi: tfilisSi,<br />
axalqalaqSi, axalcixeSi, awyurSi, gorSi, duSeTs, Telavs, siRnaRs,<br />
ozurgeTs, ufliscixes da sxva, <strong>somx</strong>ebi Seadgenden mcxovreblebis<br />
umetes nawils, zogan, TiTqmis, marto <strong>somx</strong>ebi cxovrobeno.<br />
zogierTi somexi mecnieri wm. ninos, wm. giorgis <strong>somx</strong>ebad<br />
miiCneven. Turme „mematianeT TqmulebiT <strong>somx</strong>ebi yofilan 13<br />
asirieli mamani~ (gaz. „hovit“, 1907, 344-45)» [2].<br />
«Cven, qarTvelebs, iqneba midgomiT laparaki Segvwamon. aba,<br />
axla movusminoT imisTana mowameebs, rogoric lenormani da<br />
hanri raulsonia da davinaxavT, rom gadasxvafereba, sxvisa<br />
Tavisad daCemeba, afxeka da Cafxeka sabuTebisa, gabaTileba<br />
sxvisa da sxvis adgilas TavianT Tavis gamoWimva da sxva<br />
amisTana sikeTeni maTi (<strong>somx</strong>ebis-a.u.) ZvelisZveli unaria da<br />
Zveladve amisi ostatoba scodniaT» [3].<br />
«qvemo qarTli, javaxeTi rom ZirZveli qarTuli miwaa, es<br />
ukve aRiniSna da aRar gavimeoreb. magram b-n muradians ki<br />
Sevaxseneb erTs: daviT aRmaSeneblis, Tamar mefis epoqebSi<br />
didi saqarTvelos samefo gadaWimuli iyo nikofsiidan<br />
darubandamde, e.i aRmosavleT <strong>somx</strong>eTis nawili saqarTvelos<br />
samefos farglebSi Sedioda yovelgvari suverenuli uflebebis<br />
gareSe. Tumca ase Sors ratom mivdivarT, ager XV<strong>II</strong>I saukuneSi<br />
sakuTar saxelmwifos moklebuli da erevnis saxanod qceuli<br />
aRmosavleT <strong>somx</strong>eTi (umetesi nawili) gaxldaT erekle mefis<br />
vasali, yma, magram jer arcerT qarTvel istorikoss azrad<br />
ar mosvlia erevans, araratis vels da saerTod <strong>somx</strong>eTs<br />
uwodos istoriuli saqarTvelo. somexi mecnierebi ki Sin<br />
Tu gareT SemTxvevas ar uSveben da yurebs uWedaven msoflio<br />
sazogadoebas am yalbi mecnieruli propagandiT. gamosces<br />
„istoriuli <strong>somx</strong>eTis“ uricxvi fantastikuri rukebi da<br />
amiT Seecadnen ucxoeli mkiTxveli daarwmunon, TiTqos ar<br />
arsebobs aRmosavleT saqarTvelo, samxreT saqarTvelo. es<br />
iyo da aris mxolod „istoriuli <strong>somx</strong>eTi„...?!» [2].<br />
magram, «taZar-monastrebisa da qvebis garda, sxva mowmenic<br />
arian qarTvelobis mRaRadebelni amierkavkasiaSi. amisTana<br />
mowameni matianeni da qronikebia, mecnierTagan gamoZiebulni,<br />
da, viTarca istoriulni sabuTni, pirSi udganan somexTa<br />
mwignobarTa. kargad ician, rom, Tu es istoriuli sabuTebi<br />
ar gaaqarwyles, bevrs arafers gaxdebian saqarTveloSi. ra<br />
Tqma unda, axla aqedam mogviares. maTi mecnieri patkanovi<br />
mogvdga da Tavze gadagvafxriwa Cveni „qarTlis cxovreba“, es<br />
vaxtang VI dros aris SeTiTxnilio, erTaderTi werilia _<br />
„<strong>somx</strong>uri qronika“ hqviao _ da Tu ram masalaa qarTvelebis<br />
istoriisa, iq Tu ipovebao» [3].<br />
„istoriis ga<strong>somx</strong>urebis“ mondomebuli mcdelobaa
40 41<br />
xelovnebaTmcodneobis doqtoris, t. maruTianis 1978 wels<br />
erevanSi <strong>somx</strong>ur enaze gamoqveynebuli monografia „siRrmeTa<br />
<strong>somx</strong>eTi“. wigni <strong>somx</strong>uri arqiteqturis Zeglebis seriiT<br />
<strong>somx</strong>eTis mweralTa kavSiris gamomcemlobis „sovetekan groRis~<br />
mieraa gamocemuli. avtori istoriis rusi yalbismqmnelis, n.<br />
tokarskis kvals misdevs.<br />
«...naSromis SesavalSi t. maruTiani isea gatacebuli<br />
yvelanairi qarTulis ga<strong>somx</strong>urebaSi, rom amtkicebs, Tornike<br />
erisTavi, qarTvelTa sardali jojiki, petriwonis monastris<br />
damaarsebeli grigol bakurianis Ze da mefe daviT kurapalatic<br />
ki <strong>somx</strong>ebi ariano.<br />
wignSi, usafuZvlod, <strong>somx</strong>uri xuroTmoZRvrebis Zeglebadaa<br />
gamocxadebuli qarTuli arqiteqturis Sedevrebi _ iSxani,<br />
oSki, bana, xaxuli da sxv. avtori yovelgvar xerxs iyenebs,<br />
raTa tao, uZvelesi qarTuli miwa, <strong>somx</strong>urad gamoacxados,<br />
xolo misi mkvidrni _ <strong>somx</strong>ebad. t. maruTiani qarTuli<br />
kulturisagan izolirebulad ganixilavs taos qarTul<br />
arqiteqturas, yovel Rones xmarobs, tao da misi mimdebare<br />
teritoria, Tavisi qarTuli arqiteqturuli ZeglebiT<br />
<strong>somx</strong>urad warmoaCinos.<br />
aseTia t. maruTianis monografiis „siRrmeTa <strong>somx</strong>eTi“-is<br />
Sesavali, romelSic avtori SesaSuri „obieqturobiT~<br />
warmogvidgens tao-klarjeTis istorias. am „obieqturobis~<br />
mizani aSkaraa: Tu es mxare, gansakuTrebiT tao, <strong>somx</strong>uri miwa<br />
iyo, maSin, bunebrivia, iq aSenebuli taZrebic <strong>somx</strong>uri<br />
arqiteqturis Zeglebia. swored am poziciis gansamtkiceblad<br />
yovelnairad cdilobs t. maruTiani taos qarTul ZeglTa<br />
ga<strong>somx</strong>urebas.<br />
iSxani. iSxani. iSxnis ti pis eklesiebis ganmeorebaa mefe gagikis<br />
mier agebuli wm. grigolis taZari (1001 w.). saqarTveloSi<br />
am tipis eklesia (bana) aSenda mxolod X saukunis dasawyisSi.<br />
t. maruTiani banasac gadaswvda. saocari isaa, rom taZris<br />
qarTul saxels – banas igi mourideblad cvlis <strong>somx</strong>uri<br />
saxeliT `banak~.<br />
t. maruTiani mousvenari mkvlevaria, igi Tavis wignSi _<br />
„siRrmeTa <strong>somx</strong>eTi~ oSkis oSkis taZarsac Seexo da isic, misTvis<br />
Cveuli „ostatobiTa~ da „seriozuli mecnieruli Seswavlis~<br />
safuZvelze, Tavisi eris kuTvnilebad gamoacxada.<br />
t. maruTianis kvlevis Semdegi obieqtia xaxulis xaxulis taZari.<br />
jer saxelwodebis Sesaxeb _ maruTiani aqac qarTuli taZris<br />
saxelwodebas <strong>somx</strong>uri formiT cvlis da mas xaxu-s uwodebs.<br />
t. maruTiani jiutad anviTarebs Tavis akviatebul calmxriv<br />
azrs taos qarTuli xuroTmoZRvrebis Sesaxeb (eqiqi, parxali,<br />
dorTqilisa, taos kari da sxv.). magaliTad, saistorio<br />
mwerlobaSi cnobili taoskaris saxelwodebas elvis<br />
siswrafiT „taioc qar~-iT (taos qva) cvlis Tu ratom, ris<br />
safuZvelze, amis Sesaxeb dums.<br />
Tumca am saqmeSi t. maruTiani marto ar aris da mas mxars<br />
umSvenebs p. muradiani, romelmac <strong>somx</strong>ur literaturul gazeTSi<br />
(„grakin TeTr~, 1988, 26 agvisto) gamoaqveyna vrceli statia<br />
saTauriT: „tendenciuri istoriuli Sexeduleba~. p. muradiani<br />
„cnobilia~ Zveli qarTuli kulturisadmi mimtacebluri<br />
damokidebulebiT: mcxeTis jvris taZari <strong>somx</strong>uri arqiteqturis<br />
Zeglad aqcia, meTvramete saukunis qarTuli mwerloba mxolod<br />
somexi mwerlebis Seqmnilad gamoacxada, n. baraTaSvili<br />
mowafed dauyena x. abovians da mravali aseTi `mecnieruli<br />
gmiroba~ aqvs Cadenili mas.<br />
t. maruTiani sabolood yovelgvar mecnierul da zneobriv<br />
safuZvels moklebul daskvnas gvTavazobs wignis („siRrmeTa<br />
<strong>somx</strong>eTi~) dasasruls: „klarjeTis samxreTiT mdebare siRrmeTa<br />
<strong>somx</strong>eTis arqiteqturuli Zeglebi: iSxani, banaki, xaxu, eqeqi,<br />
taioc qari aSenebulia am qveynis mkvidri (?! b. a.) mosaxleobis<br />
_ somexi monofiziti da diofiziti mrevlisTvis~.<br />
albaT, t. maruTianic (da ara marto is) hamburcumasaviT<br />
araerTxel Semibrunebs kiTxvas, magram taos qvani TavianT<br />
Tavze TviTonve RaRadeben WeSmaritebas da iTxoven Svelas t.<br />
maruTianis msgavs mecnierTa xelyofisagan» [25].<br />
«mxileba arafrad eWaSnikeba avis mqmnels, magram es rodia<br />
imis sabuTi, rom Tvali davibrmavoT, yurebSi bamba davicoT,<br />
ena moviWraT... safuZvliani da sabuTiani siborotis da siavis<br />
mxileba saWiroa da aucilebeli. sabuTians marTals mxilebas,<br />
Tunda mteri erisas, gonieri eri madlobiT epyroba da ara<br />
risxviTa da SfoTiTa....» [3].<br />
somex yalbismqmnelTa rigebs „amSvenebs“ Tbilisis<br />
universitetSi ukve meramdene mecnierad gamomcxvari da
42 43<br />
qarTvelebs mtrad mokidebuli b-ni muradiani. «b-ma muradianma<br />
sakandidato disertacia 1963 wels daicva Tbilisis<br />
universitetSi. erT-erTi oponenti armenologi, profesori<br />
ivane Salikiani didxans yoymanobda, magram samecniero sabWos<br />
zogierTi avtoritetiani wevris Txovnis Semdeg, arcTu didi<br />
xalisiT dadebiTi Sefaseba misca naSroms, xolo cnobil<br />
armenologs profesor ilia abulaZes dabejiTebiT „uTxres~<br />
_ sityviT ar gamosuliyo.... ase Tu ise, b-nma muradianma<br />
miiRo samecniero xarisxi. naSromis Tema iyo: „Àðìÿíîãðóçèíñêèå<br />
ëèòåðàòóðíûå âçàèìîîòíîøåíèÿ â XV<strong>II</strong>I âåêå~.<br />
es naSromi wignad gamovida 1966 wels erevanSi. b-ni muradianis<br />
am wigns vinc waikiTxavs, erTaderT daskvnas gamoitans _<br />
qarTvelebs XV<strong>II</strong>I s-Si mwerloba da misi dargebi ar eqnebodaT,<br />
somexi swavlulebi _ zaqaria madinaSvili, filipe<br />
yaiTmazaSvili da sxvebi rom ar yofiliyvnen. gamodis, am<br />
dros ar moRvaweobdnen _ vaxuSti, sulxan-saba orbeliani,<br />
daviT guramiSvili, besiki da sxvani.<br />
misi es saqcieli, ufro sworad usaqcieloba, uzneoba,<br />
gamoxatuli missave tendenciur SromebSi, imdenad amazrzeni<br />
da momabezrebeli gaxda, rom TviT b-n muradianis<br />
Tanamemamuleebis aRSfoTebac ki gamoiwvia. magaliTad, erTerTi<br />
cnobili somexi sazogado moRvawe wers: „akademikosi<br />
marika lorTqifaniZe istorikosTa sazogadoebaSi pirdapir<br />
ieriSze gadavida somex mecnierebTan am kacis gamo. <strong>somx</strong>ebi<br />
acxadeben, muradiani somexi eris qronikuli veneriuli<br />
daavadebaa da mis mosacileblad Rones ar iSureben~.<br />
b-n muradians kidev erTxel Sevaxseneb: es eklesiebi (Savnabada,<br />
TeleTis, beTlemis, qarafis qalwulTa eklesiebi, romelsac<br />
b-ni muradiani <strong>somx</strong>urad racxavs-a.u.) da mravali sxva, romelTa<br />
CamoTvla Sors wagviyvans, iyo qarTuli. magram sxvadasxva<br />
dros Semoxiznulma <strong>somx</strong>ebma, arcTu sasaxelo xerxebiT,<br />
miisakuTres. mospes maTze arsebuli yovelgvari qarTulis<br />
kvali, gadaakeTes an masze daaSenes <strong>somx</strong>uri eklesiebi da<br />
gaukeTes <strong>somx</strong>uri warwerebi. Seadgines mSeneblobis<br />
xarjTaRricxva, angariSi da sxva, romelic daculia<br />
saqarTvelos <strong>somx</strong>uri eparqiis arqivSi. es arqivi ki<br />
gadatanilia erevanSi. am qarTuli eklesiebis <strong>somx</strong>urobis<br />
damadasturebel erT-erT sabuTad axla am sameurneo angariSebs<br />
gviyeneben. am da sxva eklesiebisa da adrindeli qarTulobis<br />
mauwyebeli sabuTebi daculia saqarTvelos arqivebSi,<br />
saistorio wyaroebSi, gadmocemebsa da periodikaSi. es<br />
yvelaferi SeZlebisdagvarad gamoyenebulia Cvens wignSi _<br />
„<strong>somx</strong>uri Tu qarTuli eklesiebi saqarTveloSi?!~. <strong>somx</strong>uri<br />
eklesiis istoriis specialistma batonma muradianma, albaT,<br />
unda icodes, uxeSi Secdoma ki ara, uvicobaa, somex monofizitebs<br />
„grigorianebs~ rom uwodebs. ar Svelis saqmes am sityvis<br />
brWyalebSi Casma. somex monofizitebs pirvelad „grigorianebi~<br />
oficialurad uwodes da daukanones <strong>somx</strong>eTis megobarma<br />
ruseTis Cinovnikebma 1836 wlis 11 martis dadgenilebiT. es<br />
igivea, qarTvelebs _ ninoelebi, rusebs vladimirelebi uwodoT.<br />
am mcdari terminis winaaRmdeg jer kidev 1911 wels gailaSqra<br />
profesorma leon melqiseT-begma.<br />
b-ni muradiani mentoruli toniT, mamaSvilurad arigebs s.<br />
karapetians, romelic avtoria ruka-cnobarisa _ „<strong>somx</strong>uri<br />
eklesiebi saqarTveloSi~, (1995 w. <strong>somx</strong>. enaze). unda iTqvas,<br />
rom rig SemTxvevaSi marTebuladac aswavlis Wkuas: b-n<br />
muradiansac 650 <strong>somx</strong>uri eklesiis arseboba saqarTveloSi<br />
saeWvod miaCnia, arc qarTuli eklesiebis berZnulad moxseniebas<br />
uwonebs. magram b-n muradians „daaviwyda~ s. karapetianis mier<br />
erevanSi gamoqveynebuli cilismwamebluri krebuli<br />
(„Ãîñóäàðñòâåííàÿ ïîëèòèêà Ãðóçèè è ïîìÿòíèêè àðìÿíñêîé<br />
êóëüòóðû - 1988-1998ãã.~, 1998). s. karapetiani krebulis<br />
<strong>somx</strong>ur, rusul da inglisur enaze daweril SesavalSi brals<br />
sdebs qarTvel xalxs, saqarTvelos mTavrobas, sruliad<br />
saqarTvelos kaTalikos-patriarq ilia <strong>II</strong>–s, TiTqos berZnuli,<br />
rusuli, germanuli, gansakuTrebiT ki <strong>somx</strong>uri civilizaciis<br />
(misi terminia) Zeglebs anadgureben saqarTveloSi.<br />
bolomde ver gaviziareb erTi cnobili somexi moRvawis<br />
azrs b-ni muradianis fsiqiuri mdgomareobis Sesaxeb _ „iqac<br />
aris (igulisxmeba erevani) erTi-ori giJi. aris erTi paruir
44 45<br />
muradiani. is aris saeklesio arqiteqturis specialisti.<br />
igi ambobs, rom mcxeTis jvris eklesia <strong>somx</strong>uri eklesiaao.<br />
veubnebi, maCvene istoriuli wyaro, riTac daamtkiceb-meTqi, da<br />
iciT ras miCvenebs? istoriul wyaros, Tu rogor aSenebdnen<br />
<strong>somx</strong>ebi. modiT da ekamaTeT. mSeneblobaze muSaoba rom ostatoba<br />
araa da ostatoba absoluturad sxva ramea, amas rom ver<br />
xvdeba, aba, raRazea laparaki?~ („marTali gazeTi~, 2000, #16,<br />
noemberi).<br />
b-n muradianis pirovnebis mecnieruli saxis srulad<br />
warmosaCenad movitanT kidev erT faqts. literaturuli<br />
gazeTis „grakan TeTr~ (1996 weli. #30, 3. X<strong>II</strong>) furclebze<br />
gamoqveynebulia interviu baton paruir muradianTan _<br />
`armenologia guSin da xval~. am gazeTis TanamSromlis raia<br />
xasapetianis daweril SesavalSi vkiTxulobT: „maStocis premiis<br />
laureati (muradiani) samarTlianad iTvleba <strong>somx</strong>eTSi<br />
kavkasiaTmcodneobis axali skolis fuZemdeblad~.<br />
cnobili kavkasiaTmcodneebis mari broses, niko maris, n.<br />
adoncis, leon melqiseT-begis _ <strong>somx</strong>eTis gareT, xolo<br />
<strong>somx</strong>eTSi _ suren eremianis, gurgen sevakis da sxvaTa Semdeg<br />
sainteresoa, ra axali kavkasiologiuri samecniero skola<br />
Seqmna batonma muradianma, da, Tu es marTla asea, maSin gasagebia,<br />
ratom gamoirCeva ukanaskneli aTeuli wlebi antiqarTuli<br />
gamocemebis siuxviT erevani» [25].<br />
«batoni paruir muradiani uerTgules mowafed darCa<br />
iezov-patkanov-arwrunebisa, angariSmiucemlad drodadro<br />
gamoCxrikavs TviT somexi erisave Seuracxmyofel monaCmaxs,<br />
uxerxulobaSi ayenebs <strong>somx</strong>uri istoriis, <strong>somx</strong>uri onomastikis<br />
warmomadgenlebs, aRizianebs qarTvel sazogadoebriobas, imden<br />
siyalbeze awers xels. mivaqcioT mkiTxvelis yuradReba:<br />
«Àðìÿíå, - wers s. mamulovi, - íèêîãäà íå ñëèâàëèñü ñ<br />
íàðîäàìè, ñ êîòîðûìè èì ïðèõîäèëîñü æèòü (xazgasma<br />
Cvenia)» (gv. 17). riTaa mniSvnelovani moxmobili abzaciis<br />
Sinaarsi?! <strong>somx</strong>ebi Cven mudmivad gvikiJineben, rom, TiTqos, Cven<br />
maT vaqarTvelebT, erT dros is qarTvelebi, romlebmac raRaca<br />
gangebiT miiRes grigorianuli sarwmunoeba, <strong>somx</strong>ebi arian da<br />
a.S. swored am mosazrebis dasasabuTebladaa gamiznuli (albaT<br />
male wamogviyeneben alibad) qvemo qarTlis eklesiebidan<br />
eCmiaZinSi (1978 wels) gatanili saeklesio wignebi. imxanad<br />
respublikis saxelmwifo arqivis xelmZRvanelobam, ris fasad<br />
ver vityviT, magram faqtia, rom mxolod TeTri wyarodan<br />
waiRes (<strong>somx</strong>ebs gaatanes) 71 wigni. <strong>somx</strong>ur soflebad CaTvales<br />
da waiRes wignebi _ durnukidan (didi da patara), 1877-1885<br />
wlebi, sul 11 wigni; aRbulaRidan (igive TeTri wyaro, ufro<br />
adre gorisi), 1878-1886 wlebi _ 8 wigni, samSvildidan imave<br />
wlebSi 9 wigni, didi ToneTidan 1868-1885 wlebi (nu<br />
dagvaviwydeba, aq maswavleblobda didi vaJa-fSavela. aq daibada<br />
vaxuSti kotetiSvili) 17 wigni; patara ToneTidan, 1878-1885<br />
wlebi _ 9 wigni; sofel kodidan amave wlebSi 9 wigni (sul<br />
71)» [22].<br />
«mivyveT interviu-pasuxs da bolomde CamovxadoT niRabi<br />
paruir muradians. igi cruobs, roca acxadebs _ javaxeTis<br />
<strong>somx</strong>uri rukis <strong>gamocema</strong>sTan araviTari kavSiri ar maqvso.<br />
ager Cems win devs ruka _ „javaxeTi da misi raionebi~,<br />
(gamomcemloba `zvarTnoci~, 1995 w.). misi gamocemis komisiis<br />
wevrebi arian: albert isoiani, aruSan hakobiani, pion hakobiani,<br />
gelas haruTiniani, aSot melqoiani, paruir muradiani, sargis<br />
vardesesiani, miqael gevorqiani.<br />
axlaxan beiruTSi <strong>somx</strong>ur enaze gamovida samvel karapetianis<br />
avtorobiT ruka-cnobari `javaxeTis istoriuli Zeglebi~.<br />
saxelwodebis mixedviT, masSi warmodgenili unda yofiliyo<br />
javaxeTSi arsebuli qarTuli istoriuli Zeglebis sruli<br />
CamonaTvali, rasakvirvelia <strong>somx</strong>urTan erTad. aRaras vambob<br />
bizantiurze, magram nuras ukacravad _ masze mxolod srulad<br />
aris aRniSnuli saeWvo istoriuli <strong>somx</strong>uri Zeglebi, xolo<br />
qarTuli _ ramdenime ZegliT aris warmodgenili» [25].<br />
samwuxarod, istoriis gayalbebaSi Tavisi wvlili Seitana<br />
erevnis universitetmac, romelmac gamosacemad moamzada da<br />
gamosca „<strong>somx</strong>eTisa da misi mimdebare teritoriebis toponimTa<br />
leqsikonis” xuTtomeuli. „pirveli tomi gamovida 1986 w,
46 47<br />
meore _ 1988, mesame _ 1991 w, meoTxe 1998 w, mexuTe _ 2001<br />
w. masSi <strong>somx</strong>urTan erTad Setanilia arc Tu mcire raodenobiT<br />
asiriul_babilonuri, xeTur-hurituli, bizantiuri, arabuli,<br />
Turquli, qarTuli, albanuri, azerbaijanuli, rusuli, qurTuli<br />
warmomavlobis, sxvadasxva dros warmoqmnili saxelebi.<br />
leqsikonSi Sesuli toponomuri farTobi moicavs 400 aTas<br />
kv. km-s.<br />
mizani ki aris, yovelgvari etimologiuri mniSvnelobis<br />
ganmartebis gareSe, <strong>somx</strong>eTisa da misi mimdebare teritoriebis<br />
toponimTa aRnusxva. leqsikonis mizani da daniSnuleba, Cvenis<br />
azriT, tendenciuria, rac saxelwodebaSive Cans: „<strong>somx</strong>eTisa<br />
da misi mimdebare teritoriebis toponimTa leqsikoni~. misi<br />
pirveli nawilis azri naTelia, magram eWvisa da davis<br />
safuZvels iZleva misi meore nawili _ „misi mimdebare<br />
teritoriebi~. vfiqrob, am nawilSi garkveuli azria Cadebuli.<br />
leqsikonis avtorebma <strong>somx</strong>eTis toponimiis aRsanusxavad<br />
erTob farTod moxazes samuSao areali da amitom <strong>somx</strong>eTis<br />
mimdebare teritoriebis toponimebic Tavisken miiTvales. maT<br />
istoriuli <strong>somx</strong>eTi da misi yvelaze ayvavebuli xana _ didi<br />
<strong>somx</strong>eTis epoqa aiRes. marTlac: somexi xalxis istoriis am<br />
oqros xanaSi <strong>somx</strong>eTis samefo gaZlierda da mezobel xalxTa<br />
miwebi blomad igdo xelT. maT Soris qvemo qarTlis (gogarene,<br />
gugarqi) farTo moculobis teritoriis aneqsia moaxdina.<br />
VI s-is bolos „didi <strong>somx</strong>eTi~ daiSala, magram es faqti,<br />
qarTuli miwebis aneqsia, ar iZleva safuZvels, rom es ZirZveli<br />
qarTuli miwebi istoriul <strong>somx</strong>eTad gamovacxadoT, rogorc<br />
amas akeTeben leqsikonis avtorebi, da ara marto isini,<br />
samwuxarod. am rigis somex mecnierTa logikas Tu gavyvebiT,<br />
maSin sruli safuZveli gvaqvs, daviT aRmaSeneblis mier <strong>somx</strong>ur<br />
qalaq anisis gaTavisufleba dampyrobTa uRlisagan (1124) da<br />
qarTuli garnizonis Cayeneba aRviqvaT ise, rom anisi da misi<br />
mimdebare teritoria, toponimia iyo qarTuli da qarTul<br />
topominTa leqsikonSi unda SevitanoT. anda, Tamar mefis<br />
epoqaSi TiTqmis mTeli aRmosavleT <strong>somx</strong>eTi saqarTvelos<br />
samefos emorCileboda, amis gamo SeiZleba aRmosavleT <strong>somx</strong>eTs<br />
vuwodoT istoriuli saqarTvelo da misi geografiuli<br />
nomenklatura qarTul toponimTa leqsikonSi movaTavsoT?<br />
Tumca ase Sors ratom mivdivarT, ager XV<strong>II</strong> s-Si mefe erekle<br />
<strong>II</strong> dros mTeli erevnis saxano (<strong>somx</strong>eTis samefo XI s-Si<br />
daiSala) qarTveli mefis vasali iyo. gana es iZleva safuZvels,<br />
erevnis saxano, araratis veli, ejmiawini, qanaqeri da misi<br />
Zveli <strong>somx</strong>uri Zeglebi, istoriuli saqarTvelos mimdebare<br />
<strong>somx</strong>uri teritoriebis toponimebi qarTul toponimTa<br />
leqsikonSi SevitanoT?<br />
ai, aseT absurdamde midis zogierTi somexi istorikosi,<br />
enaTmecnieri Tu leqsikografi TavianT naSromebSi, romelTac<br />
evropul enebze beWdavdnen da mTel msoflioSi avrcelebdnen<br />
bevr aseT siyalbes. gana amgvari Segnebulad „mcdari~<br />
Sexedulebis Sedegi ar aris tao-klarjeTis qarTuli miwis<br />
da arqiteqturis araqarTulobis, ufro sworad „<strong>somx</strong>urobis~<br />
mtkiceba? am sakiTxis istorias aRar gavyvebi da mokled<br />
movWri. 1946 wels somexi mecnierebis dakveTiT prof. n.<br />
tokarskim erevanSi gamosca _ „Zveli <strong>somx</strong>eTis arqiteqtura~.<br />
man, arc meti da arc naklebi _ tao-klarjeTis arqiteqtura<br />
<strong>somx</strong>urad gamoacxada. mas gamanadgurebeli pasuxi gasca da<br />
siyalbeSi amxila akad. s. janaSiam („istoriuli simarTlis<br />
damaxinjebis erTi magaliTis Sesaxeb~, 1947 w.), magram somex<br />
mecnierTa damokidebuleba tao-klarjeTis mimarT ar Secvlila.<br />
amas mowmobs axlaxan moskovSi gamocemuli „marTlmadidebluri<br />
enciklopediis~ mesame tomi, romelSic kvlav <strong>somx</strong>urad aris<br />
gatanili tao-klarjeTis qarTuli xuroTmoZRvreba. odnav<br />
vrclad gvinda SevCerdeT erT analogiur monografiaze.<br />
Cven aRvniSneT da kidev vimeorebT _ <strong>somx</strong>eTTan mimdebare<br />
qarTuli miwebi _ lore_taSiri, javaxeTi, samcxe, tao-klarjeTi,<br />
SavSeTi da a. S., garkveul periodebSi dapyrobili iyo somexTa<br />
mier, magram es aramc da aramc ar niSnavs am teritoriebis<br />
somexTa ZvelTaganve kuTvnilebas, radgan es iyo ZirZveli<br />
qarTuli miwa-wyali, Tavisi qarTuli mosaxleobiT. ver<br />
daveTanxmebiT bolnisis sionis da mis axlomaxlo arsebuli<br />
toponimebis leqsikonSi Setanil zogierT ganmartebas. mag.,
48 49<br />
bolnisis raionebis Sesaxeb vkiTxulobT: „bolnisebi _ sofeli<br />
didi <strong>somx</strong>eTis, gugarqis qveyanaSi, boRnaforis gavarSi,<br />
moxseniebulia Sua saukuneebis qarTul wyaroebSi. amJamad<br />
Sedis saq. ssr respublikis bolnisis raionSi~. aqve unda<br />
aRiniSnos, am vrceli teritoriis toponimTa umravlesoba<br />
qarTuli iyo da darCa qarTulad.<br />
wuRruRaSeni _ „taZari, didi <strong>somx</strong>eTis gugarqis qveyanaSi,<br />
boRnaforis gavarSi, amJamad Sedis saq. ssr respublikaSi,<br />
bolnisis raionSi.....<br />
leqsikonSi asea ganmartebuli: „TreRq _ TrialeTi... walqar<br />
_ walka, gavari „erkir~, didi <strong>somx</strong>eTis gugarqis qveyanaSi~.<br />
„xuWap _ <strong>somx</strong>eTis gugarqis qveyanaSi, taSiris gavari, amave<br />
saxelis mqone soflis axlosaa. es taZari aSenebulia X<strong>II</strong> s-<br />
Si. mdebareobs <strong>somx</strong>eTis ssr-Si, kalininis raionis sofel<br />
privolnoSi. taZari aSenebulia berZnuli arqiteqturis<br />
stiliT~. <strong>somx</strong>uri enciklopediis me-5 tomSi (1979) xujabi<br />
Setanili ar aris. sxvaTa Soris, arc Zvel <strong>somx</strong>ur wyaroebSia<br />
moxseniebuli. „<strong>somx</strong>eTisa da misi mimdebare teritoriis<br />
toponimTa leqsikonis~ avtorebma saswrafod Seitanes masSi<br />
cvlileba. <strong>somx</strong>uri arqiteqturis nimuSad ver Tqves, magram<br />
hujabis qarTveloba mainc ar aRiares da berZnulad<br />
gamoacxades. arada, hujabis taZari aris X<strong>II</strong> s-is qarTuli<br />
xuroTmoZRvrebis Zegli. kidev ufro samwuxaro is aris, rom<br />
hujabis dapatronebis mizniT, <strong>somx</strong>eTis sazRvari 400 metriT<br />
aris gadmoweuli, raTa hujabis samonastro kompleqsi <strong>somx</strong>eTis<br />
teritoriaze moxvedriliyo. rac Seexeba hujabis saaRmSeneblo<br />
qarTul warweras, igi gaunadgurebiaT jer kidev XIX s-Si.<br />
amis Sesaxeb aris cnoba 1896 w. Jurnal „mwyemsSi~. es<br />
informacia qarTul Jurnals „moskovskie vedomostidan~<br />
gadmoubeWdia.<br />
hujabis samonastro kompleqsis am leqsikonSi Setana<br />
imaze miuTiTebs, rom somexma mecnierebma, TavianTi WkuiT,<br />
miisakuTres qarTuli xuroTmoZRvrebis es SesaniSnavi Zegli.<br />
am statiaSi laparakia, TiTqos qarTvelTa xelSi gadasvlis<br />
Semdeg javaxqi gaxda javaxeTi. moxda piriqiT, ZirZveli qarTuli<br />
miwa javaxeTi Zvelma somexma istorikosebma moixsenies<br />
javaxqad. ise rogorc Tbilisi _ TfRisad aqcies. javaxq,<br />
TfRis aris qarTuli toponimebis armenizebuli forma. es<br />
gana maT <strong>somx</strong>urobas niSnavs? rac Seexeba javaxeTs, 387 wels<br />
qarTlma ki ar SeierTa, rogorc statiis avtori wers, aramed<br />
am wels daibruna Tavisi ZirZveli kuTvnili qarTuli miwa.<br />
statiaSi javaxeTis eTnikuri monacemebi aRebulia 1879 da<br />
1903 wlis aRweris mixedviT. avtori amas specialurad<br />
akeTebs, radgan am wlebSi javaxeTSi ricxobrivad <strong>somx</strong>ebi<br />
sWarboben qarTvelebs. magram es upiratesoba iyo xelovnurad<br />
Seqmnili. saqme imaSia, rom 1830 wlamde qarTveloba javaxeTSi<br />
90 procentamde aRwevda. danarCenebi iyvnen <strong>somx</strong>ebi, ebraelebi<br />
da sxv. 1830 wels, roca paskeviCma erzrumis <strong>somx</strong>ebis 40000<br />
ojaxi daasaxla javaxeTSi qarTvelebis adgilze, qarTvelebs<br />
neba ar misces javaxeTSi cxovrebis. maSin demografiuli<br />
upiratesoba moi poves <strong>somx</strong>ebma. amitom aiRo statiis avtorma<br />
1879, 1903 wlebis javaxeTis aRwerebis monacemebi da amiT,<br />
Tavis WkuiT, Tanamedrove javaxeTi <strong>somx</strong>ur mxared warmoadgina.<br />
ise, am leqsikonis mixedviT gamodis, mTeli qvemo qarTli,<br />
tao-klarjeTi, samcxe-javaxeTi istoriuli <strong>somx</strong>eTi yofila...<br />
ai, aseTi gamocemebis wyalobiTaa, javaxel <strong>somx</strong>ebs ver daajereb,<br />
rom isini qarTul miwaze cxovroben. maT javaxeTi <strong>somx</strong>ur<br />
miwad miaCniaT. amgvari mcdari azris ganmtkicebas javaxel<br />
<strong>somx</strong>ebs Soris xels uwyobs zogierTi somexi mkvlevari<br />
Tavis tendenciuri naSromebiT Tu sajaro leqciebiT.<br />
isini am leqsikons gamoiyeneben dokumentad, roca<br />
saqarTvelos morig teritoriul pretenziebs wamouyeneben.<br />
Tumca arc axla pasiuroben da javaxeTs, qvemo qarTls, taoklarjeTs<br />
istoriul <strong>somx</strong>eTad acxadeben, xolo iq arsebul<br />
qarTul Zeglebs iCemeben...<br />
erevanSi rusul enazea gamocemuli saskolo saxelmZRvanelo<br />
_ „somexi xalxis istoria~ (1985). masSi SaviT TeTrze<br />
weria: „<strong>somx</strong>eTis mTianeTi, anu <strong>somx</strong>eTi~. karlo Tofuria<br />
marTebulad svams kiTxvas: „ra aris es? Tu sagnis maswavlebeli,<br />
misi moswavle da sazogado mkiTxveli daujerebs aseT
50 51<br />
urapatriotul gancxadebas, maSin isini yovelgvari yoymanis<br />
gareSe gamoacxadeben:<br />
rom axalqalaqi, bolnisi, marneuli, vidre algeTis auzamde,<br />
ZvelTaganve <strong>somx</strong>eTis teritoria iyo da aris;<br />
rom Woroxi da misi Senakadis 80-90% <strong>somx</strong>eTis mTianeTze,<br />
anu <strong>somx</strong>eTis teritoriaze modis;<br />
rom ZvelTaZveli qarTuli kulturis Zeglebi, romelTa<br />
didi nawili samxreT saqarTveloSi mdebareobs, <strong>somx</strong>eTis<br />
mTianeTze an <strong>somx</strong>eTis teritoriaze yofila ganlagebuli~<br />
(Jurnali „skola da cxovreba~ 1989w. #5).<br />
kidev erTic - aseTi paranoikuli axirebis nimuSia maRal<br />
poligrafiul doneze gamocemuli, msoflioSi cnobili,<br />
moskovis liTonmcodneobis institutis wamyvani mecnier-<br />
TanamSromlis, teqnikur mecnierebaTa kandidatis, vinme artaSes<br />
arwrunis wigni _ „Àðìÿíñêîå íàãîðûå è öèâèëèçàöèÿ~<br />
(1999 w., moskovi, rus. enaze). am vrcel „naSromSi~, arc meti<br />
da arc naklebi, msoflio civilizaciis Semqmnelad<br />
gamocxadebulia <strong>somx</strong>eTis mTianeTi, somexi xalxi, <strong>somx</strong>eTi,<br />
<strong>somx</strong>uri ena da a. S. vfiqrob, zedmetia komentari...<br />
1987 wels Jurnal „garunSi~ (gazafxuli, #3) daibeWda<br />
xosro Torosianis statia `SuSanikis wameba~, romelSic somexi<br />
avtori kategoriulad acxadebs am Txzulebis araqarTuli<br />
warmomavlobis Sesaxeb. igi am mxatvruli qmnilebis<br />
aramecnieruli SefasebiT cdilobs mis <strong>somx</strong>ur originalur<br />
Txzulebad warmoCenas.<br />
amgvari naSromis gamoqveyneba solidur JurnalSi arafriT<br />
aris gamarTlebuli, arc mecnierulad da arc eTikurad. ase<br />
wera mezobeli eris Sesaxeb Cvens epoqaSi miuRebelia, miTumetes,<br />
SuSanikis saxelTan dakavSirebulia qarTvel-somexTa megobroba<br />
da urTierTpativiscema. masze dawerili Sromebi amasve unda<br />
emsaxurebodes.<br />
qarTvelologma p. muradianma, cru sabuTebiT<br />
„xeldamSvenebulma~, qveyana SeZra da mcxeTis jvari <strong>somx</strong>uri<br />
warmomavlobis Zeglad aqcia. amasac ar dasjerda da qarTul<br />
–is-ze daboloebuli toponimebi <strong>somx</strong>urad gamoacxada. vinc<br />
daukvirdeba p. muradianis am „Ziebis~ Sors mimaval azrs, is<br />
iolad mixvdeba, Tu ra „keTili~ zraxvebi amoZravebs mis<br />
avtors saqarTvelosadmi. p. muradianis es „Ziebani~ aris<br />
„erTgvari aRorZineba~ da „mecnieruli mtkiceba~ daSnaki<br />
„moRvaweebis~ mier gamoSvebuli egreTwodebuli didi <strong>somx</strong>eTis<br />
istoriuli rukisa, romelsac akad. iv. javaxiSvilma<br />
samarTlianad uwoda „fantastiuri~. am rukaze, sxva<br />
„sikeTeebTan~ erTad, qarTlis naxevari da, TavisTavad, Tbilisi,<br />
<strong>somx</strong>eTis sazRvrebSi iyo moqceuli. aseTi zRapruli rukis<br />
istoriuli da mecnieruli usafuZvlobis damtkiceba Tavis<br />
droze aravis gasWirvebia da sapnis buStiviT gaqra. yovel<br />
SemTxvevaSi ase gvegona, magram mwared SevcdiT, radgan am e. w.<br />
rukis utopiuri Sinaarsi dRes xelaxla aRorZinebula.<br />
erevanSi <strong>somx</strong>ur enaze 1967 welsaa gamocemuli filologiis<br />
mecnierebaTa doqtoris p. hakobianis vrceli monografia<br />
„xaCatur aboviani~ (<strong>somx</strong>ur enaze). masSi xaCatur abovianis<br />
TbilisSi cxovreba da moRvaweoba isea warmodgenili, TiTqos<br />
am periodSi, mecxramete saukunis pirvel naxevarSi, saqarTvelos<br />
dedaqalaqSi mxolod <strong>somx</strong>ebi cxovrobdnen da martoden<br />
<strong>somx</strong>uri kultura dominirebda. avtori gakvriTac ki arafers<br />
ambobs TbilisSi qarTuli erovnuli mwerlobisa da<br />
inteleqtualuri azrovnebis Sesaxeb.<br />
p. hakobianma Tbilisis <strong>somx</strong>uri sazogadoebrivi cxovreba<br />
qarTulisagan izolirebulad warmoadgina, rom mkiTxvelis<br />
TvalSi ufro damajerebeli gaexada Tbilisis daarsebis<br />
<strong>somx</strong>uri warmoSoba: „ras „ras warmoadgenda warmoadgenda warsulSi<br />
warsulSi<br />
Tbilisi? Tbilisi? Tbilisi? _ _ kiTxulobs kiTxulobs p. p. hakobiani hakobiani da da TviTonve TviTonve<br />
TviTonve<br />
pasuxobs: pasuxobs: „Zvel „Zvel droSi droSi Tbilisi Tbilisi iyo iyo gugarqis gugarqis sabdeSxos<br />
sabdeSxos<br />
erT-erTi erT-erTi erT-erTi sanapiro sanapiro cixe-simagre, cixe-simagre, romelic romelic Semdeg<br />
Semdeg<br />
qarTvelTa qarTvelTa qveynis qveynis dedaqalaqad dedaqalaqad gadaiqca gadaiqca~. gadaiqca<br />
jer gugarqis Sesaxeb:<br />
gugarqi aris qarTuli gogarenis <strong>somx</strong>uri saxelwodeba.<br />
gogarene qvemo qarTlis nawils moicavda da mkvidr<br />
mosaxleobas gogarebi warmoadgendnen, romlebic erT-erT<br />
qarTul toms ganekuTvnebodnen.
52 53<br />
n. mars gogarene (aq mcxovrebi gogarebi) qarTvelTa<br />
warmomavlobis tomobriv miwad miaCnda. aseve uZveles qarTul<br />
mxared Tvlidnen gogarens sen-marteni, mari brose, d.<br />
berZeniSvili da sxvani, Tumca, raRa Sors mivdivarT, TviT V<br />
saukunis somexi istorikosi, mose xorenaci wers: _ gugarqis<br />
mosaxleobas ZvelTaganve iberTa tomi Seadgendao.<br />
am ZirZveli qarTuli miwis bedi istoriis ukuRmarTobam<br />
ise moaqcia, rom dResac ki saqarTvelos respublikis<br />
farglebs gareTaa darCenili. am faqtiT waxalisebuli somexi<br />
mkvlevarebi TavgamodebiT cdiloben, daamtkicon am kuTxis<br />
„<strong>somx</strong>uroba~, magram SeuZlebelia istoriuli WeSmaritebis<br />
miCqmalva, radgan faqtebi mainc Tavisas RaRadeben.<br />
qarTlma gogarene samudamod daibruna ara 387 wels, rogorc<br />
es iyo miRebuli dRemde, aramed „jer kidev <strong>II</strong>I saukunis<br />
bolos _ iran_romis omis dros, nizibinis (298) zavis<br />
axlo xanebSi, romelTa SuamdgomlobiT gogarene qarTlma<br />
sabolood Semoimtkica~ (an. bogveraZe, qarTlis (iberiis)<br />
samefos 350 wlis gayofis sakiTxisaTvis, ix. krebuli „Ziebani<br />
saqarTvelos da kavkasiis istoriidan~, Tbilisi, 1976).<br />
sxvaTa Soris, nizibinis zaviT (298) qarTlsa da <strong>somx</strong>eTs<br />
Soris axali sazRvris dadebas am ori qveynis samefo ojaxebis<br />
daaxloebac mohyva _ mirianis Zem, revim, colad SeirTo Trdat<br />
<strong>II</strong>I-is axlo naTesavi.<br />
axla ukve gasagebia, rom p. hakobiani „Zvel droSi~ gulisxmobs<br />
im periods, roca gogarene somexTa mier mitacebul „gugarqad~<br />
iqca.<br />
beiruTSi <strong>somx</strong>ur enaze gamocemul krebulSi _ „mSobliuri<br />
javaxeTi~ (haireni javaxq, 2000w.) moTavsebulia <strong>somx</strong>eTis<br />
erovnul mecnierebaTa akademiis mecnier TanamSromlis, samvel<br />
evoianis naSromi „aWaris kvanZi~.<br />
aWaris Zveli da axali periodis istoriaze ise laparakobs<br />
avtori, rom arsad krints ar Zravs am mxaris ZirZvel<br />
qarTvelobaze. amis gamo somex mkiTxvels iseTi STabeWdileba<br />
eqmneba, TiTqos aWara saqarTvelos erT-erTi kuTxe ki ar<br />
aris, aramed TurqeTis romelime vilaieTia.<br />
Zvels rom Tavi davaneboT, aWaris istoriis uaxles<br />
movlenebsac ki arasworad gadmogvcems igi. magaliTad, man<br />
afxazeTis da e. w. samxreT oseTis TviTmarqvia republikebis<br />
rigSi Caayena aWara: „aWara, rogorc afxazeTi da samxreT<br />
oseTi, defaqto damoukidebeli mxarea, sadac Tbilisis<br />
kontroli ar vrceldeba adgilobriv TviTmmarTvelobazeo~.<br />
rac Seexeba aWaraSi mosaxleobis Semadgenlobas, igi asea<br />
warmodgenili: 180 aTasze meti _ aWareli, 40 aTasi _ rusi,<br />
25 aTasi _ somexi da a. S. gamodis, aWarlebi qarTvelebi ar<br />
arian(!) _ ase gaigebs somexi mkiTxveli am CamonaTvals.<br />
Semdeg evoians moaqvs amonaridi cnobili daSnakis, rubenis,<br />
wignidan _ „somexi revolucionerebis mogonebebi~ (1988, <strong>somx</strong>.<br />
enaze).<br />
„<strong>somx</strong>ebi baTumSi misi daarsebis dRidan cxovrobeno~ (gv.<br />
336). gamodis, baTumi <strong>somx</strong>ebis daarsebuli Tu ar aris, mis<br />
daarsebaSi monawileoba mainc aqvT miRebuli. es ase rom<br />
iyos, vin ras ityoda, magram araviTari istoriuli cnoba amis<br />
Sesaxeb ar arsebobs, garda samvelis survilisa! survili ki,<br />
mogexsenebaT istoriis sabuTad ar gamoadgeba.<br />
2002 wels beiruTSi gamoqveynda mecnierul naSromebisa<br />
da statiaTa mozrdili krebuli _ „mSobliuri javaxeTi~<br />
(haiereni javaxq), <strong>somx</strong>ur enaze. krebulis naSromTa umetesi<br />
nawili tendenciuria, zog SemTxvevaSi antiqarTuli. SevCerdebi<br />
samze, romelTa avtori s. karapetiania. niSandoblivia da<br />
aSkarad Cans, rom s. karapetianis, ise, rogorc danarCeni<br />
avtorebis, erTaderTi sanukvari mizania, nebismieri saSualebiT<br />
somexi mkiTxveli daarwmunos, rom javaxeTi iyo da aris<br />
<strong>somx</strong>eTis ganuyofeli nawili da amitom miaCniaT _ „mSobliur<br />
javaxeTad~.<br />
sakmaod naTlad gamoCnda s. karapetianis mier qarTuli<br />
istoriuli Zeglebis ugulvelyofa. gana SeiZleba daimalos<br />
is faqti, rom, sul cota, 700-mde qarTuli epigrafikaa<br />
ganadgurebuli, eklesiebs rom Tavi davaneboT. aqve vityvi<br />
imasac, rom s. karapetianisnairi mecnierebis „damsaxurebaa~,<br />
ruseTis spatriarqos mier gamocemuli `marTlmadidebluri
54 55<br />
enciklopediis~ mesame tomSi tao-klarjeTis unikaluri<br />
qarTuli Zeglebi <strong>somx</strong>urad rom aris gamocxadebuli.<br />
<strong>somx</strong>uri arqiteqturis Semswavlelma organizaciam (RAA)<br />
beiruTSi <strong>somx</strong>ur enaze gamosca ruka-cnobari, „javaxeTis<br />
istoriuli Zeglebi~. axla ki s. karapetianma morigi<br />
antiqarTuli „saCuqriT~ _ „javaxeTis istoriuli Zeglebi~<br />
_ gagvaxara. e. w. ruka_cnobaris Sinaarsidan gamodis erTaderTi<br />
daskvna _ javaxeTSi qarTuli istoriuli Zeglebi TiTqmis<br />
ar aris da mxolod <strong>somx</strong>uriT aris mofenili es ZirZveli<br />
qarTuli miwa. qarTuli Zeglebi ramdenime aris warmodgenili.<br />
axla ver SeudgebiT javaxeTis qarTuli istoriuli Zeglebis<br />
CamoTvlas, magram imas ki vityvi, maTi ricxvi ramdenime aseuls<br />
aRemateba. Tumca, ar SeiZleba erTi mainc ar vTqva _ marTla<br />
karapetianiviT saqarTvelos siZulviliT unda iyo<br />
dabrmavebuli adamiani, rom ar aRniSno da ugulvebelyo<br />
javaxeTis qarTuli istoriuli Zeglebi.<br />
kidev kargi, ruka_cnobarSi Caxazul mcire rukaze javaxeTi<br />
jerjerobiT, wiTeli isriT saqarTvelos farglebSia<br />
aRniSnuli. amis madlobeli unda viyoT, radgan gamodioda da<br />
gamodis e. w. istoriuli da saxelmwifoebrivi rukebi,<br />
romlebzec javaxeTi da qvemo qarTli <strong>somx</strong>eTis sazRvrebSia<br />
moqceuli. aRaras vambob qarTuli xuroTmoZRvrebis Zeglebis:<br />
oSki, xaxuli, bana, mcxeTis jvari da sxvaTa <strong>somx</strong>urad<br />
gamocxadebis Sesaxeb. kiTxvaze: mainc ra mizans emsaxureba<br />
aseTi falsificirebuli, yalbi ruka_cnobaris <strong>gamocema</strong> _<br />
pasuxi erTmniSvnelovania: daSnakebs, romelTa SekveTas asrulebs<br />
s. karapetiani, surT somexi xalxis SegnebaSi kidev ufro<br />
mtkiced damkvidrdes javaxeTis miwis „<strong>somx</strong>uroba~. es gaxlavT<br />
javaxeTis avtonomiis moTxovnis daSnakuri fandi, raTa moxdes<br />
mere misi mierTeba <strong>somx</strong>eTTan. amitom isini iq arsebul qarTul<br />
uamrav istoriul Zegls gverds uvlian da mkiTxvels marto<br />
<strong>somx</strong>uri Zeglebis Sesaxeb awvdian cnobebs. darwmunebuli<br />
var, s. karapetianis es ukanaskneli „naSromi~ _ „javaxeTis<br />
istoriuli Zeglebi~ _ gamova (Tu ukve gamocemuli ar aris)<br />
evropul enebze, qveynierebas mosdeben „ZirZvel~ <strong>somx</strong>ur miwaze<br />
javaxeTSi mxolod <strong>somx</strong>uri istoriuli Zeglebia da<br />
qarTvelebs kidev netav ra pretenziebi aqvTo» [25].<br />
rogorc vxedavT, Cveni drois somexi „moRvaweni“ TavianT<br />
winamorbedTa gzas misdeven, da arc Tu „warumateblad”.<br />
«miuxedavad qarTveli xalxis mezobeli <strong>somx</strong>ebisadmi<br />
sulgrZeli damokidebulebisa, somexi mecnierebi saukuneebis<br />
manZilze (warmoidgineT dRemde) yovelnairad cdilobdnen,<br />
cudad moexseniebinaT qarTveli xalxi. ase moiqca g. ezovi<br />
Tavis TxzulebaSi „petre didis urTierToba somex xalxTan“.<br />
am cnobili somexis mier qarTvelTa mimarT gamomJRavnebuli<br />
RvarZli da siZulvili imdenad usazRvroa, rom zogierTi<br />
miukerZoebeli somexi inteligenti am wignis wakiTxvis Semdeg<br />
acxadebda: „Cven zizRiT vkiTxulobdiT im furclebs, sadac<br />
ezovi talaxSi svris qarTvelebs“.<br />
somex mecnierTa igive miswrafeba somexTa metismeti<br />
amaRlebisa da qarTvelTa damcirebisadmi metad mkafiod<br />
mJRavndeba iseTi niWieri da ganaTlebuli somexis SromebSic<br />
ki, rogoric gansvenebuli grigol janSievi iyo. misi ukanaskneli<br />
Sromebi _ „Zmuri daxmareba <strong>somx</strong>ebs“ da „kavkasiis Tvalmargaliti<br />
borjomi“ savsea somexTa usazRvro qebiTa da<br />
qarTvelTa gaavebuli ginebiT. man gabeda damcireba iseTi<br />
ubrwyinvalesi pirovnebisac ki, rogoric iyo sasiqadulo<br />
qarTveli mefe, wminda Tamari, ar moerida, rom Cirqi moecxo<br />
am idealurad umwikvlo pirovnebisaTvis: „magram iciT Tu<br />
ara Tqven“, _ wers igi, _ „vin aris Tamar mefe? igi aris<br />
qalur sibilweTa (?) da saTnoebaTa damaTrobeli surnelovani<br />
Taiguli, masSi ucnauradaa Serwymuli daucxromeli mCqefare<br />
energia da dauokebeli vnebani“.<br />
saerTod, borjomis mamulSi <strong>somx</strong>uri elementi wina<br />
saukuneebSi arc moipoveboda. amJamadac igi aq zRvaSi wveTs<br />
Seadgens. amas unda daematos isic, rom mTel borjomis mamulSi<br />
arsebuli yvela soflis, yvela mdinaris, yvela mTis, yvela<br />
nagebobis, xuroTmoZRvruli Zeglebisa da sxva saxelwodebani<br />
wminda qarTulia.<br />
janSievis wignidan ki mkiTxvels iseTi STabeWdileba rCeba,<br />
TiTqos borjomi winaTac didi <strong>somx</strong>eTis nawils Seadgenda,
56 57<br />
xolo amJamadac <strong>somx</strong>ebi arian aq mTavari mkvidrni, qarTvelebi<br />
ki ise, viRac daupatiJebeli stumrebi arian.<br />
janSievis wignidan aseTi yalbi daskvnis gacnobiereba<br />
mkiTxvelisaTvis aucilebelia, jer erTi, imis gamo, rom<br />
adgilobrivi mosaxleobis Semadgenlobidan igi pirvelad<br />
asaxelebs <strong>somx</strong>ebs, Semdeg ki qarTvelebs; meore, igi ramdenjerme<br />
axsenebs borjomis mamulis SesaniSnavi <strong>somx</strong>ur-qarTuli<br />
xuroTmoZRvruli Zeglebis naSTebs, maSin rodesac <strong>somx</strong>uri<br />
stilis nawilakis Semcveli arcerTi naSTi aq arasodes<br />
arsebula da arc arsebobs, piriqiT, yvela Zegli an qarTulbizantiuri,<br />
an wminda qarTuli stiliTaa aRbeWdili; mesame,<br />
igi arafers ambobs borjomis mamulSi mcxovreb tomTa<br />
raodenobaze, Tumca amisaTvis saWiro cnobebis miReba mas<br />
advilad SeeZlo borjomis sasoflo mmarTvelobisagan; meoTxec,<br />
ramdenimejer igi adasturebs adgilobriv saxelwodebaTa<br />
qarTul xasiaTs, xolo yvela danarCeni saxelwodebis aSkarad<br />
qarTul xasiaTze sdums da amiT surs mkiTxvels afiqrebinos,<br />
rom TiTqos aq <strong>somx</strong>uri mniSvneloba igulisxmebodes, maSin<br />
rodesac <strong>somx</strong>uri xasiaTis arc erTi adgilobrivi saxelwodeba<br />
aq ar aris da arc yofila odesme.<br />
ar SeiZleba ar aRvniSnoT kidev Semdegi damaxasiaTebeli<br />
movlena. somexi mecnierni im azrs aviTarebdnen, rom, TiTqos<br />
qarTulma enam <strong>somx</strong>uri enis Zlieri gavlena ganicada da<br />
misgan mravali kulturuli termini SeiTvisao. da am zRapars<br />
isini iseTi daJinebiT qadagebdnen, rom mis sinamdvileSi<br />
zogierTi gulubryvilo qarTvelic daarwmunes. es<br />
grZeldeboda manam, vidre SesaniSnavma frangma mecnierma<br />
gateriasma, romelmac qarTuli ena <strong>somx</strong>uris Semdeg Seiswavla,<br />
ar daamtkica, rom haiastanis SvilTa ena jer kidev vanis<br />
warweraTa periodSi iyo gamoyvanili Tavisi orbitidan<br />
qarTuli enis Zlieri gavleniT, im qarTulisa, romlisganac<br />
mas nasesxebi aqvs maTi ara mxolod mravali kulturuli,<br />
ganyenebuli sityvebi, aramed Tavisi gramatikuli formebic<br />
ki Secvlili aqvs qarTuli enis mixedviT» [22].<br />
somex moRvaweTa erTi jgufis gandidebis mania usazRvro<br />
da avadmyofuria. «zogierTi somexi mecnieri <strong>somx</strong>ur<br />
xuroTmoZRvrebas miiCnevs gansakuTrebulad, romelmac didi<br />
da gadamwyveti roli iTamaSa romauli religiuri xelovnebis<br />
CasaxvaSi, goTikis warmoSobaSi. maTi azriT, italiis,<br />
safrangeTis, germaniisa da evropis sxva qveynebis qalaqebs<br />
aSkarad etyobaT <strong>somx</strong>uri xuroTmoZRvrebis gavlena. metad<br />
aradamajereblad JRers imis mtkiceba <strong>somx</strong>ebis mxridan, TiTqos<br />
leonardo da vinCis mogzaurobas <strong>somx</strong>eTSi dasavleTisa da,<br />
gansakuTrebiT, italieli istorikosebi mxolod imis gamo<br />
uaryofen, rom maT ar surT aRiaron <strong>somx</strong>uri xuroTmoZRvrebis<br />
gavlena leonardo da vinCze 1 » [23].<br />
3. 3. qarTul qarTul taZarTa taZarTa dataceba dataceba <strong>somx</strong>urad <strong>somx</strong>urad<br />
<strong>somx</strong>urad<br />
b-ni s. karapetianis ruka-cnobarSi Setanili da <strong>somx</strong>urad<br />
miCneuli Tbilisis eklesiebi – wm. jvari (surb-nSani), beTlemi,<br />
krwanisis RvTismSoblis, ormeoc mowameTa saxelobis (cixis<br />
eklesia, somexTa mier wm. mTavarangelozis eklesiad<br />
saxelgadarqmeuli), surb-gevorgis, noraSenis RvTismSoblis<br />
da sxva eklesiebi, rogorc es istoriulad da mecnierulad<br />
dgindeba, marTlmadideblur eklesiebs warmoadgendnen, romlebic<br />
mogvianebiT <strong>somx</strong>ebma daisakuTres.<br />
«ganixilavda ra aleqsandre mefis drois qarTuli eklesiamonastrebis<br />
qtitorul warwerebs iv. javaxiSvili<br />
gulistkiviliT SeniSnavda: „saqarTveloSi rom istoriuli<br />
naSTebi kargad yofiliyo Senaxuli da gadarCenili, ueWvelia,<br />
bevri cixis da eklesiis an monastris kedlebze iqneboda<br />
zemoTmoyvanili (qarTuli – a.u.) msgavsi warwerebi“... beTlemis<br />
qarTuli qtitoruli warwerebi lang-Temuris urdoebis<br />
barbarosobas Seewira da samudamod daikarga. moxda is<br />
tipiuri movlena, rac aseTi ubedurebis Semdeg xdeboda.<br />
Seupovari qarTveloba sisxlis ukanasknel wveTamde icavda<br />
1 Ê. Çàðüÿí, Ëåîíàðäî äà Âèí÷è è Àðìåíèÿ, Æóðí. «Ëèòåðàòóðíàÿ<br />
Àðìåíèÿ», 1971, ¹6, ñ. 60.
58 59<br />
samSoblos da mters Seawyda... qarTuli beTlemi ki, Tu aRniSnul<br />
hiSatakarans (anderZ-minaweri, p. muradianis mier moxmobili<br />
– a.u) davujerebT, <strong>somx</strong>ebis xelSi aRmoCnda» [2].<br />
magram, rac JamTa siaves gadaurCa, mitacebis JiniT<br />
Sepyrobilma somexTa xelma moaSTo. erT-erTi sabuTidan –<br />
nazarali xanis (mefe erekle I-is) 1692 w. 7 ianvris brZanebidan<br />
Cans: «qarTveli mefe iZulebulia, Tbilisis jvris mamis<br />
qarTuli eklesiis irgvliv dasaxlebuli <strong>somx</strong>ebi ayaros da<br />
sxva adgilas gadaasaxlos. Tu ra mizniT saxldebodnen <strong>somx</strong>ebi<br />
maincadamainc qarTuli eklesiis garSemo, amis mixvedra Zneli<br />
ar aris. es procesi eCmiaZinidan imarTeboda. isini jer fexs<br />
moikidebdnen vaWrobiT, aReb-micemobiT, xelosnobiT, ekonomiurad<br />
moRonierdebodnen da maT sacxovrebel orbitaSi moqceul<br />
qarTul eklesias, gadabirebis gziT, nel-nela CamoaSorebdnen<br />
qarTul mrevls da xels mihyofdnen eklesiis ga<strong>somx</strong>urebas.<br />
es xdeboda praqtikulad nebismieri xerxiT: motyuebiT,<br />
ZaladobiT, mosyidviT da sxv. am movlenas adgili hqonda<br />
TbilisSi da ara marto aq. swored amgvari saSiSroeba rom<br />
igrZno, albaT, nazaralixanma, amitom erTbaSad ayara da moaSora<br />
qarTuli jvris mamis eklesias mis irgvliv dasaxlebuli<br />
<strong>somx</strong>ebi. am sabuTidan mkafiod Cans, qarTuli eklesiebis<br />
misakuTrebis safrTxe imdenad didi yofila, rom mefeebs<br />
brZanebebi da fizikuri Zalis gamoyeneba sWirdebodaT somexTa<br />
asalagmavad. samwuxarod, subieqturi Tu obieqturi mizezebis<br />
gamo, amgvari misakuTrebis seni qarTvel xelisufalT ver<br />
mouspiaT, ris mware Sedegsac dRes vimkiT. amis sabuTia, Tundac,<br />
ruka-cnobari, romelSic mravali qarTuli eklesia <strong>somx</strong>urad<br />
aris datanili. am eklesiebis qarTulobis damadasturebeli<br />
niSnebi iseTi energiulobiT aris waSlili, rom rig SemTxvevaSi<br />
Wirs simarTlis dadgena» [2].<br />
«Tbilisis cnobili gumbaTiani qarTuli eklesia, misi<br />
mrevlis gagrigorianebis gamo, moxvda <strong>somx</strong>ebis xelSi. aseTive<br />
bedisa aRmoCnda amave qalaqis kidev sami gumbaTiani qarTuli<br />
eklesia. SemdgomSi, agreTve <strong>somx</strong>ebis xelSi gadasula Tbilisis<br />
oTxi ugumbaTo eklesia; „ugumbaTo oTxi aw upyravT somexTa...<br />
isanSi, aRniSnulTa garda, <strong>somx</strong>ebis xelSi gadasula erTi<br />
qarTuli ugumbaTo eklesia“ (vaxuSti bagrationi, q.c. IV,<br />
1973 w., gv 226, 337). vaxuStis azriT, Tavdapirvelad qarTvelTa<br />
xelSi yofila qvemo qarTlSi „axpati da sanaini mefeTa<br />
qarTvelTa aRSenebuli eklesiani gumbaTiani... garna aw sxedan<br />
somexni“ (q.c., IV, gv. 308). „amaT garda iqve, qoberis da Zeli<br />
WeSmaritis cnobili saepiskoposo eklesia, romelsac, agreTve,<br />
„agaraki“ erqva, vaxuStis dros jer kidev qarTvelTa xelSi<br />
iyo. „agarakis“ gamo ewoda erT-erT eparqias „agarak-wilknis<br />
eparqia“» [6].<br />
«1978 wels javaxeTSi muSaobda samecniero eqspedicia,<br />
romelmac Seiswavla javaxeTis ZeglTa mdgomareoba. aRmoCnda,<br />
rom rac arabobas, monRolobas, sparsobas, osmalobas gadaurCa,<br />
axla, Cven Tvalwin ingreoda, nadgurdeboda da iryvneboda.<br />
samwuxarod, bevr Zeglze adgilobrivi somexi mosaxleobis<br />
mier qarTuli warwerebi gangeb da mTlianad waSlil iqna.<br />
kerZod, sofel alastanis qarTul eklesiaze „warweris waSla<br />
ucdiaT saguldagulod, saRebavic gadausvamT“; sofel ganZis<br />
eklesiis warweraSi „viRacas specialurad basri iaraRiT<br />
aso-aso amouSlia ramdenime sityva“; nasoflar digaSenis<br />
eklesiis „perangisa da duRabis qvebi maxlobelma soflis<br />
mosaxleobam gazida da gamoiyena“; sofel didi xorenias<br />
„erTnaviani Zveli qarTuli eklesia... <strong>somx</strong>urad gadaukeTebiaT“,<br />
adre arsebuli qarTuli warweris kvalic aRar Cans; sofel<br />
Tavfaravanis darbazuli tipis eklesiis brwyinvale<br />
„ornamentebis „damuSaveba“ ukve dawyebulia da sakmaod<br />
saguldagulodac, maxvil iaraRs axali kvali daumCnevia masze“;<br />
nasoflar „karneTis warwerebs etyoba „etapebi Seryvnisa“...<br />
amoemtvriaT rkinis iaraRiT minaSenis Sesasvlelis warwera,<br />
is, rac basr iaraRs gadaurCa, saRebavma mouRo bolo“; javaxeTis<br />
SesaniSnavi Zeglis _ sofel fokas XI saukunis didi<br />
darbazuli eklesiis erT-erTi warwera (qarTveli mSeneblis<br />
Sesaxeb) „specialuri rkinis iaraRiT dauzianebiaT“. 2 am siis<br />
gagrZeleba, ase vTqvaT, usasrulod SeiZleba. aseTi ram<br />
tipiuria mTeli javaxeTis ZeglebisaTvis» [23].<br />
2 m. beriZe, javaxeTis ZeglTa mdgomareoba. t. I, axalcixe, 2002, gv. 335-402.
60 61<br />
4. 4. somexTa somexTa mamxilebeli mamxilebeli mamxilebeli publikaciebi<br />
publikaciebi<br />
<strong>somx</strong>ebis mier qarTul taZarTa dasakuTreba mraval <strong>gamocema</strong>Sia<br />
aRwerili da dadasturebuli. aseTia, magaliTad, vaxuSti<br />
batoniSvilis „ReoRrafiuli aRwera saqarTvelo sa“. somex-<br />
Ta mier qarTul taZarTa dataceba-dasakuTrebis uamravi faqtia,<br />
aseve, gadmocemuli XIX s. bolosa da XX s. dasawyisis<br />
Jurnal-gazeTebSi: „droebaSi“, „iveriaSi“, „mogzaurSi“, „mwyems-<br />
Si“, „cnobis furcelSi“. nebismier msurvels SeuZlia gaecnos<br />
maT Cvens wignTsacavebSi. nawili am wyaroebisa miTiTebulia<br />
[2], [4] da sxva gamocemebSi 3 . am qveTavSi gTavazobT amonaridebs<br />
publikaciebidan, rac am movlenas exeba.<br />
somexTa mier qarTuli eklesiebisa da mosaxleobis dapatronebis<br />
erT-erTi gza iyo mdidar somexTa mier qarTvel<br />
Tavad-aznaurTa mamulebis Sesyidva. mamulTan erTad taZrebis<br />
sakuTrebaSi gadacema kanoniT akrZaluli iyo, magram kanonebis<br />
dacvas <strong>somx</strong>oba aras dagidevdaT, radgan saqarTvelos<br />
ga<strong>somx</strong>ebis politika ruseTis xelisuflebis mier, xSir SemTxvevaSi,<br />
Sewynarebuli iyo. am gziT xdeboda mitacebuli taZrebis<br />
ga<strong>somx</strong>ureba da mamulebTan erTad nayidi yma-glexebis<br />
ga<strong>somx</strong>eba. winamdebare qveTavSi aseve mogvyavs ramodenime saxasiaTo<br />
istoria, romelic am movlenas exeba.<br />
gazeTi gazeTi „mwyemsi „mwyemsi“, „mwyemsi , 1896 1896 w. w. w. 29 29 Tebervali<br />
Tebervali<br />
RmerTo, RmerTo, ra ra ambebi ambebi xdeba!<br />
xdeba!<br />
«erT rusul gazeTSi („mosk. ved.~) eqvs ianvars am wlisa,<br />
dabeWdilia erTi werili, romelic Seexeba <strong>somx</strong>ebs da mar-<br />
Tlmadidebel ekklesiis saqmes Cveni mxrisas. Cven imdenad<br />
sayuradRebod migvaCnia es sagani, rom mogvyavs pirda-piri<br />
Targmani im werilisa TaviT bolomde.<br />
3 [2]-Si miTiTebulia Jurnal „mogzauris” (gv. 50, 55, 58, 59, 61, 65, 71, 72),<br />
gazeT „iveriis” (gv.12, 34, 62, 100, 105), „cnobis furclis” (gv. 104)<br />
„mwyemsis”, (gv. 69) nomrebi. [4]-Si miTiTebulia „iveriis”, „mogzauris”<br />
(gv.151, sqolio) da „cnobis furclis” (gv.152, sqolio) nomrebi. [2]-Si<br />
aseve moyvanilia vrceli amonaridebi publikaciebidan.<br />
„Tqven Tbilisel korespondents, rogorc maxsovs, araerTxel<br />
daumtkicebia Tqveni gazeTis saSualebiT, rom TbilisSi rusis<br />
yofa Znelia, Tu igi qeba-didebis sagalobels ar umRers<br />
<strong>somx</strong>is „bazaris~ vaWrobas, Tu igi xels ar uwyobs maT<br />
sixarbis ganzraxvebs, anda sul ganSorebiT ar dgas gamdgari<br />
yoveli saqmisgan. Tuki rusis mdgomareoba amgvaria, maS ,Sei-<br />
Zleba warmovidginoT qarTvelebi da TaTrebi rogorRa yofaSi<br />
unda iyvnen. sazogadod, rogor yofaSi unda iyos yoveli<br />
adamiani, visac ar SeuZlia pirferoba da, amave dros, visac<br />
araviTari ufleba ara aqvs zurgis mosamagreblad. am vaWrebma<br />
aramcTu daipyres mTeli qonebrivi Zala, aramed lamis<br />
Ziri gauTxaron mTavar safuZvels marTl-madideblobisas<br />
uuZveles marTl-madidebel mxareSi.<br />
am ukanasknel dros qarTul gazeT „iveriaSi~ ibeWdeboda<br />
„vinme mRvdlis~ werilebi, romelTac miiqcies yvelas yuradReba.<br />
TviT kilo werilebis nametani gul-wrfelia. werilebi<br />
ki ara, ufro godebaa igi didad-morwmune sulis, romelic<br />
gaubrazebia momxdar ukuRmarToba-veragobas, veragobas<br />
gansacvifrebels, romlis msgavsi arsad ara Tqmula, arsad<br />
araferi gagonila. yvelaferia iq: siwmindis SebRalvac, xalxisa<br />
da misi rwmunebis qirdvac, RvTis gmobac da TaRliTobac,<br />
_ erTis sityviT, yovelgvari borot-moqmedeba, usazizRres<br />
sarCulze damyarebuli. mokled roma vsTqvaT, saqme Seexeba<br />
axalgvar TaRliTobas – ZvelisZvel saistorio naSTebze<br />
warwerebis gamocvlas, warwerebis mospobas iq,<br />
sadac es gamocvla saWiro ar aris, yovelgvar<br />
borot-moqmedebas, marTl-madidebel eklesia-monastrebis<br />
wasarTmevad Cadenils... vinme mRvdeli gulisxmobs<br />
marto axalcixisa da axalqalaqis mazras, magram mas<br />
imnairisave safuZvliT SeeZlo mTel marTl-madidebel<br />
saqarTvelozedac eTqva igive.<br />
_ magram tyuilad SeWmaxnili ambebi xom ar aris es? „vinme<br />
mRvdeli~ gamogonili adamiani xom ar aris? zRapari xom ar<br />
aris mis mier moTxrobili ambebio? _ gaiocebs mkiTxveli.<br />
_ ara, srulebiTac gamogonili rame ar aris, arc zRaparia,
62 63<br />
odnavadac gadametebuli ambavic ki ar aris. ara, aq arc<br />
TiToeuli kerZo SemTxvevis ganzogadebaa. mis mier moTxrobili<br />
yvelaferi namdvili WeSmaritebaa, romlis ueWveloba<br />
gasWvirs missave nawer TviTeul sityvaSi; gamogonili piri<br />
rodi aris es sawyali soflis mRvdeli, Zvel ieremiasaviT<br />
ierusalimis nangrevebze Tavis winaparTa sidiadis mware bedze<br />
mgodebeli. misi cremli da ruduneba Cven yvelas momarT<br />
warmogzavnilia.<br />
_ yvelaferi es namdvili, gulwrfeli misi mwuxarebis<br />
Sedegia.<br />
diax, yovelive es sinamdvilea, _ samwuxaro sinamdvile, romelic<br />
Seexeba araTu marto „vinme mRvdlis~ mier dasaxelebul<br />
midamos, aramed bevr sxva alagsac sruliad mTel saqarTvelos<br />
mxarisas. marto mtkvris da Woroxis saTaveebis gayolebiT,<br />
yarsamde da erzrumamde moyolebuli, sadac saqristiano<br />
siZvelis yvela naSTebze, gansvenebulis meistorie d.<br />
baqraZis mowmobiT, qarTuls garda arasodes araviTari sxva<br />
warwera ar yofila, _ aramed Cveni marTl-madidebel mxris<br />
TviT SuagulSi Taviss saqmes arigebs. taZrebs angreven, siwmindes<br />
itaceben, warwerebs spoben, axals sTxzaven maT magier,<br />
_ TviT mkvdarTa gansasvenebeli, sasaflaoebic ki ver aSorebian<br />
am saerTo xvedrs.<br />
gnebavT damamtkicebeli sabuTebi? aravisaTvis saidumlo<br />
aRar aris, rom Tbilisis zogierTi eklesiebi, romlebic mar-<br />
Tl-madideblebis iyvnen, exla marTlmadideblebs aRar aqvsT...<br />
aravisaTvis saidumlo aRar aris, rom SesaniSnavi TeleTis<br />
monasteri, Tbiliss ramdenime versiT daSorebuli, marTlmadideblebis<br />
xelSi aRar aris....<br />
yvelam icis, rom varTaSenSi wm. elises taZari warTmeuli<br />
da miTvisebulia.<br />
samSvildis sionis eklesia ukve moTvalTvalebulia wasarTmevad;<br />
TiTqmis mimqrali meaTe saukunis misi warwera <strong>somx</strong>uri<br />
warweriT aris Secvlili.<br />
iqve patara qarTvelebis eklesia, merve saukuneze araugvianes<br />
aSenebuli, Sesanax adgilad aris gadaqceuli...<br />
bolnisis sioni, xrams gaRmiT, Tu ara vcdebi, mefis farsman<br />
meoTxis mier aSenebuli meoTxe saukuneSi _ marTlmadidebelTa<br />
siwminde, sadac meCvidmete saukunis gasvlamde<br />
saepiskoposo kaTedra iyo, vaxtang gorgaslanis mier dawesebuli<br />
_ sadavod gamxdara da dRes Tu xval, lamis, sxvis<br />
xelSi Cavardes.<br />
warTmeulia nuxas axlos giSis taZari, is taZari, sadac<br />
giSelebi mRvdel-mTavrobdnen.<br />
amasve upirebdnen qurmuxis taZars, wm. giorgisas, magram<br />
xalxma ZaliT gamodena taZridan mtaceblebi.<br />
Caldiris tbasTan daqceulia erTi qarTuli eklesia da<br />
qvebi kardakar aris datacebuli.<br />
SesaniSnavi siRnaxis (siRnaRi-a.u.) cixe TiTqmis sul dangreulia<br />
da qvebi daparulia. iqve qarTuli warwerebi uZveles<br />
sasaflaoze waSlilia da <strong>somx</strong>uriT aris Secvlili.<br />
loris cixeSi mTlad moispo qarTuli warwerebi...<br />
gaqra gujabis eklesiis warwera borCalos mazraSi.<br />
erT Zvelis Zvel da miviwyebul sasaflaoze erT qarTvelebis<br />
eklesiasTan, kuCenbaxis minis qarxnis axlos, bolo xanebSi<br />
gaCnda sul axlad axali fiqalebi, axalis <strong>somx</strong>uris warwerebiTurT...<br />
kelageris cixeSidac eseve xdeba.<br />
da sxva, da sxva!<br />
rom cota meqeqa Zveli gazeTebi an da, miT umetes, rom<br />
momewadinebia dawvlilebiT alagobrivi cnobebis Setyoba, maSin<br />
am axlad gaCenil barbarosebis moRvaweobis nusxa dausrulebeli<br />
Seiqmneboda.<br />
daqceva, isev daqceva, da xel axali daqceva, da bolo ar<br />
uCans am daqcevas Cveni mxrisas...<br />
mere sad aris mmarTveloba, sad aris gamoqveyneba, sad aris<br />
dacva imisa, rac Rirsia dacvis?<br />
mmarTveloba <strong>somx</strong>ebis xelSia, gamoqveynebac maT sajiriTod<br />
gamxdara, mere dacva... igi mxolod <strong>somx</strong>ebis mizan-ganzraxvisaTvis<br />
sufevs... rasac me viwerebi, es yvelam ukve icis, yvelas<br />
zizRs hgvris, magram dabeWdviT ki mxolod naglej-nagleje
64 65<br />
bad Tu SeiZleboda amis gamomJRavneba da isic erTaderT<br />
„iveria~ „iveria~ 1894, 1894, 1894, #114<br />
#114<br />
qarTul gazeTSi. aqauri <strong>somx</strong>uri gazeTebi, rusul enaze gamomavali,<br />
amgvar saqmeebs gverds uqceven. erTad erTi rusuli<br />
gazeTi „kavkazi~ ki ver hbedavs amis Sexebas, radganac grZnobs<br />
risxvas sacenzuro komitetisas. statiebi am gvar saqmeebis<br />
Sesaxeb yvela grZeldeba Zalian Tamamad, radganac sxva da<br />
sxva erovnebebs Soris simZulvaris aRmZvrelad arian miCneulni.<br />
amave dros ki siyalbe ufro da ufro warmatebaSi<br />
Sedis da, albaT, momavlisaTvis erovnebaTa damakavSireblad<br />
miuCneviaT igi.<br />
nu Tu es yvelaferi dausjelad gagrZeldeba? nu Tu mar-<br />
Tl-madidebel mRvdlebs marTl-madidebel mxareSi ar daaclian<br />
marTl-madideblobas?~<br />
amiT Tavdeba es werili, romelsac boloSi xels awers<br />
„qarTveli~. magram es gulis wyroma da ruduneba damweris<br />
vinaobas ki ar miewereba, rasakvirvelia, aramed im samwuxaro<br />
movlenebs, romlis mowame, rogorc Cans, igi gamxdara. aramc<br />
Tu qarTveli, aramed yoveli adamiani aReldeba, albaT, amgvari<br />
ambis gagonebaze. Cven mxolod isRa gvrCeba, rom movucadoT<br />
kidev dawvrilebiT yvela zemoxsenebuli borotqmedebis gamoaSkaravebas!<br />
swored samarTliania zemoxsenebuli werilis<br />
damweris godeba da wuxili. miT ufro samZimo aris es<br />
wuxili da sarwmunoebis SembRalveli garemoeba, rom amas<br />
SevyurebT da vismenT am me-19 saukuneSi».<br />
„axalcixe „axalcixe da da safaris safaris monasteri~<br />
monasteri~<br />
«... aqaurs qarTvelobas, cota ar iyos, aklia unari gansjisa,<br />
TviT-moqmedebisa da gonebis moZraobisa. Tumca, am bolo<br />
dros mozard TaobaSi iRviZebs xalisi wignis kiTxvisa da<br />
swavlisa, magram, samwuxarod, isini aqnobamdis moklebulni<br />
arian samkiTxvelosa, Tumca am erTisa Tu oris wlis winad<br />
aqaurma qarTvelma naswavlma axalgazrdobam Camoagdo saubari<br />
am friad saWiro da sayuradRebo sagnis Sesaxeb, krebac<br />
moaxdina im saqmis mosarigeblad, Tu ra gziT sjobia samkiTxvelos<br />
daarseba Zvelis qalaqisaTvis, magram, samwuxarod,<br />
saTaveSive Sewyda es xalxisaTvis friad sakeTilo saqme,<br />
radganac am krebazeve damswre adgilobrivma mazris ufrosma<br />
winaaRmdegoba gamoucxada im sabuTiT, rom axalcixeSi ukve<br />
aris somexTagan daarsebuli wignT-sacavi... Zvelis qalaqis<br />
qarTveloba srulebiT ver sargeblobs am sazogado wignTsacaviT<br />
da mizezi amisa unda iyos is, rom qarTuli iq Zalian<br />
naklebad moi poveba da, amasTanave, weliwadSi sami maneTis<br />
gadaxda friad saZneloa gaRatakebul qarTvelebisaTvis.....<br />
wm. varTanis da macxovrisa gaSenebulia qalaqis axal nawilSi:<br />
varTanis eklesias qarTvelebi uwodeben ioane naTlismcemlis<br />
saxels, radganac, rogorc ambobs xalxi, winad am<br />
adgilas qarTvelebis ekklesia yofila aSenebuli ioane naTlis-mcemlis<br />
saxelobaze, magram Semdeg <strong>somx</strong>ebs rogorRac<br />
«arTvinSi erTi didi ekklesiaa, Turme, Zvelis-Zveli. iqaur<br />
<strong>somx</strong>obas mouwadinebia mzamzareulad am eklesiis daCemeba.<br />
minam daiCemebdnen, berZnebi Sescilebian – eg eklesia ZvelTa-<br />
dausakuTrebiaT es ekklesia da mis adgilze auSenebiaT axlandeli<br />
wm. varTanis ekklesia...<br />
e. e. Sildeli Sildeli». Sildeli<br />
ganve qarTvelebisa yofila, maSasadame, CvenTvis, viTarca mar-<br />
TlmadideblebisaTvis, ufro uprianiao. am ekklesias marTl-<br />
„iveria~, „iveria~, 1902 1902 w. w. #256<br />
#256<br />
madideblobis niSnad zeda hqonia qva qarTulwarweriani.<br />
„xatis „xatis „xatis sofeli sofeli (borCalos (borCalos mazra)~<br />
mazra)~<br />
<strong>somx</strong>ebs aRarc uciebiaT, aRarc ucxelebiaT, auRiaT igi qva da<br />
«es sofeli aris gaSenebuli md. loqis wylis xeobaze.<br />
sadRac waubrZanebiaT da miumalavT. am gziT igi eklesia<br />
masSi 35 komli qarTvelia da 7 – somexi. soflis Sua<br />
marTlmadidebelTaTvis xelidam gamoutacniaT da dRes <strong>somx</strong>ebs<br />
adgilas yviTeli qvis ekklesiaa ZvelisZvelad aSenebuli.<br />
dauCemebiaT (ix. d. baqraZe „Àðõåîëîãè÷åñêîå ïóòåøåñòâèå<br />
meore ekklesiac wminda giorgisa friad Zvelia da Tlili<br />
ïî Ãóðèè è Àäæàðèè~, gv. 41)» [3].<br />
qviT naSeni. moxuci kacebi amboben, rom Zvels dros es ekkle
66 67<br />
sia qarTvelebis xelSi iyovo, magram JamTa uwyalo trials<br />
orive zemod moxsenebuli ekklesia gaunadgurebia da Seumusravs<br />
urjulo aRa-mahmad-xanis xeliT. dasustebul qarTvel<br />
ers Semoesivnen <strong>somx</strong>ebi, romlebic moedven mTels borCalos<br />
da xatis sofelic am beds ewia. xelT igdes wminda giorgis<br />
ekklesia da misi kar-midamo, uSiSrad amtkiceben, es ekklesia<br />
erTma Cvenma mefeTaganma aaSenao. axla mkiTxveli qvemoT moyvanil<br />
warweridgan mixvdeba, Tu xatis sofeli romelma aru-<br />
Tinam daaarsa an eklesia romelma hairikam aaSena. xatissoflis<br />
ekklesiis Sesaval karebis qvas aweria: „q. ese adidos<br />
RmerTman mefeTmefe: patroni mariami: Cven TurmaniZe: Turman<br />
da mecxedre Cveni qeTevan yizzilbaSid viyveniT da rodesac<br />
bednierman yaenman wyaloba uyo da mefe rostom qarTlis<br />
samefod gamogzavna, Cvenc wyaloba gviyo da Tan gamogvatana<br />
da gviboZa Cveni mamuli samkvidro da xatis-sofeli: aoxrebuli<br />
dagvxvda yoveli: xolo bednieris yaenis da rostom<br />
mefis wyalobiT isev avaSeneT da asre vaTarxneT: saqarTvelos<br />
mefeTagan da mepatroneTagan ara eTxovebaT ra: ar safari:<br />
ar kodis puri: ar sabalaxe: ar kuluxi 4 da arca ara sxva<br />
saxelmwifo saTxovari: xolo erTi laSqriT nadirobisagan<br />
meti: movZuldi me RmerTsa qeTevan da moiwia Cemzed gangeba<br />
risxvis mRvTisa da ama soflad gardaxda patroni Cemi da<br />
Svili Cemi gedali: davrCi uZeod: aqa miicvala: vaSene yovlad<br />
wmidis taZari sulisa misisa saxsrad: eha ubiwoo biw Seuxebelo,<br />
romelman daitive dautevneli qriste meufe: RmerTi<br />
Cveni: Seiwire mcire ese mosarTmeveli da nacvlad miuge gedalis<br />
mowyaleba Seni da asmine xma tkbili sameufo:“<br />
manamdin qeTevans Svili gardaecvleboda da aagebda am<br />
ekklesias „sulisa misisa saxsrad“, manam sad loculobda an<br />
TviT an aq mcxovrebi qarTveli eri? saidan warmosdga am<br />
soflis saxeli: „xatis sofeli“.<br />
4 kuluxi, e.i. Rvinis gadasaxadi, romelic erTmeodaT saeklesio<br />
glexT Zvel dros ekklesiis sasargeblod, xolo erTmeodaT meaTedi<br />
odes mefe rostom (da ara aruTina, rogorc <strong>somx</strong>ebs<br />
hgoniaT!) yizilbaSSi yofila wayvanili imaze winadve, rogorc<br />
igulisxmeba, am sofelSi yofila Zlieri xati, romlis Tayvanis<br />
sacemlad mivlenilan sxva-da-sxva mxridgan aq salocavad,<br />
anu Ramis saTevad da am xatis mizeziT soflisaTvisac uwodebiaT<br />
saxelad xatis sofeli, ra saxeliTac aqauri yvela<br />
mcxovrebi axlac ixsenieben. arian moswrebulni moxucni,<br />
romelnic gvimtkiceben, rom Zveli droiTganve ekklesia iyo<br />
wm. giorgis saxelobaze da <strong>somx</strong>ebisagan qarTul trapezis<br />
moSlamde da dasakuTrebamde aq iyrida Tavs qarTveloba<br />
yovel aTs giorgobas, e. i. am ekklesiis xatobis dRes.<br />
wm. giorgis xseneba am dRes, e. i. aTs noembers, icis<br />
mxolod saqarTvelos ekklesiam.<br />
m. m. s. s. baidoSvili baidoSvili5<br />
».<br />
„iveria“ „iveria“ 1902w. 1902w. #156<br />
#156<br />
«borCalo. borCalo. swored zneobriv Seuracxyofad unda CaiTvalos<br />
is, rasac amJamad gviSvrebian aqauri „aramiancebi”<br />
qarTvelebs. romeli erTi vitiroT, ra ambavia Cvens Tavs?!<br />
nuTu JamTa uwyalo trialiT dasjili eri unda aqamomde<br />
itanjebodes ZmaTaganac? es aris ZmaTa Sviloba?...<br />
borCaloze metad „aramiancebisagan“ klanWgakruli mxare<br />
arsad moipoveba. es yvelam viciT, rom, sadac rame upatronod<br />
iyo, yvela amisTanebs „aramiancebma“ mohkides xeli da daepatronnen<br />
da, romlis dapatronebac veRar moaswres, TavianTe-<br />
5 m. s. baidoSvili _ mRvdeli da gulmxurvale mamuliSvili, stefane<br />
baidoSvili (zogierT werilSi baidaSvilad moxseniebuli), romelic<br />
gasuli sukunis dasawyisSi guldaTuTquli werda qarTvelTa istoriuli<br />
naSTebis ganadgurebis Taobaze. mRvdeli stefane uSiSrad amxelda somexTa<br />
taciaobas, mzakvrobasa da veragobas, maT mier qarTvelTa marTlmadideblur<br />
taZarTa dasakuTrebasa da qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebas. misi cxovrebisa da<br />
moRvaweobis Seswavla, aseve, aRsasrulis gamokvleva da gamoqveyneba, vfiqrobT,<br />
daainteresebs sazogadoebriobasa da, metadre, eklesiis wevrebs.
68 69<br />
buri xazi mainc daatyes da namdvili patronis saxeli waSales.<br />
dRes qarTvels ers guli utiris Tavis Zvel naSTebis unugeSo<br />
mdgomareobis gamo. sad aris Cveni tirilis da Civilis<br />
pasuxi?! borCalos mazraSi, maSavris xeobaze s. dmanisidan<br />
dayolebuli axlandel araxlomde mTeli Cveni Zveli naSTni<br />
an TaTrebis xelSia da anadgureben, anda „aramiancebs“ upyriaT.<br />
aviRoT exla is ekklesiebi, romlebic ki arian mebatonis<br />
mamulebze. es ori Tu sami weliwadia, aSkarad veRar bedaven<br />
„ZmaTaSvilebi“ taciaobas, magram aqa-iq xucurad nawer qvebs<br />
aZroben da maT magier kedlebSi smen sxva qvebs zed-warweriT<br />
„aramianculs“ enaze. aravin hyavs damSleli, vinaidgan<br />
Cvenma „aRmaSeneblebma“ daaTaves, dayides mamulebi da samudamod<br />
gadasces meliq-aRebs. visac es saqme eintereseba, nu<br />
daiSurebs oriod maneTs da erTi amoixedos, Sexedos kviracxovelis<br />
eklesias s. akaurTaSi, daaTvalieros misi Signi-<br />
Ti da gareTi kedlebi, rom naTlad dainaxos da Seityos<br />
„aramiancebis” saqmeni sazRaproni. s. tanZiaSi gauqmebuli,<br />
mSvenier gegmaze aSenebuli RvTis-mSoblis saxelobaze ekklesia<br />
mxedrulis zedwarweriT, dRes Tu xval hrCebaT <strong>somx</strong>ebs;<br />
agreTve s. qveSic. ratevanSi kidevac gadaukeTebiaT TavianT<br />
wesze da ar SercxveniaT imisi, rom TviT ekklesiis amSenebeli<br />
qarTveli Tavadi b. baraTaSvili Sig asaflavia. bolnisis<br />
(xatis sofeli) wmida giorgis ekklesia didi xania monaTles<br />
„surf geurqaT“...<br />
mRvd. mRvd. st. st. baidoSvili<br />
baidoSvili».<br />
baidoSvili<br />
„mwyemsi~, „mwyemsi~, 1901 1901 w, w, #36.<br />
#36.<br />
«... wirva-locva kargia, magram marto amisTvis ara varT.<br />
Tu xelebi dabmuli gvaqvs, Wkua-gonebas raRaT vabamT? maS,<br />
gvargebs axla Zili, rom saxelic aRmogvifxvran lamis „msoflio<br />
matyuarebma~?<br />
TibaTvis 30 iyo, rom q. Tbilisidam qveSis samrevloSi<br />
wamoveli. dilijanSi eqvsi siraji rumbebisaviT dawyobiliyvnen.<br />
iseTi politikuri laparaki Seqmnes, rom me, rogorc<br />
qarTvels, dameZina. araxlos xidze rom movediT, xidis xmau-<br />
robam gamomaRviZa da Semomesma qarTuli laparaki: „va, mundreks<br />
sul sZinavs~. me gavnabe suli, Tvalebi davxuWe _<br />
zveraobisTvis bodiSs vixdi _ „Cemma mzem _ daiwyo beberma<br />
sirajma – cocxlebi arian, magram sZinavT, me martod ar<br />
vlaparakob magaT knazebze (kniazebi-a.u.), eg terterebic (igulisxmeba<br />
mRvdlebi-a.u.) axirebuli gulCvilebi arian da!<br />
Sen oRond „genacvale, Seni Wirime~ uTxar, Torem, ginda, ekklesiac<br />
waarTvi, Tavs mogaSorebs. ai, Cveni ratevanis ekklesiac<br />
egre ar iyo, mundrek qarTvelebi TiTonve vamuSaveT mis SekeTebaze<br />
da veubnebodiT, TqvenTvis vSromobTo. tyapuWs Zalian esmis,<br />
ekklesia haosis wesze keTdeba Tu qarTvelebisa?....<br />
_ maxlas, eg ekklesia RvTisaa _ daiwyo meorem _ magram<br />
aiRe es knazebi, mamulebi ro daaTaves da dayides, sarqisjan,<br />
axla ekklesiebs aRar ugdeben yurs. bemurazi viyo, Tu erTi<br />
oci wlis mere axali eCmiawini aq ar gaimarTos. aq rom<br />
mouravad viyav, Cemi knazi oTx weliwadSi erTxelac ar amovidoda<br />
da axla Zalian medardeba, mamuli eyideba Tu deduli?<br />
to! mundrek, Senc purs sWam da mec, gaiRviZe, gacocxldi, Tu<br />
ara da, cocxali mainc Caweq miwaSi da! raRa es, raRa is,<br />
qarTvelebis sicocxle _ namdvili msoflio Teatria. ras<br />
vSvrebiT xolme patara bolnisSi, saca 35 komli qarTvelia.<br />
iq wm. giorgis ekklesia daviCemeT, dRes-xval da vakurTxevT:<br />
RmerTma acocxlos Cveni baindurovi, man saxlebic aaSena saekklesio<br />
mlocvelTaTvis da giorgobas (10 íîÿáðÿ) aseTi ambavi<br />
gvaq, rom, ha! vin ari patroni, erTi gviTxras: to, eSmakis<br />
fexebo, Tqven kalendarSi aT giorgobas arc giorgi ixseneba,<br />
arc geurqa da radgan ekklesiac Zveladve wm. giorgis aSenebulia,<br />
qarTvelTagan xatobac amitom xdeba aqao... saqme, axperjan,<br />
imaSia, rom dResac arian qarTvelebi iqve mcxovrebi, romlebic<br />
moswrebian am ekklesiis <strong>somx</strong>urad gadakeTebasa, magram<br />
usapno urmisaviT rom WraWiWruW ar mohyvnen, Cvenc viciT<br />
wamali `ai, esenic, ai, paron!~....<br />
ai, es ambavia Cven Soris, mkiTxvelo, rom gaiWeroba ar<br />
mexmara Cem TavaT, ise gvekargeboda wm. giorgis ekklesia,<br />
rogoradac tfilisis exlandeli vanqis sobori.<br />
mR. mR. baidoSvili<br />
baidoSvili».<br />
baidoSvili<br />
baidoSvili
70 71<br />
„iveria~, „iveria~, „iveria~, 1900 1900 1900 w, w, #30<br />
#30<br />
Jurnali Jurnali „mogzauri“, „mogzauri“, 1901 1901 w., w., #11<br />
#11<br />
«sofel SulaverSi marTlmadidebelTaTvis dawyebuli iyo<br />
„borCalos „borCalos mazra mazra da da masSi masSi mcxovrebi mcxovrebi qarTvelebi“<br />
qarTvelebi“<br />
asaSeneblad ekklesia, romlisTvisac 1895 wels saqarTvelos<br />
«...pirvelad Cven Tvalwin warmogvidgeba marcxniv, goris<br />
eqsarxosma daamtkica komiteti. mRvdelma m. stefane baidaS-<br />
ZirSi, xatis-sofeli, sadac marTl-madidebelT miZinebis ekvilma<br />
is azri warudgina komitets, rom saekklesiod arCeul<br />
lesia sdgas soflis Sua, xolo wm. giorgis eklesia sof-<br />
unda iyos adgili Sua sofelSi b-n yalamaqarovebisao. kolis<br />
TavSi, maRla gorazed, romelic, rogorc pirvel wermitetma<br />
moiwona es azri, magram b-ni yalamaqarovi ar dasTanxmda<br />
ilebSiac vTqviT, dRes <strong>somx</strong>ebis xelSia... aqedan ori versis<br />
am adgilis daTmobas. rogorc gamoCnda saqmeebidan, es adgili<br />
siSoreze Zevs <strong>somx</strong>ebis axali sofeli „bolnis-xaCina~. am<br />
saqarTvelos ruseTTan SeerTebis dros yofila saufliswulo<br />
qarTvel mefeebisa, zeda mdgara karis eklesia da moSorebiT<br />
niSi. am dros droebiT mmarTvels saqarTvelosas b-n krilovs<br />
yalamaqarovis mama-papisaTvis droebiT Caubarebia patronoba<br />
qarTvel mefeTa saufliswulo mamulisa. gasula xani. ekklesia<br />
daqceula (Tu dauqceviaT?), yalamaqarovebs auSenebiaT sacxovrebeli<br />
saxlebi, xolo niSi exlac dgas. am bolo dros,<br />
saqarTvelos mamulebis gamijvnis dros, yalamaqarovebs gamoucxadebiaT,<br />
rom vmflobelobT, rogorc saxelmwifo mamuls, radganac<br />
didi xnis dasaxlebulebi varT aqao.<br />
..... sanatrelia, sasuliero wodebam Sehkribos cnobebi im<br />
Zvelis taZrebis Sesaxeb, romlebic borCalos mazraSia, radgan,<br />
rogorc etyoba, bevri sxva saekklesio adgil-mamulebic<br />
unda iyos sxvaTagan daCemebuli.<br />
_______Svili<br />
_______Svili».<br />
_______Svili<br />
sofelSiac da mis irgvliv bevri Zvelis-Zveli nangrevi eklesiebia..<br />
...axaSenidan rom gaemgzavroT dasavleTisaken, maSaveras xeobaze<br />
gza-tkeciliT, or versze kidev venaxebia, mesame versze<br />
ki, marjvniv, mTis ZirSi, dainaxavT patara sofels, romelSic<br />
cxovrobs 26 komli qarTveli da 7 somexi. Sua gorakze<br />
sdgas patara, magram friad koxta eklesia, samgumbaTiani, jvris<br />
saxis gegmazed. ai, es sofeli gaxlavT ratevani. es mamuli<br />
sofliTurT Zvelad yofila Tavad baraTaSvilisa. odes mas<br />
moundomebia gayidva Tavis mamulisa, igi viRac fiToevs uyidia.<br />
mamulis yidvisTanave kankeli mouSlia, daudgams <strong>somx</strong>uri<br />
da ukurTxebia igi <strong>somx</strong>urad. mere es mamuli uyidia man-<br />
TaSevs da dResac mis sakuTrebas Seadgens. rodesac baraTaSvili<br />
gardaicvala, igi am eklesiaSi daumarxavT da Zeglic<br />
daudgamT. es rom namdvilad qarTvelebisa iyo da fiToevma<br />
gadaakeTebina da akurTxa <strong>somx</strong>urad, amas hmowmoben ara mar-<br />
„iveria~, „iveria~, „iveria~, 1899 1899 1899 w., w., #239<br />
#239<br />
to qarTvlebi, ratevanSi mcxovrebni, aramed TviT <strong>somx</strong>ebic.<br />
amazed aris oqmi Sedgenili 1900 wels 11 giorgobas da<br />
«am bolo dros borCalos mazraSi ramdenime saCivari<br />
wardgenilia mTavrobasTan.<br />
aRiZra somexTa mier samarTl-madideblo ekklesiebis miTvisebis<br />
...eklesia rom aaSenos memamulem Tavis miwaze, igi miwa mis<br />
gamo. tfilisis guberniis mTavrobam Suamdgomloba aRZra<br />
sakuTrebas aRar Seadgens, aramed sakuTrebas saeklesio uw-<br />
saqarTvelos eqzarxosis winaSe imis Sesaxeb, rom borCalos<br />
yebisas («Äóõîâíîå âåäîìñòâî»). ratevnis eklesiac ekuTvnoda,<br />
mazraSi gagzavniliyo Zvel qarTul siwmideTa da warwera-<br />
kanonsamebr, sasuliero uwyebas da arc mdgara „pomeSCikis~<br />
mxatvrobis mcodne kaci. misma maRal-yovlad usamRvdeloe-<br />
mamulze, amitom unda hqondes plani da Tav. baraTaSvilsac<br />
sobam gahgzavna am azriT sof. ratevanSi tfilisis anCisxa-<br />
misi gayidvisa araviTari kanonieri neba ar hqonda. agreTve<br />
tis taZris mRvdeli polievqt karbelaSvili, romelic am<br />
,saeklesio mamulebi da qoneba aravis SeuZlia dainarCunos<br />
dReebSi ukve misula daniSnuls adgilas».<br />
axlandelis kanonebis ZaliT didi xnis mflobelobiT, rogo-
72 73<br />
radac saxelmwifo mamuli. amisdagvarad, arc ratevnis eklesia<br />
da arc xatissoflisa ar unda SerCeT <strong>somx</strong>ebs, ris<br />
imedic utyuari WeSmaritebaa qarTvelTaTvis».<br />
Jurnali Jurnali Jurnali „mogzauri“, „mogzauri“, „mogzauri“, 1901 1901 w., w., #2.<br />
#2.<br />
„samxreTi „samxreTi saqarTvelo“<br />
saqarTvelo“<br />
saqarTvelo“<br />
«am dasaRups garemoebas qarTvelebma sul ver miaqcies yuradReba...<br />
aqedgan daviwyebT im eklesiebis da monastrebis moxsenebas,<br />
romlebic adre qarTvel mefeebs am kuTxeSi (borCalo-<br />
Si-a.u.) augiaT. bevri maTgani aoxrebula, bevri daqceula, magram<br />
Savs grigals kidev bevri gadarCenila... am kuTxis gacnobiT<br />
mkiTxvelT Tvalwin gadaeSleba qarTvelT ganvlili dro<br />
da mware mxvedr-suraTic, Tu sadme eri rogor cxovrobs,<br />
eZleva igi warmatebas da didebas, magram mcire ram ubeduris<br />
meoxebiT mere rogor ecema, rogor qreba misi kvali da mis<br />
nacvlad vin idgams ferxs. amis dakvirveba CvenTvis didad<br />
saWiroebas Seadgens, radganac qarTvel tomis ZeTa ricxvs vin<br />
ar izidavda Tvisken da ar asxvaferebda; qarTvel ZeTa ricxvs<br />
sastikad musravda yvelaferi da ukanasknel TviT eklesiurma<br />
wesmac ki uwyo dakargva, rais meoxebiT didi Zali qarTveloba<br />
gaukavSirda <strong>somx</strong>obas, <strong>somx</strong>is gvarsa, enas, znes da Cveulebas.<br />
...dmanisis taZari, Zveli kaTedra taSiris mxris episkoposebisa,<br />
mSvenivrad naSeni, ugumbaTo. aq episkoposis kaTedra<br />
arsebobda me-18 saukunis naxevramde. es taZari maSaveris<br />
mxares mdebareobs. igi ekuTvnoda orbelianebs... dRes am taZris<br />
midamoebi somexTa mdidrebs ekuTvniT da dmanisic maTs sakuTrebas<br />
Seadgens.<br />
qoberis monasteri, qarTvelTagan aRSenebuli, dRes <strong>somx</strong>ebs<br />
upyriaT.<br />
Zeli WeSmaritis monasteri, qarTvelTagan naSeni, dRes<br />
upyravT somexTa.<br />
manglisis eklesia, aRSenebuli konstantine imperatoris<br />
brZanebiT, qarTvelTa gaqristianebis dros, Semdgom aq dasva<br />
episkoposi vaxtang gorgaslanma. am taZarSi motanili yofila<br />
ieso qristes fexis ficari. Semdeg saukuneebSi erTs<br />
kedelzed dauxatavT mahmadi lomze mjdomare; mogviTxroben,<br />
rom saqarTvelos Semusrvis dros mahmadianebma es taZari<br />
mitom ar Semusreso. es taZari dRevandlamde arsebobs. dRes<br />
am taZris xeobas somexni manglaforas uxmoben!..<br />
TeleTis wmida giorgi dRes <strong>somx</strong>ebs upyravT, aq iyo<br />
Zvelad xati wm. giorgisa vercxlisa, qarTulis nawerebiT,<br />
Sewiruli erTis qarTvelis moloznisagan.<br />
axpatis eklesia, vrceli, gumbaTiani, vaxtang gorgaslanisagan<br />
aRSenebuli. dRes somexT upyriaT igi da <strong>somx</strong>ebis sakuTrebad<br />
aRiareben, somexT mefeTagan aRSenebuls, magram amaod.<br />
somexT es taZaric daikaves meTxuTmete saukunis Semdegidgan,<br />
rodesac am kuTxeSi qarTvelTa iwyes Semcireba, eseni qarTlis<br />
ganapir mcxovreblebad iTvlebodnen da amitom mahmadianTagan<br />
maTze Tavdasxma erTob xSiri iyo. yvela ubedureba<br />
pirvelad maT atydeboda Tavzed, mis meoxebiT moispnen axpatis<br />
kuTxis qarTvelni da maT magier somexni dasaxldnen,<br />
romelTac SemdegSi xeli staces am taZarsac.<br />
sanainis taZari, qarTvelT mefeTagan aRSenebuli, dRevandlamde<br />
Senaxuli, dRes igi somexT upyriaT da somexTa istoriasac<br />
igi Tviss tomis ZeTa sakuTrebad swamT, magram es ar<br />
aris marTali; rac qarTvel tomis ZeTa mospobiT axpats<br />
moevlina, igive moevlina sanainis taZars. vaxuStis dros, am<br />
ukanasknels ors taZarSi somexTa orqevatorebi (winamZRvari)<br />
msxdaran.<br />
Cven yvela eklesiebs aq ver movixsenebT, radganac maTi<br />
ricxvi erTob didia, sul rac Cven gvaqvs daTvlili, orasamde<br />
didi eklesia moi poveba, Tlili qvebiT naSeni, zogi sionis<br />
tola...<br />
dRes aqeTken qarTvelni Tu sadme cxovroben, Tu maTi<br />
kvali da fexi Semonaxula aqeT, iginic mTlad dacemulan,<br />
maTSi winaparT saxe waSlila, dRevandeli qarTvelni aRar<br />
arian mxvnel-mTesvel, saqonlis momSenebel da mevenaxe, rogorc<br />
adre iyvnen, romelT winaparT cnobebi dResac akvirvebs mxilvels».
74 75<br />
Jurnali Jurnali „mogzauri“, „mogzauri“, 1901 1901 w. w. #6<br />
#6<br />
is gasazom-dasayofad, Tbilisis sud-palatisas 1867 welSi<br />
„borCalos „borCalos mazra mazra da da masSi masSi masSi mcxovrebi mcxovrebi qarTvelebi“<br />
qarTvelebi“<br />
qarTvelebi“<br />
«garda berZnebisa da rusebisa, mTels borCalos mazraSi<br />
ganucxades, rom maT, yalanTarovebs, es mamuli daCemebuli<br />
aqvT Zvel droidamve, rogoradac saxelmwifo mamuli. arsebu-<br />
qarTvelebic cxovroben... cxovroben meti nawili Tavadebis<br />
lis kanonis ZaliT mamuli daumtkicda maT, rogorc saxelm-<br />
mamulze da sxva pirebisa. saSineli samwuxaro vaebis cxwifo,<br />
da SulaverSi mcxovrebni marTlmadidebelni qristianeni<br />
ovreba aqvT, radganac Cvens memamule TavadiSvilebs aqauri<br />
ki dResac ver Souloben Sesafers alags, rom iq eklesia<br />
mamulebi zogi dauyidniaT da, rac SerCeniaT aqamomde, mouravebad<br />
aaSenon, Tumca fuli ukve didi xania Sekrebilia da SarSan<br />
yvelgan s__i (<strong>somx</strong>ebi-a.u.) hyavT, romlebic ganwirulebamde<br />
samRvdelo mosamsaxureTa Static gamocxadda.<br />
udierad epyrobian qarTvel glexebs.<br />
bolnisis sionis taZari, aSenebuli mexuTe saukunis naxevardRes<br />
sofeli dmanisi Seadgens somexTa mdidrebis sakuTre-<br />
Si, farsman IV-sgan, qarTvelTa mefisagan da kaTedra qarTvel<br />
bas. am xeobis soflebi Seadgenen 11 Tu 12 samRvdelo samw-<br />
episkoposTa, dResac sdgas, rogorc saukuno saxsovari, qarTvelTysos.<br />
TiTo samwyso Sesdgeba eqvsi Tu Svidi dafantuli<br />
agan rjulisaTvis da samSoblosaTvis sisxlis Rvrisa. JamTa<br />
soflebidan. ramdenime samwyso sofeli Seadgens erTs sa-<br />
uwyalo viTarebisagan dRes igi naxevrad miwaSia dafluli,<br />
zogadoebas, romlebSiac, qarTvelebs garda, areulad scxovroben<br />
viwrod artyia galavani qvisa, win udgas maRali samreklo<br />
TaTrebi da <strong>somx</strong>ebic. eklesiebi yvela sofelSia, Cven wina-<br />
warweriT, romelic pirdapir TvaliT ver warikiTxvis, garSemo<br />
parTagan Zvelad naSenni, dRes zogi maTgani <strong>somx</strong>ebis xelSia.<br />
artyia venaxebi, mere sasaxle iq mcxovreb TaTrisa da merme<br />
...WeSmaritebas gadmogvcems aqauri istoria, rom odes TaTrebi<br />
irgvliv artyia mSvenieri saxnavi, sarwyavi miwa 100 deseti-<br />
iklebdnen aqaur mxares, maSin <strong>somx</strong>ebi modiodnen samxreTidan<br />
nazed meti, sakuTreba aRalarebisa efendiebisa, romlebic taZris<br />
da aqaur dacarielebul alagebzed ikalaTebdnen. Tu sadme<br />
gverdze scxovroben. friad ar eWaSnikeba xolme Cemi misvla<br />
qarTvelni iyvnen darCenilni, mosulni somexni imaTac ereod-<br />
iq am aRalars. am efendiebsac es kar-midamo ekklesiisa iseve<br />
nen tkbili eniT. Tbilisis aznaurTa deputatTa yrilobis<br />
aqvs daCemebuli, rogoraTac yalanTarovebs _ SulaverSi. neta<br />
saqmeebidgan sCans, rom, odes saqarTvelo ruseTs SeuerTda,<br />
im dros adgilebis mzomavi ras fiqrobda, rom am siwmidis<br />
saqarTveloSi gamogzavnil iqmna vinme b. krilovi. igi swers<br />
kar-midamos TaTrebs uzomavda?! am ekklesiis pirdapir, wylis<br />
SulaverSi mcxovrebs yalanTar yalanTarovs, rom mas droe-<br />
gaRma, mTis wverze, sdgas ekklesia msgavsi Tbilisis sionisa,<br />
biT mieRo mmarTveloba im saufliswulo mamulisa, romelSi-<br />
gumbaTiani, yviTelis qviT naSeni da SesaniSnavis CuqurTmebiT<br />
ac scxovrobda wined Svilis-Svili qarTvelTa mefisa aleq-<br />
mokazmuli, dRes marto gumbaTis Tavi aqvs dangreuli. es<br />
si. saqmeebidgan aRar sCans, b. krilovi ra iqna, droebac<br />
ekklesia sdgas aqauri Tujis qarxnis patronis i.T. boRaCis<br />
areuli gaxldaT im Jamad saqarTveloSi da mas aqeTia, rom<br />
mamulSi, romelic, rogorc man TviT miTxra, apirebs am ekklesi-<br />
es uZvirfasesi mamuli dRevandlamde yalanTarovebs darCaT.<br />
is ganaxlebas. am ekklesiis qveviT, aRmosavleTisken, mTis ZirSi,<br />
brZanebisamebr sasuliero mTavrobisa, 1899 welSi gagzav-<br />
gaSenebulia xatis-sofeli (patara bolnisi) es saxeli Zveli<br />
nil viyav borCaloSi eklesiis aSenebis saqmezed. aq miambes,<br />
droidganaa, radgan aq qarTvelebs iseTi Zlieri xati hqoniaT<br />
rom am yalanTarovebma, mas Semdeg, rac b. krilovma maT mamuli<br />
wm. giorgisa ekklesiaSi, rom yovel wliv am xeobis xalxi aq<br />
Caabara, daSales iq arsebuli feriscvalebis eklesia samefo<br />
iyrida Tavs xatobaSi. dRes es ekklesia <strong>somx</strong>ebs uWiravT,<br />
sasaxlisa da qva misi ixmares axal Senobebis agebazed. im<br />
Tumca am sofelSi 37 komli qarTvelia da 7 somexi. garda am<br />
komisias ki, romelic daarsebuli iyo saqarTvelos mamuleb-<br />
eklesiisa, aqve aSenebulia RvTis-mSoblis saxelobazed patara
76 77<br />
ekklesia, rostom mefis da dedoflis mariamis aSenebuli,<br />
maTis Svilis gedalis sulis sacxoneblad (rogorc Cans<br />
warweridan). wirva-locva am ekklesiaSi sruldeba<br />
qarTvelTaTvis, xolo wmida giorgis eklesiaSi somexTaTvis.<br />
es wm. giorgis eklesia daupyriaT <strong>somx</strong>ebs warsuli saukunis<br />
pirvel oc wlebSi, vinme dianbegis SanSievis wyalobiT da wm.<br />
trapezi <strong>somx</strong>urad SeucvliaT. axlac arian am sofelSi amis<br />
momswreni qarTvelni da TviT somexnic. dResac dResaswauli<br />
xdeba aq 10 noembers yovel-wliv, <strong>somx</strong>ebis kalendarSi ki am<br />
dRes arc giorgi ixsenieba da arc geurqa. es dResaswauli<br />
namdvili “nacionaluri” dResaswaulia qarTvelTa. <strong>somx</strong>ebs<br />
trapezis gadakeTebisTanave daviwyebiaT ekklesiisTvis saxelic<br />
gamoecvalaT. aqamomde 10 noembers, romel dResac aq Tavs<br />
iyris Tbilisis mdidari <strong>somx</strong>oba, wirvis mere gamovidodnen<br />
Svidi tertera „gorZakliTurT“ (blaRoCiniT) sadResaswaulod<br />
Semosilebi da uvlidnen qarTvelebs. maT ukan misdevdnen<br />
oTxi Tu xuTi kaci, romlebic hyiddnen wminda sanTlebs da<br />
yulabebiT fuls agrovebdnen mlocvelebSi, Sesawevnelad da<br />
gasavrceleblad somex-gr. sarwmunoebisa, rac akrZalulia kanoniT<br />
(miTiTebulia kanoni-a.u.). am nairi qceva <strong>somx</strong>ebisa warmogidgendaT<br />
TvalSi swored eCmiaZins da ara xatis-sofels. am<br />
eklesiaze da s. ratevnis eklesiaze aRZra kiTxva winaSe sasuliero<br />
da samxedro mTavrobisa 1899 w. adgilobrivma mRvdelma<br />
g. s. baidoSvilma da, rogorc xma dadis, ukve davalebuli<br />
aqvs maTs usamRvdeloesobas episkoposs kirions safuZvlianad<br />
gamoiZios am eklesiebis saqme da daubrunos isini<br />
qarTvelebs. ratevnis ekklesiis ambavs Semdeg movaxsenebT „mogzauris“<br />
mkiTxvels».<br />
ratevnis wm. giorgis eklesiis somexTa mier miTvisebis<br />
istoria, gadmocemuli 1901 w. Jur. „mogzauris“ #2-Si, werilSi<br />
„borCalos mazra da masSi mcxovrebi qarTvelebi“.<br />
werili Semdegi sityvebiT sruldeba: „etyoba, qarTvelebi ar<br />
sTmobdnen fiToevis mier gaRatakebul ratevnis wm. giorgis<br />
eklesias da saCivari SeutaniaT rusis mefis mTavrobaSi. Tu<br />
ras miaRwies, Sedegad Cans: dRes ratevnis qarTuli eklesia<br />
isev <strong>somx</strong>ebs uWiravT“ [2].<br />
«ratevnis Sesaxeb agreTve saintereso cnobebia 1901 wlis<br />
Jurnal „mogzauris“ #3-Si. am dros ratevanSi yofila 30<br />
komli, 105 mamakaci, 95 dedakaci. naxevari ukve grigorianul<br />
sarwmunoebas aRiarebda, gvarebi <strong>somx</strong>urad gadaukeTebiaT, magram<br />
dedaena qarTuli hqoniaT. aqvea xati-soflis Sesaxeb _<br />
aq 30 komli qarTveli yofila, magram naxevari <strong>somx</strong>ur grigorianul<br />
sarwmunoebas aRiarebeno da Tavi <strong>somx</strong>ebad miaCniaT,<br />
Tumca dedaena qarTuli aqvT da qarTulad laparakobeno... ai,<br />
somexi sasuliero pirebis antiqarTuli moRvaweobis Sedegi.<br />
„patara bolnisSi (xati-sofeli) rostom mefis mier XV<strong>II</strong> s-<br />
Si aSenebuli eklesiisaTvis mdidar kacs basilaSvils am eklesiis<br />
samreklos da galavnis aSeneba gadauwyvetia, magram<br />
qarTvel glexebs misTvis uari uTqvamT. maT TavianTi uari ase<br />
dausabuTebiaT: _ ratevanSi Cven mama-papebsac ase eubneboda<br />
fiToevi: Svilebo, gaixarjeT, SeakeTeT eklesiao. Cven gvamuSava<br />
da mere ki xeli agvaRebinao. ratevnelebi ueklesiod arian<br />
axlaco. basilaSvilic magas gvizamso. mRvdels Zlivs daurwmunebia<br />
glexebi _ basilaSvili qarTvelia: „Tu ki basilaSvili<br />
qarTvelia, mamao, maS imedi maqvs, rom Tqveni sityva marTali<br />
darCes CvenTvis. asruldes neba RvTisa da Tqveni“. mar-<br />
Tlac, basilaSvils Tavisi sityva Seusrulebia da gaxarebul<br />
qarTvelobas 25 dekembers 1901 wlisas, axlad aSenebulis<br />
kurTxeva didi zeimiT aRuniSnavT“. Cveni daudevroba, Torem<br />
<strong>somx</strong>ebi amisTana eSmakobas ver gabedaveno, Tundac SimSiliT<br />
yarabaRi moagondeTo _ mwared SeniSnavs publikaciis avtori.<br />
Jurnal „mogzauris“ imave nomerSi gvxvdeba aseTi cnobac:<br />
„vinme yalanTarovebma feriscvalebis eklesia samefo sasaxlisa<br />
daSales da saxlebis asaSeneblad gamoiyenes. yalan-<br />
Tarovebs daCemebuli aqvT saxelmwifo mamuli... bolnisis<br />
xaCenidan ori versis siSoreze, imave xeobaze marcxniv aris<br />
sofeli samwverisi, sadac qarTvelebic scxovroben, misdeven<br />
mebaReobas. mTeli es alagi ekuTvnis SanSievebs. aq, maRla,<br />
baRebis TavSi aris patara samebis eklesia, romelic ganuax
78 79<br />
lebiaT 1870 wels b. gr. da nino SanSievebs. TviT nino<br />
SanSievma miTxra, mas swadia am nangrevi eklesiis ganaxleba<br />
<strong>somx</strong>ur weszed, magram nanaxi sizmris winadadebisaebr qarTulad<br />
vakurTxebineo“ (Jur. „mogzauri“, 1901, #11, gv. 1046).<br />
amjerad ki gadaurCenia ufals samwevrisis qarTuli eklesia<br />
<strong>somx</strong>ebisagan, magram sabolood mainc ver dasxltomia zogierT<br />
somex sasuliero pirTa mtaceblur xels. amas mowmobs<br />
misi ruka-cnobarSi Setanis faqti.<br />
aqvea mravalmxriv sayuradRebo cnoba: „axalSens marcxniv<br />
akravs maRali gora zed patara Zveli dangreuli eklesiiT,<br />
romelsac axal „eli-babs“ uwodeben. mis dReobas qarTvelebi<br />
dResaswauloben meore kviras, wm. aRdgomisa. xolo berZnebi,<br />
romelTa sityviT aq Zvelis-ZveliT wm. winaswarmetyveli<br />
ilias eklesia yofila, dResaswauloben 20 ivliss. xatobis<br />
dRes aq ikribeba mravali berZeni sof. walkidan, winwyarodan<br />
da sxva mxridanac. am oTxi wlis winaT, aqaur „terterebs“<br />
sdomebiaT misi daCemebac, magram berZnebs, rogorc gaiWera<br />
xalxs, mklavi uxmariaT da terterebi am veeba goris wveridan<br />
mdinare maSaveraze tyapa-tyupiT CaurekiaT. eli-babis<br />
mTis Ziras, marjvniv, Tafanis mTaze, aris Zveli eklesia. igi<br />
da eli-babi gahyureben erTmaneTs da, rogorc Tafanis eklesiis<br />
kedlebis, iseve samwverisasa da xati-soflis wm.<br />
giorgis eklesiebisas, Zveli warwerani aRara etyoba ra, xolo<br />
zog alagas eSmakobiT axlad naCiCqnia <strong>somx</strong>uri asoebiT.<br />
amasve Civis vinme xucesi gamoqveynebul vrcel werilSi _<br />
„Cveni istoriuli naSTi da maTi sve“ -_ „Zvel naSTebs aRar<br />
asveneben da ZalmomreobiT iCemeben (<strong>somx</strong>ebi)... angreven Zvel<br />
naSTebs, warwerebs spoben da Cven ki ese gvZinavs, dro ar<br />
aris. droa, Tvalebi movifSvnitoT, movideT axlos, vnaxoT es<br />
mokakane qaTmebi da erTad viRonoT rame naSTebis Sesaxeb“<br />
(gaz. „iveria“, 1895, 172).<br />
etyoba, sxvisi eklesiebis miTviseba somex sasuliero pirebs<br />
sisxlSi hqoniaT... samwuxarod, qvemo-qarTlSi Zvel qarTul<br />
eklesiebze qarTuli epigrafikis amofxeka da <strong>somx</strong>uri warwerebis<br />
mijRabna axlac grZeldeba... am ramdenime xnis win<br />
televiziis „macnemac“ gadmosca analogiuri umsgavsoebani,<br />
rasac sCadis am mxaris mcxovrebi zogierTi somexi» [2].<br />
sofel ratevnisa da „eli-babis Sesaxeb igive istoriebia<br />
moTxrobili 1901 wlis # 273 gazeT „iveriaSi“. werili<br />
Semdegi sityvebiT mTavrdeba: «da amis Semdeg kidev kacTa<br />
siZulvils gvikiJineben, Tu vityviT, rom saqcieli im vaJbatonebisa<br />
dasagmobia».<br />
1901 wlis Jurnal „mogzauris“ #21-Si moTavsebuli<br />
werilis „borCalos mazra da masSi mcxovrebi qarTvelebi“<br />
avtori gadmogvcems: «soflis (igulisxmeba akura, romelic<br />
baraTaSvilis yofila da viRac somexisTvis sofel yamarloze<br />
gaucvlia-a.u.) Sua alagas sdgas qvis eklesia, romelic<br />
Zvelad RvTismSoblis saxelze yofila nakurTxi. axal mebatones<br />
igi mcired SeukeTebia da Cveulebisamebr miudgams<br />
<strong>somx</strong>uri qvis trapezi. magram trapezis mSenebloba dasrulebuli<br />
ar yofila. arc nakurTxia. miuxedavad amisa, Civis<br />
avtori, „qarTveli mRvdeli arasodes ar uxdis am eklesiaSi<br />
parakliss Tavis mrevls, radgan adgilobrivi mebatone ar<br />
aZlevs nebas“. ai, amas hqvia „gareulma qaTamma Sinauri gaagdoo“.<br />
qarTuli sikeTiT gayvizinebuli CarCi mkvidr qarTvels<br />
qarTul eklesiaSi siaruls ukrZalavs, im dros, roca<br />
yvela drois kanoniT akrZaluli iyo eklesiis dasakuTreba,<br />
rac mamulis yidva-gayidvis dros unda yofiliyo gaTvaliswinebuli.<br />
am kanonis Sesaxeb avtori didi imediT miu-<br />
TiTebda wina werilSi, magram, Cans, amaod Cauvlia qarTvelTa<br />
yovelgvar mcdelobas. kargi, iuridiuli samarTali iqiT iyos,<br />
xom arsebobs adamianuri sindisi, dauwereli zneobrivi kanonebi...<br />
bolos avtori isev rusis mTavrobas mimarTavs: „saWiroa,<br />
mTavrobam am SemTxvevas adre Tu gvian yuradReba miaqcios<br />
misTvis mainc, rom aq myof qarTvelebSi sarwmunoeba ar Seiryes.<br />
vinem droa, visac asxia yuri sasmenad, isminos!“ _ afrTxilebs<br />
sevdianad avtori TanamemamuleT Tu mTavrobas... fitareTis<br />
eklesiaze SeniSnavs _ „upatronoT aris jerjerobiT,<br />
Tu „iancebi“ ar daepatronneno. sofel tanZiaSi, sulxan-sabas
80 81<br />
mSobliur sofelSi, aris eklesia – qarTul-xucuri warwerebiT,<br />
magram, amis miuxedavad, „ter-karapets“ klite daudvia zed<br />
da uwodebs somexTa eklesias“. vfiqrob, Tavxedoba da usircxviloba<br />
am „ter-karapetaze“ Sors ver wava!<br />
vecadeT, faqtobrivi masalis meSveobiiT warmogvedgina qvemo<br />
qarTlSi qarTuli eklesiebis somexTa mier miTvisebis arc<br />
Tu sanaqebo saqcieli. ara da, gasul saukuneSi Cvens winaprebs<br />
saqmiT ubrZoliaT, raTa somex sasuliero pirTa da somex<br />
vaWarTa xelyofisagan gadaerCinaT es uZvelesi qarTuli salocavebi.<br />
samwuxarod, amaod Caiara maTma mcdelobam da yvela<br />
aRniSnul eklesias da bevr kidev sxvas mainc daepatronnen<br />
<strong>somx</strong>ebi da dRes isini Setanilia ruka-cnobarSi» [2].<br />
axla baton ivane Ciqovans davugdoT yuri, romelic <strong>somx</strong>ebis<br />
mier binaZoris eklesiis miTvisebas uCivis:<br />
gazeTi gazeTi „iveria~, „iveria~, „iveria~, 1902 1902 w., w., #153<br />
#153<br />
«Sulaveri (borCalos mazra). Sulavridgan 3 versis man-<br />
Zilzed, maRlob alagas mdebareobs SesaniSnavi, ZvelTagan naSeni<br />
cixe. ramdenime xnis winaT momixda SulaverSi gavla. aq<br />
scxovroben „ganaTlebuli~ <strong>somx</strong>ebi. Camovarda laparaki, Tu<br />
rogori mamacni yofilan magaTi winaparni. erTma maTganma<br />
Tavmomwoned daiZaxa: „es SesaniSnavi cixe Cven ZvelTagan danatovari<br />
ariso~. davekiTxe: saxelad ras uwodeben im aremares,<br />
sadac es cixe aris meTqi. „binaZorsao~. am saxelma damafiqra.<br />
gavida ramdenime xani da kvlav momixda iqiT yofna.<br />
cixis axlos vnaxe sasaflao. sasaflaos qvebzed qarTuli<br />
warwerebi vnaxe. amasac Tavi gavanebe da mivedi cixis galavan-<br />
Tan da Zlivs gadavel masSi. metad maRali kedlebi aqvs.<br />
davapire irgvliv Semovla, magram galavani dids manZilze<br />
aqvs Semortymuli. bolos vipove Camongreuli kedeli da<br />
gadavedi. Sua alagzec cixea SesaniSnavi xelovnebiT agebuli.<br />
gamikvirda: am didi xnis win aSenebul da xavsmokidebul<br />
cixis kedlebze SevamCnie axlad Casmuli TeTri qvebi <strong>somx</strong>uri<br />
warwerebiT, gegonebaT, guSin CausvamTo! qarTuli naweri<br />
ki gadaufxekiaT. droa, yuradReba mivaqcioT mama-papeul dan-<br />
atovars. Tu Sno ara gvaqvs SeZenisa, ZvelTagan danatovari<br />
mainc davicvaT» [2].<br />
«mitacebis seni ise iyo gamjdari somex sasuliero pirebSi,<br />
rom mahmadianur garemoSic ki ar Takilobdnen am saqmes da<br />
cdilobdnen, xelT egdoT qarTuli eklesiebi. ai, ras wers<br />
„ingilo janaSvili“ (mose janaSvili) – „garda xsenebuli<br />
eklesiebisa, kidev aris belaqnis bolos erTi eklesia, romelsac<br />
lekebi eZaxian „nuriqilisa“ – eklesia madlisa. is yofila<br />
didad mSvenieri da gumbaTiani, Semovlebuli zRudiT. belaqanSi<br />
movaWre <strong>somx</strong>ebs misi daCemeba hsurdaT, magram tura<br />
vaCnaZes STamomavlebma – galajovebma neba ar misces“ (Jurn.<br />
„mogzauri“, 1901, #8-9). amave JurnalSi (1903, #1-4) ingilo<br />
janaSvili werilSi „hereTis aRwera“ aRniSnavs: sofel vardaSenSi<br />
XIV saukunis adrindeli eklesia arsebula, ilia<br />
winaswarmetyvelis saxelze. misi Sesavlis karze xucuri<br />
warwera yofila. 1855 wels qarTuli marTlmadidebluri<br />
sarwmunoebisaTvis uRalatnia am eklesiis mnaTes, vinme aleqsandre<br />
silikovs, da grigorianuli mrwamsi miuRia. mas moundomebia<br />
am eklesiis dangreva da misgan <strong>somx</strong>uri eklesiis<br />
aSeneba, magram qarTvel marTlmadidebel mosaxleobas amis<br />
neba ar miucia. maSin gamqrala qarTuli warwerebi. visi<br />
xeliT, amis mixvedra ar aris Zneli. Semdeg bevrjer moundomebiaT<br />
am eklesiis daCemeba, magram udebs (adgilobrivi<br />
tomi-a.u.) sastiki winaaRmdegoba gauweviaT da ar daunebebiaT<br />
igi. am soflis TavSi mdgar niSi-wmeris (siwminde) dapatroneba<br />
moundomebiaT <strong>somx</strong>ebs, magram moZRvars neba ar daurTavs,<br />
Tumca mainc ar iSlian Tavisaso.<br />
...wm. elises saeklesio niSebi qarTvel marTlmadidebel<br />
udebs ekuTvnoda: mnaTe petre silikovs iqve ucxovria. magram<br />
mosula yarabaReli somexi, vinme muradovi, tertera, mnaTes<br />
Sepirebia – niSebis magier eklesia avaSenoT da marTlmadidebeli<br />
udebi ilocebeno. petre silikovi gabriyvebula<br />
da neba miucia im pirobiT, rom igi eklesiaSi mnaTed iqneboda.<br />
tertera muradovs eklesia auSenebia.<br />
(me Tqven getyviT, eCmiaZini ar daafinansebda da xels ar
82 83<br />
Seuwyobda. es somexi sasuliero piri sagangebod iqneboda<br />
gagzavnili am mxareSi grigorianuli sarwmunoebis gasavrceleblad).<br />
mnaTe petre momkvdara, terteras eklesia <strong>somx</strong>urad<br />
ukurTxebia da „eRiSe araqel“ uwodebia. amtydara<br />
saCivari, magram <strong>somx</strong>ebs qrTami gauRiaT da es eklesiac<br />
dausakuTrebiaT. erTi sityviT, rogorc mose janaSvili iuwyeba,<br />
somexi sasuliero pirebi Zalian agresiulad moqmedebdneno<br />
marTlmadideblobis winaaRmdeg. miT umetes, Turme, am<br />
saqmeSi rusebi uwyobdnen xels... „rusebma rom nuxis saxano<br />
daipyres, paskeviCma <strong>somx</strong>ebi gaaZliera am mxares da umwyemsod<br />
darCenilma marTlmadidebluri sarwmunoebis udebma<br />
TandaTan miiRes <strong>somx</strong>uri sarwmunoeba“, Torem am mxareSi<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiebi arasodes yofilao – ambobs ingilo janaSvili»<br />
[2].<br />
Jurnali Jurnali „mogzauri“, „mogzauri“, 1903 1903 1903 w., w., #1<br />
#1<br />
„istoriuli „istoriuli da da geografiuli geografiuli aRwera aRwera hereTisa“<br />
hereTisa“<br />
«...giSel-qurmuxeli mTavarepiskopozi kirile am sofels<br />
„vardTaSens“ eZaxis, xolo adgilobrivi <strong>somx</strong>ebi da udebi<br />
varTaSens. <strong>somx</strong>ebi amtkiceben, rom is somexT mxedarT-mTavarma<br />
vardanma aRaSenao. magram styuian, es mxare hereTia, xolo<br />
hereTSi qarTvelebi saxlobdnen. rogorc amtkicebs istorikosi<br />
somexTa, eRiSe, xalxalamde miwa-wyali iverias ekuTvnoda,<br />
amas iqiT, aRmosavleTisaken, albanias.<br />
roca ruseTma daipyro nuxis saxano da (paskeviCma) <strong>somx</strong>ebi<br />
gaaZliera am mxares, umwyemsod darCenil marTlmadidebelT<br />
sarwmunoebis udebma <strong>somx</strong>uri sarwmunoeba miiRes. exla<br />
eseni gvedavebian da swadianT Cveni mama-papis salocavi somexT<br />
daisakuTron. usamarTloba iqneboda, rom mTavrobam salocavi<br />
Cven wagvarTvas da ga<strong>somx</strong>ebul Cvens moZmeT Caabaros.<br />
isini ga<strong>somx</strong>ebulan, maSasadame, uflebac daukargavT, radgan<br />
uar- uyviaT mama-papis sarwmunoeba, amisaTvis ueWvelad qarTvel<br />
udebs unda darCeT salocavi... unda gadaswydes erTxelve,<br />
rom salocavi, somexTagan `eRiSe araqelad~ wodebuli, qarTvel<br />
udebs ekuTvniT da ara ga<strong>somx</strong>ebulebs...<br />
eWvi ar aris, amboben axlandeli udebi, rom saqmes marTlmadidebeli<br />
sarwmunoebis aRmsarebelni moigebdneno, Tu rom<br />
qrTami ara datrialebuliyo. mosamarTleni miemxrnen <strong>somx</strong>ebs<br />
da moedvnen Robe-yores.<br />
...Tumca nuxis droebiTma provincialurma sasamarTlom<br />
xsenebuli salocavi ga<strong>somx</strong>ebul udebs daumtkica, magram mar-<br />
Tlmadideblebma da maTma mRvdlebma mainc xeli ar aiRes<br />
imaze. yovel weliwads, aRdgomis mesame dRes, ikrifebodnen iq<br />
salocavad da Semosavals iRebdnen. somexnic jerjerobiT<br />
xmas ar iRebdnen. 1884 wels WaleTis monasterSi <strong>somx</strong>eTis<br />
sauliero mTavrobam viRaca axalgazrda arqimandriti dani-<br />
Sna. es kaci Caeria saqmeSi. roca Cveulebriv mividnen marTlmadidebelni<br />
udebi da ga<strong>somx</strong>ebuli udebi salocavad, SfoTis<br />
moyvare arqimandritma winaaRmdegoba gauwia marTlmadidebelT<br />
moZRvars, aRukrZala ga<strong>somx</strong>ebulebs _ Semosavals<br />
qarTvelT mRvdels nu aZlevTo. amaze astyda maT Soris<br />
Cxubi, kargaTa scemes erTmaneTs, arqimandritsac ramdenime<br />
miartyes SfoTis atexvisaTvis. Caeria saqmeSi policia, aRSfoTebuli<br />
xalxi daamSvides. daiwyo saCivrebi, arqimandriti<br />
daiTxoves. saqme darCa isev uwindeburad sadavod, magram<br />
metiCara policiis boqaulma i. quTaTelaZem ubrZana qarTvel<br />
udebs: moerideT <strong>somx</strong>ebs, isini Cxubs apireben, Tu rom<br />
Tqveni mRvdeli Cveulebriv miva salocavzeo.<br />
asre xeli moumarTes moxeleebma <strong>somx</strong>ebs da Zalauneburad<br />
xeli aaRebines qarTvelebs salocavze. magram saCivrebi kidev<br />
astyda 1889 wels, me mivarTvi mTavarmmarTebels T. dondukovkorsakovs,<br />
roca nuxis mRvdlad viyavi da nabrZanebi mqonda<br />
kerZod misioneroba gamewia nuxis mazraSi «Äîêëàäíóþ çàïèñêó»<br />
da vsTxove, gamoeZiebinaT wm. salocavis saqme da daebrunebinaT<br />
marTlmadidebel eklesiisaTvis. daniSnes gamomZieblad nuxis<br />
ufrosis TanaSemwe T. andronikaSvili. <strong>somx</strong>ebma dauwyes imas<br />
laquci, gaumarTes sadilebi, miimxres da imanac dastova `eRiSe<br />
araqeli~-s saqme da ganaRviZa dava ilia winaswarmetyvelis<br />
eklesiis Sesaxeb, magram varTaSnis eklesiis medaviTnem solomon<br />
CikvaiZem moaxsena somexT mosarCles: „kniazo, ilia
84 85<br />
winaswarmetyvelis eklesiis garSemo Tavisi mowmeebi hyavs da<br />
amtkiceben, rom es eklesia usacilod qarTvelTa yofila.<br />
<strong>somx</strong>ebi bzas ara hxmaroben da ejavrebaT kidec, radgan qarTvelni<br />
xmaroben mas bzobis dRes. mis nacvlad isini xmaroben tirifs.<br />
aqedgan cxadia, rom somexni arasodes ar dargavdnen eklesiis<br />
garSemo bzas, Tu rom is maTi yofiliyo. imasa rgavdnen qarTvelebi.<br />
ver xedavT, am eklesiis garSemo TiTqmis mTeli tyea bzisa<br />
gaSenebuli! amis Semdeg gana eWviRaa, rom ilia winaswarmetyvelis<br />
eklesia qarTvelebs ekuTvniT~. „Tu asea, maS „eRiSe araqelis<br />
matura~, romlis garSemo bza ar aris, <strong>somx</strong>ebis kuTvnileba<br />
yofilao~ _ daaskvna gonierma gamomZiebelma da pirveli<br />
qarTvelebs daunarCuna, meore – <strong>somx</strong>ebs.<br />
amis Semdeg dawynardnen qarTveli udebi da ga<strong>somx</strong>ebulebi.<br />
daimkvidres <strong>somx</strong>ebma „eRiSe araqeli~ da kargad moikeces iq<br />
fexebi. imaT daaqcies srulad petro silikovisagan aSenebuli<br />
saxlic da mis saZirkvelze aages axali saxli qvitkirisa<br />
Soreul mlocavTaTvis. mecadineoben, muradovisagan aSenebuli<br />
patara samlocveloc moSalon da mis nacvlad aRaSenon<br />
didi eklesia. moaxerxeben kidec. amden xans misi Semosavali<br />
varTaSnis qarTvelT eklesias ekuTvnoda, axla, radgan igi mas<br />
CamoerTo, <strong>somx</strong>ebi aiReben da moaxmareben eklesiis aSenebas.<br />
yovel weliwads 300 maneTi fuli, rasakvirvelia, cota Semosavali<br />
ar aris. es aris kidec sawyeno qarTvel udebisaTvis,<br />
rom maT saeklesio Skolaze xalxi da sasuliero mTavroba<br />
Taviss fuls xarjaven, xolo <strong>somx</strong>ebi maT winaparTa salocavis<br />
Semosavlidgan eklesiebs iSeneben, Zlierdebian, ipyroben<br />
nuxis mazraSi qarTvelTagan daSTenil Zvelebur eklesiebs,<br />
saxldebian da mravldebian qarTvelT miwa-wyalze, xolo<br />
qarTvelTa glexoba qarTl-kaxeTSi umiwawylobiT Raribdeba,<br />
ar icis, ra qnas da saiT wavides. xalxi mravldeba, miwa ki<br />
klebulobs, cotavdeba da saxnav-saTesad aRar hyofnis.<br />
ingilo ingilo ingilo janaSvili janaSvili».<br />
janaSvili<br />
gazeT iveriis 1887 wlis 28 aprilis #83-Si aseTi cnobaa<br />
dabeWdili: «„varTaSeni nuxazed moSorebulia ocdaxuTmeti versiT.<br />
aq aRdgomis mesame dRes ician dReoba wm. elisesi. am sofels<br />
epatronebian aqauri <strong>somx</strong>ebi, Tumc qarTvelebi ar uTmoben“.<br />
Tu ra miuRebeli xerxebiT ibrZodnen somexi sasuliero<br />
pirebi qarTveli marTlmadidebeli mosaxleobis <strong>somx</strong>ur<br />
grigorianul sarwmunoebaze gadasayvanad, Cans aq motanil<br />
Semdeg cnobaSi: „amas winaT, _ wers publikaciis avtori, _<br />
ubralo SemTxvevas aRmouCenia, rom erTis qarTvelis Svili<br />
sxvis siaSi CauweriaT Semdegis gvariT da saxeliT „aruTin<br />
kirakozianci“. bolos ki gamoCenila, rom es ymawvili gvarad<br />
yofila – babulaSvili da saxelad mixo rqmevia“. somexi<br />
sasuliero pirebis Semosevas qarTveli mosaxleobis grigorianul<br />
sarwmunoebaze gadasayvanad masobrivi, gegmazomieri<br />
xasiaTi hqonda da imarTeboda eCmiaZinidan. amas xels uwyobda<br />
wesi: somexi mdidari moqalaqe qarTveli Tavadis mamuls<br />
rom SeiZenda, qarTveli glexi TiTqos valdebuli iyo, axali<br />
mepatronis sarwmunoebaze gadasuliyo; somex mRvdel-msaxurTa<br />
energiuli RonisZiebebi („krestni xodebi“) qarTul<br />
mosaxleobaSi, maTi mosyidvebi, sxvadasxva gziT gadabireba<br />
aiolebda qarTuli mosaxleobis <strong>somx</strong>uri samRvdeloebis<br />
xelSi Cavardnas. –b.-s publikaciebidan viciT, rom rusis<br />
mTavroba amgvar qmedebas kanoniT krZalavda, magram es akrZalva<br />
qaRalds iqiT ar midioda. piriqiT, XIX saukuneSi rusuli<br />
administracia qarTveli da somexi mosaxleobis gaTiSvasa<br />
da dapirispirebas xels uwyobda da qarTvelTa grigorianul<br />
sarwmunoebaze gadasvlas axalisebda kidec. adre ki,<br />
XV<strong>II</strong>I saukunis bolos, daviT batoniSvilis sakanonmdeblo<br />
aqtiT _ „<strong>somx</strong>ebs arc erTi saxiT ar eZlevaT neba gabatonebuli<br />
religiis _ qarTuli marTlmadidebluri sarwmunoebis<br />
adamianebisaTvis Tavis sarwmunoebaze moqcevis“ (g. maisuraZe<br />
– „vin arRvevs keTilmezoblur tradicias”, gaz. „literaturuli<br />
saqarTvelo“, 1992 w. 22 maisi).<br />
aqve gvinda aRvniSnoT, am ramdenime wlis win qvemo qarTlis<br />
mosaxleobis nawilma, romelTac kargad axsovT TavianTi<br />
qarTveloba, aRidgines qarTuli gvarebi da marTlmadidebeli<br />
sarwmunoeba. amas mohyva b-n p. muradianis sakmaod mZafri<br />
uaryofiTi reaqcia („qarTveli grigorianebi, miTi da realoba“,<br />
gaz. „epoqa“, 1990 w. #8).
86 87<br />
amrigad, qarTuli eklesiebis miTviseba gaxldaT pirveli<br />
etapi, rasac aucileblad mohyveboda meore _ am eklesiebis<br />
irgvliv mcxovreb qarTvelTa grigorianul sarwmunoebaze<br />
gadabireba.<br />
miuxedavad imisa, rom hujabis cnobili taZris qarTulobaze<br />
araerTi statia gamoqveynda, <strong>somx</strong>ebma is mainc miiTvises.<br />
hujabis taZari aris X<strong>II</strong>I saukunis qarTuli xuroTmoZRvrebis<br />
Zegli (q. abaSiZe, k. xaraZe, ak. gelovani da sxva). kidev<br />
ufro samwuxaro is aris, rom hujabis taZris dapatronebis<br />
mizniT <strong>somx</strong>eTis sazRvari 400 metriT aris gadmoweuli,<br />
raTa hujabis qarTuli samonastro kompleqsi <strong>somx</strong>eTis<br />
teritoriaze moxvedriliyo (k. xaraZe _ „Zeglis namdvili<br />
memkvidre“, gaz. „ax. komi“. 1988 w. 15 oqtomberi). rac Seexeba<br />
hujabis saaRmSeneblo qarTul warweras, igi <strong>somx</strong>ebs gaunadgurebiaT<br />
jer kidev gasul saukuneSi. amis Sesaxeb cnobas<br />
gvawvdis 1896 wlis Jurn. „mwyemsi“. es informacia qarTul<br />
Jurnals gadmoubeWdia „Ìîñêîâñêèå âåäîìîñòè“-dan» [2].<br />
ai, kidev magaliTebi somexTa saqmeTa:<br />
«<strong>somx</strong>uri warweris arseboba ama Tu im eklesiis kedelsa<br />
da freskaze b-n karapetians am eklesiis <strong>somx</strong>urobis utyuar<br />
sabuTad miaCnia. es Tu ase ar aris, maSin rogor unda gavigoT<br />
is faqti, rom ruka-cnobarSi aqvs Setanili: „udabnos klde-<br />
Si nakveTi (daviT-gareji) eklesia, XVI s.“; „udabnos kldeSi<br />
nakveTi ekvderi IX-XV ss.“. es <strong>somx</strong>uri warwerebi rom piligrimulia,<br />
safuZvlianad daamtkica prof. m. qavTariam („daviT<br />
garejis literaturuli skola“, Tbilisi, 1965).<br />
somex avtorTa gamokvlevebSi, qvemo qarTlis an samcxejavaxeTis<br />
qarTuli toponimis, an istoriuli Zeglis ganmartebisas,<br />
xSirad sagangebod miuTiTeben am regionebSi Zveli<br />
saflavis qvebze <strong>somx</strong>uri warwerebis arsebobaze. amiT<br />
araorazrovnad mianiSneben am Zeglis an mxaris viTom <strong>somx</strong>urobaze.<br />
Cveni azriT, am SemTxvevaSic ar aris gamoricxuli<br />
am qvebis <strong>somx</strong>uri warwerebis falsifikacia. amis safuZvels<br />
gvaZlevs isev „moskovskie vedomostis“ (1896 w., 6 ianvari)<br />
aseTi cnoba _ „erT ZvelisZvel da miviwyebul sasaflaoze<br />
qarTvelebis erT eklesiasTan, kuCenbaxis minis qarxnis axlos<br />
(dmanisis raioni), bolo xanebSi gaCnda sul axali<br />
fiqalebi, <strong>somx</strong>uri warwerebiT“. es faqti naTlad gviCvenebs,<br />
rom adgili hqonda nayalbevi <strong>somx</strong>uri warweriani qvebis<br />
motanas da dadebas an miwaSi Caflvas ama Tu im qarTuli<br />
istoriuli Zeglis irgvliv, raTa Semdgom <strong>somx</strong>urad gamoecxadebinaT.<br />
aseT ukeTur saqmes dResac eweva zogierTi somexi.<br />
1990 wels marneulis sofel axkerfSi mdgari qarTuli<br />
batalionis ufrosobas miuRia informacia, viRaca kaci zurg-<br />
CanTiT diliT modis soflis axlo mdebare Zvel qarTul<br />
bazilikaSi da saRamomde iq rCebao. wasulan da unaxavT –<br />
qarTuli bazilikis saZirkveli gauTxria viRac somexs, romelic<br />
TxrilSi Camdgari, saZirkvelze qvemodan mesame qvaze kveTda<br />
<strong>somx</strong>ur saaRmSeneblo warweras... am soflis erT moxuc<br />
qarTvels SeuCivlia batalionis ufrosisaTvis – es pirveli<br />
SemTxveva ar aris, Semogzavnili <strong>somx</strong>ebi xSirad Wrian<br />
<strong>somx</strong>ur warwerebs Zvel qarTul eklesiebzeo. aRar Sevudgebi<br />
imis mtkicebas, Tu visi davalebiT da ra mizniT tvifraven<br />
<strong>somx</strong>ebi qarTul istoriul Zeglebze <strong>somx</strong>ur warwerebs. faqti<br />
erTia: aseTi uzneo saqcielis Sedegi Cvens xelTaa - qvemo<br />
qarTlis, samcxe-javaxeTis da sxva mxareTa mravali Zveli<br />
qarTuli eklesia axla „<strong>somx</strong>uradaa“ gatanili b-n s. karapetianis<br />
mier Sedgenil ruka-cnobarSi.<br />
dRes gansakuTrebiT mZime demografiuli mdgomareobaa<br />
samcxe-javaxeTSi. i. javaxiSvilis TqmiT, 1829-1830 wlebamde<br />
samcxe-javaxeTSi 95% qarTvelebi yofilan. magram 1829 wels<br />
mefis ruseTis administraciam, kerZod, mdidari <strong>somx</strong>ebis mier<br />
mosyiduli general paskeviCis TaosnobiT erzerumidan Camoasaxles<br />
<strong>somx</strong>ebis 20000 ojaxi. aq mcxovrebi ZirZveli qarTveli<br />
mosaxleoba ki aiZules, gaqceuliyo. maT neba ar misces<br />
sakuTar miwaze cxovrebisa. ase xelovnurad Seicvala demografiuli<br />
Tanafardoba samcxe-javaxeTSi <strong>somx</strong>ebis sasargeblod.<br />
aq mosul <strong>somx</strong>ebs, ise, rogorc walkaSi (TrialeTSi),<br />
daxvdaT qarTuli eklesia-monastrebi da Cveulebisamebr daiwyes<br />
maTi dapatroneba (Jur. „mogzauri“, 1901, #8-9).
88 89<br />
amaze mwared moTqvams am mxaris mkvidri, swavluli da<br />
sazogado moRvawe ivane gvaramaZe: „zogierTni somexni ar dasjerdnen<br />
Cvens mama-papebis sisxliT dacul poxier miwa-wyals, misgan<br />
miRebul mraval sikeTe-simdidresa, gaZRnen, gaRonierdnen,<br />
gaimagres urTierTobisagan zurg-mxari da uwyes ngreva Cven<br />
saTayvano eklesia-monastrebsa _ sadac SeZles, daisakuTres,<br />
xucuri warwerebi waSales da TavianTeburs jRabna dauwyes<br />
ara marto eklesiebzed, igive naoxar soflebis lodebze da<br />
qvebzed. sadac ver gaitanes, xeliT eklesiebi, naweri, naxati<br />
qvebi daglijes da sasaflaoebi dalewes. bevrgan qarTuli<br />
warweriT sasaflaoebi dalewes, ekklesiebis Zveli sasaflaoebi<br />
daTxares da Zvlebi Rele-xevebSi gadayares. dRemdis qurTebi,<br />
Turqebi, Taraqamebi, mahmadianebi krZalviT da pativiscemiT epyrobian<br />
Cven ekklesiebs da zogierTi somexTagani ki mtrulad<br />
gvepyrobian, simarTliT wyinobs kldia (werilebis avtoris<br />
fsevdonimi-a.u.) maT daundoblobasa mRvdliT eramdis, magram<br />
gamgoni ara gvyavs, Tbilissac isakuTreben, aspinZa da abasTumani<br />
raRa saxsenebelia?..~ (Jur. „mogzauri“, 1901, 11, gv 1035-<br />
1036). qarTvel mamuliSvilTa mcdelobam arc qvemo qarTlSi,<br />
arc qarTl-kaxeTSi da arc samcxe-javaxeTSi nayofi ar gamoiRo<br />
da mikerZoebis seni Tavisi gziT wavida. es Cans Tundac<br />
xsenebuli mxareebis ruka-cnobarSi Setanili ga<strong>somx</strong>urebuli<br />
eklesiebis magaliTze» [2].<br />
«Tu rogor angrevdnen Zvel qarTul eklesiebs, mis lamazad<br />
Tlil qvebs da masalad iyenebdnen axali <strong>somx</strong>uri eklesiebis<br />
asagebad, amis Sesaxeb mravali cnoba moipoveba. erT-erTi maTgani<br />
ekuTvnis iv. rostomaSvils _ „sofeli arakali (araqali), didi<br />
arakali, mdebareobs axalqalaqidan samxreT-aRmosavleTiT, daaxloebiT<br />
20 versze, mdinare Tavfaravnis maRal marcxena napirze.<br />
aq axla erzerumidan gadmosaxlebuli <strong>somx</strong>ebi cxovroben. adre<br />
qarTvelebs ucxovriaT. Zveli qarTuli eklesia axalmosulebs<br />
(<strong>somx</strong>ebs) daungreviaT da mSvenieri qvebiT auSenebiaT TavianTi<br />
<strong>somx</strong>uri eklesia. Zveli qarTuli eklesiis narCenebidan aris<br />
didi qva warweriT _ „Tevdore wmidai...“ (Àõàëêàëàêñêèé óåçä â<br />
àðõåîëîãè÷åñêîì îòíîøåíèè, Òèôëèñ, 1898, ñ. 35). amave naSrom-<br />
Sia jigraSeni: „aq aris Zveli qarTuli eklesia, romelic Tavis<br />
qarTul sasaflaosTan erTad <strong>somx</strong>ebs Tavisad uqceviaT...“. am<br />
ga<strong>somx</strong>urebul eklesiaze iv. rostomaSvils unaxavs qarTuli<br />
warwera – „qriste Seiwyalen amSenebelni...“ (gv. 54). sofel<br />
kulalaSi cxovrobdnen <strong>somx</strong>ebi da TaTrebi. „am sofelSi aqamde<br />
Semonaxulia Zveli cixe koSkiTa da Zveli eklesiiT, <strong>somx</strong>ebis<br />
mier samrevlod gadakeTebuliT“ (gv. 75). saTxes Zveli<br />
qarTuli eklesiis nangrevebis samxreT kedelTan „saTxis amJamindel<br />
macxovrebel <strong>somx</strong>ebs miuSenebiaT Tavisi sakmaod lamazi<br />
eklesia“ (gv. 105)» [2].<br />
gulgrilad ver waikiTxav udrood daRupuli istorikosisa<br />
da sasuliero piris, giorgi boWoriZis monografias<br />
„mogzauroba samcxe-javaxeTSi“ (1992 w.), sadac mravali faqtia<br />
moyvanili <strong>somx</strong>ebis mier qarTuli naSTebis iavarqmnisa<br />
da moSTobisa. «magaliTad, udes wm. giorgis patara, erTnaviani<br />
eklesiis Sesaxeb igi wers: dasavleTi fanjara SekeTebulia<br />
da zeviT udevs mcire qva <strong>somx</strong>uri warweriT, rac<br />
ganaxlebis dros aris dadebuli (gv.64). giorgi boWoriZes<br />
80 wlis moxuc iakob balaxiSvilisagan Seutyvia, rom sofel<br />
wyalTbilas <strong>somx</strong>uri skolis Senobis kedelSi Catanebulia<br />
fetobenidan Camotanili mefe-dedoflis gamosaxulebiani da<br />
warweriani qvao» [2]. mkvlevari swrafad wasula da, didi<br />
winaaRmdegobebis miuxedavad, mainc upovia skolis karis Tavze<br />
Catanebuli, Sekiruli sarkmelis Tavis 2 qva, CamouRia da ris<br />
vai-vaglaxiT valeSi Cautania. kiris Camorecxvis Semdeg maTze<br />
aRmoCnda SesaniSnavi qandakeba da gadafxekili qarTuli warwera:<br />
12 striqoniani warweridan jvris qvemoT mxolod 3-4<br />
aso dutovebiaT dauzianebeli.<br />
«tendencia aSkaraa _ waSalon, afxikon qarTulis mauwyeblobis<br />
yovelgvari niSani da mere Tavisad gamoacxadon. saocaria,<br />
ician, rom mosulebi arian, ician, rom maTi ar aris esa Tu<br />
is istoriuli Tu araistoriuli Zegli, magram mainc Tavis<br />
sakuTrebad acxadeben. am dros berZnebs, ebraelebs da sxvebs<br />
aseTi usafuZvlo pretenziebi arasodes ganucxadebiaT. akad. n.<br />
berZeniSvili miuTiTebs fokas eklesiis warwerebis faqtze da
90 91<br />
dasZens: „aseTi borotmoqmedebis samwuxaro magaliTebi Cven<br />
sxvaganac gvxvdeba javaxeTSi“ (saqarTvelos istoriis sakiTxebi,<br />
1967, t. I, gv. 248).<br />
isev giorgi boWoriZes mivyveT: „qvaze warwera gangeb aris<br />
gadafxekili raRac iaraRiT“, laparakia sofel agariswyaros<br />
warwerian qvebze. „axalcixeSi wm. stefanosis ori eklesia<br />
aris _ erTi axalcixis daramahlas ubanSi. awindel <strong>somx</strong>uri<br />
stefanosis eklesiis adgilas Zvelad qarTvelebis eklesia<br />
yofila, <strong>somx</strong>uri eklesia axalia~ (gv. 166). giorgi boWoriZe<br />
SeniSnavs: „axalcixis surb-niSanis eklesia, axali Senoba, aSenebulia<br />
qarTuli eklesiis adgilas“.<br />
akad. eq. TayaiSvilis, akad. s. jiqias, iv. gvaramaZis, iv. rostomaSvilis,<br />
vinme „xucesis“ (Cveni varaudiT mose janaSvilis)<br />
da sxvaTa uamravi monacemiT _ samcxe-javaxeTSi, TrialeTSi<br />
(walka), qvemo-qarTlSi (gogarani) mosuli <strong>somx</strong>ebi adgilze<br />
daxvedril qarTul eklesiebs usircxvilod daepatronnen da<br />
gaa<strong>somx</strong>ures. ai, ratom moefina nawvimarze amosuli sokoebiviT<br />
saqarTvelos aRniSnul mxareebs „<strong>somx</strong>uri“ eklesiebi. iyo SemTxveva<br />
da, arcTu mcire, zogierTi qarTuli eklesia daSales da misi<br />
masalisagan (lamazad gamoTlili qvebi da sxva) aages axali<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiebi.<br />
obieqturi suraTis warmosaCenad mizanSewonilad miviCnieT<br />
movitanoT saqarTvelos centralur arqivSi daculi <strong>somx</strong>uri<br />
eklesiebis ricxvi raionebis mixedviT: _ bogdanovka (ninowminda)<br />
– 16 (1911-1916), axalcixe _ 10 (1911-1916), axalqalaqi _ 31<br />
(1911-1916), gurjaani _ 5 (1911-1915), xaSuri-qareli _ 4 (1911-<br />
1918), Telavi _ 8 (1911-1918), gori _ 10 (1912-1918), walka _ 10<br />
(1911-1919), gardabani _ 10 (1911-1920), dmanisi _ 2 (1920),<br />
bolnisi _ 2 (1911), marneuli -_ 4 (1911-1916), siRnaRi _ 5<br />
(1911-1921), TeTriwyaro _ 11 (1911-1918). aRniSnul wlebSi es<br />
eklesiebi moqmedebdnen (sinodaluri Canawerebi, fondi 489, aRwera<br />
12).<br />
faqtia isic, rom 1800-1900 wlebSi (sxva wlebSic – a.u.)<br />
agebul zogierT <strong>somx</strong>ur eklesias aSenebis TariRi ar uzis da<br />
miTiTebulia mxolod axlad (kvlav, meored) aSenebis weli. es<br />
garemoebac, aRniSnul faqtebTan erTad, iZleva safuZvels, vi-<br />
fiqroT, rom eklesiebi iyo qarTuli da amitom maTi Tavdapirveli<br />
aSenebis TariRs ruka-cnobarSi Segnebulad aqvs avlili<br />
gverdi» [2].<br />
calke sakiTxia kaTolike misionerTa (papistebis) moRvaweoba<br />
saqarTveloSi, maTi prozelituri saqmianoba, maT mier<br />
daarsebuli monastrebi da aSenebuli eklesiebi. maTi qmedebani<br />
iseTi agresiulobiT ar gamoirCeoda, rogorc <strong>somx</strong>ebis, magram<br />
gvaqvs araerTi faqti papistebis mier marTlmadidebluri eklesiebis<br />
dasakuTrebisa. zogierTi maTgani dRes sadaoTa ricxvs<br />
ganekuTvneba. ruka-cnobaris avtorma, b-nma s. karapetianma,<br />
TanamoZme somex kaTolikeTa agresiuli xazi gaagrZela,<br />
saqarTveloSi arsebuli TiTqmis yvela kaTolikuri eklesia<br />
<strong>somx</strong>urad gamoacxada da Seitana Tavis ruka-cnobarSi, maT Soris<br />
saxalxo damcvelis mier dasaxelebuli eklesiebi, kerZod ivlitasa<br />
da udeSi. magaliTisaTvis, ivlitaSi eklesia Zvelad mar-<br />
Tlmadidebluri iyo _ amis damamtkicebeli qva taZris kedel-<br />
Si dResac arsebobs, Semdeg igi kaTolikeebma miitaces, bolos<br />
marTlmadideblebma daibrunes. axla kaTolikebi isev edavebian.<br />
magram, rogorc irkveva, masze pretenzias <strong>somx</strong>ebic acxadeben:<br />
ivlitas eklesia b-n s. karapetians ruka-cnobarSi <strong>somx</strong>urada<br />
aqvs Setanili. saxalxo damcveli ki am taZris kaTolikeebisTvis<br />
dabrunebas moiTxovs. igive suraTia udes da sxva eklesiebTan<br />
mimarTebaSi. rogorc vxedavT, qarTul marTlmadideblur<br />
eklesiebs sxva konfesiisa Tu juris xalxi itacebs da<br />
xSirad erTmaneTsac ecilebian.<br />
„mwyemsi~, „mwyemsi~, 1887, 1887, #2<br />
#2<br />
„Tbilisidgan~<br />
„Tbilisidgan~<br />
«...sofel TeleTSi aris wm. giorgis ekklesia, romelic<br />
DdRes <strong>somx</strong>ebs ekuTvnis. 1795 wlamde es ekklesia qarTvelebisa<br />
iyo. am wm. giorgis ekklesiaSi saqarTvelos bevri kuTxeebidam<br />
daiareba salocavad qarTveli eri da didi Sesawiric<br />
Sedis am <strong>somx</strong>is ekklesias qarTvelebisagan. am ekklesiis<br />
wmida giorgis xatze aris warwera, romelic mowmobs, rom es<br />
xati Seuwiravs am ekklesiisTvis erT qarTvel monazons.
92 93<br />
umetesi nawili am soflis mcxovrebTa qarTvelebia. <strong>somx</strong>ebi<br />
Zalian mcire nawils Seadgenen. aqauri <strong>somx</strong>ebi, garda zne-<br />
CveulebiT, mTlad qarTvelebi arian. dRemdis am sofelSi<br />
mcxovreb qarTvelebsa da <strong>somx</strong>ebs Soris didi siyvaruli<br />
sufevda Turme, magram dRes es mSvenieri damokidebuleba<br />
Secvlila. amis mizezi yofilan TviT aqauri <strong>somx</strong>is mRvdlebi,<br />
romelTac saidumlod aRukrZalavT aqauri <strong>somx</strong>ebisaTvis<br />
qarTvel glexebTan misvla-mosvla.<br />
am sofelSi <strong>somx</strong>is mRvdlebs dauarsebiaT skola. skola-<br />
Si swavla swarmoebs <strong>somx</strong>urs enaze, romelic srulebiT ar<br />
ician aqaurma <strong>somx</strong>ebma.... (somexi mRvdlebi _ a. u.) mecadineoben,<br />
rom <strong>somx</strong>ebma qarTvelebis ekklesiaSi ar iaron.... am<br />
mizniT isini ekklesiebs im wmindanis saxelebs arqmeven, romlebSic<br />
dRes <strong>somx</strong>ebi daiarebian salocavad ... gvikvirs, rom<br />
wm. barbare arc ki hyavT <strong>somx</strong>ebs TavianT wmindanebSi da<br />
ekklesia ki am wmindanis saxelze gaakeTes.<br />
mcxeTaSic <strong>somx</strong>ebma aaSenes ekklesia sveticxovelis saxelobaze<br />
da isini imave dRes uqmoben, romel dResac qarTvelebi<br />
dResaswauloben sveticxovlobas. <strong>somx</strong>is mRvdlebs amiT<br />
undodaT, rom <strong>somx</strong>ebs am dRes ar evloT mcxeTis soboroSi,<br />
magram <strong>somx</strong>ebi mainc daiarebian Cvens ekklesiaSi. erTi sityviT,<br />
<strong>somx</strong>is mRvdlebi mecadineoben, rom TavianT ekklesiebs<br />
im wmindanis saxelebi daarqvan, romelTa saxelze aRSenebulia<br />
is ekklesiebi, romelTa dReobazec daiarebian salocavad<br />
<strong>somx</strong>ebi».<br />
„iveria~, „iveria~, „iveria~, 1902w. 1902w. #253<br />
#253<br />
„cxinvali~<br />
„cxinvali~<br />
«cxinvalis maxloblad, sofels saxeiToSi, kldis maRlobze,<br />
uxsovaris droidgan aSenebula ekklesia, esred wodebuli<br />
„zRuderi“. am ekklesiis gverdze exlaxans <strong>somx</strong>ebsac<br />
auSenebiaT ekklesia. mamuli, romelzedac aSenebula ekklesiebi,<br />
aTadan_babadan ekuTvniT Tavad maCablianT.<br />
zemo dasaxelebul ekklesiebs aTadan-babadan hqonia da<br />
aqvs erTad-erTi saurme gza <strong>somx</strong>ebis sasaflaoze. am oris<br />
samis wlis winad xma, krinti aravis dauZravs am gzis miTvisebis<br />
Sesaxeb da myudroeba iyo damyarebuli <strong>somx</strong>ebsa da qarTvelebs<br />
Soris. iqneba sruli weliwadi, rac <strong>somx</strong>ebma amoirCies TavianTi<br />
ekklesiebis mnaTed vasil Sermazanov-Sermanianci, romelsac<br />
Seujda buzankali da moindoma, gza Seukras qarTvelebs.<br />
qarTvelebis ekklesia maRlobzea aSenebuli da xsenebul gzis<br />
garda sxva araviTari misasvlel-mosasvleli gza ar aris.<br />
TviT mdebareoba Cveni ekklesiisa TvaliT brmasac-ki amcnebs,<br />
ro, Tu ara zemo aRniSnuli gziT, romelsac ukrZalaven dRes<br />
<strong>somx</strong>ebi, qarTvelebs arsaidam ar SeuZliaT iq mividnen.<br />
raki aukrZala <strong>somx</strong>ebis mnaTem gza qarTvelebs, Seiqna<br />
aliaqoTi da am dRidgan daiwyo qarTvelebisa da <strong>somx</strong>ebis<br />
Soris ekklesiis gzaze davi-daraba, gaigzavn-gamoigzavna sa-<br />
Civrebi, danosebi, Txovnebi.<br />
18 maiss zRudroba iyo, moawyda didZali xalxi salocavad.<br />
rasakvirvelia, <strong>somx</strong>ebma ar moiSales TavianTi dev-gmiroba<br />
da ufro-ki nacar-qeqioba, da ar uSvebdnen xalxs. atyda orontriali<br />
da is iyo unda dareodnen kidec erT-urTs, ro gaCnda<br />
adgilobrivi policiis boqauli b-ni yanCaveli, romelmac daa-<br />
SoSmina xalxi, qarTvelebs misca gza da <strong>somx</strong>ebs mihmarTa<br />
Semdegi sityvebiT: „ra aris, Tqve dalocvilebo, raze amRvrevT<br />
xalxs, ar giTxariT, mihmarTeT sasamarTlos, rato ar icdiT,<br />
gairCes saqme“. Cvenma „Zmebma“ kargad ician, ro araviTari sabu-<br />
Ti ara aqvT simarTlisa da riTi an rogor mihmarTon?!<br />
marTali marTali». marTali<br />
„droeba”, „droeba”, 1881w. 1881w. #273<br />
#273<br />
„werili „werili redaqtorTan”<br />
redaqtorTan”<br />
redaqtorTan”<br />
«batono redaqtoro! am xanebSi gardaicvala q. goris<br />
erTi iqauri moqalaqe <strong>somx</strong>is sarwmunoebisa ivane amiraRaSvili.<br />
amis dasaflavebazed warmoiTqva sityva megobarTagan,<br />
radgan q. gors TiTqmis aravin icis <strong>somx</strong>uri ena, amis gamo<br />
sityva iTqva qarTulad da, sxvaTa Soris, Sio daviTaSvilisgan.<br />
ar gasula ram xani, rom goris mazris ufross mouvida
94 95<br />
<strong>somx</strong>ebis saeparxio konsistoriidam 19 oqtombris 1881 wlis,<br />
#3174, mowerili Semdegi qaRaldi rusul enazed:<br />
„Ãðóçèíî-Èìåðåòèíñêàÿ Àðìÿíî-Ãðèãîðèàíñêàÿ åïàðõ.<br />
êîíñèñòîðèÿ ïðîñèòú Âàøå Ñèÿòåëüñòâî îòîáðàòü îòú<br />
Øèî Äàâèäîâà, ñëóæàùàãî ñåêðåòàðåìú ïðè Ãîðîäñêîé<br />
Óïðàâå, îáúÿñíåíèå âú òîìú: ñú ÷üåãî ðàçðåøåíèÿ îíú<br />
ñêàçàëú íàäãðîáíîå ñëîâî íà ãðóçèíñêîìú ÿçûêå â<br />
Àðìÿíñêîé öåðêâè ïðè ñîâåðøåíèè ïàíèõèäû íàä<br />
óìåðøèì Èâàíîì Àìèðàãîâûìú, ò.å. ïðîñèëú-ëè îò êîãî<br />
è ïîëó÷èëú-ëè íà ýòî ðàçðåøåíèå, è îòú êîãî èìåííî;<br />
êàêîâîå îáúÿñíåíèå ïðèñëàòü âú êîíñèñòîðèþ“.<br />
amgvarma qaRaldma mravalni Seiyvana gancvifrebaSi. nuTu,<br />
rogorc miiRo mometebulma nawilma goris mcxovrebelTa,<br />
marTla unda Cven es qaRaldi ise avxsnaT, rom <strong>somx</strong>ebis<br />
samRvdeloebas sawyenad aqvs, rom qarTvelT qalaqSi qarTvel<br />
moqalaqes uTxres qarTuli sityva?! me es ar mjera, rom<br />
aqamdis mieRwios im xalxis sasuliero wodebas, romlisTvisac<br />
qarTvel xalxs gauRia guli, saxli da Tavis mamulSi Seufarebia<br />
Tavi da uxsnia mtrisagan aTasgvarad da daucavs<br />
sakuTari sisxliT!».<br />
«qarTuli ekklesiebis miTviseba, maTi Zveli warwerebis<br />
warxocva, mis nacvlad <strong>somx</strong>uris warwera da qarTuli saxsovrebis<br />
damaxinjeba <strong>somx</strong>ebis mier, axali gagoneba ar aris: es<br />
ganvlil saukuneebSiac uqmniaT da axlac xels ar iReben<br />
amnair barbarosul qmedebazec. amis faqtebs vaxuSti Tavis<br />
geografiaSi calsaxad gviCvenebs da Cvenma mwerlebma araerTxel<br />
amoiRes xma am usamarTlobis winaaRmdeg. ai, sxvaTa Soris,<br />
ravdeni eklesiebi daiCemes da maTSi qarTuli warwerebi<br />
gaaqres: tfilisSi meidanis Tavze yofila patara gumbaTiani<br />
ekklesia, wminda nikolozis eklesia, dRes jigraSenis ekklesiad<br />
wodebuli, avlabris xidis iqiT myofi isnis ekklesia,<br />
feTxaimis ekklesiisa, Zvelad beTlemis RvTismSoblad wodebuli,<br />
tfilisis axlos TeleTis RvTismSoblis ekklesia,<br />
romelic erekle mefis saxlis ezoSi yofila. am dasakuTrebul<br />
ekklesiebSi yvela qarTuli warwera warxocili da<br />
damaxinjebulia da maT adgilas <strong>somx</strong>uria Cawerili.<br />
gasuli saukunis 80-an wlebSi gaxmaurebula erTi ambavi.<br />
Turme Tbilisis nersesianis seminariis mowafeebi TavianT<br />
pedagogebs SabaT-kviras mihyavdaT Tbilisis axlo-maxlo<br />
midamoebSi viTom istoriuli Zeglebis dasaTvaliereblad.<br />
sinamdvileSi ki qarTul eklesiebze warweril qarTuli epigrafikis<br />
nimuSebs anadgurebdnen.<br />
zogierTi <strong>somx</strong>is mier Cadenili aseTi barbarosobis faqti<br />
moaqvs mari broses _ „varZiis... kldis qveiT erTi <strong>somx</strong>is<br />
sofelia, sadac ipoveba erTi Zriel Zveli ekklesia da<br />
romlisac zedwarwerebi gangeb daumaxinjebiaT“. gansakuTrebuli<br />
movlenaa (qarTuli warwerebis warxocva), Suagul<br />
saqarTveloSi, TviTon adgilze, romlebic yvela eWvis gared<br />
qarTvelebisa yofila» [4].<br />
«...iZulebulni varT gavixsenoT, rom ekklesiebis CamomrTmeveli<br />
da mimTvisebeli Cven-ki ara varT, aramed TviT <strong>somx</strong>ebi<br />
arian. amaT esreTi tacva-glejaobis saqme marto axla-ki ara,<br />
gasul saukunebSiac daiwyes. vaxuSti Tavis geografiul aRweraSi<br />
asaxelebs bevrs ekklesiebs, romlebic <strong>somx</strong>ebs<br />
dausakuTrebiaT. esreT usamarTlo saqmes, ekklesiebis<br />
dasakuTrebas, dRevandlamde Cadiodnen, rais gamo Cvenma gazeTebmac<br />
bevr gzis gamoaqveynes maTi moqmedeba. (ixile „iveria“<br />
1899 wl. ##149, 154, 239; 1900 wl. ## 98, 122, 155; 1901<br />
wl. #273; _ ixile egreTve mogzauri 1901w. #11, gv. 1046,<br />
_48 _49).Aamas xom dRes aqnobamde Cadian da TviT qvanic-ki<br />
RaRadeben maT winaaRmdeg. xolo <strong>somx</strong>ebis Tavgasuloba iqamde<br />
midis, rom TviT esreT cxadzed ucxades faqtebsac-ki<br />
uaryofen. ai, gazeTi „nor-dari“ 1902w. #115, rogor aqarwylebs:<br />
„rogorc somexTa da qarTvelTa daaxlovebis momxres,<br />
guli mikvdeba xolme, rodesac qarTul gazeTebSi vkiTxulob:<br />
ama da am sofelSi <strong>somx</strong>ebma qarTvelebis ekklesia miiTvises,<br />
ama da am nangrevebs qarTuli warwera Camoacales da sanacvlod<br />
<strong>somx</strong>uri gaukeTeso“ da sx. da sx. . . . ar vici, es ra<br />
ambavia? verafriT amixsnia da amitom dajerebac meZneleba. da,<br />
an rogor unda davijero, rodesac <strong>somx</strong>eTSi imodena siZveleT<br />
araviTar yuradRebas ar aqceven? yurad uReblobiT
96 97<br />
ingreva, miwasTan swordeba TviT aqamde mkvidrad mdgomi monastreb-ekklesiebic-ki!….<br />
. siZveles da nangrevebs viRa Civis,<br />
rodesac eCmiaZinis cxvir winve <strong>somx</strong>ebi aTasobiT stoveben<br />
TavianT mSobel eklesias, im eklesias, romelic aTas eqvsas<br />
welze metia gulSi ixutebda, loTrangTa sarwmunoebas uerTdebian<br />
da, rac ufro samwuxaroa, _ TavianT mSobel ersac-ki<br />
mtrad uxdebian! . . “. „cnobis furceli“ 1902w. #1912~ [4].<br />
„nor-daris“ igive publikacias [2]-Si ramdenadme gansxvavebuli<br />
komentari aqvs:<br />
«zogierTi <strong>somx</strong>is amgvari moqmedeba imdenad SemaZrwunebeli<br />
yofila, rom, aramc Tu qarTuli, TviT <strong>somx</strong>uri gazeTi<br />
„nor-daric” ki aRSfoTebula. ai, ras wers igi: (avtors<br />
mohyavs „nor-daridan” exlaxan moxmobili citata da agr-<br />
Zelebs citirebas).<br />
„da amis Semdeg, gana, neba ara maqvs somex moRvaweT mivmarTo<br />
Semdegi kiTxviT: marTla arian imisTana vaJbatonebi,<br />
romlebic somexTa warsulis naSTebis miwasTan gasworebas<br />
da moZmeTa sarwmunoebis gamocvlas gulgrilad Sescqerian<br />
da imav dros sxvaTa eklesiebs isakuTreben?... da, Tu arian<br />
amisTanebi, somexTa umravlesoba maT moqmedebas ra TvaliT<br />
uyurebs? saWiroa es vicodeT, radgan Cven gvinda, rom<br />
qarTvelebma da <strong>somx</strong>ebma Zmurad da erTobiT vicxovroT.<br />
warsulis Secdomebi gavasworoT da ukeTesi momavlisaTvis<br />
vizrunoT. diax, gvinda da sasurvelic aris, magram zemoT<br />
xsenebuli da mravali maggvari mizezi erTobis saqmes win<br />
eRobeba da urTierTobas amwvavebs“ (gaz. „cnobis furceli“,<br />
1902 w., #1912). am werils xels awers _ „axalgazrda<br />
somexi“. Cans, rom igi didebuli mamuliSvilia, magram es mas<br />
saqarTvelosadmi pativiscemaSi xels ar uSlis, radgan igi<br />
jansaRad da obieqturad afasebs zogierTi somexis ukeTur<br />
saqciels da cdilobs, amxilos amgvar vaJbatonTa mier qarTuli<br />
eklesiebis miTvisebis faqtebi im dros, roca <strong>somx</strong>uri<br />
istoriuli Zeglebi uyuradRebod yofila mitovebuli» [2].<br />
«...i. kanadpevi, romelic kavkasiaSi 20 weli cxovrobda,<br />
1902 wels peterburgSi gamocemul wignSi aRniSnavda, rom<br />
<strong>somx</strong>ebi qarTvelebis kuTvnil 7-8 aTas maneTad Rirebul<br />
saxlebs 200-300 maneTad igdebdnen da am saqmeSi gansacvifrebel<br />
virtuozobas iCendneno 6 . mohyavs ra imis magaliTebi,<br />
Tu rogori maqinaciebiT igdebdnen <strong>somx</strong>ebi masobrivad xel-<br />
Si qarTul qonebas Calis fasad, askvnis: „ai, aseT Sedegs<br />
miaRwia somexma erma, romelic arasodes yofila saqarTvelos<br />
mkvidri mosaxleoba“. i. kanadpevma saqarTveloSi moRvaweobis<br />
periodSi isic kargad SeamCnia, rom <strong>somx</strong>ebi kolosaluri<br />
simdidris SeZenasTan erTad, cdilobdnen yovelive<br />
qarTuli kulturuli memkvidreobis waSlas da maT<br />
miTvisebas. igi miuTiTebs imis Sesaxeb, rom <strong>somx</strong>ebma ramodenime<br />
marTlmadideblur taZarSi gaanadgures qarTuli<br />
warwerebi, Secvales ganadgurebuli warwerebi <strong>somx</strong>uri warwerebiT<br />
da qarTuli taZrebi <strong>somx</strong>ur-grigorianul taZrad<br />
gadaakeTes» [23].<br />
«am dokuments miakvlia sergo vardosaniZem da gamoaqveyna<br />
Tavis monografiaSi. giorgi leoniZe werda _ `gare kaxeTSi<br />
sxva eklesiebTan erTad daketes uZvelesi ninowmindis sakaTedro<br />
taZari, saidanac, sxva nivTebTan erTad, sagarejos revkomma<br />
gaitana ori uZvelesi xati: wminda ninos saswaulTmoqmedi<br />
xati, Sewiruli arCil mefisgan, da wminda ninos vercxliT<br />
moWedili da ganaxlebuli XV<strong>II</strong>I saukuneSi ninowmindel_mitropolit<br />
saba tusiSvilis mier. orive xati warmoadgens<br />
did istoriul saunjes da vSiSobT, rom ucodinarobis<br />
gamo SeiZleba sagarejos revkomma moxsnas am xatebs<br />
samkaulebi da CuqurTmebi. gTxovT, miiRoT zomebi maT gadasarCenad.<br />
garda amisa, eniselSi arsebobs 20 patara eklesia,<br />
romelnic savsea istoriuli freskebiT. dRes am eklesieb-<br />
Si damdgaran somexi ltolvilebi, romlenic Sig cecxls<br />
anTeben da anadgureben yvelafers» [25].<br />
kidev mravali msgavsi faqtis moyvana SeiZleba axlo warsulidan.<br />
samwuxarod, somexTa mxridan ukanono qmedebebi<br />
dResac grZeldeba, raSic maT, xSirad, rusebic exmarebian:<br />
6 È. Ê. Êàíàäïåâ. Î÷åðêè Çàêàâêàçñêîé æèçíè. Áàêó, 1990. ñ 66
98 99<br />
„sapatriarqos „sapatriarqos uwyebani~, uwyebani~, uwyebani~, 2002 2002 w, w, #36<br />
#36<br />
amave dros, akaki SesaSuri obieqturobiT ekideboda da<br />
„marTlmadidebluri „marTlmadidebluri enciklopediis~ enciklopediis~ Sesaxeb.<br />
Sesaxeb.<br />
afasebda yvela ers: aqebda <strong>somx</strong>ebis gamorCeul Tvisebebs da<br />
«moskovSi gamocemuli „marTlmadidebluri enciklopedi-<br />
aZagebda qarTvelTa mraval mankierebas, da amas igi siyvaruis~<br />
<strong>II</strong>I tomSi dabeWdilia somexi mecnierebis werilebi imis<br />
liT akeTebda.<br />
Sesaxeb, TiTqosda, saqarTvelos qristianuli kulturis um-<br />
ilia da akaki somexTmoZuleni ki ara, piriqiT, somexi<br />
niSvnelovanesi Zeglebi <strong>somx</strong>uri warmomavlobisaa. xsenebul<br />
xalxis mexotbenic ki iyvnen. maT surdaT <strong>somx</strong>ebTan keTilm-<br />
<strong>II</strong>I tomSi daibeWda, aseve, fsevdomecnieruli werilebi, sadac<br />
ezobluri urTierToba da megobrobdnen kidec maT Rirseul<br />
Cveni istoriis gamoCenili qarTveli saxelmwifo moRvaweebi<br />
warmomadgenlebTan. didi mamuliSvilebisaTvis damaxasiaTe-<br />
da istoriuli kuTxeebi <strong>somx</strong>ebad da <strong>somx</strong>uri saxelmwifos<br />
belia piruTvnelobisa da keTilmegobrobis TvisebaTa urT-<br />
Semadgenel nawilebadaa gamocxadebuli».<br />
ierTSeTavseba.<br />
«ai, ras wers i. griSaSvili: „sazogadod akaki didi me-<br />
5. 5. Cven Cven Cven ra ra gvemarTeba, gvemarTeba, rogor rogor vepyrobiT<br />
vepyrobiT<br />
gobari iyo sundukianisa... Tavis droze vis ar unaxavs es<br />
sakuTar sakuTar istorias? istorias?<br />
istorias?<br />
moTxrobili ambebis mosmenis Semdeg yovel gulwrfel<br />
qarTvels Sercxveba, rom igi daviT aRmaSeneblis STamomavalia,<br />
aTTa bevrTa mowameTa memkvidre da didi ilias Tanamemamulea,<br />
iliasi, romelic samSoblosaTvis brZolaSi mowamebrivad<br />
ganiwminda.<br />
aba, vnaxoT, rogori SemarTeba hqonda ilias moZaladeebTan<br />
mimarTebaSi: «...Cven vimowmebT imave b-n nikolskis imaSi, Tu ra<br />
ori adamiani erTad xelkaviT mosiarule rusTavelis prospeqtze?<br />
vin icis ramdenjer ulaparakiaT da uocnebiaT maT<br />
am ori xalxis WeSmarit Zmur megobrobaze~.<br />
akaki wereTeli didi mamuliSvili iyo da amitom simar-<br />
Tles, mware simarTles eubneboda Tavis mSobel ers, radgan<br />
icoda: moyvares pirSi uZraxe mters pirs ukanao. akaki wereTelma<br />
xma aRimaRla qalaqis TviTmmarTvelobis arakanonieri<br />
gadawyvetilebis winaaRmdeg, riTac, pirvel rigSi im-<br />
Wirveulobas ewevian somexTa mecnierni, rom qvaTa RaRads igi<br />
ereTidan samuSaos saZebnad Camosuli glexebi iCagrebodnen.<br />
aTqmevinon, rac TviT hsurT da am saxiT qvebsac ki, qvebsac,<br />
TbilisSi samuSaod Camosul imerel glexebs daiWerdnen<br />
TaRliToba gaawevinon, tyvili alaparakon da yurebi gamogvi-<br />
yaraulebi, ajarimebdnen da qalaqidan aZevebdnen. „Cven vambobT<br />
Wedon _ „qvebi RaRadebeno...“ rom aq qvebi ki ar hRaRadeben,<br />
im ijaris Taobaze, _ wers akaki werilSi, _ romelic qalaqis<br />
styuian somexTa gacuRlutebuli mecnierni da sxva amisTane-<br />
gamgeobam miando moskovis universitetis students (?) u.<br />
bi... ise ki RmerTma moaxmaroT TavianTi qeba-dideba, magram<br />
gurgenbegovs da romlis ZaliTac sawyal imerlebsa da muSa<br />
Cvenis miTvisebas, nuras ukacravad, ver SevarCenT, ver dav-<br />
qarTvelebs uwyalod hglejen. warsul wels gazeTma „droeanebebT<br />
da amaSi, imedia, yvela WkuaTmyofeli somexi dagveTbam~<br />
da „Tfilisis moambem~ bevrjel miaqcies qalaqis gamanxmeba!...<br />
» [3].<br />
geobis yuradReba, magram gamgeobas yuri ar gaupartyunebia da<br />
aseTive piruTvneli iyo ilias TanamebrZoli da WeSmari-<br />
moijareebi Tavisas ar iSlidnen. es moaswavebs, rom gamgeoba<br />
ti mamuliSvili, akaki wereTeli. igi SemarTebiT ibrZoda<br />
moqmedebas TanaugrZnobs, Torem rogor ar gansazRvra moijaris<br />
rogorc Cveni qveynis istoriis, ise Tavisi Tanamedrove qarTvel-<br />
ufleba sabralo muSebis Sesaxeb? aq mxolod qarTvelebis<br />
Ta uflebebis dasacavad. maSindel problemaTagan bevri dResac<br />
da mosamsaxure Cinovnikebis interesi iCagreba, <strong>somx</strong>ebi arafers<br />
aqtualuria, Tundac samoqalaqo uflebebis dacvis Tval-<br />
hkargaven da, vgoneb, misi mizezia, rom qalaqis gamgeoba gulgsazrisiT.rilaT<br />
uyurebs am aRa-mahmadxanur saqmes~.
100 101<br />
mwvave polemikuri xasiaTisaa ak. wereTlis statia _<br />
„mSakis~ redaqtors~, romelic gamoqveynda 1878 wlis 24<br />
dekembris „droebis~ erT-erT nomerSi (#265). akaki Tbilisis<br />
<strong>somx</strong>ur progresul inteligencias, gr. arwrunis meTaurobiT,<br />
sayvedurobs, marTalia, qalaqis gamgeobis arCevnebSi maT<br />
xma ar misces mdidari burJuaziuli <strong>somx</strong>uri sazogadoebis<br />
warmomadgenlebs, magram maTTan erTad gaaSaves qarTvelebico.<br />
rogorc Cans, xuTi aTas Tbilisel xelosans arCevnebSi<br />
gangeb ar miaRebines monawileoba, radgan isini qarTvelebs<br />
miscemdnen xmaso; meorec, „aq sxva xrikebi iyo, xelosnebSi<br />
mravali qarTvelia, romelic Tqven ar geprianebaT~, _ wers<br />
ak. wereTeli. is erTgvarad adarebs qarTveli da somexi<br />
xalxis erovnul Rirsebebs da SesaSuri piruTvnelobiT<br />
aRiarebs somexi eris dadebiT Tvisebebs. aseTi aRiareba<br />
SeeZlo mxolod iseT did mamuliSvils, rogoric akaki<br />
wereTeli iyo, radgan mSvenivrad xedavda Tavisi eris Svil-<br />
Ta Rirseba-nakls da ar eSinoda, Tavisi xalxisaTvis simar-<br />
Tle pirSi eTqva:<br />
„rom qarTveli ar viyo, didi moyvaruli da pativis mcemeli<br />
viqnebodi saqarTvelos <strong>somx</strong>obis! saqarTvelos gareT<br />
dResac ki momwonan isini, radgan ar SemiZlian, rom maTi<br />
Rirseba ar davafaso. Zvirad SexvdebiT misTana somexs, romelic<br />
SeZlebisdagvarad Semweobas ar aZlevs Tavis sazogado<br />
saqmes. sxvebi rom ar vaxsenoT, isic kmara, rom „araratis~<br />
sazogadoebas weliwadSi aTasi TumnobiT Sedis Sesawiravi.<br />
yvelgan Skolebi da Skolebi! Cven, qarTvelebi, ki gadaqsaqsulni<br />
varT, saqmeT migvaCnia Cvenive Tavis daufasebloba da<br />
Cvens Tavs Cvenve davciniT, araTu rames vakeTebT. magram<br />
qarTveli rom var, arafrad meWaSnikeba qarTvelis gabedniereba<br />
da es gana Cemi bralia?! vici, rom gakeTebuli, gamdidrebuli<br />
qarTveli, araTu ar argebs samSoblos, kidec<br />
azaralebs!....CvenSi rac ram sazogado saqmea, sul Rarib-<br />
Ratakebis SromiT da SemweobiTaa gakeTebuli da keTdeba~.<br />
mwared, magram gulistkiviliT naTqvami simarTlea. am simarTliT<br />
undoda poets Tavisi sayvareli eris gamofxizle-<br />
ba, raTa mas Cveni drois Sesaferad gamoeCina cxovrebis fxa<br />
da unari.:<br />
„ „ra~ da „inCa~ waiCxubnen<br />
da erTmaneTs Savs uyrian;<br />
„Cto takoes~ ecineba,<br />
rom erTmaneTs Zirs uTxrian~.<br />
miuxedavad zogierTi <strong>somx</strong>is umadurobisa, ak. wereTeli,<br />
saerTod, xalxTa megobrobis, miT umetes, qarTvelTa da somexTa<br />
mravalsaukunovani megobrobis ganmtkicebis momxrea da amasve<br />
STaagonebs yvelas.<br />
sagangebo msjelobas imsaxurebs akakis werili: „istoriuli<br />
ganxilva saxelwodebisa: „armeniis, haiastanis da <strong>somx</strong>e-<br />
Tis~, romelic gamoqveynda Jurn. „akakis krebulSi~, 1898, (t.<br />
V. gv.32-52). akaki aqve SeniSnavs erT, marTlac, gulsatken<br />
faqts:<br />
„miuxedavad qarTul-berZnuli istoriis wyaroebisa, somexTa<br />
istoriam mefis warTmevac ki mogvindoma da didi daviT<br />
kurapalati Tavis mefed aRiara, rasakvirvelia, im ganZraxviT,<br />
rom qveyana daerwmunebina: Tu mefe Cveni iyo, maSasadame, misi<br />
samflobelo _ taos kari anu axlandeli Woroxis xeobac<br />
sa<strong>somx</strong>eTi yofilao. momavlis gasakvlevad sxvisi warsulis<br />
misakuTreba da misive yofilis uaris yofa upirveles xerxad<br />
uWiravs xelSi. guSin ar iyo, rom maTi mecnieri-patkanovi<br />
amtkicebda: qarTvelebs istoria ar hqoniaT, mxolod meTvramete<br />
saukuneSi, vaxtangis dros SeTxzes da isic <strong>somx</strong>ur<br />
zRapridano.<br />
Zalian Sors wavida prof. q. patkanovis „fantazia~, qarTuli<br />
Zireuli samefo gvari _ bagrationebi. somexi erovnebis<br />
bagratidebad gamoacxada, Tumca. sjobia, mousminoT mas:<br />
„Äðåâíûå ðîäîâûå âëàäåíèÿ Áàãðàòèäîâ íàõîäèëèñü â<br />
îáëàñòè Òàéê ó ×îðîõà.  ñìåæíîñòè ñ íèìè, ìåæäó ×îðîõîì<br />
è ðèîíîì, íàõîäèëàñü ñòðàíà, èçâåñòíàÿ â ðàçíûå ýïîõè<br />
ïîä íàçâàíèåì Êîëõèäû, Ëàçèêèè è Àáõàçèè. Îðàñëü<br />
Áàãðàòóíè, âñòóïèâ â ðîäñòâåííûå ñâÿçè ñ âëàäåòåëüÿìè<br />
Àáõàçèè è Ãðóçèè..... V<strong>II</strong> âåêà óñïåëà íàñòîëüêî óñèëèòüñÿ
102 103<br />
â ýòèõ ñòðàíàõ, ÷òî îäèí èç åãî ÷ëåíîâ â êîíöå V<strong>II</strong>I âåêà<br />
âñòóïèë íà ãðóçèíñêèé ïðåñòîë è òåì ïîëîæèë îñíîâàíèå<br />
çíàìåíèòîé äèíàñòèè ãðóçèíñêèõ áàãðàòèäîâ (áàãðàòèîíîâ),<br />
öàðñòâîâàâøèõ äî íà÷àëà òåêóøåãî ñòîëåòèÿ~ (gv. 220-221).<br />
prof. q. patkanovi Semdeg CamoTvlis somex bagratidTa<br />
Camomaval cnobil qarTvel mefeebs: daviT aRmaSenebels, giorgi<br />
<strong>II</strong>I, Tamar mefes da sxvebs, romelTac qarTvelTa erovnuli<br />
saxelmwifos ganmtkicebasa da ganviTarebaSi udidesi wvlili<br />
aqvT Setanili.<br />
magram prof. q. patkanovi aq ar Cerdeba da, ganaviTarebs ra<br />
Tavis e. w. Sexedulebas, daskvnis saxiT wers:<br />
„Íå îñòàíàâëèâàÿñü íàä ðàçíûìè íåñîîáðàçíîñòÿìè<br />
ãåíåàëîãè÷åñêîé òàáëèöû Áàãðàòèäîâ, ìû çàìå÷àåì, ÷òî<br />
ãðóçèíñêèé ëåòîïèñåö (ïî Âàõòàíãó) ïî÷åìó-òî íàõîäèò<br />
íóæíîé èãíîðèðîâàòü äåéñòâèòåëüíûõ ðîäîíà÷àëüíèêîâ<br />
ãðóçèíñêèõ Áàãðàòèäîâ, òî åñòü, àðìÿíñêèõ Áàãðàòóíè,<br />
æèâøûõ â Àðìåíèè èç íåçàïàìÿòíûõ âðåìåí è òàêæå, ïî<br />
óòâåðæäåíèþ Õîðåíñêîãî, ïåðåñåëèâøèõñÿ èç Ïàëåñòèíû~.<br />
`imaTi (somexT mecnierTa) STagonebiT ar iyo, rom grenma<br />
sajaroT warmoTqva: „Tamar-mefe mxolod <strong>somx</strong>ebisa da osebis<br />
intrigam dasva taxtze, Tvara im dros, meTormete saukuneSi,<br />
qarTvelebi mciresa da umniSvnelo, Seugnebel brbos<br />
warmoadgendneno~ („akakis krebuli~, 1898, #1. gv. 36).<br />
amaze ufro gaucxarebia akaki zogierTi <strong>somx</strong>uri JurnalgazeTis<br />
mcdar damokidebulebas qarTuli enis mimarT: „imaTi<br />
(<strong>somx</strong>ebis) Jurnal-gazeTebi amtkiceben, rom qarTuli ena Raribia,<br />
rom rTuli azris gamoTqma SeuZlebelia da sityvebic <strong>somx</strong>uridan<br />
miuRiaTo, maSin, rodesac sul sxvas amboben evropelni<br />
mecnierni da, maT ricxvSi, b. gateirasi, romlis azriT,<br />
<strong>somx</strong>uri enis Seswavla ise ver moxerxdeba, Tu ar qarTuli<br />
enis wyalobiT da saSualebiTo?!~<br />
Semdeg akakis moaqvs meeqvse saukuneSi somex-qarTvelTa<br />
sarwmunoebrivi ganxeTqilebis Sedegad miRebuli erTi dokumenti.<br />
es aris somexTa patriarqis, abraamis mier gamocemuli<br />
brZaneba, romlis mixedviT <strong>somx</strong>ebsa da qarTvelebs urTierT-<br />
mezobloba da naTesaoba aekrZalaT... yovelive amis Semdeg<br />
akakis miaCnia, <strong>somx</strong>ebs qarTvelebisadmi koreqtul damokidebulebas<br />
ver movTxovTo, da daskvnis saxiT wers: „amis Semdeg<br />
Cven raRaT unda vecadoT <strong>somx</strong>ebis sindisSi Cagdebas, rom<br />
msoflio kanons ewinaaRmdegebian da rjuls gatexeno?~<br />
akaki Tavisi werilis ZiriTad Sinaarss ase gadmogvcems:<br />
„Cveni statiis deda azri iyo _ dagvemtkicebina, rom <strong>somx</strong>ebi,<br />
sadac ara dahkargviaT ra, is undaT daisakuTron, rac maT<br />
arasodes hqoniaT! es arc axali movlenaa maTi mxriT. Zveladac,<br />
im TaviTve, ase Cadiodnen: aukuRmarTebdnen TviT istoriasac<br />
ki, ase rom, maTi istoriuli wyaroebi qarTvelebisa da<br />
saqarTvelos Sesaxeb sarwmuno ar aris. dResac kidev mTlad<br />
saqarTvelo sa<strong>somx</strong>eTad aqvT naCvenebi da cdiloben yvelgan,<br />
sadac ki xeli miuwvdebaT, qarTvelobis niSanwyali mospon,<br />
qarTuli kvali moSalon da zed Tvisi dasdvan, winaaRmdeg<br />
yovelgvari samarTlisa!... da, amitomac, Cveni mxriT, maTdami<br />
Zmoba-siyvaruls yuradRebasac ar aqceven da maTi mtroba da<br />
gautanloba Cvendami uZvelesi droidanve momdinareobs. amas<br />
vamtkicebdiT Cven. es swyenia b-n n. mars da cdilobs, es azri<br />
daarRvios da rwmena gagviqarwylos~.<br />
n. mari am naSromSic imeorebs _ TiTqos: „Â ñàìóþ äðåâíóþ<br />
ïîðó è âïëîòü äî X âåêà ïî Õð. ãðóçèíñêàÿ ëèòåðàòóðà<br />
íàõîäèëàñü ïîä çíà÷èòåëüíûì âëèÿíèåì àðìÿíñêîé,<br />
äîñòàòî÷íî ñêàçàòü, ÷òî ïåðâûå ïåðåâîäû áèáëåéñêèõ êíèã<br />
íà ãðóçèíñêèé ÿçûê áûëè ñäåëàíû ñ àðìÿíñêîãî ÿçûêà, è<br />
ýòî äîêàçûâàåòñÿ íå àðìÿíàìè, à ó÷åíûìè ñîâåðøåííî<br />
ðàâíîäóøíûìè ê àðìÿíî-ãðóçèíñêèì ïðåðåêàíèÿì~.<br />
axla vnaxoT, rogor pasuxobs didi akaki n. mars am umarTebulo<br />
da safuZvelmoklebul gancxadebas: `naTqvamia, uria, RmerTs<br />
nu ficulob, da ara, RmerTmanio. misi ar iyos, Cven uarsa<br />
vhyofT <strong>somx</strong>ur wyaroebs da is kidev misken migviTiTebs, magram<br />
Cveni mwerlobis Sesaxeb ucxoelebis mowmoba ra saWiroa?<br />
Cven TviTon ukeT ar unda vicodeT?~. Semdeg akaki laparakobs<br />
Zveli qarTuli mwerlobis Sesaxeb da sakmaod Rrma codnasac<br />
amJRavnebs. igi CamoTvlis Zveli qarTuli mwerlobis nimuSebs
104 105<br />
da SeniSnavs: „Cvena gvaqvs: erTi aTonis dabadeba, mTawmindelebis<br />
naTargmni, da meorec, vaxtangisagan slovianurTan Sesworebuli.<br />
maT garda gvqonia kidev nawyvet-nawyveti dabadebisa<br />
siriulidan naTargmni, magram gana sirielebi <strong>somx</strong>ebi iyvnen?<br />
Tu ufali marric erTad dRevandel somex patriotebTan im<br />
azrze dgas, rom, radgan aisorebi dRes grigolianebi arian,<br />
gvartomobiTac <strong>somx</strong>ebaT unda CaiTvalono, da ara dRes, Zveladac<br />
ki, e.i. maSinac ki, rodesac sul sxva sjuli sWeriaTo.~<br />
amgvari magaliTebis CamoTvlis Semdeg akaki daaskvnis: „vin<br />
ar icis, rom Cveni sasuliero literatura mdidaria da, originaluris<br />
garda, rac gvaqvs naTargmni, is sul berZnulidan<br />
gvaqvs da ramdenimec slovianuridan, anton kaTalikosis meoxebiT.<br />
<strong>somx</strong>uridan ki ar mogveZeveba ra, garda, erTis mxriT,<br />
kritorebisa, romlis arseboba arc ki ician CvenSi. aba, erTi,<br />
gviCvenos b-nma marma, ra wignebi gviTargmnia <strong>somx</strong>uridan? sanam<br />
amas ar aasrulebs, Cven sruli ufleba gveqneba, vTqvaT, rom bn<br />
mars, <strong>somx</strong>ur enasa da istoriasTan erTad, maTi xasiaTic<br />
SeuTvisebia, e. i. sxvisas SeupovraT, usabuTod isakuTrebs da<br />
Cveniao _ brZanebs. yvelaze ufro is awuxebs b-n marrs, Cven<br />
Cvens werilebSi mowiwebiT ver movixsenieT misi sasiqadulo<br />
moZRvari, profesori patkanovi da, viTom, cilic SevwameT. b-ma<br />
patkanovma erT Tavis TxzulebaSi gadaWriT brZana, rom<br />
qarTvelebs istoria ar hqoniaT da me-XV<strong>II</strong>I saukuneSi mefe<br />
vaxtangma SeTxza da esec <strong>somx</strong>ur zRapridan, romelic erTma<br />
umecarma berma daswera meTerTmete saukuneSio~. akaki aqve<br />
SeniSnavs: patkanovs es Secdoma an umecrebiT mouvida, an gangeb<br />
Caidinao, „or cecxl Sua gamomwyvdeulma patkanovma d. baqraZis<br />
SeniSvnebi Caylapa da gaCumda, magram mari ki ar Cumdeba da<br />
mainc kidev gaiZaxis: arao! arc erTi da arc meoreo, patkanovi<br />
sxvebsaviT patriotulad ar swerdao, radganac is mxolod<br />
sarwmunoebiT iyo somexi, Torem rusi mecnieri iyoo, da misma<br />
gamokvlevam mainc naTeli mohfina istoriaso da sxvani~.<br />
akaki Tavis pirvel werilSi werda: `Cvenma ukanasknelma<br />
mefeebma isini (<strong>somx</strong>ebi) Sig Suagul saqarTveloSi Semoixiznes<br />
da, rogorc vaWar-xalxs, omSi gamousadegars, qalaqebi<br />
Caabares. qarTveli xalxi ki brZolis velze aTen-aRamebda,<br />
sanam Zlieri ruseTi ar mieSvela da mteri ar CamoiSora!<br />
daRlili, daqanculi da dawylulebuli qarTvelebi Sin rom<br />
mobrundnen, ra daxvdaT? is, rom maTi yofa-cxovreba, Semoxiznul<br />
moZmeT miRebul vaWrebis xelSi iyo da, bodiSis magieraT,<br />
piriqiT, mediduraT hyvirodnen: `vin xarT da saidan<br />
modixarTo? Tqven rodi yofilxarT aqao? es yovelTvis<br />
Cveni yofilao~. dasamtkiceblad qarTvelebisave taZar-monastrebs<br />
miuTiTes, sadac qarTuli zed-warwera amoefxikaT<br />
da `daviT-bagratebis~ nacvlad „arSak-marSakebi~ CaeweraT~.<br />
„nuTu es ar esmis b-n profesor marrs da hgonia, Cven<br />
mxolod imas vamtkicebdeT, rom <strong>somx</strong>ebs ise sZuldeT qarTuli<br />
nawerebi, rom, sadac unda naxon, umizezod moSlian? ara, es<br />
kargad esmis b-n marrsac da, amitomac, bodiSsa hxdis <strong>somx</strong>obas:<br />
„amas umecari naswavlebi Svrebian da xalxis ra braliao?~<br />
saucxovoa, Tqvenma mzem! ... roca umecrebi Cvens winaaRmdeg<br />
cuds Cadian, maSin iZaxis b-ni marri _ „eg ra mecnierebis<br />
braliao?~ roca mecnierebi _ „umecrebma ra qnano?~, roca<br />
xalxi _ inteligencias ra brali aqvso?~ da roca inteligencia<br />
_ „xalxs ra moeTxovebao?~ amgvari rameebiT aris gaWedili<br />
misi statia da, swore mogaxsenoT, Tu ar piradi pativiscema<br />
b-n marrisadmi, pasuxis Rirsad arasodes gavxdidiT<br />
am abolakatur mravlismetyvelebas~.<br />
„bevri sxvadasxva werilebi mogvdis, _ wers poeti, - maT<br />
ricxvSi sayvedurebiTa da lanZRviTac bevria Sekazmuli da<br />
am bolo dros muqarasac gviTvlian. madloba RmerTs! im<br />
xanSi aRara varT, rom qebam agvamCatos da gmobam guli gagvitexos!<br />
da, rac Seexeba muqaras, iman sicilis meti ra unda<br />
gamoiwvios Cveni mxriT? `<strong>somx</strong>ebs emterebiT da sdevniT~ _<br />
iwerebian.aba, amazea naTqvami: `Seni me miTxari da guli momikalio!~<br />
imaTi ra mogaxsenoT da, Cven ki RmerTma nu dagvi-<br />
Clungos ise grZnoba-goneba, rom romelime eri SeviZuloT da<br />
misi mtroba gulSi gavivloT~.<br />
„etyoba, am werilebis mjRabnel vaJbatonebs mter-moyvareoba<br />
ar esmiT, _ wers akaki, _ maT samarTliani sayveduri
106 107<br />
mZulvarebis nayofi hgoniaT, gana Zmebi Zmebs da megobrebi<br />
megobrebs ar esayvedurebian xolme, roca erTi meoreSi usaqcielobis<br />
rames SeniSnaven da dasaZraxissa xedaven? magram<br />
vin ityvis, rom es ugulobiTa da siZulviliT mosdiTo?~<br />
„imaT rac ar hqoniaT, ras dahkargaven?! magram Cven ki<br />
6. 6. damatebiTi damatebiTi masala masala me-4 me-4 qveTavisadmi<br />
qveTavisadmi<br />
`somexTa `somexTa mamxilebeli mamxilebeli publikaciebi~<br />
publikaciebi~<br />
(es masala gamocemul wignSi, garkveuli mizezebis gamo, ar aisaxa)<br />
„iveria”, „iveria”, 1895 1895 w., w., #3, #3, 18 18 maisi, maisi, gv.1-2<br />
gv.1-2<br />
gaviWyliteT usamarTloT da amitomac gvmarTebs Tvalis<br />
gaxela! agiklo, gdevno, Sen naoxarze me gamoviWimo, Sen sicocxle<br />
wagarTva da me miT movimato, _ es samarTliani<br />
sityva_pasuxi ar aris! amas arcerTi naciis kanonieri interesi<br />
ar moiTxovs! es mxoloT veluri, mxecuri instiqtebia<br />
da Cven ar gvinda, rom amgvari ram <strong>somx</strong>is nacias SevwamoT!~<br />
„ axalcixe-axalqalaqis mazra amJamad dasaxlebulia<br />
sxvadasxva tomisa da sarwmunoebis xalxiT. aqa scxovroben:<br />
qarTvelebi (marTlmadideblebi, kaTolikebi da sunitebi),<br />
<strong>somx</strong>ebi (grigorianebi da kaTolikebi), qurTebi (sunitebi)<br />
Taraqmebi (sunitebi), rusebi-duxoborebi, berZnebi da ebraelebi.<br />
„amave azrze unda idges TviT <strong>somx</strong>obis axal-Taobac da<br />
uZvelesni mkvidrni mcxovrebni, rasakvirvelia, qarTvelebi arian,<br />
TviTonve unda uaryon amnairi <strong>somx</strong>oba. magram, hoi, sakvirvelebav!<br />
mxolod danarCenni sxvadasxva dros da sxva da sxva qveynidgan<br />
isini mxolod esarClebian da Cirqs sdeben mTel <strong>somx</strong>is<br />
Semosulni da damkvidrebulni. saxeldobr, <strong>somx</strong>ebi Semovidnen<br />
nacias! axla, Cven vikiTxavT: vin aris mteri <strong>somx</strong>is naciis da<br />
am qveyanaSi arzrumis safaSodgan me-19 saukunis dasawyisSi,<br />
vis sZuls is: Cven, romelsac mZarcvelTa brbo, Cvenze momd-<br />
Semdgom imisa, rac general paskeviCma 1828 w agvistos 15-s<br />
gari da CvenSi Semosuli, <strong>somx</strong>obis warmomadgenlaT ar migvaC-<br />
aiRo axalcixe da 1829 wlis adrianopolis xelSekrulobiT<br />
nia, Tu isini, vinc eqomageba?~» [25].<br />
mTeli es axlandeli axalcixe-axalqalaqis mazra osmaleTma<br />
didi ilias memkvidre Tanamedrove qarTveli mecnierebic<br />
ruseTs dauTmo.<br />
arisxeben zarebs. «cnobili qarTveli istorikosi akad. marika<br />
rogorc Cans, <strong>somx</strong>ebi mometebul nawilad dasaxlebulan<br />
lorTqifaniZe gaognebuli werda: «<strong>somx</strong>ebi acxadeben, rom bana,<br />
TviT qalaq axalcixisa da axalqalaqis mazris soflebSi...<br />
oSki, xaxuli da sxva Zeglebi <strong>somx</strong>uria, maT msoflios ase<br />
<strong>somx</strong>ebi Semovidnen Cvens qveyanaSi, ukeTesi adgilebi daiWires,<br />
gamoucxades. Cven ra gvemarTeba, ras vuSvrebiT sakuTar is-<br />
ukeTesad moawyes TavianTi yofa-cxovreba da sxv. yovelive<br />
torias, sakuTar warsuls?~ (gaz. „asaval-dasavali~, 2002 w.,<br />
ese, rasakvirvelia, CvenTvis sasiamovno da sasixaruloa, amgvari<br />
#22). marTlac damafiqrebeli sityvebia. gons unda movux-<br />
warmateba da keTildReoba Cvenis mezoblis xalxisa friad<br />
moT da istoriis moparvis ufleba aravis mivceT, yalbismqmnelebs<br />
droze unda mivagoT sakadrisi pasuxi. imeds vitoveb,<br />
rom paruir muradianis, samvel karapetianisa da msgavsi tendenciurad<br />
ganwyobili mkvlevarebis gamoxdomebi ver daar-<br />
Rvevs qarTveli da somexi xalxebis aTas Wir_varamSi gamowrTobil<br />
mezoblobas da megobrobas» [25].<br />
sasiamovnoa da arasodes es garemoeba Cven sawyenad ar unda<br />
dagvrCes, magram saqme imaSia, rom es mosuli stumari ranairad<br />
moepyro Taviss gulkeTils da stumarTmoyvare maspinZels –<br />
qarTvelebs, ranairi damokidebuleba gamoucxada Taviss mxriv<br />
imas, romlis saxlSiac man ipovna myudro bina da myudrod<br />
moawyo Tavisi yofa-cxovreba, daafases Tu ara stumarTa<br />
sikeTe Tvisis maspinZlisa? unda gamogityde gulistkiviliT,<br />
mkiTxvelo, da giTxra, rom stumarma ar dainaxa da ar daafasa<br />
gulkeTiloba Tvisis maspinZlisa, unda giTxraT, rom <strong>somx</strong>ebi<br />
ver moeqcnen qarTvelebs ise, rogorc unda mohqceodnen.
108 109<br />
xSirad msmenia axalcixis qarTvelebisagan: exla ra aris,<br />
SedarebiT winandel drosTan bednierebi varTo, winad<br />
arzrumelebis (aqaurs <strong>somx</strong>ebs arzrumelebs uwodeben, radganac<br />
arzrumidan arian gadmosaxlebulni) SiSiT quCaSi Tavisuflad<br />
ver gavidodiT.<br />
naSTebi Cvenis Zvelis xelovnebisa da ganaTlebisa xom<br />
lamis aris sul mTlad daisakuTron: erTi nawili Zvelis<br />
SesaniSnavis qumurdos taZrisa javaxeTSi <strong>somx</strong>ebs TavianT<br />
ekklesiad aqvT gadakeTebuli da iq asruleben amJamad RvTis<br />
msaxurebas, taZars Zveli warwerebi aqvs xucurad, mxolod<br />
saSiSia, rom axlandelma misma patronebma (<strong>somx</strong>ebma) ar gaaqron<br />
igi. Cvens mier taZris daTvalierebis dros movida adgilobrivi<br />
<strong>somx</strong>is mRvdeli CvenTan da gviCvena taZris SigniT erTi qva,<br />
romelic naxevarzed kedelSia datanebuli da naxevradRave<br />
sCans. Tumca Cven ver gavarCieT sibnelis gamo, zedwarwera<br />
aris Tu ara, magram TviTon mRvdelma dagvarwmuna, rom es qva<br />
warweriliani ariso, mxolod warwera naxevradRave sCanso.<br />
eWvi ar aris, rom es qva SemdegSia Catanili kedelSi, rodesac<br />
<strong>somx</strong>ebs TavianTTvis mouwyviaT aq eklesia.<br />
es garemoeba imas gvafiqrebinebs, rom SeiZleba danarCeni<br />
warweriliani qvebiT <strong>somx</strong>ebma amgvaradve Caatanon sadme kedelSi,<br />
an sruliad mospon zedwarwerebi da amgvarad samudamod<br />
dagvikargon istoriuli masala.<br />
kidev kargia, qumurdos taZars kidev SerCenia qarTuli<br />
warwerebi, Torem <strong>somx</strong>ebi pirdapir gvetyodnen, es ekklesia<br />
Zveladganve Cveni yofilao. amgvari magaliTebi xSiria am mxareSi:<br />
axalcixeSi, qalaqgareT mdinare focxovis marjvena kidezed<br />
gaSenebulia ori patara Zveli ekklesia, romelTagan erTi ki<br />
viciT dabejiTebiT, wminda giorgis saxelzea, mxolod meorec<br />
isev amis saxelobazea Tu sxva wmidanisa, darwmunebiT ar<br />
viciT. TviT adgils, sadac es ekklesiebia gaSenebuli, moRnisi<br />
ewodeba da amisaTvis ekklesiasac xalxi uwodebs moRniss<br />
anu moRnisis ekklesias. zafxulobiT Zalian blomad daiareba<br />
am ekklesiaSi xalxi, rogorc grigorianebi, ise<br />
marTlmadideblebi da kaTolikebic. <strong>somx</strong>ebma am bolo dros<br />
daiwyes siaruli. winaT Turme isini, rogorc gamigia<br />
moxucebulebisagan, srulebiT ar ekarebodnen moRniss.<br />
qarTvelebi ki Zveladganve yovel kvira uqme-dRes midiodnen<br />
iq salocavad. ekklesiasTan patara wyali Camowanwkarebs,<br />
romelsac Turme is Tviseba aqvs, rom Zliera hrgebs Tavisa<br />
da Tvalebis tkivils. ekklesias warwera ara aqvs ra,<br />
darCenilia marto ubralo qviT nagebi kedlebi. ai es ekklesia<br />
exla gamxdara sadavod qarTvelebsa da <strong>somx</strong>ebs Sua: qarTvelebi<br />
iZaxian Cveniao, <strong>somx</strong>ebi iZaxian _ Cveniao. am ukanasknelT<br />
faqtiuri mflobeloba kidevac daiwyes, magram ris safuZvlis<br />
ZaliT, es RmerTman uwyis: misavali gza gaukeTes, TavianTi<br />
xatebi daasvenes ekklesiaSi, sanTels hyidian da, rogorc<br />
amboben, viTom wyalsac fasi daadves, magram, vimeoreb kidev,<br />
ris safuZvlis ZaliT epatronebian <strong>somx</strong>ebi am ekklesias da<br />
isakuTreben mas? ekklesiasTan gdia erTi saflavis qva<br />
<strong>somx</strong>uris warweriT, romelic undaT TavianT WkvaSi safuZvlad<br />
gamoiyenon <strong>somx</strong>ebma. magram es, Cemi azriT, susti safuZvelia.<br />
jer erTi imisTvis, rom Cven cota eWvSi SevdivarT, vgoneb es<br />
qva axlad unda iyos motanili, radganac winad arsad ara<br />
Canda igi da mxolod am bolo dros gamoCnda, da meorec, gana<br />
ar SeiZleba saflavis qvazed <strong>somx</strong>uri warwera iyos da<br />
ekklesia ki maTi ar iyos. maS SeiZleba <strong>somx</strong>ebma axalcixis<br />
sakrebulo taZaric daisakuTron, radganac mis sasaflaozed<br />
ramdenime saflavis qva moi poveba <strong>somx</strong>uris warweriT. Tu<br />
safuZvelzed mivardeba saqme, Cven qarTvelebs ufro meti<br />
safuZveli gvaqvs, vidre <strong>somx</strong>ebs. moxucebulobisgan gamigonia,<br />
rom uwin am eklesiasTan yofila gaSenebuli sofeli `moRnisi~,<br />
sadac ucxovriaT qarTvelebs. SemdegSi eseni axalcixis Zvel<br />
nawilSi gadmosaxlebulan da maT STamomavalT exlac, vgoneb,<br />
moRniselebs eZaxian. eWvi ar aris, rom am sofel moRnisSi<br />
mcxovreb qarTvelebs ekklesia eqnebodaT da swored maTi<br />
ekklesia, ai exlandeli sadavod gamxdari moRnisis ekklesia<br />
unda yofiliyo, radganac sxva naSTi ekklesiisa aq ar aris.<br />
TviT saxelwodeba `moRnisi~ qarTulia, warmomdgari<br />
sityvisagan `moRimisi~, radganac axalcixis Zveli nawilidgan
110 111<br />
rom viangariSoT, moRnisis ekklesia mdinare focxovis gaRma<br />
mova. magram es kidev araferi: axalcixis qarTvel kaTolikeTa<br />
mRvdlis mama ioane gvaramaZis saxlTan gdia erTi oTxkuTxiani<br />
svetis qva, romlis erT gverdzed darCenilia Semdegi xucuri<br />
warwera: `saxeliTa RvTisaTa meoxebiT wmidisa<br />
RvTismSoblisaTa m-ql Rirs viqmen... Senebad amin~. Tu es qva<br />
marTla moRnisis eklesiidgan aris gamotanili, rogorc<br />
damarwmuna mama ioane gvaramaZem, maSin ueWvo unda iyos, rom es<br />
ekklesia qarTvelebisaa da maSasadame <strong>somx</strong>ebs araviTari ufleba<br />
ara aqvT daepatronon da aRiaron igi TavianT sakuTrebad.<br />
sofel burnaSenSi (javaxeTSia) darCenilia erTi Zveli<br />
marTlmadideblebis eklesia, romlis aRmosavleTis kedelzed,<br />
garedan, amovikiTxeT Semdegi xucuri warwera: (TavSi erTi<br />
sityva ver gavarCie) `ixseni daniel pirisagan lomTasa, egre<br />
ixsen amis wmida ekklesiisa aRmaSenebelni xelTa g-XX ???~<br />
(ukanaskneli sityvebi, mgonia unda ikiTxebodes: `xelTagan<br />
jojoxeTisaTa~). warweris qveS qvazed gamoyvanilia ori<br />
lomi da SuaSi danieli. CrdiloeTis kedelzedac, Signidgan,<br />
rogorc etyoba, xucuri warwera yofila, magram burnaSenis<br />
<strong>somx</strong>ebis wyalobiT, romelTac dausakuTrebiaT es eklesia da<br />
Sig asruleben axla RvTismsaxurebas, TeTri kiriT aris<br />
wabRaluli. TavSi gavarCieT mxolod Semdegi: `q. saxeliTa<br />
RvTisaTa da daSm-?ad...~ rasakvirvelia, srulebiT rom waSalon<br />
qarTuli warwerebi, maSin ufro advilad daisakuTreben.<br />
rogorc amboben, sofel xoreniaSi (esec javaxeTSia),<br />
Zvels marTlmadidebel eklesiazed <strong>somx</strong>ebma qarTuli warwera<br />
waSales da <strong>somx</strong>urad daaweres. ai, sadamdis midis maTi<br />
TavaSvebuli moqmedeba da Tavisufali navardoba am mxareSi.<br />
amgvaradve aRiareben <strong>somx</strong>ebi TavianT sakuTrebad eklesiebs<br />
yuraTubnisas (axalcixis mazraSi), azavreTisas (axalqalaqis<br />
mazraSi), ixtilisas (axalqalaqis mazraSi) da sxv.<br />
ver aris kargis megobrobis niSani, rodesac amJamad<br />
axalcixis sabWoSi erTi qarTveli aRar aris, rom yovelTvis<br />
sabWos gaagebinos xolme Zvelis nawilis (qarTvelebi qalaqis<br />
Zvels nawilSi cxovroben) Wir-varami, misi avi da kargi, misi<br />
saWiroebani da sxv. magram iqneba axalcixis sabWo-gamgeoba<br />
valad ar hracxs Tavis Zvels nawilzedac izrunos da misTa<br />
mkvidrTa saWiroebani daakmayofilos, magram amazed odesme<br />
sxva dros” (ix. d. baqraZe „Àðõåîëîãè÷åñêîå<br />
ïóòåøåñòâèå ïî Ãóðèè è Àäæàðèè”, gv. 41)» [3].<br />
„iveria”, „iveria”, 1899 1899 w., w., 9 9 dekemberi.<br />
dekemberi.<br />
„20 ivliss y.d. samRvdelo kirioni, episkopisi alaverdisa,<br />
uwm. sinodis kantoris mindobilobiT, brZandeboda q. duSeTis<br />
mazraSi, am qalaqis maxloblad mdebare bodavis wm. giorgis<br />
niSis saqmis gamo. rogorc vuwyiT, es niSi am ramdenisame<br />
wlis winaT <strong>somx</strong>ebma miiTvises. y.d. samRvdelo kirionma<br />
moxseneba warudgina am saqmezed uwm. sinodis kantoras,<br />
romelmac ganixila ra moxseneba, daadgina: eTxovos mis<br />
brwyinvalebas, kavkasiis mTavarmarTebels T.g.s. golicins<br />
administraciuli wesiT CamoerTvas <strong>somx</strong>ebs bodavis wm.<br />
giorgis niSi q. duSeTSi”<br />
„iveria”, „iveria”, 1904 1904 w. w. 1 1 dekemberi, dekemberi, dekemberi, #275, #275, gv.2<br />
gv.2<br />
„qarTvelTa eklesiebis mimTvisebelTa winaaRmdeg<br />
RonisZieba.<br />
borCalos mazris, Sulaveris olqis sablaRoCino krebaze<br />
sxva sayuradRebo saganTa Soris gairCa ucxo sarwmunoebis<br />
xalxTa mier marTlmadidebeli eklesiebis da mis Zvirfas<br />
naSTTa miTvisebis saqme. rogorc viciT, borCalos mazra<br />
cnobilia Zvel, SesaniSnav qarTul naSTebis simravliT. amitom<br />
am krebaze mravali magaliTi iqna dasaxelebuli amgvari<br />
miTvisebisa. magaliTad, akaurTis eklesiis, romelzedac exla<br />
gamoZieba swarmoebs. ratevnisa, sadac hmarxia Tavadi baraTaSvili<br />
da sxva. krebam erTxmad daadgina: im eklesiebs, romlebic<br />
droTa brunvis gamo arian <strong>somx</strong>ebis miwebze, magram <strong>somx</strong>ebi<br />
ar ufloben, marTlmadidebeli samRvdeloeba jerovnad<br />
daepatronos, xolo im eklesiebis Sesaxeb, romelnic ukve
112 113<br />
miuTvisebiaT <strong>somx</strong>ebs, samRvdeloebam aRZras dava sasamarTlos<br />
wesiT”<br />
somexTa mier qarTuli eklesiebisa da mosaxleobis<br />
dapatronebis erT-erTi gza iyo mdidar somexTa mier qarTvel<br />
Tavad-aznaurTa mamulebis Sesyidva. mamulTan erTad taZrebis<br />
sakuTrebaSi gadacema kanoniT akrZaluli iyo, magram kanonebis<br />
dacvas <strong>somx</strong>oba aras dagidevdaT, radgan saqarTvelos<br />
ga<strong>somx</strong>ebis politika ruseTis xelisuflebis mier, xSir<br />
SemTxvevaSi, Sewynarebuli iyo. am gziT xdeboda mitacebuli<br />
taZrebis ga<strong>somx</strong>ureba da mamulebTan erTad nayidi yma-glexebis<br />
ga<strong>somx</strong>eba.<br />
magaliTisaTvis mogvyavs ramodenime saxasiaTo istoria:<br />
„mwyemsi”, „mwyemsi”, 1901 1901 w., w., #15, #15, gv.3-5; gv.3-5; #17, #17, gv.9<br />
gv.9<br />
„meeqvse sablaRoCino olqi borCalos mazraSi.<br />
SecdomiT rom ar vsTqvaT, TiTqmis mTeli borCalos mazra<br />
Seadgens meeqvse sablaRoCino olqs qarTl-kaxeTis eparqiaSi.<br />
am xsenebul sablaRoCinoSi TerTmeti qarTveli samrevloa,<br />
garda berZnebisa da rusebis ori samrevloisa, romelTagan<br />
TiToeuli Sesdgeba ramdenime dafantul, SoriSors mdebare<br />
soflebisgan. aq scxovroben qarTvelni, rusebi, berZnebi, <strong>somx</strong>ebi<br />
da TaTrebi. qarTvelebi arian gadmosulni javaxeTidan da<br />
dasaxlebulan aq im dros, roca sabolood dasrulebula<br />
brZola qarTvelebsa da TaTrebs Soris. mSvidobianobis<br />
drosve gadmosulan da dasaxlebulan aq somexnic. Tumca, es<br />
ukanasknelni dResac amtkiceben, rom borCalos mazras rogorc<br />
wineT, ise exlac, <strong>somx</strong>eTi ewodebao, magram isini amaSi Semcdarni<br />
arian, radgan TviT am mxaris saxelwodeba `borCalo~ aris<br />
namdvili qarTuli sityva: bora-Cala `bora~ _ Wiaa, `Cala~ _<br />
balaxi maRali, romelic aq xSiria. amasve naTlad gvimtkicebs<br />
adgilobrivi mdebareoba: mTel borCaloSi yovelive mTis<br />
wverzeda Cven vxedavT ZvelisZvel eklesiebs da cixeebs _<br />
saqarTvelos naSTebs. axlac arsebobs didi bolnisis soborosioni,<br />
aSenebuli mexuTe saukunis naxevarSi meore farsman<br />
qarTvelTa mefisagan, romel sofelsac axla <strong>somx</strong>ebi uwodeben<br />
bolnis-xaCinad. amas istoria mowmobs da kidec gangvimartebs,<br />
rom odes aq TaTrebma aikles qveynebi, maSin dacarielebul<br />
alagebze saxldebodnen <strong>somx</strong>ebi. da ai, igive <strong>somx</strong>ebi, dResac<br />
darCenil arian alag-alag da uwodeben am mxares e.i. samxreT<br />
saqarTvelos, Tvis sakuTar samSoblo mamulis nawils.<br />
aq mcxovrebni qarTvelebi arian mxne, yoCaRni da<br />
sarwmunoebiT mtkiceni. metad gaWirvebuli cxovreba aqvT<br />
maT, romlebic dasaxlebuli arian mebatoneebis mamulze.<br />
mometebuli nawili qarTvelebisa cxovrobs md. moSaveras<br />
xeobaSi. am xeobaSi aris gaSenebuli qalaq Tbilisidan 63<br />
versze pirveli kolonia ekaterinenfeldi, sadac cxovroben<br />
garda germanelebisa, mravalni marTlmadidebelni, romelTaTvis<br />
aq Sendeba eklesia saqarTvelos eqsarxosis nebarTviT. amave<br />
xeobaSi mdebareobs SesaniSnav alagze meore sofeli – ratevani.<br />
cxovrobs 25 mosaxle qarTveli da 9 komli somexi. aq aris<br />
mSvenieri sam gumbaTiani eklesia, aSenebuli Tavad baraTaSvilis<br />
mier, romelic amave taZarSi marxia. es eklesia dRes <strong>somx</strong>ebis<br />
sakuTrebas Seadgens. axlad warmoebuli saqme am eklesiis<br />
Sesaxeb gvimtkicebs, rom roca T. baraTaSvils miuyidnia es<br />
mamuli viRac b. fiToevisaTvis, eklesiac sityviT misTvisve<br />
gadaucia. fiToevs mouSlia wm. trapezi, gadaukeTebia taZari<br />
da bolos ukurTxebia somex-grigorianTa wesze. Semdeg fiToevs<br />
miuyidnia es mamuli b. manTaSevisTvis _ cnobilis mdidrisTvis<br />
da dResac, rogorc mamuli, ise eklesiac Seadgens mis, b.<br />
manTaSevis sakuTrebas. am eklesiis daCemeba axal dros miewereba<br />
da sCans, im dros am olqis keTil wesierebis meTvalyures<br />
sZinebia, es tkbili Zili damtkicda 11 giorgobas 1899 wels,<br />
odes am olqis dasaTvaliereblad brZandeboda maTi<br />
usamRvdeloesoba episkoposi leonidi, romlis winadadebiT<br />
adgilobriv mRvdelma acnoba mTavrobas yovelive WeSmariteba<br />
am eklesiis Sesaxeb da imedia, rom eklesia ratevnisa<br />
daubrundebaT marTlmadidebel kanonier mflobel-qarTvelebs,
114 115<br />
risTvisac WeSmarits guliTad madlobas uZRvnis mrevli am<br />
eklesiis Sesaxeb kiTxvis aRmZvrels. s. ratevnidan eqvs verszed<br />
sZevs sofeli qveSi. mTeli sofeli Semortymulia erT did<br />
da maRal goras garSemo, maRla goraze aris Zveli cixe da<br />
Sig eklesia aSenebuli 1700 wels, ara cnobil ars visgan.<br />
qveSis samreklodan aRmosavleT-dasavleTisken aris sofeli<br />
akaurTa, aqac mometebuli nawili qarTvelebia, magram, radgan<br />
mamuli ekuTvnis Tavad arRuTinski-dolgorukovs (somexia)<br />
aq Zvelad qarTvelebis eklesia ganaxlebuli iqmna <strong>somx</strong>ebis<br />
weszed da qarTvelebi rCebian ueklesiod. amisTana magaliTebi<br />
bevri moxdeboda, rom mama blaRoCins am olqisas yuradReba<br />
ar mieqca am samwuxaro movlenisaTvis. qarTvel mrevls axla<br />
imedi aqvs, rom rogorc maT, ise saqarTvelos Zvel naSTT<br />
yuradRebas miaqceven, magram amisTana mdgomareobaSi myof<br />
qarTvelebs mTeli wlis ganmavlobaSi m. blaRoCini TvaliTac<br />
ar unaxavT.<br />
am SemTxvevaSi, valdebuli var, yovelive WeSmariteba<br />
aRviaro: es mxare friad daviwyebuli mxarea, romelSiac, aramc<br />
Tu somexni, aramed sxvebic ujoxod dadian da qarTvelebs<br />
urigod eqcevian... amitomacaa, rom <strong>somx</strong>ebi borCalos xeobas<br />
`bolna-foras~ eZaxian da!...<br />
...ai, mesame weliwadia, rac ratevnis eklesiis Sesaxeb,<br />
romelic <strong>somx</strong>ebis xelSia dResac, aRvZariT kiTxva, magram _<br />
es emduris meores, amas ara scalian, is ambobs: `sxvaTa Wiri<br />
Robes Cxirio~da saqme dResac mwvane maudis qveS Zevs... ucadoT<br />
pasuxs! <strong>somx</strong>ebma ki mesame akaurTis eklesias mihyves xeli”<br />
„iveria”, „iveria”, 1901 1901 w., w., w., #76<br />
#76<br />
„werili cxinvalidan<br />
...sofel dgevrisSi, romelic erTis versis manZilzed<br />
arc kia d. cxinvalidgan, erTi Zveli dangreuli patara eklesia<br />
gaxlavT, romelsac adgilobrivni mcxovrebni `ZuZuTa<br />
RvTismSoblis eklesias~ uwodeben. amboben, visac rZe ar<br />
aRmoaCndeba, an SekrTeba da raime mizeziT daakldeba, miva am<br />
eklesiaSi, daniSnuls adgils wyals Camoavlebs da rZe mosdiso.<br />
ramdenad marTalia es xalxis Tqmuleba, Cven ar viciT, magram<br />
adgilobrivni mcxovrebni ase mogaxseneben _ ai, am eklesiis<br />
dReoba modis da dResaswauloben aRdgomis meore dRes, e.i.<br />
orSabaTs, ikribebian adgilobrivni mcxovrebni axlo-maxlo<br />
soflebidgana da loculoben. es asedac unda yofiliyo,<br />
radgan dgevrisSi arc Zvelad da arc axla arasodes WaWanebad<br />
xsenebac ki arsada yofila <strong>somx</strong>isa da maS visi unda iyos, igi<br />
eklesia Tu ara qarTvelebisa?! miT umetes, rom eklesiis<br />
garSemo sul qarTvelebi scxovroben. magram uneblied duSeTis<br />
wm. grigolis niSis istoria gvagondeba...<br />
am ori-sami wlis winaT gadasaxlebula erTi ara-mkiTxe,<br />
magram, rogorc saqmidana sCans, sxvisagan gaostatebuli somexi,<br />
Torem kaci, romlis sazrdo-sabadebelsac vaWroba-aReb-micemoba<br />
Seadgens, gana bazars Tavs daanebebs da soflad gadasaxldeba,<br />
sadac ara abadia ra?! _ marTlac am vaJbatonis gadasaxlebis<br />
ori wlis Semdeg dgevrisSi uceb cxinvalis <strong>somx</strong>oba qaliTkacamdis<br />
TavianTis tertera-teracuebiT gaCndebian<br />
dasaxelebul eklesiis karebzed, dasdgamen magidas, daawyoben<br />
sanTlebs, gadaixdian parakliss, gaCaRdeba sanTlebi, pirjvris<br />
wera, vedreba, erTi hai-hui da sx. swored sasacilo da<br />
satirels suraTs warmoadgenda es ucnauri, uTav-bolo, raRac<br />
qvenagrZnuli komedia! erTi bewva nangrev eklesiis karebis<br />
win cal-mxarezed <strong>somx</strong>ebis sanTeli iyideba, meore mxares _<br />
qarTvelebisa. rogor? gaocebuli ekiTxebi Sens Tavs? ori<br />
mtkaveli, JamTa viTarebisa gamo, dangreuli eklesia, sadac<br />
fexis dadgma ara yofila da arc aris <strong>somx</strong>ebisa, saidgan<br />
gaCnda da gaxda ase anazdeulad <strong>somx</strong>ebisa? Tu marTla<br />
<strong>somx</strong>ebisaa, qarTvelebi raRa maCanCalani arian da Tu<br />
qarTvelebisaa _ <strong>somx</strong>ebi raRa SuaSi arian? an rogor moxda,<br />
rom erTi patara eklesia erTsa da imave dros qarTvelebisac<br />
aris da <strong>somx</strong>ebisac? ver mivxvedrilvarT, ra ambavia, ra sasacilo,<br />
satireli da samasxarao komediebis TamaSobaa am meoce<br />
saukuneSi?! es adamianis damamcirebeli komedia rom Cvenis<br />
TvaliT ar gvenaxa warsuls wels, ar davijerebdiT. xmas ar
116 117<br />
viRebdiT aqamdisi, radganac gvegona, Cveni didad pativcemuli<br />
blaRoCini, an dgevrisis eklesiis mRvdeli gamoidebdnen Tavs,<br />
raime Rones iRonebdnen da saqmis viTarebas gamoarkvevdnen,<br />
magram arsad ara sCans ra da ara ismis-ra. amisaTvis saWiroa,<br />
visganac jer ars, yuradReba mieqces, saqme gamoirkves. droa,<br />
erTjer da samudamod moeRos bolo zogierTi <strong>somx</strong>ebis<br />
amisTana nacarqeqiaobasa da Zvelis naSTebis ase abuCad agdebas!<br />
cxinvaleli <strong>somx</strong>ebi da maTi mRvdlebi sabuTad imas<br />
mogaxseneben, rom Sesavali karebis erTs naTals qvazed zed<br />
warweraa da <strong>somx</strong>uriao. vnaxeT es qvac:L warwera, marTalia,<br />
aris, magram <strong>somx</strong>uria Tu qarTuli ver gavarCie, radganac<br />
<strong>somx</strong>uri da qarTuli xucuri erTmaneTs Zlier waagavs. is ki<br />
utyuaria, rom zed warweriani qva ufro axali sCans, vidre<br />
sxvebi da gana TviT eklesiis Sida moyvaniloba ar amtkicebs,<br />
rom qarTvelebisaa? imedia, Cveni xma ar darCeba xmad<br />
mRaRadeblisa udabnosa Sina, Cveni Zveli naSTebis mkvlevarni<br />
yuradRebas miaqceven am sadavidarabo qarTulis ofliT anagebs<br />
RvTis taZars raime safuZvels daudeben...”<br />
rigi werilebisa exmaureba rusul Jurnal-gazeTebs da<br />
Seexeba somexaTa Tematikas. moviyvanoT zogierTi maTgani:<br />
gazeTi gazeTi „iveria”, „iveria”, 1897 1897 w., w., #117<br />
#117<br />
narkvevi<br />
(Jurnal-gazeTebidan)<br />
guSindels `novoe obozrenieSi~ dabeWdilia werili g.<br />
adamis Zis yarangoziSvilisa, romelic q. duSeTis mkvidri<br />
aznauriSvilia da romelmac, eWvi ar aris, kargad unda icodes<br />
egred wodebuli `axal surb-giorgis~ saqme. ai rasa swers<br />
igi xsenebuli sadavo WeSmaritebis Sesaxeb:<br />
`saqme ai raSia: papiCemis mamas dediT _ ohanez mandenovs<br />
papaCem grigol adamis Ze yarangoziSvilTan megobruli<br />
damokidebuleba hqonda da sTxova Turme neba mieca wm. giorgis<br />
Zvel eklesiis nangrevzed somexTa eklesia aeSenebina da<br />
sasaflavo gaemarTna. papaCemmac neba dahrTo Turme. ohanez<br />
mandenovma eklesia aaSena da anderZad dastova rom rogorc<br />
igi, agreTve misis ojaxis yovelive wevri xsenebuls eklesiaSi<br />
daemarxnaT da weliwadSi orjer mandenovis gvareulobis<br />
micvalebulTa sulis mosaxsenieblad panaSvidi gadaexadaT.<br />
am eklesiaSi damarxul iqmnen: ohaneza da misi vaJiSvili<br />
meuRliTurT. dRemdis mis anderZs mudam asruleben da<br />
aRdgomis meore dResa da amaRlebis wirvasa da panaSvids<br />
ixdian micvalebulTa sulis mosaxseneblad. sasaflaozed<br />
akravs ase 7 dRis miwa, romelic Cven yarangoziSvilebs<br />
gvekuTvnoda. mamulebis gamijvnis dros 1887 w. mama Cems<br />
bevri sTxoves, rom xsenebuli mamuli qalaqisaTvis eCuqebina,<br />
radganac duSeTs maxloblad erTis fexis dadgmis odena<br />
miwac ki arsad moeZebneboda. mamaCemmac ausrula Txovna da<br />
es mamuli duSeTis saxelzed gaamijvnina. am miwis gverdiT<br />
tyea da am tyeSi _ bodavis wmidis giorgis niSi, sadac<br />
yovels wmida giorgobas 23 aprilsa da 10 noembers, bodavidan<br />
mlocavni modiodnen xolme mRvdlisa, blaRoCinisa da glexTa<br />
rCeul kacebTan erTad wmindanis sadideblad. procesiaSi<br />
monawileobas iRebdnen marTlmadidebelnica da somex<br />
grigoriannic. sxva dros ki es adgili duSelebis saseiro<br />
adgilad iTvleboda da vinc ki moisurvebda, yvela daiareboda<br />
drois gasatareblad. radganac <strong>somx</strong>ebsa da qarTvelebs Soris<br />
aq xSirad kamaToba da Cxubic astydeboda xolme, amitom<br />
bodavelebma sruliad mospes processiebi, xolo calke<br />
ojaxobiT exlac yovelTvis daiarebian.<br />
exla agixsniT, Tu rogor moxda, rom warsul maisis 15s<br />
miwis mzomavma b-ma strepCevskim zemoT aRniSnuli 2 naWeri<br />
miwa surb-gevorqis eklesias miumijna.<br />
1887 w. gamijvnis dros, rogorc zemoTac vTqvi, mama-<br />
Cemma 7 dRis miwa qalaq duSeTs dauTmo da qalaqis saxelzed<br />
iqmna amitom damijnuli. duSeTSi im dros deputatad (rogorc<br />
axla qalaqis uxucesia) vinme TaTulovi iyo, somexi. TaTulovma:<br />
gadasaxadi, romlebsac `nedoimkas~ uwodeben, _ aba Cqara da<br />
male mogveciTo. sionelebi iZaxian, Cven yovel wels uklebliv
118 119<br />
vixdidiT yalansa da ar viciT, es `nedoimka~ saidan movidao.<br />
aseTive ambavi daemarTa sof. fanabas, vanSets, arSas da cdosac,<br />
romlebsac uklebliv Setanili hqondaT xazinaSi fuli da<br />
dRes ki `nedoimka~ daatydaT Tavsa. aseve Caiylapa fanSetelebis,<br />
arSelebis da cdoelebis 15 Tumnis SeSac. es xuTi weli<br />
aris im fulma Cailuris wyali dalia da glexebi pirSi<br />
Calagamovlebulni dResac Sescqerian”.<br />
kalmis-wveri”.<br />
gazeTi gazeTi `iveria~, `iveria~, 1897 1897 w., w., #70<br />
#70<br />
„dRes werilia dabeWdili axalcixel somexTa Sesaxeb<br />
gaz. `kavkas~-Si. werilSi dawvrilebiT aris moTxrobili,<br />
rogor uSlidnen xels <strong>somx</strong>ebi marTlmadidebeli eklesiis<br />
agebas q. axalcixeSi da imis nacvlad Sig Sua qalaqSi rogor<br />
aages sazafxulo saseiro. sxvaTa Soris, avtori am werilisa<br />
b-ni eedle Tavisis werilis dasawyisSi Semdegs ambavs<br />
mogviTxrobs:<br />
`exlandeli axalcixis mazra Seadgens umetes nawils<br />
zemo qarTlisas, romelsac mtkvrisa da Woroxis midamoebi<br />
uWiravs. es qveyana Zveladve qarTvelebis mier iyo dasaxlebuli<br />
da uxsovari droidan saqaraTvelos samefos nawils Seadgenda.<br />
XIV sauk. zemo qarTls ewoda saaTabago, 1828 w. mTeli<br />
epoqaa ZvelisZveli saaTabagos umetesis nawilisaTvis. am<br />
wels 15 agvistos, rusTa jarma, romelsac win uZRoda paskeviCi,<br />
brwyinvaled daamarcxa osmaleTis jari da ieriSiT aiRo<br />
axalcixe. 1829 w. adrianopolis xel-SekrulebiT ruseTma,<br />
sxvaTa Soris, osmaleTisagan axalcixis safaSoc miiRo, romelic<br />
axalcixis mazrad iqmna gadakeTebuli da jer quTaisis<br />
gubernias ekuTvnoda, Semdeg tfilisisas.<br />
ruseTis jaris mier dapyrobam axalcixisa, romelsac<br />
iqaurni miuval da miudgomel simagreda sTvlidnen, SiSis<br />
zari dasca mahmadianebs da did-Zali mkvidrni am safaSosi<br />
osmaleTs gardaixvewnen. amis samagierod sul 5-6 Tvis<br />
ganmavlobaSi gvewvia 100 000 meti somexi.<br />
ukve 1831 w. axalcixes gadmosaxlebulma <strong>somx</strong>ebma Txovna<br />
miarTves graf paskeviCs, romelic 10 muxlisgan Sesdgeboda.<br />
ai, umTavresad rasa sTxovdnen <strong>somx</strong>ebi: 1) somex-grigorianis<br />
sarwmunoebis xalxTan nura sxva xalxs nu daasaxlebTo. 2)<br />
axalcixis <strong>somx</strong>ebs neba hqondeT TavianTi gansakuTrebuli<br />
`saero sasamarTlo~ daiarsono. 3) neba hqondeT Tavisufalis,<br />
ubaJo da ugadasaxado vaWrobisao da sxva. magram iseTi ar<br />
iyo grafi paskeviCi, rom imaT dasTanxmeboda. aSkara saqmea, man<br />
uarhyo es usircxvilo Txovna <strong>somx</strong>ebisao”.<br />
Tu yovelive es marTalia, aqedana sCans, ra sxvis<br />
Semwynarebeli eri yofila somexi da Tavdapirvelve ra<br />
moZRvreba kulturisa Semoutania kavkasiaSi, sxvas CemTan nuravis<br />
gaaWaWanebTo, Cven calke unda viyvneTo. Sors arsad wasulan<br />
im fanatikosobazed, romelic, ueWvelia, uswavliaT osmalTagan.<br />
Cven-ki gvabraleben sxvis Seuwynareblobas da mtrobis<br />
gamokidebas. amazed aris naTqvami: `Cemi ra giTxra, guli riT<br />
gatkinoo~.<br />
gaz. gaz. `iveria~, `iveria~, 1897 1897 w., w., w., #111 #111<br />
#111<br />
„d. cxinvali. 18 maiss, d. cxinvalSi mzRudroba iyo.<br />
dReobazed auarebeli wvrili-fexi da msxvili-fexi saqoneli<br />
Camoereka glexobas gasasyidad. saqoneli Zalian iafad<br />
iyideboda. es iarmukoba ar iyo ise sayuradRebo, rogorc<br />
Semdegi garemoeba: ori Tu sami cxinvaleli xalxi daZvreboda<br />
da iZaxoda: vinc saqoneli gayidos, sulzed Sauri gadaixadoso.<br />
am sityvebma zogierTis yuradReba miizida da erT-erTs fulis<br />
mkrefavTagans aleqsandre ivanovs CaekiTxnen, visis neba-darTviT,<br />
an vis sasargeblod hkrebavT mag Saurebso. pirvels kiTxvazed<br />
xsenebulma vaJbatonma pasuxi ar aRirsa. xolo Semdeg gamotyda,<br />
rom fulebi <strong>somx</strong>ebis eklesiis galavnis asaSeneblad ikribeba,<br />
radganac morekili saqoneli <strong>somx</strong>ebis eklesiis midamoSiaca<br />
dgebao. sTqva Tu ara es, saiTRac gaZvra da miefara”.<br />
gTavazobT am informacias dasaxelebuli Jurnalidan:
120 121<br />
gazeTi gazeTi „mwyemsi”, „mwyemsi”, 1896 1896 1896 w. w. 29 29 Tebervali<br />
Tebervali<br />
mazras, magram mas imnairisave safuZvliT SeeZlo mTel<br />
marTlmadidebel saqarTvelozedac eTqva igive.<br />
«erT rusul gazeTSi (`mosk. ved.~) 6 ianvars, am wlisas<br />
_ magram tyuilad SeWmarxnili ambebi xom ar aris es?<br />
dabeWdilia erTi werili, romelic Seexeba <strong>somx</strong>ebs da<br />
`vinme mRvdeli~ gamogonili adamiani xom ar aris? zRapari<br />
marTlmadidebeli eklesiis saqmes Cveni mxrisas. Cven imdenad<br />
xom ar aris mis mier moTxrobili ambebio? _ gaiocebs<br />
sayuradRebod migvaCnia es sagani, rom mogvyavs pirdapiri<br />
mkiTxveli.<br />
Targmani im werilisa TaviT bolomde.<br />
_ ara, srulebiTac gamogonili rame ar aris, arc zRaparia,<br />
`Tqvens Tbilisel korespondents, rogorc maxsovs,<br />
odnavadac gadametebuli ambavic ki ar aris. ara, aq arc<br />
araerTxel daumtkicebia Tqveni gazeTis saSualebiT, rom<br />
TiToeuli kerZo SemTxvevis ganzogadebaa. mis mier moTxrobili<br />
TbilisSi rusis yofa Znelia, Tu igi qeba-didebis sagalobels<br />
yvelaferi namdvili WeSmaritebaa, romlis ueWveloba gasWvirs<br />
ar umRers <strong>somx</strong>is `bazaris~ vaWrobas, Tu igi xels ar uwyobs<br />
missave nawer TiToeul sityvaSi, gamogonili piri rodi aris<br />
maT sixarbis ganzraxvebs, anda sul ganSorebiT ar dgas gamdgari<br />
es sawyali soflis mRvdeli, Zvel ieremiasaviT ierusalimis<br />
yoveli saqmisgan. Tuki rusis mdgomareoba amgvaria, maS SeiZleba<br />
nangrevebze Tavis winaparTa sidiadis mware bedze mgodebeli.<br />
warmovidginoT qarTvelebi da TaTrebi rogorRa yofaSi unda<br />
misi cremli da ruduneba Cven yvelas momarT warmogzavnilia.<br />
iyvnen. sazogadod, rogor yofaSi unda iyos yoveli adamiani,<br />
_ yvelaferi es namdvili gulwrfeli misi mwuxarebis<br />
visac ar SeuZlia pirferoba da amave dros visac araviTari<br />
Sedegia. diax, yovelive es sinamdvilea, _ samwuxaro sinamdvile,<br />
ufleba ara aqvs zurgis mosamagreblad. am vaWrebma aramcTu<br />
romelic Seexeba araTu marto `vinme mRvdlis~ mier<br />
daipyres mTeli qonebrivi Zala, aramed lamis Ziri gauTxaron<br />
dasaxelebul midamos, aramed bevr sxva alagsac, sruliad<br />
mTavar safuZvels marTlmadideblobisas uuZveles<br />
mTel saqarTvelos mxarisas. marto mtkvris da Woroxis<br />
marTlmadidebel mxareSi.<br />
saTaveebis gayolebiT yarsamde da erzrumamde miyolebuli,<br />
am ukanasknel dros qarTul gazeT `iveriaSi~ ibeWdeboda<br />
sadac saqristiano siZvelis yvela naSTebze, gansvenebulis<br />
`vinme mRvdlis~ werilebi, romelTac miiqcies yvelas yuradReba.<br />
meistorie d. baqraZis mowmobiT, qarTuls garda arasodes<br />
TviT kilo werilebis nametani gulwrfelia. werilebi ki<br />
araviTari sxva warwera ar yofila, _ aramed Cveni<br />
ara, ufro godebaa igi didad morwmune sulis, romelic<br />
marTlmadidebel mxris TviT SuagulSi Tavis saqmes arigebs.<br />
gaubrazebia momxdar ukuRmarToba-veragobas, veragobas<br />
taZrebs angreven, siwmindes itaceben, warwerebs spoben, axals<br />
gansacvifrebels, romlis msgavsi arsad ara Tqmula, arsad<br />
Txzaven maT magier, _ TviT mkvdarTa gansasvenebeli,<br />
araferi gagonila. yvelaferia iq, siwmindis SebRalvac, xalxisa<br />
sasaflaoebic ki ver aSorebian am saerTo xvedrs.<br />
da misi rwmunebis qirdvac, RvTis gmobac da TaRliTobac,<br />
gnebavT damamtkicebeli sabuTebi? aravisaTvis saidumlo<br />
erTis sityviT, yovelgvari borotmoqmedeba, usazizRres<br />
aRar aris, rom Tbilisis zogierTi eklesiebi, romlebic<br />
sarCulze damyarebuli. mokled roma vTqvaT, saqme Seexeba<br />
marTlmadideblebis iyvnen, exla marTlmadideblebs aRar aqvT.<br />
axalgvar TaRliTobas – ZvelisZvel saistorio naSTebze<br />
aravisaTvis saidumlo aRar aris, rom SesaniSnavi TeleTis<br />
warwerebis gamocvlas, warwerebis mospobas iq, sadac es<br />
monasteri, Tbiliss ramdenime versiT daSorebuli,<br />
gamocvla saWiro ar aris, yovelgvar borotmoqmedebas,<br />
marTlmadideblebis xelSi aRar aris. yvelam icis, rom<br />
marTlmadidebel eklesia-monastrebis wasarTmevad Cadenils.<br />
`vinme mRvdeli~ gulisxmobs marto axalcixisa da axalqalaqis<br />
varTaSenSi wminda elises taZari warTmeuli da miTvisebulia.
122 123<br />
samSvildis sionis eklesia ukve moTvalTvalebulia<br />
wasarTmevad. TiTqmis mimqrali meaTe saukunis misi warwera<br />
<strong>somx</strong>uri warweriT aris Secvlili. iqve patara qarTvelebis<br />
eklesia, merve saukuneze araugvianes aSenebuli, Sesanax adgilad<br />
aris gadaqceuli... bolnisis sioni, xrams gaRmiT, Tu ar vcdebi,<br />
mefis farsman meoTxis mier aSenebuli meoTxe saukuneSi _<br />
marTlmadidebelTa siwminde, sadac meCvidmete saukunis<br />
gasvlamde saepiskoposo kaTedra iyo, vaxtang gorgaslis mier<br />
dawesebuli _ sadaod gamxdara da dRes Tu xval lamis<br />
sxvis xelSi Cavardes.<br />
warTmeulia nuxas axlos giSis taZari, is taZari, sadac<br />
giSelebi mRvdelmTavrobdnen. amasve upirebdnen qurmuxis taZars,<br />
wmida giorgisas, magram xalxma ZaliT gamodena taZridan<br />
mtaceblebi.<br />
Caldiris tbasTan daqceulia erTi qarTuli eklesia<br />
da qvebi kardakar aris datacebuli.<br />
SesaniSnavi siRnaRis cixe TiTqmis sul dangreulia<br />
da qvebi daparulia. iqve qarTuli warwerebi uZveles<br />
sasaflaoze waSlilia da <strong>somx</strong>uriT aris Secvlili.<br />
loris cixeSi mTlad moispo qarTuli warwerebi...<br />
gaqra gujabis eklesiis warwera borCalos mazraSi.<br />
erT Zvelis Zvel da miviwyebul sasaflaoze erT<br />
qarTvelebis eklesiasTan, kuCenbaxis minis qarxnis axlos,<br />
bolo xanebSi gaCnda sul axlad axali fiqalebi axalis<br />
<strong>somx</strong>uris warwerebiTurT...<br />
kelageris cixeSidac eseve xdeba.<br />
da sxva, da sxva!<br />
rom cota meqeqa Zveli gazeTebi an da miT umetes, rom<br />
momewadinebia dawvlilebiT alagobrivi cnobebis Setyoba, maSin<br />
am axlad gaCenil barbarosebis moRvaweobis nusxa<br />
dausrulebeli Seiqmneboda.<br />
daqceva, isev daqceva, da sul axali daqceva, da bolo ar<br />
uCans am daqcevas Cveni mxrisas...<br />
mere sad aris mmarTveloba, sad aris gamoqveyneba, sad<br />
aris dacva imisa, rac Rirsia dacvis?<br />
mmarTveloba <strong>somx</strong>ebis xelSia. gamoqveynebac maT<br />
sajiriTod gamxdara, mere dacva... igi mxolod <strong>somx</strong>ebis mizanganzraxvisaTvis<br />
sufevs... rasac me viwerebi, es yvelam ukve<br />
icis, yvelas zizRs hgvris, magram dabeWvdiT ki mxolod<br />
naglej-naglejebad Tu SeiZleboda amis gamomJRavneba da isic<br />
erTaderT qarTul gazeTSi. aqauri <strong>somx</strong>uri gazeTebi, rusul<br />
enaze gamomavali, amgvar saqmeebs gverds uqceven. erTad erTi<br />
rusuli gazeTi `kavkazi~ ki ver hbedavs amis Sexebas, radganac<br />
grZnobs risxvas sacenzuro komitetisas. statiebi am gvar<br />
saqmeebis Sesaxeb yvela grZeldeba Zalian Tamamad, radganac<br />
sxva da sxva erovnebebs Soris simZulvaris aRmZvrelad arian<br />
miCneulni. amave dros ki siyalbe ufro da ufro warmatebaSi<br />
Sedis da albaT momavlisaTvis erovnebaTa damakavSireblad<br />
miumCneviaT igi.<br />
nu Tu es yvelaferi dausjelad gagrZeldeba? nu Tu<br />
marTlmadidebel mRvdlebs marTlmadidebel mxareSi ar<br />
daaclian marTlmadideblobas?”<br />
amiT Tavdeba es werili, romelsac boloSi xels awers<br />
`qarTveli~. magram es gulis wyroma da ruduneba damweris<br />
vinaobas ki ar miewereba, rasakvirvelia, aramed im samwuxaro<br />
movlenebs, romlis mowame, rogorc Cans, igi gamxdara. aramc<br />
Tu qarTveli, aramed yoveli adamiani aReldeba albaT amgvari<br />
ambis gagonebaze. Cven mxolod isRa gvrCeba, rom movucadoT<br />
kidev dawvrilebiT yvela zemoxsenebuli borotqmedebis<br />
gamoaSkaravebas! swored samarTliania zemoxsenebuli damweris<br />
godeba da wuxili. miT ufro samZimo aris es wuxili da<br />
sarwmunoebis SembRalveli garemoeba, rom amas SevyurebT da<br />
vismenT am me-19 saukuneSi».
124 125<br />
Tavi Tavi <strong>II</strong>I<br />
<strong>II</strong>I<br />
didebisa. Tu saqarTveloSi rodisme SesaniSnavi, saqeburi da<br />
TvalsaCino rame momxdara, maTis azriT, an <strong>somx</strong>ebis mier<br />
rodis rodis gadmosaxldnen gadmosaxldnen <strong>somx</strong>ebi<br />
<strong>somx</strong>ebi<br />
saqarTveloSi<br />
saqarTveloSi<br />
momxdara, an maTi SemweobiT da zedgavleniT; Tu vinme gamoCenili<br />
sardali yofila, an somexi, an <strong>somx</strong>is Camomavali yofila;<br />
Tu yvela warCinebuli piri ara, maTi mometebuli nawili<br />
mainc... esre, rac SeuZliaT, yvelas a<strong>somx</strong>eben da yvelafers<br />
<strong>somx</strong>ebis unarsa da Snos aTviseben. . . magram arc Cveni da<br />
arc sxva qveynis istoria am sagnisTvis cxadad da mtkiced<br />
arafers gviCveneben. es ambavi marTali rom yofiliyo, an Cveni,<br />
an sxva qveynis meistorieni ueWvelad xmas amoiRebdnen, radgan<br />
am gadmosaxlebas uTuod didi mniSvneloba unda hqonoda<br />
Cvenis qveynisaTvis; esreTi garemoeba arc ucxoelT gamoeparebodaT<br />
SeumCnevelad» [4].<br />
b-n levon isaxanianis moxsenebis safuZvlebi XIX saukunis<br />
miwurulsac mzaddeboda. somexi mwerlebis mier iwereboda<br />
saqarTvelos axali istoria - <strong>somx</strong>ebis sasargeblod,<br />
iwereboda <strong>somx</strong>eTis axali istoria – isev <strong>somx</strong>ebis sasarge-<br />
1.<strong>somx</strong>eTis 1.<strong>somx</strong>eTis 1.<strong>somx</strong>eTis istoriis istoriis „cru „cru „cru farSevangebi”<br />
farSevangebi”<br />
blod: «yvelas Tvali rom auxvion <strong>somx</strong>ebma da daanaxon<br />
pirvel TavSi aRvniSneT, rom xsenebul simpoziumze orga-<br />
xalxs yvelaferi ise, rogorc TviT undaT, „mSakis~ (<strong>somx</strong>uri<br />
nizatorebis mier, sruliad gaumarTlebeli da aradamajere-<br />
gazeTi –a.u.) saxelovanma mweralma, 1897 w. 137 nomerSi, erbeli<br />
mizezebis gamo, daSvebul iqna b-n levon isaxanianis<br />
Tis kalmis mosmiT, Turme, yvelaferi daamtkica. imas Tu<br />
„moxseneba~. moxsenebis mizani ki qarTul-<strong>somx</strong>uri urTier-<br />
davujerebT, Tamar mefis da giorgi pirvelis dros da maTze<br />
Tobebis problematuri sakiTxis kvlav win wamoweva iyo _<br />
uwindel saukuneSi <strong>somx</strong>ebi gadmosaxlebulan saqarTveloSi<br />
sakiTxisa, saukuneebis manZilze rom gasdevs qarTul-<strong>somx</strong>ur<br />
da saqarTvelos qalaqebis mcxovrebTa mometebuli nawili<br />
urTierTobebs da, sxvaTa Soris, qarTuli saxelmwifoebrio-<br />
<strong>somx</strong>ebi yofilano, rogoradac amtkiceben yvela istorikosi<br />
bis winaaRmdeg mimarTul mkafiod gamoxatul politikur<br />
da im drois mgzavrio. naTqvamis dasasabuTeblad, imowmebs<br />
faqtorsac Seicavs. erTi ram cxadia: rodesac adrindel<br />
marto petro della vales, Sardens, turnefors, ioselians<br />
nawerebs kiTxulob, TvalSisacemia, qarTveli kaci ra mtkiv-<br />
da veidenbaums. yvelasaTvis cxadia, rom eseni arian XV<strong>II</strong>,<br />
neulad aRiqvamda, rom mas edavebodnen mamulebsa da qonebas,<br />
XV<strong>II</strong>I da XIX saukunis mogzaurni da mweralni: amaT dasweres<br />
arTmevdnen eklesiebs, enas, sarwmunoebas, kulturas, adaT-wesebsa<br />
is, rac im dros naxes... warmoidgineT, sad meCvidmete da<br />
da Cveulebebs. ai, saukunis win dawerili sityvebi, romlebic<br />
meTvramete saukuneebi da sad meTerTmete, meaTe da maTze<br />
ise moismis, TiTqos xsenebuli simpoziumis sxdomaze eTqvas<br />
uwindeli saukuneebi! . . . garna, Cvenda sasiqadulod, es mgza-<br />
vinmes:<br />
vrebi ar laparakoben da krintsac ara Zraven arc im sauku-<br />
«<strong>somx</strong>is mwerlebs rom kacma hkiTxos, isini saqarTveloSi<br />
neebisa da arc maSindeli <strong>somx</strong>ebis gadasaxlebisaTvis» [4].<br />
uZvelesi droidan, V saukunidan arian gadmosaxlebulni, e. i.<br />
axali istoriis weris <strong>somx</strong>uri meTodi martivia: wer<br />
ra droiTganac iwyeba brwyinvaleba Zvelisa saqarTvelos<br />
gamonagons da imowmeb Senive winamorbedi <strong>somx</strong>is gamonagons.
126 127<br />
ase Sre-Sre lagdeba axali matianis furclebi, ikinZeba wigni<br />
istoriisa, romlis gasabaTileblad sakmarisia pirveli gamonagoni<br />
_ saTave Semdgom SeTxzul istoriaTa _ amxilo da<br />
gaacamtvero; da am nayalbevi pirvelfurclis amoxevisTanave,<br />
mTeli wigni furcel-furcel ifanteba. «b-n. saruxanis (gazeT<br />
„mSakis~ mwerali – a.u.) istorias sxva wyaro ara aqvs, Tu<br />
ara isev <strong>somx</strong>is mwerlebi. Cven ki advilad ver SeviwynarebT<br />
somexTa mwerlebis mowmobas, rogorc saistorio WeSmarits<br />
faqts, radgan iSviaTad Tu visTvisme saidumloa, rom maTi<br />
mwerlebis nawerebSi Znelad moipoveba simarTle da WeSmariteba.<br />
aseTisave azris arian evropeli mwerlebic, romelTacki<br />
gamoiZies <strong>somx</strong>ebisagan dawerili istoriebi. mecnierebma<br />
erTian Ziri gamouTxares <strong>somx</strong>ebis istorias da mis daqcevas<br />
da xelmeored aSenebas saWirod racxven. yvelam icis, rom<br />
mose xoreneli aqamde Seracxil iyo mexuTe saukunis mwerlad<br />
da iTvleboda <strong>somx</strong>is istoriis mamamTavrad. TiTqmis<br />
mTeli <strong>somx</strong>is istoriis mwerlebi mas emyarebian, magram mecnierebma<br />
miagnes mis axal wyaroebs, romlebic 1892 w. venecia-<br />
Si TviT mxiTaristebma dabeWdes. ai, am garemoebas rogor<br />
gvixataven: „b-ni karrieri uwyalod brtyvnis im cru farSevangs<br />
_ mose xorenels, romelic uwin <strong>somx</strong>ebis saeklesio<br />
istoriis mTis mwvervalze dafrinavda, axla-ki, rogorc erTi<br />
ubralo Wilyvavi (bolobeWda), madrieli darCeba, rom mdabali<br />
adgili mainc daiWiros merve saukunis dasawyisSi~ (Journal<br />
Asiatique, 1895, t. 2, p. 94, Paris).<br />
mose xorenelis samxelad da gasamtyuneblad evropul<br />
wyaroebSi mohyavT, sxvaTa Soris, karrieris Semdegi sabuTi:<br />
„karrieris mSvenierma bWobam mose xorenelisa da misi patriarqebis<br />
genealogiisaTvis gaaqarwyla moses mier <strong>somx</strong>ebis<br />
Camomavlobis moTxrobis sinamdvile (auTentikoba), karrierma<br />
gadawyvetiT cxadhyo, rom is mogonili sirieli istorikosi,<br />
mar abbas katina, romelsac mose xoreneli Tavis<br />
wyarod asaxelebs, sxva ara aris, Tu ar misive gamogonili,<br />
radgan mas undoda moeTxro imisTana faqtebi, romlebic manamde<br />
aravis gaegona, esred Tavisi fantastiuri aRweriloba<br />
dahfara erTis sirieli istorikosis avtoritetiT; es is-<br />
torikosic ise gamogonili da zRaprulia, rogoraTac zRaprulia<br />
moTxroba, romelsac mas aTvisebs 1~ (Journal Asiatique,<br />
1895, tom, 2, p. 86, Paris)» [3].<br />
cnobili evropeli mecnieri, lenormani, ar svams siriel<br />
katinas realurobis sakiTxs, magram isic calsaxad miuTiTebs<br />
somexTa yalbismqnelobaze. «lenormani, es yvelasagan did<br />
swavlulad miCneuli kaci, ai, ras ambobs: `Seuryevel WeSmaritebad<br />
unda miviRoT, rom <strong>somx</strong>ebs ar abadiaT ararigi nacionaluri<br />
gadmocema pirvel tigranamde, romelic kirosis Tanamedrove<br />
iyo. rac-ki Seexeba amaze wina dros, yvela moTxroba<br />
somexTa mwerlebisa momdinareobs mose xorenelis wignisagan,<br />
da es wignic, rogorc TviT xorenelisagan sCans, aris ubralo<br />
asli (kopio) mar-abaz katinis crusityvaobisa, kompilaciisa.<br />
es batoni katina scxovrobda qristianobis pirvel saukunes,<br />
adga literatorobis xelobas, ekuTvnoda edesis skolas da<br />
aman Seadgina kompilacia, saca simarTleze meti sicrue Seitana<br />
da sul es aaSena kteziis qronologiur sistemis mzgavsad<br />
da, sxvac rom ara iyos-ra, marto am sistemis mobaZvas<br />
unda gaefuWebina saqme, gaeSorebina WeSmaritebisagan. gulubralo<br />
mkiTxvelis mosatyueblad katinam es xerxic moixmara,<br />
rom Tavisi kompilacia miawera aleqsandre makedonelis dros.<br />
katinas dros amisTana xerxianoba Zalian gavrcelebuli iyo<br />
da am gvaris yalbis werilebiT, falsifikaciebiT mohfines<br />
mTeli qveyana“ (ix. lenormani: assiriologiuri werilebi,<br />
seria I, werili <strong>II</strong>)» [3].<br />
qarTul-<strong>somx</strong>uri urTierToba iwyeba adreul epoqaSi, Zv.<br />
w. aRricxvis V<strong>II</strong> saukunidan mainc, Tu ufro adre ara.<br />
«filologiao – ambobs lenormani, - es algebra enaTa<br />
codnis mecnierebisa (lingvistikisa), rogorc mas uwodeben,<br />
es metad Zlieri da maRali saSualeba, aRmadginebeli Zvelis<br />
eTnografiisa, gvimtkicebs, rom pirvelni memkvidreni im miwisa,<br />
romelsac armenia hqvian, qristes win meSvide saukunis<br />
1 mose xorenelis nayalbevi cnoba, TiTqos mesrofs saswaulebriv gamoegonis<br />
<strong>somx</strong>uri, qarTuli da albanuri anbani, uaryofilia qarTveli da ucxoeli<br />
(mag. sen-marteni) mecnierebis mier. (ix. mag. Cappeletti Venezia, Bore,<br />
Buttners, Dessen Vermuth, Paris, Journal Asiatique, 1836, tom, 1, p. 215).
128 129<br />
bolomde iyvnen imave naTesavisa, romelsac ekuTvnian qarTvelebi<br />
da zogierTi exlandeli xalxi kavkasiisa (aSkaraa, aq lenormans<br />
saxeSi hyavs TuS-fSav-xevsurni, svanni, megrelni, lazni).<br />
es swored is Zveli memkvidreni arian, romelTac dabadeba<br />
(biblia 10, 3) uwodebs „Togorm“ da romelTac ararigi<br />
erToba ara aqvT <strong>somx</strong>ebTan, haosianTan. amave saxels „Togorm“<br />
sdebs armeniis mkvidrTa ezekiel (XXV<strong>II</strong>, 14, XXXV<strong>II</strong>I, 6) im<br />
dros, roca didi nawili lursmuli warwerebisa ukve amoWrili<br />
iyo qvebze, im warwerebisa, romelTac aqamdis vanis<br />
warwerebs uwodeben.<br />
lenormani metad aSkarad amtkicebs, rom urartuelni da<br />
alarodelni erTi da igive saxelwodebaao. erTi da igiveoba<br />
am ori saxelwodebisa aramc Tu marto lenormanma daamtkica,<br />
aramed saxelovanma ingliselma mecniermac, raulonsonma. am<br />
igiveobaze daafuZna lenormanma Tavisi daskvna, rom urartelebis<br />
ena da lursmuli warwerani alarodiul enad da warwerebad<br />
unda iyvnen wodebulni da ara armenulado. am enas da ers<br />
ararigi naTesaoba ara aqvs <strong>somx</strong>ur enasTan da erTano. raulinsoni<br />
ambobso, umatebs lenormani, rom „alarudi“ warmoadgens<br />
ubralo variants „ararudi“-sas, radgan Zveli sparsni<br />
erTnairad gamosTqvamdnen „l“ da „r“. „ararudi“-dam didi<br />
manZili ar aris „araratamde~ da aqedan assurelebis warwerebSi<br />
moxsenebul „urartumde“.<br />
amas zed umatebs lenormani: „alarodielni (iberni) warmoadgenen<br />
swored im Zvel rasas, romelic zeviT movixsenieT<br />
da romelsac dautovebia armeniis lursmuli warwerani“.<br />
„Cvenis azriT, - ambobs lenormani, - armeniaSi napovn lursmul<br />
warweraTa ena metismetad emsgavseba qarTul enas“. . . „imedi<br />
maqvs momavalSi, rodesac exlandeli Cemi gamokvleva win waiwevs,<br />
blomad warmovadgino Seuryevelni sabuTni am msgavsebisa.<br />
exla-ki warmovadgen erTs Seuryevel sabuTs, dafuZnebuls<br />
arsebiTi saxelis brunvazedo“. aq lenormans iseTi saocari<br />
magaliTebi mohyavs, rom eWvis moyvaresac eWvis xaliss mouklavs<br />
da bolos umatebs, _ didebuli eJen burnufis gamokvleva<br />
mometebul sabuTs iZleva, rom armeniis lursmuls warwera-<br />
Ta ena da qarTvelebisa erTi da igiveao.<br />
„armeniis lursmul warweraTa ena ararigad, arafriT, da-<br />
SorebiTac ara hgavs haosianTa enasao, _ ambobs lenormani, _<br />
im xalxs, romelsac gamouWria es warwerani da qristes win<br />
meeqvse saukunemde uflobnia armeniaSi, ara hqonia ararigi<br />
naTesaoba <strong>somx</strong>ebTan, haosianTan, rogorc Tavisi STamomavlobiT,<br />
isec eniT“.<br />
„haosianni Semovidnen armeniaSi vanis sul bolondel warweris<br />
gamoWris Semdeg, saxeldobr im dros, roca TviT warweris<br />
gamomWrelma erma (urartelebma), Sesustebulma ramdenisame<br />
saukunis ganuwyvetel brZoliT sazarel nineviis<br />
(asurelT) da babilonis mflobelebTan, daiwia CrdiloeTisaken,<br />
swored im adgilebisaken, romelsac ZveleTi uwodebda<br />
„iverias“ da exla uwodeben saqarTvelos“.<br />
gansvenebuli ilia serebriakovi, profesori lazarevis<br />
institutisa, erTs werilSi (ix. „iveria“, 1890 w., #36.)<br />
ambobs: „lenormanma aramc Tu gaauqma qarTvelebisa da <strong>somx</strong>ebis<br />
erTSTamomavloba, TviT <strong>somx</strong>eTic aqemenidebis xanamde<br />
CamoarTva <strong>somx</strong>ebs da sabolood daumtkica qarTvelebs“.<br />
„yvela zemore sabuTis ZaliTo, _ ambobs lenormani, _<br />
iZulebuli var, gamovTqva igive, rac gamoTqva b-nma hanri raulinsonma:<br />
„urartus enas ara aqvs ararigi naTesaoba exlandel<br />
haosianTa enasTan“. haosianni gamovidnen frigiidan da<br />
nel-nela daipyres frigiis dasavleTiT mdebare maRlobni,<br />
saidganac Zveli urartelni memkvidreni gaaZeves da zogni<br />
CanTqes da Sescvales maTi saxeli, ena, sarwmunoeba, gadmocemani<br />
TavianTiTo“. Secvla saxelisa TavianTiT, enisa, gardamocemisa<br />
da sxva amisTanisa ZvelisZveli Cveuleba yofila da<br />
Cveuleba xom rjulT umtkicesia. lenormani imave werilSi<br />
ambobs, rom Targamosisagan STamomavloba <strong>somx</strong>ebma tyuilad<br />
daiCemeso.<br />
didi meore mcodne da mkvlevari Zvelis-Zveli istoriisa,<br />
maspero, ambobs: „mTiani qveyana (urarti), saidamac gamodian<br />
tigri da evfrati, jer kidev asurelTa mefis sargonis dros<br />
(Zv. w. 721 w.) dasaxlebuli iyo erTis modgmis eriTa, romelic<br />
mTlad gansxvavebulia exlandel somexTagan da ekuTvnis naTesaobiT<br />
qarTvelebsa. es daskvna lenormanisa saxelganTqmu
130 131<br />
lad damtkicebul iqna seisis da guiaris mecnieruli Rvawli-<br />
To“ (ix. maspero: Zveli istoria aRmosavleTis erisa, gv. 431,<br />
<strong>gamocema</strong> IV).<br />
igi (nikolski) ambobs: „urartus qveyana, asurul da babilonis<br />
sabuTebis ZaliT, aris is nawili ufro didis da vrcelis<br />
qveynisa, romelsac igi sabuTi uwodebs „nairi““.<br />
urartelni, igive alarodielni, b-ni nikolskis azriT, an exlandeli<br />
qarTvelebi arian, an-da imaTis modgmisa aRaravin<br />
aris.<br />
batoni nikolski ufro Sors midis da imasac ambobs, rom<br />
„udidesi da uaRresi eri siriis da mcire aziisa, Semqmneli<br />
gansakuTrebuli kulturisa da guladi metoqe egviptisa da<br />
zogjer asureTisa _ „xetti“ ekuTvnoda alarodiel naTesaobaso.<br />
alaroditelni aSkaraa igivea, rac urartelni, saxelidan<br />
„urarti“, ararati, mxolod r gardaqceula l-dao.<br />
„Tabali“, eri, romelic mkvidrobda kapadokiaSi, aSkaraa igive<br />
alarodielTa naTesaobisa iyo“ (ix. „Äðåâíîñòè Âîñòî÷íûå“,<br />
t. 1, gv. 389, werili b-n nikolskisa).<br />
gvikvirs es xettebis saqeb-sadidebeli ambebi rogor gamohparviaT<br />
somexTa mecnierebs. usaTuod ara scodniaT, Torem, aba,<br />
ras SearCendnen qarTvelTa naTesaobis ers amisTana saqeburs<br />
ambebsa, mere ician, rom qarTvelni daudevarni arian da im Wian<br />
liberalobiT Tvalebabmulni.<br />
b-ni anuCini antropologiuradac amtkicebs, rom somexni<br />
armeniaSi, winandel urartus qveyanaSi, mere mosulni arian. garda<br />
amisa, igive anuCini imowmeba, rom igi qveyana daiWires <strong>somx</strong>ebma<br />
didis brZolisa da omebis Semdeg urartelebTanao. aris ramodenime<br />
sabuTi, romlis ZaliTac, SesaZloa, vigulvoT, rom<br />
urartelni, anu pontiis qaldebi, qarTvelTa mama-papani yofilano<br />
(ix. „Áðàòñêàÿ ïîìîùü Àðìåííàì“, gv 358-361)» [3].<br />
rogorc vxedavT, qarTvelebTan dapirispirebis, maTi miwebis<br />
dapyrobis, ga<strong>somx</strong>ebisa da asimilaciis kodi <strong>somx</strong>ebSi<br />
uZvelesi droidan Caido. <strong>somx</strong>uri „Seni _ Cemia“, rogorc<br />
Cans, pirvelad qarTvelTa winamorbedebs, urartuelebs, igive<br />
alarodielebs SeexoT _ frigiidan mosulma <strong>somx</strong>ebis winaprebma<br />
miiTvises maTi warsuli, kultura, qveyana, _ Tavisi nairiTa<br />
da araratiT, da mTeli Semdgomi periodi nair-nairi tyuilebiTa<br />
da „Seni _ CemiobiT~ cdiloben, wagvarTvan qarTvelebs Cveni<br />
kuTvnili istoria da yoveli monapovari.<br />
saruxan-isaxanianebis kalmebs V saukune arc Tu SemTxveviT<br />
gamohyavT axali istoriis furclebze. „qarTlis<br />
cxovreba~.<br />
dawvrilebiT da vrclad aRwers, Tu rogor yvaoda yovel<br />
mxriv saqarTvelo mexuTe saukuneSi, metadre, vaxtang gorgaslis<br />
dros. es dro warCinebul drod aris Seracxuli Cvenis<br />
istoriisTvis. «ai, swored am saukunes Caavles <strong>somx</strong>ebma xeli,<br />
raTa TviT miiweron da miisakuTron im drois saqarTvelos<br />
yoveli dideba. vinaidgan, mose xorenelis sityviT, im dros<br />
movida saqarTveloSi mesrofi, romelmac misda moniWebuli<br />
zegardmo ZaliT gamoigona qarTuli anbani da miaRebina bakur<br />
mefes da mose episkoposs... erTi rame daviwynia wminda mesrofs<br />
– qarTvelebisTvis sulis Cadgma! esec rom eqmna, maSin<br />
gauTanaswordeboda maTs gamCensac. nuTu SeiZleba amaze metis<br />
qmna! maTi (qarTvelebis – a.u.) asoebi am mesrofs gamougonia,<br />
maTSi yoveli ganaTleba amas Seutania, eSmakis tyveobidan<br />
isini mas dausxnia, saRvTo sjuli mas uswavlebia da esreT<br />
mTeli barbarosi qarTvelebi RvTis Tayvanismcemlebad gauxdia!!!...<br />
vina sTqva, rom qarTvelebi am dros barbarosebi iyvnen?<br />
(es advili mosatevebeli iqneboda, berZnebs, an sxva ganaTlebul<br />
Zvel tomT rom eTqvaT), vina sTqva, rom qarTvelebi am<br />
dros gadakerpebuli eSmakis monad qmnil iyvnen, daeviwyebinoT<br />
erTi mxolodi RmerTi da wmida ninosagan miRebuli<br />
qristes sarwmunoeba? nu Tu es TavianTive istoriis winaaRmdegi<br />
ar aris, romelSiac sweren, Tumca-ki usafuZvlod, rom<br />
grigol ganmanaTleblis droidganve sa<strong>somx</strong>eTi akurTxevda<br />
xolme saqarTvelos patriarqsao? Tu yvelas datovebuli<br />
hqonda qristianoba da isev warmarToba daewyoT, visTvisRa<br />
iqneboda saWiro <strong>somx</strong>ebis nakurTxi patriarqi?... ukeTu kargad<br />
CavukvirdebiT istorias, cxadad davinaxavT, rom sparselebi<br />
cecxlis-msaxurebas <strong>somx</strong>eTSi ufro advilad avrcelebden,<br />
vidre saqarTveloSi. aseve SevniSnoT, rom arc erTi istoria<br />
ar asaxelebs saqarTveloSi mefed bakurs V saukuneSi. erTi
132 133<br />
baqar mefe iyo 342-364 wlebSi da varaz-baqar 379-393<br />
wlebSi. xolo vin aris es bakur, mesrofis mier moqceuli da<br />
ganaTlebuli, ar vuwyiT. esec <strong>somx</strong>ebis unari da Snoa, gamoigonon<br />
is, vinc ki undaT.<br />
somexi mwerlebi V saukunis qarTvelebs barbarosebs<br />
uwodeben. movusminoT Tavad mose xorenels. „igi sayvedurobs<br />
<strong>somx</strong>eTis uwindel mTavrebs, romlebmac STamomavlobas ar<br />
gadasces Tvisi moqmedebebis Sesaxeb ambebi; kiTxulobs, ra<br />
iyo amisTana gasakicxi saqcielis mizezio; iqneba is, rom<br />
sakuTari anbani ar hqondaTo. arao, Tavadve pasuxobs Tavissave<br />
kiTxvas, radgan maT SeeZloT moexmaraT berZnuli, siriuli,<br />
anu sparsuli anbanio. „rogorc mgonia aseTi saqcielis<br />
mizezi es iyovo, rom uwin, rogorc axla, <strong>somx</strong>ebs ara hyvarebiaT<br />
arc mecniereba da arc Zveli saero zepir-gardmocemuli<br />
galoba-simRerebio. amisTvis srulebiT uadgilo iqneba,<br />
rom amisi raime vuTxraT ugono, umecar da gaunaTlebel<br />
xalxso“ (Storia di Mose Corenze, Lib. 1-o, cap. 3, p. 7)“.<br />
elementaruli logika <strong>somx</strong>ebs maTTvis arasaxarbielo<br />
arCevanis winaSe ayenebs: Tu moses am naTqvamze <strong>somx</strong>ebi ityvian,<br />
rom tyuiliao, maSin isini iZulebulni iqnebian, aRiaron cxadad,<br />
rom tyuilia maTi istoria, maTi qronika; tyuilia maTi<br />
namyo da yoveli Zveli dideba, radgan yoveli maTi Zveli<br />
istoria damyarebulia ufrosierad moses istoriaze. xolo<br />
Tu gviTxres: misi naTqvami marTaliao, maSin Cven mivugebT: maS,<br />
rogor moxda, rom ugono, umecarma, unaRvlelma da gaunaTlebelma<br />
<strong>somx</strong>is erma, romelsac yovelnairi mecniereba sZuldaT,<br />
rogorc ambobs mose, gamoiyvana saqarTvelo kerpebis sibnelisagan<br />
da misca mas yvela elementi ganaTlebisa, gananaTla<br />
sulierad da xorcielad? gana SeeZlo mieca sxvisTvis is,<br />
rac TviTon ar hqonda da rac TviTon ufro sWiroda?<br />
mose <strong>somx</strong>is ers racxs iseT umecrad da gaunaTlebelad<br />
TviT im drosac ki, rodesac is Tavis istorias werda.<br />
xolo zemoT dasaxelebuli mecnierTa gamokvlevidan Cans,<br />
rom axla mas racxven merve saukunis istorikosad. Tu, mose<br />
xorenelis sityvebidan gamomdinare, namdvilia, rom <strong>somx</strong>ebi<br />
vidre merve saukunemde, umecrebis sibneleSi Cafluli yofilan,<br />
maSin <strong>somx</strong>is mweralTa gasamtyuneblad da maTi sicruis<br />
gamosacxadeblad kmara, marto es garemoeba davasaxeloT.<br />
marTla rom <strong>somx</strong>is eri grigol ganmanaTleblis dromde<br />
Rrma umecrebis sibneleSi yofila, amas mowmobs isev <strong>somx</strong>ebis<br />
patriarqis ioane VI istoriis Sesavali (Journal Asiatique,<br />
an. 1836, tom, 1, p. 210, Paris). xolo mecnierebi amtkiceben, rom<br />
arianebis Semosvlamde, did armeniaSic gavrcelebuli yofila<br />
qarTuli ena, raic amtkicebs qarTulis upiratesobas da<br />
siZveles <strong>somx</strong>uris winaSe (Revue de Linguistique, per J.A. Getteyrais,<br />
1881, Juillet, vol. 14, p. 285, Paris). sen-marteni gvisaxelebs<br />
meWore da mezRapre istorikoss: „meaTe saukunis istrikosma<br />
mesrofma wminda nersesis cxoreba dawera, romelic savsea<br />
zRaprebiT da gamogonili faqtebiTo“ (Journal Asiatique, an.<br />
1830, tom, 1, p. 173, Paris)» [4].<br />
<strong>somx</strong>eTSi myofi misionerebi TavianT erT moxsenebaSi <strong>somx</strong>ebis<br />
mwerlebis sicrueze ase weren: «„radgan <strong>somx</strong>ebi zRaprulis<br />
istoriebis SeTxzvaSi mardni arian, amisTvis TavianT<br />
martirologiaSi moiyvanes araerTi istoria, romelic savsea<br />
saocari zRaprebiTo“ (S. Martin, tom, 1, p. 404, Paris, 1818-19).<br />
amisTvis ver SeviwynarebT imas, rasac mogviTxrobs maTe<br />
edeseli daviT meoris mier saqarTveloSi <strong>somx</strong>ebis gadmosaxlebisas,<br />
romelmac <strong>somx</strong>ebisaTvis saqarTveloSi daafuZna<br />
qalaqi korio (gori). daviT gorgaslis cxovrebisa da<br />
brZolebis istoria dawvrilebiT aris aRwerili da Cveni<br />
istoria amis Sesaxeb arafers ambobs. rac Seexeba gors,<br />
<strong>somx</strong>ebis sicrue aqac Cans. straboni, evropeli mecnierebi<br />
sxvas amtkiceben. magaliTad, cezar fameni ambobs: „goris mdebareoba<br />
aCvenebs strabonis mier moxsenebul gorsenaso“ (Cezar<br />
Famin, p. 31. Gamba, Voyage dans la Russie, tom. 2, p. 115).<br />
aranaklebi siyalbe moipoveba injijianis sa<strong>somx</strong>eTis istoriaSic.<br />
am mweralma yvela gaa<strong>somx</strong>a. magaliTad, ambobs,<br />
Tbilisis mcxovrebni <strong>somx</strong>ebi ariano; tfilisSi <strong>somx</strong>ebis<br />
pirveli eklesia 632 wels aSendao. samcxec erTianad <strong>somx</strong>ebs<br />
dausakuTra. ambobs – axalcixe didi sa<strong>somx</strong>eTis saqarTvelos<br />
sazRvarzeao. am moWorebulis sruliad gasamtyuneblad<br />
sakmaod vracxT <strong>somx</strong>ebs warvudginoT isev is avtori, romelic
134 135<br />
<strong>somx</strong>ebma Cven winaaRmdeg warmoadgines. igia TviT frederiko<br />
monpere, romelic samcxesas mogviTxrobs: „axalcixis safa-<br />
SoO mudam qarTvel toms hqonda, viTarca Tavisi mamuli...<br />
raisa gamo qarTvelebi TavianT qronikebSi amtkiceben, rom<br />
igi Tavdapirvelad maTi yofila da TiTqmis yvela iqauri<br />
qalaqebi maT augiaT. am saistorio faqtis sabuTi TviT<br />
adgilobrivi rassaa namdvili, romelic aTaswleulobiT, yovlis<br />
garemoebis zed-gavlenis winaaRmdeg, darCa maradis isev<br />
qarTvel tomad“ (F. Dubois de Montpereux, Voyage autour du Caucase,<br />
tom 1, p. 274, Paris 1839).<br />
saqarTvelos istoria, piriqiT, mogviTxrobs, rom 1022 w.<br />
qarTvelebi yofilan <strong>somx</strong>eTSi gadasaxlebuli da hyoliaT<br />
episkoposi. amasve adasturebs <strong>somx</strong>ebis mwerali aristakesi<br />
(Historie d’Armenie per Arisdaques de Lasdiverd: traduise de l’armenien<br />
par M. Evariste Prud’homme, p. 21. Paris, 1864). amasve amtkicebs<br />
vaxtang mefis sjuldebis ocdamexuTe muxli, romelSic moxsenebulia<br />
saqarTvelos kaTalikosis brZanebis qveS myofi<br />
provinciebi, maT Soris: ani, yarsi da arzrumi. „arabi mwerlebi<br />
mowmoben, rodesac qarTvelebi Sevidnen <strong>somx</strong>ebis arjiCis<br />
qalaqSi (ville d’Ardjick), iqauri mcxovrebni iZulebulni gaxdnen<br />
da qarTvelebs auSenes cixeSi eklesia, sadac daiwyes<br />
zarebis cxadad reka. es moxda 1121 wlebSi~ (Journal Asiatique,<br />
an. 1849, tom, 2, p. 490, Paris). ar daviviwyoT isic, rom misionerma<br />
lambertim, 1631 wels arzrumSi rom gamoiara, naxa arzrumSi<br />
da mis garSemo qarTvelebis sofeli, romlebsac kidev hyavdaT<br />
TavianTi episkoposi, azrumelad wodebuli» [4].<br />
2. 2. somexTa somexTa saqarTveloSi saqarTveloSi gadmosaxlebis<br />
gadmosaxlebis<br />
istoriuli istoriuli wanamZRvrebi<br />
wanamZRvrebi<br />
<strong>somx</strong>ur-qarTuli urTierToba saukuneebs gasdevs. masTan<br />
mWidrodaa dakavSirebuli saqarTveloSi somexTa gadmosaxlebis<br />
istoria. gamovyoT am procesis ZiriTadi momentebi:<br />
«<strong>somx</strong>ebis Semosevebi saqarTveloSi 22 saukunis win daiwyo<br />
da dRemde grZeldeba. es Semosevebi zogjer iyo aSkara,<br />
zogjer – faruli... cnobili Zveli berZeni swavluli _<br />
straboni gvauwyebs, rom qristes Sobamde <strong>II</strong> saukunis damdegs<br />
somexTa mefeebs, maT jars saqarTvelosTvis waurTmevia<br />
tao, speri, basiani arzrumiTurT, kola-artaani, qvemo qarTlis<br />
nawili. straboni xazgasmiT aRniSnavs, rom <strong>somx</strong>eTi, armenia,<br />
manamde patara qveyanas warmoadgenda da swored qristes<br />
Sobamde <strong>II</strong> saukunis dasawyisSi, artaSes da zareh mefeebis<br />
Jams gafarTovda. amieridan Cndeba gamoTqma „didi <strong>somx</strong>eTic~.<br />
Tavdapirvelad am terminiT aRniSnavdnen <strong>somx</strong>eTis erT nawils,<br />
raTa ganesxvavebinaT is <strong>somx</strong>eTis meore nawilisagan,<br />
mcire <strong>somx</strong>eTisagan. SemdgomSi, raki <strong>somx</strong>ebs gauCndaT pretenzia<br />
mTeli kavkasiis gaerTianebaze, dapyrobaze, <strong>somx</strong>uri imperiis<br />
Seqmnaze, termin „did <strong>somx</strong>eTSi~ xSirad imperiuli<br />
azric iyo Cadebuli.<br />
didi saqarTvelos Seqmnamde qarTul-<strong>somx</strong>urma urTier-<br />
Tobebma artaSesidan da tigranidan, daaxloebiT, 1200 weli<br />
gamoiara. am xnis manZilze <strong>somx</strong>eTi xSirad cdilobda qarTuli<br />
mxareebis mitacebas, ga<strong>somx</strong>urebas, asaxlebda dapyrobil<br />
qarTul miwebze <strong>somx</strong>ebs, saxelebs ucvlida qarTul soflebs.<br />
<strong>somx</strong>eTsa da iberias Soris sadavod gadaqceuli qarTuli<br />
mxareebi xelidan xelSi gadadioda saukuneebis manZilze.<br />
<strong>somx</strong>eTi axerxebda maT mitacebas, magram iberia Tavdauzogavi<br />
brZolebis Sedegad ukanve ibrunebda qarTul miwa-wyals.<br />
<strong>somx</strong>eT-saqarTvelos dapirispirebaSi xSirad ereodnen diddidi<br />
saxelmwifoebi, imperiebi.<br />
sparseTi xSirad amjobinebda, kavkasiaSi gabatonebis mizniT,<br />
sayrdenad gaexada <strong>somx</strong>eTi, mieRwia garigebisaTvis <strong>somx</strong>eTis<br />
mmarTvel wreebTan. amis Taobaze TviT somexi mematianeebi<br />
iuwyebian. ase, magaliTad V_VI saukuneTa somexi JamTaaRmwereli<br />
lazar farpeci gvamcnobs: sparseTis SahinSas werili<br />
gaugzavnia <strong>somx</strong>ebis TavkacebisaTvis: „radganac Tqven sasargeblo<br />
da CvenTvis sayvareli qveyana xarT, Cven gvnebavs, rom<br />
Cveni marTali da WeSmariti rjuli iswavloT da miiRoT....<br />
xolo, rodesac Tqvenc CvensaviT scnobT Cvens WeSmarit rjuls,<br />
iberia da albaneTi Cveni da Tqveni nebis iqiT gadasvlas ver<br />
gabedaven~.
136 137<br />
IV saukunis meore naxevarSi e. w. `didi <strong>somx</strong>eTis~ samefo<br />
dasustda, xolo 428 wels sparseTma gaauqma mefoba „did<br />
<strong>somx</strong>eTSi~. amieridan Zalze gaizarda <strong>somx</strong>uri eklesiis roli<br />
somexTa, <strong>somx</strong>eTis cxovrebaSi.<br />
sparseTis xelisufalni darwmundnen, rom verc qarTvelebsa<br />
da verc <strong>somx</strong>ebs ver gaamazdianebdnen. maSin sparselebma<br />
moiTxoves qarTvelebisa da <strong>somx</strong>ebisagan, rom mieRoT qristianobis<br />
iseTi mimdinareoba, romelic daupirispirdeboda<br />
bizantiis imperiaSi gavrcelebul qristianul mimarTulebas<br />
_ diofizitobas (marTlmadideblobas). <strong>somx</strong>uri eklesia dahyva<br />
sparselebis nebas da miiRo monofizitoba. qarTuli eklesia<br />
ar dahyva mrisxane sparseTis nebas. ganxeTqileba qarTul<strong>somx</strong>ur<br />
eklesiebs Soris moxda V<strong>II</strong> saukunis dasawyisSi, maSin,<br />
rodesac qarTvelTa kaTolikosi kirioni iyo.<br />
<strong>somx</strong>ebma kavkasiis masStabiT TavianT metoqed miCneuli<br />
qarTvelebis dasaknineblad Seqmnes imgvari ideologia, rom,<br />
TiTqos, qarTvelebi arasrulfasovani xalxia, isini, TiTqos<br />
TviTonve arian <strong>somx</strong>ebis sapatrono da mTel kavkasias rogorRa<br />
upatronebeno. gaCnda uamravi <strong>somx</strong>uri legenda, romlebic<br />
<strong>somx</strong>ebma sxva, ucxo qveynebSic gaavrceles. aseTia, kerZod,<br />
legendebi <strong>somx</strong>ebis mier saqarTveloSi qristianobis gavrcelebis,<br />
somexi mesrop-maStocis mier qarTuli damwerlobis<br />
gamogonebis, bagrationebis, TviT SoTa rusTavelis <strong>somx</strong>uri<br />
warmoSobis Sesaxeb da a.S.<br />
ucxo qveynebSi <strong>somx</strong>uri legendebis gavrcelebis dasturad<br />
SeiZleba movixmoT cnoba mixeil sirielis `qronikidan~:<br />
<strong>somx</strong>ebi mogviTxrobeno TavianTi Zveli mefis, arSakis Sesaxeb,<br />
rom man daiqvemdebara siria da ierusalimi, palestina, asiria<br />
da babiloni; merme gaemarTa dasavleTisken, daarbia italia<br />
da mbrZaneblobda romSi. arSakma gaaudabura iberTa `kunZuli~<br />
(igulisxmeba espaneTi), gamoiyvana da gadmoiyvana iqauri<br />
mcxovrebni CrdiloeTis mTebSi, raTa somexTa qveSevrdomebad<br />
eqcia isini. es swored is xalxia, romelTac amJamad iberebs<br />
(nagulisxmevia qarTvelebi) eZaxiano. qarTvelebio „ajanydnen<br />
somexTa monobaSi yofnisa da maTTan Tanamorwmuneobis winaaRmdeg~.<br />
somexi mwignobrebic xazgasmiT aRniSnavdnen, rom qarTvele-<br />
bi gamoeyvnen <strong>somx</strong>ebs mas Semdeg, rac <strong>somx</strong>ebis wyalobiT,<br />
TiTqos, miaRwies bevr rames.<br />
somexi mematianis, sebeosis, cnobiT, V<strong>II</strong> saukunis 10-ian<br />
wlebSi sparseTis imperiisa da damorCilebuli qveynebis<br />
eklesiaTa warmomadgenlebis e. w. „sparsul krebaze~ „brZaneba<br />
gamosca mefe xosrovma (sparseTis Sahma xosro <strong>II</strong>-m), rom<br />
yovelma qristianma, romlebic Cemi xelisuflebis qveS arian,<br />
somexTa rwmena aiRon~-o. am brZanebis mixedviT, qarTvelebsac<br />
somexTa rwmena, sarwmunoeba, rjuli unda mieRoT.<br />
sparselebi V<strong>II</strong> saukunis 30-ian wlebidan aRmosavleTis<br />
qveynebSi da amierkavkasiaSic arabebma Secvales. arabi dampyroblebisaTvisac<br />
bizantiis imperiasTan gauTavebel omebSi<br />
ufro misaRebi iyvnen monofiziti <strong>somx</strong>ebi, vidre diofiziti,<br />
bizantielTa erTmorwmuned miCneuli qarTvelebi. ra Tqma<br />
unda, Sexla-Semoxla, brZola sparselebs da arabebs <strong>somx</strong>ebTanac<br />
hqondaT, magram maTTan, kerZod, <strong>somx</strong>ur eklesiasTan morigebas<br />
ufro miiCnevdnen SesaZleblad, vidre qarTvelebTan da<br />
qarTul eklesiasTan.<br />
saqme iqamdec mivida, rom, erTi <strong>somx</strong>uri Tqmulebis mixedviT,<br />
viTomc, TviT islamis fuZemdebels, winaswarmetyvel muhameds<br />
daudvia xelSekruleba <strong>somx</strong>ebTan, romliTac rwmenis<br />
Tavisufleba miuniWebia maTTvis, amasTanave, mRvdlebi, aznaurebi<br />
da mxedrebic gauTavisuflebia gadasaxadebisagan. arabebTan<br />
zavis dasamyareblad wasul somexTa zemoxsenebul kaTolikoss<br />
sahak <strong>II</strong>I-s xelT hqonia es xelSekruleba.<br />
IX saukunis ukanasknel meoTxedSi <strong>somx</strong>eTSi kvlav gacxovelda<br />
didi <strong>somx</strong>uri saxelmwifos, e. w. „didi <strong>somx</strong>eTis~<br />
Seqmnis gegmebi. am gegmebis mixedviT <strong>somx</strong>eTis SemadgenlobaSi<br />
unda moqceuliyo mTeli kavkasia, kerZod, saqarTvelo, Cveni<br />
qveynis rogorc dasavleTi, ise aRmosavleTi da samxreTi nawilebi.<br />
qarTuli eklesiac <strong>somx</strong>urs unda daqvemdebareboda.<br />
amgvari ideebi yovel fexis nabijze gvxvdeba IX-X saukuneTa<br />
cnobili mematianis, <strong>somx</strong>eTis kaTolikosis, ovanes drasxanakertcis<br />
„<strong>somx</strong>eTis istoriaSi~ da sxva <strong>somx</strong>ur TxzulebebSic.<br />
erTianma <strong>somx</strong>eTma, marTlac, SeZlo daqucmacebuli saqarTvelos,<br />
qarTuli samefo-samTavroebis Sinaur saqmeebSi Careva
138 139<br />
da amis Sedegad, IX saukunis bolos qvemo qarTli miitaca.<br />
aqedan moyolebuli 1065 wlamde qvemo qarTlSi somexi xelisufalni<br />
batonobdnen. X saukunis 70-ian wlebSi qvemo<br />
qarTlSi Seiqmna calke samefo, <strong>somx</strong>uri dinastiiT saTaveSi.<br />
am somexi mefeebis rezidencias, sataxto qalaqs, samSvilde<br />
warmoadgenda.<br />
cxadia, qarTvelebi <strong>somx</strong>ebs ver dauTmobdnen qvemo qarTls,<br />
samSvildes da, marTlac, 1065 wels somexi mefe gaZevebul<br />
iqna samSvildidan. amis Semdeg qvemo qarTlis samxreT nawili,<br />
lore-taSiri, erTxans kvlav somexi mefis xelT iyo,<br />
vidre Turq-selCukebma ar miitaces X<strong>II</strong> saukunis damdegs.<br />
1118 wels daviT aRmaSeneblis jarma gaaZeva Turq-selCukebi<br />
lore-taSiridan da es mxare kvlav saqarTvelos daubrunda.<br />
qvemo qarTli <strong>somx</strong>ebma rom miitaces, iq saqmianoba gaaCaRa<br />
<strong>somx</strong>urma eklesiamac _ am qarTuli mxaris aTvisebas, ga<strong>somx</strong>urebas<br />
Seudga. ra Tqma unda, qarTuli eklesiisaTvis es<br />
miuRebeli iyo da X saukunidan qarTul-<strong>somx</strong>uri eklesiebis<br />
urTierToba kidev ufro gamwvavda.<br />
qarTvelebi, Cveni qveynis jari daviT aRmaSeneblamdec, asea<br />
Tu ise, axerxebdnen Turq-selCukTa urdoebis winaaRmdeg brZolas,<br />
<strong>somx</strong>ebma ki es ver SeZles. <strong>somx</strong>uri saxelmwifoebrioba<br />
<strong>somx</strong>eTSi TiTqmis mTlianad dasamarda XI saukuneSi, somexTa<br />
didi nawilic, metadre, zedafenebi, sxva qveynebSi gadaixvewnen.<br />
<strong>somx</strong>uri saxelmwifoebrioba <strong>somx</strong>eTSi XI saukuneSi daeca<br />
da XX saukunemde, daSnakTa xanamde, ver moxerxda misi aRdgena.<br />
marTalia, <strong>somx</strong>ebma <strong>somx</strong>eTs gareT, kilikiaSi, SeZles XI<br />
saukunis bolos <strong>somx</strong>uri samTavros Seqmna, romelic X<strong>II</strong><br />
saukunis dasasruls samefod aqcies, magram 1375 wels isic<br />
daeca.<br />
daviT aRmaSeneblis meTurobiT qarTveli eris warmatebebma<br />
Turq-selCukTa urdoebTan brZolaSi imedi Caunerga<br />
<strong>somx</strong>ebsac. qarTvelTa jarma Turq-selCukTa mZlavrobisagan<br />
gaaTavisufla, kerZod, somexTa dedaqalaqi anisi. anisis somexma<br />
Tavkacebma TviTon sTxoves daxmareba daviT aRmaSenebels.<br />
daviTma miznad daisaxa, Turq-selCukTa urdoebisagan gaewminda<br />
mTeli amierkavkasia.<br />
SeiZleba iTqvas, rom <strong>somx</strong>eTi fexze wamodga X<strong>II</strong> saukunis<br />
dasawyisSi saqarTvelos wyalobiT. qarTuli saxelmwifos<br />
sazRvrebSi moqceuli <strong>somx</strong>eTi moSenda, <strong>somx</strong>uri mosaxleoba<br />
kvlav momravlda, gamdidrda da <strong>somx</strong>uri kulturis ganvi-<br />
Tarebac SesaZlebeli Seiqmna <strong>somx</strong>ur miwaze. magram dapirispireba<br />
<strong>somx</strong>ebsa da qarTvelebs Soris arc am epoqaSi aRmofxvrila.<br />
saqarTvelo gaZlierda da Tavisi droSis irgvliv mTeli<br />
kavkasiac Semoikriba, xolo <strong>somx</strong>eTSi <strong>somx</strong>uri saxelmwifoebrioba<br />
gaqra, moispo. somexTa didi nawili am garemoebas ver<br />
Seegua: isini kvlav ocnebobdnen kavkasiaSi parvelobis mopovebaze<br />
da am mizniT qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebaze.<br />
somexi mwerali da moRvawe mxiTar oSi X<strong>II</strong> saukuneSi<br />
lores <strong>somx</strong>uri samefos aRdgenas iTxovda.<br />
X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I saukuneTa <strong>somx</strong>uri Txzulebis e. w. „xelSekrulebis<br />
wignis~ mixedviT, Tavis droze, TiTqos, romael da<br />
somex saero da sasuliero xelisufalTa Soris gaformebula<br />
SeTanxmeba, romliTac romaelebs dasavleTi, viTomc, TavisTvis<br />
dautovebiaT, xolo aRmosavleTis qveynebi, maT ricxvSi saqarTveloc,<br />
<strong>somx</strong>ebisTvis gadauciaT sapatronod.<br />
X<strong>II</strong>I saukunis somexi moRvawe, varTapeti, wers: „mesropma<br />
misca maT (qarTvelebs _ g.k.) anbani da mesropmave ukurTxa<br />
varZiis jvari~. Turme, nu ityviT, qarTvelTa erT-erTi yvelaze<br />
didi saocreba, varZia, somexTa wyalobiT Seqmnila. dResac,<br />
roca somexi kalmosnebi xSir-xSirad imeoreben msgavs legendebs,<br />
SeiZleba zogjer xumrobis xasiaTzec davdgeT da vTqvaT<br />
_ <strong>somx</strong>ebs rom yuri vugdoT, imasac ityvian, rom saTafliaSi<br />
dinozavrebi <strong>somx</strong>eTidan mosulan. magram es saqme saxumaro<br />
araa. X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I saukuneebSic da SemdgomSic, dResac, somexTa<br />
garkveuli wreebi STaagoneben Tanamemamuleebs da ucxoelebsac,<br />
rom qarTvelebi arasrulfasovani xalxia, arafris gamkeTebelia<br />
da saqarTveloSi Tu odesme rame keTdeboda an keTdeba,<br />
<strong>somx</strong>ebis, na<strong>somx</strong>rebis Rvawlia es. amJamadac aseTi suliskveTebiT<br />
aswavlian <strong>somx</strong>eTis istorias V-VI klasis moswavleebsac<br />
ki» [21].<br />
somexi mosaxleobis saqarTveloSi gadmosaxlebis sak
140 141<br />
iTxi ramdenime TvalsazrisiT unda ganvixiloT: rogorc bunebrivi<br />
migracia, rogorc droebiTi migracia da rogorc arabunebrivi<br />
migracia.<br />
bunebrivi migracia, cxadia, uZvelesi droidan mimdinareobda.<br />
aseTi procesi damaxasiaTebelia nebismieri ori mezobeli<br />
qveynisTvis. is ar atarebs masobriv xasiaTs, da, rac<br />
mTavaria, ar qmnis mozrdil kompaqtur dasaxlebebs. aseTi<br />
bunebrivi migraciebi zogjer erTi saxelmwifos SigniT mimdinareobda,<br />
anu, im periodebSi, rodesac <strong>somx</strong>eTis didi Tu<br />
mcire nawilebi sxvadasxva dros saqarTvelos saxelmwifos<br />
SemadgenlobaSi Sedioda.<br />
droebiT migracias im SemTxvevaSi hqonda adgili, rodesac<br />
mtrisagan otebuli somexi mosaxleoba saqarTvelos<br />
afarebda Tavs da Semdgom kvlav <strong>somx</strong>eTSi brundeboda.<br />
saqarTvelo yovelTvis keTilmezoblurad eqceoda devnilebs<br />
da sulgrZelad ifarebda maT. ase araerTxel gadairCines<br />
Tavi <strong>somx</strong>ebma da saqarTvelos arasdros daumadlebia maT-<br />
Tvis Tavisi es samsaxuri.<br />
arabunebriv migracias adgili hqonda im SemTxvevaSi, rodesac<br />
<strong>somx</strong>eTi cdilobda mitacebul miwebze kompaqturi <strong>somx</strong>uri<br />
dasaxlebebi Seeqmna. aRsaniSnavia, rom saqarTvelos ruseTTan<br />
SeerTebamde <strong>somx</strong>eTma saqarTvelos saxelmwifos farglebSi<br />
ver SeZlo amis ganxorcieleba. magram ruseTTan SeerTebis<br />
Semdeg <strong>somx</strong>eTTan mosazRvre teritoriebis ga<strong>somx</strong>ureba ruse-<br />
Tis imperiuli politikis nawili gaxda da swored am periodidan<br />
iwyeba saqarTvelos samxreT regionebSi somexTa masobrivi<br />
Semosvla, qarTvelTa genocidi da somexTa kompaqturi<br />
dasaxlebebis warmoSoba. mogvianebiT, bolSevikebma<br />
<strong>somx</strong>eTs, da ara marto <strong>somx</strong>eTs, saqarTvelos kuTvnili teritoriebic<br />
gadasces, ris Semdegac iq qarTuli mosaxleoba,<br />
praqtikulad, moispo.<br />
«saqarTveloSi <strong>somx</strong>ebis gadmosaxleba X, XI, X<strong>II</strong> saukuneebSi<br />
da ufro adre istoriuli masalebis mixedviT ar<br />
mtkicdeba da, amdenad, xelovnurad gamogonili versiebis gaziareba<br />
ar SeiZleba.<br />
jer kidev agaTonis „xilvisa“ da sxva <strong>somx</strong>uri<br />
winaswarmetyvelebebis mixedviT, <strong>somx</strong>eTis ganmaTavisuflebeli<br />
„romaelebis“ jari warmoSobiT „armenqis“ (e.i. somexTa)<br />
tomisa yofila. rogorc cnobilia, aRmosavleTis qristianebis,<br />
maT Soris, kilikiis <strong>somx</strong>uri samefos „mxsnelad“ miCneul<br />
jvarosnul laSqrobebSi germanelebi did rols asrulebdnen.<br />
etyoba, amis safuZvelze warmoqmnila <strong>somx</strong>uri Tqmuleba,<br />
rom germanelebi warmoiSvnen im samaskaciani <strong>somx</strong>uri razmis<br />
wevrebisagan, romelnic IV saukuneSi romis (bizantiis) imperator<br />
konstantines dausaxlebia „qvemo germaniaSi“.<br />
bunebrivia, sxvadasxva qveynebSi, ucxo qalaqebSi mcxovreb<br />
somexTa Soris Cndeboda legendebi, rom maTi winaprebi aq<br />
uZvelesi droidan mkvidrobdnen, rom esa Tu is qalaqi somexTa<br />
agebulia. amgvari Tqmulebebi xels uwyobda imas, rom JamTa<br />
siavis Sedegad Tavis samSobloSi gauxarel, ucxo qveynebSi<br />
gadaxvewil <strong>somx</strong>ur mosaxleobas gaadvileboda axali samkvidreblis<br />
meore samSoblod miCneva. aRniSnuli legendebidan<br />
aleqsandre abdalaZe mxolod ramdenimes asaxelebs. kerZod:<br />
favstos buzandis cnobiT, TiTqos, jer kidev IV saukuneSi<br />
<strong>somx</strong>eTis mefes pretenzia ganucxadebia berZenTa 10 qalaqze,<br />
maT Soris, kesariaze, isini adre Cveni iyoo. iqve naTqvamia,<br />
rom qalaqi urha somexTa winaprebs auSenebiaT. X<strong>II</strong> s-is<br />
somexi mematianis, maTeos urhaecis Tanaxmad, urha (igive edesa)<br />
augia Zv.w.aR. I s-is <strong>somx</strong>eTis saxelganTqmul mefes, tigran <strong>II</strong>s,<br />
didad wodebuls. urhas daarsebis Sesaxeb sxvadasxva<br />
Tqmuleba arsebobs. erTi maTganis mixedviT, es qalaqi, TiTqos,<br />
legendaruli nebroTis agebulic kia. sinamdvileSi urha<br />
auSenebiaT selevki I nikatoris brZanebiT Zv.w.aR. 302 wlisaTvis,<br />
e.i. tigran <strong>II</strong>-is dabadebamde daaxloebiT ori saukuniT<br />
adre. <strong>somx</strong>uri gadmocemis mixedviT, aseve qalaqi Tavrizi<br />
augia <strong>somx</strong>eTis gamaqristianebel mefe Trdats. namdvilad ki<br />
es qalaqi V<strong>II</strong>I s-is bolosaa aSenebuli. sxvaTa Soris, 1629<br />
wlis erTi <strong>somx</strong>uri xelnaweris anderZSi Tbilissac somex-<br />
Ta qalaqi ewodeba.<br />
istoriaSi aris cnobili, rom pirveli <strong>somx</strong>uri ojaxebi<br />
saqarTveloSi Camoyvanili iqna wminda daviT aRmaSeneblis<br />
TaosnobiT. daviT aRmaSenebelma qarTlSi <strong>somx</strong>uri ojaxebis
142 143<br />
100 komli gadmoasaxla _ maSin isini dasaxldnen gorSi,<br />
axalqalaqSi, axalgorsa da cxinvalSi _ TiTo sofelSi 20-<br />
25 komlis odenobiT. amas daviT mefis mxridan hqonda Taviseburi<br />
gamarTleba. mtrisagan dacemul da pirisagan miwisa<br />
aRgvil mezobel qveyanas mefem mezobluri xeli gauwoda da<br />
Seifara isini. udavoa, rom windaxedul mefes erCivna, Turqe-<br />
Tisa da sparseTis nacvlad, mezoblad <strong>somx</strong>ebi hyoloda.<br />
rogorc mematiane gvauwyebs, <strong>somx</strong>ebi mikedlebian daviT IV-s<br />
da mis samsaxurSi Sesulan» [22].<br />
«somexi istorikosis, maTeos urhaelis (X<strong>II</strong> s.) cnobiT,<br />
daviT aRmaSenebeli „iyo Semwynarebeli da moyvaruli somexi<br />
xalxisa» [23]. kacTmoyvruli Semwynarebloba rjulTSemwynareblobaSi<br />
ar unda agverios: kacTmoyvare wminda mefe, daviT<br />
aRmaSenebeli, mkacrad amxelda somexTa mwvaleblur sarwmunoebas,<br />
risi magaliTic ruis-urbnisis Zeglisweraa da razec<br />
VI TavSi gveqneba saubari.<br />
«rogorc v. nalbandiani aRniSnavs, Temur lengis Semosevebis<br />
dros moZme qarTveli xalxi, miuxedavad Tavisi mZime<br />
politikuri mdgomareobisa, Semweobis xels uwvdida ufro<br />
mZime pirobebSi myof somex xalxs, romelic moklebuli iyo<br />
saxelmwifoebriobas. am TvalsazrisiT sainteresoa im periodis<br />
cnobili istorikosis, Tovma mewofecis (1376-1446)<br />
gadmocema: rodesac qarTvelTa mefem, giorgim, Seityo Temurlengis<br />
jarebis axali Tavdasxmis Sesaxeb, qarTvel xalxTan<br />
erTad <strong>somx</strong>ebsac miuCina TavSesafari miudgomel cixeebSi da<br />
TviT iTava mosuli urdoebisaTvis winaaRmdegobis gaweva... am<br />
pirobebSi <strong>somx</strong>ebisTvis saimedo TavSesafars, bunebrivia, warmoadgenda<br />
saqarTvelo, sadac moZme qarTveli xalxis stumarTmoyvare<br />
kedlebSi, mis Wer-qveS SeiZleboda uzrunveli<br />
cxovreba epova kacs 2 . umjobesia am saSineli gaWirvebis Jams<br />
somexTa mdgomareobisa da saqarTveloSi gadmosaxlebis Sesaxeb<br />
Tovma mewofecs movusminoT: 1432 wels „sastiki SimSili<br />
daiwyo Cvens qveyanaSi, rogorc morwmuneTa, ise urwmunoTa<br />
Soris, ise, rom SeWames ZaRlebi da katebi, gvamebi, cxenebi,<br />
2 v. nalbandiani. Tbilisi Zvel <strong>somx</strong>ur mwerlobaSi. Targmani <strong>somx</strong>uridan,<br />
Tb., 1959, gv. 118, 122.<br />
virebi, jorebi da aqlemebi. aRaraferi rom ar darCaT, maSin<br />
TavianT vaJebsa da asulebs mimarTes. saqme iqamdec ki mivida,<br />
rom... farulad da aSkarad aTasi kaci SeWames... morwmuneni<br />
zamTris Jams araratis gavaridan aiyarnen da saqarTvelosken<br />
gaswies~ 3 » [23].<br />
«monRolTa batonobis periodSi <strong>somx</strong>eTis didi nawili<br />
(ZiriTadad aRmosavleTi <strong>somx</strong>eTi) jer isev saqarTvelos<br />
samefos SemadgenlobaSi Semodioda da am raionebidan somex<br />
ltolvilTa gadanacvlebas aRmosavleT Tu dasavleT saqarTvelos<br />
teritoriaze, faqtobrivad, Sidamigraciuli procesis<br />
saxe hqonda. amis gamo, samxreTisa Tu dasavleT <strong>somx</strong>eTis<br />
mosaxleobis erT mniSvnelovan nawils Cveni qveyana, aramarto<br />
saimedo TavSesafrad, aramed Tavisi saqmianobis samoRvaweo<br />
asparezadac miaCnda, miT ufro, rom <strong>somx</strong>uri kapitalis<br />
saqarTveloSi mizidviTa da misTvis privilegiebis miniWebiT<br />
monRolTa mmarTveli fena cdilobda aq Tavisi batonobis<br />
sayrdeni bazis Seqmnasa da gafarToebas. bevrma somexma didvaWarma<br />
da medrove-bedismaZiebelma swored monRolebis droindel<br />
saqarTveloSi hpova farTo asparezi saqmosnuri moRvaweobisaTvis.<br />
monRolTa mier saqarTveloSi Seqmnili politikuri<br />
atmosferos naSobni iyvnen Sadinis, enuq arqunis, sadunisa<br />
da sxvaTa odiozuri saxelebi.<br />
damorCilebul qveynebSi monRolTa politikis umTavresi<br />
Sinaarsi adgilobrivi centraluri xelisuflebis Sesusteba<br />
da mTliani qveynis daSla-danawileba iyo. amA mizans emsaxureboda<br />
rogorc saqarTvelos didebulTa feodaluri separatizmisaTvis<br />
mxardaWera, ise ucxo eTnikuri elementis dawinaureba<br />
saqarTvelos politikur asparezze. ganviTarebuli<br />
negatiuri procesis Sedegad qarTuli samefos calkeuli nawilebi<br />
TandaTanobiT gamodiodnen centraluri xelisuflebis<br />
kontrolidan da monRol ufliswul-dedoflebisa da sxva<br />
didebulebis mfarvelobaSi gadadiodnen (xasinjus wesis Tanaxmad).<br />
sul male aRmosavleTi <strong>somx</strong>eTi, faqtobrivad, yaenis pirveli<br />
veziris samflobelod iqca, riTac, SeiZleba iTqvas, saqarTvelos-<br />
3 Tovma mewofeci. istoria Temur-lengisa da misi STamomavlobisa. Tb., 1987. gv 62.
144 145<br />
agan <strong>somx</strong>eTis Camocilebis tendencias ukve am xanaSive Caeyara<br />
safuZveli. XV s. damdegisaTvis Turqmanebma saqarTvelos<br />
sabolood moglijes <strong>somx</strong>eTi da iq pirSeuqcevlad aRmosavluri<br />
barbarosul-feodaluri urTierTobani gaabatones. momTabaruli<br />
cxovrebis wesisaTvis damaxasiaTebeli uflebrivi<br />
normebis danergvam da <strong>somx</strong>uri feodaluri gvarebis sistematurma<br />
devnam da ganadgurebam qveyana erovnuli katastrofis winaSe<br />
daayena. daiqca da gaveranda qarTuli saxelmwifoebriobis<br />
pirobebSi ayvavebuli <strong>somx</strong>uri qalaqebi. wyaroebis mowmobiT,<br />
XIV s. bolosaTvis mdidari tradiciebis qalaqi anisi uRim-<br />
Ramo sofels damsgavseboda, xolo dvini saerTod gamqraliyo.<br />
upatronod darCenili SeWirvebuli xalxi aiyara da didi<br />
masebiT gadaixvewa mezobel Tu Soreul qveynebSi. gansakuTrebiT<br />
farTo xasiaTi am procesma XV s. miiRo _ raRac saukune,<br />
saukunenaxevarSi TiTqmis mTeli msoflio mcire <strong>somx</strong>uri koloniebiT<br />
moifina. araratis velisa da araqsis mimdgomi raionebi<br />
daicala adgilobrivi mosaxleobisagan da misi adgili<br />
ucxo eTnikurma masebma daikaves.<br />
mkveTrad icvleba politikuri viTareba amierkavkasiaSi<br />
Temur-lengis rvagzisi Semosevis Semdeg. <strong>somx</strong>eTi mTlianad<br />
mowyda saqarTvelos. ufro metic, TviT iseTi uSinaganesi<br />
olqi, rogoric lore iyo, ZiriTadad, mtris xelSi aRmoCnda.<br />
erTob niSandoblivia somexi gadamweris cnoba ufliscixis<br />
midamoebSi sumbatisa da beSqenis mTavrobis Sesaxeb. sivnieTidan<br />
maTi gamodevnis Semdegac, aSkaraa, isini saqarTvelos<br />
mTavrebad iTvlebodnen iseve, rogorc <strong>somx</strong>eTi saqarTvelos<br />
nawilad ganixileboda. mxolod aseTi Segnebisa da iuridiuli<br />
gaazrebis pirobebSi SeiZleboda devnili sivnieTis mTavrebis<br />
feodaluri uflebebi amjerad ufliscixis midamoebze<br />
gaevrcelebinaT. G<br />
aleqsandre I-ma 1431 w. lore daibruna, rasac sivnieTis<br />
SemoerTebac mohyva, T. mewofecis cnobiT, 6 aTasi komli <strong>somx</strong>uri<br />
mosaxleobiT. 1435-1436 ww. Sahrohma daarbia sivnieTi.<br />
ase rom, 1435-1438 ww. sivnieTidan saqarTveloSi 6000 komli<br />
<strong>somx</strong>uri mosaxleoba unda Semosuliyo, rac TavisTavadac<br />
sakmaod didi cifria.G<br />
magram am faqtis gadaWarbebiT Sefasebac, vfiqrob, ar unda<br />
iyos gamarTlebuli, ramdenadac maTi gaCena yovelTvis ar iyo<br />
ganpirobebuli maincdamainc vrceli da kompaqturi mosaxleobis<br />
sulieri moTxovnilebebiT. arc Tu iSviaTad, <strong>somx</strong>ur<br />
eklesia-salocavebsa da xaCqarebs sulis mosaxseneblad calkeuli<br />
mdidari vaWrebi an SeZlebul enTuziastTa mcire jgufebi<br />
agebdnen, rac arafriT ar iyo dakavSirebuli romeliRac<br />
Temis saWiroebasTan. G<br />
roca saistorio wyaroebSi ara gvaqvs konkretuli mi-<br />
TiTebebi qarTlsa da kaxeTSi <strong>somx</strong>uri Temebis arsebobis<br />
Sesaxeb (laparakia XIV-XV ss-ze) da ar aris miniSnebebi<br />
Temebad somexTa gadmosaxlebaze, yovel SemTxvevaSi, motanil<br />
lapidarul ZeglebSi, naadrevia msjeloba maT realobaze.<br />
mogvianebiT ki, roca XIX s. marTlac Seiqmna saqarTveloSi<br />
aqa-iq kompaqturi <strong>somx</strong>uri dasaxlebebi, es movlena maSinve<br />
aisaxa werilobiT wyaroebSi da lapidarul warwerebSic.<br />
movitanT TviT muradianisave (zemoT ukve xsenebuli somexi<br />
mecnieri-a.u.) gamoqveynebuli warwerebidan ramdenimes: niCbis-<br />
Si-„1867 w. eklesia avageT Cvena <strong>somx</strong>isa sazogadoebama Cveni<br />
sakuTari SromiTa~. muxranSi — „1843 w. SemweobiTa da<br />
RvawliTa somexTa guarTa, romelnic imyofebian sofelsa Sina<br />
muxrans, dadga eklesia es <strong>somx</strong>isa~. Aanda „1839 w. aRvaSeneT<br />
eklesia ese (wminda) giorgisa Cven zertSi mcxovrebelT<br />
erTobiT qarTvelTa da somexTa sasaflaod Cvenis muSakobi-<br />
Ta~ (am warweraze Cven kidev gveqneba msjeloba).<br />
XIV-XV ss-Si somexi ltolvilebi Tuki marTlac mTeli<br />
soflebiT moemarTebodnen da esaxlebodnen saqarTveloSi,<br />
rogorc amas p. muradiani amtkicebs, ar SeiZleboda am movlenis<br />
kvali ara Tu wyaroebSi, aramed toponimikaSi mainc ar<br />
asaxuliyo. samecniero literaturaSi kargadaa cnobili, rom<br />
gadasaxlebul mosaxleobas axal sacxovrisSi xSirad Tan<br />
mihqonda Tavisi adrindeli sacxovrisis saxelwodeba, gansakuTrebiT<br />
maSin, roca is Temebad esaxleboda. aqedan gamomdinare,<br />
mecnierebi (umeteswilad eTnografebi) paraleluri,<br />
sexnia toponimebis daZebniT axerxeben msgavsi migraciuli<br />
procesebis suraTis aRdgenas.
146 147<br />
iq, sadac did koleqtivebad moxda somexTa gadasaxleba,<br />
es movlena kidec saTanadod aisaxa toponimikaSi. magaliTad,<br />
<strong>somx</strong>eTis julfidan iranSi gadasaxlebulebma Tavis axal<br />
dasaxlebas „nor julfa~ e.i. axali julfa uwodes, ruseTis<br />
<strong>somx</strong>urma koloniam „axali naxWevani~ da sxva» [26].<br />
«Suasaukuneebis TiTqmis yvela mwerlisa da istorikosis<br />
gamokvlevis Sedegad, arc erTi maTgani ar adasturebs<br />
<strong>somx</strong>ebis SeTxzul cnobas, gadmocemuls b-n saruxanis mier<br />
gaz. „mSakis“ furclebze, TiTqos „Zveli droidganve saqarTvelos<br />
qalaqebis da sakuTriv tfilisis qalaqis erTa-mcxovrebTa<br />
meti nawili <strong>somx</strong>ebi yofiliyvnen“. xolo mefe aleqsandre<br />
pirveli Tavis erT gujarSi ixseniebs aT koml <strong>somx</strong>ebs,<br />
TrialeTis mxares. es imnairi <strong>somx</strong>ebia, romlebsac vaxuSti<br />
borCalos aRweraSi ase asaxelebs: „am adgilTa Sina mosaxleni<br />
arian sarwmunoebiT somexni da mciredad qarTlis sarwmunoebisa,<br />
aramed qceva-zniT qarTuliTa“ (vaxuStis ReoRrafia,<br />
aRwera saqarTveloisa, gv. 145; aseve ix. „iveria“ 1901<br />
w. # 119, 1902 w. ## 149, 154, 170 dqa 175). „eseni ueWvelad<br />
qarTvelni arian, vinaidan <strong>somx</strong>ebi, ZiriTadad, arsad znes<br />
ar icvlian. sxvaTa Soris, mogzauri gambac hmowmobs, rom<br />
saqarTveloSi <strong>somx</strong>ebi arasfriT emsgavsebian qarTvelebs da<br />
maTSi irCevian TavianTi zne-CveulebiTo“ (Voyage de Gamba, t.<br />
2, p. 188. Paris, 1826. aseve ix. „Mission scientifique en Perse” par J. de<br />
Morgan, vol. 1, p. 58. Paris, 1894). am da mraval sxva sabuTze<br />
dayrdnobiT SegviZlia calsaxad vTqvaT, rom qarTvelTa tomisad<br />
Seiracxeba yoveli, romlebsac <strong>somx</strong>ebisa marto sarwmunoeba<br />
aqvT da ara zne-Cveuleba (ix. mag. b. kldia, „iveria“<br />
1902 w.; prof. a. xaxanaSvili, rus. gazeTi „kavkazi“; b. lasi,<br />
„iveria“, 17 ianvari, 1904 w. da a.S.).<br />
Cven, ra Tqma unda, ar uarvyofT, rom <strong>somx</strong>ebi saqarTveloSi<br />
iyvnen uZvelesi droidan – es mezobeli qveynebisTvis damaxasiaTebelia.<br />
aseve, didi xnis ganmavlobaSi, vidre zRvaze da<br />
okianiT mgzavroba ganviTardeboda, Tbilisi iyo xidi da<br />
sawyobi evropasa da azias Soris. amitom, ra Tqma unda, sxva<br />
tomebs Soris <strong>somx</strong>ebs ukanaskneli kia ara, pirveli adgili<br />
unda sWerodaT iq myofTa Soris da arc is aris gamoricx-<br />
uli, rom im xanad saqarTveloSi myof somex vaWrebs Tavian-<br />
Ti eklesiac hqonodaT TbilisSi. magram yovelive es ar iyo<br />
im raodenobiT da im masStabis, rogorsac somexi mwerlebi<br />
weren da iCemeben. Zvel dros maTi gavlenac ar iyo didi<br />
sazogadoebaze, maT is adgili da mniSvneloba hqoniaT, rogoric<br />
Seefereboda ara mkvidr kacsa da mosaxleobas.<br />
aseve aRvniSnoT, rom <strong>somx</strong>ebma vaWrobis niWi gamoavlines<br />
metad me-17 saukunidan, rodesac Sah-abasma <strong>somx</strong>ebi sparseTSi<br />
gadaasaxla da misca maT auracxeli simdidre, raTa evropasa<br />
da sxva adgilebSi evaWraT. amasve amtkiceben evropeli mwerlebi.<br />
turnefordi, sxvaTa Soris, mogviTxrobs: „erTi sityviT,<br />
Sah-abasma <strong>somx</strong>is glexebi vaWrebad gaxada; es vaWrebi<br />
aReb-micemis saqmeSi ganTqmulni Seiqmnen mTels qveyanazedo“<br />
(Turnefort, Relation d’un voyage, tom. 2, p. 158).<br />
unda gaviTvaliswinoT erTi garemoebac: Znelad Tu moiZebneba<br />
meore iseTi qveyana, romelsac amdeni gauTavebeli omi da<br />
brZola hqonodes Tavisi sarwmunoebisa da uflebebis dacvisaTvis,<br />
rogorc saqarTvelos. aseT qveyanaSi mxolod mas<br />
SeeZlo cxovreba, visac Zireulad uyvarda Tavisi qveyana, sarwmunoeba,<br />
adaT-wesebi da Cveulebani, yovelive is, risTvisac<br />
mas eomebodnen, xocavdnen da aviwrovebdnen. <strong>somx</strong>ebsac mravali<br />
mteri hyavdaT, magram maTgan Tavis dasaRwevad saqarTveloSi<br />
gaqcevas azri ara hqonda, vinaidan <strong>somx</strong>eTis momaoxrebeli<br />
ueWvelad saqarTvelosac esxmoda Tavs. es ar gamoricxavs<br />
droebiT Semoxizvnebs, ufro Zlieri qveynisaTvis droebiT<br />
Tavis Sefarebas. somexi istorikosebi mogviTxroben, magali-<br />
Tad, rom sumbati, <strong>somx</strong>ebis mTavari kuropalati, ramodenime<br />
<strong>somx</strong>is TavadiTa da jariT, 704 w. Sexizvnia foTs, sadac eqvs<br />
weliwads darCenila. amis Semdeg, Sexiznul <strong>somx</strong>ebs erTian<br />
qalaqi da eklesiebi gauqurdiaT da isev dabrunebulan TavianT<br />
qveynebSi (ix. varTanis istoria, gv. 59; aseve axolikis<br />
istoria, wigni <strong>II</strong>, Tavi 4). aseve <strong>somx</strong>is erTi patriarqi, ioane<br />
VI, Sexizvnia saqarTvelos mefes 920 wels (S. Martin, t. 1, p.<br />
361).<br />
sagangebod unda aRiniSnos is movlena, rom VI saukuneSi,<br />
rodesac <strong>somx</strong>eTis eklesia mwvaleblobaSi STavarda da gae
148 149<br />
yara saqarTvelos eklesias, didi uTanxmoeba Camovarda maT<br />
Soris; mas aqeT daiwyo erTmaneTis SeCveneba. magaliTad, rodesac<br />
daviT aRmaSenebelma kreba moawvevina <strong>somx</strong>ebis Sesagoneblad<br />
da WeSmaritebaze mosaqcevad, <strong>somx</strong>ebi ase arian moxseniebulni:<br />
„xolo Seikriba odesme winaSe mefisa naTesavi gul-arZnili,<br />
yovlad borotTa somexTa episkoposebisao“ (qarTlis cxovreba,<br />
nawili I, gv. 258). sarwmunoebriv sakiTxebze davisas<br />
daviT mefem sircxvileul-yo somexi episkoposebi, romlebmac<br />
Tavi damarcxebulad aRiares, magram WeSmaritebas mainc ar<br />
daubrundnen.<br />
qarTvelTa Seurigeblobas <strong>somx</strong>is sarwmunoebisadmi<br />
gviCvenebs erTi magaliTi: zaqaria mxargrZelma moindoma qarTul<br />
wirvaze wminda ziarebis miReba, magram qarTlis kaTalikosma,<br />
miuxedavad didi saero damsaxurebisa, saSinlad uZraxa zaqarias<br />
da wina rigebidan gaaZeva. am SemTxvevis gamo zaqariam mouwoda<br />
<strong>somx</strong>is episkoposebs qarTvelebTan sarwmunoebrivi Serigebisaken,<br />
magram orma krebam ver SeZlo Serigeba da ganxeTqileba<br />
kidev ufro gaRrmavda. misioner galano klementes<br />
gaegona aseTi andaza: „ukeTu vinme Cvengans fexSi ekali Seesos<br />
da gavla mouxdes <strong>somx</strong>is eklesiis win, unda moiTminos<br />
da ar daidrikos mis gamosaRebad, raTa miT aravis egonos,<br />
rom igi Tayvans scems <strong>somx</strong>ebis eklesias, romelic gasakicxia<br />
yvela qristianisagan“ (Clemens Galanus, Conci. Eccl. Arm. cum<br />
Romana, tom. 3, c, 12, p. 120. Romae, 1661). Sardeni aRniSnavs:<br />
„<strong>somx</strong>ebs da qarTvelebs erTmaneTi Zriel sZulsT; erTmanerTSi<br />
aras dros SeuRldebian. kerZod, qarTvelebs gansakuTrebuli<br />
zizRi aqvsT <strong>somx</strong>ebisa da maT ise racxaven, rogorc<br />
Cven evropaSi uriebs“, „am soflebSi (sparseTSi, Tavrizis<br />
axlos – a.u.) mometebulad cxovroben qristianebi, qarTvelebi<br />
da <strong>somx</strong>ebi, magram ara erTmaneTTan SereviT: am or toms iseTi<br />
mtroba da simZulvare aqvs erTmaneTisa, rom ar SeuZliaT<br />
erTad dadgnen da erTsa da imave sofelSi icxovrono“ (Voyage<br />
de Chardin, tom. 1, p. 123; p. 149).<br />
es garemoeba ver iqneboda <strong>somx</strong>ebis gadmosaxlebis xelSemwyobi<br />
da, Tu mogvianebiT mainc moxda aseTi gadmosaxleba,<br />
es ganpirobebuli iyo ufro didi ubedurebiTa da ufro<br />
didi gansacdeliT, rac somex xalxs daatyda, gansakuTrebiT<br />
TurqeTSi. aqve unda aRiniSnos, rom am gadmosaxlebis Semdeg<br />
qarTul regionebSi dasaxlebuli <strong>somx</strong>ebi ewevian ga<strong>somx</strong>ebis<br />
agresiul politikas, romelic Seexeba ara marto monofizit<br />
(ga<strong>somx</strong>ebul) qarTvelebs, aramed gafrangebulebsac, romelTac<br />
akargvineben enas, zne-Cveulebebsa da adaT_wesebs. amis<br />
Sesaxeb ufro dawvrilebiT Semdeg TavSi visaubrebT. aseve<br />
„ga<strong>somx</strong>eba“ mimarTuli iyo qarTuli memkvidreobisadmi, kulturis<br />
Zeglebisadmi da qmnilebebisadmi, gansakuTrebiT – qarTuli<br />
taZrebisadmi, razec wina TavSi gvqonda saubari.<br />
sxvadasxva qveynis istoria imas mogviTxrobs, rom winad<br />
da Sua saukuneebSic dawiokebuli da otebuli <strong>somx</strong>ebisaTvis<br />
Sesaxizni da uSiSari adgili saqarTvelo ar iyo, aramed –<br />
umetesad romis sabrZanebeli. rodesac meoTxe saukuneSi sapor<br />
(Sabur-a.u.) meorem erTian moaoxra <strong>somx</strong>eTi da daatyveva<br />
arSak mefe, maSin, ambobs sen-marteni, yovelma dinastiam, SiSiT<br />
Tavzardacemulma, miutova sparselebs Tavisi colSvili, qoneba<br />
da gaeSura romis sabrZanebelSi Tavis Sesafarado (S. Martin,<br />
Journal Asiatique, an. 1830, tom, 1, p. 206, Paris). VI saukuneSi,<br />
rodesac xosro pirvelma sarwmunoebis gamo dauwyo devna<br />
<strong>somx</strong>ebs, isini keisar iustiniane meores Seexiznen da Semweoba<br />
da mfarveloba sTxoves (Evagrius, Ecclesiae). sirieli barhebreusi<br />
Tavis qronikebSi mogviTxrobs <strong>somx</strong>ebis or gzis<br />
gadasaxlebas romis sabrZanebelSi. pirveli momxdara 961-<br />
964 wlebSi, arabebisagan otebulni, meored 993 wels, rodesac<br />
romaelebs daupyriaT manZagerda (manaskerti-a.u.) da arxiski.<br />
am dros iyo, rom <strong>somx</strong>ebma datoves TavianTi qveyana,<br />
daiwyes gadasaxleba da gaavses kabadokia, kilikia da siria<br />
(Bar-Hebraus, Siriacum Chronikon, p. 200, 213. Roma, 1789). aman<br />
xeli Seuwyo <strong>somx</strong>ebis Sedgom gadasaxlebas. keisrebma didi<br />
sa<strong>somx</strong>eTis mTavrebi miizides, CamoarTves mamulebi da mis<br />
nacvlad misces sxva da sxva qalaqebi TavianT sabrZanebelSi.<br />
magaliTad, 1042 wels konstantine monomaqosma miizida mefe<br />
xakigi, CamoarTva ani da mis nacvlad misca kesariaSi ori<br />
qalaqi – galanbeladi da biZu. misma naTesavma, yarsis mTavarma,<br />
1064 wels konstantine dukas dauTmo yarsi da mis nacv
150 151<br />
lad miiRo Zamentavas qalaqi kapadokiaSi. amasve ambobs mek__b.<br />
dadiani: <strong>somx</strong>ebma X, XI saukuneebSi daiwyes gadasaxleba berZnis<br />
sabrZanebelSi, raTa iq TavSesafari adgili eSovaTo. aseve<br />
umatebs, rom 1169 w., anis aRebis dros, 7000 meti somexi<br />
TavianTi mTavrebiT Seixiznen konstantinepolSio (Mek.-B.<br />
Dadian, Siciete Armenienne contemporaine, p. 1, 10. Paris, 1867).<br />
erTma <strong>somx</strong>ebis mier camde amaRlebulma <strong>somx</strong>is mweralma,<br />
Sahnazarianma, parizSi 1856 w. frangulad gamosca sa<strong>somx</strong>eTis<br />
Semoklebuli istoria. am istoriaSi dawvrilebiT aRniSnavs<br />
TiTqmis yvela drois gadasaxlebas <strong>somx</strong>ebisas sxva da sxva<br />
qveynebSi, magram srulebiT arafers ambobs saqarTveloSi<br />
<strong>somx</strong>ebis gadmosaxlebaze. igi miuTiTebs Semdeg gadasaxlebebze:<br />
450 wlidan 550 wlamde gadasaxldnen mizandaransa, xorosansa,<br />
neizhapursa da kuzhistanSi (kuxistanSi-a.u.); arabebma<br />
marto dvinidan gaiyvanes 35000 somexi! berZeni keisrebis<br />
ZaldatanebiT <strong>somx</strong>ebma datoves sa<strong>somx</strong>eTi da gadasaxldnen<br />
berZnebis samflobeloebSi. mravali somexi, 452 wels,<br />
iZulebuli gaxda, mieRo berZnuli tipikoni. maT „hai-urumebi“<br />
(Hai-Horim) daerqvaT. bizantiis samefo bevrs ecada da<br />
gadaasaxla isini konstantinopolSi, makedoniaSi, epirSi, bulgareTSi<br />
da mTels awindel osmaleTSi. mavra (mavrikios-a.u.)<br />
keisarma 582 wels gaavso Traqia <strong>somx</strong>ebiT da maTgan Seadgina<br />
Tavisi saukeTeso razmebi. konstantine kopronimos mexuTem,<br />
V<strong>II</strong>I saukuneSi aiRo arzrumi da iqidan gadaasaxla<br />
<strong>somx</strong>ebi Tavis sabrZaneblis sxvadasxva adgilebSi. Sapus amuneli<br />
gaeqca arabebs da gadasaxlda saberZneTSi, waiyola 12000<br />
somexi TavianTi col-SviliT. rubenianebis dinastiis dacemis<br />
Semdeg, 30000 komli <strong>somx</strong>ebisa gadasaxlda kviprosze,<br />
rodosze da kandiis kunZulebze. <strong>somx</strong>ebi saberZneTSi saxldebodnen<br />
vidre iustine meoris mefobamde. emirbuRam 850<br />
w. mTlianad moaoxra <strong>somx</strong>eTi, romelic TiTqmis mTlianad<br />
aiyara da gadasaxlda egvipteSi, arabeTSi, palestinaSi, sitriaSi,<br />
babilonsa da sxv. adgilebSi. marto egvipteSi 30000<br />
sulze meti gadasaxlda. <strong>somx</strong>ebi saxldebodnen Tu maT asaxlebdnen<br />
poloneTSi, safrangeTSi, romSi, ruseTSi, yirimSi da<br />
a.S. marto kafiaSi, anu TeodosiaSi 100 000 somexi iyo. es<br />
gadasaxlebebi saukuneebi grZeldeboda da, Tu kidev darCnen<br />
<strong>somx</strong>ebi did sa<strong>somx</strong>eTSi, maT iq yofnas bolo mouRo Temurlengis<br />
Semosevam. Temurlengma, vinc mis xmals gadaurCa,<br />
gadaasaxla skitaSi. sxva didi jgufi, 200 000 suli, gadasaxlda<br />
poloneTSi. <strong>somx</strong>ebis poloneTSi dasaxlebas 1604<br />
wels gvamcnobs iezuiti iakob vilote.<br />
aseTive didi ubedureba daatydaT Tavs mcire <strong>somx</strong>eTis<br />
<strong>somx</strong>ebsac, rodesac 1375 wels egviptelebma aiRes kilikia<br />
da daatyveves <strong>somx</strong>ebis ukanaskneli mefe leon VI, luziniani.<br />
erTi <strong>somx</strong>is mier frangulad dawerili istoria mogviTxrobs:<br />
„mefobis dacemis Semdgom ganyrili <strong>somx</strong>ebis dasasjelad<br />
RmerTma maTi umecarTa xrova gahfanta sxvadasxva ucxo qveynebSi:<br />
poloneTsa, maldavias, vlaxeTsa, ungreTsa, yirimsa, ruseTsa,<br />
sparseTsa da saberZneTSi, sadac iZulebulni gaxdnen, SeeTvisebinaT<br />
zne-Cveuleba, ena da kanonebi am ucxo tomTa, romelnic<br />
maT gansakuTrebiT sZuldaTo“ (Rome et’Armenie depuis le commencemenr<br />
du IV-e siecle jusque en 1830, par X... p.62).<br />
yovelive zemoTqmulSi CvenTvis sagulisxmo is aris, rom,<br />
IV saukunidan vidre XVI saukunemde, <strong>somx</strong>ebis gadasaxlebas<br />
sxvadasxva qveynebSi dawvrilebiT aRgviweren istoriebi da<br />
erT sityvasac ar amboben, <strong>somx</strong>ebi rodesme saqarTveloSi gadmosaxlebuliyvnen.<br />
es bunebrivic iyo, vinaidan <strong>somx</strong>ebis gadasaxleba,<br />
erTi mxriv, xdeboda <strong>somx</strong>ebis dampyrobelTa mier, ZiriTadad,<br />
TavianT sabrZaneblebSi; meore mxriv, Tavad <strong>somx</strong>ebi<br />
garbodnen SedarebiT uSiSar adgilebSi, xolo saqarTvelo<br />
aseTs ar warmoadgenda, vinaidan <strong>somx</strong>eTis mooxrebis Semdeg<br />
imave dampyroblis mier, rogorc wesi, xdeboda saqarTvelos<br />
mooxrebac da piriqiT. <strong>somx</strong>ebis gadmosaxleba saqarTveloSi<br />
mogvianebiT daiwyo, rodesac igi gaxda am regionSi imdroindeli<br />
Zlieri qveynebis politikis nawili» [4].<br />
am politikis ZiriTadi mizani iyo urCi da mebrZoli<br />
saqarTvelos damorCileba, misi xerxemlis – marTlmadideblobis<br />
Sesusteba, aseve, erovnuli TviTSegnebis – marTlmadideblobasTan<br />
SenivTebuli kulturis, adaT-wesebisa da zne-<br />
Cveulebebis daqveiTeba da mospoba. <strong>somx</strong>ebs am TvalsazrisiT<br />
evalebodaT adgilobrivi mosaxleobis ga<strong>somx</strong>eba, rac mTavar
152 153<br />
ia, monofizitur sarwmunoebaze iZulebiT Tu sxvadasxva prozelituri<br />
saSualebiT gadayvana, aseve gafrangebuli qarTvelebis<br />
ga<strong>somx</strong>eba. es procesi XV<strong>II</strong> saukunidan xorcieldeboda.<br />
«sparseTi da TurqeTi, XVI-XV<strong>II</strong>I ss. Seqmnili gansakuTrebuli<br />
politikuri viTarebidan gamomdinare, ebrZodnen ara<br />
yvela qristianul konfesias, aramed mxolod marTlmadideblobas<br />
saqarTveloSi. sparseTsa da osmaleTs saqarTvelo<br />
erTmaneTs Soris hqondaT gayofili, dasavleTi da samxreTi<br />
saqarTvelo – osmaleTs, xolo aRmosavleTi – iranis gavlenis<br />
sferos warmoadgenda.<br />
XV<strong>II</strong> s. dasawyisSi mkveTrad Seicvala saerTaSoriso vi-<br />
Tareba – CrdiloeTSi swrafad viTardeboda da farTovdeboda<br />
marTlmadidebluri ruseTi, romelic samxreTisaken<br />
moiwevda da kavkasionis qeds uaxlovdeboda. ruseTma sparseTsa<br />
da osmaleTs waarTva maTi gavlenis sferoebi: yirimi,<br />
Crdilo Savi zRvispireTi, Crdilo kavkasia, dunaispireTi,<br />
moadga kaspiis zRvispireTs. igi apirebda konstantinepolis<br />
aRebas, bosforis srutis gakontrolebasa da xmelTaSua<br />
zRvaze gasvlas, aseve, iranis gavliT indoeTis okeaneze gasvlas.<br />
aqedan gamomdinare, gansakuTrebul mniSvnelobas iZenda<br />
kavkasia, kerZod ki _ saqarTvelo, romelic iranisa da Turqe-<br />
Tis mier erTmorwmune ruseTis potenciur mokavSired iTvleboda,<br />
romlis daxmarebiTac ruseTi SeZlebda kavkasiis<br />
aRebas. es prognozi momavalSi gamarTlda. amitom sparseTosmaleTis<br />
mTeli politika kavkasiaSi iqiTken warimarTa,<br />
rom rogorme xeli SeeSalaT saqarTvelosa da ruseTs Soris<br />
mokavSireobisTvis da aqedan gamomdinare – moespoT<br />
saqarTveloSi marTlmadidebloba.<br />
am miznis misaRwevad sparseT-osmaleTi fiqrobda <strong>somx</strong>ebis<br />
gamoyenebasac, vinaidan qristianobis saxeliT SesaZlebeli iqneboda<br />
mravali marTlmadideblis cduneba, marTlmadideblobidan<br />
<strong>somx</strong>is rjulze gadayvana da Semdeg ga<strong>somx</strong>eba» [6].<br />
«sagulisxmo wyaroebis zedmiwevniT Seswavlis safuZvelze<br />
SegviZlia davaskvnaT, rom <strong>somx</strong>ebs gadmosaxleba da<br />
saqarTveloSi damkvidreba dauwyiaT XV<strong>II</strong> saukunis damdegs<br />
(SeiZleba, XVI saukunis bolosac, magram ara ufro adre).<br />
misioneri klemente galano, romelic saqarTveloSi 1632 w.<br />
Camovida, ambobs, rom „awindel droebSi maT (qarTvelebs-a.u.)<br />
Soris bevri somexi cxovrobso“ (Clemens Galanus, Conci. Eccl.<br />
Arm. cum Romana, tom. 1, p. 120. Romoe, 1650), „awindel droeb-<br />
Sio“ da ara ZvelTagano. kapucinebis arqivSi aris 1675 wels<br />
dawerili cnobac: „garna ukanasknel xanebSi sparselebma gaadides<br />
tfilisi, umTavresi qalaqi, da aRavses igi erTian<br />
<strong>somx</strong>ebiTa, ris gamo vaWrobam iwyo warmatebao“.<br />
<strong>somx</strong>ebis gadmosaxleba moxda Sah-abas pirvelis mier<br />
saqarTvelos mooxrebisa da qarTvelTa sparseTSi gadasaxlebis<br />
Semdeg. „Sah-abasma 50000 meti ojaxoba waiyvana da<br />
daasaxla Sirvansa, mazanderansa da sa<strong>somx</strong>eTSi; xolo maT<br />
adgils gadmoasaxla sparselebi da <strong>somx</strong>ebi“ (Histoire de Kemiski,<br />
p. 24, Paris, 1687). Sardeni asaxelebs wartyvevnil qarTvel-<br />
Ta 80000 komls. nadir Sahis mefobis dros (1687-1747 w.)<br />
otebuli <strong>somx</strong>ebis didi nawili Camosaxlebula saqarTvelo-<br />
Si» [4].<br />
3. 3. „mefe „mefe erekles erekles droSia...”<br />
droSia...”<br />
rodesac <strong>somx</strong>ebis pretenziebs ismen, romlebmac, lamisaa,<br />
mtkvris mTeli marjvena sanapiro <strong>somx</strong>eTad gamoacxadon,<br />
gakvirvebas iwvevs _ rogor iviwyeben somexi moRvaweebi im<br />
faqts, rom, sul mcire, bolo aTaswleulis manZilze <strong>somx</strong>eTi<br />
an saqarTvelos SemadgenlobaSi Sedioda, an misi moxarke iyo<br />
da mis gavlenis sferos ganekuTvneboda; magram, miuxedavad<br />
amisa, Cven, qarTvelebs, <strong>somx</strong>eTisaTvis araferi mogviTxovia da<br />
araferi gviTqvams, <strong>somx</strong>eTi istoriul saqarTvelod ar gamogvicxadebia.<br />
Tavi rom davaneboT daviT aRmaSeneblisa da<br />
Tamar mefis epoqas, sul raRac ornaxevari saukunis win,<br />
Teimuraz <strong>II</strong>-is mefobis Sedegad da erekle <strong>II</strong>-s mefobis dros,<br />
<strong>somx</strong>eTi saqarTvelos moxarke iyo da, faqtobrivad, saqarTvelos<br />
SemadgenlobaSi Sesasvlelad iyo gamzadebuli.<br />
«1747 w. nadir Sahma irans autaneli gadasaxadebi Seawera,<br />
ramac mTel qveyanaSi manamade arnaxuli ukmayofileba gamoiwvia.<br />
pirveli qarTl-kaxeTi ajanyda. mas mxari auba erevanma,
154 155<br />
ganja-yarabaRma, azerbaijanma. ajanyeba SigniT iransac moedo.<br />
male nadir Sahi SeTqmulebma mokles, iranSi saSineli anarqia<br />
gamefda, taxtis pretendentebma erTmaneTs daries xeli. amasobaSi<br />
ki erekle meorem aRmosavleTi saqarTvelo yizilbaSebisagan<br />
gawminda. aRarc „osmaloba“ iyo da aRarc „yizilbaSoba“,<br />
„qarTveloba Seiqna“. es iyo udidesi saamierkavkasio<br />
mniSvnelobis movlena. am xalxebis ganmaTavisuflebel<br />
moZraobas mkvidri safuZveli eqmneboda. savsebiT marTalia<br />
akad. c. aRaiani, roca wers: „qarTvelobis aRdgenam sayovelTao<br />
zeimi gamoiwvia da ganmaTavisuflebeli brZolis axali aRmavlobis<br />
safuZveli Seiqna... saqarTvelos gaZliereba saukunovani<br />
ucxo uRlisagan mTeli amierkavkasiis ganTavisuflebis<br />
imeds saxavda“. amieridan somexTa mTeli gulisyuri mipyrobili<br />
iyo Teimuraz_ereklesaken da maT daxmarebaze agebdnen<br />
<strong>somx</strong>eTis ganTavisuflebis gegmebs. qarTvelTa gamarjveba<br />
<strong>somx</strong>ebsac ukeTesi momavlis imeds unergavda» [11].<br />
«erekle mefem 1780 w. erevnidan <strong>somx</strong>ebi gadmoasaxla<br />
TbilisSi da sxva adgilebSi. amas mogviTxrobs erTi <strong>somx</strong>is<br />
mRvdeli ohanes uoskherdjani, romlis naTqvamic klaportma<br />
parizSi 1818 w. dabeWda. es wyaro aseve gviCvenebs, rom 1804<br />
wels, rodesac yarsSi ciciSvilma erTian daamarcxa sparselebi,<br />
maSin yofilma <strong>somx</strong>is arqiepiskoposma saqarTveloSi wamoiyvana<br />
yvela iqauri somexi Tbilisis axlos, tafa-taRlSi, zogic<br />
Tbiliss moiyvana da daayena avlabarSi, sadac auSena erTi<br />
eklesia (Klaporth, Memories relatifs a l’Asie, tom. 1, p. 226. Paris,<br />
1926-28). am <strong>somx</strong>ebs 1820 wels daemata didi jgufi, romlebmac<br />
gaaSenes qarvasla (Gamba, Voyage dans la Russie, tom. 2,<br />
p.160)» [4].<br />
«erekle qveynis fexze dayenebas <strong>somx</strong>uri kapitalis meSveobiT<br />
apirebda. garkveulwilad es moaxerxa kidec (alaverdis<br />
vercxlis sabadoebi da Tbilisis mrewveloba), amitomac<br />
<strong>somx</strong>ebTan erTxans garkveul daTmobazec ki midioda, radgan<br />
igi aRmaSeneblis droindeli saxelmwifos Seqmnas apirebda<br />
(<strong>somx</strong>uri miwebi Zlieri saxelmwifos farglebSi) da etyoba,<br />
ara icoda ra ruseT-eCmiaZinis kavSiris Sesaxeb (rac 1769 w.<br />
oficialurad gaformda).<br />
mogvianebiT ereklec mixvda rusTa da somexTa garkveul<br />
„xrikebs“, rom carizms „Zlieri“ saqarTvelo araferSi Wirdeboda<br />
da mokavSiris Zebna isev dasavleTis saxelmwifoebSi<br />
daiwyo. aseTad man germaniis imperatori miiCnia da mimowera<br />
isev patrebis meSveobiT scada, Tumca, misi arc erTi epistole<br />
adresatamde ar misula. ase iyo, Tu ise, kaTolike<br />
misionerebs xelisuflebam Tavisufali moqmedebis saSualeba<br />
misca, magram arc es iyo xangrZlivi, sul male caristulma<br />
xelisuflebam (qarTl-kaxeTi sakuTar guberniebad rom aqcia)<br />
maT frTebi Seakveca» [14].<br />
«o. xerxeuliZis cnobiT, erevnis „moxarkeoba da samsaxuri“<br />
saqarTvelosadmi 1749 wlidan dawyebula, roca qarTul<br />
laSqars mahmad-xanis rbevisagan dauxsnia saxano. „moxarkeobis“<br />
xasiaTsa da SinaarsSi garkvevis saSualebas gvaZleven<br />
erevnis xanis werilebi erekle <strong>II</strong>-isadmi, romelTa erTi nawili<br />
jer kidev 1961 w. gamosca vl. fuTuriZem. am sabuTebis<br />
mowmobiT, erevnis saxanos urTierToba qarTl-kaxeTis samefosTan<br />
ubralo moxarkeobaze ki ar yofila agebuli, aramed<br />
igi politikurad eqvemdebareboda mezobel qarTul samefos:<br />
1. xanis damtkiceba erekle <strong>II</strong>-is uflebas Seadgenda da misi<br />
dasturis gareSe igi mmarTvelobas ver Seudgeboda. iyo SemTxvevebi,<br />
roca erevnis xanis taxtze qarTuli samefosaTvis<br />
arasasurveli piri aRmoCndeboda xolme, magram aseTi xanis<br />
gadayenebasa da ufro sasurveli piriT Secvlas erekle TiTqmis<br />
yovelTvis axerxebda. 2. saxanoSi erekles Tavisi oficialuri<br />
mudmivi warmomadgeneli hyavda, romelic Tvalyurs adevnebda<br />
xanis saqmianobas (amas qarTuli wyaroebic aRniSnaven). 3.<br />
erekle <strong>II</strong> saxanos saSinao saqmeebSic ereoda. XV<strong>II</strong>I s. 80-ian<br />
wlebSi mas erevnis sabaJos ijara Seumcirebia, rasac xanis<br />
didi gaWirveba da wuxili gamouwvevia. da bolos 4. gadakveTili<br />
yovelwliuri xarkic CamoTvlil pirobebSi politikuri<br />
daqvemdebarebis damadasturebeli iyo. qarTl-kaxe-<br />
Tis samefos sasargeblod dadgenili xarkis odenoba Tuki<br />
1749 w. SeTanxmebiT xuTi aTas Tumans Seadgenda, SemdegSi es<br />
TandaTan 40 aTas Tumnamde gadidebula. o. xerxeuliZis mixedviT,<br />
es damokidebuleba aRa-mahmad-xanis Semosevamde gagrZele
156 157<br />
bula, Tumca, arc amis Semdeg moSlila erTxel dadgenili<br />
urTierToba. sagulisxmoa, rom saqarTvelos ruseTTan SeTanxmebis<br />
Semdegac erevnis xani Tavis sammarTvelo qveyanas<br />
saqarTvelos Semadgenel nawilad miiCnevda (Í. Äóáðîâèí –Â<br />
Ãðóçèè, „Âåñòíèê Åâðîïû“ ò. <strong>II</strong>, ÖÏÁ,1868, ñ.9-52.)<br />
amrigad, erevnis Semdeg qarTl-kaxeTis samefos politikuri<br />
daqvemdebarebis qveS naxCevanis saxanoc moeqca da aq mdgomi<br />
qarTuli garnizoni ukve ganja-yarabaRis <strong>somx</strong>ur mosaxleobas<br />
aRuZravda mfarvelobis imeds. erovnebiT qarTveli baman-xani<br />
adgilobrivi somexi qristianebis mxardaWeriT sargeblobda,<br />
romelTagan specialuri jaric ki CamouyalibebiaT.<br />
leo mas kacTmoyvare mmarTvels uwodebda da aRniSnavda, rom<br />
mis dros <strong>somx</strong>ebma SeZles suli moeTqvaT. erevan-naxCevnis<br />
SemoerTeba qarTl-kaxeTis gaZlierebis morigi aqti iyo da,<br />
Tavis mxriv, xels uwyobda amierkavkasiis qristiani xalxebis<br />
saqarTvelos garSemo darazmvas» [11].<br />
aseve gikvirs adamians: Teimuraz mefisa da erekle mefis<br />
mier <strong>somx</strong>eTisTvis gaweuli sikeTis wil, madlierebis sanacvlod,<br />
Ralatsa da simuxTles rogor iteven somexni gulsa<br />
da gonebaSi. «XV<strong>II</strong>I s-is meore naxevarSi warmoiSva maxlobeli<br />
aRmosavleTis xalxebis „qarTuli orientacia“, rac<br />
naTlad gamoixata qarTl-kaxeTis samefosTan SeerTebis maT<br />
daucxromel miswrafebaSi. erTi sityviT, qarTl-kaxeTis samefo<br />
kavkasiisa da maxlobeli aRmosavleTis qristiani xalxebis<br />
ganmaTavisuflebeli moZraobis meTauri gamxdariyo. magram am<br />
didi misiis Sesruleba, rac sakuTari saxelmwifoebrivi<br />
amocanebis gadaWrasac gulisxmobda, ruseTis mxardaWeris<br />
gareSe ar SeeZlo.<br />
amjerad elCobas TviT Teimuraz <strong>II</strong> Caudga saTaveSi. qarTvel<br />
politikosTa am nabijma somexTa gansakuTrebuli yuradReba<br />
miipyro. umaRles doneze gaTvaliswinebuli molaparakeba<br />
imedis met SesaZleblobas iZleoda. amitom somexTa ganmaTavisuflebeli<br />
moZraobis moRvaweni ufro aqtiurad amoZravdnen<br />
da Seecadnen molaparakebisaTvis yovelnairad xeli SeewyoT.<br />
erevanSi, matenadaranis xelnawerTa fondebSi daculia sruliad<br />
somexTa kaTolikosis hakob Semaxecis werili, daTariRebu-<br />
li 1760 w. 26 ivnisiT. kaTolikosi TxovniT mimarTavs ruse-<br />
Tis imperatorsa da mTavrobas, mxari dauWiros Teimuraz<br />
mefes da mfarveloba gauwios qarTvel da somex xalxebs.<br />
werilSi yuradReba aqcentirebulia lekTa gauTavebeli Semosevebis<br />
gamanadgurebel Sedegebze da qarTveli mefeebis<br />
Seupovar brZolaze maT winaaRmdeg. aRwers ra lekTa saqciels,<br />
somexTa kaTalikosi wers: „aseT auwerel ubedurebaTa da<br />
gamouTqmel simwareTa gamo gamouval mdgomareobaSi Cavardnili<br />
qarTvelTa kurTxeuli mefe Teimurazi wamovida Tavisi<br />
qveynidan, sagzao siZneleni da sxvadasxva sazrunavi Tavs idva,<br />
qristianuli rwmeniT movida Tqveni keTilmsaxurebis winaSe,<br />
imedi aqvs ra yovlisSemZle RmerTisa da moelis ra Tqveni<br />
uwmindesobis wyalobas, raTa danarCen qristianTa xsnis daxmareba<br />
da saSualeba gTxovoT, romelnic didi locviTa da<br />
imediT mouTmenlad elian Svelas. amisTvis Cvenc gexvewebiT...<br />
misi da Cveni Txovnis Sesasruleblad izrunoT... da nu datovebT<br />
uyuradRebod da uimedod nu hyofT didad morwmune<br />
mefesa magas, da Cvenc, aqedan SemomavedrebelT, aramed, viTarca<br />
zrunavT Tqvens kurTxeul da gafurCqnul erze, gTxovT, eseve<br />
Cvens sabralo erze da qarTvelTa erze izrunoT...“.<br />
ganxilul dokumentSi yuradRebas iqcevs meore mniSvnelovani<br />
momentic: Teimurazi aq daxasiaTebulia ara mxolod<br />
qarTvel, aramed saerTo kavkasiel qristianTa moRvawed. kaTalikosis<br />
ganmartebiT, Teimurazi ase Sors gaemgzavra ara<br />
marto saqarTvelos gamosaxsnelad, aramed imisaTvisac, rom<br />
„danarCen qristianTa xsnis daxmareba“ iTavos. amitom molaparakebis<br />
SedegebiT qarTvelebTan erTad „danarCeni“ anu kavkasiis<br />
sxva qristianebic iseve dainteresebuli arian.<br />
Teimurazis elCobam <strong>somx</strong>uri burJuaziis sazRvargareTuli<br />
wreebis didi daintereseba gamoiwvia. isini <strong>somx</strong>uri<br />
saxelmwifos aRdgenas qarTvel-somexTa kavSiris ideasTan<br />
erTad ganixilavdnen da qarTul-<strong>somx</strong>uri federaciuli saxelmwifos<br />
Seqmnis sxvadasxva proeqtebs amuSavebdnen, amitom<br />
qarTveli mefis saTxovari perspeqtivaSi maT interesebs<br />
uSualod ukavSirdeboda. am moRvaweTa Soris <strong>somx</strong>uri ganmaTavisuflebeli<br />
moZraobis ruseTis centris saTaveSi idga
158 159<br />
<strong>somx</strong>uri savaWro kapitalis erT-erTi umsxvilesi warmomadgeneli,<br />
ruseTis mrewveli-memamule, „misi umaRlesobis imperatoris<br />
karis gofiuvileri“ ivane lazarevi. Teimuraz <strong>II</strong>-is<br />
moskovSi CasvlisTanave man axlo urTierToba daamyara qarTvel<br />
mefesTan da mniSvnelovani samsaxuric gauwia. amis gamo 1765<br />
w. 12 seqtembris werilSi erekle <strong>II</strong> madlobas uxdida i.<br />
lazarevs (werilis rusuli asli inaxeba lazarianTa arqiv-<br />
Si).<br />
Teimurazis peterburgSi yofnisas masTan urTierToba<br />
daamyara, agreTve, indoeTis <strong>somx</strong>uri burJuaziis warmomadgenelma,<br />
<strong>somx</strong>eTis gaTavisuflebisa da saxelmwifoebrivi cxovrebis<br />
aRdgenisaTvis brZolis didma enTuziastma ioseb<br />
eminma.<br />
...1762 wlidan erekle qarTl-kaxeTis erTpirovnuli xelmwife<br />
Seiqna da ufro energiulad ganagrZo amierkavkasiaSi<br />
hegemonobis Tavisi tradiciuli politika.<br />
kidev ufro ganmtkicda erekles mbrZanebloba <strong>somx</strong>eTSi.<br />
iSviaTi ostatobiT moagvara urTierToba mezoblebTan. ereklesgan<br />
davalebulma qerim-xanma oficialurad aRiara qarTveli<br />
mefis upiratesoba amierkavkasiaSi. o. xerxeuliZis mowmobiT,<br />
iranis mmarTvelma erekles „daumtkica erevani da miuwera<br />
xansa erevnisasa: „Sen raica xarki saxelmwifo gedvas, yovelsave<br />
mefes iraklis miscemde da hmorCilebde, viTarca ars<br />
wesi morCilebisa mefis iraklisa“. iransa da saqarTvelos<br />
Soris politikuri sazRvari kvlav md. arezze gadioda“.<br />
... 1765 w. ivnisSi erekle <strong>II</strong>-m axali laSqroba moawyo<br />
erevnis saxanoze. es laSqroba sakmaod dawvrilebiT aqvs aRwerili<br />
simeon erevnels Tavis „memuarebSi“. kaTalikosis Txrobidan<br />
gamovyofT ramdenime mniSvnelovan moments. 12 aTasiani<br />
laSqriT erekle saxanos teritoriaze Sevida. xani winaaRmdegobisaTvis<br />
samzadiss Seudga da mosaxleoba cixeSi Sexizna,<br />
kaTalikoss ki miswera: „Cven viciT, rom is (e.i. erekle <strong>II</strong>)<br />
Tqveni megobaria. amis gamo ar mogiyvaneT cixeSi, radganac<br />
misgan ar mogelodaT Tqven raime zianio“. kaTalikosis mowmobiT,<br />
xanma „waleka qveyana“, ramac mefe Zalze ganarisxa. erekle<br />
mefe „qristianulad“ iqceva: awesebs kontrols Tavisi laSqris<br />
moqmedebaze, raTa somexTa naTesebi ar daazianon. kaTalikosis<br />
TqmiT, „mefe metad swuxs da oxravs Cveni qveynis xalxis<br />
ubedurebis gamo“. Tavisi moqmedebiT qarTveli mefe xazs usvams,<br />
rom am qveyanaSi movida ucxo Zalis winaaRmdeg da somexTa<br />
dasacavad. aseve esmis xansac: misi dacva kaTolikoss ar sWiria.<br />
qarTveli mefe somexTa megobaria.<br />
... sakuTar saxelmwifoebriobas moklebuli (somexi-a.u)<br />
xalxis erTaderT damakavSirebel da gamaerTianebel Zalad<br />
XV<strong>II</strong>I s. <strong>somx</strong>uri eklesia gamodioda, romlis xeli dedamiwaze<br />
yvelgan swvdeboda, sadac ki somexi cxovrobda da <strong>somx</strong>uri<br />
salocavi idga. aseTi gansakuTrebuli mniSvnelobis gamo<br />
dampyroblebi xels uwyobdnen mis ekonomikur gaZlierebas,<br />
sxvadasxva SeRavaTebsa da privilegiebs aniWebdnen, raTa Semdeg<br />
somexive xalxis damorCilebis mZlavr iaraRad eqciaT<br />
Tavis xelSi. Tundac ukve am garemoebis gamo <strong>somx</strong>ur eklesias<br />
ar SeeZlo Tavisi eris mxsnelis simZime etvirTa. igi<br />
mxolod erovnuli arsebobis SenarCunebisaTvis ibrZoda, rac<br />
misive arsebobis mTavari piroba iyo, xolo Tavisi mdgomareobis<br />
ganmtkicebis garantias sarwmunoebrivi eqspansiiT mrevlis<br />
gazrdaSi xedavda, ris gamoc igi qarTul eklesiasac<br />
upirispirdeboda (iseve, rogorc kaTolikurs da yvela sxvas,<br />
romelTac am miswrafebebisaTvis xelis SeSla SeeZloT), miuxedavad<br />
imisa, rom qarTuli saxelmwifos keTilganwyobilebas<br />
am xanaSic eCmiaZinisaTvis didi mniSvneloba hqonda.<br />
amitomac iyo, rom <strong>somx</strong>uri ganmaTavisuflebeli moZraobis<br />
moRvaweTa proeqtebSi ruseTis SesaZlebeli realuri<br />
daxmareba-mfarvelobis gverdiT mniSvnelovani adgili ekava<br />
saqarTvelosTan kavSirs. amisave mowmobaa <strong>somx</strong>uri feodaluri<br />
gvarebis mTeli rigi warmomadgenlebis gadawyvetileba, romlebic,<br />
iZulebiT miatoves ra samSoblo, dasaxldnen saqarTvelo-<br />
Si, qarTuli saxelmwifos samsaxurSi Cadgnen da aqtiuri<br />
mSenebel-moRvaweni Seiqmnen. saqarTvelos gaZliereba maT sam-<br />
Soblos gamoxsnis SesaZleblobis imeds usaxavda.<br />
amitomac iyo, rom kavkasiis <strong>somx</strong>uri savaWro wreebi Tumca<br />
mxars uWerdnen erekle <strong>II</strong>-is absolutistur miswrafebebs<br />
da Zlieri kavkasiuri saxelmwifos Seqmnis erekleseul
160 161<br />
gegmas iziarebdnen, magram, imav dros, arc ucxo, didi saxelmwifos<br />
farglebSi (irani, ruseTi) gaerTianebis winaaRmdegni<br />
iyvnen, Tundac amas qarTuli saxelmwifoebriobis gauqmeba<br />
mohyoloda Sedegad.<br />
... bunebrivia, rom qarTveli mefe (erekle <strong>II</strong> –a.u.) didi<br />
enTuziazmiT Sexvda somexi kapitalistebis am iniciativas<br />
da <strong>somx</strong>uri kapitalis adgilidan dasaZvrelad pirveli praqtikuli<br />
nabijebi gadadga. Saamir Saamirians erekle <strong>II</strong>-m Tavadis<br />
tituli mianiWa da mflobelobaSi lore gadasca, riTac<br />
saSualeba misca, am olqSi <strong>somx</strong>uri mosaxleoba Semoekriba<br />
da momavali saxelmwifos birTvi Seeqmna. Soreuli indoeTis<br />
<strong>somx</strong>ur koloniasa da saqarTvelos Soris mWidro urTier-<br />
Toba gaiba. madrasidan xSirad Camodiodnen S. Saamirianis<br />
kacebi, romelTac, mdidar saCuqrebTan erTad, momavali qarTul<strong>somx</strong>uri<br />
federaciuli saxelmwifos proeqtebi mohqondaT.<br />
indoel <strong>somx</strong>ebze gansakuTrebiT didi STabeWdileba mouxdenia<br />
1783 w. traqtats. aRmosavleT saqarTvelos ruseTis<br />
mfarvelobaSi Sesvla, etyoba, maT Tavisi gegmebis ganxorcielebis<br />
garantiad esaxebodaT.<br />
qarTl-kaxeTis ukanasknelma mefem, giorgi X<strong>II</strong>-m kidev erTxel<br />
scada madrasTan dakavSireba, risTvisac 1799 w. seqtemberSi<br />
Tavisi warmomadgeneli rafiel danibegaSvili gagzavna Saamir<br />
Saamirianis vaJTan. mefe didxans eloda Saamirianis memkvidreebs<br />
da saguldagulod unaxavda maT nawyalobev mamuls.<br />
sayuradReboa, roca igi ruseTis imperatoris SuamdgomlobiT<br />
lores olqSi meliq jimSids asaxlebda, am ukanasknels<br />
pirobad daudo, rom lores mflobeloba droebiT, Saamirianis<br />
memkvidreebis Camosvlamde, eZleoda.<br />
1783 w. traqtatis dadebis Semdeg qarTl-kaxeTis samefos<br />
sagareo mdgomareoba Zalze garTulda, ris gamoc qarTvel-somexTa<br />
urTierTobis Semdgomi ganviTarebis perspeqtivebi<br />
mniSvnelovnad SeizRuda. rusTa daxmarebiT erekle<br />
<strong>II</strong> aRm. amierkavkasiaze Tavisi batonobis Semdgom ganmtkicebas<br />
da gafarToebas varaudobda, sinamdvileSi ki sawinaaRmdego<br />
Sedegi miiRo. osmaleTma swrafad aamoZrava erekles<br />
winaaRmdeg samxreT azerbaijanisa da amierkavkasiis xanebi,<br />
daRestnis mTavrebi. ufro metic, mefes gadaudgnen da xarki<br />
Seuwyvites ganjam da erevanma. yazax-SamSadilus TaTrebic<br />
ki mefes aRar emorCilebodnen amitom mas aRmosavleT amierkavkasiaSi<br />
aqtiur politikaze ki ara, mdgomareobis SenarCunebaze<br />
unda ezruna. male gairkva, rom arc misi mfarveli-mokavSire<br />
didi ruseTi iyo erekles gansakuTrebuli<br />
gaZlierebis momxre. igi sakuTari batonobis gavrcelebisaTvis<br />
ibrZoda da Tanabrad abamda kavSirs rogorc ereklesTan,<br />
ise <strong>somx</strong>eT-azerbaijanis saxanoebTan. 80-iani wlebisaTvis<br />
ruseTis mTavroba <strong>somx</strong>eT-albaneTis saxelmwifos<br />
aRdgenas gegmavda Tavisi proteqtoratiT da, gasagebia, „somex-<br />
Ta mefis“ titulisaTvis mebZoli erekle am saqmeSi mis-<br />
Tvis gamousadegari iyo. „movlenaTa mTeli msvleloba ukve<br />
aSkarad mowmobda, rom amierkavkasiis araqarTvel qristianebze<br />
erekles batonoba ruseTs aRar awyobda da amieridan igi<br />
qarTl-kaxeTis gaZlierebasac aRar isurvebda.“<br />
erekles gardacvalebis Semdeg aRm. saqarTvelo kidev ufro<br />
damokidebuli gaxda ruseTze. magram giorgi X<strong>II</strong> qarTlkaxeTis<br />
mefis Zvel uflebebze xels mainc ar iRebda da<br />
cdilobda, uwindeli gavlena ganjisa da erevnis saxanoebze<br />
kvlavac SeenarCunebina. isev kritikuli iyo yarabaReli <strong>somx</strong>ebis<br />
mdgomareoba. leos daxasiaTebiT, politikurma viTarebam<br />
xamsas meliqebi saqarTveloSi moiyvana. SimSilma da avadmyofobam<br />
sxvebic aiZula qarTul miwaze gadasuliyvnen da iq<br />
moqceuliyvnen TavianT Zvel batonTa Zalauflebis qveS. somexTa<br />
sakiTxma, Caqra ra yarabaRSi, Tavisi ukanaskneli naperwklebi<br />
mezobel qveyanaSi gadaitana. yarabaRSi samariseburi siCume<br />
sufevda, xolo saqarTveloSi axali cdebi tardeboda am<br />
sakiTxis gasacocxleblad.<br />
sakiTxis gamococxleba imaSi gamoixata, rom ruseTis imperatoris<br />
SuamdgomlobiT, qarTl-kaxeTis ukanasknelma mefem<br />
yarabaReli <strong>somx</strong>ebi lore-yazaxSi daasaxla. somexTa garkveuli<br />
politikuri wreebi ocnebobdnen, saqarTvelos teritoriaze<br />
xamsas axali avtonomiuri qveyana SeeqmnaT, magram mas axdena<br />
ar ewera. TviT saqarTvelos sakiTxic ukve gadawyvetili<br />
iyo ruseTis imperiis sasargeblod» [11].
162 163<br />
4. 4. ruseTis ruseTis politika politika saqarTveloSi.<br />
saqarTveloSi.<br />
xelSewyoba, 40000 sulze meti - TiTqmis mTlianad, gadmo-<br />
paskeviCebi, paskeviCebi, bebuTovebi bebuTovebi _ _ qarTvelTa<br />
qarTvelTa<br />
genocidis genocidis genocidis Semoqmedni.<br />
Semoqmedni.<br />
saxldnen <strong>somx</strong>ebi saqarTveloSi. aseve osmaleTidan: TiTqmis<br />
mTlianad daicala sami safaSo provincia baiazeTis, arzrumis<br />
da yarsisa. gadmosaxlebulTa ricxvi 70000 aRemateboda<br />
rusis jaris Semosvlis Semdeg damyarebuli mSvidoba Zalian<br />
Zvirad daujda saqarTvelos. «ruseTis xelisuflebam<br />
saqarTveloSi qarTvelebis winaaRmdeg <strong>somx</strong>ebi gaixada sayrdenad,<br />
Zalzed moamravla <strong>somx</strong>uri mosaxleobac Cvens qveyanaSi,<br />
XIX saukuneSi <strong>somx</strong>ebi Semoesivnen saqarTvelos. 1812 wlis<br />
kaxeTis ajanyebis dros ruseTis xelisuflebisaTvis didi<br />
samsaxuri gauwevia saqarTvelos <strong>somx</strong>ur mosaxleobas qarTvel-<br />
Ta amboxebis CaxSobis mizniT. amis gamo ruseTis imperatorma,<br />
aleqsandre I-ma samadlobeli sigeli gamougzavna<br />
saqarTveloSi mcxovreb <strong>somx</strong>ebs, romelSic es <strong>somx</strong>ebi ruse-<br />
Tis burjad miiCnia qarTvelTa `urCobis~ alagmvis saqmeSi»<br />
[21].<br />
«samxreTisken ruseTis swrafvis zrdam ki TurqeTs axalcixis<br />
safaSos nawili gamoglija (8 sanjayi, 8 isev maT<br />
darCaT). TiTqos iq mcxovreb qarTvelobas unda amoesunTqa,<br />
dabrunebodnen mSoblis kalTas da religias, magram es ruse-<br />
Tis xelisuflebas xels ar aZlevda, mas saxazinod carieli<br />
miwebi sWirdeboda, amitomac yvela Rone ixmara mahmadian<br />
qarTvelTa (Tavs „ierli“-sa da „banali“-s – aqaurobis binadars<br />
rom uwodebdnen) TurqeTSi masobrivi gadasaxlebisaTvis»<br />
[14].<br />
«amgvari viTareba xelsayreli iyo <strong>somx</strong>ebisaTvis da maT<br />
iwyes dena saqarTveloSi. 1828 da 1829 wlebSi, rodesac<br />
ruseTi oms awarmoebda sparseTTan da osmaleTTan, erTi<br />
umTavresi piroba mSvidobisa am orTav damarcxebuli mTavrobis<br />
mimarT is iyo, rom <strong>somx</strong>ebs, visac ki undoda, Tavisufleba<br />
hqonodaT saqarTveloSi gadmosaxlebisa. am ambavs yvela somexi<br />
didis sixaruliT Sexvda da maT dauyovnebliv daiwyes gadmosaxleba.<br />
sparseTidan, miuxedavad sparseTis xelisuflebis<br />
winaaRmdegobisa, polkovnik lazarevis daxmarebiT, romelsac<br />
ruseTis mTavrobisagan davalebuli hqonda am gadmosaxlebis<br />
(Revue des Deux Mondes, 1854, t. 6, p. 217; Journal Asiatique, 1834,<br />
tom. 1, p. 322 da a.S.). aqve davamatoT 1895 wlis Semdeg<br />
osmaleTidan gamoqceuli <strong>somx</strong>ebic, romlebic aTasobiT Semoexiznen<br />
saqarTvelos» [4].<br />
«saomar moqmedebebs paskeviCi awarmoebda. is iyo safaSos<br />
sruli baton-patroni da, rac moesurveboda, imas sCadioda.<br />
adgilobrivi mosaxleoba man Turqebad monaTla, TumcaRa, 1832<br />
wlis aRweriT, TviT evicki aRiarebda, rom eseni omaris seqtis<br />
aRmsarebeli axlad moqceuli qarTvelebi iyvnen<br />
(„Òáèëèññêèå Âåäîìîñòè”) – „bevrma maTganma dRemde Seinaxa<br />
Tavisi qarTuli gvari, axla ki zogi maTgani isev qristianobas<br />
daubrundao“ (Ñòàòèñòè÷åñêèå îïèñàíèÿ Àõàëöèõñêîãî<br />
Ïàøàëèêà). (gv. 137).<br />
bevrma mahmadianma qarTvelma kvlav iTxova, isini marTlmadideblobisaTvis<br />
daebrunebinaT, magram... „1840 w. statski<br />
sovetnik bulgakovTan gamocxaddnen qvablianis, focxovis,<br />
abasTumnis sanjay-begebi, Zvel qarTvel TavadTa STamomavalni<br />
da ganacxades _ Cveni survilia, davubrundeT Cveni winaprebis<br />
Zvel qarTul, qristianul sarwmunoebas mTeli Cveni mxaris<br />
mcxovreblebTan erTad, Tu mTavroba iseTive pirobebs<br />
Segviqmnis, rogorc qarTvel Tavadaznaurobas aqvso. petrburgidan<br />
bulgakovi daamSvides da ganumartes, rom SemoerTebul<br />
mxareSi mTavar amocanas warmoadgenda saxazino miwebis<br />
gazrda. yvelaferi gasagebi iyo. Cvengan amgvarad „zurgSeqceulma“<br />
qarTvelma mahmadianebma Tavadac zurgi Segvaqcies<br />
da TurqTa mflobelobaSi darCenili sanjayebis mosaxleobas<br />
daukavSirdnen“ (S. lomsaZe).<br />
`es rusuli politika iyo. mTavroba samcxe-javaxeTSi<br />
kazakTa dabebis mowyobas apirebda, rom samxreTis sazRvari<br />
Caketili hqonoda, swored amisTvis sWirdeboda aqauroba<br />
saxazino miwebad. cota ufro adre, 1810 w. imereTis olqis<br />
droebiTi mmarTvelobis mier SemuSavda proeqti, romlis
164 165<br />
mixedviTac imereTis saxazino glexTa erTi nawili axalcixis<br />
SemoerTebis SemTxvevaSi iq unda dasaxlebuliyo. magram<br />
imdroindeli saqarTvelos mTavarmmarTvelobam es proeqti<br />
viTomc daiviwya da imerelTa moTxovna yurad ar iRo~ (S.<br />
lomsaZe).<br />
ufro metic, paskeviCs oficialurad mimarTa qarTlisa<br />
da imereTis Tavadaznaurobam, rom qarTvel mefeTagan sigelgujariT<br />
boZebuli mamulebi maTTvis daebrunebinaT. sardalma<br />
es nawyalobevi miwebi maT ar daubruna, cnobad ar CaTvala<br />
sigel-gujarebi, radgan didi xnis dakarguli hqondaT miwebi<br />
da arc Camosaxlebis neba darTo maT. piriqiT, gawyra da<br />
ganrisxda imis gamo, rom maT gabedes aseTi sakiTxis wamoWra.<br />
amiT kidev erTxel gamoikveTa caristuli reJimis miznebi _<br />
maT samcxeSi qarTvelebi ar sWirdebodaT da arc uflebas<br />
aZlevdnen, sakuTar winaparTa miwebze dasaxlebuliyvnen.<br />
da ai, swored paskeviCma SeimuSava axali proeqti: arzrumeli<br />
da baiazeTeli <strong>somx</strong>ebi unda daesaxlebinaT iq, erTi nawili<br />
axalcixis safaSoSi, meore _ TrialeTsa da qvemo qarTlis<br />
dausaxlebel midamoebSi, agreTve, yarsis safaSos SemoerTebul<br />
nawilSi da <strong>somx</strong>eTis olqis zemo mxareSi. es proeqti<br />
mTavrobam yvela sxva danarCens amjobina! Tu rukaze am<br />
teritoriebs movniSnavT, aRmoCndeba, rom es aris mTeli istoriuli<br />
qarTlis naxevari _ TrialeT-taSiridan moyolebuli<br />
mtkvris mTliani marjvena sanapiros CaTvliT. es iyo „somex<br />
mecnierTa” mier nanatri „didi armenia” (<strong>somx</strong>eTis olqic xom<br />
rusebma Seqmnes)! dRes Znelia imis Tqma, rogor da visi karnaxiT<br />
Seqmna paskeviCma es proeqti, „zemodan” ukarnaxes, Tu isic<br />
qrTams daxarbda, magram faqti ki erTia _ ruseTi raRac axal<br />
saxelmwifos qmnida saqarTvelos xarjze, rom samxreTis sazRvarTan<br />
„erTguli” xalxi hyoloda „dabmuli”.<br />
„rusis seqtantebis CamosaxlebiT mTavroba fiqrobda, rom<br />
centralur guberniebs gaaTavisuflebda eretikosebisagan,<br />
kavkasiaSi maTi CamosaxlebiT moipovebda politikur simtkices;<br />
xels Seuwyobda adgilobrivi mosaxleobis garusebas<br />
da win waswevda mrewvelobis ganviTarebis saqmes” (S. lomsaZe).<br />
axalcixis aRebisTanave general-feldmarSalma paskeviCma<br />
1828 w. agvistos Seqmna axalcixis safaSos dapyrobili<br />
mxaris axali saolqo droebiTi mTavroba, romlis ufrosad<br />
daniSna generali Tavadi vasil bebuTovi, romelic grigorianuli<br />
sarwmunoebis qarTvel Tavadaznaurobas ganekuTvneboda.<br />
faqtobrivad, yvelafers vasil bebuTovi ganagebda ramodenime<br />
erTguli piris meSveobiT, aamoqmeda Tavisi moxeleni da Seecadnen,<br />
rac SeiZleba meti adgilobrivi mosaxleoba aeyaraT,<br />
mimarTavdnen propagandas, SantaJs, daSinebas, muqaras. es muqara<br />
ise didi iyo, rom TviT qristiani qarTvelebic SeSindnen.<br />
18 TveSi unda dasrulebuliyo gadasaxleba-gadmosaxlebis<br />
sakiTxi. mahmadianebi Cqarobdnen, rom dadgenil droSi<br />
moeswroT mamulebis gayidva. droebiTi mTavroba Calis fasad<br />
ayidinebda maT rusTaTvis sasurvel pirebze (raRa Tqma<br />
unda, araqarTvelebze). swored am dros mniSvnelovani mamulebi<br />
SeiZina grigorianulma eklesiam. „karapet arqiepiskoposebis<br />
mier SeZenili mamulebis Semosavali Semdeg <strong>somx</strong>uri<br />
skolis gaxsnasa da sxva <strong>somx</strong>ur erovnul saqmes xmardeboda”<br />
(S. lomsaZe).<br />
1828 wlis bolodanve daiwyes <strong>somx</strong>ebis Camosaxleba graf<br />
CerniSevskis proeqtiT. <strong>somx</strong>ebs unda SeeqmnaT naxevrad samxedro<br />
dasaxlebebi da gaeiolebinaT samxreT sazRvrebis dacva.<br />
gadmosaxlebis mTavari mizani is iyo, rom kolonistebs<br />
axal sacxovrebelze ganeviTarebinaT vaWroba-mrewveloba da<br />
SeeqmnaT pirobebi mTeli mxaris ekonomikuri dawinaurebisaTvis.<br />
ukve 1839 w. maisSi arzrumelma <strong>somx</strong>ebma daiwyes<br />
Camosaxleba. samzadisi 3000 ojaxze iyo gaTvlili, Camovida<br />
– 5000. „aman gamoiwvia is, rom kolonistebi winaswar gamoyofil<br />
saxazino miwebze ver daetivnen da TviTneburad daikaves<br />
saeklesio da sabatono miwebic. amis Sesaxeb dreSerma (polkovniki,<br />
bebuTovis gundis wevri, qalaqis mTavari policmaisteri<br />
– a.u.) komitets droze arc ki Seatyobina“ (Àêòû, ò.V<strong>II</strong>,<br />
ñ.844).<br />
„iyo SemTxveva, roca gadmosuli ubinao kolonistebi<br />
daerivnen qalaqis Zvel mcxovreblebs, moxucebs, qvriv-oblebs<br />
da ZaliT usaxldebodnen saxlebSi, arTmevdnen sakuTar sacx
166 167<br />
ovreblebs, dazaralebulebi ki amaod werdnen saCivris arzebs,<br />
undodaT mitacebuli saxl-karis dabruneba, davobdnen<br />
didxans da bolos yvelaferi imiT Tavdeboda, rom an iyrebodnen<br />
da midiodnen axalcixidan, an urigdebodnen mdgomareobas.<br />
iyo SemTxvevebi, roca kolonistebi TviTneburad itacebdnen<br />
sxva soflis miwis nakveTebs“. mTavroba adgilobriv<br />
mosaxleobas ki Turqs uwodebda; mouwodebda, wasuliyo Tavis<br />
„istoriul“ TurqeTSi da raRatom daicavda?<br />
axalcixis mxareTmcodneobis muzeumis xelnawerTa fond-<br />
Si ivane gvaramaZis mogonebebi inaxeba, sadac Cans kolonistTa<br />
TavzexelaRebuli TviTneboba da ukiduresi siTavxede, romelnic<br />
„marad samaxsovro naSTebs, cixe-koSkT, eklesiebs gvirRveven<br />
da gviqceven, monastrebs gvaclian xelTagan, xatebs gviZarcvaven,<br />
Zvirfas nivTebs aforiaqeben da sasaxelo da sasargeblo<br />
rameebs aRar gvarCenen“. axalma mSeneblobebma mospo javaxe-<br />
Tis tye, daiRupa Zveli, didebuli qarTuli Zeglebi. diliskis,<br />
xulgumos, suldis, TamaraSenisa da sxva soflis eklesiebis<br />
masala maT axalmSeneblobebze gamoiyenes. amas istoriis<br />
mospoba da warsulis amoZirkva hqvia, rom mere cota<br />
sxva ram amtkico – am miwaze Seni avtoqtonoba. rac mTavaria,<br />
mTavroba amaze Tvalebs xuWavda, ver amCnevda axalmosulTa<br />
TviTnebobas da isev adgilobrivebs Trgunavda, rom <strong>somx</strong>ebisaTvis<br />
„sasaTbure“ pirobebi Seeqmna. amas isic daerTo, rom<br />
TandaTan im adgilebidan mTlianad gaasaxles arasomexi mosaxleoba.<br />
„Camosaxldnen <strong>somx</strong>ebi TurqeTis mxridan, _ SeniSnavda vermiSevi,<br />
_ axalqalaqis mazra TiTqmis dafares mWidro mosaxleobiT,<br />
romelTa Soris oazisebad darCnen qarTuli soflebi.<br />
maTSi yovelmxriv iyo gaRvivebuli nacionaluri Segneba. qveyana<br />
iseT saxes iRebda, _ werda zagurski, _ TiTqos igi Tavidanve<br />
<strong>somx</strong>ebiT yofiliyos dasaxlebuli“ (S. lomsaZe)» [14].<br />
«axalqalaqis mazraSi mTavrobam Seqmna ekonomikuri uTanasworoba<br />
gadmosaxlebul da adgilobriv qarTvel glexTa<br />
Soris. sofel xerTvisSi, magaliTad, sadac qarTvelebi cxovroben,<br />
TiToeul komls aqvs 2.89 des. miwa; saijaro miwac<br />
rom mivumatoT, TiToeuli komlis xelSi 3.52 des. miwaa.<br />
<strong>somx</strong>ebs am mxareSi uWiravT 40.50.100 des. komlze. zemoxsenebul<br />
mazraSi qarTvelebi dauZlurdnen da CamorCnen. am<br />
provinciebSi Zvelad yvaoda kultura» [18].<br />
«somex xalxs kavkasiis rusuli administracia, qarTvel<br />
xalxTan SedarebiT, yovelTvis met upiratesobas aZlevda.<br />
amis wyalobiT mTeli saqarTvelo TiTqmis <strong>somx</strong>ebs CauvardaT<br />
xelSi. TurqeTidan gadmosaxlebuli 200.000-ze meti somexi<br />
dasaxlda saqarTveloSi. maT daikaves samcxes, borCalos, axalqalaqis,<br />
axalcixis mazrebi. isini saSinlad aviwroebdnen<br />
qarTvelebs. rusulma biurokratiam, nacvlad imisa, siyvaruliT<br />
da simdabliT hqonoda guli avsebuli imitom, rom<br />
qarTvelebma rusuli arwivis frTebs Seafares Tavi, maT xarbi<br />
eqsploatatorebi _ <strong>somx</strong>ebi Seusia. am saqmeSi winaswar<br />
Cafiqrebuli mizani amoZravebdaT _ xelovnurad daemsxvriaT<br />
qarTvelTa da Turqul-TaTruli warmoSobis xalxTa kompaqturi<br />
masa da amgvarad SeeqmnaT, TiTqosda, saWiro upiratesoba<br />
adgilobriv aborigenebze.<br />
axalcixis da axalqalaqis mazrebi, romlebic amJamad qarTlis<br />
guls warmoadgenen, <strong>somx</strong>ebis dasaxlebis Semdeg qarTvelebisaTvis<br />
dakarguli aRmoCnda. aseulobiT gadarCenili taZari<br />
da monasteri, qarTveli xalxis saukuneobrivi simdidre, aTasobiT<br />
naxevrad iavaryofili sofeli wilad xvda viRac ucxo<br />
mosulebs. maT xelT igdes qarTveli xalxis erovnuli poetis,<br />
SoTa rusTavelis samSoblos saukuneobrivi avladideba.<br />
qarTveli marTlmadideblebis „upatiosnesi“ da uangaro<br />
moamage rusifikatorebi amravlebdnen <strong>somx</strong>ur skolebs da<br />
megobrobdnen somex magnatebTan da mRvdelTmTavrebTan» [19].<br />
«es ki sworedac rom ruseTis politikaSi Sedioda! amitomac<br />
daamkvidra ukanonoba da mTeli Zalaufleba paskeviCs<br />
uwyaloba, man ki vasil bebuTovi gaixada marjvena xelad, is<br />
vasil bebuTovi, grigorianuli eklesiis mrevli rom iyo. mas<br />
ise sZulda mahmadiani qarTvelebi, rom maTi am miwidan saer-<br />
Tod amoZirkva gadawyvita. samwuxarod, vasil bebuTovs (qarTvel<br />
Tavads) mahmadiani qarTvelebi ki ara, saerTod qarTvelebi<br />
sZulda da aravis imdeni ziani ar moutania CvenTvis,<br />
rogorc mas. swored misi meSveobiT mesxeTSi iseTi mdgomar
168 169<br />
eoba Seiqmna, rom adgilobrivi rusuli mmarTvelobac ki SeSfoTda.<br />
mTavarmmarTebelma baronma giorgi rozenma specialuri<br />
komisiac ki moiwvia. filipovisa da snaqsarovis reviziis<br />
Sedegad man 1834 w. CaTvala, rom mamulebis yidva-gayidvaSi<br />
Cadenili yvela danaSauli mxolod safaSos droebiT<br />
mmarTvelobas miewereboda da damnaSaveTa pasuxisgebaSi micema<br />
moiTxova.<br />
mainc ra brali miuZRvoda droebiT mmarTvelobas?<br />
mas mamulebis gayidvis ufleba mxolod TurqeTSi wamsvlelTaTvis<br />
unda mieca. sinamdvileSi am dadgenilebiT isargebles<br />
da yvela mkvidr begsa da aRas darTes neba, maT, vinc<br />
TurqeTSi ar midioda, Tu, ra Tqma unda, maT mamuls iyidda<br />
bebuTovis SexedulebisaTvis sargo piri (ÖÃÈÀË, ô.1268,<br />
îò. 1, ã. 149, ñ. 75).<br />
`amasTan, iyo SemTxvevebi, roca saadgilmamulo (yidva-gayidvis)<br />
aqtebi xdeboda ukve gardacvlili, ugzoukvlod dakarguli,<br />
an TurqeTSi gaqceuli sifahis mamulze; aqtze arc<br />
mowme, arc gamyidveli ar awerda xels, mTeli aqti dawerili<br />
iyo marto mdivnis xeliT da Semowmebuli bebuTovis xelmoweriTa<br />
da beWdiT. am SemTxvevaSi gadamwyveti mniSvneloba<br />
safaSos ufrosis rezolucias eniWeboda~ (S. lomsaZe).<br />
erTi sityviT, TviT rusebma aRmoaCines mravali siyalbe.<br />
aqve isic unda SevniSnoT, rom TviT gamyidvelis mier xelmoweril<br />
dokumentebSic iyo siyalbeebi da amas sul ubralod<br />
axerxebda droebiTi mmarTveloba. „adgilobrivi begebi<br />
TavianT Txovnebs mamulis gayidvis Sesaxeb werdnen qarTulad,<br />
nasyidobis aqtebi mainc dgeboda Turqul enaze, romelic<br />
orive mxarisTvis gaugebari iyo. es gza ufro saimedo<br />
Canda siyalbis Casadenad. niSandoblivia isic, rom e. bebu-<br />
Tovs am saqmeebis mogvareba davalebuli hqonda mdivan-Tarjiman<br />
akofa davaranovisaTvis, romelic, rogorc 30-iani wlebis<br />
dokumentebSia aRniSnuli, bebuTovis yvela siyalbis monawile<br />
iyo. davaranovi imdenad cruobda, rom mis mier Turqulidan<br />
Targmnili werilebis teqstebsac ki sxvas amowmebinebdnen“<br />
(S. lomsaZe). yvelaferi imisTvis keTdeboda, rom moespoT<br />
adgilobriv feodalTa klasi, rac, Tavis mxriv, socialur-<br />
ekonomikuri wyobis moSlisa da mWidrod Camoyalibebuli<br />
meurneobis rRvevis, xolo Semdgom mospobis saSualeba iyo.<br />
erTi sityviT, qarTvelisa da qarTvelobis amoZirkva sul<br />
ramdenime saSualebiT SeiZleboda: 1) feodalTa klasis ganadgurebiT;<br />
2) socialur-ekonomikuri wyobis moSliT; 3)<br />
adgilobrivi mosaxleobis ayriT; 4) marTlmadidebluri da<br />
laTinuri ritis (kaTolikuri) eklesiebis mospobiT.<br />
saqme iqamde mivida, rom mesxeTma Tavisi mosaxleobis 80%<br />
dahkarga. nawili ZaliTac ki ahyares da gadaasaxles. es<br />
ZaliT gadasaxleba jer kidev 1810 w. tormasovma daiwyo,<br />
TurqebTan omi rom waago. maSin 1500 qarTuli ojaxi ahyares<br />
da loresa da Sida qarTlis teritoriaze Caasaxles. nawili<br />
mahmadiani mesxebisa propagandis Sedegad TviTon gadasaxlda<br />
TurqeTSi, nawili _ Turqebad monaTles da ZaliT<br />
ahyares. xolo is, vinc ar apirebda mama-papis miwidan ayras, an<br />
gawyvites, an kolonistebi Causaxles da yvela piroba Seuqmnes<br />
asimilirebisaTvis.<br />
bebuTovma erTi xerxic ixmara: 1829 w. 20 Tebervals<br />
aWareli axmed-faSas nawilebi rom SeiWrnen axalcixeSi, man<br />
cixis kari Caraza da qalaqis Zlivs gadarCenili mosaxleoba<br />
(rusebis mier axalcixis aRebis Semdeg) bedis anabara<br />
datova. maTi umravlesoba moZmis xelma imsxverpla, bebuTovma<br />
ki Tavisi saqcieli samxedro aucileblobiT axsna.<br />
Sedegi ki is iyo, rom mTeli istoriuli mesxeTi daicala<br />
qarTvelobisagan. amiT isargebles vaWar-markitantebma da didZali<br />
mamulebi SeiZines, riTac feodalTa rangSi aRzevdnen (esec<br />
bebuTovis erT-erTi danaSaulTagani iyo), xolo Semdeg qarTvel<br />
TavadaznaurobasTan erTad miecaT yvela privilegia, yvelaze<br />
didi miwis mflobeli ki <strong>somx</strong>uri eklesia gaxda.<br />
swored es braldebebi wauyena rozenma safaSos maSindel<br />
droebiT mTavrobas, magram „yvela gza“ imperatoris usayvarles<br />
sardlamde – paskeviCamde midioda da isev man iTava<br />
yovelives „Cafarcxava“ da es mSvenivrad moaxerxa. yvelaferi<br />
imiT damTavrda, rom 1840 w. ivlisSi mbrZanebelma specialuri<br />
reskripti gamosca, riTac yvelas yvelaferi epatia da amiT ki<br />
arsebuli demografiuli situacia dakanonda mesxeTSi» [14].
170 171<br />
5. 5. amgvarad amgvarad amgvarad ...<br />
...<br />
mravalricxovani somexTa mosaxleoba (ivanenko, Èñòîðèÿ ãðàæä.<br />
óïð. è Øàõàòóíÿí àäìèí. ïåðåä. 178-179). saqarTveloSi<br />
«yvelas, visac WeSmariteba uyvars, aq moyvanili istoriu-<br />
Semoxiznuli <strong>somx</strong>ebi TeTriwyaros raionis teritoriaze im<br />
li sabuTebidan SeuZlia cxadad dainaxos, Tu raoden styuian<br />
qarTul nasoflarebze dasaxldnen, romlebic Setanilia vax-<br />
<strong>somx</strong>is mwerlebi, rodesac saqarTveloSi TavianT gadmosaxuSti<br />
batoniSvilis rukaze da aRweris aqtebSi. gadmosaxlelebas<br />
aweren X<strong>II</strong>, XI, X da ufro adreul periodebs» [4].<br />
bulTa yvela ojaxi, mcire gamonaklisis garda, dasaxlebuli<br />
«X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I saukuneebamde somexi ar ecdeboda saqarTvelo-<br />
iqna dRevandeli axalcixis, axalqalaqis, bogdanovkis, marneu-<br />
Si Camosvlas da aq sacxovreblad darCenas. amisTana mdgolis,<br />
bolnisis, walkis raionebis teritoriaze da TbilisSi.<br />
mareobaSi mxolod samSoblos siyvaruls SeeZlo daekavebina<br />
marto axalcixis mazris teritoriaze dasaxlebuli iqna<br />
Tavisi Svilebi da ara ucxoelni, romelTac mamulisa araferi<br />
24752 suli somexi. TeTri wyaros teritoriaze mosuli<br />
ecxoT.<br />
<strong>somx</strong>ebi, rogorc ukve iTqva, dasaxldnen soflebSi: samRereTi,<br />
istoriuli masalebiT dadgenilia, rom <strong>somx</strong>ebis gadmo-<br />
samSvilde, daReT-xaCini, patara daReTi, didi durnuki, patara<br />
saxleba _ damkvidreba saqarTveloSi XV<strong>II</strong> saukunidan iwye-<br />
durnuki. 1828-1829 w. w. zavis Semdeg axalcixeSi 106000<br />
ba. saqarTvelos ruseTis mfarvelobis qveS Sesvlis dros<br />
somexi Semovida (ix. Â. Ë. Âåëè÷êî, Êàâêàç, ñ-ã, 1904, ñòð.<br />
(1783 w.) kaxeTisa da qarTlis samefoebSi, kavkasiis qalaqeb-<br />
15-19).<br />
Si da qarTvelTa mefe erekle <strong>II</strong> daqvemdebarebaSi myof <strong>somx</strong>-<br />
somex xalxs qarTveli xalxi Zmurad iRebda da TavSesaeTisa<br />
da azerbaijanis qalaqebSi, _ erevanisa da ganjis miwefars<br />
aZlevda. gadmoxvewilma <strong>somx</strong>obam saqarTveloSi hpova<br />
bianad, qarTvelebi, <strong>somx</strong>ebi, berZnebi, musulmanebi (mahmadiane-<br />
Tavisi meore samSoblo. gazeT „mSakis“ (gamodioda 1882<br />
bi), mTis sxvadasxva xalxi da qurTebi sul Seadgendnen<br />
wlidan) erT feletonSi am gazeTis damaarsebelma, griqur<br />
42 000 komls.<br />
arwrunma aRniSna, rom <strong>somx</strong>ebi yovelTvis qarTvelebs ufro<br />
<strong>somx</strong>ebma erTdroulad or skamze iwyes jdoma, ormagi<br />
ewyobodnen, vinem sxva tomisa da eris xalxs» [22].<br />
kavSiris Sekvris eSmakuri gza airCies. erTis mxriv, mefe<br />
somexTa saqarTveloSi momZlavrebis Semxedvare zogierTi<br />
erekle <strong>II</strong> an giorgi mefesTan TvalTmaqcobdnen, saqarTveloSi<br />
qarTveli mamuliSvili saRad afasebda viTarebas. «saxelmwi-<br />
Semoixiznebodnen xolme, viTarca devnilni da aq SedarebiT<br />
fos interesi iTxovda, rom qarTvelebs xeli moekidaT vaWro-<br />
myudro TavSesafars poulobdnen; imave dros, meore mxriv,<br />
bisTvisac. amitomac wers ioane bagrationi Tavis „sjulde-<br />
idumal ruseTis mfarvelobas amoefarebodnen xolme da<br />
baSi~: „pirveli saqme ars, riTac SeiZlebodes vaWroba davag-<br />
saqarTveloSi ruseTis mTavrobis daxmarebiT TavianT saqmes<br />
varoT qarTvelTa kacTa Soris. amisTvis, romel risac sarw-<br />
ikeTebdnen.<br />
munoeba aris mefe da erni, vaWarnica misive sarwmunoebisa<br />
qvemo qarTlSi, e.w. <strong>somx</strong>iTSi da loreSi _ wers ivane<br />
aris mefe da erni, vaWarnica misive sarwmunoebisani umjobes<br />
javaxiSvili, _ meliq abos garda aravin dasaxlebula. is<br />
iqmnebian. Cven TiTqmis <strong>somx</strong>ebis da TaTrebis vaWrebis xelis<br />
maSinac, roca saqarTvelo ruseTs SeuerTda TiTqmis ukacri-<br />
Semxedvelni varT da es Zliereba iqmneba Cveni, rodesac vaWarnic<br />
eli iyo da mxolod 1827-29 wlebSi, rodesac osmaleTiTgan<br />
Cvenni iqmnebian, da amisaTvis gamovarCioT qarTlidam, kax-<br />
106000 suli mcxovrebi, xolo sparseTiTgan 30000 suli<br />
eTidam, raodennime kacni, isev vaWrebTan namyofni da SevaCvioT<br />
Semoixizna da nawili maTgani borCalosa da axalcixis mazraSi,<br />
vaWrobas. amaT xeli ganemarTos saqveynos Semosavlidam, raTa<br />
nawili kidev erevnis guberniaSi daeSena, mxolod am droiT-<br />
iswavlon vaWroba~.<br />
gan moyolebuli Cndeba qvemo qarTlSi mWidro da SedarebiT<br />
ruseTis xelisuflebisaTvis raki miuRebeli iyo qarTve-
172 173<br />
li eris gaZliereba, mas isic ewada, rom qarTvelebi Rarib-<br />
Ratakni yofiliyvnen. amitom saqarTvelos mTeli vaWroba<br />
ruseTma ucxoelebs, maT Soris <strong>somx</strong>ebs Caugdo xelSi» [21].<br />
saqarTvelosa da mTels kavkasiaSi <strong>somx</strong>ebis gabatonebiTa<br />
da qarTvelTa dabeCavebiT Sewuxebuli didi qarTveli mamuliSvilebi:<br />
ilia, akaki, iakob gogebaSvili _ Seudgnen aqtiur<br />
pulicistur, saganmanaTleblo, sabanko da sxva saqmianobas.<br />
Jurnal _ gazeTebSi maT iwyes somex mweralTa mxileba da<br />
qarTvelTa Segoneba _ gamofxizleba.<br />
Tavi Tavi IV<br />
IV<br />
qarTvel qarTvel grigorianTa grigorianTa problema<br />
problema<br />
1. 1. Sesavali<br />
Sesavali<br />
qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis movlena Cveni eris istoriis tragikul<br />
furcelTagania da ukavSirdeba misi istoriis umZimes da<br />
ulmobel periodebs, gansakuTrebiT _ XV<strong>II</strong>I- XIX ss. da XX s.<br />
pirvel meoTxeds. movlenis arsis gamosavlenad aucilebelia<br />
istoriul WrilSi Seswavla mravalsaukunovani qarTul-<strong>somx</strong>uri<br />
urTierTobebisa, rasac mudam Tan sdevda dapirispireba. es ki<br />
istoriulad, xSirad somexTa mxridan, ukavSirdeboda arsebobisaTvis<br />
brZolas, romelic qarTvelTa winaaRmdeg iyo mimarTuli<br />
da, arc Tu iSviaTad, farul da moRalatur xasiaTsac<br />
atarebda.<br />
<strong>somx</strong>ur-qarTuli urTierTobebis Seswavla da Rrma anal
174 175<br />
izi, miuxedavad am sakiTxiT mkvlevarTa dainteresebisa, vfiqrobT,<br />
jer kidev gasakeTebelia. es friad saintereso problema, mizanSewonilia,<br />
ganxilul iqnes mravalmxrivi, saxeldobr, geopolitikuri,<br />
sarwmunoebrivi, eTnikuri, kulturuli, ekonomikursocialuri<br />
da sxva TvalsazrisiT. <strong>somx</strong>ur-qarTuli urTier-<br />
Tobis sakiTxis mxolod politikuri Sefaseba ver mogvcems<br />
srulyofil suraTs. aucilebelia, aseve, konfliqtis motivebis<br />
danaxva da gamovlena religiuri dapirpirebis fonze.<br />
aqve unda aRvniSnoT, rom termini „grigoriani” ar gamoxatavs<br />
<strong>somx</strong>uri sarwmunoebis arss da mxolod pirobiTad unda<br />
gamoviyenoT. ara imitom, rom es termini gviandeli, rusebis<br />
mier mogonili da mxolod XIX s.-is 30-ian wlebSi damkvidrebuli<br />
terminia, aramed imitom, rom <strong>somx</strong>uri sarwmunoeba ar<br />
efuZneba grigol ganmanaTleblis moZRvrebas, romelic marTlmadidebluri<br />
iyo. piriqiT, <strong>somx</strong>ebma swored am swavlebas<br />
uRalates da mwvalebluri monofizitoba miiRes. amitom termin<br />
„grigorians“ an „grigorianels“ <strong>somx</strong>uri sarwmunoebis mimdevris<br />
mniSvnelobiT gamoviyenebT.<br />
2. 2. qarTvelTa qarTvelTa gaTaTreba gaTaTreba gaTaTreba da da gafrangeba, gafrangeba,<br />
gafrangeba,<br />
rogorc rogorc rogorc ga<strong>somx</strong>ebis ga<strong>somx</strong>ebis ga<strong>somx</strong>ebis xelSemwyobi xelSemwyobi xelSemwyobi procesi procesi<br />
procesi<br />
ga<strong>somx</strong>ebas xels uwyobda qarTvelTa mier islamis an ka-<br />
Tolikobis (laTinTa sarwmunoebis _ papizmis) miReba. metexis<br />
xidze momwydar 100000 wamebul qarTvelTa STamomavlebma,<br />
sarwmunoebaSi Sesustebulebma, qristes jvari veRar zides,<br />
sastiki da ulmobeli zewolis qveS sulierad gatydnen, sarwmunoebrivi<br />
Ralatis gzas daadgnen – sicocxle gadairCines,<br />
suli ki – wariwymides. mravlismetyvelia is istoriuli<br />
faqti, rom gamahmadianebuli, gakaTolikebuli da ga<strong>somx</strong>ebuli<br />
qarTvelni qarTvelebad aRar iwodebodnen da maT „TaTrebs“,<br />
„frangebsa” da „<strong>somx</strong>ebs“ eZaxdnen. amiT isargebles <strong>somx</strong>ebma _<br />
ga<strong>somx</strong>ebuli eTnikuri qarTvelebi eTnikur <strong>somx</strong>ebad gamoacxades.<br />
es aris, mokled, qarTvel grigorianTa problemis arsi.<br />
«qarTvelma miiRo marTlmadidebloba da mis meoxebiT igi<br />
Zveladganve gvarovnobiTac daukavSirda mas. qarTveli yvelgan<br />
sarwmunoebis meoxebiT hkargavs Tavis gvars, enas da mama-papaTa<br />
xsovnas da mis siyvaruls... qarTvelma miiRo musulmanoba,<br />
daukavSirda TaTris tomis sarwmunoebas da mis saSualebiT<br />
da zegavleniT man dakarga Tavisi yovelive gvarovnebis da enis<br />
da mis magier SeikavSira TaTris wesi, zne, Cveuleba, ena da<br />
Tvisebac ki, Tavis mama-papaT mtraT aRmouCnda da miT oTxi<br />
wili qarTvelobis dRes gaTaTrebulia yvelafriT. eseTia<br />
qarTveli kacis Tviseba, ase dunea misi buneba da igi dakargvis<br />
gareSe sxvagan versad iCens Zalas. qarTvelma miiRo kaTolikoba<br />
da miTac ar darCa igi qarTvelaT, erTma nawilma<br />
kaTolikobis meoxebiT haosianuri ena SeiTvisa, meore nawilma<br />
TaTruli da mesamem qaldeuri. qarTveli daukavSirda grigorianobas<br />
da, unda iTqvas, rom arc amiT iqna igi ganCinebuli da<br />
morCenili gvarovnulis gadaylapvisagan» [29].<br />
isic unda aRiniSnos, rom ga<strong>somx</strong>ebasa da gafrangebas Soris<br />
mniSvnelovani sxvaobac iyo. gafrangebulebi inarCunebdnen qarTul<br />
enas, cnobierebas, kulturasa da mamuliSvilur grZnobebs, maSin,<br />
rodesac ga<strong>somx</strong>ebulTagan mravalma uaryo qarTveloba da <strong>somx</strong>ur<br />
cnobierebaze moeqca. esec somexTa agresiuli politikis nawili<br />
iyo: ga<strong>somx</strong>ebas erTxel da samudamod unda moeSala qarTuli<br />
cnobiereba.<br />
«qarTul-<strong>somx</strong>uri dapirispireba Zv. w. <strong>II</strong> saukuneSi imiT<br />
dagvirgvinda, rom frigiidan daZrulma <strong>somx</strong>urma tomebma asurebTan<br />
da babilonelebTan mravalsaukunovani brZoliT Sesustebuli<br />
qarTveluri tomebi Seaviwroves da aiZules Tavisi samflobeloebidan,<br />
kerZod, Sua aziis maRlobebidan, istoriuli<br />
armeniidan, CrdiloeTisaken daweuliyvnen da im adgilebSi damkvidrebuliyvnen,<br />
romelsac „iveria“ ewodeboda».<br />
cnobili berZeni geografis, strabonis cnobiT, <strong>II</strong> saukuneSi<br />
qristes dabadebamde gaZlierebulma somexma mefeebma saqarTvelos<br />
ramodenime olqi waarTves. SemdgomSi saukuneebis man-<br />
Zilze am olqebis dabrunebisaTvis ibrZodnen qarTveli xelisufalni.<br />
am sadaod qceul sasazRvro olqebSi xdeboda<br />
qarTuli Tu qarTveluri mosaxleobis ga<strong>somx</strong>ebac. V<strong>II</strong> sauku
176 177<br />
nis damdegs momxdari qarTvel-somexTa sarwmunoebrivi ganxeTqilebis<br />
Semdeg <strong>somx</strong>uri eklesiis saWeTmpyrobelni im qarTul<br />
olqebSi, romlebic, garkveuli mizezebis gamo, <strong>somx</strong>eTis SemadgenlobaSi<br />
moeqcnen, „<strong>somx</strong>uri rjulis“ _ monofizitobis gavrcelebas<br />
cdilobdnen. am saqmeSi <strong>somx</strong>ebi, zogjer, ucxoel dampyrobTa<br />
Tanadgomisa da mxardaWeris mopovebasac axerxebdnen.<br />
ase mag. V<strong>II</strong> s.-is 10-ian wlebSi, sasanidTa imperiaSi arsebul<br />
eklesiaTa warmomadgenlebis, e.w. „sparsul krebaze“, somexi<br />
istorikosis, sebeosis cnobiT, „brZaneba gamosca mefe xosrovma“<br />
(sparseTis Sahi xosro <strong>II</strong>), rom yovelma qristianma, romelic<br />
Cemi xelisuflebis qveS aris, somexTa rwmena aiRos“-o.<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiis Tavkacebi zogjer arabTa xalifebis mxardaWeris<br />
mopovebasac axerxebdnen, aseve, Semdegdroindeli<br />
dampyroblebisac, maT Soris, ruseTis imperiis mmarTvelobis.<br />
es arc Tu iSviaTad saqarTvelos interesebis xelyofis xarjze<br />
xdeboda, kerZod, saubaria qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebaze TviT<br />
XIX s-Si da XX s.-is pirvel meoTxedSic ki» [12].<br />
IX s. bolos arabTa monobisgan TavdaRweuli saqarTvelo<br />
samefo-samTavroebad danawevrebuli da SinaomebiT dasustebulia.<br />
im dros arabTa uRelqveS gaerTianebulma <strong>somx</strong>eTis samefom<br />
garkveuli drois (daaxloebiT 30 wlis) manZilze SeZlo<br />
aRmosavleT saqarTvelos, kerZod, qarTlis saqmeebSi Careva da<br />
qvemo qarTlis mniSvnelovani nawilis miTviseba. «ZiriTadad<br />
am qarTul miwa-wyalze Camoyalibda X s.-is 70-ian wlebSi e.w.<br />
taSir-Zogaretis <strong>somx</strong>uri samefo, romlis sataxto qalaqs<br />
erT xans samSvildec ki warmoadgenda, sanam XI s.-is 60-an<br />
wlebSi bagrat IV-is jarma ar gandevna kvirikiani (bagratuni)<br />
somexi mefeebi samSvildidan. amis Semdeg maT rezidenciad<br />
lore iqca, magram didxans verc iq gaZles da X<strong>II</strong> s-is dasawyisSi<br />
taSir-Zogaretis samefom arseboba Sewyvita. sul male, 1118 w.<br />
daviT aRmaSenebelma gareka Turq-selCukebi da es mxare saqarTvelos<br />
SemouerTa. raoden ucnauradac ar unda JRerdes, taSir-<br />
Zogaretis <strong>somx</strong>uri samefo ZiriTadad qarTul miwa-wyalze<br />
iyo gadaWimuli da mosaxleobis mniSvnelovan nawilsac<br />
qarTvelebi Seadgendnen. roca am mxareSi qarTuli saxelmwi-<br />
foebrioba aRdga, „ga<strong>somx</strong>ebuli“ qarTvelebis erTi nawili<br />
kvlav marTlmadideblur sarwmunoebas daubrunda» [12].<br />
rogorc cnobilia, XV s. meore naxevarSi saqarTvelo<br />
calkeul samTavroebad daiSala. <strong>somx</strong>eTSi ki XI saukunidan<br />
<strong>somx</strong>uri saxelmwifo saerTod aRar arsebobda. <strong>somx</strong>ebma<br />
saqarTveloSi daiwyes dasaxleba, gansakuTrebiT, aRmosavleT<br />
saqarTveloSi, kerZod, <strong>somx</strong>eTis mosazRvre qvemo qarTlSi. es<br />
procesi gansakuTrebuli intensiurobiT, da ZiriTadad, XV<strong>II</strong><br />
saukunidan iwyeba.<br />
wina TavebSi vnaxeT, Tu rogor daiwyes qarTvelebis mier<br />
Sevrdomilma da saqarTveloSi dasaxlebulma <strong>somx</strong>ebma saukeTeso<br />
miwebis dakaveba, eklesiebis mitaceba da ga<strong>somx</strong>ureba, rac adgilobrivi<br />
mosaxleobis ga<strong>somx</strong>ebis xelsayrel winapirobas<br />
warmoadgenda. es is periodia, rodesac saqarTvelo – danawevrebuli<br />
da dasustebuli ulmobeli da sisxlismRvreli<br />
omebiT-gatanjuli iyo sparsTa da osmalTa SemosevebiT: swored<br />
aseTi mZime politikuri da ekonomikur-socialuri mdgomareoba<br />
qmnida ga<strong>somx</strong>ebisTvis xelsayrel pirobebs.<br />
raoden ucnauric unda iyos, ga<strong>somx</strong>ebisTvis xelsayreli<br />
iyo, mosaxleobis gaTaTrebisa da gafrangebis, anu, laTinTa<br />
sarwmunoebaze (e.w. kaTolikobaze-a.u.) moqcevis procesi, rasac,<br />
arsebiTad, verafers Sveloda sarwmunoebrivad da ekonomikurad<br />
dasustebuli saqarTvelos marTlmadidebeli eklesia. kaTolike<br />
misionerTa cnobebidan vigebT, rom am periodSi mTel rig<br />
regionebSi marTlmadidebluri RvTismsaxureba, praqtikulad,<br />
aRar sruldeboda, xolo daumoZRvrav da umwyemsod darCenil<br />
ers mwvaleblebi da urjuloebi epatronebodnen.<br />
mas mere, rac dasavleT saqarTvelo osmalebma daikaves da<br />
xalxi daimones, ramdenime xnis Semdeg qarTvelebs gaTaTrebac<br />
dauwyes. «ai, aseT dros, dasavleT saqarTveloSi gaCndnen romis<br />
kaTolikeTa moZRvarni, romlebmac kargad Seiswavles<br />
saqarTvelos mdgomareoba, osmalTagan damonebuli qarTvelebi,<br />
maTi brZola da tanjva-wameba sjulisTvis. laTinTa moZRvarTagan<br />
mravalma Seiswavla qarTuli ena, umwyemsod darCenil<br />
mrevls uqadagebdnen, exmarebodnen, icodnen eqimoba, rac didad
178 179<br />
uwyobda maT misionerul saqmianobas xels. es calke saubris<br />
Temaa da mas detalurad ar SevexebiT, Tumca masze oriod<br />
sityvis Tqmas saWirod miviCnevT.<br />
male moZRvarT romSi papasTan miwer-mowera gamarTes da ase<br />
SeuTvales, rom osmalTagan daCemebuls saqarTveloSi qarTvelebs<br />
sul aTaTreben, berZnis samRvdeloebas araferi Zala ara aqvs,<br />
Cven ki erSi didi pativi movixveWeT, Cven xalxi didad gvafasebs,<br />
Cven rom movindomoT, maSin mTlad am gaTaTrebul qarTvelebs<br />
da imaTac, visac momavalSi gaTaTreba moeliT, yvelas gadmoviyvanT<br />
laTinT wesze, saqme axla romis taxtzea damokidebulio.<br />
papam da misma kardinalebma am saqmes didi yuradReba miapyres<br />
da male osmalos mTavrobasTan miwer-mowera gamarTes da<br />
ukanasknelT piroba Sekres da daaboloves miT, rom osmalebs<br />
neba ar hqondesT, rom TavianT sabrZanebelSi vinme kaTolikeTaganni<br />
Seaviwroon, an gaTaTreba dauwyon. osmalis saxelmwifo-<br />
Si kaTolikec iseve unda sargeblobdes TavisuflebiT, rogorc<br />
TviT osmalni. am xelSekrulobis ZaliT osmaleTSi kaTolikebis<br />
saqme warmatebis gzazed dadga. romis taxtma osmalosTan<br />
aseT xel-Sekrulobis pirobebi yvela saxelmwifoebs<br />
acnoba da agreTve mosweres yvela am moZRvrebs da cnobebi<br />
auwyes, romlebic ki osmaleTSi scxovrobdnen da iq mRvdelTmoqmedebas<br />
asrulebdnen. yvelaze wineT es ambavi dasavleT<br />
saqarTveloSi myofT moZRvrebs moesmaT, eseni male daimeddnen<br />
saqmis sinamdvileze. amitom amaT daiwyes qarTvelebSi kaTolikis<br />
sarwmunoebis gavrceleba da gaTaTrebulT Tu qristian<br />
qarTvelebs aqa-iq agrovebdnen da ase esaubrebodnen devnul<br />
qarTvelebs:<br />
_ Zmebo da Svilebo! Tqven yvelani qristianebi xarT, es<br />
adgilebic, sadac Tqven cxovrobT, mTlad saqarTveloa, xolo<br />
osmalTagan ZaliT daWerili da dRes osmali Tqven mosvenebas<br />
aRar gaZlevsT, sjuliT gaTaTreben; Tqven Tu gindaT, Svilebo,<br />
rom gaTaTrebas ascdeT da rogorme Tavi SeikavoT, maSin Tqven<br />
SeuerTdiT romis wminda taxts, eamboreT papas, miiReT kaTolikoba<br />
da maSin fiqri nu gaqvsT, Tqven xmas arvin gagcemT,<br />
papam da sulTanma amis Sesaxeb piroba Sekres da osmalT<br />
ufleba ara aqvT, rom vinme kaToliki Seaviwrovon da an gaaTa-<br />
Tron. es bevrs saxelmwifoebSi ician.<br />
patrebma darigeba misces maT, Tu rogor unda moqceuliyvnen.<br />
axlad gaTaTrebulebs urCevdnen erTis mxridam meoreSi gardasaxlebas,<br />
samudamod Tu ara, droebiT mainc, da iq Tavis-<br />
Tavis kaToliked aRiarebas. qristianebs urCevdnen, rom, roca<br />
TaTrebma Zala dagatanosT-gaTaTrdiTo – maSin nuRa etyviT,<br />
rom qarTvelebi xarT, Tqven uTxariT, rom kaTolikebi varT,<br />
papis mfarvelobis qveS Sesulni da isini maSinaTve Tavs daganebeben,<br />
xmas ar gagcemen da Tqven ki kaTolikebs SeuerTdebi-<br />
To. ase arigebdnen moZRvarni qarTvelT, qarTvelnic iseve moqmedebdnen,<br />
rogorc moZRvarni arigebden. qarTvelni male darwmunden<br />
saqmis sinamdvileSi da mitom iwyes gafrangeba da<br />
kaTolikobasTan SeerTeba. sul mcire xnis ganmavlobaSi karis<br />
da olTisis midamoebSi axal gaTaTrebul qarTvelTagan 1000<br />
komlamde iqmna gafrangebuli; Semdeg wlebSi laTinT moZRvrebma<br />
gafrangeba Semoitanes artanujis midamoebSi, arTvinSi mTlad<br />
livanaSi, aq saqme ise kargad wauvidaT, rom livanidam eseni<br />
lazistanSiac ki gadvidnen, sof. Cxalas. Cxalel lazebis<br />
gafrangeba am dros Seexeba. romelTa ricxvi Semdeg aqedam<br />
gafantula, gasul iqmna mcire aziis qalaqebisaken. arTvinis<br />
dRevandeli kaTolike aStrakiancebi iqaurni yofilan da<br />
gafrangebis gamo Semdeg droebSi ga<strong>somx</strong>ebulan, gvaric gardukeTebiaT<br />
<strong>somx</strong>uraT.<br />
patrebi ise kargad adevnebdnen Tval-yurs qarTvelebs, rom,<br />
sadac ki osmalis mTavroba qarTvelebs gaTaTrebas uwyebdnen,<br />
eseni iq male Cndeboden da qarTvelebs gaTaTrebisagan ixsnidnen.<br />
amaTis moqmedebiT da daxmarebiT gafrangdnen javaxeTis<br />
axalgaTaTrebuli qarTvelni...» [5].<br />
ai, romis aseTi mzakvruli gegmiTa da politikiT xdeboda<br />
qarTvelebis gafrangeba. mgelTa sajijgnad migdebul cxvars<br />
turebi itacebdnen. am process xels uwyobda Cveni eris istoriis<br />
erT-erTi yvelaze samarcxvino furceli _ tyveTa<br />
syidva. am gziT xdeboda qarTveli mosaxleobis, mniSvnelovani<br />
nawilis, ZiriTadad ymawvilebis, gaTaTreba Tu gafrangeba. ma
180 181<br />
galiTisaTvis, cnobilia, rom erT wels 2000-mde tyve gaiyida.<br />
ukeTesi mdgomareoba arc aRmosavleT saqarTveloSi iyo,<br />
masze sparselTa gavlena vrceldeboda. amgvarad iranelebma<br />
da osmalebma daiwyes didi religiuri saukunovani omi qarTvel-<br />
Ta erovnuli sarwmunoebis anu qarTuli marTlmadidebeli<br />
eklesiis winaaRmdeg. udidesi mniSvneloba mieniWa qarTvelebis<br />
gamahmadianebas, aseve, sxva sarwmunoebaze gadasvlas, gafrangebasa<br />
da ga<strong>somx</strong>ebas. es istoriuli faqtori TvalnaTliv gviCvenebs,<br />
rom qarTveloba Sesisxlxorcebuli iyo marTlmadideblobasTan<br />
da, faqtobrivad, masTan igivdeboda. amitom qarTvelTa<br />
damarcxeba mxolod marTlmadideblobis moSliT iyo Sesa-<br />
Zlebeli (asea dResac!).<br />
gafrangebul qarTvelTa ga<strong>somx</strong>eba xdeboda etapobrivad:<br />
jer isini gadadiodnen somex kaTolikeTa ti pikonze. «romis<br />
taxtisagan osmaleTis <strong>somx</strong>ebis kaTolikeTa ufros sasuliero<br />
pirs werili mouvida da euwyaT maT, rom osmaleTis<br />
saqarTvelos kaTolikebic Tqven CaibareT da dReis Semdeg<br />
Tqven unda upatronoT maTao. somex-kaTolikeTa sasuliero<br />
wodebam miiRo da Seiwynara papis Txovna da brZaneba, amaT<br />
maSinaTve moaqcies yuradReba osmaleTis qarTvelT romis ka-<br />
Tolikeebsa da amaTSi daiwyes mRvdel-moqmedeba da qarTveli<br />
eris patronoba. am dros osmalni arc somex-grigorianebs<br />
sdevnidnen, da mitom mraval alagas qarTvelTa TavianTi Tavebi<br />
<strong>somx</strong>aTac aRiares da miT gadarCnen gaTaTrebas, Semdeg eseni<br />
SeuerTdnen grigorianobas da, ukanasknel, grigorianobis meoxebiT,<br />
dakarges qarTuli gvar-tomoba da STamomavlobis xsovna.<br />
aseT ga<strong>somx</strong>ebul qarTvelebiT savsea Tbilisi da sxva<br />
adgilebi; amaT TavianTi vinaobisa aRaraferi axsovT, amaze<br />
sxvagan waikiTxavT» [5].<br />
«`gaosmaleba glexs batonymuri movaleobidan aTavisuflebda.<br />
SeniSnulia, rom yvelaze didxans qristianad rCeboda saxelmwifo<br />
da saeklesio soflebi, romlebic feodals ar ekuTvnoda“<br />
(S. lomsaZe). Tu imasac gaviTvaliswinebT, rom „samcxe“<br />
mcxeTis sakaTedro taZris samflobelo miwebs niSnavda, gamodis,<br />
misi erTaderTi mflobeli udidesi memamule eklesia<br />
gaxldaT, romlisTvisac damaxasiaTebeli iyo wminda qarTuli<br />
sameurneo yofa; xolo imisTvis, rom osmalur (aRmosavlur)<br />
socialur-ekonomikur wyobas sabolood gaemarjva, qarTuli<br />
sameurneo yofis eklesia unda moespo. amitom ebrZoda porta<br />
marTlmadideblobas, <strong>somx</strong>ur eklesias ki mfarvelobda, radganac<br />
igi swored Turqul-sparsuli stilis meurneobis mqone<br />
feodali iyo. dimitri baqraZis dakvirvebiT ki, islamis miRebidan<br />
mesame Taoba enis siwmindes inaxavda, meoTxe Taoba meryeobda<br />
da mSobliuri enis qsovilSi uxvad uSvebda ucxo leqsikis<br />
nakads, mexuTe Taoba ukve fiqrobda da azrovnebda ZaliT Tavs<br />
moxveul enaze da mSobliur enas mxolod SinaurobaSiRa xmarobda“<br />
(S. lomsaZe).<br />
ai, aseTi Sedegebi gamoiRo TurqTa politikam, Tumca, mesxeTis<br />
qarTvelobas qristianad darCenis erT Sanss kidev utovebda<br />
_ oRond grigorianeloba unda mieRo! saSiSroeba ki aqac<br />
iyo _ ori-sami Taobis Semdeg ga<strong>somx</strong>eba elodaT, radgan <strong>somx</strong>uri<br />
eklesia Tavis mrevlad mxolod „eTnikur <strong>somx</strong>ebs“ aRiarebda<br />
da sxvaTac am Targze Wrida. rCeboda dasavluri orientaciis<br />
gza _ gafrangeba-gakaTolikeba. „kaTolikur seqtebs<br />
Soris Turqi moxeleni upiratesobas aniWebdnen mxolod somex<br />
kaTolikeTa tipikons da am tipikonis aRmasrulebelT garkveul<br />
privilegiebsac aniWebdnen. TurqTa azriT, Tu qarTveli ar<br />
gamahmadiandeboda an unda ga<strong>somx</strong>ebuliyo, an <strong>somx</strong>ur kaTolikur<br />
ritze unda gadasuliyo“ (m. diasamiZe). orive SemTxvevaSi<br />
ispoboda „eTnikuri qarTveli“ da axalcixis safaSos<br />
teritoriaze <strong>somx</strong>uri eTnosi mravldeboda.<br />
ruseTamde axalcixis safaSoSi Turqi batonobda da somexic<br />
yvela Rones xmarobda, rom misi meSveobiT laTinur wess amofarebuli<br />
sakuTari meobis SemnarCunebeli qarTvelis saxsenebeli<br />
amoeZirkva da igi „eTnikur somexad“ Caewera. amisTvis ki<br />
aranair saxsarsa da saSualebas ar iSurebdnen. „1769 w. (<strong>somx</strong>ebma)<br />
axalcixis faSa moqrTames, jer gaZarcves da daluqes<br />
eklesiebi, Semdeg daatyveves kapucinebi, adgilobrivi mRvdlebi<br />
da zogi eCmiaZins waiyvanes, zogi _ bardusSi, sadac karga xans<br />
saSinlad tanjavdnen~ (m.TamaraSvili. istoria...). maT igive<br />
gaimeores 1827 w. agvistoSic. „somex kaTolikeT didZali
182 183<br />
TanxiT mousyidiaT sulTani mahmudi, raTa mas daepatimrebina<br />
da gadaesaxlebina axalcixidan kaTolike moZRvarni“ (m. diasamiZe)»<br />
[14].<br />
sainteresoa <strong>somx</strong>uri kaTolikobis istoriac. «kaTolikis<br />
sarwmunoeba <strong>somx</strong>eTSi Zveladve aRorZinda. X<strong>II</strong> saukuneSi somexkaTolikeni<br />
ise gamravldnen, rom laTinT eklesiis wignebi maT<br />
male sTargmnes <strong>somx</strong>urs enaze da eklesiebSi yvela locvebis<br />
warmoTqma da Sesruleba TavianT enaze daiwyes. Amis mowinaaRmdege<br />
maT aravin uCndeboda, da, nacvlad amisa, romis taxts<br />
uxaroda kidec, rom kaTolikis eklesiis wes-rigis wignebi<br />
sxva enazedac idgamda fexs. nel-nela ise wauvidaT <strong>somx</strong>ebs<br />
saqme, rom kaTolikis eklesiis yvela saWiro wignebi <strong>somx</strong>ur<br />
enaze sTargmnes da am ostatobiT kaTolikis eklesiis sulSi<br />
<strong>somx</strong>uri ena Cadges; es diaR kanonieric aris da asec unda<br />
momxdariyos. droTa da garemoebaTa meoxebiT didsa da mcire<br />
<strong>somx</strong>eTSi ise somex-grigorianTa sjulis meqoni <strong>somx</strong>ebi ver<br />
midiodnen win, rogorc kaTolike-<strong>somx</strong>ebi, garemoeba ufro amaT<br />
uwyobda xels, radganac eseni evropis kaTolikeTa saxelmwifoebmac<br />
gaicnes, amaT yuradRebas apyrobdnen. rac ki dro<br />
midioda, miT <strong>somx</strong>ebSi kaTolikobac magrdeboda, mtkice niadagze<br />
mkvidrdeboda da is warmomadgenel somexTagani moZRvarnic<br />
romis taxtis erTgul-morCilad Cndebodnen. amaT TavianTis<br />
erTgulobiT didi pativi moipoves papis winaSe da amas garda<br />
maT gaicnes dasavleTis samRvdeloebis Sno, xalxTa cxovreba,<br />
ostatoba da ganviTarebiTac win wavidnen...<br />
<strong>somx</strong>is kaTolikeTa Sno iyo, rom osmaleTSi <strong>somx</strong>ebs osmalni<br />
ise ara sdevnidnen, rogorc qarTvelebs, da nametur<br />
somex-kaTolikebs xom yvelaze upiratesobas aZlevdnen da<br />
Seviwroebis garda mfarvelobasac uwevdnen, rom amaT TavianTi<br />
sarwmunoeba mtkiced SeenaxaT da evrcelebinaT kidec iq, sadaca<br />
saWirod dainaxavdnen... amaT TavianTis moqmedebiT saqme<br />
gaitanes da igini gaxdnen sayvareli sulTnis, sayvareli romis<br />
taxtis, <strong>somx</strong>is kaTolikeebis da TviT somex-grigorianebisac.<br />
amaT saqme ise moawyves, rom male Tavebi ixsnes romis papis da<br />
kardinalebis uflebisagan da male, TviT romis taxtis Tanx-<br />
mobiT, amaT TavianT sasuliero pirad somexTagani amoirCies<br />
da es piri daamtkicebines papas somex-kaTolikeTa umaRles<br />
sasuliero pirad. ai, am sasuliero piris Tanamdebobidam aRmoscenda<br />
somex-kaTolikeTa patriarqis Tanamdeboba, romel<br />
patriarqi dResac uziT stambolSi. raki <strong>somx</strong>is kaTolikeebma<br />
TavianTi umaRlesi piris arCevis nebarTva miiRes papisagan<br />
da es amoirCies kidevaca, eseni mis Semdeg ufro gaZaluandnen,<br />
radganac am umaRles pirs irCevdnen papis TanxmobiT da osmalis<br />
mTavrobis damtkicebiT, amitom am pirebsac sakmarisi xma<br />
da Zala hqondaT romis taxtis winaSe da osmaleTis mTavrobisa<br />
da mitom igini <strong>somx</strong>is gvaris sasargeblod yvelgan TavgamodebiT<br />
moqmedebdnen. somex-kaTolikeTa mRvdelmTavars Cabarda<br />
mTelis osmaleTis somex-kaTolikeTa saqmeebi, romis taxtma<br />
amaTve miando qadagebis saqme, radganac maT siSore erTob<br />
uZnelebda saqmes» [5].<br />
«somex kaTolikeTa mesveurebma TurqeTis sulTnisagan xelSekrulebis<br />
firmani miiRes. frederik diubua wers – „saocari<br />
isaa, rom marto qarTvelebs sdevnidnen osmaloebi da ara<br />
<strong>somx</strong>ebs. maT sulTnisagan naSovni hqondaT sarwmunoebis Tavisuflebao~»<br />
[2].<br />
«somexi kaTolikeni, ise, rogorc somex-grigorianni, Turqebsa<br />
da iranelebsac XV-XV<strong>II</strong>I saukuneSi „miumxrobeli“ da „uwyinari“<br />
religiis warmomadgenlebad miaCndaT. amitom, TavianT<br />
qveyanaSi maT garkveul privilegiasac aniWebdnen» [7].<br />
konstantinopolis aRebis Semdeg Turqebma gaauqmes berZnuli<br />
politikuri xelisufleba. «amieridan rCeboda mxolod<br />
berZnuli marTlmadidebluri eklesia, konstantinopolis sapatriarqo,<br />
romelic qveyanaSi jer kidev didi gavleniT sargeblobda.<br />
mosalodneli eqscesebis Tavidan asacileblad, rogorc<br />
osmalebi fiqrobdnen, saWiro iyo, gamonaxuliyo mesame Zala,<br />
romelic daupirispirdeboda konstantinopolis sapatriarqos,<br />
bzars Seitanda marTlmadideblebis uflebebSi da mis realur<br />
konkurentad gadaiqceoda. sulTanis mTavrobam aseT<br />
mesame Zalad miiCnia TurqeTis imperiaSi mcxovrebi <strong>somx</strong>ebi da<br />
maTi <strong>somx</strong>ur-grigorianuli eklesia... sulTan mehmed <strong>II</strong>-s kon-
184 185<br />
stantinopoleli <strong>somx</strong>ebi miaCnda Tavisi interesebis erTgul<br />
damcvelad. saerTod, qristianul-religiur mimdinareobaSi<br />
somexTa Taviseburi seqta, romelsac mogvianebiT (1836 w.)<br />
grigorianoba Seerqva, <strong>somx</strong>ebs gansakuTrebul da SedarebiT<br />
privilegirebul mdgomareobaSi ayenebda, rogorc TurqeTSi, ise<br />
iranSi. ase Seiqmna meore <strong>somx</strong>uri sapatriarqo konstantinopolSi.<br />
amrigad, somexi xalxi <strong>somx</strong>uri saxelmwifos ararsebobis<br />
pirobebSi ucbad ori sapatriarqos (eCmiaZini-konstantinopoli)<br />
da ori sakaTalikosos (sisis da aRTamaris) patroni<br />
gaxda» [7].<br />
«mahmadianebi cdilobdnen, is qarTvelebi, romelTa gamahmadianebasac<br />
ver axerxebdnen, <strong>somx</strong>uri eklesiis mrevlad gadaeqciaT.<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiisadmi keTilganwyoba imdenad didi iyo,<br />
rom konstantinepolis aRebis Semdeg sulTanma mehmed <strong>II</strong>-m<br />
(1451-81) konstantinopolSi daaarsa axali qristianuli centri<br />
– <strong>somx</strong>uri sapatriarqo, romelic konstantinopolis<br />
berZnuli sapatriarqos Tanaswori uflebebiT aRiWurva» [6].<br />
keTilganwyoba <strong>somx</strong>ebisadmi iranSic sufevda. Sahi piradad<br />
exmareboda <strong>somx</strong>ebs eklesiebis mSeneblobaSi, «dadioda maT<br />
qristianul dResaswaulebze, eswreboda qristianul ceremonialebs.<br />
misi gansakuTrebuli brZanebiT sjidnen yvelas, vinc<br />
somex qristians Seuracxyofas miayenebda. . . abram erevanci<br />
sulTan ahmad <strong>II</strong>I-s <strong>somx</strong>ebis keTildReobaze mzrunvelsa da<br />
„somexi xalxis meurves“ uwodebda, ufro metic, nadir Sahis<br />
mier <strong>somx</strong>ebisadmi gamocemuli rayamebidan meoTxe rayamSi vkiTxulobT:<br />
„Tu romelime somexi qristiani miiRebs mahmadianur<br />
sarwmunoebas, maSin mas CamoerTvas mTeli Tavisi memkvidreoba“...<br />
`erTi mxriv, TurqeTisa da meores mxriv, sparseTis mesveurTa<br />
politikis wyalobiT, XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I saukuneebSi <strong>somx</strong>uri<br />
savaWro kapitali saerTaSoriso arenaze gavida“ (S. lomsaZe<br />
_ „gviani Suasaukuneebis saqarTvelos istoriidan“. 1979 w;<br />
aseve, a. aninski, <strong>somx</strong>uri... gv. 264, 38). maSasadame, Tu qarTvels<br />
gamahmadianeba ar undoda, is unda ga<strong>somx</strong>ebuliyo, radgan somexis<br />
gamahmadianeba im periodSi kanoniT isjeboda.<br />
im dros, roca saqarTvelos kaTalikosi evdemoz diasamiZe<br />
sparsma xelisufalma kldidan gadaagdebina, xolo kaTalikosi<br />
domenti stambolis cixeSi iyo gamoketili, iranis dedaqalaq-<br />
Si sparseli Sahebis xelSewyobiT agebdnen <strong>somx</strong>ur eklesiebs<br />
brwyinvale arqiteqturuli gadawyvetiT, mooqrovili WeriTa<br />
da gumbaTebiT, daxvewili gemovnebiT Sesrulebuli mxatvrobiT<br />
(1605-1663 ww), amave dros ki, TbilisSi sioni lamis<br />
mahmadianur meCeTad gadaakeTes.<br />
1578 wels osmalebma samcxe-saaTabago daipyres, qarTuli<br />
socialur-politikuri wyobileba gaauqmes, mis adgilze Seqmnes<br />
Cildiris (axalcixis) safaSo. gansakuTrebiT tragikuli<br />
iyo mesxeTis qarTvelTa bedi: aq osmalebma marTlmadidebloba<br />
akrZales. qarTvelebi, romlebmac mahmadianoba ar miiRes,<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiis mrevlad aqcies. samcxe-saaTabagos, anu mesxeTis<br />
qarTuli eklesia Turqebma <strong>somx</strong>ur eklesias, kerZod,<br />
konstantinopolis <strong>somx</strong>ur sapatriarqos dauqvemdebares...<br />
xdeboda qarTvelebis masiuri ga<strong>somx</strong>eba imier taosa da arzrumis<br />
sasazRvro provinciebSi» [6].<br />
«rogorc safiqrebelia, yarsisa da arzrumis marTlmadidebluri<br />
samwyso XV<strong>II</strong> s. bolos gauqmda da mrevli Seerwya<br />
Turqul-musulmanur da <strong>somx</strong>ur-grigorianul eklesiebs» [7].<br />
«qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis faqti dadasturebuli aqvs, agreTve,<br />
mkvlevar ignati fafazians Tavis „eklesiis cxovrebaSi“. ase-<br />
Tive viTareba Seiqmna artaanis TemebSi, Cildiris tbis midamoebSi.<br />
ga<strong>somx</strong>ebis igive procesi mimdinareobda iranelebis mier dapyrobil<br />
qarTl-kaxeTSi XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I saukuneebSi» [6]. «XV<strong>II</strong> s.-is<br />
30 wlebSi erTi qarTveli ymawvilis, nasyidas gakaTolikebis<br />
gamo didi aurzauri amtydara. amasTan dakavSirebiT sasamarTloze<br />
nikifore irbaxs uTqvams: „yoveldRiv Cvenis TvaliT vxedavT,<br />
rom mravalni qarTvelni <strong>somx</strong>debian, da ufro mometebuli<br />
maTgani mahmadianur sarwmunoebasac Rebulobs~» [12].<br />
3. 3. qarTvelTa qarTvelTa ga<strong>somx</strong>eba<br />
ga<strong>somx</strong>eba<br />
Cveni eris istoriaSi erT-erTi tragikuli furceli Cawera<br />
eris im nawilma, romelmac, didi xocva-Jletis da Sevi
186 187<br />
wroebis Sedegad, ver gauZlo zewolas, dasTmo sarwmunoeba _<br />
marTlmadidebloba _ aRiara kaTolikoba, xolo Semdgom, qristes<br />
wil papis Tayvanismcemelma, papis mierve gayidulma, miiRo <strong>somx</strong>oba<br />
da am gziT dakarga erovnuli cnobiereba, ena, kultura, xolo<br />
mravalma maTganma - samSobloc.<br />
«<strong>somx</strong>is kaTolikebma male moaqcies yuradReba dasavleT<br />
saqarTvelos qarTvel-kaTolikebs da maTSi male gamoamweses<br />
somex-kaTolikeTa mRvdelni, romlebic <strong>somx</strong>urebr<br />
iyvnen aRzrdilni. mRvdlebma qarTuli ena ar icodnen.<br />
amaT daiwyes mRvdel-moqmedebis Sesruleba <strong>somx</strong>urs enaze,<br />
xalxs eseni sayovelTaod Sina da gareT <strong>somx</strong>urs enaze<br />
esaubreboden; eklesiaSi qadagebac <strong>somx</strong>urs enaze hqondaT.<br />
ase da amgvarad, qarTvel kaTolikeTaTvis saWiro enad<br />
<strong>somx</strong>uri ena gaxades. qadagebaSi warmosTqvamdnen ase: namdvili<br />
kaTolikeni Tu xarT, namdvili qristianebi, maSin Tqven<br />
Tqveni saeklesio <strong>somx</strong>uri ena unda aucileblad SeiswavloT,<br />
uamisoba ar SeiZleba, Tqveni sjulis locvebi unda<br />
zepirad icodeT, Tu eseni ar gecodinebaT, maSin Tqven ka-<br />
Tolikebi ar iqnebiT.<br />
im dros qarTvelni iyvnen ueSmakoni, rogorc sjulisa da<br />
eklesiaSi saxmarebeli enis, daiwyes <strong>somx</strong>uri enis Seswavla. am<br />
dros somexT moZRvrebma aqa-iq gaxsnes saswavleblebi da<br />
qarTvelTa Svilebs <strong>somx</strong>urs enaze daawyebines wera-kiTxva da<br />
swavleba. saqme ise moawyes da moemarTa, rom Semdeg droebSi am<br />
moZRvarTa meoxebiT qarTvel kaTolikebma TavianT samSoblo<br />
enad <strong>somx</strong>uri ena icvnes da am enis SeTvisebisaTvisac iwyes<br />
mecadineba. somexT kaTolikeTa moZRvarTac es undodaT. eseni<br />
amis mets sxvas aras ndomobdnen, eseni imas fiqrobdnen, rom<br />
vinemc Cven SeviswavloT Cveni mrevlis ena, maT Seiswavlon<br />
<strong>somx</strong>uri enao. asec auxdaT. . qarTvelebi aramc Tu Seswavlas<br />
daadgnen, aramed TavianT deda-enad <strong>somx</strong>uri ena cnes da Semdeg<br />
droebSi am enisaTvis maT dava da mfarvelobac daiwyes; <strong>somx</strong>is<br />
kaTolikeTa moZRvrebi qarTvelebSi marto <strong>somx</strong>urs enas<br />
ar avrcelebdnen, enasTan erTad maT maTSi SehqondaT <strong>somx</strong>eTis<br />
siyvarulic da amaT aqezebdnen, rom saqarTvelos midamoebidam<br />
osmaleTis <strong>somx</strong>ebisken gardasaxlebuliyvnen, sadac maTi merjule<br />
kaTolikeT ricxvi didi iyo, es hazrebi nel-nela ganavrces<br />
erSi, am saqmisaTvis maT xels uwyobda im drois<br />
kaTolikeTa umaRles sasuliero piris da papis moqmedeba. am<br />
pirebis saxelis xsenebisaTvis qarTvelni mzad iyvnen, rom<br />
Tund zRvaSic Cacvivnuliyvnen.<br />
qarTvelTa gadasaxlebis saqmes isic uwyobda xels, rom<br />
saqarTvelos miuvals xeobis adgilebSi kaTolikebis cxovrebis<br />
saqme uWirdebodaT, da meore-qarTvel muslimanTa da osmalTaganac<br />
idevnebodnen, aq osmalos gamgeoba da kanoni yurTa<br />
glejaze iyo damokidebuli. amitom qarTvel kaTolikeebma<br />
iwyes <strong>somx</strong>eTSi gadasaxleba da dasaxleba iq, sadac ufro<br />
kaTolikeebi scxovrobdnen. metad didi ricxvi gadasaxlda<br />
konstantinepolSi. qarTvelni dasaxldnen aqa-iq <strong>somx</strong>ebSi, ricxviT,<br />
sul rom mcire vsTqvaT, aTi aTasze naklebs ver vityviT.<br />
es ricxvi manamdis Tu Tavis saeklesio enaT <strong>somx</strong>urs enas<br />
sTvlida, mis Semdeg maT TavianT samSoblo enaT <strong>somx</strong>uri ena<br />
CaTvales da am enaze iwyes mecadineoba. 100 wlis ganmavlobaSi<br />
saqme ise moxerxda, rom namdvil qarTvelTa STamomaval kaTolikeebma<br />
dakarges TavianTi deda qarTuli ena, daiviwyes gvartomobis<br />
momdinareoba, samSoblo qveyana, iwyes <strong>somx</strong>oba, <strong>somx</strong>uri<br />
ena icnes samSoblo enaT da namdvil <strong>somx</strong>ebad iqcnen, <strong>somx</strong>is<br />
gvaris STamomavlaT.<br />
mxne da mecadine kaTolikeTa moZRvarTa meoxebiT saqme<br />
marto qarTvelebis gadagvarebiT ar gaTavda. . qarTvelTa rom<br />
ufro mkacrad daviwyebodaT TavianTi vinaoba da amisTvis maT<br />
rame eWvic ar hqonodaT, amitom qarTvelT kaTolikeTa gvarebsac<br />
ki uwyes gadakeTeba da gardasxvafereba, ufro <strong>somx</strong>urs<br />
kiloze. qarTvelTa gvarebi ise gadaakeTes, ise gardaasxvaferes,<br />
rom dRes kaci sul veRar ifiqrebs da warmoidgens mas, rom<br />
dRevandel romelime somex-kaTolikeTa Zveli gvari sxva yofiliyos,<br />
romelsac awindels maT gvarTan araferi kavSiri ar<br />
hqonodes. eseTi gacalkeveba, gansxvaveba da gadagvareba TviT<br />
kaTolikebisTvis ufro aris saeWvo da sakvirveli, aseT saqme-<br />
Ta winmsvleloba qarTvel kaTolikebSi ufro osmaleTis
188 189<br />
<strong>somx</strong>eTSi mieca, konstantinepols, arzrums, osmalos saqarTvelos<br />
ganapir midamoebSi; aseve seni nel-nela fexs idgamda<br />
javaxeTSiac. somex kaTolike mxne moZRvarTa javaxeTSi sadgomaT<br />
da saqadageblaT axalcixe amoirCies, axalcixeSi damkvidrdnen<br />
igini da iqidan moqmedebdnen xalxSi. iqidam hqadagebdnen<br />
qristianobas da <strong>somx</strong>obas. male miaRwies wadils da maT<br />
mraval qarTvelTa soflebi gadaibires da gaa<strong>somx</strong>es, rom male<br />
maT qarTvelobis Sejavrebac ki dauwyes, magram amaT arc es<br />
ikmares! eseni ufro Sors apirebdnen wasvlas, maT surdaT<br />
saqarTvelos samefois sabrZanebelSiac Semosvla, romis laTinT<br />
moZRvarT Tavidam moSoreba da qarTvelT kaTolikeTa<br />
patronoba da amaSiac Semotana da ganmtkiceba ima azrebisa,<br />
rom viTomc isini <strong>somx</strong>is gvaris kaTolikeni arian da ara<br />
qarTvelis, magram es ver mouxerxdaT, Tumca wadili ki didi<br />
hqondaT. amaTma wadilma martoT osmaleTis samflobeloSi<br />
gaidga fesvi, martoT iq moikida niadagi da iq Cahylapes maT<br />
mravalni qarTvelni. amave senis gavrcelebas javaxeTSiac daadgnen<br />
da surdaT, rom javaxeTis qarTvelebSiac aeRorZinebinaT es<br />
hazrebi, magram, sxva da sxva damabrkolebel saqmeebTa meoxebiT,<br />
javaxeTSi es ise kargad ver mouxdaT, vera gaawyes ra da<br />
ukanasknel xom 1829 w., roca javaxeTi osmalos moscilda da<br />
aRmosavleTis saqarTvelos SeukavSirda, mas Semdeg xom maTs<br />
azrebs Ziri moeTxara da daimarxa samudamoT.<br />
maSin axalcixis skolebSi mxolod <strong>somx</strong>urs enas aswavlidnen...<br />
es saswavlebeli somex kaTolikeTa moZRvarT<br />
aRmzrdelaT iyo, aqve izrdebodnen qarTvel kaTolikeTa Svilebic,<br />
romelnic ki sasuliero wodebaSi emzadebodnen. mTelis aziis<br />
kaTolikeTa moZRvrebs aq zrdidnen, somex kaTolikebis<br />
tibikoniT amzadebdnen. Aaqve aswavlidnen aRmosavlur enebs,<br />
garda qarTulisa da evropiulis. am saswavleblis meoxebiT<br />
ufro ifineboda qarTvel kaTolikebSi qarTuli enis da gvartomobis<br />
vrdoma, aqedam gamosulT moZRvarTa meoxebiT gadabirdnen<br />
qarTveli kaTolikeni. maTi umetesi nawili SemdegSi osmaleTSi<br />
iqmna gadasaxlebuli» [5].<br />
«konstantinopolis <strong>somx</strong>ur sapatriarqosadmi damorCile-<br />
buli qarTvelebi <strong>somx</strong>debodnen ara marto imitom, rom maT<br />
eklesiebSi inergeboda <strong>somx</strong>uri ena da isini grigoriandebodnen,<br />
aramed imitomac, rom maT samoqalaqo-sasamarTlo saqmeebsac<br />
ki wyvetda konstantinopolis somexTa sapatriarqo» [7].<br />
«<strong>somx</strong>ebma iwyes qadageba da im azris damkvidreba, rom<br />
„saqarTvelo mtkvris gamoRma ar arsebobs. mtkvris aqeTa<br />
mxris xalxni gvartomobiT somexni ariano, garda amisa TviT<br />
saqarTvelo ra aris! Mmas momavali ara aqvs. misi gvartomoba<br />
mis Tanamorwmune Zlieris gvarisagan male aRigveba da moispoba.<br />
amitom umjobesi iqmneba, rom qarTvel kaTolikebma es ena<br />
male daiviwyon, Torem bolos samwuxaroT gauxdebaT saqme da<br />
maSin gvian iqneba» [5].<br />
armenistma sen martenma (frangi orientalisti) somex ka-<br />
TolikeTa mxiTaristebs winadadeba misca, rom rame istoriuli<br />
werilebi eweraT saqarTvelos _ gansakuTrebiT, osmale-<br />
Tis saqarTvelos Sesaxeb, sadac erT dros mogzaurobda. mxi-<br />
Taristebma sakmarisad aRweres dasavleT saqarTvelo, metadre<br />
_ livana, aWara, artaani, taos-kari, klarjeTi, kola, eruSe-<br />
Ti, SavSeTi da sxva adgilebi, rogorc istoriulad, ise sxva<br />
mxrivac. am werilebs isini veneciaSi <strong>somx</strong>ur enaze beWdavdnen,<br />
riTac sargeblobda mravali orientalisti, maT Soris, Sveicarieli<br />
swavluli dubua de monpere.<br />
«mxiTaristebma aweres aqamdisac osmalis xelSi daSTenili<br />
iSxnis taZari, xaxulis taZari, parxlis da sxv. am didebul<br />
naSTebs garda maT bevri kidev sxva naSTi aweres, romelnic sen<br />
martenis winaSe Taviss drosve iqmna cnobili. amaTganve isargebla<br />
somex kaTolikeTa mxiTarist mswavlul abat aliSanma, romelmac<br />
aRwera naSTebis suraTebi da CaurTa Tavisgan dawerils<br />
kilikiis vrcel istoriaSi. Aam mxiTaristebisgan mTlad daxatulia<br />
didebuli iSxnis taZari, xaxulis, parxlis, tbeTis; magram<br />
amaTi ara mosawoni is iyo, rom eseni mTel dasavleT<br />
saqarTvelos Zvel <strong>somx</strong>eTis nawilad aRiarebdnen, xolo<br />
qarTvelobisgan bagratovanebis gaZlierebis Semdeg miTvisebulaT»<br />
[5]. sen martenis garda, brosemac sakmarisad isargebla<br />
am mcdari nawerebiT, rac mis naSromebSic aisaxa.
190 191<br />
osmaleTis saqarTveloSi aris is adgilebi, sadac Zveladve<br />
daiwyo qarTvelebis gadagvareba. «mag. arTvinSi, sadac XV<strong>II</strong>I<br />
saukuneSi aTasi komli iqmneboda gadagvarebul qarTvelTa,<br />
ardanujisken, artaanisken da sxvaganac mravali, bevri amaTgani<br />
ZveliTganve gardasaxlebul iqmnen somex kaTolikeTa rCeviT<br />
arzrumSi, stambolSi da sxva adgilebSi. maTi gadasaxleba<br />
samSoblodam miT ufro xdeboda, radganac dasavleT<br />
saqarTvelois adgilebSi kaTolikebs xSiraT gaWirebac adgebodaT,<br />
samRvdeloebas mkacraT patronoba uWirdeboda, garda<br />
amis, samRvdeloebas cota gvartomobis azrovnebac qondaT da<br />
raki qarTvel kaTolikeni <strong>somx</strong>ebaT iwodebodnen, didaT surdaT,<br />
rom maTSi qarTuli enac mospobiliyo. bevrs sasuliero pirs<br />
isic ki Caenerga gulSi, rom qarTveli kaTolikebi <strong>somx</strong>ebi<br />
ariano, amitomac iwodebian <strong>somx</strong>ebaTo, mxolod drois meoxebiT<br />
gaqarTvelebulano.Mmagram es ase ar aris.<br />
XV<strong>II</strong>I sauk. naxevars, konstantinepolSi, qarTvel kaTolike-<br />
Ta mcxovrebT ricxvi 1500 komlze meti yofila, yvela eseni<br />
dasavleT saqarTvelodgan iqmnen mokrebilni. yvela eseni iwodebodnen<br />
somex kaTolikeT da maTs eklesiebSiac yovlisferi<br />
<strong>somx</strong>ur enaze sruldeboda. ori saukunis ganmavlobaSi maT<br />
dakarges TavianTi ena, gvartomoba da zne-Cveulebani, ukanasknel<br />
bevrma maTganma gvarebic ki gadaikeTes; mag.: zaqariancebi-zaqariaZeebi,<br />
maWaxlis pirSi mTeli sofelia; azariancebi-azaraSvilebi,<br />
savsea iveris xeoba; aWariancebi; zurabiancebi-zurabisSvilebi;<br />
maisurianci-maisuraZeebi; fafazianci-mocoSvili; aStrakiancebi,<br />
merabianci-merabiSvili; parmaqsisianci-vanaZe; lazarianci-lazareSvili;<br />
mRebarianci-mRebriSvili; galatozianci-cinaraZe;<br />
wamalianci-wamalaSvili.<br />
(qarTvelTa _ a.u.)AmowinaaRmdegeT dasSi pirveli adgili<br />
ekavaT javaxeTis somex kaTolikeTa moZRvrebs, romelTac dids<br />
mfarvelobas uwevda maSindeli kaTolikebis seminariis reqtorad<br />
namyofi episkopozi araratianci. am piris meoxebiT javaxeTis<br />
qarTvel kaTolikebs ise ucqerdnen somex kaTolikeTa<br />
moZRvarni, rogorc odesme ganZvinvarebuli osmal _ sparsebi.<br />
amaT meoxebiT 1830 w. javaxeTSi sityva qarTvelic ki<br />
iqmna mospobili da didi sayveduriT SeiCveneboda is qarTveli<br />
kaTolike, romelic Tavis Tavs qarTvelad aRiarebda, amis<br />
Sesaxeb qadagebac iqmna win waweuli» [5].<br />
ga<strong>somx</strong>ebuli qarTvelebi ase ambobdnen: «ara, ar iqneba, rogorc<br />
Cvens mamebs miuRiaT, Cvenc ise unda viqmneT. SegviCvenebia is<br />
qarTveli kaTolike da ara somexi, romelic Tavis Tavs qarTvelad<br />
aRiarebs. qarTvelad rusis mTavroba mxolod marTlmadideblebs<br />
scnavs. amis meoxebiT Cven sjulsac davkargavT»<br />
[5].<br />
maT romis paps «xel axlaT dauwyes ambebis gzavna, rom<br />
saqarTveloSi qarTvel kaTolikebs rusis mTavroba ar cnobs.<br />
Tu Tqven nebas miscemT kaTolikebs qarTvelad wodebisas,<br />
maSin Zalian advilad moxerxdeba, rom erTs dRes mTavrobis<br />
brZanebiT berZnis eklesias SeuerTdnen, romis eklesias sakmarisi<br />
ricxvi moscildeba da daekargebao, rom laTinT moZRvarT<br />
saqarTveloSi fexis gamagreba mitom undaT, rom eseni<br />
cdiloben qarTvelTa gafrangebasao.<br />
osmaleTis saqarTvelos qarTvel kaTolikeni ki, rogorc<br />
zemoTac vaxseneT, osmalis <strong>somx</strong>is gvaris kaTolikeT iwodebodnen,<br />
radganac amaT adridganve daatovebines qarTveloba.<br />
zogTa TqmiT, amaTi gadagvareba gakaTolikebis Semdeg xanas<br />
miewereba da, zogTa TqmiT, im droebs, roca dasavleT saqarTvelo<br />
osmaleTma aiRo da qarTvelebs gaTaTreba dauwyo. am<br />
dros <strong>somx</strong>ebi ukve SeCveul iyvnen osmalos qveSevrdomobas,<br />
monebas da amitom osmalni <strong>somx</strong>ebs ar sdevnidnen, amaTi SiSi<br />
ar hqondaT. qarTvelebs ki ar stovebdnen qarTvelaT, an sikvdili,<br />
an gaTaTreba, orSi erTi STeboda. qarTvelTa aseTis mdgomareobiT<br />
isargebles mravalTa da eseni arigebdnen qarTvelTa,<br />
rom Tqven Tqveni Tavebi <strong>somx</strong>aT gamoacxadeT da mas mere Tqven<br />
aravin ras gizavTo, qristianebaT mainc daSTebiTo. qarTvelTac<br />
iwyes ase moqmedeba da, roca maT osmalni vinaobas hkiTxavdnen,<br />
igini TavianT Tavebs <strong>somx</strong>aT aRiarebdnen da osmalnic aTavisuflebdnen<br />
maT. Semdeg droebSi qarTvelni srulad eTvistomebodnen<br />
<strong>somx</strong>ebs. aseTis manqanebiT qarTvelTa gadagvareba 1820<br />
wlebisamdisac ki win midioda da ara marto dasavleT saqarTve
192 193<br />
los Soreuls adgilebSi, aramed TviT javaxeTSiac» [5].<br />
qarTvelobis damcvelTa winaaRmdeg dairazma somex-kaTolikeTa<br />
samRvdeloeba: «amaTgan axalcixeSi kreba moxda. krebam<br />
gadaswyvita, rom axalcixeSi somex-kaTolikeTa seminaria gaxsniliyo<br />
da an aleqsandrepolis sasuliero saswavlebeli aq<br />
gadmotaniliyo... eseni imedovnebdnen, rom iq ufro advilad<br />
Seiyvandnen Svilebs, amis meoxebiT advilaT moifineboda <strong>somx</strong>uri<br />
wera-kiTxva...<br />
episkopozi yvelgan awesebda somex-kaTolikeTa mRvdlebs,<br />
romelnic eklesiebSi <strong>somx</strong>uraT swiravdnen da uqadagebdnen<br />
xalxs.<br />
_ SeCvenebul iqmnas is piri, vinc Tavis Tavs qarTveli<br />
uwodoso. am dromdis TiTo-orola locvebs kidev ambobdnen<br />
qarTulad da mis Semdeg ki amis uflebac moespoT. Tavis<br />
azris safuZvlaT is hqondaT, rom, Tu axalcixis kaTolikeni<br />
<strong>somx</strong>ebi ar arian, maS mefeebis dros raT miiRes maT <strong>somx</strong>uri<br />
tibikonio. imas ki ar fiqrobdnen, Tu qarTvel mefeebi amas<br />
raT dauSlidnen, an ra SiSi hqondaT misi... es ki ara da<br />
kaTolike mRebriSvilic ki somex kaTolikeT aRiares. imas ki<br />
ar daukvirdnen, Tu mRebri an mRebari ra enis sityva aris.. Cven<br />
kargad viciT, rom pavle Sahyuliani tomobiT qarTveli iyo, es<br />
manac kargaT icoda. igi Tavis pirvelis dReebidam qarTvelobda<br />
kideca da qarTuls enaze Zalianac Sromobda, bevri ram<br />
sTargmna italiuri enidam, laTinuris da <strong>somx</strong>uridama. Amas<br />
rom qarTvelobis siyvaruli ara hqoniyo, maSin igi amden vrcel<br />
qarTuls Sromasa xels ar mohkidebda, magram man icoda<br />
kargaT, rom is qarTveli iyo da, masTanave, mTeli dasavleTis<br />
kaTolikobaca, da amitomac sTargmnida da swerda qarTul<br />
enaze. uwyian, rom eseve mSvenivraT qadagebda qarTuls enazeo<br />
da erT dros qarTvel propagandistaT iqna xmobilio, magram<br />
ukanasknel droebSi sxvafer Seicvala es moZRvari, hazric<br />
gamoicvalao da rasac guSin ambobda qarTvel kaTolikeTa<br />
Sesaxeb, imas dRes darRveva dauwyovo.Amis saidumloeba mas<br />
Tan gahyva...<br />
„istoria gina moTxroba Zvelisa da axlisi aRTqmisa“ -<br />
qmnili somex mxiTarist ioane arqimandrit zurabianis mier.<br />
Targmnili <strong>somx</strong>uris enidgan da dabeWdili 1858w. venetikSi,<br />
wignTa sabeWdavTa Sina wm. lazares monastrisa. 875 gverdi.<br />
wignis damweri mxiTarist zurabiani tomobiT qarTveli yofila,<br />
ZvelaT gafrangebuli da konstantinepolSi gadasaxlebuli,<br />
sadac Semdeg droebSi saomex kaTolikeT iqmnen wodebulni da<br />
ukanasknel dakarges ena da gvartomobac qarTuli.<br />
„wmindanebis cxovreba“, qmnili <strong>somx</strong>urs enaze arqimandritis<br />
luka injinjianis mier, Targmnili da gamocemuli qarTulsa<br />
enasa zeda, venetiks, 1859w. wminda lazares monastris stamba-<br />
Si; or tomaT, damweri am wignisa mxiTarist injijiani aris<br />
qarTvel tomis Camomavali, livanaSi ZvelaT gafrangebuli, Semdeg<br />
stambolSi gadasuli, iq <strong>somx</strong>is kaTolikeT wodebuli.<br />
Semdeg amaT sruliad dakarges gvartomoba. arqimandrit injijians<br />
umogzaurnia dasavleT saqarTveloSi, aRuweria<br />
dawvrilebiT da venetikSi xSiraT ubeWdavs Tvisi werilebi.<br />
misma werilebma didi yuradReba miipyres evropis orientalistTa<br />
Soris da, sen martenis TxovniT, zogi amis werilebi<br />
saqarTvelos da <strong>somx</strong>eTis Sesaxeb franguls enazedac iqmnen<br />
gadaTargmnilni» [5].<br />
<strong>somx</strong>ebma «aTasgvari xrikebiT da ukadrisi xerxebiT miaRwies<br />
laTinur da qarTul enebze wirva-locvis akrZalvas.<br />
RvTismsaxureba marto <strong>somx</strong>ur enaze darCa. amiT gaTamamebulebma<br />
gaaCaRes antiqarTuli propaganda. maTma Tavxedobam kulminacias<br />
miaRwia, roca daiwyes mtkiceba, TiTqos ar arsebobs<br />
qarTveli kaTolike da yvela isini <strong>somx</strong>ebi an <strong>somx</strong>is Camomavlebi<br />
ariano. es gasaocari sicrue gamoqveynda gaz. „mSakis“<br />
furclebze (1897 w. ##110, 137, 138, 148, 149 da 1898 w. #190,<br />
agreTve gaz. „s. peterburgskii vedomosti“, 1900 w. #156 da<br />
1901 w. #98).<br />
„iveriis“ cnobis avtori gulistkivils gamoTqvams samcxe-javaxeTis<br />
qarTuli kaTolikuri eklesiebis <strong>somx</strong>ur tipikonze<br />
gadasvlis gamo. am arasakadris saqciels da moqmedebas<br />
gamouwvevia qarTuli mosaxleobis „ga<strong>somx</strong>eba“. viRac ujiSo<br />
qarTvel kopaZes kpcianad gadaukeTebia gvari, xolo qarTvel
194 195<br />
bavSvebs somexi mRvdlebi „hairiks“ amRerebdnen da isinic<br />
Tavs ukve <strong>somx</strong>ebad Tvliano – SeniSnavs cnobis avtori gulistkiviliT»<br />
[2].<br />
im drois zogierTi franguli gazeTi ki, somexTa mecadineobis<br />
Sedegad, aseT ambebs amtkicebda TiTqos: «saqarTvelo<br />
araferia, mtkvris dasavliT da samxreTi mxare <strong>somx</strong>eTia,<br />
qarTvelebs araferi aqvsT, istoria, mwerloba, ena, moqalaqeoba.<br />
igini kavkasiaSi arafer Zalas Seadgenen, maTze bevraT maRla<br />
<strong>somx</strong>ebi sdganan. eseni maTze bevraT Wkvianni arian da moxerxebuli<br />
xalxia, maT yvelaferi aqvsT: ena, mwerloba, mdidari<br />
istoria; xalxic metia, kapitali, vaWrobac amaT xelSia, moqalaqeobac<br />
amaTia, qalaqebic maT ganaSvenes. yvela didi mamulebi<br />
maT ekuTvnisT. evropis saxelmwifoebma kavkasiaSi mTavar<br />
eraT es eri unda icnas da ara qarTvelnio» [5].<br />
qarTveli mamuliSvilebi cdilobdnen, rogorme win aRdgomodnen<br />
ga<strong>somx</strong>ebis process. «gansvenebuls ivane kereseliZes<br />
1860w. amis Sesaxeb TviT p. xarisWiraSvilisagan werilebic<br />
mosvlia xolme „ciskarSi“ dasabeWdaT, magram ivane kereseliZem<br />
sTqva: „me rogor davbeWdavdio, mTeli Tavad-aznauroba amijanydebodao“.<br />
petre xarisWiraSvili didaT ayvedrida xolme<br />
Tavad-aznaurobas saqarTvelos Ralats, ymebis gayidvas da sxva<br />
aseT saqmeebs, nametur mas sZagda guriis Tavad-aznauroba,<br />
romelnic TavianT ymebs osmalebze cxvrebze ufro iafaT yiddnen.<br />
mis dros mTeli stamboli savse iyo gurulis gogobiWebiT»<br />
[5].<br />
saqarTvelos aRmosavleTSi, dasavleT saqarTvelosa da<br />
samcxe-javaxeTisagan gansxvavebiT, ga<strong>somx</strong>eba pirdapir _ <strong>somx</strong>uri<br />
sarwmunoebis, monofizitobis _ miRebis Sedegad xdeboda.<br />
«mahmadianTa mpyrobelobis gamo qvemo qarTlis qarTveloba,<br />
romlebic lekebsa da TaTrebs gadaurCnen, iZulebulni gaxdnen,<br />
mieRoT <strong>somx</strong>uri sarwmunoeba. amiT isini gadaurCnen fizikur<br />
ganadgurebas mahmadianTa mier. vaxuSti maT Sesaxeb wers: „am<br />
adgilTa Sina mosaxleni arian sarwmunoebiT somexni (da mciredad<br />
qarTlis sarwmunoebisa), aramed qceva-zniTa qarTuliTa“<br />
(q.c. gv 312).<br />
vaxuStis dros Tbilisis garda „sarwmunoebiT somexni“<br />
(magram eTnikurad qarvelebi) cxovrobdnen aseve taSirsa da<br />
abocSi (iqve, gv. 312-313), magram qvemo qarTlSi jer kidev<br />
mravlad iyvnen qarTuli eklesia-monastrebi, Tumca „xucis<br />
amara“ darCenilni. male mravali maTgani gadavida somexTa<br />
xelSi. es katastrofa Semdgomac gagrZelda» [6].<br />
calke saubris Temaa Tbilisi da Tbilisis <strong>somx</strong>oba. «XV<strong>II</strong><br />
saukunis Suidan Tbilisis ekonomikuri aRmavloba vaWrobis<br />
ganviTarebasTan iyo dakavSirebuli, xolo es sfero somexTa<br />
da <strong>somx</strong>uri eklesiis xelSi imyofeboda, rac kargad gamoiyeneboda<br />
qarTvelTa <strong>somx</strong>ur sarwmunoebaze gadayvanisaTvis. am mizezis<br />
gamo qvemo qarTlsa da TbilisSi gaizarda <strong>somx</strong>uri sarwmunoebis<br />
mqoneTa raodenoba, mosaxleobis erTi nawili TandaTan<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiis mrevlad iqca sparselTa nebiT. „warmovida<br />
yizilbaSis jari da moicves sabaraTaSvilo da <strong>somx</strong>iTi moiTare-<br />
Ses da iyvnen. . . xolo yorCibaSman gaamagra cixe tfilisisa<br />
da daagdo mun svimon-mefe 1628...“ (q.c. <strong>II</strong>, gv 415)» [6].<br />
svimonis mokvlis Semdeg (1631 w.) ganrisxebulma Sahma<br />
qarTlSi gamogzavna gaTaTrebuli rostom-xani. amis Semdeg,<br />
kidev asi wlis ganmavlobaSi qarTl-kaxeTs gaTaTrebuli<br />
mmarTvelebi marTavdnen. «XVI saukunidanve qvemo qarTli da<br />
Tbilisi sparsuli politikur-ekonomikuri daqvemdebarebis<br />
qveS myof qveyanas warmoadgenda da aq <strong>somx</strong>ur eklesias SeRavaTebi<br />
da upiratesoba hqonda. amis gamo mrevli akldeboda<br />
mahmadianTa mier sastikad devnil qarTul eklesias da emateboda<br />
<strong>somx</strong>ur eklesias. Sedegmac ar daayovna. da, Tuki XV<strong>II</strong><br />
saukunis dasawyisSi kaxeTSi yofila 20 saepiskoposo, qarTlSi<br />
- 21, xolo mesxeTSi – 14-mde, Teimuraz <strong>II</strong>-is qristianuli<br />
wesiT kurTxevisas, XV<strong>II</strong>I saukunis 40-an wlebisaTvis, qarTlkaxeTSi<br />
sul ramodenimeRa moqmedi saepiskoposo arsebobda,<br />
xolo mesxeTSi – arcerTi. XV<strong>II</strong>I s. bolosa da XIX s. dasawyisisaTvis<br />
qarTlSi yofila sul eqvsi saepiskoposo, kaxeTSi<br />
– oTxi, samcxeSi ki, vaxuStis sityvebiT: „garna Tvinier adgiladgil<br />
ipovebian mRvdelni da Seiqmna sruliad mahmadianoba<br />
wesiTa da rjuliTa maTiTa da aRSendebian meCeTni. aramed
196 197<br />
daSTnen glexni da iginica umwyemselni, viTarca pirutyvni“.<br />
mcirdeboda eklesia-monastrebis ricxvi. vinc darCa „qristiani,<br />
iginica umwyselni arian, vinaidan arRara ras morCileben<br />
qarTlis kaTalikozsa da berZenTa ara scalis maTTvis. amisTvis<br />
uepiskoposni da uxuconi arian“ (q.c. IV t, gv. 660). saarsebo<br />
pirobebisa da uuflebo mdgomareobis simZime aiZulebda maT,<br />
TandaTan gadasuliyvnen ucxo sjulze da amiT moepovebinaT<br />
zogierTi SeRavaTi arsebobis SesanarCuneblad“ (l. davlianiZe,<br />
„hakob kenecis...“, gv. 250-254).<br />
sul sxva viTarebaa aRniSnul periodSi <strong>somx</strong>ur eklesiaSi.<br />
mas Semdeg, rac kilikiidan sakaTalikoso taxti eCmiaZinSi<br />
iqna gadatanili 1441 wels, is iqca <strong>somx</strong>ur uZlieres sasuliero<br />
centrad. 1540 wels arzrumis „kanun nameSi“ specialuri<br />
miTiTebaa <strong>somx</strong>uri monastrebis miwaTmflobelobis Sesaxeb<br />
da <strong>somx</strong>uri sasuliero wodebis gaTavisuflebis Taobaze saxelmwifo<br />
gadasaxadebisagan (m.k. aluliani _ „Àðìåíèà â ïåðâîé<br />
ïîëîâèíå XVI â.”, Ì., 1971, ñ.26). aseve garkveuli SeRavaTebiT<br />
sargeblobda <strong>somx</strong>uri sasuliero wodeba aRmosavleT<br />
saqarTveloSic.<br />
mTel saqarTveloSi, sadac ki fexi moikides mahmadianma<br />
mmarTvelebma, aqtiurad mimdinareobda qarTvelTa denacionalizaciis<br />
procesi. qarTvelebs mahmadianuri saxelmwifoebi ara<br />
marto asaxlebdnen TavianTi miwa-wylidan, yiddnen da yidulobdnen<br />
tyveebad, aramed yovelnairad uwyobdnen xels qarTvelebis<br />
sxva erebSi gaTqvefa-asimilacias, rac im dros mxolod<br />
erTi xerxiT miiRweoda – sarwmunoebrivi gadagvarebiT. qarTuli<br />
eklesiis samwysodan gasuli mrevli qarTuli qristianobis<br />
dakargvasTan erTad erovnebasac kargavda.<br />
Tbilissa da qvemo qarTlSi qarTuli mosaxleoba, Ziri-<br />
Tadad, <strong>somx</strong>ur eklesias ekedleboda. . . <strong>somx</strong>ur eklesias<br />
SeeZlo tyveTa daxsna. ase dauxsnia qarTlis tyveTagan 300<br />
ojaxi nadirSahis Semosevisas <strong>somx</strong>ur eklesias. „imis gamo,<br />
rom qarTvelTa Soris aseTi saxsrebi Znelad saSovari iyo,<br />
Cans, qveyanas didZali xalxi ekargeboda. es viTareba <strong>somx</strong>ur<br />
sarwmunoebas saqarTveloSi popularulsa da mimzidvels xdida“<br />
(S. lomsaZe, „gviani...“. 1979 w.). somexTaTvis miniWebuli SeRavaTebis<br />
gamo „TviT evropeli vaWrebic ki, romelTac otomanis<br />
imperiaSi TavianTi interesebi hqondaT, Cumad, somexTa saxeliT<br />
da tansacmliT Semodiodnen da ise saqmianobdnen“ (S. lomsaZe,<br />
dasax. wigni). xelsayreli pirobebis dadgomis Semdeg <strong>somx</strong>uri<br />
eklesia advilad zrdida mrevlsa da samwysos. qarTvelebi<br />
iranSic mas ekedlebodnen. iranSi, <strong>somx</strong>uri eklesiis ezoeb-<br />
Si (mag. ispahanis erT-erT ubanSi), SemorCenilia qarTulwarweriani<br />
saflavis qvebi. eseni iyvnen ga<strong>somx</strong>ebuli qarTvelebi.<br />
imdenad didi iyo grigorianul sarwmunoebaze gadasul qarTvel-<br />
Ta ricxvi XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I saukuneebSi, rom Tavisi axali samwysosaTvis<br />
<strong>somx</strong>uri eklesia locvansa da saeklesio wignebs qarTuli<br />
asoebiT awerinebda <strong>somx</strong>ur enaze. XIX s. dasawyisisaTvis yvela<br />
qarTveli vaWari ukve somexad iTvleboda.<br />
„XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I saukuneebis dokumentebSi yvelgan, rogorc wesi,<br />
<strong>somx</strong>uri warmoSobis qalaqis moxeleebis, vaWrebis, xelosnebis<br />
da maTi saxlis kacebis vinaoba gvaris aRmniSvneli qarTuli<br />
formiTaa dasaxelebuli. iSviaTi ar iyo maTSi wminda qarTuli<br />
saxelebic“ (v. gabaSvili, gv 335-336).<br />
n. berZeniSvili wers, rom Seuswavlelia da Seufasebelia<br />
XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I saukuneebSi saqarTveloSi mimdinare eTnikuri<br />
procesebi – qarTvelTa „gaTaTreba“, „galekeba“, „gaoseba“, „dakargva“<br />
(Cven davamatebT – „gafrangeba“-a. u.).<br />
eCmiaZins mniSvnelovani mamulebi hqonda Tavrizsa da TbilisSi.<br />
mamulebTan erTad isini yidulobdnen, agreTve, yma glexebs,<br />
romlebic amuSavebdnen nayid miwebs. mag., 1715 wels kaTalikos<br />
astvacatur amandelma TbilisSi iyida ymebad xaxutaSvilebis<br />
ramodenime ojaxi, ris Semdeg isini didxans eCmiaZinis<br />
nayid ymebad iTvlebodnen“ (S. lomsaZe, gviani...). cnobilia, rom<br />
is qarTveli yma-glexebi, romelTac eCmiaZini da, saerTod, <strong>somx</strong>uri<br />
eklesia yidulobda, iRebdnen grigorianul sarwmunoebas<br />
da <strong>somx</strong>debodnen.<br />
qarTveli glexebis ga<strong>somx</strong>ebis faqti aRwerili aqvs misioner<br />
ambrozis. mas SeumCnevia, rom <strong>somx</strong>debodnen ara marto<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiis mier nayidi glexebi, aramed <strong>somx</strong>deboda im
198 199<br />
qarTuli soflis mosaxleoba, romlebsac iZendnen mdidari<br />
<strong>somx</strong>ebi. adamianis ga<strong>somx</strong>eba imiT gamoixateboda, rom is aRiarebda<br />
Tavis Tavs <strong>somx</strong>eTis eklesiis wevrad.<br />
Sah-abasma kaxeTis qarTveli mosaxleoba daatyveva da sparseTSi<br />
gadaasaxla (zogierTi monacemiT, 300000 suli). amave<br />
dros, Sah-abasis piradi meTvalyureobiT Sendeboda ispahanjulfis<br />
brwyinvale <strong>somx</strong>uri eklesiebi... sparseTi da Turqe-<br />
Ti, XVI-XV<strong>II</strong>I ss. Seqmnili gansakuTrebuli politikuri vi-<br />
Tarebidan gamomdinare, ebrZodnen ara yvela qristianul konfesias,<br />
aramed mxolod marTlmadideblobas saqarTveloSi.<br />
XV<strong>II</strong> s. dasawyisSi mkveTrad Seicvala saerTaSoriso vi-<br />
Tareba – CrdiloeTSi swrafad viTardeboda da farTovdeboda<br />
marTlmadidebluri ruseTi, romelic samxreTisaken moiwevda<br />
da kavkasionis qeds uaxlovdeboda. ruseTma sparseTsa da<br />
osmaleTs waarTva maTi gavlenis sferoebi: yirimi, Crdilo<br />
Savi zRvispireTi, Crdilo kavkasia, dunaispireTi, moadga kaspiis<br />
zRvispireTs. igi apirebda konstantinepolis aRebas, bosforis<br />
srutis gakontrolebasa da xmelTaSua zRvaze gasvlas,<br />
aseve, iranis gavliT indoeTis okeaneze gasvlas. aqedan gamomdinare,<br />
gansakuTrebul mniSvnelobas iZenda kavkasia, kerZod ki<br />
saqarTvelo, romelic iranisa da TurqeTis mier erTmorwmune<br />
ruseTis potenciur mokavSired iTvleboda, romlis daxmarebiTac<br />
ruseTi SeZlebda kavkasiis aRebas. es prognozi momavalSi<br />
gamarTlda. amitom sparseT-osmaleTis mTeli politika<br />
kavkasiaSi iqiTken warimarTa, rom rogorme xeli SeSloda<br />
saqarTvelosa da ruseTs Soris mokavSireobas da, aqedan<br />
gamomdinare, cdilobdnen saqarTveloSi marTlmadideblobis<br />
mospobas.<br />
am miznis misaRwevad sparseT-osmaleTi fiqrobda <strong>somx</strong>ebis<br />
gamoyenebasac, vinaidan qristianobis saxeliT SesaZlebeli iqneboda<br />
mravali marTlmadideblis cduneba, marTlmadideblobidan<br />
<strong>somx</strong>is rjulze gadayvana da Semdeg ga<strong>somx</strong>eba» [6].<br />
Tumca am dros <strong>somx</strong>uri faqtoris gamoyenebas ruseTic<br />
cdilobda. «`qristianoba am SemTxvevaSi mxolod safarveli<br />
iyo. aq mTavar rols TamaSobda somexTa SesamCnevi adgili<br />
wina aziis vaWroba-mrewvelobaSi. monarqistuli ruseTis eqspansia<br />
nedleulisa da bazrebis dapyrobisaTvis aRmosavleTSi<br />
TandaTan Zlierdeboda. aseT viTarebaSi petre pirvels mxedvelobidan<br />
ar gamorCenia somexTa rolic. 1723 w. ivlisSi<br />
petrem iran-TurqeTSi mcxovreb <strong>somx</strong>ebs dasasaxleblad mouwoda<br />
ruseTis mier dapyrobil kaspiis zRvis sanapiroebze<br />
(gilani, baqo, Semaxia, derbenti...). Camosaxlebulebs igi pirdeboda<br />
farTo ekonomikur Tavisuflebas da yvelanair SeRavaTs.<br />
amis Semdeg mTeli XV<strong>II</strong>I s-is manZilze aRar Sewyvetila somex<br />
vaWar-mrewvelTa dineba ruseTSi. ase Seiqmna Zlieri <strong>somx</strong>uri<br />
koloniebi Crdilo kavkasiaSi, astraxanSi, donze, peterburgSi<br />
da sxva. ruseTSi <strong>somx</strong>uri burJuazia sargeblobda gansakuTrebuli<br />
privilegiebiTa da mfarvelobiT (Ñ. Ãëèíêà, Èñòîðèÿ<br />
Àðìÿíñêîãî íàðîäà, ÷. I). gaZlierda ruseTis qveSevrdomoba-<br />
Si myofi <strong>somx</strong>ur-grigorianuli eklesiac. aseT viTarebaSi maT<br />
xelSi Tavi moiyara udidesma simdidrem, risi meSveobiTac<br />
SesaZlebeli gaxda axlo urTierTobis damyareba ruseTis mmarTvel<br />
wreebTan, rasac mohyva qristian somexTa sakiTxis gaaqtiureba<br />
da dRis wesrigSi dasma“ (S. lomsaZe). swored petre<br />
pirvelis politikis gagrZeleba iyo 1766 w. ruseT-eCmiaZinis<br />
mier dadebuli xelSekruleba, ris mixedviTac unda aRmdgariyo<br />
„didi <strong>somx</strong>eTi“ da, raRa Tqma unda, saqarTvelos xarjze, radgan<br />
Tavisi istoriuli misiis gamo am qveynis arseboba (mTeli<br />
kavkasiis SemakavSirebel-gamaerTianebeli) rusuli politikisTvis<br />
miuRebeli iyo» [14].<br />
aqve aRvniSnoT, rom mogvianebiT, rodesac mefis ruseTma<br />
saqarTvelosa da kavkasiaze Tavisi gavlena gaavrcela, isic<br />
iyenebda <strong>somx</strong>ebs daumorCilebeli qarTvelebis winaaRmdeg Tavisi<br />
politikis gasatareblad. <strong>somx</strong>eTi aseve erT-erT mokavSired<br />
mogvevlina ukve bolSevikuri ruseTisa: saqarTvelos aneqsiis<br />
ganxorcielebisas ruseTma Cvens qveyanaSi is naRmebi Cado,<br />
romelTa afeTqeba saqarTveloze ruseTis zemoqmedebis erTerT<br />
faqtors warmoadgenda da rasac ruseTi Tavisi geopolitikuri<br />
miznebis misaRwevad dRemde iyenebs. ar aris gamoricxuli,<br />
rom somexTa amJamindeli moTxovna 600-ze meti ekle
200 201<br />
sia-nagebobebis maTTvis gadacemis Sesaxeb am politikis gamovlineba<br />
iyos.<br />
davubrundeT Temas. «TurqeTma samxreT saqarTveloSi erTmaneTis<br />
miyolebiT gaauqma qarTuli saepiskoposoebi, 1763-<br />
1764 wlebisaTvis am mxareSi darCenili iyo erTaderTi qarTveli<br />
episkoposi, vinme giorgi. TurqTa iZulebiT „1764w. dasawyis-<br />
Si am mxaris qarTveli episkoposi, giorgi, iZulebuli gamxdara,<br />
daetovebina marTlmadidebloba. marTlmadideblur qristianoba-<br />
Si osmaleTi xedavda ruseT-saqarTvelos kavSirs da araviTar<br />
SemTxvevaSi ar miiCnevda axalcixis safaSos teritoriaze mis<br />
ramenair Sewynarebas. amitomac iyo, rom qarTvelma episkoposma<br />
giorgim marTlmadideblobis nacvlad miiRo kaTolikuri sarwmunoeba,<br />
rac sakmarisi sababi gaxda imisaTvis, rom Turq moxeleebs<br />
SeewyvitaT saepiskoposos devna“ (S. lomsaZe _ „samcxe-javaxeTi“).<br />
magram saqme amiT ar damTavrebula. „gakaTolikebul episkoposs<br />
devna dauwyo eCmiaZinis patriarqma“ (S. lomsaZe _ „samcxe-javaxeTi“).<br />
<strong>somx</strong>ebma faSas mosTxoves misi dapatimreba im<br />
motiviT, rom qarTveli episkoposi ki ar unda gakaTolikebuliyo,<br />
aramed unda gagrigorianebuliyo, radgan yvela qristiani,<br />
vinc unda iyos is, Cven unda gvemorCilebodeso. misioneri<br />
leoni wers: „eCmiaZinis patriarqi portas mieraa damtkicebuli<br />
da kargadaa daculi TviT sulTnis mier, amitom mbrZaneblobs<br />
mTel erze... da Turqebis firmanis ZaliT yvela sxva<br />
qristiani morCilebaSi mohyavs“ (S. lomsaZe _ „samcxe-javaxeTi“).<br />
gansakuTrebiT is qarTvelebi idevnebodnen, romlebic am<br />
wess daarRvevdnen da <strong>somx</strong>uri sarwmunoebis nacvlad kaTolikobas<br />
miiRebdnen. „gakaTolikebul qarTvel episkoposs<br />
faSasaTvis qrTami 1000 piasrti miucia da faSas is somexi<br />
episkoposisaTvis daumalavs. somexTa episkoposs faSasaTvis<br />
dokumenturad dausabuTebia, rom „xvanTqaris firmanis ZaliT<br />
axalcixelebi unda emorCilebodnen Cvens patriarqso. axla ki<br />
gafrangebulan da misi morCilebi ar ariano“... `es dava Cven<br />
imasac gvafiqrebinebs, rom axalcixis bevri marTlmadidebeli<br />
am gziT, albaT, grigorianul sarwmunoebas iRebda“ (S. lomsaZe<br />
_ „samcxe-javaxeTi“). arsebobs damamtkicebeli sabuTi<br />
„saqarTveloSi <strong>somx</strong>uri sarwmunoebis qarTvelTa sakmaod<br />
mravalricxovani koleqtivis arsebobisa“ (g. maisuraZe – qarTvel...<br />
gv.315).<br />
evsevi nikolaZe, qarTuli eklesiis istorikosi, wers, rom<br />
saqarTveloSi qarTvelebma Tavidan kargad miiRes Tanamorwmune<br />
(qristiani) <strong>somx</strong>ebi. „magram <strong>somx</strong>ebma qarTvelebs es Rvawli<br />
miT miuzRes, rom daiviwyes maTi amagi da daiwyes qarTvel<br />
xalxSi mwvaleblobis (e.i. grigorianobis) gavrceleba.<br />
qarTvelebis im erT nawils, romelic aRiarebda somexTa sarwmunoebas,<br />
Seaswavles <strong>somx</strong>uri ena da am gziT es xalxi qarTvelobas<br />
CamoaSores... aseTi warmatebiT gamxnevebuli somexTa misionerebi<br />
moefinnen aRmosavleT saqarTvelos da daiwyes<br />
qarTvelebSi mwvaleblobis gavrceleba. maT winaaRmdeg gamovidnen<br />
saqarTvelos ganaTlebuli kaTalikosebi: nikoloz amilaxvari<br />
(1675-1688), domenti (1705-1724) da, gansakuTrebiT,<br />
besarioni (1724-1739). saqarTveloSi Zveli droidan moipovebodnen<br />
TargmanSi is nawerebi, romlebic iyvnen mimarTuli<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiis mwvaleblobis winaaRmdeg... somexTa mwvalebloba<br />
warmatebiT vrceldeboda qarTvelTa Soris imitom,<br />
rom saqarTveloSi gamocxadebuli iyo sarwmunoebrivi Tavisufleba...“<br />
(ev. nikolaZe _ saqarTvelos eklesiis istoria, 1918<br />
w, gv. 145-146).<br />
saqarTvelos kaTalikosi nikoloz V<strong>II</strong> 1742 wels erT<br />
werilSi werda: „Cemi didi xnis wadilis Sesruleba <strong>somx</strong>ebma<br />
ar damacales, radgan axla Cven aRar gvijereben da am qveyanaSi<br />
TavianT nebisaebr batonoben“.<br />
<strong>somx</strong>ebisadmi keTilad iyo ganwyobili da maT karg pirobebs<br />
uqmnidnen rostom mefe, mariam dedofali (mariams wilkanSi<br />
<strong>somx</strong>ebisaTvis eklesia augia), vaxtang VI... mefe simon I (somexi<br />
mematianis sityvebiT) „...somexTa didi mosiyvarule da vardapetebis<br />
didi pativismcemeli iyo“... `grigorianebisaTvis rostom<br />
mefes da mariam dedofals augiaT qalaqi (qarTlis axalqalaqi)<br />
grigorianuli saydrebiTa da monastrebiT“ (g. maisuraZe<br />
_ „qarTvel da somex xalxebis urTierToba“). ros
202 203<br />
tomi... marTlmadidebelTa eklesias devnida. qarTveli kaTalikosi<br />
evdemoni man daaxrCobina da cixidan gadmoagdebina...<br />
eCmiaZinis gavlena iseTi didi iyo, rom mas TviT marTlmadidebeli<br />
qarTveli mefeebic ki ymebsa da soflebs Cuqnidnen.<br />
qarTveli glexebi am gziT <strong>somx</strong>debodnen. „kaxeTis batons<br />
Teimurazs da mis SviliSvils erekles eCmiaZinisaTvis SeuwiravT<br />
sofeli Tasmaluri Tavisi mcxovreblebiT, venaxebiTa<br />
da wylebiT“ (g. maisuraZe...) (es sofeli kazreTsa da qiziys<br />
Soris yofila). „1657 w. ukve rostom mefes Seuwiravs eCmiaZinisTvis<br />
sofeli naxiduri“ (g. maisuraZe...)» [6].<br />
<strong>somx</strong>uri gamocdilebis gadaRebas kaTolike misionerebic<br />
cdilobdnen. amis magaliTia «patri ambrozis moxseneba, romSi<br />
1640 wels gagzavnili: „qristianebis qveyanaSi kvalad SeiZleba<br />
bevri keTilis qmna ramdenime mamul-soflebis yidviT, rogorc<br />
Svrebian <strong>somx</strong>ebi, romlebisac, Tumca, didi simZulvare aqvsT<br />
qarTvelebs sarwmunoebis saqmeSi, magram, raki maTi xelqveiTebi<br />
gaxdebian, bevri maTgani gadadis <strong>somx</strong>is weszed, amazed uaresic<br />
vnaxeT: zogierTma saqarTveloSi mcxovrebma mdidarma uriebma<br />
gaauriaves ramdenime TavianTi yma da mosamsaxure. amisaTvis<br />
Tvinier raime eWvisa, bevri qarTveli siamovnebiT miiRebs la-<br />
Tiniss wessa, ukueTu Seiqmnebian Cvenni xelqveiTni“ (m. TamaraSvili<br />
_ „pasuxad <strong>somx</strong>is mwerlebs“).<br />
qarTvelTa masiur gagrigorianebas xels isic uwyobda, rom,<br />
maSin damkvidrebuli wesis Tanaxmad, vaWari, meduqne, xelosani,<br />
amqari, moqalaqe grigorianuli sarwmunoebisa unda yofiliyo.<br />
ufro metic, sxvadasxva xelobis mosaqmeni qmnidnen gaerTianebebs,<br />
romelSic SesvlisaTvis aucileblad saWiro iyo gagrigorianeba.<br />
qarTvel grigorianebs mxolod sarwmunoebrivad miaCndaT<br />
TavianTi Tavi „<strong>somx</strong>ebad“, eTnikurad ki – „saqarTvelos Svilebad“.<br />
mxolod XIX saukunis dasawyisidan aRricxes rusebma<br />
qarTveli grigorianebi erovnebiT <strong>somx</strong>ebad, aseTive <strong>somx</strong>ebad<br />
aRricxes <strong>somx</strong>uri tipikonis mqone qarTveli kaTolikeebi» [6].<br />
qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis process xels socialur-ekonomikuri<br />
faqtorebic uwyobda: «... unda vifiqroT, rom grigorianobis<br />
miReba – es iyo socialuri kategoriis Secvla. es iyo raRac<br />
msgavsi socialuri revoluciisa.. SinaomebiT, lekianobiT, mahmadianuri<br />
agresiiT gatanjul, dazaralebul glexebsa da xelosnebs<br />
omi aRar surdaT. Cans, gadasaxadebiT da omebiT<br />
gaRatakebuli xalxis masebi ise xvdebodnen grigorianul sarwmunoebas,<br />
rogorc ganmaTavisuflebels siRatakisa da omebisagan.<br />
marTlac, es sarwmunoeba aTavisuflebda glexs da xelosans<br />
omis begarisagan da, Cans, sabatono gadasaxadisagan.<br />
maTi mfarveli xdeboda Zlieri da mdidari <strong>somx</strong>uri eklesia,<br />
romelic siRatakisagan daxsnisa da uSiSroebis garantias<br />
aZlevda maT, samagierod, arafers ar iTxovda glexobisa da<br />
xelosnebisagan, garda eCmiaZinis religiuri upiratesobis aRiarebisa.<br />
marTlac, ekonomiurad dauZlurebul da amiT avtoritet-<br />
Selaxul mcxeTasTan (qarTul eklesiasTan) SedarebiT, mdidar<br />
eCmiaZins didi garegnuli brwyinvaleba hqonda.<br />
grigorianobis miRebiT glexi, rogorc „somexi“ anu vaWari<br />
Tavisufldeboda omis begarisagan, es im dros, roca yovel<br />
Tavads Tavisi mamuli patara saxelmwifod miaCnda da gametebiT<br />
ibrZoda am „saxelmwifo“ sazRvrebis gafarToebisaTvis.<br />
amas garda, grigorianebs Seqmnili hqondaT erTgvari korporaciebi,<br />
urTierTdaxmarebis salaroebi TavianT eklesiebTan. eklesia<br />
exmareboda Rataks, aZlevda bavSvebs ganaTlebas, aswavlida<br />
vaWrobas da, rac mTavaria, tyved wayvanil ojaxebsac ki<br />
ixsnidnen fuliT da abrunebdnen TavianT sacxovrebel adgilze.<br />
es didad mimzidvels xdida grigorianobas. saqarTveloSi<br />
im dros „<strong>somx</strong>oba“ aRniSnavda ara erovnebas, aramed socialur<br />
fenas, socialur kategorias. qveyanaSi arsebobda yma, anu glexi,<br />
mebatone da „somexi“, anu vaWar-xelosani. „<strong>somx</strong>oba“ – es iyo<br />
vaWar-xelosanTa fena da ara erovneba da isini ar idevnebodnen<br />
spars-osmalTa mier. <strong>somx</strong>oba rogorc iranis, ise Turqe-<br />
Tis ekonomikuri warmatebis sayrdeni iyo. <strong>somx</strong>ebs swored<br />
vaWroba-xelosnoba evalebodaT. <strong>somx</strong>oba religiur-ekonomikuri<br />
organizacia iyo. aman gamoiwvia is, rom erT periodSi, Sida<br />
qarTlis barSi, miuxedavad mosaxleobis siWarbisa, gauqmda<br />
yvela qarTuli saepiskoposo, radgan mosaxleoba gagrigorian
204 205<br />
da da eCmiaZins Seemata. amitom erekle <strong>II</strong> droisaTvis mcxeTidan<br />
vidre lixis qedamde TiTqmis aRarc erTi qarTuli<br />
saepiskoposo aRar arsebobda, mxolod mcxeTa-TbilisSi da<br />
kaxeTSi isxdnen qarTveli episkoposebi!» [6].<br />
«sarwmunoebrivad ga<strong>somx</strong>ebul qarTvelTa <strong>somx</strong>ur cnobierebaze<br />
gadasvla aRmosavleT saqarTveloSi ufro nela mimdinareobda.<br />
aq ga<strong>somx</strong>ebulebis udidesi nawili qarTulenovani iyo<br />
da maT „uyvardaT saqarTvelo, qarTuli kultura, qarTuli<br />
adaT-wesebi da yovelive mamapapuri, saqarTvelos istoria da<br />
winaprebi. aseTi „<strong>somx</strong>ebi“ gansxvavdebian namdvili <strong>somx</strong>ebisagan<br />
da namdvil <strong>somx</strong>ad arc miaCndaT TavianTi Tavi, xolo<br />
<strong>somx</strong>eTSi maT <strong>somx</strong>ad ar miiCnevdnen.... <strong>somx</strong>uri eklesiis moRvawe<br />
artem ararateli aRniSnavs qarTuli enis sayovelTao<br />
xmarebis Sesaxeb grigorianTa mier: „aqauri <strong>somx</strong>ebis umravlesobam<br />
srulebiT ar icis <strong>somx</strong>uri da qarTulad laparakobs.<br />
. . am adgilebis gavla miT ufro Zneli iyo, rom <strong>somx</strong>ebma ar<br />
icodnen <strong>somx</strong>uri ena da qarTulad laparakobdnen“ (g. maisuraZe).<br />
amis gamo gaxda saWiro, rom maTTvis qarTuli asoebiT<br />
daeweraT <strong>somx</strong>uri locvani, wignebi da saxarebac ki» [6].<br />
4. 4. 4. „ruseTs „ruseTs „ruseTs Tavisi Tavisi Tavisi samxreTis samxreTis samxreTis sazRvarTan<br />
sazRvarTan<br />
sazRvarTan<br />
„erTguli „erTguli ZaRlis“ ZaRlis“ ZaRlis“ dabma dabma sWirdeboda“<br />
sWirdeboda“<br />
<strong>somx</strong>ebi yvela droSi cdilobdnen, esargeblaT axladSeqmnili<br />
politikuri garemoebebiT da mcire SesaZleblobasac ar<br />
uSvebdnen, TavianTi interesebi rom daecvaT saqarTvelosa da<br />
qarTvelTa xarjze. maTTvis gansakuTrebiT xelsayreli vi-<br />
Tareba Seiqmna ruseTis mier saqarTvelos SeerTebis Semdeg.<br />
kavkasiaSi TavianTi imperiuli miznebis misaRwevad da erTmorwmune<br />
qarTvelebis sawinaaRmdego politikis gasatareblad<br />
rusebma mokavSired <strong>somx</strong>ebi gaixades.<br />
«somexTa pirvelobis mada mTel wina aziasa da amierkavkasiaSi<br />
araxali xili gaxldaT. patkanovma 1883 wels ruka<br />
gamosca, sadac mtkvris marjvena sanapiro armeniis kuTvnilebaa,<br />
marcxena – alaniisa, qarTvelebis xseneba ki arsadaa... swored<br />
es kaci gaxldaT niko maris aRmzrdeli. arada, erTi aTaswleulis<br />
manZilze mainc somexTa pirvelobis sakiTxi amierkavkasiaSi<br />
arasodes damdgara (romaelTa mier <strong>somx</strong>uri saxelmwifos IV<br />
s-Si gauqmebis Semdeg mainc). es mxolod ruseTs Tavisi samxreTis<br />
sazRvarTan „erTguli ZaRlis“ dabma sWirdeboda (swored ase<br />
werda mis umaRlesobas statski sovetniki bulgakovi<br />
(ÖÃÈÀÍËô. 1268, î 11, ã233, ä. 422) da, vinaidan saqarTveloSi<br />
aseT „erTgulebas“ ver hpovebda da verc hpova, mis samxreTel<br />
mezobels – <strong>somx</strong>obas mimarTa, romelsac imxanad saxelmwifo<br />
saerTod ar hqonda da „didi armeniis“ Seqmnis pirobiTa da<br />
<strong>somx</strong>uri kapitalis gamoyenebiT apirebda samxreTisaken (TurqeTis<br />
imperiis xarjze) Tavisi samflobeloebis gazrdas (isev iq<br />
mcxovreb somexTa imediT, SemdgomSi, omis dros, didi daxmareba<br />
rom gauwies TurqTa zurgSi). isic sakiTxavia, ratom ar endobodnen<br />
rusebi qarTvelebs da ar miiCnevdnen „erTgul ZaRlebad“?<br />
saqme is iyo, rom saukuneebis manZilze saqarTvelo<br />
(istoriuli qarTli) Tavisi ganfenilobiTa da ideologiiT<br />
yovelTvis iyo mTeli amierkavkasiis gamaerTianebeli yvela<br />
juris dampyrobis winaaRmdeg (sparseTis, romis, arabebis, Turqebisa<br />
da TviT monRolebisac ki). erTi sityviT, moqmedebda<br />
fenomeni, romelic wina saukunis bolo aTwleulSi „kavkasiuri<br />
saxlis“ ideiT aRorZinda, magram, samwuxarod, man Cven<br />
ufro didi ziani mogvitana (mxedvelobaSi afxazeTi gvaqvs),<br />
„kavkasiuri saxli“ ki isev ruseTis mier faqtobrivad pan-<br />
Turquli ideiT Seikra. caristuli mmarTvelobisa da politikuri<br />
kursis ganmsazRvrelTaTvis, etyoba, kargad iyo cnobili<br />
qarTvelis Tavisuflebismoyvare suli da, Tavis sawinaaRmdego<br />
koalicia rom moespo, an misi Seqmnis SesaZlebloba<br />
sulac rom aRmoefxvra, swored is sWirdeboda – amitomac<br />
aRar unda yofiliyo qarTvelisa da saqarTvelos saxsenebeli!<br />
amisTvis ki, aqtiur politikasTan erTad, rogorc dRes<br />
uwodeben, „informaciuli omis“ mogebac iyo saWiro, da amoqmedda<br />
mTeli imperiuli manqana – da, raRa Tqma unda, „erTguli<br />
ZaRlebic“ auSves» [14].<br />
manamde ki «`aleqsandre pirvelma mTavarmmarTebel torma
206 207<br />
sovs daavala saqarTvelos saeklesio sakiTxebis gamokvleva.<br />
reviziam cxadi gaxada, rom saqarTvelos eklesia umsxvilesi<br />
da yma-mamulebiT mdidari feodalic iyo“ (S. lomsaZe). da<br />
1811 w. imperatorma gaauqma misi avtokefalia, riTac, faqtobrivad,<br />
erTi gasroliT ramodenime kurdReli mokla: 1. Tavidan<br />
moiSora erT-erTi umsxvilesi feodali, riTac saSualeba eZleoda,<br />
misi miwa-mamulebi saxazinod gamoeyenebina da, rogorc<br />
moesurveboda, ise emarTa isini; 2. aSkara konkurents uspobda<br />
rusul marTlmadideblur eklesias da mas yovelgvar gasaqans<br />
aZlevda (Tumca, rogorc Semdeg gairkva, sruliad sxva eklesiam<br />
miiTvala mosavali); 3. koloniuri politikis gamoyenebiTa da<br />
rusuli enis ZaliT danergviT daCqarda garusebis sakiTxi,<br />
radgan eklesiidanac qarTulis amogdebiT, faqtobrivad, enis<br />
sruli ignorireba xdeboda (saxelmwifo da sasamarTlo enad<br />
ukve rusuli funqcionirebda) (m. TamaraSvili).<br />
jer kidev XX s-is dasawyisSi gazeTma „isarma” (1907 w.<br />
#110) qarTuli sazogadoebis winaSe gamoamzeura yvela is<br />
„sikeTe“, rac sinodma Cvens eklesias moutana: 1) sinodis moxeleebma<br />
mtkvarSi gadayares yvela adrindeli kanoni da dadgenileba,<br />
dawves auracxeli saeklesio dokumenti. rac darCa,<br />
peterburgSi waiRes (anu mTlianad mospes qarTuli eklesiis<br />
saarqivo masala). 2) mospes 25 eparqia, romelTa Soris zogi<br />
15 saukunis ganmavlobaSi arsebobda. 3) egzarxosma evsevi<br />
ilinskim gayida qarTvel kaTalikosTa uZvirfasesi samoseli,<br />
xatebsa da samoslebs Zvirfasi Tvlebi Camoxsna. monawileobda<br />
gelaTis monastris samoslebis mitacebaSi, radgan swored<br />
man darTo neba graf paninsa da levaSovs (1870), viTomcda,<br />
sarestavraciod gaetanaT isini. imereTis kaTalikosTa sapatriarqo<br />
samoslidan (stambolis aRebamde iyo isini Seqmnili)<br />
8 girvanqa oqro gadaadnes, xolo margalitebidan da<br />
firuzebidan qalebs samkaulebi gaukeTes. 4) swored am egzarxosis<br />
dros daikarga sionis taZridan auracxeli simdidre,<br />
oqro, ramodenime fuTi margaliti, firuzi da sxva Zvirfasi<br />
qva. aseve gaiZarcva alaverdis, ninowmindis da sxva did<br />
taZarTa saganZurebi.<br />
qarTuli samRvdeloebis fenis mospobis Semdeg „Tavisufal“<br />
adgilebze sinodi rus da somex RvTismsaxurebs miavlenda<br />
xolme. naTlobis aqtis Catarebis Semdgom qarTul<br />
gvarTa daboloeba „Svili“ Sesabamisi rusuli „ov“ daboloebiT<br />
icvleboda...im mrevlSi ki, romelsac tertera hyavda, monaTvlisas<br />
arqmevdnen somexi episkoposis mier rekomendirebul<br />
saxelebs da ase TandaTan icvleboda maTi vinaoba. xSirad<br />
axal saxels axali gvaris xelovnurad Seqmna da gadakeTebac<br />
mosdevda. mag. Tu naTlobisas akops daarqmevdnen, misi Svili<br />
ukve akopovad iwereboda. meore-mesame Taobis eTnikur <strong>somx</strong>ad<br />
Caweras ki win ukve aRaraferi daudgeboda... es saqarTveloSi<br />
xdeboda masiurad yvelgan da, gansakuTrebiT, im provinciebSi,<br />
SemdgomSi „erevnis gubernias“ rom esazRvreboda, anu loreSi,<br />
qvemo qarTlsa da samcxe-javaxeTSi.<br />
„1840 w. 10 aprilis dadgenilebis safuZvelze administraciuli<br />
cvlilebebis Sedegad gauqmda axalcixis safaSos<br />
droebiTi mmarTveloba da mis nacvlad Seiqmna erTi axalcixis<br />
mazra, romelic saqarTvelo-imereTis guberniaSi Sevida.<br />
axlad Seqmnili mazra sam ubnad dahyves: axalqalaqis, xerTvisisa<br />
da abasTumnis“ (Â. Èâàíåíêî, Ãðàæäàíñêîå óïðàâëåíèå).<br />
da swored aqedan daiwyo „didi TamaSi“. „1846 w. axali<br />
administraciuli gadanawilebis dros, rodesac amierkavkasia-<br />
Si Seiqmna 4 gubernia, erzrumidan Camosaxlebuli kolonistebisa<br />
da zogierTi didvaWar-markitantebis gavleniT, mTavrobam<br />
axalcixis mazras Camoacila axalqalaqis ubani da es erTi<br />
administraciuli ubani orad gayo. orad gayofili provinciis<br />
erTi didi nawili, rogorc axalcixis mazra, Sevida quTaisis<br />
guberniaSi, xolo meore nawili – axalqalaqis ubani –<br />
Tbilisis guberniaSi, magram ara, rogorc damoukidebeli axalqalaqis<br />
mazra, aramed rogorc aleqsandropolis mazris<br />
erTi ubani. ase xelovnurad da dausabuTeblad moiwadines<br />
viTomc eTnikuri <strong>somx</strong>uri mazris Seqmna saqarTvelos istoriul<br />
miwa-wyalze... 1849 w. aleqsandropolis mazra SeuerTes<br />
axlad Seqmnil erevnis gubernias, axalqalaqis ubani ki daubrunda<br />
axalcixis mazras. SemdegSi axalqalaqis ubani mazrad aqcies,
208 209<br />
1868 wlidan axalcixisa da axalqalaqis mazrebi SeuerTes<br />
tfilisis gubernias. amis Semdeg ramdenjerme kidev iyo cda<br />
saqarTvelosagan axalqalaqis mazris Camocilebisa, magram nacionalistTa<br />
es zraxva marcxiT mTavrdeboda“ (S. lomsaZe).<br />
ruseTis mTavroba ki ucxo sasuliero pirTa sakuTari<br />
imperiis farglebidan gaZevebas cdilobda (igi amas somexi<br />
sasuliero pirebis xeliT akeTebda-a.u.). yvelaferi ki axalcixeSi<br />
daiwyo: <strong>somx</strong>uri kaTolikuri wesis erT-erTma mRvdelma<br />
SahyulianT pavlem (propagandis aRzrdili gaxldaT) omi<br />
autexa misions, yvela saSualebas mimarTa, raTa isini samudamod<br />
gaeZevebina sqarTvelodan.<br />
„SahyulianT pavlem mTel saqarTveloSi dagzavna Tavisi<br />
mRvdlebi, kapucinebis mier datovebuli eklesiebi rom daekavebinaT.<br />
mosaxleobam maT karebi dauketa da arCies, sul umRvdlod<br />
darCeniliyvnen, vidre <strong>somx</strong>is mRvdlebi hyolodaT. mTavroba<br />
ki iZulebuli gaxda, amis Semdeg poloneli samRvdeloeba moewvia.<br />
samwuxarod, Seteva amiT ar dasrulebula. papma pius IX-m<br />
1848 w. 3 ivliss saqarTvelos yvela kaTolike, rogorc laTinuri,<br />
aseve <strong>somx</strong>uri wesisa tiraspolis axali eparqiis gamgeblobas<br />
dauqvemdebara“ (m. TamaraSvili)<br />
<strong>somx</strong>ebma amiT kvlav isargebles da sakuTari wesebi Semoi-<br />
Res, Tumca laTinuri eklesiebi da maTi qoneba xelSi ver<br />
Caigdes. „amitom erT Zalze sakvirvel saSualebas mimarTes:<br />
yvelanairad Seecadnen, xalxi daejerebinaT, TiTqos arasodes<br />
arsebobdnen qarTveli kaTolikebi da saqarTveloSi mcxovrebi<br />
yvela kaTolike somexi iyo. am axal gamogonebas ruseTis<br />
mTavroba keTilganwyobiT Sexvda, radgan xels uwyobda mis<br />
zraxvebs. amitom imperatorma aleqsandre <strong>II</strong>I-m 1886 w. 16 ianvars<br />
gamoaqveyna brZanebuleba, romelic, garda im mravali wyalobisa,<br />
<strong>somx</strong>ebs rom uboZes, Seicavda aseT muxls: „misi imperatorobiTi<br />
udidebulesoba brZanebs, kavkasiaSi morwmune ka-<br />
Tolikebs, sulerTia, <strong>somx</strong>ur wess ekuTvnian Tu laTinurs,<br />
aRara aqvT ufleba qarTuli eniT isargeblon eklesiis RvTismsaxurebaSi,<br />
rom aRar iyos dayofa qarTvel da somex kaTolikebad“<br />
(m. TamaraSvili)<br />
es iyo eTnikuri qarTvelebis mospobis kidev erTi cda,<br />
radgan <strong>somx</strong>uri wesis eklesiis mrevlis meore Taoba ara<br />
ga<strong>somx</strong>ebul qarTvelad, ukve somexad iwereboda! ruseTis<br />
mTavrobam cota ufro adre izruna <strong>somx</strong>uri kaTolikuri da<br />
grigorianuli eklesiebis gaerTianebaze. „am mizniT (romisgan<br />
rom gamoeyo) didi sarfa da uxvi sazRauri SesTavaza yvelas,<br />
vinc isurvebda rusul eklesias SeerTeboda. amave dros, swyalobda<br />
mas, vinc aRar amJRavnebda damokidebulebas romis<br />
eklesiisadmi, an vinc am eklesias mTlianad ganudgeboda, raTa<br />
gamoyofil <strong>somx</strong>ur eklesiaSi gadasuliyo. ruseTis mTavrobam<br />
romis eklesiidan <strong>somx</strong>ur eklesiaSi gadasvlis gasaadvileblad<br />
saxe Seucvala Tavis kanonmdeblobas, rasac amtkicebs<br />
sabuTi, romelic ruseTis ministrma perovskim gamoyofil<br />
somexTa kaTalikoss nersess 1852 w. 30 ianvars gaugzavna“.<br />
es iyo <strong>somx</strong>uri kaTolikuri da grigorianuli eklesiebis<br />
faqtobrivi gaerTianeba da dResdReobiT mxolod <strong>somx</strong>uri<br />
grigorianuli eklesia arsebobs. saerTod, zemoT moxseniebuli<br />
yvela es faqti gaxda mizezi imis, rom istoriuli mesxe-<br />
Tis teritoriaze qarTuli eTnosi garkveul epoqamde Zalze<br />
mcire iyo. swored igive sakiTxebi gamoiyofa saqarTvelos<br />
kidev erTi provinciis (Tumca ukve yofilis), lores istoriaSic»<br />
[14].<br />
5. 5. somexTa somexTa somexTa umravlesobas umravlesobas qarTveli<br />
qarTveli<br />
grigorianebi grigorianebi Seadgendnen<br />
Seadgendnen<br />
ga<strong>somx</strong>ebis, iseve, rogorc gafrangebis, process xels uwyobda<br />
qarTvelTa sarwmunoebrivi daqveiTeba, gauTviTcnobierebloba.<br />
eri ver erkveoda sarwmunoebriv sakiTxebSi, ver asxvavebda<br />
WeSmarit swavlebas mwvaleblobisagan. „qristianobis”<br />
saxeliT mas acdunebdnen da igi mwvalebelTa msxverpli<br />
xdeboda. erTaderTi, rac qarTvel ers gamoarCevda, tradicia<br />
da wes-Cveulebani iyo.<br />
marTlmadidebeli eklesia saTanadod veRar patronobda<br />
Tavis samwysos. bevrgan moiSala da mravali aTeuli wlis
210 211<br />
ganmavlobaSi aRar aResruleboda wirva-locva. daumoZRvravi<br />
da, rig SemTxvevaSi, mwyemsis gareSe darCenili marTlmadidebeli<br />
eris warmomadgenlebi somexTa Tu laTinTa aqtiuri, xan<br />
daTafluli, umTavresad kiA_ agresiuli prozelitizmis msxverpli<br />
xdebodnen.<br />
gazeTi „iverias~ (1893 w., #225) werilSi „mdgomareoba<br />
marTl-madideblobisa saqarTvelos saeqsarxosoSi“, mohyavs cnoba<br />
uwmindesi sinodis oberprokuroris 1892 da 1893 wlebis<br />
angariSidan. igi daibeWda JurnalSi „Öåðêîâííèÿ Âåäîìîñòè~<br />
(1893 w. #36,) da ganixilavs marTlmadidebelTa sarwmunoebriv<br />
mdgomareobas saqarTvelos eparqiebSi. masSi, kerZod, naTqvamia:<br />
«... 2. qarTvelebi sarwmunoebriv-zneobrivad Zalian ukan<br />
arian CamorCenili. iSviaTad dadian ekklesiebSi, ar aqvT gulmodgineba<br />
taZrebis gamSvenebisa SesawiravebiT, naklebad aqvT<br />
survili aRsarebisa da wminda ziarebis miRebisa, da TiTqmis<br />
arc-ki icnoben marTlmadidebelTa sarwmunoebis swavla-moZRvrebasa».<br />
am cnobis moyvanis Semdeg werilSi naTqvamia: «yovelive<br />
zemo-aRwerilidgan sCans, rom sarwmunoebis mxriv saqarTvelos<br />
saeqsarxosos marTlmadidebeli samwymso ara sanatrels<br />
da sasiamovno yofaSia; amas uSvelis mxolod samrevlo-saeklesio<br />
skolebi; magram, rogorc mowmobs usamRvdeloesi eqsarxosi,<br />
samwuxarod, samRvdeloeba, sasuliero wodeba am saqmisTvis<br />
naklebad aris momzadebuli; mizezi amisa aris, rom: 1) sasuliero<br />
wodebaSi naklebad arian ganaTlebulni da 2) nivTieris<br />
mxriv ar aris igi uzrunvelyofili. erTi mesamedi saqarTvelos<br />
eparqiis samRvdeloebisa sruliad moklebulia ganaTlebas,<br />
anu miuRia igi ori-sami wlis ganmavlobaSi dabals saswavlebelSi<br />
da Semdeg momzadebula monastrebSi, an TviT samrevloebSi,<br />
sadac umsaxurnia ekklesiis darajobidgan mokidebuli<br />
mRvdlis xarisxamde; amisTana samRvdeloebas ar ZaluZs<br />
moZRvreba, swavleba xalxisa, maTi sarwmunoebrivi ganviTareba<br />
da mavne zne-CveulebaTa aRmofxvra maT Soris».<br />
am savalalo mdgomareobis fonze somexi mRvdlebi _ terterebi<br />
_ did gulmodginebasa da moxerxebas iCendnen. zaqaria<br />
WiWinaZe werda:<br />
«<strong>somx</strong>is samRvdeloeba yovelTvis ufro Tavisuflad moqmedebda,<br />
yovelTvis ufro ayvarebda mrevls Tavs, vinemc qarTvelTa.<br />
<strong>somx</strong>is samRvdeloebis devizs es Seadgenda: ZmaTa siyvaruli,<br />
qarTvelTa da somexTa Soris sruli mSvidoba da pativis cema,<br />
erTmanerTis mfarveloba da gatana. es asec unda yofiliyos<br />
maTgan, igini nebas aZlevdnen <strong>somx</strong>ebs, rom amaT qarTvelT eklesiebSi<br />
evloT _ iq, sadac <strong>somx</strong>is eklesiebi ar iyo, TiTqmis<br />
saziarebladac ki momzadebuliyvnen, sefiskveric aeRoT, xolo<br />
ziarebiT ki <strong>somx</strong>is mRvdlisagan unda ziarebuliyo.<br />
iyo xolme iseTi SemTxvevebic, rom qarTveli SeuTqvamda, rom<br />
Cemi Svili ama da am <strong>somx</strong>is eklesias, anu xatis dReobas unda<br />
movnaTlovo, marTlac, daniSnul dResaswaul dRes romelime<br />
soflidam waiyvandnen iq qarTvelT ymawvils da <strong>somx</strong>is mRvdeli<br />
monaTlavda <strong>somx</strong>urad. amazed winaaRmdegi aravina sTqvas,<br />
martod Tfiliss maxlobliv TeleTSi wminda giorgSi, krwanisis<br />
eklesiaSi da Sav-nabadas ramdenime asi qarTvelia monaTluli.<br />
TeleTis wyaloba aris, rom mis garSemo mTeli qarTvelT<br />
grigorianebi dRes TavianT Tavebs namdvil <strong>somx</strong>aT aRiareben.<br />
aseTma garemoebam saqarTveloSi 1830 wlamde gastana. am saydris<br />
saSualebiT didi Zali qarTveloba moesxlita Tavis<br />
vinaobas, aseT gaTvisebulT qarTvelTa ricxviT savsea TviT<br />
Tfilisi. mere isic unda iTqvas, rom erT dros, TeleTis<br />
wmida giorgi, Sav-nabada da krwanisic qarTvelTa saydrebi iyo,<br />
mis garSemo qarTvelni scxovrobdnen, xolo JamTa viTarebis<br />
meoxebiT aqeT qarTvelT samRvdeloeba uZlur iqmna, maT mrevlis<br />
movla aRar SaeZloT. mrevli ki ara da, TviT taZrebsac<br />
ki stovebdnen upatronod, oxrad, aRarc movlis Tavi hqondaT,<br />
aRarc saxsari sarwmunoebis viTarebisa, maTs gamudmebuls vi-<br />
Tarebasa mxolod musulmanTa mtroba Seadgenda, maTTan omi da<br />
sisxlis Rvra, saydris movlis da qarTvelis sjuliT SemofargvlisTvis<br />
aRaravis scxeloda.<br />
amiT sargeblobdnen somexTa samRvdeloni da igini mogzaurobdnen<br />
soflidan sofels, TviT miuvals, miyruebuls qarTvelT<br />
soflebSi da iq qarTvelebs xSirad <strong>somx</strong>urad unaTlavden<br />
ymawvilebs, aqorwinebdnen, amis modave maT winaSe aRaravin iyo,
212 213<br />
radganac qarTvelT mis Segnebis Zala aRar SeswevdaT _ maT-<br />
Tvis sul erTi iyo, oRond qarTveli mounaTlavi ar darCeniliyo,<br />
dausaflavebeli.<br />
<strong>somx</strong>is samRvdeloebas rom ufro mZlavrad emoqmedna<br />
qarTvelebzed, amitom igini axla gadabirebul qarTvelT ar<br />
uSlidnen TviT qarTvelT saydrebSi siaruls, locvis mosmenas<br />
da ziarebasac ki. mxne moZRvarT mklavebi aramc Tu martod<br />
qarTvel ers efineboda gars da eTviseboda, aramed eseni<br />
epatronebodnen TviT qarTvelTa didron taZrebsac ki, iseT<br />
taZrebs, rogoric axpatia, sanaini, beTlemis RvTismSobeli, bolnisis<br />
sioni, mixaelis saydari, TeleTis didi taZari. martod<br />
TfilisSi qarTvelebis oTxi saydari aqvsT daCemebuli da<br />
ga<strong>somx</strong>ebuli. eseni arian feTxiani, wm. mixeilis saydari, didi<br />
meidnis Tavzed wm. giorgisa da metexis aRmarTzed patara<br />
saydari.<br />
Tumca <strong>somx</strong>is samRvdeloeba Tanaswori iyo sjulis saqmis<br />
SexedulebaSi, xolo upiratesobis ganmaTviseblobiT ki moqmedebda<br />
xalxSi da sul misi wyaloba iyo, rom Sig Sua guls<br />
qarTlis soflebSi ase mravlad danerges <strong>somx</strong>is mcneba, <strong>somx</strong>uri<br />
deda hazrebis pativiscema. saqme ise moewyo, rom dRes<br />
mTels qarTlSi veRarc erTs ver aTqmevineb, rom igi qarTveli<br />
grigoriania, rom mas martod sjuli aqvs <strong>somx</strong>isa da ena da<br />
modgma ki qarTvelis, amis cnebac ki ar arsebobs maTs TavSi.<br />
Tumca umetes nawils gvari da saxelebic namdvili qarTuli<br />
aqvsT, magram mainc ise arian gadabirebulni, rom igini arc am<br />
garemoebas akvirdebian.<br />
vinc ki qarTvelTagani Zveladganve daSTen grigorianTa eklesiis<br />
winaSe, yvela maT saxelaTa da gvaraTac im saxiT da<br />
gziT erqmeodaT saxelebi, rogorc grigorianT eklesia iTxovda,<br />
magaliTebr, urTierTis gasarCevad ivanes _ ohanezi, giorgis<br />
– geurqa, maTes _ maTeos da sxvac ase. erTis sityviT, samRvdeloba<br />
monaTvlis sjulis saSualebiT qarTvelebSi icavda namdvil<br />
Zireuls <strong>somx</strong>urs saxelebs da sul amis wyaloba gaxlavsT,<br />
rom JamTa viTarebis wyalobiT qarTvelT <strong>somx</strong>is saxelebi<br />
ewoda.<br />
ai, es soflebic: naTluxi, aq aris mravalni qarTvel gvarisani<br />
ga<strong>somx</strong>ebulni, soRanluxs, krwaniss, Sindiss, tabaxmelas, xatis<br />
TeleTs, walahyurs, TeleTs, kumiss, vaSlovans, ertis, Roubans,<br />
borbalos, muxaTs, kodas, marabdas, marneuls, Wolagaurs, patara<br />
Sulavers, dids Sulavers, axtalas, madans, spilenZis madans, darbazs,<br />
gograSens, axbulaxs, vanaZurs, kolaCs, bornas, lalkanaTs,<br />
karanduxars, baitaloglas sofels, zemo sarals, qvemo sarals,<br />
baganos, bolniss da sxvaganac. am soflebs garda _ SamSadils,<br />
yazaxs, borCalos, yarabaxis sazRvrad, Sulaverisken da bambakisken<br />
qarTvelTa iyo 240 sofeli. XV<strong>II</strong> saukunis Semdegidam es<br />
soflebi Semcirda qarTvelT mcxovrebTa ricxviT, yvela igini<br />
sparseTs iqmnen gadasaxlebulni, maT moadgileT aq gamravldnen<br />
TaTrebi da <strong>somx</strong>ebi. JamTa viTarebis wyalobiT am soflebs<br />
yvelas saerTod SeecvalaT qarTuli saxelebi da maT magier<br />
TaTruli ewodaT. am soflebs ise aqvsT saxelebi Secvlili,<br />
rom ZnelaT maT qarTulis rameRa Seetyos, zogis qarTul saxelebs<br />
vaxuStic moixsenebs da zogsac aq daSTenil qarTvelT<br />
Zvel STenni RaRadeben. ase da amgvarad moispo aq qarTvelT<br />
xseneba. vinc ki Savs beds gadarCa, ar gadasaxlda da aq daSTa,<br />
maTi nawili qarTlis samRvdeloebisagan mitovebul iqmnen da<br />
amitom umetes nawili maTi zogi <strong>somx</strong>ebs SeuerTda da zogic<br />
TaTrebs: zogi ZaliT, zogi nebiT, drois wyalobiT maT qarTuli<br />
enac daiviwyes da, ase da amgvarad, am vrcels kuTxeSi sadReisod<br />
amovarda Zirian-fesvianad qarTuli ena.<br />
mokled unda iTqvas, rom mTels qarTls somexT STamomavalni<br />
mxolod gors, axalgors, duSeTs, axal qalaqs da mcirec or-sam<br />
soflebSi scxovroben, danarCen adgilebSi vinc ki scxovroben,<br />
isini qarTvelis tomisani gaxlavan da JamTa viTarebis meoxebiT<br />
ga<strong>somx</strong>ebulni, amas gadawyvetiT vambobT. -aseT ga<strong>somx</strong>ebulT<br />
ricxvi metad didia TbilisSi, TiTqmis somexTa naxevari qalaq-<br />
Si aseT qarTvelTagan Sesdgeba, magram yvela maT daviwyebuli<br />
aqvsT TavianT vinaoba da mis istoria. igini dRes namdvili<br />
„haebi“ arian, Tumca haikuraT araferi ician. mTel qarTvlis<br />
qarTvel <strong>somx</strong>obas dRes Tavis Tavi namdvil <strong>somx</strong>aT miaCniaT,<br />
<strong>somx</strong>eTidgan mosulebaT sTvlian Tavebs, Tumca maT amisi ara
214 215<br />
etyobaT ra da garegan da Sinagan namdvils qarTvels warmoadgenen.<br />
maT veravin ras SeamCnevs, rom igini <strong>somx</strong>ebi, an maTi STamomavalni<br />
iyvnen. saqarTveloSi 2600 wlis ganmavlobaSi TviT<br />
qarTvel uriebma Seinaxes TavianTi sulis Zala da saxe, TviT<br />
maT etyobaT dResac kargad, rom igini ebraelTa STamomavalni<br />
arian da, nuTu <strong>somx</strong>ebs, romelTa mosvlac saqarTveloSi XV<strong>II</strong><br />
saukunis iqiT ar miswvdeba, amaT ki ar unda SerCenodesT TavianTi<br />
niSanwyali? es SeuZlebelia.<br />
samcxe-saaTabagos dacemamde, mTels kuTxesa da, nametur _<br />
axalcixeSi namdvil somexTa ricxvi sul ar iyo. axalcixeSi<br />
<strong>somx</strong>ebi gaCndnen qarTvelTagan. osmaleTis samflobelo<br />
saqarTveloSi osmalebma Zriel gauWires saqme qarTvelTa. yvelas<br />
aTaTrebdnen, gauTaTrebliv aravis stovebdnen, qarTvels an<br />
sxva sjuli unda mieRo, an unda gaTaTrebuliyo, orSi erTi<br />
eloda. am dros qarTvelT iwyes gafrangeba da ga<strong>somx</strong>eba, qalaqis<br />
zemo nawilis qarTveloba gafrangda da qvemo nawilis, anu<br />
sadac qarTvelT ebraelni saxloben, imaT maxloblaT mcxovreb<br />
qarTvelni ki ga<strong>somx</strong>den. maSin am ga<strong>somx</strong>ebulT ricxvi 300<br />
komlzed meti iqneboda, maT ori saydari aqvndaT. qarTvelebs<br />
rogorc gafrangebas ar uSlidnen, iseve ga<strong>somx</strong>ebas _ rogorc<br />
afrangebdnen, ise a<strong>somx</strong>ebdnen. amas nuravin iucxovebs.<br />
kaxeTSi <strong>somx</strong>ebis misvla ekuTvnis sam xanas: X<strong>II</strong> sauk. XVI<br />
sauk. da XV<strong>II</strong> sauk. mxolod mcire ricxvi ki, ase rom maTi<br />
aRniSvna 100 komlzed iqiT ar wava, iginic dasaxlebul iqmnen<br />
Telavs, siRnaxs da sagarejos. danarCen adgilebSi Semdeg gaCndnen.<br />
dRes kaxeTSi, gareT Tu SigniT kaxeTs _ <strong>somx</strong>ebi scxovroben<br />
Semdeg soflebSi: Telavs, sadac daCemebuli aqvsT qarTvelT<br />
ekklesiac, qistaurs, rCeuleTs, xorxels, alaverds, janians, oJios,<br />
artozans, artozans meores (aq somexT ricxvi Zvelad dasaxlebula<br />
ramdenime komli), ruis-pirs (aqac Zvelad dasaxlebula<br />
ramdenime komli). axatels, vardis ubans, gulgulas, kurdRelaurs,<br />
tomians, winandals, Cobakurs, qvemo xodaSens, kalaurs,<br />
SaSians, uriaTubans, mukuzans, veliscixes, Cumlays, kuWatans,<br />
sanavardes, pirisyanas, faSaans, iraklis cixes, nafareuls,<br />
sankores, artakas, lalisyurs, taxtis sofels, axatels, fiCx-<br />
ovans, baxtrians, mataans, yandaurs, gavazs, kuWatans, sanavardes,<br />
pirisyvanas, bakurcixes qalaqs, kardanaxs, jugaans, tibaans, prasiaans,<br />
ozaans, sulkanas da sxvani. ivris xeobaze scxovroben<br />
Semdeg soflebSi: kakabeTs, manavs, giorgi wmindas, sagarejos,<br />
nino wmindas, patarZeuls, karbulaxs, ujarmas, vejins, norios,<br />
martyofs, axal sofels, sarTiWalas, navTluxs da sxvaganac<br />
aqa-iq TiTo-orola komlni. qiziyisken scxovreben Semdeg adgilebs:<br />
q. siRnaxs, gurjaans, Calaubans, melaans, qodalos, fxovles,<br />
ziaras, agramas, jimiTs, anagas, vaqirs, saqvabos, maSnaars,<br />
mirzaans, maCxaans, fanians, maRaros, nukrians, Wotors, bodbes,<br />
bodbis xevs, kodals, asnaurs, axal siRnaxs anu na<strong>somx</strong>ars, da<br />
sxva soflebSiac TiTo-orola komli.<br />
kaxeTSi uwin somexTa ricxvs fexi gamagrebuli hqonda Telavs,<br />
siRnaxs, sagarejos da ors Tu sams soflebSi. danarCenSi<br />
maTi ricxvis xsenebac ar iyo, iq maTsas kaci vervis naxavda,<br />
xolo SeiZleboda vaWrobis mxriT TiTo-orola kaci aqa-iq<br />
droebiT misuli genaxaT. danarCens veravis naxavdiT. yvela<br />
zemoxsenebuls soflebSi, sadac ki dRemde <strong>somx</strong>ebi scxovreben,<br />
yvela igini qarTvelebi arian STamomavlobiT _ maTi vinaoba<br />
qarTvelia, dedaenac qarTuli, igini JamTa viTarebis meoxebiT da<br />
somexTa samRvdeloebis wyalobiT arian grigorianobazed gadayvanili<br />
da miT ga<strong>somx</strong>ebulni. rogorc Tfilisis <strong>somx</strong>is sam-<br />
Rvdeloeba qarTlis qarTvelebSi avrcelebda <strong>somx</strong>is sjuls,<br />
imasve kaxeTSi Telavisa da siRnaRis somexTa sasuliero wodeba<br />
Cadioda da upatronoT STenilT kaxeTis glexkacebs a<strong>somx</strong>ebda.<br />
kaxeTSi rac ki qarTveli grigorianebi arian, yvela igini<br />
<strong>somx</strong>obasTan dakavSirebulni arian XV<strong>II</strong> da XV<strong>II</strong>I saukunis<br />
damdegs. amas eWvi ar unda. tyuilubralod SeiZleba, rom <strong>somx</strong>is<br />
azgaserebi gagulisdnen amazed, gagulisebidam araferi gamova<br />
_ rac marTalia, is unda simarTliT iqmnes aRiarebuli, da rac<br />
tyuili _ is kidev iseve. vgoneb, am daskvnazed davas ar dagviwyeben.<br />
mainc aq sadavo araferia, es istoriuli mimoxilva aris.<br />
<strong>somx</strong>is ekklesia da misi wesebi aris ise moqargul-mowyobili,<br />
raisa gamo igi gvarTa Wamiad unda CaiTvalos _ rogorc<br />
islami sWams gvars da yvelas aTaTrebs, iseve grigorianoba
216 217<br />
sCadis. ai, Tund dRes, rom me miviRo es sjuli, im dRidgan me<br />
unda namdvili somexi gavxde eniT da zniT, qarTuli unda<br />
yovelive daviviwyo, vgmo cxared da mis magier <strong>somx</strong>uri unda<br />
SeviTviso, namdvil <strong>somx</strong>oba unda daviwyo. ase gaxlavsT mTeli<br />
qarTlis da kaxeTis ga<strong>somx</strong>ebul qarTvelT viTareba. rac aq<br />
sazogadoT mimoxilva SevadgineT qarTvel <strong>somx</strong>ebzeT, vgoneb,<br />
CvenTvis sakmarisi unda iqmnes. Cven sakvirvelad gvrCeba is<br />
garemoeba, rom an ki <strong>somx</strong>is mxne samRvdeloebas rogor gadaurCaT<br />
da mTeli saqarTveloc ki ver gaa<strong>somx</strong>es. xom viciT isic,<br />
rom Cveni samRvdeloeba, saubedurod, ukanasknel dros ise<br />
dakninda da daeca, rom <strong>somx</strong>is mxne samRvdeloeba, aramc Tu<br />
martod qarTvelT mdabioTa sicocxles Seisyidda, romelTac<br />
cxovreba hqondaT gamwarebuli, aramed igini Seisyiddnen TviT<br />
qarTvel mRvdlebs da mRvdel mTavrebsac da, Tu saqme gaWirdeboda,<br />
maSin TviT kaTolikossac ki. es nuravis ewyineba, CvenSi<br />
yvelam kargad vicodiT qarTveli samRvdeloebis uZlureba da<br />
umamulisSviloba. qarTveli samRvdelo oRond gaaZRe, aWame,<br />
asvi, fuli mieci da igi aramc Tu Tavis mrevls dagiTmobs<br />
gadasarjuleblad, aramed TviTac gamogyveba ukan.<br />
dResac qarTveli Tavis uxeirobiT da bedaslobiT martod<br />
kuWis gzas adgas da, rogorc uZRebs, erTi lukma purisTvis<br />
daviwyebuli aqvs gvaric, enac, tomic da qveyanac. qarTveli asea<br />
gafuWebuli da gawuwkebuli, rom igi fulzed gahyidis TviT<br />
Tavis pirovnebasac, cols, Svilebs, dedas da mamasac. ase viyaviT<br />
Zveldaganve da, aba, raRa fiqri unda mas, rom <strong>somx</strong>ebs Cveni<br />
Sesyidva da ga<strong>somx</strong>ebac, vgonebT ar gauWirdebodaT, amas igini<br />
yovelTvis advilad moaxerxebdnen» [29].<br />
Znelia, Seafaso, ramdenad samarTliania zaqaria WiWinaZis<br />
bolo sityvebi imdroindeli saqarTvelosTvis. SesaZloa, gada-<br />
Warbebulic iyos, magram unda gvaxsovdes isini.<br />
6. 6. qarTuli qarTuli enis enis devna devna da da qarTvelTa<br />
qarTvelTa<br />
„ganTviseba“<br />
„ganTviseba“<br />
„ganTviseba“<br />
qarTvelTa mamulebisa da salocavebis dasakuTrebisa da<br />
maTSi <strong>somx</strong>uri sarwmunoebis gavrcelebis pirvel etapze<br />
<strong>somx</strong>ebi qarTvelobis erT-erT mZlavr niSans _ qarTul enas<br />
_ ara sdevnidnen. piriqiT, qarTuli eniT izidavdnen<br />
qarTvelebs salocavebSi, sadac msaxurebasa da qadagebas am<br />
enaze aRasrulebdnen. <strong>somx</strong>ur locvebsac qarTuli asoebiT<br />
uwerdnen mrevls, raTa <strong>somx</strong>uris ucodinar qarTvelebs nelnela<br />
<strong>somx</strong>uri wesi SeeTvisebinaT.<br />
magram <strong>somx</strong>uri sarwmunoebis gavrcelebisa da qarTvel-<br />
Ta adgil-mamulebis warmatebiT dapatronebis kvaldakval<br />
<strong>somx</strong>ebma qarTvel grigorianTa TemebSi qarTuli enis umowyalod<br />
devna daiwyes. amas unda daesrulebina salocavwagvrili<br />
qarTvelis sruli ga<strong>somx</strong>eba.<br />
«qarTlsa da kaxeTSi mcxovreb <strong>somx</strong>ebT Soris rom didi<br />
nawili unda iyos qarTvel grigorianebisa, es iqidamac kargad<br />
sCans, rom qarTvelTa da somexT Soris didi erTobis<br />
qselia gabmuli. igini erTmaneTisagan arafriT ganirCevian _<br />
lxini, Wiri da sxva amgvarebi erTad ician, Wama, sma da weswyobilebac<br />
erTnairi aqvsT, laparaki, mixvra-moxvra da wesebic<br />
erTia, rasakvirvelia, qarTuli. naTesavoba, misvla-mosvla, qalis<br />
gaTxoveba, danaTesaveba da naTlobac xSirad ician. amxanagoba<br />
yvelanairs saqmeebSic ganurCevlad swarmoebs, maTSi rame<br />
gvarovnuli ganxeTqileba sul ar arsebobs ise, es rogorc<br />
sxva wris xalxSi gaxlavsT. amaT danaTesavebas da kacTa<br />
Soris siyvaruls is garemoebac ufro afarTovebda da amtkicebda,<br />
rom qarTvelT mefeebis dros Svili yovelTvis<br />
mamis sjulzed inaTleboda, amitom <strong>somx</strong>eTagan qarTveli<br />
qalebis SerTva erTob xSiri iyo, es garemoeba kidev maTSi<br />
mtkice kavSirs hbadavda, <strong>somx</strong>is sjulis mqone qarTvelTa<br />
ricxvi saqarTveloSi Tavisuflad mravldeboda. maT Cvens<br />
dromde kargad moaRwies, Tumca XIX saukunis damdegidam<br />
maTs aseTs cxovrebas ki saxe Saecvala, dairRva is, rac<br />
karga xans maTSi arsebobda, TiTqmis naTesavoba ki ara da,<br />
megobrobac moispo, Tvinier qarTulis enisa. jer-jerobiT<br />
maTs erTs tomobis niSnad maTSi mxolod-Ra qarTuli ena<br />
arsebobs. Tumca, isic ki unda iTqvas, rom am bolos dros<br />
amasac evlineba maTeburi maxvili, qarTuli enis davardnis
218 219<br />
da amofxvris natvra maTSi xSirad swarmoebs, SeiZleba momavalSi<br />
esec amovardes maTSi. enis garda sadReisoT qarTvel<br />
grigorianebs TavianT Zvels qarTuls gvarsa da saxelebsac<br />
usxvafereben, axal raRaca <strong>somx</strong>ur gvarebs arqmeven<br />
da miT arwmuneben, rom Tqveni Zveli gvari <strong>somx</strong>uri aris da<br />
dReindeli, qarTuli ki axali mogonilio.<br />
aseTi ostatoba da manqanebani maTgan xSirad momxdara Cven-<br />
Si da sul amis wyaloba gaxldaT, rom am garemoebas Cven<br />
adreve mivaqcieT yuradReba. amis Sesaxeb cnobebic vswereT,<br />
mere am garemoebam kamaTic gamoiwvia, <strong>somx</strong>ur mwerlobaSi saubari<br />
astexes da uar hyves Cveni mosazreba, daaskvnes da daaRaRades,<br />
rom qarTvelebTagan somexi arc yofila vinme da arc iqnebao.<br />
visac ki somexs qarTuli gvari aqvs, is qarTvelebTagan aris<br />
mogonili da darqmeulio. mere kldias (erT-erTi aseTi werilis<br />
avtori-a.u.) misces pasuxi „mSakSi“ da erT Cems werils<br />
„murWSi“. aq TamamaT uarhyves qarTul grigorianT arseboba.<br />
qarTul grigorianebi Cven saxseneblaTac ar viciTo. dabeWdes<br />
aseTi cnobac, rom sul sicrue ariso.<br />
gvarovnobis ganviTarebis trfialebiT amaT iqamdis miaRwies,<br />
rom ukanasknel qarTuli ena aSkarad hgmes da am enis<br />
devna TviT eklesiebidan da skolidamac daiwyes. iqneba<br />
mkiTxvelma es arc ki daijeros, rom, rogor Tu saqarTveloSi,<br />
qarTvelT Soris, qarTuli ena igmobao _ aq daujerebeli<br />
araferia, yovlis feri marTalia da WeSmariti.<br />
siRnaRs _ <strong>somx</strong>ebi ramdenadac <strong>somx</strong>is STamomavalni scxovroben,<br />
imazed meti qarTvel gvarisanic arian, e. i. grigorianebi.<br />
orives Zriel kargad esmisT qarTuli ena, saxalxo<br />
saxarebel deda enaT qarTuli ena iTvleba. wera-kiTxvac am<br />
enazed emarjvebaT da Zveldaganve maTSi qarTuli wignebis<br />
wera da kiTxva iyo gavrcelebuli. yvela saqmis qaRaldebi<br />
qarTulad iwereboda, eklesiebSi qadagoba da TviT saxarebis<br />
kiTxvac qarTulad icodnen. saflavis qvebzedac qarTulad<br />
awerdnen da, amas garda, TviT ekklesiis qvebzedac.<br />
maTgan qarTuli mwerlobis asparezzed meleqseni da mwerlebic<br />
gamodiodnen, xSirad swerdnen kidevac. swerdnen da<br />
sweren TviT qarTul gazeTebSiac.<br />
magram dRes siRnaRis skolebSi, qarTvel grigorianebs<br />
Soris, sastikaT aris qarTuli ena aRkrZaluli da patara<br />
<strong>somx</strong>is vaJebsa da qalebs pirvel dawyebidganve <strong>somx</strong>uris<br />
eniT awyebineben swavlas, rac bavSvebisTvis gaugebaria. skolaSi<br />
bavSvi sastikaT daisjeba, Tu man qarTuls enazed xma<br />
amoiRo. aswavlian <strong>somx</strong>urs da rusuls, rogorc saxelmwifo<br />
enas, orive ena ki saqarTvelos qarTvel grigorianTa<br />
bavSvTaTvis ucxoa da miuxvedri, rac maT swavlis saqmesac<br />
uZnelebs da es realuri pedagogiis winaaRmdegic aris.<br />
Telavs _ aqvs qalebis da vaJebis skola. aq arian qarTvel<br />
gvaris grigorianebic, magram aq arc vaJebs da arc qalebs<br />
qarTul enas ar aswavlian.<br />
cxinvals _ aqvs skolebi, magram gandevnili aqvsT qarTuli<br />
ena, bavSvebi Cumad swavloben. somexTa Zveli mRvdelni<br />
aseTis zomebis ar iyvnen.<br />
gors _ aqvs skolebi, magram sastikaT gandevnili aqvsT<br />
qarTuli ena. ar aswavlian. bavSvebi Cumad swavloben.<br />
duSeTs _ aqvsT skolebi, magram gandevnili aqvsT qarTuli<br />
ena, ar aswavlian. aqac bavSvebi Cumad swavloben.<br />
axalgors _ aqvs skola da gandevnili aqvsT qarTuli<br />
ena.<br />
axalqalaqs _ aqvsT skola da gandevnili aqvsT qarTuli<br />
ena.<br />
surams _ aqvsT skola da gandevnili aqvsT qarTuli ena.<br />
ase da amgvarad, qarTlis sxvadasxva soflebSiac aqvsT samrevlo<br />
skolebi daxsnili, magram yvelgan qarTuli anbanis<br />
swavleba mospobili aqvsT, qarTuli enis xmarebac mkacraT<br />
aris damxobili.<br />
kavTisxevs _ aqvsT skola vaJebis da qalebis, skolidan<br />
gandevnili aqvsT qarTuli ena. ase rom, aq xalxs xmas, krints<br />
ar aRebineben qarTuls enazed. namdvili despotizmi arsebobs<br />
am gvars qarTlis somexTa skolebSi maT meTaur maswavlebelTagan.<br />
mere vin arian es qarTlis <strong>somx</strong>ebi? _ umetesi nawili
220 221<br />
qarTvelis gvarisani, qarTvelT grigorianebi, romelTa deda<br />
enas qarTuli ena Seadgens, radganac TviTac qarTvel tomis<br />
STamomavalni arian, maTi garCeva qarTvelisagan SeuZlebelia.<br />
maTi saxalxo ena qarTulia, yovelive maTSi am eniT swarmoebs<br />
da sruldeba, tirili, simRera, lxini da yovelive<br />
saojaxo, Sinauri Tu gareuli sul qarTuli eniT swarmoebs.<br />
ZnelaT, rom mTel qarTlSi moiZebnos erTi iseTi somexi, rom<br />
mas am enis rigianad gageba hqondesT. TviT Tavadis Svilebic<br />
ki ucodinarni arian amisi, radganac igini am enas mxolod<br />
saydris enaT sTvlian, maTs deda enas qarTuli ena Seadgens.<br />
TfilisSi _ aqvsT sasuliero seminaria, sxvadasxva sava-<br />
Jo da saqalo saswavleblebi, magram yvelgan damxobili<br />
aqvsT qarTuli ena da wera-kiTxva. TfilisSi Zveladganve<br />
qarTvel grigorianebi qarTulad swerdnen da kiTxulobdnen<br />
sxvadasxva baraTebs, wignebs, saflavis qvebzed sul qarTulad<br />
awerdnen, ekklesiebSic mRvdelni xSirad ityodnen<br />
qarTuls enazed qadagebas, rom mis saSualebiT mrevls gaego<br />
qadagebis deda-hazri. xSirad <strong>somx</strong>is Tavadis Svilebi<br />
da aznaurebic iyvnen samefo samsaxurSi, mefis mdivnebi da<br />
mweralni, mTargmnelni da mxatvarni, rogorc ter filipe<br />
yaiTmazaSvili, Tfilisis gegmis damxati ter Smovani da<br />
mravalnic sxvani eniT dauTvlelni, yvelas moTvla aq Znelia.<br />
xolo imas ki vityviT, rom Zveladganve Tfilisis<br />
qarTvel grigorianebis Tu <strong>somx</strong>is STamomavalTaTvis saxalxo<br />
enas qarTuli ena Seadgenda. am eniT suldgmulobden<br />
igini, am eniT iZendnen qarTvelTagan mamulebs, am eniT stkbebodnen,<br />
am eniT scocxlobdnen.<br />
ZvelTaganve Tfilisis namdvil <strong>somx</strong>is STamomavali moqalaqeni<br />
Tavisuflad yidulobdnen qarTvelT yma glexebs,<br />
maT hflobdnen, rogorc undodaT, da Tan TavianT sjulzed<br />
moaqcevdnen. TviT qarTvelT ymaTa mdgomareobac iseTi iyo,<br />
rom mravalni devnilni ymani eTvisebodnen somexTa, devnilni<br />
<strong>somx</strong>urs gvarsa da saxelebs irqmevdnen, <strong>somx</strong>urad inaTlebodnen<br />
da miT gadirCendnen xolme Tavebs.<br />
Cven aq moviyvaneT da davasaxeleT martod zogierTi didro-<br />
ni dabani da qalaqebi, sxvebs ar vaxsenebT, magaliTebr, qarTlisa<br />
da kaxeTis didron iseT soflebs, sadac somexTa ekklesiebic<br />
aqvsT, iqvea samrevlo skolebic, magram skolebSi bavSvebs sityvasac<br />
ar aswavlian qarTulad. erTis sityviT, yvela am<br />
soflebSi mospobilia qarTuli ena. am enis saWiroebas adgilobriv<br />
mcxovrebnic ki kargad grZnoben da saWiroeben, magram<br />
maT ndomas gza da kvali ara aqvsT, radganac somexT gamgeoba<br />
aseTis wesiT aris Sepyrobili. eseni moqmedeben TavianT wesdebis<br />
Tanaxmad, es maTi wesdeba ki winaaRmdegia eris moTxovnilebis<br />
_ eri iTxovs qarTuli enis Seswavlas, nametur qarTuli<br />
wera-kiTxvis gamo.<br />
Cvens skolebSi qarTuli enis swavleba ar SeiZleba _ qarTuli<br />
ena xom Tqveni ena ar aris, rom gaswavloT, Tqveni deda-ena<br />
<strong>somx</strong>uri ena aris da mitomac Cven <strong>somx</strong>uri unda gaswavloT.<br />
visac qarTuli enis swavla unda, imas am enis swavleba Sinac<br />
eyofa. Cvens skolebSi qarTul enas ver SevitanT, radganac igi<br />
iqac metia, sadac ki es somexTa ojaxebSi arsebobs, Cven movaleni<br />
varT, rom Tqven martod Tqveni sjulis deda-ena _<br />
<strong>somx</strong>uri gaswavloTo.<br />
erT sofelSi, ai, ra miTxres:<br />
swored ambobT, batono, es Cveni mRvdlebisagan (terterebisagan-a.u.)<br />
veRar gagviwyvia ra: saqmes ise gviWireben, rom lamis<br />
qarTulad davinaTlneT, Cveni ekklesia kancelariad gadaxda, iq<br />
gvagroebs da aTasnair samtro laparakiT mosvenebas ar gva-<br />
Zlevs. aba, Tqvena brZaneT, axla Cven rom qarTvelebisagan erTob<br />
Sors viaroT, ra unda gamovides miT, araferi. <strong>somx</strong>uri iswavleTo,<br />
es kargi, axla sul rom <strong>somx</strong>uri ena da wera-kiTxva<br />
viswavloT da sxva araferi mis meti, vsTqvaT, Cven SinaT da<br />
gareT sul am eniT vilaparakoT, mere Cven mezobloba ar gvinda,<br />
an megobari, amxanagi da mokeTe?<br />
meore aseTma glexma sTqva axalqalaqSi:<br />
Cven, Seni Wirime, qarTvelebTan moyvroba gvaqvs, naTesaoba,<br />
naTel-mironi. yvelam qarTuli ena viciT, am eniT vlaparakobT,<br />
amiT vasrulebT Cven Wirs, lxins, wveulebas, qarTulad vmReriT,<br />
vstiriT, am eniT vadidebT RmerTs, vgonebT, RmerTma Tavis
222 223<br />
dideba yvela enazed uwyinrad unda miiRos. vinc mas adidebs,<br />
is misTvis yvela erTi unda iyos. magram ara, es Cveni mRvdlebi<br />
ki amas ar ismenen da imas CagvCiCineben, rac maT enatrebaT _ ai,<br />
batono, Cvenma mRvdlebma gadahkida Cveni glexoba Cvens mebatoneebsac.<br />
lamis sisxli agvaRebinon erTmaneTSi. Sors iareT<br />
qarTvelebisagan da maTTan yovelnairi naTesaoba da megobroba<br />
mospeT da gawyviteTo. mohyvebian, batono, da sjulis saxeliT,<br />
vin icis, ra samtro saqmeebs ara sTesen.<br />
mesamem miTxra iqve: axla, e dalocvilebi imas ki aRar kiTxuloben,<br />
rom Cvenc gvepitnaveba maTi qadageba da mtrobis vrceleba<br />
Tu ara. amas ar fiqroben, agvtexian, rom <strong>somx</strong>uri ena<br />
daiswavleTo, Svilebsac es aswavleT, somexi xalxi mdidari<br />
xalxia, vaWari da am enis codniT Tqveni Svilebic gamdidrdebiano.<br />
mere sad, romel xalxSi da kuTxeSi gavmdidrdebiT, amaze<br />
aras amboben. Cven, batono, qarTvelebSi vcxovrovbT, maTSi davdivarT,<br />
tyeSi varT Tu barSi, yanaSi, bostanSi da, vin icis, sad<br />
gvinda ara, rac ki soflis saqmeebi mogexsenebaT, yvelaferSi;<br />
Cven qarTvelebTan gvaqvs saqme da megobroba, yoveli Cveni avi<br />
da kargi qarTulis laparakiT swarmoebs, am eniT vsazrdoebT,<br />
am enaSi dabadebulan Cveni mama-papani, am eniT aRvzrdilvarT<br />
Cvenc da am eniTve aRizrdebian Cveni Svilebi da Svilis Svilebic,<br />
uamenoo Cven saqarTveloSi erT dResac ver gavZlebT da ver<br />
vicocxlebT da ver vicxovrebT. uamisoT, aba, ra viqnebiT da ra<br />
mniSvneloba gveqneba?!<br />
Cvens saWiro enas es ena Seadgens, am eniT gvicxovria da<br />
amiTve unda vicxovroT, amas vervin wagvarTmevs, gind, rom wagvarTvan,<br />
amis sanacvlo enis swavlebas gadavyvebiT. exla es<br />
axalgazrda <strong>somx</strong>ebi da ter-terebi agvtexian, rom Tqven Svilebs<br />
<strong>somx</strong>uri ena aswavleT da Tqvenc <strong>somx</strong>urad ilaparakeT da<br />
qarTul enas Tavi gaanebeTo. Cveni balRi Cveni saydris skola-<br />
Si sam weliwads dadioda, iq sul <strong>somx</strong>urs da rusuls aswavliden,<br />
am xnis ganmavlobaSi man verc <strong>somx</strong>uri iswavla da verc<br />
rusuli. exla gamovida skolidama da qarTuli ubralo mokiTxvis<br />
dawera ki ara, anbanic ar icis. exla Cemi bavSvi mikitans<br />
mivabare erTi wliT, muqTad, egebi, mxolod qarTuli<br />
wera-kiTxva aswavlos, ro SinaurebSi mokiTxvis weris wakiTxva<br />
da dawera mainc SaeZlos.<br />
ZvelTaganve yvelam kargad viciT, rom saqarTveloSi <strong>somx</strong>is<br />
STamomaval somexni Tu amaT Tana merjule qarTvel grigorianebi<br />
savaWro davTrebs sul qarTulad swerdnen, angariSic<br />
ase iyo, qarTul Zvels qoronikons maTSi hqonda adgili.<br />
amaTSi, erTis sityviT, yvelaferi qarTulad swarmoebda.<br />
bevrs alagas maT sawadels miaRwies da qarTvel grigorianebs<br />
TavianT ojaxebSi moaspobines qarTuli Zveli savaWro<br />
davTrebi, davTrebi TviT XV<strong>II</strong> sauk. naweri, Zveli garigebis<br />
werilebi, sigel-gujrebi da TviT qarTuli wignebic ki. bevrs<br />
ojaxSi Seirya qarTuli ena. bevrs alagas undodaT am enis<br />
amogdeba da amis sasargeblod cdac daiwyes, magram saqmiT ki<br />
vera gaawyes ra. Tumca unayofobas xedven, magram cdas mainc<br />
Tavs ar anebeben. davTrebis, sigel-gujrebis da wignebis mospobis<br />
mizezi is iyo, raTa mis saSualebiT Zirian-fesvianad<br />
amoegdoT qarTuli enis niSan-wyali qarTvel grigorianTa<br />
ojaxebSi.<br />
Zvelad aramc Tu saqarTvelos grigorianebi misdevdnen<br />
qarTuls enazed wera-kiTxvas, aramed maT samRvdelo pirnic ki<br />
swerdnen qarTuls enazed, radganac maT qarTuli enac kargad<br />
icodnen, vinaidan qarTlsa da kaxeTSi iyvnen dabadebul-aRzrdilni,<br />
STamomavlobiTac qarTvelni. Zveli mRvdelni TavianTis qarTuliT<br />
ufro izidavdnen qarTvelebis gulsa da ukanasknel a<strong>somx</strong>ebdnen<br />
kidec. <strong>somx</strong>is Zvelma samRvdeloebam kargad icoda, rom<br />
uqarTul-enod igini veras gaawyobdnen, TviT <strong>somx</strong>is ekklesiasac<br />
veras SesZendnen da amitom igini TviTonac zed miwevniT<br />
swavlobdnen am enas da mrevlsac ar uSlidnen amis<br />
swavlas da daxmarebas. igini amiT orives tomSi siyvaruls<br />
da gaurCevlobas nergavdnen da dReindeli samRvdeloeba ki<br />
winaaRmdeg iqceva Zvelis samRvdeloebis. es moZRvarni iseTi<br />
ostatebi iyvnen, rom igini <strong>somx</strong>ebSi <strong>somx</strong>ur enas TviT qarTul<br />
asoebis saSualebiTac ki avrcelebdnen, magaliTebr, saqarTveloSi<br />
somexTaTvis 1825 wlidan locvis wignebi qarTul asoebiT<br />
ibeWdeboda da ise vrceldeboda maTSi.
224 225<br />
axalgazrda (somexi-a.u.) samRvdeloeba gatacebulia ganusazRvrelis<br />
ocnebiT da maT aRar ician, ra qmnan, ra Ronis<br />
Zieba ixmaron, rom qarTuli ena amoagdon maTSi da mis magier<br />
<strong>somx</strong>uri daamkvidron, igi ganaZeon Tfilisis skolebidam. igini<br />
amisTvis didaT mecadineoben da qarTvelT grigorianTa<br />
SvilebSi sastikad aqvs qarTuli ena aRkrZaluli. am enazed,<br />
rogorc vaJebs, iseve qalebs sityvis Tqmac ar SauZliaT, Torem<br />
sastikaT dasjian.<br />
garda aseTi ostatobisa, es xsenebuli wodeba Tavis miznis<br />
misaRwevaT da gansaxorcieleblad sxva Ronis Ziebasa da ostatobasac<br />
xmaroben: maT imecadines da aramc Tu martod enis da<br />
mwignobrobis mxriv daarRvies Zveli qarTuli erToba da kavSiri,<br />
aramed maTis codniT dairRva TviT namsaxuri da megobruli<br />
Zalac. naTesavoba sjulis gamo qarTvelebs da qarTvel grigorianebs<br />
Soris mkacraT ispoba, nametur sdevnian somexTagan<br />
qarTvelT qalis SerTvas, amas sastikaT ukrZalaven. vinc ki<br />
<strong>somx</strong>eTagani am mcnebas da aRkrZalvas daarRvevs, vai, misi brali.<br />
qarTvelTa ganTvisebas qarTvel gvarovnobisagan xels uwyobda<br />
is garemoebac, rom qarTveli samRvdeloeba uZluri anu<br />
gaugebari iyo gvarovnul saqmeSi. igi gulgrili iyo da mas<br />
amis Ziebis droc ar aqvnda. mefenic iseTis Sexedulebis iyvnen,<br />
rom saqarTveloSi mcxovrebni oRond qristianebi yofiliyvnen,<br />
Torem danarCenTan maT saqme ar aqvndaT. qarTvelT mebatoneTagan<br />
Tavisuflad isyidebodnen maTi ymani, romelTac yidulobdnen<br />
somexT SeZlebulni vaWarni da mere am nayids TavianT<br />
sjulzed miaqcevden da amis modave maTi aravin iyo. kanoni<br />
iyo ise, rom myidveli batoni Tavis nayids ymas aramc Tu<br />
martod Tavis sjulzed gadaiyvanda, aramed SeeZlo gaeTaTrebina<br />
kidec. am garemoebam didi marcxi daartya saqarTvelos<br />
da aman mouRo bolo Cvens Zalas. vityviT imasac, rom qarTvelT<br />
aramc Tu ymobidan asxvaferebdnen, aramed somexTa mxne xucebi<br />
fuliT yidulobdnen mTels soflis xalxs da Tvis sarwmunoebazed<br />
gadahyavdaT. amis magaliTnia Semdegi: cxinvalisken<br />
erTs sofelSi scxovroben glexni gigaurebi, yvela igini XV<strong>II</strong>I<br />
saukuneSi gadakavSirebul iqmnen <strong>somx</strong>is saydarzed. dRes gi-<br />
gaurebi <strong>somx</strong>aT iTvlebian, sarwmunoebis wyalobiT gvariTac<br />
sxva-ferdebian. dRes rom maTTan mivides vinme da hkiTxos<br />
Tvisi vinaoba, igini maSinaTve etyian, „rom <strong>somx</strong>ebi varTo.“!<br />
amis sasargebolod Rwva <strong>somx</strong>is samRvdeloebam adridganve<br />
morTes, martod erTs dids SromaT Rirs amaT mier gvarebis<br />
gadakeTeba. magaliTebr, metexel glex mirzaSvilebs gvari mirzaiancad<br />
gadaukeTes.<br />
am garemoebas <strong>somx</strong>is sasuliero wodebam yuradReba miaqcia<br />
da am 40 wlis wineT qarTvel grigorianebs namdvil qarTuli<br />
gvarebis <strong>somx</strong>urad gadakeTeba uwyes da yvelas gvari – teriT<br />
da ianciT gadaasxvaferes» [29].<br />
7. 7. somexTa somexTa mamxilebeli mamxilebeli publikaciebi<br />
publikaciebi<br />
XIX saukunis meore naxevarSi <strong>somx</strong>ebma, ruseTis adgilobriv<br />
xelisufalTa daxmarebiT, mosaxleobis aRricxvisas moaxerxes<br />
sarwmunoebrivad ga<strong>somx</strong>ebul qarTvelTa aRricxva da<br />
Cawera erovnebiT <strong>somx</strong>ebad. isini amtkicebdnen, rom ga<strong>somx</strong>ebuli<br />
qarTveli ar arsebobs, rom yvela grigoriani eTnikuri<br />
somexia. amas xels uwyobda zogierTi gadagvarebuli qarTvelis<br />
dasturic maTi <strong>somx</strong>uri warmomavlobis Sesaxeb. qarTvel<br />
grigorianTa winaaRmdeg mimarTuli es <strong>somx</strong>uri „eTnoagresia“<br />
dRemde grZeldeba.<br />
«somex mkvlevarTa (mag. p. muradianis) azriT, qarTvel<br />
grigorianTa raodenoba mxolod da mxolod TiTebze CamosaTvleli<br />
Tu SeiZleba iyos. qarTvelis gagrigorianeba, „<strong>somx</strong>urad<br />
monaTvla“ (da, maSasadame, ga<strong>somx</strong>eba) mxolod yofiT niadagze<br />
xdebodao saukuneSi erTxel; magaliTad, Tu romelime obol<br />
bavSvs <strong>somx</strong>uri ojaxi iSvilebda. amgvari tendenciuri poziciaa<br />
warmodgenili, kerZod, 1988 w. 26 agvistos erevanSi gamomaval<br />
gazeT „grakan TerT“-Si („literaturuli gazeTi“) dabeWdil<br />
p. muradianis werilSi: „tendenciuri istoriuli Tvalsazrisi~,<br />
anu, „sanam maxaTs sxvas uCxvletde, nemsi Sen TviTon<br />
iCxvlite~» [12].<br />
swored am usamarTlobas ebrZodnen XIX saukunis bolos
226 227<br />
qarTveli mamuliSvilni, romelTa werilebi aRsavsea wuxiliT<br />
xsenebuli movlenis gamo. maT mier mravali konkretuli faqtia<br />
moxmobili somexTa samxileblad. am mxriv fasdaudebelia<br />
didi mamuliSvilebis: iliasa da akakis Rvawli, romlebsac<br />
<strong>somx</strong>is mwerlebi „<strong>somx</strong>iWamiebs“ uwodebdnen.<br />
moviyvanT im periodis damaxasiaTebel zogierT publikacias,<br />
romlebic fardas xdian gansaxilvel movlenas, warmoaCenen<br />
somexTa mzakvrobas, aseve, qarTvelTa qarafSutul daudevrobasa<br />
Tu moRalatur saqmianobas, maT Soris _ mcdarad gagebul<br />
kosmopolitizmsa da liberalizms.<br />
„iveria~ „iveria~ 1901 1901 w., w., w., #119<br />
#119<br />
qarTveli qarTveli qarTveli grigorianebi<br />
grigorianebi<br />
«qristes sarwmunoeba qarTvelebma da <strong>somx</strong>ebma meoTxe saukuneSi<br />
miiRes, is ekklesia-ki, romelmac gaavrcela Cvensa da maT<br />
Soris qristianoba, berZnisa iyo da didebulis bizantiis<br />
keisarTa dabrZanebuli da sapatrono... sarwmunoebrivi ganxeTqileba<br />
meeqvse saukuneSi uaresad gamwvavda da bolos <strong>somx</strong>is<br />
eklesia dogmatiTac daSorda berZnis eklesias... mecxramete<br />
saukunis damdegs ixila saqarTvelos somexT eklesiam<br />
nayofi abram kaTalikosis moqmedebisa, im abramisa, romelmac<br />
SeaCvena yoveli somexi, vinc qarTvel-berZnis sarwmunoebas kidev<br />
aRiarebda. abram kaTalikosis memkvidreebma mihyves xeli qarTvel<br />
grigorianTa Sorisa, ganurCevlad, <strong>somx</strong>obis, rogorc sxva eris<br />
azris CaTesvas, Tumca <strong>somx</strong>oba ise rogorc frangoba saqarTvelo-<br />
Si sarwmunoebriv sityvas warmoadgens da sxva arafers. Tamamad<br />
SeiZleba iTqvas, rom im <strong>somx</strong>ebSi, romlebic Cvens qveyanaSi<br />
scxovroben, erTi mesamedi Zlivs Tu iqneba iseTi, <strong>somx</strong>is niSanwyali<br />
kide etyobodes, danarCeni ori mesamedi zniT, Cveulebrivi<br />
eniT da tanisamosiT pir wmindad daemsgavsa namdvil qarTvelebs,<br />
romlebsac naTesaoba da naTel-mironobiTac ki ukavSirdeba<br />
agreTve.<br />
mecxramete saukunis TiTqmis meore naxevramde maT eklesiebSi<br />
qarTuli locvanebi xmarebaSi iyo da vnebis kviraSi jvarcmis<br />
saxareba ikiTxeboda qristes gamotirilis sagalobeli<br />
iTqmoda... qarTuli qadageba xom dResac ferxmagrobs saqarTvelos<br />
grigorianTa ekklesiebSi, mets vityvi, wirvac-ki aris<br />
somexTa ekklesiisa qarTulad naTargmni. <strong>somx</strong>is samRvdeloebam<br />
Tavisi gansxvavebuli rjuli gankerZoebis saSualebad dasaxa,<br />
gansakuTrebiT mas aqeT, rac eCmiaZinis sapatriarqo saydarma am<br />
ociode wlis win brZaneba gamosca _ Cvenis samwysos Semavali<br />
mRvdeli amieridan mokled ikreWdes Tmasao. im dRidan ufro<br />
marjved Seudgnen qarTulis enis gamoZevebas TavianT skolebidgan,<br />
rogorc igi gamoaZeves winad ekklesiidan».<br />
„iveria~ „iveria~ 1902 1902 w. w. #136<br />
#136<br />
«SarSan, „anahit”-<strong>somx</strong>ur JurnalSi, romelic parizSi gamodis,<br />
kavkasiis qronikis ganyofilebaSi misma tfilelma Tanam-<br />
Sromelma, b-nma g. meliq-yarageozianma gamoaqveyna werili saxelad<br />
„hai-vracakan harc“, viTom-da somex-qarTvelTa saqmeo.<br />
werils sityva-sityvad Targmnils moviyvanT aq da „iveriis“<br />
mkiTxvelma Seityos, Tu saqarTvelos <strong>somx</strong>is inteligencia da,<br />
kerZod, „anahitis“ redaqcia da misi redaqtori b-ni Cobaniani<br />
ra TvaliT gviyureben. ai, TviT es werilic:<br />
„ager, aTi weliwadi iqneba, rac kavkasiaSi arseboba aqvs erT<br />
saqmesa. romelsac ewodeba „somex-qarTvelTa saqme“. es saqme<br />
astexes TviTon qarTvelebma, romelnic Civian, <strong>somx</strong>ebi daepatronnen<br />
sruliad kavkasiis simdidres da im simdidris wyalobiT<br />
ara Tu marto <strong>somx</strong>is, aramed qarTvelTa guberniebSiac<br />
ebatonebian sruliad xalxsa, maSasadame, saqarTvelosacao.<br />
Sors rom ar wavidnen, uTiTeben tfilissa, romelic namyoSi<br />
saqarTvelos deda-qalaqi yofila da dResac umTavresi qalaqia<br />
erTis guberniisa, romlis mkvidrTac umTavresad Seadgenen<br />
qarTvelebi. magram im tfilis qalaqSi <strong>somx</strong>ebs ara Tu yovlad<br />
Zlieri elementi SeuqmniaT, aramed ricxviTac qalaqis<br />
yovlad didi nawili uWiravT. amas garda, nu daviviwyebT, rom<br />
tfilisi kavkasiis deda-qalaqia, mTavrobisa da samwerlosakulturo<br />
centri. ai, am ambisa gamo dafiqrebuli qarTvelTa<br />
mwerlebi, rogorc ilia WavWavaZe da akaki wereTeli, cdiloben,<br />
daarwmunon Tanamemamuleni, rom „erTobilis“ (havaqakan) ZaliT
228 229<br />
dauzogvelad ebrZolon <strong>somx</strong>ebsa, rogorme maT batonobas kveTeba<br />
miscen, radganac im batonobas SeuZlia bolos-da-bolos sruliad<br />
gadaylapos qarTvelTa erToba da mouspos cxovrebis RonisZieba,<br />
_ erTobilis ZaliT, radganac individuali brZola uZluria<br />
iseT xalxTan, rogorc <strong>somx</strong>ebi ariano.<br />
namdvili ambavia, rom <strong>somx</strong>ebi ekonomiurad yovlad Zlieri<br />
xalxia kavkasiaSi da am nivTieris simdidris wyalobiT yovlad<br />
mniSvnelovan rols TamaSoben adgilobriv sazogado saqmeeb-<br />
Si... gamgeobiTis TvaliT Tu SevxedavT, sityvac ar iTqmis<br />
somexTa mier qarTvelebs rame gasaWiri adgesT, sanam qarTvel-<br />
Ta ricxvi mTavrobis samsaxurSi aTjer umetesia, vidre <strong>somx</strong>ebisa...<br />
dagvrCenia ekonomiuri brZola... roca vinme aznauri,<br />
valebSi Cavardnili, moisurvebs bolos da bolos Tavisi adgil-mamulis<br />
dagiravebas, im dros, iciT, ras Svreba? igi eZebs<br />
<strong>somx</strong>ebs, radganac igini arian fulis patronebi da SeuZliaT<br />
ufro meti SeaZlion...<br />
qarTvelTa guldaklebulobis mesame muxli is aris daaxloebiT,<br />
rom <strong>somx</strong>ebi, raki, viTom, TavianT saqmeebSi pirwminda<br />
ar arian da RonisZiebaSiac gaurCevelni arian, siswrafiT ixveWen<br />
fulsa da amnairad qarTvelebi ganze rCebian. garda amisa,<br />
Tu qarTveli somexTan erTad aris rame saqmeSi, mas, viTomc,<br />
Tavisi gulubryvilobisa da pir-wmindaobis wyalobiT, ar Seu-<br />
Zlia TanamoSurneoba gaswios Tavis amxanagTan, somexTan, romelic<br />
cot-cotad erTad-erTi patroni xdeba.<br />
esAmuxli, Cvenis fiqriT, erTad-erTi muxlia, romelic, Sesa-<br />
Zloa, sacilobeli iqnes. marTalia, SeuZlebeli rodia, erTi<br />
xalxi ufro gaurCeveli iyves RonisZiebaSi arsebobisaTvis<br />
sabrZolvelad, vidre meore, magram marto amiT SeuZlebelia<br />
gavamarTloT qarTvelTa warmatebis nelad msvleloba. saqmec<br />
is aris, rom qarTvelTa gaumarjveblobis umTavresi mizezi<br />
unda eZios kacma maTsave zarmacobasa, gulis amyolobasa da<br />
SedarebiT gonebriv sust niWierebaSi.<br />
fuliT mocileobaSi igive sulia gabatonebuli, rac politikaSi.<br />
yoveli Zala iswrafis Tavis gamoCenas. ZalTa mocileoba-<br />
Si, vinc ufro Zlieria, is win midis, xolo vinc ukan rCeba, Civils<br />
“<br />
“<br />
uwyebs Zliersa da yovel bralsa sdebs misi mocileobis uwyalo<br />
saSualebas... aq „bralianobia“ saWiroa miviRoT ara zneobrivis<br />
azriT, aramed marto cxovrebisaTvis brZolis kveTebis<br />
TvaliT. erTi braliania, radganac mxneoba da seriozuloba ara<br />
aqvs, meore, radganac xamia Sesaferi niWisa, xolo mesame, radganac<br />
ar gaegeba, Tavisi simarTle rogor daicvas, ar esmis, rom ekonomiur<br />
brZolaSi aras dros Zlieri ar efardeba sustsa... jer<br />
sakiTxavia, Tu qarTvelebi rogorni iqnebodnen, rom <strong>somx</strong>is savaWro<br />
niWiTa da mxneobiT dajildoebulni im zomamde Sesdgomodnen<br />
aReb-micemobas, an mrewvelobas. kacs Tavi xSirad sufTa hgonia,<br />
radganac arafers saqmobs, da amisTanebis ricxvi qarTvelTa Soris<br />
Zlier didia. erTs ki vityvi, rom rasac advilad Soulobs xeli,<br />
adviladve flangavs. qarTvelT Tavad-aznauroba mcire garjiT<br />
sargeblobs Taviss naxevrad aoxrebulis adgil-mamulisagan. Tu<br />
adgil-mamuls agiravebs, imave dros guluxvad flangavs aRebul<br />
fuls. magram imas jer kiTxva unda, risTvis flangavs. ra sakvirvelia,<br />
piradisa da meorexarisxovanis saWiroebisaTvis_tanisamosisa,<br />
faitonisa, garTobisaTvis da sxva. xolo cxovrebis seriozul<br />
moTxovnilebas _ pirads, saerTos Tu sazogadoebrivs, nu Tu<br />
eZleva kmayofileba ise, rogorc somexTa Soris? aRaras vityviT<br />
qvelmoqmedebisas, sadac qarTvelTa adgili nulia. amas TviT<br />
qarTvelebic aRiareben“.<br />
werilSi bevri ramea, rasac qarTvelma publicistebma yuri<br />
unda aTxovon, imedic ari, xma amoiRon. mxolod msurs, mkiTxveli<br />
Sevayeno erT azrze: <strong>somx</strong>is avtori rom brZanebs, aTi<br />
weliwadia, rac kavkaziaSi arseboba aqvs somex-qarTvelTa saqmes<br />
da es saqme TviTon qarTvelebma astexeso. es saqme, Tu davekiTxeT<br />
Cvens istorias da haiastanis meistorieebsac, maSindelia,<br />
rac <strong>somx</strong>ebma uar-hyves berZnis marTlmadidebeli sarwmunoeba<br />
da meore, rac maTi saxelmwifo moispo. mogexsenebaT,<br />
pirveli ambavi VI saukunis dasasruls, xolo meore ambavi XI<br />
saukunis damdegis droindelia. am somex-qarTvelTa saqmis<br />
siZveles cxadad mowmobs agreTve qarTuli mwerloba X saukunemde<br />
(ix. m. g. janaSvilis wigni imave saTauriT, tfilisi<br />
1900 w.) da maSindelis saero mwerlobis drtvinva movaxSeTa
230 231<br />
winaaRmdeg, romelic Zlieris kalmiT aris gamoxatuli „mosesxisa<br />
da movalis“ TxzulebaSi. is movaxSeni, vinc unda yofiliyvnen,<br />
sul erTia, Tumca <strong>somx</strong>ebs vgoneb, radganac maSindeli Cveni<br />
moqalaqobrivi cxovrebisa da kulturis centri iyo zemoqarTli,<br />
anu mesxeTi, mosazRvre <strong>somx</strong>eTisa da aReb-micemobaSi<br />
<strong>somx</strong>ebs arc maSin eZinebodaT, xolo Semdeg saukuneebSi rac<br />
moxda da rac exla xdeba, yovelis nakiTxis da Segnebulis<br />
qarTvelisaTvis cxadia. kldia kldia». kldia (avtoris fsevdonimi-a.u.)<br />
„iveria~ „iveria~ „iveria~ 1902 1902 w. w. 170 170<br />
170<br />
tfilisi, tfilisi, 11 11 agvisto<br />
agvisto<br />
«grigorianT eklesia saqarTveloSi, rogorc rusobamde,<br />
ise mas Semdeg, pativiscemiT epyroboda qarTvel grigorianT<br />
enas da zne-Cveulebas. wirva-locvis gasagebad mihmarTavda<br />
saxarebis qarTulad kiTxvas, qarTulad galobas da qadagebis<br />
qarTulad Tqmas. grigorianT locvani, rogorc „dilis naTelo“<br />
da sxva, ise wirvis wesi, qarTulad naTargmni, amas yovelsave<br />
cxadad hmowmobs. qarTuli ena pativ-debaSi iyo, agreTve,<br />
grigorianT samrevlo skolebSi da <strong>somx</strong>urs aswavlidnen dedaenis<br />
saSualebiT.<br />
am asis wlis winad, roca saqarTvelo Taviss beds ganagebda,<br />
saqarTvelos grigorianT sasuliero mTavroba damokidebuli<br />
iyo qarTvelT saero mTavrobis nebasa da survilzed da<br />
qarTuli ena cxovrebis saxsrad hqonda miCneuli. grigorianT<br />
samRvdeloeba qarTuls mwignobrobas etaneboda da ara erTi<br />
wigni mogvepoveba misgan qarTulad SeTxzuli, <strong>somx</strong>uridan na-<br />
Targmni da gadawerili.<br />
aseTi mimarTuleba gamohyvaT grigorian mRvdlebs mecxramete<br />
saukuneSiac, roca saqarTvelos marTva rusis xelSi gadavida.<br />
magram rusTa mTavrobas saqarTveloSi gauCnda axali<br />
sazrunavi, romlis gaZRola SeiZleboda mxolod saxelmwifo<br />
saerTo interesebTan SeTanxmebiT. qarTveli grigorianoba bedis<br />
anabara darCa da, hnaxes Tu ara terterebma, rom damSleli<br />
da damyenebeli aRaravin iyo, zegardmo brZanebiT, niadagi moumzades<br />
aRorZinebisTvis lukas da ioseb (arRuTaSvilTa) kaTalikos-<br />
Ta miswrafebas, _ rom saqarTvelos daWirveba haiastanis dalxineba<br />
yofiliyo. am miswrafebam, rogorc viciT, frTebi Seisxa<br />
kaTalikosis gevorq meoTxis droidan im zomamde, rom qarTuls<br />
enas, rogorc qarTvelT grigorianT eklesiaSi, ise samrevlo<br />
skolebSiac suli amohxades, eqsoriad gandevnes da maswavleblebi<br />
daiTxoves, radganac qarTulis eniT aswavlidnen skolebSi<br />
(moigoneT gorelis maswavleblis saakovis saqme).<br />
aseTma gankargulebam dahgmo, rogorc qarTvel grigorianT mrevlis<br />
simarTle, ise saxareba-samociqulos zneoba, ra aRiara pavle mociqulis<br />
sityvebi ukuRmarTad-sulisaTvis didi sargeblobaa gaugebaris<br />
eniT locvao. devna da ugulebel yofa qarTulis enisa<br />
warmatebiT midis win dRes da amis moTaved Seqmnilia tfilisis<br />
qarTl-kaxeT-imereTis qarTvel grigorianTa sasuliero konsistoria,<br />
romelsac amas winad kidec ukadrebia da miuweria qarTvel<br />
marTlmadidebelT sasuliero gamgeobisaTvis: dauSaleT dekanoz<br />
solomon SoSiaSvils qadageba, Torem grigorianebi dadian yuris<br />
sagdebelado. es magaliTi sakmao sabuTia imisa, rom qarTvel<br />
grigorianebisTvis <strong>somx</strong>urad wirva-locvasa da qadagebas niadagi<br />
ara aqvs da mxolod Zaladmacxovneoba gamodis.<br />
qarTveli grigoriani danatrebulia dedaenazed wirva-locvis<br />
mosmenas da mis samarTlian natvras-ki awindeli tertera arad<br />
agdebs. . . rad ar aTxovebs yurs im zneobriv sulier satanjvelsa,<br />
romelic adgaT qarTvel grigorianebs TavianT wirva-locvis<br />
mosmenisagan ucxo, gaugebaris eniT, romelic namdvil <strong>somx</strong>ebsac-ki<br />
ar esmiT.<br />
ara, qarTvel grigorianT samrevlo skolebi xalxis interesebs<br />
unda emsaxurebodes... amitom qarTuli ena savaldebulo<br />
sagnad unda iyos gadaqceuli qarTvel grigorianT samrevlo<br />
skolebSi, xolo nersesis seminariaSi, romelic tfilisSia, qarTuls<br />
garda unda iswavlebodes qarTulad qadagebis Tqmac».<br />
„iveria~, „iveria~, „iveria~, 1902., 1902., #175<br />
#175<br />
narkvevi<br />
narkvevi<br />
«Cvenma gazeTma ramodenime werili dabeWda imis Sesaxeb,<br />
rom saqarTveloSi mcxovreb grigorianTa Soris qarTveli
232 233<br />
grigorianobac aris. grigorianT samRvdeloebas ramodenime<br />
eklesia aqvs dasakuTrebuli iseTi, rom Zvelad marTlmadideblis<br />
yofila... qarTvel grigorianT simarTle moiTxovs-qarTuli<br />
ena, rogorc maT ekklesiaSi, ise maT samrevlo<br />
skolebSi pativcemuli iyveso.<br />
rogorc mosalodneli iyo, es ambavi ar iama <strong>somx</strong>is<br />
motertere gazeTs „nordars“. ama agvistos 17 dRis<br />
mowinave werilSi brZanebs, sxvaTa Soris, rom „iveriis“<br />
publicistebma gamoigones es ambavi mxolod imisTvis,<br />
rom: „qarTvelebis ricxvi gaadidon, qarTuli ena gaavrcelon,<br />
riTac fiqroben, qarTvelTa elementi gaZlierdebao“.<br />
Semdeg gazeTi ganmartavs: sxva qveynebSi <strong>somx</strong>ebi kidev<br />
laparakoben <strong>somx</strong>urs da saqarTveloSi-ki veRarao, magram<br />
es imiT aixsneba, rom: „qarTuls Zlier male swavloben<br />
<strong>somx</strong>ebi, advili enaa imdenad, rom SuadRemde Sei-<br />
Zleba iswavlos kacma da saRamomde iseve advilad daiviwyoso“.<br />
movaxsenebT „nordaris“ redaqcias, rom qarTvel grigorianT<br />
saqme Cven ki ar gamovigoneT, aramed yuradReba<br />
mivaqcieT mas, rogorc sinamdviles da zneobrivadac valdebulni<br />
varT, davicvaT misi simarTle, romelic Selaxulia<br />
da gaTelili. qarTveloba imdenad Ronieria bunebriv, rom<br />
erTi saukunis ganmavlobaSi TiTqmis erTi eqvsad iqca,<br />
raic iSviaTia statistikis istoriaSi. mas wined, rogorc<br />
istoria mowmobs, qarTvel mefeTa politikam ar icoda<br />
pan-iverizmi (sruliad qarTveloba) da principi: cujus<br />
regio, ejus religio (visic qveyana, misive sarwmunoeba),<br />
Torem, SesaZlebelia, davac aRar atexiliyo. ase rom, Tu<br />
vinme SegviTvistomda, is Rvawlia qarTvelis piradis Rirsebisa,<br />
misi bunebaziarobisa, romelic, samwuxarod moikosmopolitikebs<br />
xolme Cvenda savnebeladac. rac Seexeba<br />
imas, qarTuli advilad Sesaswavlia da adviladve dasaviwyebelio,<br />
ocnebianis imediT uTqvams „nordars“, egeb qarTvel<br />
grigorianis ga<strong>somx</strong>ebaSi xeli aravin SegviSaloso da<br />
ise gava<strong>somx</strong>oT, rom <strong>somx</strong>urTan ara Tu qarTulic icodnen,<br />
aramed ise davaviwyoT, RonisZieba aRar eqmnes karis<br />
mezobels qarTulad gamoelaparakoso».<br />
„iveria~, „iveria~, 1902 1902 w., w., #178<br />
#178<br />
„somexTa „somexTa da da qarTvelTa qarTvelTa urTierToba~<br />
urTierToba~<br />
«„iveriis“ „iveriis“ „iveriis“ werils qarTvelTa da somexTa erTobis Sesaxeb<br />
b-nma liunma ama agvistos 11 dRis „mSakSi”, ai, ra pasuxi gasca:<br />
„...qarTul „iveria“ gazeTsa „mSakis“ 152 nomerSi dabeWdili<br />
Cemi saubari sruliad gadmouTargmnia. qarTvelTa es yovlad<br />
Zveli gazeTi mJave patriotobis, saero baqiaobis, Sovinizmis<br />
organo iyo Tavadis ilia WavWavaZis dros. roca <strong>somx</strong>iWamioba<br />
modad Semovida, Tavadis ilia WavWavaZis organo Tavisis mZvinvarebiT<br />
daigdo iseTma sneulebam, rom adamians Tavze Tma aeSleboda.<br />
yovlis zomisa da sazRvris daviwyebiT miaRwia im xarisxsa,<br />
rom somexTa Jletis dros osmalebs icavda da Sxamianis eniT<br />
oxunjobda berlinis kongresis 61 muxlis asagdebad.<br />
upirveles yovlisa, Rrma mwuxarebiT unda SevniSno, rom<br />
qarTuli gazeTi Cemda momarT did SecdomilebaSi Cavardnila.<br />
imas mosCvenebia, rom qarTvelTa erTobis mimarT winaswar vazrianobde,<br />
rom kacis moZuleobiT damJavebuli mwerali viyve. Cems<br />
movaleobad vTvli, winaaRvudge aseT cdomilebas.<br />
Tu gaxsovT, Cems saubarSi vaxsene is garemoeba, rom qarTvelsa<br />
da osmalos TiTqmis erTnairis sityvebiT hsurs, <strong>somx</strong>is eri<br />
ar iyoso. rogorc mogexsenebaT, me-ki ar vyofilvar qarTvlis<br />
da osmalos aseTis mowmobis yuris mgdebeli, aramed erTi<br />
rusis mwerali, romelsac daubeWdia mTeli tomi... osmalo<br />
ambobs, Tu undaT somexTagan aRar ivnebodnen, eCmiaZini unda<br />
daaqcion, kaTalikosoba an gaauqmon, an gadaitanon peterburgsao.<br />
TiTqmis erTsa da imave sityvebs imeorebs qarTvelic. amas<br />
ukvirs, roca sjian, <strong>somx</strong>ebs ekklesia aqvTo. ara, ekklesia ki ara,<br />
samoqalaqo dawesebuleba ariso, ambobs igi. hgavs Tu ara, ar<br />
vici, ramdenad simarTliT Cauweria rusis avtors qarTvelis<br />
da osmalos naTqvami. arc is vici, namdvilad arseboba hqondaT<br />
im mowmeebs, Tu avtors azrad mosvlia is mowmoba.
234 235<br />
„iveria“ sityvasac ar ambobs mis gasasworeblad, pir-iqiT,<br />
TviTonac TiTqmis imeorebs imav sityvebs. esreT ambobs, <strong>somx</strong>ebs<br />
undaT ga<strong>somx</strong>eba qarTvelebisao. rogorc mogexsenebaT,<br />
qarTvelTa SesaniSnavma kacT-moZule mecnierma xaxanaSvilma kidec<br />
gadaswyvita, saqarTvelos qarTulad molaparake <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebiki<br />
ara, qarTvelebi arian, mxolod lusavorCakanobis aRmsarebelio.<br />
„iveria“, am saSinel gadawyvetilebazed dafuZnebuli, ambobs:<br />
Tu saqarTveloSi <strong>somx</strong>ebi arian, isini mevaxSeebi arian,<br />
aRmosavleT saqarTveloSi rom cxovroben, marto isini arian<br />
<strong>somx</strong>ebio...<br />
naxeT, „iveria“ mekiTxeba, ra giyves qarTvelebmao! nu Tu<br />
qarTvelebs daugdiaT TavianTi samSoblo da wasulan sacxovreblad<br />
haiastanSi, mevaxSeobas dadgomian, somexTa ekklesiebi<br />
dautacniaT, dausakuTrebiaT <strong>somx</strong>is siZvelenio...unda sTqvas,<br />
Tu <strong>somx</strong>ebmac egre Caidines saqarTveloSio.<br />
gakvirvebiTa da mwuxarebiT vxedav, rom ganaxlebuli „iveria“<br />
jer kidev ganagrZobs cxovrebas ilia WavWavaZeebisa da<br />
akaki wereTlebis bavSvuris bodviTa. sapasuxod arc mocaleba<br />
maqvs, arc gunebaze var. vityvi mxolod imas, rom mec mosuli<br />
var da movsulvar saqarTveloSi im mizeziT, rom aravis dauSlia<br />
CemTvis. rkinis gzis sadgurze bileTi momces tfilisamde,<br />
tfilisSi saxli daviqirave da, roca mivdivar puris sayidlad,<br />
aravina mTxovs „iveriis“ redaqciis mowmobas, rom xeli<br />
maqvs am qalaqSi vicxovro da puri vWamo. agreTve viswrafvi<br />
gamovacxado sajarod, _ sruliad winaaRmdegi ar viqnebi, ukeTu<br />
umal meore dResve „iveria“ Cven yvela somexs gagvyris mSvenieris<br />
qarTlidgan da gagvgzavnis Cvens namdvil samSobloSi».<br />
„iveria“, „iveria“, 1902 1902 w., w., w., #179<br />
#179<br />
tfilisi, tfilisi, tfilisi, 23 23 agvistos agvistos<br />
agvistos<br />
«Cveni gazeTis mdgomareoba im Tavidanve metad gamorkveuli<br />
iyo: emsaxureboda mxolod WeSmarit mamuliSvilobas, hqadagebda<br />
Tavis pativiscemas, rom sxvaTaganac pativiscema hqonoda<br />
da maTac pativs scemda agreTve. es pativiscema, Cvenis Tavis<br />
iqneboda Tu sxvisi, yovelTvis Seicavda mxolod iseT saero<br />
Rirsebas, romelic gamaupatiurebels medgrad ebrZoda da arc<br />
Tavis Tavs akadrebda, rom igi vinmesTvisme avad exsenebina. ase<br />
eWira Tavi <strong>somx</strong>ebTanac _ Tu daugmia <strong>somx</strong>is cudi ram zne-<br />
Cveuleba, daugmia kerZoobiTad, ramdenadac Cvens qveyanaSi gamouCenia<br />
zogierT maTgans, Torem <strong>somx</strong>is ers pativiscema da keTilad<br />
xseneba qarTvelTagan ara hklebia. amas gvimtkicebs TviT „<strong>somx</strong>i-<br />
Wamia“ mwerlebis ilia WavWavaZisa da akaki wereTlis samwerlo<br />
moRvaweoba da is garemoebac, rom <strong>somx</strong>oba, ise, rogorc<br />
frangoba, Cvens ers rjulis gamosaxatavad miuRia, grigorianobisa<br />
da kaTolikobis magier. ase rom „mJave patriotobas,<br />
saero baqiobas da Sovinistobas“ ilia WavWavaZis „iverias“<br />
veravin daswamebs, Tu ar Cveni mwerlobis xami da sxvisi<br />
damjere. ar gvaxsovs, rom imave WavWavaZis xelSi an merme<br />
„iverias“ somexTa JletisTvis gulgrilad ecqiros da berlinis<br />
kongresis 61 muxli aegdos, isic Sxamianis oxunjobiT.<br />
Tu saqarTvelos <strong>somx</strong>obas haikianT ers ver uwodebT, amisi<br />
sruli simarTle gvaqvs... haikianT saqme CvenTvis gare saqmea<br />
da srulis TanagrZnobis Rirsi, magram, rogorc vnaxavT, haikianT<br />
azgaserTa mcireodeni miswrafebis mimarTuli ki, rom<br />
saSinao saqmed gagvixadon, brZolas ar moviSliT, Tu gind<br />
Zviradac dagvijdes... Cveni urTierToba gamwvavebuli iyo da<br />
sagani gamwvavebisa, rac exlaa, maSinac is iyo.<br />
qarTvelT grigorianTa saqme, romelsac „mSakma“ „nor-dariseburis“<br />
TvaliT Sexeda da ar unda daijeros maTi qarTveloba,<br />
pirvelad aRZra Cvenma TanamSromelma kldiam... terteras anaforas<br />
Zali da madli mxolod „nor-daris” TvalSi aqvs da rad<br />
ecilebian mas aseT sasoebas?.. gana sawyenad unda mieRo „mSaks“,<br />
rom Cven moviTxoveT Zveleburad qarTvel grigorianT ekklesiebsa<br />
da samrevlo skolebSi qarTuli ena jerovnad pativcemuli<br />
iyveso. amiT xom gansacdelSi ar Cavardeboda haikianT<br />
eroba saqarTveloSi, sadac mkvidrobs qarTvelTa eri, sjulieris<br />
simarTlis mqonebeli, ori-aTasis wlis mosaxle Tavis<br />
miwa-wyalze...<br />
gulwrfelad movaxsenebT „mSakis” redaqcias, rom ilia<br />
WavWavaZisa da akaki wereTlis samwerlo moRvaweoba da azri
236 237<br />
<strong>somx</strong>is mevaxSeebisa da azgaser-Sovinistebis Sesaxeb „bavSur<br />
bodvad“ ar migvaCnia da, Tu metis ara, naklebis mxneobiT ar<br />
ganvagrZobT Cven, axali patronebi „iveriisa“, <strong>somx</strong>is mevaxSeebisa<br />
da azgaser-Sovinistebis uwyalo devnas. medgrad SevebrZviT<br />
maT mier saqarTvelos moqalaqobrivadac dapatronebis<br />
miswrafebas. Cven aravis gavyriT „Svenieris qalaqidan“, miT<br />
umetes, arc <strong>somx</strong>ebsa, radganac Cven, qarTvelebi, stumarT-moyvare<br />
varT. magram isic viciT, rom stumars Tu xani gadauvida,<br />
spilenZad iqceva, xolo Tu Ramis gaTevasac ar dasjerda da<br />
mZimed mokalaTebuli mohyva: stumroba meyofa, amieridgan maspin-<br />
Zeli me TviTon unda viyovo, aseT stumars yoveli maspinZeli<br />
moaxsenebs: rogoric moxval svinao, iseTi waxval Sinao.<br />
„gulsavsed mosurneni varT, rac SeiZleba male moeswron<br />
isini, _ viTom-da qarTveli patriotebi, _ im sanatrel dRes,<br />
roca Cven haistanSi davbrundebiT; magram sad wavideT, haistanica<br />
da mrTlad mcire aziac saqarTvelo yofila, urartebi<br />
da xeTelebi qarTvelebi yofilan, rogorc qarTvelma mecnierebma<br />
gadagviwyviteso“, _ dacinviT gveubneba b. l-iuni. Sesa-<br />
Zloa asec iyos, magram, RvTis madliT, jer saqme ise ar gagvWirvebia,<br />
magisTana daZvelebul Tamasuqebs gamovekidoT miwis mflobelobis<br />
saqmeSi, im miwa-wylisaTvis, romelic exla Cveni samkvidro<br />
aRar aris. urartebisa da xeTelebis qarTveloba qarTvel<br />
mecnierT ar gadauwyvetiaT. TviTon Tqvenis piriT brZanebT<br />
Cvens urartobas, roca Cvens qveyanas vrastans, vrastans, vrastans, urastans urastans, urastans ese<br />
igi uris uris uris samkvidros, xolo Cvens xalxs vir vir (axali formiT<br />
vrac vrac) vrac uwodebT, saidganac warmodga berZnul-romauli iveria iveria. iveria<br />
mogexsenebaT es ur ur iyo Temi qaldisa qaldisa, qaldisa saidanac gamovida abraam,<br />
anu karduxi (berZenTa kardu-xi kardu-xi, kardu-xi ese igi kardu-eli kardu-eli; kardu-eli xi qarT.<br />
megr. = Svilsa) da im adgils dResac ewodeba qurTistani qurTistani,<br />
qurTistani<br />
ese igi qurTis qurTis samkvidro... xeTelebisve eseve iTqmis. Cven<br />
TviTon amogvikiTxavs wlevandelis „mSakis“ erT-erT werilSi,<br />
romelic germaniidan iyo gamogzavnili, rom xeTuri lursmuli<br />
warwerebi amoikiTxeba qarTulis enis SemweobiTo. aseTi<br />
azri SeudgeniaT germanel mecnierebs xeTelTa vinaobis Sesaxeb<br />
da qarTvelTa mecnierebi aq ra SuaSi arian.<br />
Cvens simarTles rom „qvaTa RaRadi“ ar amtkicebdes, ra<br />
gveSveleba, xom pirs dagvicoben Tu Tqveni Sovinistebi ara,<br />
sxvebi mainc: ar viciT, vin yrixarT, saidgan moTreulxarT, nadir<br />
xalxTan saqme ara gvaqvso. ara, arqeologia Zlier saWiroa<br />
Cvenis istoriisaTvis, xolo es ukanaskneli kidev Cveni samoqalaqo<br />
sakiTxebis gamosarkvevad. amitom „CvenTvis dRis siaved<br />
da varamad“ yvelaferi SeiZleba iqnes, rasac Cvens cxovrebasTan<br />
ase Tu ise kavSiri aqvs. vicavT yovels kargsa da Zvelsa,<br />
viTvisebT yovel kargs axalsa da arc aravis winaSe ar mogvaqvs<br />
Tavi, viciT-ra fasi Tavis qebisa da znedac ara gvWirs „kaci-<br />
Wamioba“, radganac kaciWamia ufro mimxtomia da Cven-ki, rogorc<br />
damxdomi, iZulebulni varT, Tavi ar SevaWmevinoT Semoseulsa da<br />
vibrZodeT mis mosagerieblad». („iveria“, 1902 w., #179)<br />
„iveria“, „iveria“, 1902 1902 w. w. #181 #181<br />
#181<br />
«... unda gamovtydeT, rom im friad sayuradRebo sagnis<br />
gamokvlevaSi, arian da iyvnen Tu ara qarTvelTa Soris grigorianebi,<br />
<strong>somx</strong>urma gazeTebma mecnierul simSvides moklebuli<br />
msjeloba gamoiCines. Cvenis azriT, es garemoeba naTlad amtkicebs,<br />
rom TviTon <strong>somx</strong>ebi darwmunebulni arian da TavianT<br />
istoriul wyaroebidan kargad ician, rom did-Zalma qarTvelobam<br />
odesme grigorianoba miiRo.<br />
... xucianci ambobs, ded-mama haiastenelebi myvandneno, xolo<br />
saqarTveloSi Cven <strong>somx</strong>ebma <strong>somx</strong>uri ena ar vicodiT da qarTulad<br />
vlaparakobdiTo. maS, sCans, misi mSoblebi qarTvel mar-<br />
Tl-madideblebisagan imiT ganirCeodnen mxolod, rom <strong>somx</strong>uri<br />
rjuli swamdaT. mere is qarTvelni, romelTac odesme grigorianoba<br />
miiRes, vin iyvnen – somexni Tu qarTvelni? mama xuciancisa<br />
daibada saqarTveloSi, laparakobda mxolod qarTulad,<br />
_ cxovrebiT, yofa-qceviT, CveulebebiT arafriT ganirCeoda<br />
qarTvelisagan, xolo grigoriani iyo sarwmunoebiT; gana, amiT<br />
ar mtkicdeba, rom is qarTveli iyo da ara haiastaneli?!<br />
Cvenis mxriv, davarwmunebT haiastanelebs, rom qarTvel grigoriani<br />
Zalian wminda Semnaxvelia <strong>somx</strong>uris nacionalurisa da<br />
rjulis gansakuTrebul TvisebaTa. es mtkicdeba aTiaTasjer.
238 239<br />
qarTveli mahmadianebisTana TavianT rjulis Semnaxavi naklebad<br />
moipoveba mTel mahmadianobaSi. kidev imitoma varT Cven<br />
qarTvelni gulnatkenni, rom Zala da niWi imaTi, vinc Cvens<br />
sarwmunoebas ganSorda, gamoadga sxva erTa progress da ara<br />
Cvenis erisas. swored amitoma gvaqvs sainteresod, rom qarTveli<br />
grigorianebi darCnen qarTvelebad da Tavisi ena kargad<br />
daicvan da ar waalekinon Tavi im talRas, romelic, rogorc<br />
„nor-daris“ redaqcia amJRavnebs, qarTvel marTl-madideblebsac<br />
ki gviqadis ga<strong>somx</strong>ebas».<br />
„iveria“, „iveria“, 1902 1902 w., w., w., #185<br />
#185<br />
«rogorc „iveriis” mkiTxvelebs moexsenebaT, qarTvel grigorianTa<br />
Cqara ga<strong>somx</strong>ebis surviliT „nor-darma“ viTom ioxunja<br />
_ „qarTuli iseTi enaa, rom advilad SeiZleba SuadRemde<br />
daiswavlos kacma da iseve advilad daiviwyos saRamomdeo“.<br />
pasuxad am oxunjobisa, romelic <strong>somx</strong>is niWs saxels utexs,<br />
Cven movaxseneT, sxvaTa Soris, „nor-darsa“: eg rom marTali<br />
iyos, sparseTSi myofi qarTveloba dRevandlamde ar SeirCenda<br />
deda-enaso. „nor-darma“ sixaruliT SeniSna: „sparseTSi myofi<br />
qarTveloba gasparsebula da qarTulad aRar laparakobso“.<br />
... gazeTi Cvengan Txoulobs faqtebs qarTvelTa grigorianobisas,<br />
TiTqo abaSiZeebis, gvelesianebis, duCaiZeebis, lomiZeebis,<br />
muCaiZeebis, qavTaraZeebis, CxeiZeebis, wereTlebis da sxva<br />
mraval qarTvelTa grigorianoba ambavi da sabuTi ar iyos, sxva<br />
rom ara iyos-ra, da TviTon ki ar erideba sicruec pentos,<br />
roca ujobs. gansvenebuli aTam onikaSvili, romelic sparseTidan<br />
iyo gadmosaxlebuli da b-n aRniaSvilis wigni „sparseTi da<br />
iqauri qarTvelebi“ dRisgan ucxadesad amtkicebs, rom sparseTSi<br />
myofi qarTveloba dResac qarTuls laparakobs.<br />
exlac, agvistos 29 ricxvis „nor-darSi“, b-ni spandarianci<br />
kidev mohyolia wuwuns-qarTvel patriotebs hsurT qarTvel<br />
grigorianebis gamoCxrekiT qarTvelTa ricxvi gaamravlono, da<br />
daicineba, qarTveli patriotebi <strong>somx</strong>obasa da eklesiebs ise<br />
Semogvecilen, „TiTqos <strong>somx</strong>is sazogadoeba da misi ekklesiebi<br />
tyis panta iyos, krifon da Wamono“.<br />
kidev unda movaxsenoT „nor-daris” redaqcias, rom<br />
saqarTveloSi grigorianebi erTi wili wminda qarTvelobaa,<br />
meore _ gaqarTvelebuli <strong>somx</strong>oba da mesame _ wminda sisxlis<br />
<strong>somx</strong>oba. somexTa gaqarTveleba da miT qarTvelT gamravleba<br />
moxda yovelis politikis gareSe da didi xnis ambavic aris.<br />
maSasadame, Cven ki ara, <strong>somx</strong>is azgaserebs hsurT, CvenTan Sesisxlxorcebuli<br />
da SeTvistomebuli grigorianoba aTasnairis<br />
RvarZlis TesviT mogvaSoron da azgaseroba gaavrcelon maT-<br />
Si. Cven-ki ara, pir-iqiT, <strong>somx</strong>is azgaserebi fiqroben, rom<br />
qarTveloba da misi ekklesiebi panta iyos, rom krifon da<br />
Wamon. aki krifes da Wames kidec!. is dro, roca tfilisis<br />
moednebze batonebs ymebi da monebi gamohyavdaT gasayidad da<br />
es sawylebi iZulebulni iyvnen, axali batonebis xelSi gadasvlis<br />
Semdeg maT nebasa da rjulzed evloT, samudamod dainTqa<br />
saukuneTa wyvdiadSi. erTi gvaris metic rom ar iyos grigoriani<br />
qarTveloba, maSinac ver davTmobT maT sulier tyveobas<br />
da moviTxovT maTi simarTle aRdgenil iqmnas».<br />
„iveria“, „iveria“, 1902 1902 w., w., #201<br />
#201<br />
akaki akaki _ „gamowveuli „gamowveuli pasuxi”<br />
pasuxi”<br />
«`zogjer sinidisic kargi saqoneliao“, ambobs vaWruli<br />
andaza da sCans, rom es mcneba aRar mohgonebiaT „mSakelebs“,<br />
roca cilsa swamebdnen qarTvelebs, rom isini, kacis-Wamia iliasa<br />
da akakis SegonebiT, mtroben da sdevnian <strong>somx</strong>ebso... aba erTi<br />
migviTiTon da gviTxran: sad da rodis uTqvams romelime<br />
qarTvels <strong>somx</strong>ebis samtro-sazaralo ram? da Tu maTi ukuRmarTobis<br />
sawinaaRmdego sityva mtroba hgoniaT, eg sxva aris!<br />
romelime eris mtroba da devna qarTvelis bunebis sazogadod<br />
Seuferebelia. piriqiT _ qarTveli istoriulad gulkeTilia,<br />
buneba-Tanaziari, bevris amtani da ufro metis kidev mimtevebel-<br />
Semndobi. amas me istoriuli simarTle malaparakebs da ara<br />
erovnuli fanatizmi. „Seiyvare moyvasi Seni, viTarca Tavi Senio“<br />
da „miuteve, raTa mogetevoso“, es aris qva-kuTxedi qristes<br />
moZRvrebisa da qarTvelebic amaze amyareben Taviss erovnebas;<br />
maT gareT onavroba da SigniT wurbeloba ar SemCneviaT. qarTve
240 241<br />
lis xmali mxolod mtris mosagerieblad, fargvarad, amodioda<br />
qarqaSiT da, dascxreboda xolme mteri Tu ara, qarTvelis<br />
gulis-wyromasac mizezi aRar hqonda. mtrobas moyvrobiT<br />
uxdidnen. saukuneebis ganmavlobaSi mahmadianTagan nawvaleb<br />
qarTvelobas kargi guli aRar unda SerCenoda maT Sesaxeb,<br />
magram, miuxedavad yovelifrisa, saqarTveloSi myof mahmadianebs<br />
mainc kidev lmobierad epyrobodnen...<br />
adre, im TaviTve, iwyo carva <strong>somx</strong>ebis bedman da, Tu maTgan,<br />
Cveulebrivad gazviadebul kilikiis mefobas ar miviRebT mxedvelobaSi,<br />
mexuTe saukuneSive dahkarges maT erovnuli damoukidebloba<br />
da im gaWirvebaSi myofs, vin uwvdida Zmurad da megobrulad<br />
xels, Tu ara saqarTvelo? gana cota Rvawli dasdva<br />
daviT aRmaSenebelma sa<strong>somx</strong>eTs? mefe giorgi mesame ar iyo, rom<br />
ramdenime aTi-aTasi qarTveli meomari umsxverpla <strong>somx</strong>ebis<br />
keTildReobas da qarTvelebis sisxliT morwyo anis midamo?<br />
Tamar mefis lmobierad maTi mopyroba da qarTvelebTan gaTanasworeba<br />
umagaliTo ar iyo, im drois mixedviT, istoriulad?<br />
da es araCveulebrivi simarTlis moyvareoba da sulgr-<br />
Zeloba gana dasaviwyaria? romeli erTi gavixsenoT?...<br />
qarTvelebs sanamdi-ki SeeZloT sagareoTac frTebis gaSla,<br />
sazRvar-gareTac esarClebodnen <strong>somx</strong>obas da bolos, roca garemoebam<br />
maTac frTebi Seakveca da martoRa, mxolod, samSoblos<br />
sazRvarze idgnen garSemortymul mtrebis mosagerieblad da<br />
meti rom aRara SeeZloT-ra, mtrisgan aoxrebul da usaxlkarod<br />
darCenil <strong>somx</strong>obas samSoblos kars uRebdnen, rom mama-<br />
Svilurad SeexiznaT. wylulze malamos adebdnen da<br />
anugeSebdnen...„modiT, Svilebo da, ai, rac moucia RmerTs, ga-<br />
ZlevT sarCo-sabadeblad da masTanac kidev CvenTan erTad erovnul<br />
Tanasworobasaco... moisveneT da Cven-ki, madloba RmerTs, imdeni<br />
Zal-Rone kidev SegvrCenia, sazRvarze davdgeT mtrebis mopirdapired,<br />
rom movigerioT da, rogorc Cveni sakuTari col-Svili,<br />
ise Tqvenic maTTan Tanasworad gansacdels gadavarCinoTo.<br />
Tqven-ki mxolod Sin darCiT, vaWrobas mihyaviT xeli, radgan<br />
vaWrobac erovnul arsebobis erTi dargTaganiao.~<br />
da, marTlac, rodesac saqarTvelos maRali wodeba sazR-<br />
varze sisxls anTxevda da dabali wodebac im samsxverplo<br />
sisxls zed oflsac awuravda, SemoxiznulTa gadasarCenad da<br />
gamosakvebad, isini (<strong>somx</strong>ebi) maSin adliTa da sasworiT xel-<br />
Si soflebad dafarfaSobdnen uSiSrad da qonebas iZendnen da<br />
Tanac maspinZlebs ajerebdnen: Tqveni da Cveni vis gauyvia? Cvenc<br />
Tqvenive varT da Cveni SenaZenic amave qveynis ariso. swamdaT es<br />
sityva gul-ubryvilo qarTvelebs da Semoxiznulebis gulSi<br />
nadebs vera hxedavdnen. arc erTi iWvi ar SeutaniaT maT naTqvamze,<br />
Tumca ena-tkbil Tav-mokatunebul „viTomda moZmeebs“<br />
Tavisi sityva arc erTxel ar ganuxorcielebiaT da qarTvelebTan<br />
erTad qveynis sasamsaxurod uReli ar gauweviaT. pir-iqiT,<br />
arc erTxel ar dasdgomiaT qarTvelebs Savi dRe, rom aq<br />
<strong>somx</strong>is TiTs ar eCxikinos. Sors rom ar wavideT, aqve gadavxedoT<br />
tabaxmelas da is gvetyvis, Tu ra moulodnelis da<br />
uRmerTo RalatiT daiRvara qarTvelebis sisxli aq, rodesac<br />
svimon mefe tyved CauvardaT xelSi TaTrebs. da vin iyo is<br />
iuda, qarTvelebisagan Zmad nagulebi, sandod arCeuli da amaRlebuli?<br />
somexi karapeta yorRanaSvili. vin aqezebda da<br />
agulianebda irakli mefisa da mTlad saqarTvelos samtrod<br />
ganjis mflobels jevaT-xans, Tu ara somexi arzumana? vin<br />
moiwvia xoja-xani da aaklebia da aaoxrebia qalaqi. vin miugzavna<br />
winamZRolad artema araraci sparselebs? vin gauRo maT<br />
cixis karebi da Semoiyvana tfilisis asaoxreblad, Tu ar<br />
maSindelma meliqebma. TviT <strong>somx</strong>is kaTolikosebic-ki, magali-<br />
Tad, Rukasi da ioseb, mis nacvlad, rom locva-kurTxeviT moexsenebiaT<br />
is eri, romelmac Zmoba da erToba gauwia da imdenaT<br />
Seitkbo da pativi sca maT qristianobas, rom mza-mzareulad<br />
saydrebic-ki dauTmo da mama-papaTa wva-dagviT anageb taZrebSi<br />
mesakuTreebad Seiyvana, locva-kurTxevis miniWebis nacvlad,<br />
saidumlo SeCvenebas ugzavnidnen da Tan scdilobdnen saSviliSvilo<br />
xafangis dagebas. amas, gana, ara hxedavdnen Cveni Zvelebi,<br />
magram mainc ver imetebdnen guliT <strong>somx</strong>ebs da Tavs atyuebdnen<br />
ujero mosazrebiT: amas kerZo pirebi sCadiano!... ar ejeraT,<br />
rom is TiTo-orola saerTo, saero mcnebisa da miswrafebis<br />
wamonaSobebi iyvnen. sakvirvelia, riTi aixsneba es, erTi mxriv
242 243<br />
gulwrfeli ndoba da siyvaruli, da meoriT _ mtroba da<br />
gautanloba? „wyal-waRebulma Tu xeli Caavlo mimSvel-mcuravs,<br />
CaiTrevs da daaRrCobso“, amboben da <strong>somx</strong>ebic ase eWidebodnen<br />
qarTvelebs: undodaT, rom axali samSoblo, danakarg samSoblos<br />
samagiero eSovnaT da aRTqmiT miaCndaT saqarTvelo _<br />
qarTvelis sikvdiliT hsurdaT <strong>somx</strong>is mkvdreTiT aRdgineba.<br />
es Secdoma iyo maTis mxriv, magram Cvenc mainc kidev amas<br />
yovelifers daviviwyebdiT, rom dRevandeli <strong>somx</strong>oba mama-papis<br />
Zvel anderZs ar imeorebdes kidev am Cvens droSi.<br />
...rasac dRes „mSakelebi“ amboben „Zmobisa da erTobis“<br />
Sesaxeb, es adrec, im TaviTganve gagvigonia <strong>somx</strong>ebis meTaurebisagan,<br />
magram ...mxolod gagvigonia, Cvenive Tvalebis asaxvevad, da<br />
saqmiT-ki ara gvinaxavs ra! maSin, rodesac, Cven, qarTvelebi,<br />
yovelTvis vyofilvarT da varT amis mowadine. mesamoce wleb-<br />
Sive Cveni saerTaSoriso mcneba Zmoba da siyvaruli iyo. gansvenebulma<br />
giorgi wereTelma es saZmo samoyvro survili<br />
saflavSi Tan Caitana, agreTve, sergi mesxmac. TviT ilia Wav-<br />
WavaZe iZulebuli gaxda „qvaTa RaRadi“ daewera, amave surviliT<br />
iyo gamsWvaluli da didxans uloliavebda <strong>somx</strong>is<br />
axalgazrdobas, rom, egeb, rogorme daviyolio da Sevagono maT<br />
is, rac Cven orivesTvis sasargeblo da sakeTildReo ariso.<br />
TviT me, maTi umorCilesi mona, mosurne ar vyofilvar<br />
yovelTvis „Zmobisa da erTobisa“? gadaaTvalieron „droebis“<br />
furclebi, gadaikiTxon Cemi statia: „lukma gavardes, jamSi<br />
Cavardes“ da maSin mixvdebian Cems ganzraxvas. da, Tu dRes<br />
imedi gadagviwyda, aRara gvjera-ra maTi, es maTive bralia! gana<br />
dro ar aris, Cvenc mivxvdeT, rom: „sityva sxvaa, saqme sxvaa, Sua<br />
uzis didi zRvari?“<br />
Cven gvegona, rom dRevandeli <strong>somx</strong>oba mainc gamoisyidida<br />
mama-papaTa Secdomas, ar gaimeorebda maTgan gadanaxvev gzas da<br />
qarTvelebis Sesaxeb saWir-boroto mcnebas samoyvrod gadaakeTebda,<br />
magram mogvicda lodini- ager, ormoc welze metia,<br />
samtro niSnebis mets verasa vxedavT maTis mxriv. gansxvaveba<br />
is aris, rom Zvelebi ufro frTxilad moqmedeben da eseni-ki<br />
Tavs aRar imalaven. albaT, imitom, rom garemoeba Seicvala:<br />
Zvelad, rodesac xmali sWrida, Zala qarTvelebis xelSi iyo<br />
da, rasakvirvelia, rom Cveni guli moegoT motyuebiT, da axlaki:<br />
rodesac misi adgili qonebam daiWira da fuli sWris,<br />
focxveriviT gamodian da muqariT gviwveven: madloba RmerTs,<br />
Tqveni Sesaxvewari da TqvenTan sabodiSo aRara gvaqvs-rao...<br />
mobrZandiT da vibrZoloTo!..a, burTi da a, moedanio.<br />
aba, samagieros gadaxdac amas hqvian! adrindeli Cveni Zmuri<br />
daxmareba da lmobierad Sewynareba, Cveni mama-papebis uWkuobisa<br />
da politikuri dabrmavebis nayofi hgoniaT da dRevandeli<br />
maTi mediduroba da usamarTlod mopyroba da samtro<br />
ieriSi-ki _ sibrZnisa da SorsmWvretelobis niSani. raRa<br />
gveTqmis?... mWedelma uTxra mopirdapire mters: me is ki ara<br />
mwyins, rom mokvlas mipirebo, is ufro mawuxebs, rom iaraRaT<br />
xelSi Cemive gaWedili xanjali giWiravso. <strong>somx</strong>ebs Cvensa, garda<br />
titvela tanisa da mSieri muclisa, sxva ara moutaniaT ra<br />
da is iaraRi, romelic dRes xelT uWiravT, saqarTveloSive<br />
aqvT monagari, magram ara SromiT da keTil-moRvaweobiT. eh,<br />
asea, Tu ise, axla gvianRa aris amaze laparaki. kidev madloba<br />
ufals, rom dRes CvenTvisac aRara aris-ra dafaruli.<br />
saaSkaraoze sdgas dRevandeli <strong>somx</strong>oba... axlebi warsulsac<br />
epotinebian, rom...daajeron ucxoelebi, rom qarTvelebi arc<br />
arian da arc yofilan odesmeo... mxolod Cven-ki vyofilvarT,<br />
varT da kidec unda viyoTo. istoriuli simarTlec xelSi<br />
gviWiravso!... am saTvalTmaqco mosazrebiT fexiTa sTelaven<br />
Cvens istorias, rom wamoayenon maTganve gadaxveuli da gadayalbebuli<br />
viTomda matianeebi...<br />
tyuilis Tqmas da saTaRliTo sityvas utifari gulTqmac<br />
Tanve axlavs. erTis mqneli meoresac Caidens da, amitomac, Cven<br />
aRar gavimeorebT imas, rasac isini Cven Sesaxeb sityviT avrceleben,<br />
da marto mxolod im faqtebze mivuTiTebT, Zeglebad<br />
rom gamouqveynebiaT da risac gadaTqma da gadafuCeCeba aRar<br />
SeuZliaT: 1) ukeTesi maTi istorikosebi, magaliTad, profesori<br />
patkanovi, warb-Seuxrelad scdiloben daamtkicon: saistorio<br />
rodis ra hqoniaT qarTvelebs, rom istoria hqondeTo?<br />
maTi qarTlis cxovreba terterebisagan sasacilod gamogoni
244 245<br />
li zRaprebiao da vaxtang mefem da sxvebma-ki namdvilad miiReso.<br />
2) maTi naqebi moRvaweebi, magaliTad, ezovi, saocaris<br />
zizRiTa da mZulvarebiT cilsa swamebs qarTvelobas da mis<br />
mier samtrod gamogonil werilebs ara ezovze naklebad cnobili<br />
<strong>somx</strong>ebisave publicisti u. janSievi siamovnebiT hbeWdavs,<br />
im sazizRar cilis wamebas Tavis gamocemul „krebulSi“<br />
da amayad umaxaroblebs qveyanas: ai, an rani yofilan da an dRes<br />
ra Svilebi brZandebian qarTvelebio? 3) eseve publicisti<br />
janSievi Taviss calke gamocemul wignSi, romelsac saxelad<br />
„kavkasiis margalits“ uwodebs, rogorc, viTom da, simarTlis<br />
mqone iuristi, borjoms Suagul <strong>somx</strong>eTad aRiarebs da Tanve<br />
dasZens, rom saniZeebi, muCaiZeebi da sxva Zeebica da Svilebic<br />
sul <strong>somx</strong>is Camomavlobisa ariano, Torem iancebs win raRa<br />
daudgebao? yoveli gvari moxeleoba <strong>somx</strong>ebis xelSiao, ase<br />
gasinjeT, rom xabazebaTa da meetleebaTac <strong>somx</strong>ebi arian, Torem<br />
zarmaci qarTveli da misi Wkua an erTsa da an meores rogor<br />
moaxerxebso? sul am gvari tendenciiT aris gatenili da<br />
axatul-Caxatuli es calke wigni. 4) upirvelesi <strong>somx</strong>ebis<br />
mgosani „qamar-qaTiba“ (rafael patkanovi) erTs Taviss leqs-<br />
Si damReris: wyeuli iyos is somexi, romelmac qarTveli ZiZa<br />
saxlSi Semoiyvanoso da SeCveneba im somexs, romelic qarTvelis<br />
ZuZuTi izrdebodeso. 5) dRevandeli <strong>somx</strong>ebis axalgazrdoba<br />
ucxoeTis sxva-da-sxva qalaqebSi referatebs kiTxuloben,<br />
rom <strong>somx</strong>ebi aRamaRlon da qarTvelebi-ki daamdablon qveynis<br />
TvalSi. „qarTvelebs anbanic-ki Cvenma mesrofma uwyalobao, da<br />
rjulic ninom misca, romelic <strong>somx</strong>is qali iyoo~ da sxvani...<br />
7) <strong>somx</strong>is seminariidan gamosuli diakvnebi samrekloebisa da<br />
Zvel cixe-darbaz-taZrebis saTavemdinac-ki micocaven namalevad,<br />
rom iq zed warwerili qarTuli gadafxikon da nacvlad<br />
<strong>somx</strong>uri „CaupodloRon“, viTom da aqac sa<strong>somx</strong>eTi yofilao<br />
da qveyana moatyuon. aki, kidevac Seacdines grafinia uvarovisa,<br />
romelmac daswera, rom, rogorc zed-warweridan Cans, metexis<br />
sioni <strong>somx</strong>ebis agebuli yofilao. ras moifiqrebda mecnieri,<br />
rom aqac siyalbe iqneboda?<br />
romeli erTi CamovTvalo? am cxovel faqtebze rom mivu-<br />
TiTebT xolme Cven <strong>somx</strong>ebis meTaurebs da maTac rom uaris<br />
yofa aRar uxerxdebaT, viTom-da gul-mtkivneulad ubodiSeben<br />
xolme TanamoZmeebs: marTalia, Semcdarni arian, magram magaT Secdomas<br />
xalxis grZnoba-moqmedebasTan saerTo ara aqvs-rao. egeni<br />
sul sxva arian da namdvili xalxi-ki sul sxvao. sakvirvelia<br />
WeSmaritad! mecnierebi, istorikosebi, publicistebi, profesorebi,<br />
poetebi, mRvdlebi, diakvnebi, naswavli da uswavleli, didi da<br />
patara _ yvela erTad saocaris SeTanxmebiT modian ieriSs<br />
Cvenze da es, Turme, umanko Secdoma yofila, romelsac xalxTan<br />
saerTo ara aqvs-ra... ki magram, sadRaa is <strong>somx</strong>oba, romelsac Cven<br />
vera vxedavT da romelic Cvenze cuds ar ganizraxavs? is xalxi<br />
xom ar aris, romlis mecadineobam iZulebuli hyo, rom baTomis<br />
olqidan qarTveli mahmadianebi ayriliyvnen, saTaTreTSi gadaxvewiliyvnen<br />
da maTi miwa-wyali-ki <strong>somx</strong>ebisaTvis daetovebinaT?<br />
an isini, dRes rom saqmes uWirveben axalcixis mkvidrTY da an<br />
kidev... magram kmara, amazed meti raRa vsTqvaT-ra! raca vsTqviT,<br />
esac imitom, rom vagrZnobinoT Cven mokamaTeebs da davanaxoT,<br />
rom Cvenca vxedavT da, Tu Cumada varT, sul sxva mosazrebiT.<br />
Cven sasikvdiloTa da gasanadgureblad motanil ieriSs batoni<br />
meTaurebi ubralo, umniSvnelo SecdomaTa Tvlian? keTili<br />
da patiosani. maS, ratom <strong>somx</strong>ebis Jurnal-gazeTebi ar aRniSvnen<br />
xolme am Secdomebs, Tu isinic maTTan erTad ar arian da<br />
pir-iqiT kversac scemen sadasturos. aba, amasa hqvian: „fici<br />
mwams da bolo makvirvebso“. inteligenciis ganzraxvasa da<br />
moqmedebas rom ubralo SecdomiTa xsnian, axla vnaxoT dabali<br />
xalxis onavrobas raRas eZaxian? eso, amboben, msoflio kanoniao!<br />
Tqven, qarTvelebs, ar gesmiT, Torem amaze xmasac ar amoi-<br />
RebTo. es Cveulebrivi ekonomiuri movlenaa da ubralo brZola<br />
arsebobisaTviso! sakvirvelia, rom am vaJbatonebs marqsisturi<br />
Teoriebica da darvinisturi moZRvrebac cal-gverdad<br />
esmiT. TiTqo am mecnierebs maTi Txzuleba sakuTrad <strong>somx</strong>ebisTvis<br />
daeweroT: rac imaT gamoadgeba, is Teoriac aris da<br />
WeSmaritebac qveynisaTvis, da, rac ar eWaSnikebaT, is-ki ubralo,<br />
umniSvnelo titini!<br />
ara, ra ekonomiuri brZolaa is brZola, romelsac mxolod
246 247<br />
safantazio politikuri sarCuli uZevs da sxva araferi?<br />
„iveria~, „iveria~, 1902 1902 w. w. # # 201<br />
201<br />
ekonomiur brZolasac Tavisi sakuTari pativsadebi kanonebi<br />
aqvs da mas saerTo ara aqvs ra usamarTlo carcva-glejasTan,<br />
narkvevi<br />
narkvevi<br />
«„nor-dari~ dagvpirda, me gavarCev vin aris qarTveli, an vin<br />
romelsac, sazogadod, arsad da arasodes kanoni ar iwynarebs...<br />
aris somexio da modga weras. magram imis sabuTad, rom qarTve-<br />
erTi meores rom ujeroT da usamarTlod rames waarTmevs da<br />
li grigorianebi viTom <strong>somx</strong>ebi iyvnen, ai, ra moiyvana am enken-<br />
waaglejs, ese igi, imas waiRebs, rac ar ergeba, esec, filosofiisTvis<br />
135 nomerSi: `Cxarel da onel qarTulad molaparake<br />
uris SexedulebiT, kanonieri movlinebaa, magram, aba, erTi sin-<br />
<strong>somx</strong>ebs rom uTxra: qarTvelebi xarTo, isini getyvian: <strong>somx</strong>ebi<br />
jos romelime qarTvelma, mosamsaxurem, an mzareulma an sxvam,<br />
varT, <strong>somx</strong>uri ar viciT, ar vlaparakobTo. am publicistebma<br />
da cota rame gamorCes mis xazein-somexsa, Tu im batonma<br />
unda dainaxon, rom qarTuli da qarTulad laparaki jer<br />
qveyana ar SeZras da sasamarTlos karebzedac talaxi ar<br />
kidev ar moaswavebs, qarTl-kaxeTsa, an imereTSi mcxovrebi<br />
aayenos?! maSin ekonomiuri principebica da filosofiuri<br />
somexi qarTveli iyoso~.<br />
Sexedulebebic daviwyebulia!..<br />
Mmagram aseT sabuTs b-ni spandarianci marto Cvenda mimarT<br />
Cven Tqven Tval win malayebs gadavalT da Tqven-ki Tvali<br />
xmarobs, Torem TviTonac kargad esmis usafuZvloba misi, roca<br />
daxuWeTo!.. amaze meti Seupovari, usamarTlo Tav-gasuloba,<br />
ganagrZobs imave nomerSi: `aleqsandrepolel <strong>somx</strong>is ymawvils<br />
gana, SeiZleba? qors rom wiwila miaqvs, „hau! haus!” SesZaxeben;<br />
rom hkiTxoT, xarT Tu ara somexio, <strong>somx</strong>urad gipasuxebT: `ara,<br />
nadiri rom Sinaur oTx-fexs moitacebs, imas Seuqaqaneben xolme!<br />
kanoni moiTxovs. da, roca Seni warsuli, awmyo da momavali<br />
ara, somexi ara var, me frangi varo~».<br />
undaT waritacon, maSin-ki daCumdiT, xmas nu amoiRebT, Torem<br />
Cveneburad SegamkobTo: ese igi, ugunurs, gamoyruebuls, damyayebuls,<br />
<strong>somx</strong>is-Wamia akakiebs dagiZaxebTo!.. rusuli andazaa: „visac<br />
mgelis eSinia, is tyeSi veRar ivliso!“ Cven rom amisTanebisa<br />
gvSineboda, dRes xsenebac aRar iqneboda Cveni. yvelas Tavisi<br />
sindisi atarebs. im Tqveni mowonebuli <strong>somx</strong>is momReralqarTvelebi,<br />
rogorc nebavdesT, ise moiqcnen da Cven-ki, dRes<br />
Tqvengan <strong>somx</strong>is-Wamiebad monaTlulebi, Cvensas ver moviSliT,<br />
Cvens rwmenas ver vuRalatebT da yovelTvis imas vurCevT<br />
Cvens TanamoZmeebs, rac dRemdisac gvirCevia: Zmobas, siyvarulsa<br />
da erTobas ara Tu mezobel erebTan, SoreulebTanac-ki. RmerTma<br />
ise nu dasces zneobiTad qarTveli, rom iman sxvisi<br />
ubedurebiT moiwadinos Tavisi sakuTari bedniereba da onavar-wurbelaoba<br />
daiwyos. nu daaviwyos mama-papuri andaza: „rac<br />
ar mergebao, ar Semergebao!“ magram, nurc ise daamdablos da<br />
dasces, rom avisa da kargis garCeva aRar SeeZlos, mtersa da<br />
moyvares ver scnobdes da mtris mosagerieblad fari veRar<br />
daiWiros xelSi!».<br />
„iveria~, „iveria~, 1904 1904 w.<br />
w.<br />
lasi lasi _ „qarTvelTa „qarTvelTa ga<strong>somx</strong>eba~<br />
ga<strong>somx</strong>eba~<br />
«Cveulebisamebr, 1904 wlisaTvis daibeWda, mTavar-marTeblis<br />
gankargulebiT, kavkasiis kalendari. am wignidgana sCans,<br />
rom somex-grigorianTa sasuliero uwyebas hqonia 1904 wlis<br />
ianvrisaTvis amierkavkasiaSi erTi sasuliero akademia da oTxi<br />
sasuliero seminaria. am saswavlebelTa garda TiTqmis Ti-<br />
Toeul mrevlsac Tavisi samrevlo skola moepoveba. akademiasa<br />
da oTx samrevlo skolaSi iricxeboda 1904 w. pirvel ianvars<br />
1858 moswavle, romelnic ase ganiyofebian: eCmiaZinis akademiaSi<br />
_ 40, eCmiaZinis seminariaSi _ 195, erevnisaSi _ 415,<br />
yarabaRisaSi _ 575, tfilisisaSi _ 633.<br />
amier-kavkasiis somex-grigorianTa ricxvi aRniSnulia amave<br />
kalendriT sul 1,100,138 suli.<br />
amave dros, marTl-madidebel sasuliero uwyebas, romelsac<br />
eqvemdebareba amier-kavkasiaSi 1,683,658 suli, hqonia sul ori<br />
sasuliero seminaria: tfilisisa da quTaisisa, ukanaskneli<br />
daarsebulia ramodenime wlis winad. marTalia, kalendarSi
248 249<br />
moyvanili ar aris, ramdeni mowafea am or seminariaSi, magram<br />
danamdvilebiT SeiZleba iTqvas, rom samjer naklebi iqneba,<br />
vidre somex-grigorianTa akademia-seminariaSi.<br />
tfilisisa da quTaisis guberniaSi iTvleba 242,180 somexgrigoriani.<br />
amaTSi or mesamedze meti CamomavlobiT wminda<br />
qarTvelebi arian. cota ar moipoveba maTSi wminda qarTuli<br />
gvarebi, magaliTad: abaSiZe, gvelesiani, duCaiZe, qavTaraZe, lomiZe,<br />
CxeiZe, muCaiZe, wereTeli da sxva.<br />
cxadia, rom iseTi mcire mrevlisaTvis, rogoricaa 242,180,<br />
didad moWarbebulad unda CaiTvalos xuTi saswavlebeli, sadac<br />
izrdeba 1858 mowafe. aqedan is azri unda davaskvnaT, rom,<br />
raki somex-grigorianTa sasuliero uwyebas ar eWirveba ase<br />
ricxv-mravalni saeklesio moRvaweni, igi misdevs saerTod xalxis<br />
ganaTlebas da amasTanave didis warmatebiT qarTvelebis ga<strong>somx</strong>ebas,<br />
raica mtkicdeba imiTi, rom qarTuli ena gandevna rogorc<br />
eklesiidgan (winad saxareba qarTulad ikiTxeboda, qadagebac<br />
warmoiTqmeboda xolme qarTuladve), egredve skolidgan.<br />
sja-baasi qarTvel grigorianTa Sesaxeb pirvelad Camoagdo<br />
gazeT „iveriaSi“ b-nma kldiam, Semdeg amave saganze laparaki<br />
gamarTa lazarevis institutis profesorma b. xaxanaSvilma<br />
gazeT „kavkazSi“. mTavrobam oficialurad rom Seiwynaros qarTvel<br />
grigorianni, didad xelsayreli saqme iqneba, radgan, jer erTi,<br />
isini gadarCebian ga<strong>somx</strong>ebas, romelsac ase erTgulad misdevs<br />
<strong>somx</strong>is sasuliero uwyeba, da meorec isa, rom marTlmadidebel<br />
samRvdeloebas saSualeba miecemoda, daebrunebina igini marTlmadidebel<br />
sarwmunoebisaTvis. Tu ki erevnis guberniis ramodenime<br />
soflis RviZli somexni SeuerTdnen marTlmadidebel eklesias,<br />
unda vifiqroT, rom qarTvel grigorianni, moklebulni<br />
sarwmunoebriv fanatikosobas, ufro didis xalisiT daubrundebian<br />
marTl-madideblobas, radganac somexTa eklesiis moZRvrebaswavleba,<br />
romlis damfuZnebeli wm. grigol ganmanaTlebeli mar-<br />
Tl-madidebeli iyo da TviT somexTa eklesiis Tavi, patriarqi<br />
atarebs tituls „ugapar“, raica iTargmneba «marTl madidebeli»,<br />
ufro uaxlovdeba marTl-madideblobas, vidre swavla-moZRvreba<br />
danarCen ara marTl-madidebel aRmosavleTis eklesiaTa.<br />
qarTvel grigorianTa SemoerTeba marTl-madidebel eklesiasTan<br />
iseT saadvilo da sarwmuno saqmed gveCveneba, rom<br />
saWirod arc-ki migvaCnia misionerTa moRvaweoba-qadageba».<br />
„iveria~, „iveria~, 1904 1904 1904 w,. w,. #216<br />
#216<br />
akaki<br />
akaki<br />
«samas weliwadze metia, rac saqarTveloSi brZandebiT da<br />
uars raT ambobT qarTvelobaze-meTqi?... dafiqrda da miTxra:<br />
eg sul sxva ariso. ....diaR, es raRac „sxvaoba~ ucnaur upiratesobas<br />
aZlevs <strong>somx</strong>ebs!... visac isini waexaxunebian, cdiloben,<br />
maSinaTve <strong>somx</strong>oba daakisron, da TviTon ki, sadac unda<br />
iyon, sadac TiTo-orolad Sekinkildebian……maTis arSin-arax-<br />
CiniT da fexs moikideben, araTu icvlebian, piriqiT, cdiloben,<br />
rom yvelas „wiwernaki~ amReron.<br />
gadaWarbebuli patriotuli ndoma-survili xSirad nametans<br />
moafiqrebinebs kacs, Torem, gana, <strong>somx</strong>ebma ki ar ician, styuian?<br />
sityviTac da damwerlobiTac Cvens warsuls uars hyofen……da<br />
undaT sxvebi daajeron, rom saqarTvelo quTaisis aqeT arasodes<br />
yofila! _ aq mxolod……sa<strong>somx</strong>eTi iyoo, da, maSasadame,<br />
Cvenc, <strong>somx</strong>ebma, dRes Cvensave nasakuTrebzed movikalaTeTo!...<br />
...simarTlis moyvare publicisti janSievi Taviss „borjomis<br />
aRweraSi~ ki amtkicebs, rom „Zeebi~ da „Svilebi~ Zvelis-<br />
ZvelTaganve CamomavlobiT <strong>somx</strong>ebi ariano!<br />
...axalcixis da axalqalaqis mazris mcxovreblebs da, maTTan<br />
erTad, TiTqmis mTel samesxeTosac, vinc ki ar gamahmadianebula,<br />
<strong>somx</strong>oba daakisres... <strong>somx</strong>ebis propaganda iseTi moxerxebulia,<br />
rom arTvinelebi, namdvili qarTvelebi, dRes <strong>somx</strong>ursac axerxeben<br />
da es sul am naxevari saukunis ganmavlobaSi moxda...<br />
<strong>somx</strong>obam dRes gaidga CvenSi fesvi da gaimarTa welSi,<br />
…Tvara, adre, araTu qarTveli grigoriani, marTlad da droebiT<br />
sa<strong>somx</strong>eTidan mosulebic ver bedavdnen, rom gaemxilaT<br />
Tvisi <strong>somx</strong>oba!..<br />
es yovelive kargad esmiT im qarTvelebs, romelnic, zogi<br />
kudabzikobiT, da zogic sapirado angariSiT <strong>somx</strong>obas kuds<br />
uqicineben! »
250 251<br />
„Sroma~, „Sroma~, „Sroma~, 1883 1883 w, w, #9<br />
#9<br />
„droeba~, „droeba~, 1882 1882 w. w. #185)<br />
#185)<br />
p. p. m. m.<br />
m.<br />
vinme vinme mesxi mesxi _ _ „xma „xma xizabavridan”<br />
xizabavridan”<br />
«... maTi (<strong>somx</strong>ebis –a. u.) vaWrebi mainc ar iSlian, TavianTi<br />
«„jinWvelas rom frTa gamoesxmis, RmerTi maSin gawyre-<br />
cbierebisa da yalbis megobrulis ganwyobilebiT raime sarfa ar<br />
bao!“ Cveneburi kro somex_kaTolikebic swored im WinWvelis<br />
naxon qarTvelTan saqmis daWeriT. saqme bevrnairia: an miasesxebs<br />
gvarni arian. mis dros arzrums areulan, atexilan, gasjibre-<br />
fulebs uRmerTo sargebliT, an daigiravebs adgil-mamuls da mis<br />
bian osmalebsa da mis gamo, b. paskeviCis saSualebiTa, gardmo-<br />
avejeulobas da sxva amgvari saeqsploatacio saqmeebi, magram<br />
saxlebulan Cvens qveyanas. Cvenis miwa-wylis wyalobiT, Cvenis<br />
maTi CarCebisa da vaWrebisagan dRes yvelaze gaWirvebulia Cveni<br />
glexebis naWirevis pur-ulufiT wel-zurgi gaimagres da wam-<br />
glexi, Tumc arc Tavadaznaurobas dayria keTili maTgan fulis<br />
oigrZeles enebi; sa<strong>somx</strong>eTSi <strong>somx</strong>oba ar gauvidaT da aq,<br />
sesxebiT. dRes iqamdis aris dasuli es eqsploatacia, rom-<br />
saqarTveloSi, ara marto wmida <strong>somx</strong>obas Cemuloben, aramed<br />
lisTvisac ase mWidrod ukidniaT xeli mikirtum gaspariCebs,<br />
sxvebis da<strong>somx</strong>ebasac lamian....<br />
rom maTi usindiso saqcielis gamo glexebma igrZnes maTi faru-<br />
erTi ambobs: „Cveni bWobis arsebiTi mizezi ena aris. gvarovnolis<br />
SemWirveblobis mavnebeli Tviseba da TalsaCinod ucxadeben<br />
bis erTi Zlieri kavSiri gvqonda-sarwmunoeba. saubedurod,<br />
ukmayofilebas, Tu depoebis gaxsniT da Tu mama-papuris muStiT.<br />
Cven sarwmunoebaSi rom wvaleba (monofizitoba – a.u) Semogve-<br />
am movlenis cxadad gamometyvelia dRes Cveni literatura. <strong>somx</strong>para,<br />
mainc ena davicaviT, Tu enis dacvas ar mivaqcioT yuradReebi<br />
dRes Uparazitebi gagvixdnen im mfarvelobis samagierod,<br />
ba, sadRa dagvSTeba gvarovnebao?“... meore ambobs: „Tu dRes Cven<br />
romelic aRmouCina maT Cvenma xalxma, misca ra Ratak-SiSvlebs<br />
mivsceT neba qarTuli enis xmarebisa Cvens eklesiaSi, xval<br />
Tavis mamulSi Tav-Sesafari da sacxovrebeli.<br />
laTinebic mogvTxoven im gvar simarTlesa...“.<br />
<strong>somx</strong>is inteligencia movalea, datuqsos maTi vaWrebis da<br />
rva-asSi da cxra-asSi (V<strong>II</strong>I, IX ss. -a.u.). im mxares imdeni<br />
CarCebis sisxlismwovroba. veWvob, rom maTi inteligencia am<br />
qarTvelebis simravle yofila, rom erTi episkoposi TviT q.<br />
movaleobas asrulebdes, piriqiT, gavrcelebulia xma, rogorc<br />
anSi mjdara, meore yarsSi da mesame valaSkertSi. es samive<br />
naswavl, ise umecar <strong>somx</strong>ebis sazogadoebaSi, Tfilisi Cveni<br />
episkoposebi awyveris mTavarepiskoposis (mawyverelis) xe-<br />
qalaqiao, da momavali bedis gaskvnasac saqarTveloSi apireben».<br />
ldebulni yofilan. TviT yarssac kari (palate) ewodeba<br />
qarTulad. sazRvris Sesaval da igive yarsis soRanlus mTebi<br />
„droeba~, „droeba~, „droeba~, 1880w, 1880w, #250)<br />
#250)<br />
samesxeTis mTebad Tqmul arian; magram es Cems mowinaaRmdege<br />
l. l. _ _ „episk. „episk. zaxarianis zaxarianis zaxarianis wirva~<br />
wirva~<br />
«Cven viciT, rom m. zaxarian episkoposi (arTvineli-a. u)<br />
<strong>somx</strong>ebs azradac ar gaugoniaT! TviTon me minaxia yiriRis<br />
ekklesiazed xucuri asoebi, romelic 30-40 verss Soravs q.<br />
aris STamomavlobiT qarTveli kaTolike, magram istoriul<br />
aleqsandropolidgan: Tqma aris - pirvelni mcxovrebni iqau-<br />
garemoebas da <strong>somx</strong>is kaTolikobis wesis wyalobas amisaTvis<br />
robisa qarTvelebi yofilan!<br />
dauviwyebia srulebiT rogorc qarTveloba, ise qarTuli ena;<br />
axalcixis Zvelad mcxovrebTa qarTvelobas amtkicebT agreTve:<br />
radganac araerTi viciT magaliTi, rom sarwmunoebis wodeba<br />
a) fizionomia da wmida qarTuli enis codna yofa-qcevigvarovnobis<br />
wodebaT aris gadaqceuli (qarTvel laTinis rigis<br />
TurT, romelic saqarTvelos <strong>somx</strong>obas mis dReSic ar hqonia<br />
kaTolikes rom hkiTxon, getyvis, rom me „frangi~ varo, da<br />
da verc eqneba.<br />
qarTvelobas marTl_madideblis sarwmunoebas eZaxis da ami-<br />
b) Cveni naTesaoba da ganyofa srul mesxi qarTvelebi arian;<br />
Ti is uaryofs qarTvelobas)».<br />
g) saeklesio Zvels javTagebSi naTlisRebisa Tu Sesawirav-
252 253<br />
Ta srul qarTuli gvarebi da saxelebi arian, rogorc: otiaTi,<br />
RTisiaTi, maxaroblianTi, glaxaTi, oqropiraTi, batonaTi, beJua-<br />
Ti, mamacaTi, nadiraTi, yandinanTi, eTeraTi da sxva.. iseTi<br />
Zvelis-Zveli istoriuli zRapar-andazebia CvenSi, sufruli,<br />
mobanebi da simRerebi... agreTve, Cveni bebera dedebisaganni<br />
umravlesni qarTvelebTan marxvebs iWerdnen da iWeren dResac<br />
mravalni...<br />
Cems mopasuxes ki vurCev, Tavisi darigeba magra Seinaxos<br />
TavianTTvis, jer gamicnos da mere zrdilobianad ilaparakos:<br />
me <strong>somx</strong>is mRvdeli ara var!...».<br />
„droeba~, „droeba~, 1877 1877 w. w. w. # # 110<br />
110<br />
«<strong>somx</strong>ebi da „<strong>somx</strong>is saqme~, mkiTxvelo, am Jamad „modnaT~<br />
Semovida qalaqSi. yvela somexze da <strong>somx</strong>ebis raRac facafucze<br />
laparakobs.<br />
dRes Camivarda xelSi sruliad ruseTis sataxto qalaqis<br />
erTi gazeTi, „birJis uwyebebi~, romlidamac <strong>somx</strong>ebze zogier-<br />
Ti ara-sanugeSo cnobebi unda amovkrifo. es cnobebi exla<br />
Canan ase ara-sanugeSoT, rodesac Cven <strong>somx</strong>ebs u. kutulis<br />
sityvebiT vicnobT, Torem wineT rom yofiliyo, bevraT ar<br />
SevwuxdebodiT.<br />
zemoxsenebuli gazeTis 16 ivlisis me-170 nomerSi dabeWdilia<br />
statia, romlis saTauric qarTulad, daaxloebiT, ase<br />
unda gadmoices: „xalxTa grova~ („ („ÌÓÐÎÂÅÉÍÈÊÜ („<br />
ÍÀÐÎÄÎÂÜ”). ”).<br />
es meore statiaa da is marto <strong>somx</strong>ebisTvis uZRvnia ucnobs<br />
avtors... amoviRoT statiidan is adgili, romelic, sazogadod,<br />
<strong>somx</strong>ebis xasiaTs da exlandels maTs mdgomareobas Seexeba:<br />
„ganmartoebuli sarwmunoebiT, gancalkevebuli politikurad,<br />
cxovrebis mxriv, da moSorebulni mTels danarCen kacobriobas,<br />
Tavis yovel dRiurs interesebSi _ <strong>somx</strong>ebi Zriel magrad da<br />
mWidrod ekidebian ruseTs, rogorc Zriels piradiTi da qonebiTi<br />
xelSeuxeblobiT. am gvarad eCmiaZini da amis simdidre _ ruseTSia,<br />
agreTve, monastrebic, romlidamac monazonebis oTxia, maSin<br />
rodesac erTi sparseTSia da osmaleTSi xom sul mospobilia~.<br />
Tu ase dids imeds amyareben ruseTze <strong>somx</strong>ebi, es mxolod<br />
imitom, rom undaT, TavianTi arseboba uSiSrad gaataron; <strong>somx</strong>ebis<br />
Tanxebis asparezi ki osmaleTia.<br />
ruseTSi <strong>somx</strong>ebi im xalxebs ekuTvnian, romelnic „droTa<br />
viTarebiTa~ jer-jerobiT kidev sargebloben sxvadasxva war-<br />
CinebebiT: mag. sayovelTao samxedro samsaxurs isini (garda<br />
CrdiloeT kavkaziis <strong>somx</strong>ebisa) ar eqvemdebarebian, yovelgvar<br />
saxelmwifo gadasaxads, SedarebiT sxvebTan, Zriel cotas<br />
ixdian da samoqalaqo cxovrebis dawyobilobaze maTi<br />
gavlena bevris mxriT ufro mavnebelia, vidre margebeli:<br />
yalbi maneTebi (asignaciebi) Tu vismes Semohqonda da Semoaqvs<br />
ruseTSi, es mxolod <strong>somx</strong>ebs inglisis sabeWdavebidam<br />
(es nametaTa!)<br />
universitetis da, sazogadod, ganaTlebis misaRebi saSualebebis<br />
uqonlobam osmaleTis imperiaSi srulebiT ver<br />
gamoiwvia <strong>somx</strong>ebi da maTi SeZleba am ganaTlebis saxsaris<br />
dasaarseblaT. mTels xalxze, erTad, SeiZleba kacma sTqvas<br />
_ wera-kiTxvis mcodne ar ariso, da sasuliero wodeba xom<br />
sruliad uswavleli da gauxsneli hyavsT.<br />
sazogadod rom vsTqvaT, mTels evropaSi ar aris iseTi<br />
fanatikuri da daxSuli xalxi, rogorc dRevandeli <strong>somx</strong>ebi<br />
arian.... maT Sinauruls, yovel dRiurs cxovrebaSi kaci<br />
ver SeniSnavs rame iseTs niSans, rom sTqvas _ am xalxs<br />
kargi momavlisa da zneobiTi ganaxlebis imedi unda<br />
hqondeso».<br />
„droeba~, „droeba~, 1880 1880 w. w. #2<br />
#2<br />
uriaTubnelT uriaTubnelT mezobeli<br />
mezobeli<br />
„uriaTubnis „uriaTubnis skolis skolis gaxsna gaxsna da da oriode oriode mosazreba<br />
mosazreba<br />
kaxeTis kaxeTis kaxeTis somex_grigorianebis somex_grigorianebis somex_grigorianebis Sesaxeb~ Sesaxeb~ Sesaxeb~. Sesaxeb~ Sesaxeb~<br />
«....exla eRirsa sof. uriaTubans Tavis sakuTari skola.<br />
Taosnoba da dagvirgvineba am saqmisa ekuTvnoda ors gvamsa,<br />
saxeldobr: Telavis sasuliero saswavleblis zedamxedvels<br />
n. m. mTvarelovsa da adgilobrivs mRvdels n. ir. Cekurovsa.<br />
sofels winadac da exla swavlis survili etyoba da, Tu
254 255<br />
aqamdis abrkolebda rame am saqmesa, es zogierTi, viTom, xalxis<br />
TanamgrZnobi, aznaurebi, romelTac sxva nugeSi aRara dar-<br />
8. 8. xandaxan xandaxan <strong>somx</strong>ebs <strong>somx</strong>ebs rusebic rusebic ubrazdebodnen<br />
ubrazdebodnen<br />
ComiaT-ra, soflis sasamarTlos mwerlobisa da laqucmouraobis<br />
meti.... amgvar gvamebs Zlier ewyinaT skolis gaxsna,<br />
radganac sxvis Tvalis axileba amaT jibes avnebs....<br />
am sofelSi yuradRebis Rirsia is garemoeba, rom aq <strong>somx</strong>oba<br />
blomad aris. isini ass komlzed mets Seadgenen (sul 300<br />
komli iyo- a. u.) zogierTma somexma, gansakuTrebiT, mamasaxlisma,<br />
romelic TviT somexia, isurva gancalkevebiT da saku-<br />
Tari skolis gaxsna..... ubeduri gaugebroba exlandel naswavl<br />
da uswavlel <strong>somx</strong>ebSiac is aris, rom eseni sarwmunoebasa da<br />
enas erTmaneTisagan ver arCeven. Tu JamTa –viTarebis gamo, Sen<br />
miiRe grigorianebis sarwmunoeba, maSin mTeli <strong>somx</strong>eTi ieriSs<br />
moitans Senzed, dagecema Tavzed da, Tu nebiT vera, ZaliT dagawyebineben<br />
<strong>somx</strong>uri enis sacodavad mtvrevasa, Sens vinaobazed da<br />
gvartomobazed is aRara fiqrobs, radgan Sen <strong>somx</strong>urad iwer<br />
pir-jvarsa.<br />
uriaTubanSi da kaxeTis sxva soflebSiac (TviT TelavSiac)<br />
mcxovrebni grigorianebi arian, magram amaT <strong>somx</strong>ebad (Tu kanonierad<br />
gvinda vixmaroT es sityva), ver uwodebT.... maT srulebiT<br />
ar esmiT <strong>somx</strong>uri ena arc saero, da saeklesio xom _ ara da<br />
ara.....<br />
aviRoT, Tundac, Telavis <strong>somx</strong>ebi _ aqaurni somexni sul<br />
qarTulad laparakoben. Telavel ymawvilebisTvis pirveldawyebiTi<br />
swavla qarTul enazed unda midiodes. magram egre<br />
ar gaxlavT: viwro patriotobisa gamo aq sacodav bavSvebs<br />
maT gaugebars <strong>somx</strong>urs enazed aswavlian da amiT amaxinjeben<br />
maTs norC gonebas da tvinsa. qarTuls xom sagnadac ar<br />
aswavlian. amisaTvis aqauris <strong>somx</strong>is skolidam gamosuls<br />
<strong>somx</strong>uri aviwydeba da Semdeg skolis dasrulebisa hswavlobs<br />
qarTulsa, rogorc usaWiroess enas. jer TviT <strong>somx</strong>eb-<br />
Siac qarTuls wignebs ufro eltvian TelavSi, vidre <strong>somx</strong>urs,<br />
romelic ician aq aTiode gvamma, isic gacilebiT<br />
qarTulzed uxeiroT..... weRanac vsTqvi: es aris mxolod somexTa<br />
mowinave xalxis daJineba da gaugebroba».<br />
unda aRiniSnos, rom, marTalia, ruseTi <strong>somx</strong>eTs saqarTvelos<br />
winaaRmdeg Tavisi politikis gasatareblad iyenebda, magram<br />
iyo periodebi, rodesac rusifikatoruli politika ewinaaRmdegeboda<br />
<strong>somx</strong>ur fenomens, romelic yovelTvis metad<br />
TviTmyofadi da mkacrad nacionalistur-Sovinisturi iyo.<br />
«moxda ise, rom ruseTis xelisufleba XIX saukunis bolos,<br />
ramdenime wlis ganmavlobaSi <strong>somx</strong>ebsac gauwyra. amis Taobaze<br />
zemoT ukve naxsenebi araqel babaxaniani (leo) Tavis wignSi<br />
_„warsulidan~, romelic 1925 welsa TbilisSi daistamba<br />
<strong>somx</strong>ur enaze, wers: 1896 wels kavkasiis mTavarmmarTeblad<br />
daniSnulma Tavadma golicinma miznad daisaxa ‘daeCqarebina<br />
kavkasiis garuseba. amis gamo man, sazogadod, SeiZula is erebi,<br />
romlebsac sakmaod moepovebinaT erovnuli Rirebulebebi mas-<br />
Tan dasapirispireblad» [21].<br />
somexTa mzardi interesebis SesazRudavad daarsda gazeTi<br />
„kavkazi~, romlis redaqtoroba golicinma miando poet vasili<br />
veliCkos. bunebrivia, gaparpaSebulma <strong>somx</strong>ebma igi SeiZules.<br />
babaxaniani zemoT dasaxelebul wignSi werda: «veliCkos<br />
somexT moZule bodvas siamovnebiT Seuwyo xma qarTulma „kniazurma~<br />
presamac. ilia WavWavaZe, akaki wereTeli, nikolaZe da<br />
sxvac mravali maTi msgavsni „kavkazis~ poeti redaqtorebis<br />
adiutantebi iyvnen» [21].<br />
es, ra Tqma unda, morigi ciliswameba iyo Cveni didi mamuliSvilebis<br />
mimarT. «ilias, akakis da sxva qarTvel moRvaweebs<br />
veliCko rom ar uyvardaT, amis Sesaxeb masalebi sakmaod moipoveba.<br />
maT arc <strong>somx</strong>ebi CauwixlavT, mxolod da mxolod<br />
TavianT mravaltanjul samSoblos icavdnen. leos da mis Tanamoazreebs<br />
ki ar eWaSnikebodaT, rom saqarTvelos hyavda ise-<br />
Ti didi mamuliSvilebi, rogorebic arian ilia, akaki da sxvebi.<br />
qarTveli moRvaweebi xom maT antiqarTul parpaSs saqarTveloSi<br />
ar iTmendnen. ilia, akaki da maTi TanamebrZolebi moqmedebdnenen<br />
principiT: „samSoblos arvis wavarTmevT, Cvenc nurvin<br />
Segvecileba~_qarTvelebs samSoblos arTmevdnen rusebic, <strong>somx</strong>
256 257<br />
ebic da Cvens moRvaweebs, bunebrivia, ar eqnebodaT didi survili<br />
rus-somexTa droebiT dapirispirebaSi, gaeSvelebinaT isini»<br />
[21].<br />
vfiqrobT, zogierTi <strong>somx</strong>is saqmeTa warmosaCenad sainteresoa<br />
rusebis Sexedulebebic. amitom gadavwyviteT, Cvens wignSi<br />
mraval avtorTagan swored vasili veliCkos mosazrebebi Segvetana.<br />
gTavazobT amonarids misi erTi werilidan (qarTuli<br />
Targmani mogvyavs naSromidan [15]). veliCkos werili, Ziri-<br />
Tadad, saqarTvelos ruseTTan mierTebamde da mierTebis Semdgom<br />
periodsa da viTarebas exeba.<br />
vasili vasili veliCko veliCko _ _ „kavkasia“<br />
„kavkasia“<br />
«...saqarTvelos Tavad-aznaurTa didma nawilma ar gaiziara<br />
me-19 saukunis radikaluri zomebi saqarTvelos ruseTis SemadgenlobaSi<br />
Sesvlis Taobaze da miiCnia, rom es sakiTxi unda<br />
gadawyvetiliyo ara manifestiT, aramed ormxrivi xelSekrulebis<br />
safuZvelze.<br />
... vidre CvenTvis Zvirfasia Cveni sarwmunoeba, saqarTvelo<br />
CvenTvis sulierad axlobeli iqneba. amasve adasturebs qarTuli<br />
sisxlis raindTa is modgma, romelTac rusuli droSebis qveS<br />
SesaSuri Tavdadeba gamoiCines brZolis velze da CvenTan er-<br />
Tad akeTes „mesame romis“ sulierebis SenarCunebis saqme. vidre<br />
Cven gvwams am saqmisa, vidre CvenTvis sanukvaria rusuli<br />
droSa, Cven qarTvelebSi unda vxedavdeT mxolod sakuTar<br />
Zmebs. mTel wina aziaSi qarTvel ers qristianuli sarwmunoebis<br />
forpostad da mZlavr berketad unda miviCnevdeT...<br />
qarTvelTa socialur wyobas gaaCnda erTi didi xinji, rac,<br />
SeiZleba, Zvirad daujdes qveyanas – maT ar hyavdaT sakuTari<br />
burJuazia. mrewvelebis, vaWrebisa da xelosanTa rigebi<br />
saqarTveloSi, ZiriTadad, ivseboda sxva rwmenisa da qveynis<br />
moqalaqe <strong>somx</strong>ebiT, romlebic, qarTul xmlebs amofarebulni,<br />
musulmanTagan icavdnen Tavs. isini agrovebdnen qonebas im<br />
mSvidobis wyalobiT, rac qarTul xmlebs mohqonda maTTvis,<br />
zogjer ki qveynis mmarTvelebs uziarebdnen am qonebis nawils.<br />
gulmxurvale somexi patrioti, aw gansvenebuli generali qiSmi-<br />
Sovi Tavis broSuraSi guliswyromiT moixseniebda im qarTvel<br />
feodalebs, romlebic fulis gamorTmevas cdilobdnen<br />
mdidari <strong>somx</strong>ebisaTvis.<br />
istoriam daumtkica qarTvelebs, rom ar SeiZleba im xalxis<br />
ndoba, romelTac jaSuSobisa da Ralatis Tandayolili<br />
Tvisebebi gaaCniaT: mefe erekle meoris mier aRzevebuli somexi<br />
meliqebi abo da mejnuni, romelTac igi sparselTa devnisagan<br />
icavda, sabediswero Jams ganudgnen qarTvel mefes da 1795<br />
wels aRa-mahmad xanis urdoebs SemouZRvnen saqarTveloSi,<br />
romelTac sisxlSi CaaxrCves Tbilisis mosaxleoba. es faqti<br />
sasurvelia SevaxsenoT im somex publicistebs, pirze duJmomdgarni<br />
rom amtkiceben TavianT qristianobas...<br />
...qarTuli miwaTmflobeloba daujerebeli siswrafiT dneba;<br />
sxvadasxva manTaSovebi, aramiancebi, araqelovebi, makariancebi da<br />
sxva somexi bobolebi Calis fasad yiduloben miwebs da iq<br />
TurqeTidan gadmosaxlebul <strong>somx</strong>ebs afuZneben. salocavebi da<br />
mTeli eklesiebic ki somexTa sakuTrebaSi gadadis...<br />
sxvaTa Soris, qarTveli Tavadebic xSirad codaven, radgan<br />
yofili seminaristebisa da aradidgvarovanTa mimarT qedmaRluri<br />
damokidebulebiT did mtrebs iCenen am wridan gamosuli<br />
Cinovnikebis saxiT.<br />
samsaxurebrivi sicruiTa da qarTuli nerviulobiT gajerebuli<br />
kavkasiuri atmosfero sakmaod did Tavsatexs uCens<br />
xolme rus Cinovnikebs, magram mdgomareobis ganmuxtva ki xSirad<br />
sevdiani, magram mainc brZnuli qarTuli iumoriT xdeba xolme.<br />
magaliTad, erTma qarTvelma Tavadma Tavisi mdgomareoba am<br />
sityvebiT daaxasiaTa: „adgil-mamuli <strong>somx</strong>ebma wamarTves, samsaxuri<br />
ufrosobam damakargvina. damrCa mxolod erTgulebis<br />
grZnoba da kargi mada. araferia, cxovreba SeiZleba!“<br />
<strong>somx</strong>ebze dasabamidan Camoyalibda cudi azri _ da es gaxlavT<br />
Seumcdari azri, sakmaod safuZvliani, igi arc SeiZleboda<br />
yofiliyo sxvagvari, radgan absoluturad erTnairad Camoyalibda<br />
yvela eris SemecnebaSi, Tanac _ istoriulad sxvadasxva<br />
dros.<br />
magram isic naTelia, rom amgvari azris kategoriuloba,
258 259<br />
romlis magaliTebsac me qvemoT moviyvan, xSir SemTxvevaSi<br />
usafuZvlo da usamarTloa. jer erTi, aucilebelia erTmaneTisagan<br />
gavmijnoT somexi xalxis ZiriTadi masa da am eris<br />
mtacebeli plutokratia, politikanizmiT gamsWvaluli sam-<br />
Rvdeloeba da fsevdointeligencia. e.i. is mmarTveli <strong>somx</strong>uri<br />
sazogadoebrivi fenebi, romlebic Cagraven ara mxolod sxva<br />
tomis mezoblebs, aramed sakuTar ubralo Tanamemamuleebsac.<br />
am TavkacebTan da maT mier daqiravebulebTan Sexebisas ar<br />
SeiZleba, rom nebismier wesier adamians ar aReZras siZulvilis<br />
grZnoba <strong>somx</strong>ebis mimarT. am saidumloebiT aRsavse eris<br />
istoriis gacnobisas ki ar SeiZleba, mis mimarT ar ganimsWvalo<br />
erTgvari TanagrZnobiT, radgan mas uamravi kargi Tviseba<br />
gaaCnia.<br />
magram, ramdenadac didi iqneba es TanagrZnoba, miT ufro<br />
gaizrdeba zizRi da siZulvili maTi jilagidan gamosuli<br />
politikanebis, mCagvrelebisa da meamboxeebis mimarT.<br />
meorec, is socialur-ekonomikuri da istoriuli pirobebi,<br />
romlebSic bedis ukuRmarTobiT aRmoCndeboda xolme somexi<br />
xalxi, ganapirobebda da dResac ganapirobebs im garemoebas,<br />
rom eris wiaRidan amotivtivdes mxolod somexi eris yvelaze<br />
saZageli, maxinji da gaiZvera warmomadgeneli.<br />
profesori d. n. anuCini ambobs, rom <strong>somx</strong>ebi ar ganekuTvnebian<br />
ariul tomebs da isini arianizirebulebi (eniT) arian. zemoTqmulTan<br />
erTad, yvelani, vinc sakuTar Tavs <strong>somx</strong>obas miakuTvneben,<br />
aSkarad ar arian Zireuli <strong>somx</strong>uri tomis warmomadgenlebi.<br />
kidev ufro saintereso daskvna mniSvnelovani <strong>somx</strong>uri<br />
jgufebis Taobaze gaakeTa kavkasiis anTropologma, doqtorma<br />
i. i. pantiuxovma. pativcemulma mecnierma gamoiyena is periodi,<br />
roca Tbilisi gadaWedili iyo naxevradveluri ltolvilebiT<br />
TurqeTidan da bevr TurqeTidan gamoqceul somexs Cautara<br />
anTropologiuri kvleva. gairkva, rom am daupatiJebel stumarTa<br />
meti wili TavianTi fizikuri agebulebiT wminda wylis<br />
qurTebi iyvnen.<br />
am garemoebaTa gamo naTelia, rom somexTa ZarRvebSi Cqefs<br />
yovelnairi sisxli. amiT aixsneba is ambavi, rom wina aziaSi<br />
saarakod qceuli simxdalis mqone somexi xalxi drodadro<br />
iZleva talantur da uSiSar mxedarTmTavrebs. swored es<br />
adasturebs somexTa jilagze sxva, meomari da mamaci xalxis,<br />
sisxlis gavlenas. normalur, wminda sisxlis somexs ki saer-<br />
To-kavkasiuri andazis Tanaxmad, „kurdRlisac ki eSinia“. es ki<br />
aSkarad miuTiTebs am eris semitur xasiaTze. saerTod, semituri<br />
xasiaTis mravali Tviseba gaaCnia somex xalxs. es aris<br />
istoriulad myari saxelmwifoebriobis arqona, avtoritetuli<br />
sagvareulo aristokratiis TandaTanobiTi gaqroba, didi<br />
xnis win demokratiuli wyobis iatakqveSa politikaze gadasvla,<br />
sarwyavi miwebis koleqtiurad gamoyenebis sistema, rasobrivi<br />
ltolva vaWrobisa da mevaxSeobisaken da momxveWelobis<br />
dauokebeli survili. qedmaRloba uqonelebTan da Zlier-<br />
Ta mimarT monuri damokidebuleba, TviTreklama da gandidebis<br />
mania xom ebrauli damaxasiaTebeli niSnebia, magram <strong>somx</strong>ebSi<br />
igi ufro intensiurad da uxeSi saxiT gvxvdeba.<br />
<strong>somx</strong>ebs Zalian ar uyvarT, roca maT ebraelebs adareben da<br />
avaleben TavianT damcvelebs, rom, rac SeiZleba, energiulad<br />
amtkicon haikeli haikeli xalxis xalxis ariuli warmomavloba... samwuxaroa,<br />
rom amgvari oqros kerpis winaSe dayudebuli monebi<br />
dRes xSirad gvxvdebian mosamsaxureebs, publicistebsa da<br />
mwerlebs Sorisac ki...<br />
1. „murCi“, 1897 weli, statia saTauriT ‘boSebisagan wamosuli<br />
<strong>somx</strong>ebi“.<br />
„...aucileblad unda aRiniSnos, rom somexi navTobmrewveli<br />
mecenatebi gaZlierebulad zrunaven <strong>somx</strong>eTis gansakuTrebuli<br />
istoriis Seqmnaze, am patara erisa da misi „gmirebis“<br />
gandidebaze, iqnebian isini pativiscemis Rirsi SemTxveviTi generlebi,<br />
Tu aseve pativiscemis Rirsi (oRond sxva kuTxidan)<br />
araSemTxveviTi kontrabandistebi. kerZod, isini xelidan ar<br />
uSveben SemTxvevas, parazituli xerxebiT ganadidon TavianTi<br />
istoriuli „damsaxurebebi“, Tu amJamindeli Rirsebebi; gzadagza<br />
cdiloben, daCrdilon is mezobeli xalxebi, romelTac<br />
bevrad naTeli istoria da Rirseba gaaCniaT, vidre sakuTriv
260 261<br />
<strong>somx</strong>ebs. istoriul-arqeologiurad <strong>somx</strong>ebi qarTvelebs usindisod<br />
Zarcvaven _ istoriuli Zeglebidan amokawvriT Slian<br />
qarTul warwerebs; itaceben uZveles marTlmadideblur samrekloebs<br />
da dacarielebul eklesiebs ∗ ; Txzaven istoriul<br />
sisuleleebs da Zvel <strong>somx</strong>ur samflobeloebad warmogvidgenen<br />
im sanaxebs, sadac yoveli qva qarTuli samefos warsulze<br />
mianiSnebs.<br />
<strong>somx</strong>ebis mier rusul literaturaSi pirveli daqiravebuli<br />
mwerali gaxldaT „baron brambeusis“ fsevdonims amofarebuli<br />
senkovski, romelic <strong>somx</strong>ebisaTvis xelsayrel nawarmoebebs<br />
qmnida. Semdeg, somexi „istorikosebi“ emini („mose xorenelis<br />
istoria~), xudobaSevi (`<strong>somx</strong>eTis mimoxilva~), gverds uvlidnen<br />
ra istoriuli Zeglebis damajerebel RaRadiss, yvelanairad<br />
cdilobdnen, moeparaT qarTvelebisaTvis istoriuli qarTuli<br />
olqis _ saaTabagos mdidari warsuli, romelic aTabagi jayelebis<br />
sammarTvelo teritoria gaxldaT da romelic amJamad<br />
axalcixis mazraSi Sedis. arada, nebismierma kavkasielma kargad<br />
icis, rom aq dRemde SemorCenilia Tamar mefis xelmwifobis<br />
kvali, rom mazris musulmanuri mosaxleoba mxolod<br />
gaTurqebuli qarTvelebia, romlebic qarTul enaze metyveleben,<br />
rom somexTa umetesi wili me-19 saukuneSi TurqeTidan<br />
ltolvilebia da ara mkvidri mosaxleoba.<br />
∗ amis dasturad moviyvanT wina Tvis manZilze momxdar or faqts:<br />
duSeTis mazris wminda nikolozis eklesiis mrevlma Seadgina arza da<br />
Tavisi wris or warmomadgenels sTxova eSuamdgomla kavkasiis maRali<br />
Cinebis winaSe mkacri zomebis misaRebad somexi samRvdeloebis im<br />
warmomadgenlebisadmi, romelTac usindisod miitaces samreklo „bodavis<br />
wminda giorgis niSi~ da misi mimdebare teritoria. am samreklos mTavari<br />
xatebi maTve moipares da duSeTis <strong>somx</strong>ur eklesias gadasces. samreklos<br />
daarqves `surp-geurqi~ da iq marTlmadidebel mRvdlebs wirvis saSualeba<br />
aRukveTes (Jurnali `kavkazi~, 1897 wlis ivnisi).<br />
axalcixis axlos, mdinare focxovTan aris samkurnalo wyaro,<br />
romelic Tavis tkivilis uebari saSualebaa. aq didi xania dgas qarTuli<br />
samreklo da salocavi niSa. wyaroTi xalxi ufasod sargeblobda, samreklos<br />
ki sakmaod didi Sesawiri Tanxa Sesdioda. mimdinare wlis martSi ki<br />
viRacam samrekloSi gamofina <strong>somx</strong>uri xatebi, karebs didi klite Seaba da<br />
gasaRebi jibeSi Caido (gazeTi `iveria~, 1897 wlis aprili).<br />
armenologi profesori patkanovic naklebi mokrZalebiT<br />
iyenebda faqtebs da, ZiriTadad, eyrdnoboda saeWvo reputaciis<br />
mqone mecnierebs _ senkeviCs, mogzaur botanikos koxs da<br />
sxvebs. patkanovi droulad amxila qarTvelma mweralma dimitri<br />
baqraZem, magram, samwuxarod, am polemikas rusuli sazogadoebis<br />
didi nawili ver gaecno. patkanovis mowafe mari (niko<br />
mari – a.u.) xelidan ar uSvebs SemTxvevas, rom <strong>somx</strong>ebis sasargeblod<br />
raime waglijos qarTvelebs, Tanac sul imis damtkicebas<br />
cdilobs da gvpirdeba, rom uZvelesi qarTuli poema „vefxistyaosani“<br />
nasesxebi nawarmoebia.<br />
es xels aZlevT somex politikanebs imdenad, ramdenadac<br />
<strong>somx</strong>ebs Tavisi arsebobis manZilze ar hqoniaT ramdenadme<br />
Zlieri poeturi nawarmoebi, rogorc eris sulieri aRmavlobis<br />
TvalsaCino nimuSi.<br />
rogorc ar unda ecadon, iuri veselovskis msgavsad mowadinebuli<br />
literaturuli bartyebi mdidari <strong>somx</strong>uri literaturis<br />
arsebobis mtkicebas, mTeli es kampania sacodavi<br />
luRluRis doneze darCeba, radgan amgvari ram bunebaSi ar<br />
arsebobs.<br />
viRac g. ezovi Tavis fenomenalurad uceremonio wignSi<br />
„petre didis kavSiri somex xalxTan“, yovelgvari saRi azris<br />
sawinaaRmdegod, viRac vigindara somex israel orus Tu oriuss<br />
miawers gansakuTrebul diplomatiur mniSvnelobas. vi-<br />
Tom, oru cdilobda, petre pirveli CaeTria sparseTTan omSi<br />
maSin, rodesac igi ukve eomeboda SvedeTs. ezovi yvela wyaroebidan<br />
moixmobs mxolod qarTvelebisaTvis araxelsayrel citatebs.<br />
amgvar citatebs tendenciurad `atenian“ mkiTxvelebs<br />
filantropiul krebulSi `Zmuri daxmareba TurqeTSi dazaralebul<br />
<strong>somx</strong>ebs“, romelsac gladstonis epitafia amSvenebs:<br />
`sikeTe, sikeTe da ... sikeTe!“, magram, unda vaRiaroT, rom<br />
sakmaod Sxamiani sikeTe gamovida, isic Cveul <strong>somx</strong>ur stil-<br />
Si.<br />
metad saintereso broSura („qvaTa RaRadi“) uZRvna somexTa<br />
mTel am sicruesa da binZur istoriul-arqeologiur mtaceblobas<br />
cnobilma qarTvelma poetma da publicistma, Tavadma
262 263<br />
ilia WavWavaZem. es broSura mdidaria saxasiaTo faqtebiT<br />
da igi Targmnilia rusul enaze.<br />
roca TbilisSi <strong>somx</strong>ebisa da qarTvelebis tomTa Soris<br />
urTierTobaze saubroben, ixseneben „iesa“-is korespodents,<br />
viRac kutulis. Camovida Tu ara TbilisSi, igi wamsve xelT<br />
igdo gaqnilma, eSmakma, magram Wkvianma politikurma agitatorma,<br />
kuzianma arwrunma, romelic gamoscemda gazeT „mSaks“.<br />
somexma bobolebma pativiscemiT Tavbru daaxvies kutulis _<br />
aWmevdnen, asmevdnen, wamiT ar Sordebodnen gverdidan. mas sruliad<br />
dahkargvoda garemos aRqmis unari. saqme iqamdec mivida,<br />
rom yvela Semxvedr lamaz qals kutulis <strong>somx</strong>ad warudgendnen,<br />
maxinjs ki _ qarTvelad. komikuri situacia Seiqmna,<br />
radgan qarTvelebic ki, romelTac gamZafrebuli aqvT istoriuli<br />
Tavmoyvareoba, Rimils ver ikavebdnen mimndobi Tu<br />
mosyiduli frangis Canawerebis wakiTxvisas.<br />
sul axlaxans ki WeSmaritad saseiro sanaxaobad iqca<br />
somexi politikanebis da „istoriis mTxzvelebis“ mcdeloba,<br />
_ Tavbru daexviaT frangi swavlulis, baton de baisaTvis,<br />
romelic bevrs swerda rusebze, magram <strong>somx</strong>ebs kovzi nacar-<br />
Si CauvardaT. de baim moinaxula somexTa kaTolikosis rezidencia<br />
_ eCmiaZini, sadac mas warudgines `warmoudgenlad“<br />
Zveli nivTebi, raRac gvirgvinebi, fialebi, moqarguli gadasafareblebi<br />
da sxva. gamocdilma arqeologma wamsve SeamCnia,<br />
rom nivTebis realuri asaki ar emTxveoda maT „<strong>somx</strong>ur da-<br />
TariRebas“ da amis Taobaze sakmao ironiiT dawera presaSi.<br />
sxvaTaSoris, aRmoCnda, rom friad saeWvo naqargTa maqmanebi<br />
gviandel rokokos stils ganekuTvneboda. baron de bais<br />
ironiis gamo rusuli asoebiT nabeWdi adgilobrivi gazeTebis<br />
gaafTrebuli toni yovelgvari zrdilobis farglebs<br />
gascda.<br />
somexTa mtkivneuli Tavmoyvareobis, gandidebis maniisa da<br />
TviTreklamirebis survilis gamarTleba mxolod imiT Sei-<br />
Zleba, rom am xalxis reputacia saukuneTa manZilze samudamod<br />
Seilaxa da isini yvelanairad cdiloben Tavis marTlebas.<br />
ai, ras swers <strong>somx</strong>ebze miukerZoebeli, humanuri da ma-<br />
Ralzneobrivi tacitusi, romelsac SeeZlo romis mtrebisgermanelebis<br />
qebac ki, Tavisi meore wignis „Ad axcessu augisti“is<br />
53-e paragrafSi: „es aris dasabamidan orsaxovani xalxi,<br />
rogorc xasiaTiT, aseve geografiuli mdebareobiT“. xolo<br />
me-12 wignis 46-e paragrafSi igi aSkarad miuTiTebs somexTa<br />
mzakvrul bunebaze.<br />
„Sen xar mSiSara, Sen xar mona, Sen xar somexi!“- ambobs<br />
puSkini moxuci mpiriT; qarTvelebi amboben _ `movida somexi,<br />
moitana sxva mexi“. somexi mevaxSeebis mier qarTveli Tavadebis<br />
mSobliuri miwebidan gandevnam mTeli rigi qarTuli<br />
andazebi Sva: _ `jiSiani cxenebi gawydnen, doRi virebs dar-<br />
CaT“, `gareulma qaTamma Sinauri qaTami gaagdo“ da sxva. amierkavkasieli<br />
TaTrebi amboben: _ `aTive TiTi sanTlad rom<br />
aqcio da somexs gza gaunaTo, misgan madlobas ver eRirsebi“.<br />
rusi xalxi sakmaod damamcirebeli epiTetebiT moixseniebs<br />
<strong>somx</strong>ebs _ xan zizRiT, xan kidev damcinavad. nekrasovi ambobs:<br />
daiwuna soliduri sasiZo,<br />
viRac somexs kisristexviT gahyva.<br />
aranakleb humanuri JemCuJnikovi (`kozma prutkovSi“) am<br />
sityvebs amRerebs:<br />
vwevar viwro loginze,<br />
mezobel palataSi ki<br />
yviris somexi...<br />
sityva `yviris” Zalze tipiuria. <strong>somx</strong>ebi marTlac gamudmebiT<br />
yvirian _ ar SeuSveb Sens saxlSi, droze gaugeb mzakvrul<br />
Canafiqrs, Tu wvrilman qurdobaze daiWeren maTi wris<br />
warmomadgenels _ isini Tavadac yvirian da sxva eris sulel<br />
Tu mosyidul adamianebsac ayvireben.<br />
Cveni miukerZoebeli beletristikac sakmaod mkvaxed moixsenebs<br />
<strong>somx</strong>ebs. leskovs Tavis nawarmoebSi „soborianebi“<br />
erT-erT gmirad hyavs Seyvanili sqelgaviani somexi SantaJisti<br />
Termosesovi.<br />
safrangeTsa da germaniaSi, sadac moqmedeben <strong>somx</strong>uri revoluciuri<br />
wreebi, sadac baqoel navTobmrewvelTa fulebiT
264 265<br />
mimdinareobs <strong>somx</strong>ebis sasargeblo agitacia, saqmeSi Caxeduli<br />
da miukerZoebeli adamianebi udidesi riskis fasadac ki aRar<br />
eridebian somexTa winaaRmdeg xmis amaRlebas. cnobili frangi<br />
mogzauri, grafi de Sole <strong>somx</strong>eTis, qurTistanisa da mesopotamiis<br />
moxilvis Semdeg musulmanebis <strong>somx</strong>ebisadmi damokidebulebis<br />
fonze swerda: „miuxedavad didi TanagrZnobisa, romelsac<br />
badebs <strong>somx</strong>ebis siRaribe da tanjva-vaeba, me verasodes<br />
movaxerxe maTTan daaxloeba, radgan ver Sevegue maT zizRismomgvrel<br />
cbierebas, sulmdablobas da gulisamrev simuxTles!“<br />
imperatrica ekaterine meoris mefobis dros <strong>somx</strong>ebs<br />
yovelmxriv SesaniSnavi pirovneba gamouCndaT, dauokebeli energiis<br />
mqone, politikurad fxiani, arcTu iSviaTad _ momabezrebeli.<br />
igi arqiepiskoposi iosebi gaxldaT, warmoSobiT<br />
gaqarTvelebuli kulturuli <strong>somx</strong>uri ojaxidan, romelsac<br />
qarTvel mefeTagan Tavadis wodeba hqonda miniWebuli. misi<br />
gvari _ arRuTaSvili-mxargrZeli rusul yoveldRiurobaSi,<br />
rusuli fantaziisve wyalobiT, rogorc „arRuTinskidolgoruki“<br />
Sevida. riurikebis dolgorukebTan maT, ra Tqma<br />
unda, araferi akavSirebT. xsenebulma arqiepiskoposma iosebma<br />
1779 wels (samxreT ruseTSi) <strong>somx</strong>uri qalaqi „donis<br />
naxiWevani“ daaarsa. yirimidan da TurqeTidan gadmoxvewili<br />
15000 <strong>somx</strong>is bazaze Camosaxlebulebs, sakmaod kargi SeRavaTebi<br />
dauwesdaT: xazinis xarjze yirimidan mTeli qonebis<br />
gadazidva, 12000 desetina saZovari ialaRi, saguSagoebisa da<br />
rekrutisagan gaTavisufleba, 10 wliT yoveli saxis begaris<br />
moxsna; yovel mosaxles 30 desetina miwa gamoeyo; tye da<br />
saxlis asaSenebeli masala usasyidlod gadaecaT, saTesle<br />
masala, saqoneli da inventari ki 10 wlis Semdeg anazRaurebis<br />
pirobiT. yovelive es kanonTa srul krebulSi dawvrilebi-<br />
Taa asaxuli.<br />
saqarTveloSi erekle meoris mefobis Jams, igive arRuTinskis<br />
mcdelobiT, viRac yarabaReli meliqebi daasaxles TavianTi<br />
yma glexebiT, romelTac Sulaveris dasaxleba Seqmnes.<br />
orma meliqma, mejnunma da abom, Tvalis daxamxamebaSi uRalates<br />
Tavis axal mfarvels _ mefe erekles da 1795 wels aRa-<br />
mahmad-xans TbilisSi SemouZRvnen, romelmac qalaqi miwasTan<br />
gaaswora. es faqti erovnebiT somexma general-leitenantma<br />
s. o. qiSmiSovma aRiara... n. f. durnovis naSromSi aRniSnulia,<br />
rom 1796 wels somexi arqiepiskoposi iosebi ubodiSod<br />
Caeria dapyrobili derbentis saqmeebSi da musulmanebTan<br />
Sedavebis arcerT SemTxvevas ar uSvebda xelidan; maT <strong>somx</strong>ebis<br />
winaSe amcirebda; derbentSi xanmokle yofnis periodSi<br />
mTeli mosaxleoba aimxedra. grafma zubovma iosebi mTavar<br />
binaSi gamoiZaxa, magram aqac saWiro gaxda zomebis miReba,<br />
raTa arqiepiskoposis politikanuri miswrafebebi SezRuduliyo.<br />
dauaxlovda ra eCmiaZinis patriarqs ise, rom nebar-<br />
Tva aravisgan auRia, maT erToblivad Seadgines _ „koleqtiuri<br />
mimarTva yarabaRSi da kavkasiis sxva adgilebSi mcxovreb<br />
<strong>somx</strong>ebs“. am manifestSi ewera, rom ruseTis jari sparseTSi<br />
mxolod erTi ganzraxviT Sevida _ „gaaTavisuflos<br />
<strong>somx</strong>ebi musulmanTa uRlisagan da moupovos maT damoukidebloba“.<br />
amas didi mRelvareba mohyva mTel amierkavkasiaSi.<br />
<strong>somx</strong>ebi didi <strong>somx</strong>eTis samefos aRdgenaze ocnebobdnen... xsenebuli<br />
arqiepiskoposis Tanamedrove p. g. butkovi adasturebs<br />
iosebis gadametebul pativmoyvareobas.<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiis politikurobis klasikur nimuSs warmogvidgens<br />
somexTa didi apologetis ezovis broSura „eCmiaZinis<br />
sapatriarqos ruseTis xelisuflebasTan urTierTobis<br />
dasawyisi“.<br />
saqarTvelos SemoerTebisTanave <strong>somx</strong>uri samRvdeloeba mudmivad<br />
cdilobda, daemtkicebina, rom <strong>somx</strong>ebi aq raRac gansakuTrebul<br />
rols TamaSoben da, rom, lamis yvelaferi maTzea<br />
damokidebuli. imdenad, ramdenadac saqmeSi Caxedulma rusulma<br />
samRvdeloebam kargad icoda <strong>somx</strong>uri monofizitizmi da isic,<br />
rom qarTvelebi ruseTs „erTmorwmuneobis“ egidiT SeuerTdnen,<br />
arqiepiskoposma iosebma <strong>somx</strong>ur-grigorianul sarwmunoebasTan<br />
dakavSirebiT keTilSobiluri informaciis gavrcelebaze<br />
izruna. „1799 wels s/petergburgSi ruseTSi damkvidrebuli<br />
somexi xalxis arqiepiskopos iosebis wigni <strong>somx</strong>uri eklesiis<br />
qristianuli sarwmunoebis aRmsarebloba“ gamovida.
266 267<br />
me-14 gverdze igi qristes Taobaze wers: „erTi saxe, erTi<br />
ieri, SenivTebulia erT bunebriobasTan“; 50-e gverdze iosebi<br />
ganmartavs, rom „bunebriobaSi“ igulisxmeba „saxe“. maSin ra<br />
saWiro iyo ori erTmniSvnelovani mcnebis moyvana? gasagebia,<br />
rom igi ecada <strong>somx</strong>ebis monofizitobis miCqmalvas. man, aseve,<br />
miCqmala kaTolikos ioane meoTxes saxelic, romelic <strong>somx</strong>ur<br />
eklesias wmindanad hyavs Seracxuli, romelmac arabi<br />
musulmanebis saameblad qalkedoniis eklesia anaTemas gadasca<br />
da Semdegi gadawyvetileba gamoaqveyna: „anaTema mas, vinc<br />
ityvis, rom qriste adamiani iyo Tavisi bunebiT, rom igi iyo<br />
xorcSesxmuli da gadaitana xorcieli wameba, eziara sikvdils<br />
adamianis msgavsad, anaTema mas! vinc ar aRiarebs qristes<br />
erTsaxovan ukvdav bunebriobad, anaTema mas!“<br />
xedavdnen ra, rom yovelive es marTlmadidebelTa TvalSi<br />
<strong>somx</strong>ur eklesias Seuracxyofs, me-13 saukunis somexi istorikosi<br />
kirakosi, mogvianebiT ki xsenebuli iosebi da ka-<br />
Tolikosi nersesi <strong>somx</strong>uri monofizitobis miCqmalvas cdilobdnen.<br />
am maqinaciebs naTels hfenen cimbiris sasuliero akademiis<br />
profesori troicki 1877 wels gamocemul „<strong>somx</strong>uri<br />
eklesiis rwmenis SinaarsSi“ da aniskini „<strong>somx</strong>uri eklesiis<br />
istoria-Si~ (gamoica 1900 wels kiSinovSi).<br />
tyuilad ki ar wuxda arqiepiskoposi iosebi, radgan im<br />
periodis rusul biurokratias sruliadac ar anaRvlebda<br />
marTlmadidebluri princi pebi. <strong>somx</strong>uri saqme rusul<br />
sazRvrebSi maSin giganturi tempebiT viTardeboda da axali<br />
simaRleebisaken ganuxrelad miiwevda. TurqmenCaTis traqtatiT<br />
eCmiaZini ruseTis SemadgenlobaSi Sevida, kaTolikosi ki mTeli<br />
msoflios somexTa patriarqad darCa. qarTuli marTlmadidebluri<br />
avtokefalia Cven droulad gavauqmeT, miwebi CamovarTviT<br />
da xazinas gadaveciT, ris gamoc ruseTis saxelmwifoSi<br />
Seiqmna Teokratiuli saxelmwifo saxelmwifoSi,<br />
romelic miuwvdomeli iyo kontrolisaTvis da politikuri<br />
samwysos TvalSi veeberTela avtoriteti gaaCnda. paskeviCis<br />
dros sparseTSi <strong>somx</strong>ebis gadmosayvanad polkovniki lazare-<br />
vi gaigzavna, romelsac Tan, daaxloebiT, 40000 suli Camohyva.<br />
eCmiaZinis patriarqic monawileobda am kombinaciaSi:<br />
sparseTidan somexi mRvdlebi brZanebiT gamoixmo, romelTac<br />
TavianTi samwysoebi gamohyvnen. andrianopolisis zavis Sedegad<br />
Cven miviReT 100000 TurqeTis somexi, mxolod erzrumis<br />
arqiepiskoposma karapetma 70000 somexi gamoiyvana. amis Semdeg<br />
musulmanuri samyarodan <strong>somx</strong>ebis gadmosaxlebam masobrivi,<br />
sistematuri saxe miiRo _ xalxis nakadi zogjer<br />
mcirdeboda, xSirad ki did mdinared moedineboda. migraciis<br />
amgvari masStabebis Sedegebis gaTvaliswinebiT, sasurvelia,<br />
gavixsenoT Zveli malorosiuli andaza: „sakuTari fuliT<br />
ubedureba iyida“.<br />
ra Tqma unda, rogorc ioseb arRuTinski, aseve 1843 wlidan<br />
1857 wlamde eCmiaZinis kaTolikosis taxtis mflobeli nersesi<br />
<strong>somx</strong>uri ideis kolosebi iyvnen. Tbilissa da kiSinovSi arqiepiskoposad<br />
nersesis moRvaweobam <strong>somx</strong>eTs, marTlac, didi<br />
saqme gaukeTa.<br />
uzenaesi nebiT gamocemul wignSi „kavkasiismiRma mdebare<br />
rusuli samflobeloebis mimoxilva“ (1836 wlis <strong>gamocema</strong>)<br />
197-199 gverdebze naTqvamia, rom _ `<strong>somx</strong>ebi, moses xalxis<br />
msgavsad, mTeli dedamiwis zurgze gaifantnen, raTa daegrovebinaT<br />
simdidre, romlis gamoyenebis bednierebas isini saku-<br />
Tari mmarTvelebis uRelqveS, sakuTar miwaze ver eRirsebodnen“.<br />
swored es gaxlavT <strong>somx</strong>uri xasiaTis warxocvis mizezi<br />
da igi kosmopolitad iqca. mis samSoblod iqca is qveyana,<br />
sadac igi yovelgvari safrTxis gareSe arsebobda da saku-<br />
Tari moxerxebisa da eSmakuri gonebis wyalobiT qonebas<br />
ixveWda... eSmakoba, cbiereba, gaunaTlebeli, miT umetes movaWre<br />
<strong>somx</strong>ebis, ZiriTadi niSan-Tviseba gaxlavT: maTTvis yidva-gayidvisas<br />
sicruis nebismieri forma misaRebia, oRond kanonis<br />
farglebSi. maT Tbilisi da mTeli amierkavkasia swored<br />
vaWrobiT daipyres... erTi sityviT, yvelgan, sadac ki SeiZleba<br />
mogebis miReba, mxolod <strong>somx</strong>ebs naxav. angareba _ ai, ra gaxlavT<br />
am xalxis mamoZravebeli Zala da zrunvis upirvelesi<br />
sagani.
268 269<br />
rogorc ukve aRvniSne, erT-erTi uZvelesi marTlmadidebluri<br />
siwmindis ganmaqiqebeli statia cenzuram daubrkolebliv<br />
gaatara, me ki ar momca saSualeba, amgvar binZur gamoxdomaze<br />
pasuxi gameca. am da sxva werilebis akrZalvis mizezad<br />
rasobrivi uTanxmoebis saSiSroeba moiyvanes, Tumca masSi <strong>somx</strong><strong>somx</strong><br />
ebze ebze araferi iyo Tqmuli. magram rasobrivma rasobrivma Tanxmobam<br />
Tanxmobam<br />
sruliad ar SeuSala xeli cenzuras, rom tfilisis „cnobis<br />
furcelSi“ muhamedianobaze pasqvilis gamoqveynebisaTvis mwvane<br />
Suqi aenTo. es ar iyo gasarTobad dawerili statia, mas<br />
masobrivi aurzauri unda gamoewvia. `cnobis furclis“ gamosvlis<br />
dRes, somexi wvrilfexoba, romelic saeWvod swrafad<br />
iyo gacnobili aq gamoqveynebul werils, adgilobrivi musulmanebis<br />
gasaRizianeblad gazeTs gamomwvevad afrialebda. am<br />
ukanasknelTa aRSfoTebas sazRvari ar hqonda, viRaceebma ki<br />
xanjalze gaivles xeli. musulmanTa sulierma winamZRolebma<br />
ganacxades, rom pasuxs ar agebdnen maTi samwysos saqcielze.<br />
mxolod am ukanasknelma garemoebam momca werilis avtorisadmi<br />
sakadrisi pasuxis gacemis saSualeba, romelic, rogorc Semdeg<br />
gairkva, <strong>somx</strong>ebis mier mosyiduli sxva erovnebis warmomadgeneli<br />
aRmoCnda.<br />
saerTod, am kategoriis „mwerlebis“ ganaTlebis doneze<br />
erTi niSandoblivi faqti metyvelebs: Sobis wina dReebSi<br />
maswavleblTa jgufma gadawyvita xelmokle ojaxis SvilebisaTvis<br />
naZvis xis zeimi moewyo. erT-erTma somexma sovdagarma<br />
Semowirulobis gaRebaze uari ganacxada, misma mxardam-<br />
Werma erT-erTma „mweralma“ aseTi Sinaarsis werili gamoaqveyna:<br />
„RaribebisTvis naZvis xis zeimi keTili qristianuli<br />
ganzraxviTaa nakarnaxebi, magram es xom fulis uazro fantvaa.<br />
amas jobda, rom naZvis xe gagveyida da fuli RaribebisTvis<br />
dagverigebina. qristec xom amas qadagebda“.<br />
<strong>somx</strong>uri gazeTis am feletonistma qristes miawera iudas<br />
sityvebi. amis Semdeg gaCnda TbilisSi gamoTqma _ „iudas<br />
morali“.<br />
<strong>somx</strong>ur presaSi saerTod gaugebari ram xdeboda. magali-<br />
Tad, gazeTSi „arZaganqi“ sistematurad ibeWdeboda rusebis<br />
salanZRavi werilebi, romlis Taobazec me calkeuli werilebi<br />
momewodeboda. TbilisSi wesieri Tarjimnis gamonaxva<br />
oqros fasadac ki SeuZlebeli iyo. bolos da bolos, me<br />
aseTi pirovneba gamovZebne _ isic SemTxveviT da isic arasomexi<br />
erovnebis. man momitana misi uwmindesobis, kaTolikos<br />
mikirtiC pirvelis friad saeWvo qadageba da <strong>somx</strong>uri „patriotizmis“<br />
araTavmdabluri nimuSebi. rogorc ki me es<br />
masalebi gamovaqveyne, <strong>somx</strong>uri presa da rusuli cenzurac<br />
wamsve aizRarba. me moRalateoba damwames. cenzura ki, TiTqosda,<br />
Cem mier daSvebul uzustobebs TiTze ixvevda da gazeT „arZaganqs“<br />
Riad icavda.<br />
TiTqos ucnauria, magram rasac axla mogaxsenebT, sruli<br />
simarTle gaxlavT _ msxvili Tanamdebobis pirs, avad Tu<br />
kargad, ZaluZs rusuli interesebis somexTa Tavdasxmebisagan<br />
dacva. SedarebiT dabali donis CinovnikisTvis ki usafrTxo<br />
ar gaxlavT araTu <strong>somx</strong>uri intrigebis winaaRmdeg<br />
aqtiuri moqmedeba, aramed somexi bobolebis kanonsawinaaRmdego<br />
qmedebebisadmi principuli damokidebulebac ki. Tu<br />
gavleniani patroni ar hyavs _ mas aucileblad gasvrian,<br />
pirad saqmes gaufuWeben, samsaxurs daatovebineben. mis colsa<br />
da Svilebze zemoqmedebas moaxdendnen, Seisyidian mis<br />
veqsilebs, Tu ki amgvari mas gaaCnia, uars ganucxadeben kreditze,<br />
Tu mas es sWirdeba.<br />
arafers vambob pirdapir borotmoqmedebaze. datacebulia<br />
aTiaTasobiT desetina saxelmwifo miwebi, miCqmalulia asobiT<br />
aRmaSfoTebeli danaSauli, ramac mTeli mxare aalaparaka. kontrabandistebma,<br />
xazinis qurdebma, yalbisqmnelebma da sxva juris<br />
damnaSaveebma milionebi daagroves da maRali sazogadoebisaken<br />
gza binZuri meTodebiT gaikafes _ umecrebi da garyvnilebi<br />
saswavlo dawesebulebebis mfarvelebad iqcnen, qurdebi da<br />
eWvmitanilebi <strong>somx</strong>ur eklesiebSi mokalaTdnen, zogi banks<br />
Semouskupda, zogi _ saqvelmoqmedo sazogadoebas.<br />
tfilisis saqalaqo meurneobis saSinel mdgomareobaze<br />
zedmeti saubari xom saWiro ar aris. miuxedavad imisa, rom<br />
<strong>somx</strong>ebi qalaqis mosaxleobis mxolod 40 procents Seadgenen,
270 271<br />
qalaqis duma (meria) mTlianad maT xelSia _ qarTvelebi,<br />
rusebi, musulmanebi SenobaSic ki ver Sedian; versad naxavT<br />
normalur qvafenils, karg ganaTebas, keTilmowyobil wyalsadens.<br />
niSandoblivia erTi aRmaSfoTebeli faqtic _ Tbilisis<br />
guberniis eqimma, uaRresad wesierma da Seupovarma pirovnebam,<br />
b-ma qiqoZem qalaqis saqonlis sasaklaos eqimi ispanderiani<br />
amxila, romelic, nacvlad imisa, rom didi raodenobis triqinoziT<br />
daavadebuli dakluli Roris xorci cecxlSi gaenedgurebina,<br />
mas mosaxleobaze hyidda. rogor ar emuqrebodnen<br />
qiqoZes, magram man es amazrzeni danaSauli mainc gaaxmaura,<br />
ris Semdegac ispanderianma Tavi moikla. qalaqis dumaSi<br />
mokalaTebuli <strong>somx</strong>ebi am ambis gamo Sewuxdnen da aforiaqebulebi<br />
sakiTxis ganxilvis gadadebas cdilobdnen. amasobaSi<br />
ki kaxeTis tyeebSi ramdenime tyis mWrelma tanjva-wamebiT<br />
dalia suli, maTi sikvdilis mizezic triqinozi iyo. qalaqis<br />
dumam aRniSnuli sakiTxi erTi wlis dagvianebiT ganixila,<br />
magram im motiviT, rom mTavari damnaSave cocxali aRar<br />
iyo, saqme male miiviwyes.<br />
<strong>somx</strong>uri sakiTxis sirTules ganapirobebs is, rom<br />
parazitizmi da politikanoba mWidrod aris urTierTSerwymuli<br />
da erTmaneTTan organul kavSirSi imyofebian... es gansakuTrebiT<br />
Tbilisis mmarTvelobis arCevnebisas iCens xolme<br />
Tavs. qarTvelebi da rusebi, rogorc wesi, maT winaaRmdeg<br />
mowyobili intrigebis mizeziT, am arCevnebSi monawileobis<br />
miRebas ver axerxeben.<br />
ioli warmosadgenia, Tu rogori cinizmiT epyrobian somexi<br />
politikanebi sxva erebis warmomadgenlebs. ramdenime wlis win<br />
kaxeTis qalaq siRnaRSi marTlmadideblebi dResaswaulobdnen.<br />
marTlmadidebloba rom daemcirebinaT, <strong>somx</strong>ebma damkvrelebis<br />
dasta daiqiraves da zurnis WyvitinSi xalxma qadagebis mosmena<br />
ver SeZlo. policias TavxedebisaTvis xeli ar SeuSlia,<br />
radgan mazris policiis ufrosic somexi iyo. skandalistebi<br />
Semdeg umniSvnelo fuladi TanxiT daajarimes, magram ara SemkveTebi,<br />
aramed sawyali daqiravebuli musikosebi.<br />
qarTvelebi da yarabaReli musulmanebi zogjer arc mT-<br />
lad gulmowyale RimiliT amboben: „sakmarisia, ruseTis<br />
mTavrobam kavkasiidan jari gaiyvanos da <strong>somx</strong>ebisgan araferi<br />
darCeba“. ukve ocdaaTi welia, rac es fraza WeSmaritebisagan<br />
Sors dadga, radgan am xnis manZilze <strong>somx</strong>ebma aramxolod<br />
politikuri da ekonomikuri sakvanZo adgilebis xelSi Cagdeba<br />
moaxerxes, aramed maT axla sakuTari „jaric“ ki gaaCniaT –<br />
TurqeTidan Camosaxlebuli brbo, ramac ukanaskneli periodis<br />
Tbilisis eTnografiuli ruka mniSvnelovnad Secvala.<br />
axla TbilisSi Znelia Sexvde raWidan Camosul muSas, romelic<br />
Savi muSis simpaTiur tipad iyo aRiarebuli; axla gvxvdebian<br />
araCveulebrivi yaCaRuri sifaTebi Turquli feskebiT,<br />
turbanebiTa da Calmisebri TavsaburavebiT. qarTveli da<br />
rusi mSromelebis Seviwroveba qalaqis TviTmmarTvelobisa<br />
da plutokratiis uSualo mxardaWeriT kvlavac grZeldeba.<br />
gazeTi „iveria“ 1897 wels iuwyeboda, rom qalaq Tbilisisa<br />
da sxva qalaqebis Savi muSebis ricxovneba soflebidan<br />
migrirebuli mciremiwiani da xelmokle glexebis xarjze<br />
ivseboda, axla ki maT erevnis guberniidan gadmosuli da<br />
TurqeTidan ltolvili <strong>somx</strong>ebi sdevnian da aviwroeben. ukve<br />
gamoqveynebulia informacia imis Taobaze, rom TbilisSi sa-<br />
Sualod yoveldRiurad Sav samuSaoze 300-400 adamiania<br />
dakavebuli, romelTa 93% <strong>somx</strong>ebi Sedgenen. maTi xelafsebi<br />
muSaTa SeTqmulebis xarjze mniSvnelovnad gaizarda. <strong>somx</strong>ebi,<br />
ZiriTadad, damgvelebi da quCis mrwyvelebi arian, avWalis<br />
wyalsadenis yaraulebic, romelTa ricxvi 200 kacs Seadgens,<br />
isini yvelani <strong>somx</strong>ebi arian. ramdenime wlis win am adgilebze<br />
Cinebuli fxizeli muSakebi iyvnen dasaqmebuli _ raWvelebi<br />
da aisorebi (asirielebi), romlebsac axla zarmaci,<br />
cuRluti da uzrdeli adamianebi enacvlebian TurqeTidan.<br />
isini ki SedarebiT maRal anazRaurebas iReben. am savalalo,<br />
aranormaluri pirobebis naRvliani Sedegis Sesaxeb 1897<br />
wels gazeTma „cnobis furcelma“ werili gamoaqveyna, romelic<br />
bazris muSis tragedias mieZRvna.<br />
12 dekembers TianeTis safosto traqtze, sofel sabaduris<br />
maxloblad, meetlem naxevrad SiSveli, qancgaclili
272 273<br />
mgzavri SeamCnia, romelic sofel saydrianis mkvidri simon<br />
sisauri aRmoCnda. ubeduri adamiani sofel sabaduraSi miiyvanes,<br />
magram igi gadatanili SimSilisa da sisustisagan gardaicvala.<br />
rogorc Semdeg gairkva, gamrje glexi did gasaWirs<br />
ganicdida da saSovrisTvis TbilisSi wasvla gadawyvita.<br />
xangrZlivi drois ganmavlobaSi eZebda samuSaos, magram verafers<br />
gaxda. igi zamTris civ Rameebs Ria cis qveS aTenebda,<br />
SimSilobda, ukanaskneli groSebic rom Semoexarja, sofelSi<br />
dabruneba gadawyvita, sadac misvla mas aRar dascalda.<br />
amgvari daxasiaTeba, kosmopolitizmze miniSnebis garda,<br />
dResac ZalaSi rCeba. XIX saukunis 30-iani wlebidan bevrma<br />
wyalma Caiara da somexTa tomobrivi gancalkevebis procesi,<br />
saero da sasuliero patriotTa xelSewyobiT, swrafad gamdidrebis<br />
da simdidris daubrkoleblad gamoyenebis wyalobiT,<br />
didi siswrafiT ganviTarda. amas xels uwyobda ara-<br />
SorsmWvreteloba ruseTis mTeli rigi mmarTvelebisa, romelTac<br />
somexTa Tavkacebi sxavdasxva argumentebis (maT Soris,<br />
materialuri) moSveliebiT arwmunebdnen ruseTisadmi TavianT<br />
erTgulebaSi. es ukanaskneli, TiTqosda, marTlac mtkicdeboda<br />
TiTqmis yovel omSi, romlebSic <strong>somx</strong>ebi Turqebisa<br />
da sparselebis winaaRmdeg monawileobdnen, rogorc jaSuSebi.<br />
mtkicebuleba arc Tu saimedoa, radgan TviT jaSuSis<br />
xelobaSi ukve devs undoblobis faqtori.<br />
TviT mrewvelobis sferoSic ki somexTa sulieri simxdalis<br />
Taobaze friad niSandoblivia „obozrenies“ avtoris<br />
daskvna. Tavadi voroncovi lamis ZaliT aZlevda maT momgebian<br />
sawarmoebs, romelTac maTTvis Semdeg zRapruli mogeba<br />
mohqonda. maTi gamdidrebis ZiriTad mamoZravebel Zalas<br />
parazitizmi da ara SemoqmedebiToba warmoadgens. germanul<br />
ekonomikur literaturaSi amas conjucturgewinn (koniuqtura<br />
_ mTargmn.), e.i. sarfi ewodeba, romelic pirobaTa gansakuTrebuli,<br />
SemTxveviTi Tu xelovnuri, gadajaWviT miiReba.<br />
XIX saukunis pirveli naxevris ZiriTadi dro <strong>somx</strong>urma bur-<br />
Juaziam ekonomikis did qvabze qafis moxdas da ucxotomelebis<br />
xelisufalTa mosyidvas moaxmara.<br />
imisTvis, rasac „obozrenies“ avtori somexTa damaxasiaTebeli<br />
niSanTvisebebis arqonas uwodebs, upriani iqneboda<br />
garegani asimilirebis, sxva eris gvarsaxelebis mikuTvnebis,<br />
tansacmlis tarebis da wes-CveulebaTa miTvisebis unari<br />
gvewodebina. saqarTveloSi <strong>somx</strong>ebma miiTvises gvarebi „Svilis~<br />
daboloebiT, musulmanur provinciebSi gaCndnen iusufbegebi,<br />
yara-begebi, ibrahim-xanebi da sxva gvarebs amofarebuli<br />
<strong>somx</strong>ebi. ruseTSi agreTve gaCndnen ara mxolod <strong>somx</strong>uri<br />
Zirisa da rusuli daboloebis mqone gvaris matarebeli<br />
<strong>somx</strong>ebi, aramed maTi jiSis krasilnikovebi, sapoJnikovebi,<br />
lisicinebi, sergeevebi, popovebi. astraxanSi ki „wiTel qamrad“<br />
wodebulma pirwavardnilma somexma mevaxSem „Zalze“<br />
rusuli gvari miiTvisa. misi memkvidreebi Tavadaznauroba-<br />
Sic gaZvrnen, sadac maT namdvilad ar moelodnen.<br />
rogorc mogvianebiT gairkva, es asimilacia uaRresad<br />
zedapiruli da friad drouli iyo. <strong>somx</strong>obas zurgs ukan<br />
gancalkevebulobis qva eWira, romelic TandaTan diddeboda<br />
da gansakuTrebiT Tavbrudamxvevi da TvalSi sacemi XIX<br />
saukunis meore naxevarSi gaxda.<br />
gancalkevebulobis ideas <strong>somx</strong>ebs ingliselebi karnaxobdnen,<br />
romlebic Cveni kavkasiuri omis dawyebis dRidan cdilobdnen,<br />
ruseTis winaaRmdeg aemxedrebinaT adgilobrivi mosaxleoba,<br />
XIX saukunis 30-ian da 60-ian wlebSi _ polonelebi,<br />
mogvianebiT germanelebi da TviT sazRvargareTis qveynebidan<br />
Camosuli <strong>somx</strong>ebi. amgvar <strong>somx</strong>ebs Soris gansakuTrebiT<br />
aRsaniSnavia ori gansakuTrebiT „Sxamiani“ ojaxi. pirveli<br />
gamoirCeoda klerikalur-separatistuli mimarTulebiT,<br />
meorem ki separatizmi zogjer radikaluri niSniT gamor-<br />
Ceul burJuaziul-liberalur safuZvelze Seayena...<br />
jer kidev pogodini, romelmac kavkasia Tavad bariatinskis<br />
dros moinaxula, aRniSnavda saarsebo siZvires, rac,<br />
ueWvelia, xelovnurad iyo gamowveuli.<br />
aseve didi samsaxuri gauwia somexTa ekonomikuri aRmavlobisa<br />
da tomobrivi gancalkevebulobis saqmes mefisnacvlis<br />
institutma. dReisaTvis kavkasiaSi es gaxlavT mmarT
274 275<br />
velobis dromoWmuli forma, romelsac Tavis droze efeqturi<br />
mxareebi, aseve, sakmao sibnelec aSkarad gaaCnda. magaliTad,<br />
Tavadma voroncovma miznad daisaxa kavkasiis mosaxleobis<br />
„evropeizacia“ da miznis misaRwevad nergavda moxmarebis<br />
zrdas, fufunebisaken ltolvas, xmaurian sazogadoebriobas.<br />
ekonomikurad moumzadebeli elementebi kotrdebodnen,<br />
mtacebluri, e.i. <strong>somx</strong>uri burJuazia ki Zlier mdidrdeboda<br />
im saxelis maZiebeli didgvarovnebis xarjze, axalaxali<br />
satyuarebis gamo cecxlSi rom miZvrebodnen. pirvelive<br />
mefisnacvlis dros Seiqmna raRac samefo karismagvari<br />
da, miuxedavad imisa, rom am karis wevrebi, ZirTadad didgvarovanTa<br />
warmomadgenlebi iyvnen, maTi finansuri damokidebuleba<br />
somexi mdidrebisadmi am ukanasknelTa did faqtobriv<br />
gavlenas xSirad swored mefisnacvalTa xeldasxmiT<br />
gansazRvravda...<br />
amierkavkasiis rkinigza <strong>somx</strong>uri burJuaziis xelSi iqca<br />
qveynis mTeli mosaxleobis mtacebluri eqspluataciis iaraRad,<br />
iseve, rogorc bankebi da sxva mravali.<br />
yovelive aman ki ocneba gauRviva ers, romelmac oflism-<br />
Rvreli Sromis gareSe daagrova didZali qoneba, romlisTvisac<br />
bolo aTwleulis ganmavlobaSi nebadarTulia yvelaferi,<br />
rasac ki moisurveben. roca mis xelSia adgilobrivi Tu<br />
dedaqalaqis gazeTi _ ucnauric ki iqneba, rom ar iocnebo!<br />
dapyrobil olqebSi mcxovrebi musulmanebi sakmaod mware<br />
ironiiT kiTxuloben _ „sad arian rusebi, risTvis dagvipyres<br />
Cven? yovel SemTxvevaSi ara CvenTvis. Cven vixileT mamaci<br />
Zlieri rusi jariskaci, axla ki vxedavT daCaCanakebul angarebian<br />
russ, xSir SemTxvevaSi ki ararus Cinovnikebs. arc<br />
Tqveni vaWrebi, arc Tqveni miwaTmoqmedebi aq ar Canan. mxolod<br />
<strong>somx</strong>ebi arian, Cveni guSindeli monebi. verafers vityviT!<br />
Rirda ki brZola saimisod, rom gagvebatonebina ase-<br />
Ti adamianebi?“<br />
amierkavkasieli <strong>somx</strong>ebisTvis orma faqtma iqonia gadamwyveti<br />
ekonomikuri da politikuri mniSvneloba da gaar-<br />
Rvia is jebiri, rac akavebda maT Semtev svlas. es gaxldaT<br />
XIX saukunis samociani wlebis reformis (igulisxmeba batonymobis<br />
gadavardna _ mTargmneli) xarvezebi da baqos nav-<br />
Tobmrewvelobis ganviTareba.<br />
pirvelma faqtma gamoiwvia Tavadaznaurobis gakotreba<br />
da misi avtoritetis dacema, amierkavkasiaSi rusuli wyobisadmi<br />
mtrulad ganwyobili rusebis didi nakadis Semosvla,<br />
romlebic gamsWvaluli iyvnen axali ideebiT _ burJuaziuli<br />
liberalizmidan, anarqiis CaTvliT. aseT xalxs arc<br />
rusuli saqmis keTebis unari gaaCnda da arc imis survili,<br />
rom win aRsdgomoda ucxotomelTa gancalkevebulobas. samarTlebrivi<br />
wesrigi, sadac mosaxleobis yvela fenasa da<br />
kategoriaSi Zlier aris ganviTarebuli moqalaqeobrioba<br />
da TviTSemoqmedebis unari, absolutur uazrobad iqca amierkavkasiaSi,<br />
sadac yvelaferi somexTa xelSi aRmoCnda, radgan<br />
mxolod maT, erTaderTs mTel amierkavkasiaSi, gaaCndaT bur-<br />
Juaziul-samarTlebriv wyobaSi gamarjvebis unari. gadametebuli<br />
ar iqneba, Tu vityviT, rom es Tviseba maT simaxinjemde<br />
aqvT ganviTarebuli. aralegaluri cxovrebis wesma<br />
maT SesZina imis unari, rom winaswari molaparakebis gareSe<br />
Seikran erT muStad, gaerTiandnen wreebSi, iyvnen disciplinirebulebi,<br />
yvela sxva danarCeni obivatelis winaaRmdeg<br />
gaficvebi da mcire ekonomikuri SeTqmulebebi moawyon. am<br />
TvisebebiT isini aWarbeben ebraelebsac ki, romelTac SemoqmedebiTi<br />
fantazia <strong>somx</strong>ebze metad aqvT ganviTarebuli.<br />
am mxareSi Tavidan navTobmrewvelobis pionerebi rusebi<br />
iyvnen, magram aqauroba maleve datoves, radgan maT ar See-<br />
ZloT <strong>somx</strong>uri meTodebiT gamdidreba da <strong>somx</strong>ebis meTodebiT<br />
konkurentebTan brZola damnaSaveTa daxmarebiT, gaficvebiT<br />
da sxva binZuri intrigebiT. aTeul milionobiT saxsrebis<br />
Sovna Tvalis daxamxamebaSi SeiZleboda. guSindeli<br />
hambalebi, mzidavebi, mtvirTavebi, wvrili moxeleebi an, sulac,<br />
kontrabandistebi, „sakuTari xalxisagan“ miRebuli<br />
xazinidan naqurdali miwis mcire nakveTis wyalobiT ramdenime<br />
TveSi aTeulobiT im Cinovnikis mosyidvas axerxebdnen,<br />
romelTac siRaribe da sixarbe gonebas urevda, maT ar
276 277<br />
gaaCndaT materialuri mxardaWera da zneobrivi simtkice;<br />
daiwyo uTavbolo bakqanalia, romelic mzardi ZaliT dResac<br />
intensiurad mimdinareobs.<br />
iqauri rusi erovnebis momsaxureba didi xania damokidebulia<br />
somex mdidrebze. ar arsebobs arc erTi dawesebuleba,<br />
romlis gegmebi ucnobia <strong>somx</strong>ebisTvis. didgvarovnebi<br />
dakabalebulebi arian <strong>somx</strong>ebis veqselebiT, bankebi ki<br />
(saxelmwifo bankebis CaTvliT) mTlianad maT xelSia _<br />
dawyebuli wvrili moxeleebidan, mmarTvelTa CaTvliT<br />
damTavrebuli. maT xelSia gazeTebic.<br />
ebraul gazeTebTan erTad, romlebic, TiTqos, Cvendami solidarobas<br />
amJRavneben, <strong>somx</strong>ur gazeTebs saerTo isa aqvT, rom<br />
oriveni rusuli SriftiT ibeWdeba da oriveni mTlianad<br />
arian gamsWvalulni rusuli SemoqmedebiTi sawyisebis mimarT<br />
zizRiT.<br />
cenzurac ki, romelic movalea, obieqturi pozicia ekavos,<br />
<strong>somx</strong>ebs aSkarad eloliaveba...<br />
aucilebelia, aRvniSnoT, rom ukanaskneli ocdaaTi wlis<br />
ganmavlobaSi germania sistematiurad muSaobs amierkavkasiaSi<br />
<strong>somx</strong>uri separatizmis gasaRviveblad; uamravi <strong>somx</strong>uri<br />
wre swored germaniaSia Tavmoyrili. tfiliss, berlinsa<br />
da miunhens Soris Cveni baltiispireli pangermanistebi<br />
xels uwyoben gacxovelebul moZraobas, raSic aqtiurad<br />
monawileoben fineli demagogebic. germaniis generaluri Stabis<br />
oficrebi, arqeologebis nadirobis moyvarulTa da turistebis<br />
egidiT, mniSvnelovani jgufebiT Camodian amierkavkasiaSi.<br />
niSandoblivia isic, rom germanuli universitetebis<br />
kursdamTavrebuli inteligenti <strong>somx</strong>ebi mudmivad mtroben<br />
ruseTs da Tvlian, rom kavkasiaSi dasaqmebuli germaneli<br />
mosamsaxureebi gansakuTrebiT mfarveloben <strong>somx</strong>ebs.<br />
zemoT aRniSnulis gamo berlinis traqtatis Semdeg <strong>somx</strong>ebi<br />
avtonomiis miRebis politikur ocnebaSi CaiZirnen, magram<br />
ara parazituli, aramed ramdenime myari avtonomiisaTvis<br />
aucilebelia bevrad Tu naklebad erTiani teritoria.<br />
rogorc 1897 wels gamoqveynebuli safrangeTis sagar-<br />
eo saqmeTa saministros dokumentidan irkveva, TurqeTSi am<br />
avtonomiis Seqmnis safuZveli ar yofila da arc iqneba. me-<br />
2 gverdze aRniSnulia: „sxvadasxva tomTa ganTavsebis Rrma<br />
analiziT dadgenilia, rom TurqeTis arcerT vilaieTSi<br />
<strong>somx</strong>ebi ar warmoadgenen mosaxleobis umravlesobas. amasve<br />
adastureben kavkasiaSi moZiebuli statistikuri masalebis<br />
safuZvelze generaluri Stabis oficrebi generali zelenoi<br />
da polkovniki karcevi“. miTiTebuli dokumentis me-12<br />
gverdze TurqeTis sulTnis karze safrangeTis elCis, baton<br />
kambonis werilSi ministr ganotosadmi naTqvamia, rom<br />
damoukidebel <strong>somx</strong>eTze saubaric ki zedmetia da, Tu daujerebeli<br />
pirobebiTac ki evropa SemogvTavazebs <strong>somx</strong>eTis Seqmnas,<br />
praqtikulad, SeuZlebelia am axali saxelmwifos farglebis<br />
gansazRvra.<br />
igive batoni kamboni iuwyeba, rom TurqeTSi mimdinareobs<br />
aqtiuri propaganda <strong>somx</strong>uri janyisaTvis, romelsac<br />
amzadebs inglisi. diarbeqiris frangi vice-konsuli ki 1894<br />
wlis 5 oqtombris SetyobinebaSi aRniSnavs, rom am saqmeSi<br />
aqtiuradaa CarTuli tfilisi. ai, ras wers vice-konsuli<br />
batoni merie Tavis ufross: „amboben, rom moZraoba didi<br />
xnis win moamzada sazogadoebam „hnCaki“, romlis mmarTveloba<br />
amJamad tfilisSi imyofeba, adre ki londonSi da ainaxSi<br />
(igulisxmeba miunxeni _ mTargmneli). instruqciebi ki, TiTqos,<br />
am sazogadoebis brZanebebs emorCilebian“.<br />
SeiZleba naTqvams davumatoT, rom somex revolucioner-<br />
Ta meore jgufi, saxelwodebiT „droSaqi“, e.i. „droSa“ gaer-<br />
Tianebulia imave saxelwodebis gazeTis irgvliv, romelic<br />
dResac arsebobs. igi qveynis miRma gamoicema, magram „droSaqistebi“<br />
kavkasiaSi sakmaod mravlad arian.<br />
safrangeTis elCis rig SetyobinebebSi, romlebic gamsWvalulia<br />
<strong>somx</strong>ebisadmi simpaTiiT, batoni kamboni miuTiTebs<br />
sisastikiT gamorCeul politikur mkvlelobebze, romlebic<br />
<strong>somx</strong>uri revoluciuri komitetis wevrebma da maTma daqiravebulebma<br />
Caidines. me gadavamowme faqtebi da davrwmundi,<br />
rom somexTa meti wili ar TanaugrZnobs revolucias da
278 279<br />
mxolod TurqeTis somexTa mcire nawili Tanxmdeba masSi<br />
monawileobaze, isic _ TavianTi Tavkacebis SiSiT. TurqeTidan<br />
ltolvili bevri somexi aRiarebda, rom isini ruseTSi gamoiqcnen<br />
ara Turqebis, aramed TavianTi teroristebis SiSiT.<br />
miTiTebul wignSi aRniSnulia, rom uamravi areuloba<br />
organizebuli iyo TviT <strong>somx</strong>ebis mier. zogjer isini Tavad<br />
esxmodnen Tavs Turqebsa da qurTebs, raTa gamoewviaT somexTa<br />
masobrivi xocva-Jleta. am areulobaTa dawyebis win, romelic<br />
gansakuTrebuli sisastikiT gamoirCeoda, konstantinepolis<br />
„otomanTa banakSi“ dinamitebiTa da bombebiT Sevardnilma<br />
<strong>somx</strong>uri revoluciuri komitetis wevrebma oficialuri notis<br />
saxiT ganucxades baton kambons, rom <strong>somx</strong>ebma gadawyvites<br />
„msoflio demonstraciis“ mowyoba da komiteti pasuxismgeblobas<br />
moixsnis Tavidan, Tu maT saqmeSi policia Caereva.<br />
Semdgomi manifestaciisas upirvelesad <strong>somx</strong>ebi xocavdnen<br />
policielebs da Jandarmeriis oficrebsac ki. swored es<br />
aRmoCnda somexTa saSineli xocva-JletisaTvis mTavari biZgi,<br />
romlis gaxsenebamac ki ar SeiZleba adamians Jruanteli<br />
ar mohgvaros (igulisxmeba TurqeTSi 1902 wels mowyobili<br />
somexTa pirveli genocidi. meore genocidi 12 wlis<br />
Semdeg moewyo _ mTargmneli). miTiTebuli wignidan Cans, rom<br />
somexTa xocva-Jletis sababi TavianTi qmedebebiT swored<br />
somexma revolucionerebma warmoqmnes, rom inglisis elCi<br />
da konsuli yvelanairad cdilobdnen am faqtis gazviadebas,<br />
ruseTisa da safrangeTis elCebi ki did politikur taqts<br />
iCenden politikuri intrigebis msxverplTa da gamxecebuli<br />
Turqebis mimarT.<br />
gansakuTrebiT aRsaniSnavia Cveni sagareo saqmeTa ministris,<br />
generaluri da dauviwyari Tavadis lobanov-rostovskis<br />
damsaxureba, romlis SorsmWvretelobisa da udreki nebis<br />
wyalobiT ruseTi ar aRmoCnda CarTuli uazro omSi. es<br />
swored man Searyia, magram ver amoZirkva rusuli diplomatiis<br />
usafuZvlo Sexeduleba <strong>somx</strong>obaze, rogorc Cvens megobrul<br />
da saimedo dasayrden Zalaze sparseTsa da, gansakuTrebiT,<br />
TurqeTSi. mas kargad esmoda, rom saWiroa ruseT-<br />
TurqeTis urTierTobis axal fazaSi gadayvana. kerZod, Cven<br />
unda davifaroT Turqebi ucxoelTa eqspluataciisa da maT<br />
saqmeSi Carevisagan, samagierod ki mivaRwioT qristianTa<br />
xvedris Semsubuqebas aRmosavleTSi, da, rac mTavaria, gavamyaroT<br />
Cveni mdgomareoba sruteebze. gansxvavebuli azris<br />
mqone mxareebi ekopwiavebodnen TurqeTis <strong>somx</strong>ebs, mxars<br />
uWerdnen ildioz-kioskis gaborotebas Cvens da, saerTod,<br />
slavianebis mimarT da, amasTan erTad, iribad mxars uWerdnen<br />
<strong>somx</strong>uri tomis hegemonias kavkasiaSi.<br />
kavkasiaSi rusebica da <strong>somx</strong>ebic aRSfoTebas gamoTqvamdnen<br />
aTasobiT adamianis daRupvis gamo (genocidis dros<br />
TurqeTSi _ a.u.), Tumca isic aRsaniSnavia, rom Zalze agdebulad<br />
moixsenieboda „musulmanuri religiuri fanatizmi“.<br />
yvelaze naklebad dazaraldnen TurqeTSi mcxovrebi berZnebi,<br />
kaTolikebi da somexi kaTolikeebic ki, bevrad ki _<br />
somexi grigorianelebi. safrangeTis konsuli 1896 wlis<br />
25 ianvars trapizonis vilaieTSi mowyobili genocidis<br />
Taobaze werda: „vidre xalxis masobriv xocvas daiwyebdnen,<br />
sofel giumiuS-xaneSi musulmanebi Segrovdnen soflis moedanze.<br />
maT <strong>somx</strong>ebi gamoacalkeves sxva qristianebisagan da es<br />
ukanasknelebi gverdze gaiyvanes, raTa ar areodaT winaswar<br />
gansazRvrul msxverplSi. mxolod Semdeg daiwyes <strong>somx</strong>ebis<br />
xocva.“ gasagebia, rom am SemTxvevaSi Turqi fanatikosebi<br />
daundoblad ebrZodnen <strong>somx</strong>ur-grigorianul da <strong>somx</strong>urrevoluciur<br />
organizaciebs, romlebic safrTxis qveS ayenebdnen<br />
ara mxolod vilaieTebis mosaxleobas, aramed mTlianad<br />
TurqeTis saxelmwifoebriobasac ki. magram yvelaze<br />
TvalSisacemi am istoriaSi gaxlavT is faqti, rom TurqeT-<br />
Si mcxovrebi <strong>somx</strong>ebis sicocxles safrTxe Seuqmnes TviT<br />
somexma bobolebma da maTma damqaSma politikanebma» [20].<br />
9. 9. 9. „usircxvilos „usircxvilos Tu Tu ar ar arcxven, arcxven, baZviT<br />
baZviT<br />
morcxvic morcxvic gaurcxvdebis”.<br />
gaurcxvdebis”.<br />
qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis procesi XIX s. bolosa da XX s.<br />
pirvel meoTxedSic grZeldeboda. amis dasturad mogvyavs
280 281<br />
cnobili qarTveli moRvawis, i. varTagavas monaTxrobi: «1916-<br />
1917 saswavlo wels TbilisSi komerciuli saswavlebeli<br />
daarsda. erT weliwads saswavlebelSi Semovida vinme norakiZe,<br />
imereTidan. dokumentebis gadasinjvis dros aRmoCnda, rom<br />
mas dabadebis mowmobaSi ewera-grigoriani ariso. aman administracia<br />
daainteresa. daibares da kiTxes norakiZes _<br />
qarTvelia Tu somexi. man ganacxada, rom qarTvelia. „maS,<br />
rad giweria dabadebis mowmobaSi, rom grigoriani xaro?“, _<br />
ekiTxeboda isidore (isidore kostava _ saswavleblis erTerTi<br />
xelmZRvaneli). mowafem jer verc ki gaigo, Tu raSi<br />
iyo saqme, SemkrTali RimiliT imeorebda: „qarTveli var,<br />
imereli, me arc ki gamigonia, ra aris grigorianio“. ymawvili<br />
ded-mamiT oboli aRmoCnda. „qarTul eklesiaSi dadixar Tu<br />
<strong>somx</strong>urSio?“ _ ganagrZobda isidore dakiTxvas. „qarTul-<br />
Sio, CvenSi sad aris <strong>somx</strong>uri eklesiao“, _ upasuxa ymawvilma.<br />
es sakiTxi administraciisTvis bneli da gaugebari dar-<br />
Ca... norakiZem daiwyo swavla, saRvTo rjuli pirvel sagnad<br />
iTvleboda. am sagans norakiZe, sanam komerciul saswavlebelSi<br />
Semovidoda, rusulad swavlobda dabal klasebSi (marTlmadideblurad).<br />
aq ki „mamam“ (nagulisxmevia saswavleblis<br />
xazinadari somexi dekanozi – a.u.) moiTxova, rom norakiZes<br />
saRvTo sjuli <strong>somx</strong>ur enaze eswavla, rogorc „grigorians“.<br />
mowafem ki erTi sityvac ar icoda <strong>somx</strong>urad. miSin<br />
administracia kompromisze wavida: sanam saqmis viTareba<br />
danamdvilebiT gamoirkveodes, norakiZe gaeTavisuflebinaT<br />
saRvTo rjulis swavlebidan. amaze araviTar SemTxvevaSi ar<br />
daTanxmda „mama“. is moiTxovda, rom norakiZe daswreboda<br />
mis gakveTilebs. administraciam daavala norakiZes „mamis“<br />
gakveTilebze daswreba. is jer ver garkveuliyo, raSi iyo<br />
saqme: davalebas asrulebda, magram „inCi-binCi“ ar gaegeboda,<br />
gakveTilebze ra keTdeboda. bolos es tragi-komedia imiT<br />
damTavrda, rom norakiZem Tavi daaneba saswavlebels, _ mis-<br />
Tvis da yvela CvenTvisac gaurkveveli iyo, Tu rogor da vin<br />
Cauwera qarTvel bavSvs dabadebis mowmobaSi sityva „grigoriani?!~<br />
(i. varTagava, mogonebebi, <strong>II</strong>, 1962, gv. 343-344).<br />
imereTSi XX s. damdegs <strong>somx</strong>uri mosaxleoba imis measedic<br />
ar iyo, rac aRmosavleT saqarTveloSi. raRa iqneboda aRmosavleT<br />
saqarTveloSi...<br />
zaqaria WiWinaZe, imowmebs ra gamoCenili somexi mwerlis<br />
rafis, igive akof meliq-akofianis (1835-1888) sityvebs, SemaZrwunebel<br />
ambavs gvauwyebs: „erT qarTvels Tavads qaRaldis<br />
TamaSobaSi 150 komli qarTveli waugia, es mougia erT<br />
mdidar somexs“ (z.W. „qarTvelebi konstantinopolSi da<br />
sparseTSi~, 1990, gv. 62). ra Tqma unda, msgavsi xvedris<br />
qarTvelebs grigorianobaze moqceva da ga<strong>somx</strong>eba ar ascdebodaT»<br />
[12].<br />
iliasa da akakis droindeli qarTul-<strong>somx</strong>uri paeqrobakamaTis<br />
amsaxvelia Semdegi amonaridi: «qarTvelTa da saqarTvelos<br />
saxelgamtexTa Soris „sapatio“ adgili ukavia grigol<br />
eremias Ze arwruns, romelmac TbilisSi umaspinZla safrange-<br />
Tis gazeT „Temps“-is korespondents, baton kutulis. am<br />
ukanasknelma arwrunisagan miRebuli qarTvelTa makomprometirebeli<br />
cru informacia mTel evropas mohfina. arwrunis<br />
informaciiT aRWurvilma korespondentma kutulim mTeli<br />
evropis gasagonad iyvira: „warsuli qarTvelebisa sruliad<br />
unugeSo suraTs warmoadgens; momavali kavkasiaSi <strong>somx</strong>ebs<br />
ekuTvnis da mis mezobel, sulierad da xorcielad Ronemixdil<br />
qarTvelebs sxva ara darCeniaT ra _ an unda ga<strong>somx</strong>dnen,<br />
an <strong>somx</strong>ebs ymad emonono“. arwrunis zRaprebiT moxibluli<br />
kutulis fantaziam <strong>somx</strong>ebs 30 milionamde gazrda<br />
uwinaswarmetyvela amierkavkasiaSi kaspiidan Sav zRvamde<br />
qarTvelebis, azerbaijanelebis da rusebis Semcirebis xarjze.<br />
gazeT „qarTul wignSi“ gamoqveynebul „arwrunis aRsasrulSi~,<br />
kamaTis sagnis da mizezis gareSe, calmxrivad, tendenciurad,<br />
akakis utaqtobaze usafuZvlo miTiTebiT aris<br />
gaSuqebuli akaki wereTelsa da grigol arwruns Soris<br />
kamaTis finali. kamaTis mizezi iyo is, rom arwrunma gamosca<br />
<strong>somx</strong>eTis ruka, sadac qarTuli teritoriebic iyo Setanili<br />
goris mazris CaTvliT. amis Sesaxeb mkacri sayve
282 283<br />
duris Sedegad gaficxebulma arwrunma akakis miaxala: „Sen<br />
ra gesmis, mTeli <strong>somx</strong>eTis sve-bedi am kiserze mawevso“,<br />
razec enamoswrebulma akakim misTvis Cveuli oxunjobiT<br />
upasuxa: -„mjera batono, <strong>somx</strong>eTi kiserze da ararati zurgze<br />
gadgia, meti raRa ginda, bednieri yofilxaro“, rac arwrunma<br />
Tavis kuzze dacinvad miiRo da ganawyenda.<br />
rogorc didi ilia brZanebs, Cven <strong>somx</strong>ebis araviTari<br />
Rirseba, araviTari sikeTe ar gvSurs, piriqiT, Tu sikeTe da<br />
raime Rirseba aqvT, is CvenTvis sanatrelia da ara Suris<br />
sagani, amitom <strong>somx</strong>ebis arwruniseuli qeba-didebis Cxreka<br />
ar aris saWiro, magram arc is SeiZleba, rom SevniRboT da<br />
davmaloT misi oinbazoba, orpiroba da calguloba zed<br />
liberalizmis wminda kalTis gadafarebiT, radgan „usircxvilos<br />
Tu ar arcxven, baZviT morcxvic gaurcxvdebis“.<br />
liberaloba da mamuliSviloba visame wyenis SiSiT tyuilis,<br />
oinbazobis, TaRliTobis, TvalTmaqcobis da yovelgvari<br />
namusaxdilobis malva, xelis wafareba da Selamazeba ki ar<br />
aris, aramed yovelive amis mxileba. ara saqarTvelos istoriis,<br />
awmyosa da momavlis mlanZRvelis pativiscema, aramed<br />
misi saxis SeuniRbavad da Seulamazeblad warmodgena. visame<br />
maameblobis mizniT qarTveli eris mZagebeli pirovnebis<br />
dadebiTad warmodgena, sulmnaTi ilias sityvebiT rom vTqvaT,<br />
farisevlobaa, melaturobaa, qvemZromobaa, soroSi Tavis<br />
SeZvrenaa, kudisa ki _ gareT darCena. aseTi ram ar ekadreba<br />
i. WavWavaZis saxelobis erovnuli biblioTekis gazeT<br />
„qarTul wigns“, mis redaqcias, redaqtors, am gazeTis xsenebuli<br />
masalis avtorebs, romlebTanac garkveuli piradi simpaTia<br />
da pativiscema makavSirebs. swored es maiZulebs,<br />
piruTvnelad mivuTiTo daSvebul Secdomaze imis gaTvaliswinebiT,<br />
rom es Secdoma im friad saSiSi tendenciis<br />
Semadgeneli nawilia, romlis nayofic movimkeT dakarguli<br />
afxazeTisa da samaCablos separatizmis poziciaze myofi<br />
sxva regionebis, sulierad da politikurad daqveiTebuli<br />
da damcirebuli saqarTvelos rwmenis Seryevis safrTxis<br />
qveS myofi qarTvelebis saxiT... » 15].<br />
amgvarad, didi <strong>somx</strong>oba saqarTveloSi ori saukunis win<br />
daiwyo, «roca ruseTis imperiaSi Segnebul qarTvel kacs<br />
xmali waarTves da yanwi daakavebines xelSi. maSin aravis<br />
gaxsenebia daviT aRmaSeneblis STagoneba imis Taobaze, rom<br />
qveynis gaZliereba unda moxdes „ara mwvanilobiTa zeda“.....<br />
saqarTvelos moqeife TavadTa rixiani simRerebi azanzarebda.<br />
am bolo dros ki Cveni samxreTeli somexi mezoblebi<br />
gaZlierebiT swavlobdnen rusul enas; ruseTis ukidegano<br />
imperiaSi TandaTan epotinebodnen sarfian Tanamdebobebs da<br />
momgebian bizness; agrovebdnen fuls, raTa Semdeg orTaWalis<br />
baRebSi aeSenebinaT saroskipoebi da restornebi. es<br />
gaxldaT saqarTvelos daSla-dacemis „genialuri“ gegma, radgan<br />
swored am saroskipoebsa da restornebSi xarjavdnen qarTveli<br />
Tavadaznaurebi sakuTari miwebis yidva-gayidviTa da dagiravebiT<br />
miRebul fuls. swored maSin iyides Calis fasad<br />
fuliT modarajebulma <strong>somx</strong>ebma TiTqmis mTeli goris mazra,<br />
duSeTis mosavliani miwebi, TviT ajameTis tyec ki, romelic<br />
viRac „ovebis“ sakuTrebad iqca. am tyis unikaluri nawili<br />
_ urTxmelis koromi, romelic ramdenime aTeul heqtarze<br />
iyo gadaWimuli, axalma patronebma gaCexes da merqani woniT<br />
gayides safrangeTSi, radgan am xes verafers aklebs zRvis<br />
iodi da igi Seucvlelia gemebis furnituraSi. urTxmelis<br />
nadgomze sxva xe ar amodis da male zestafonis mimdebare<br />
teritoriaze gaCnda kidev erTi Waobi _ qarTuli gularxeinobis<br />
simbolo.<br />
pirvelad sulmnaTma iliam daarisxa zarebi, roca „qvaTa<br />
RaRadiT“ daanaxa qarTvel ers sakuTar sxeulSi aRmocenebuli<br />
simsivne. mis mier Seqmnilma qarTulma saadgilmamulo<br />
bankma SeaCera qarTuli miwebis gaflangvis procesi da gaakotra<br />
uamravi araqarTveli miwaWamia da beltiylapia. gakotrebulTa<br />
Soris iyo gazeT „mSakis“ gamomcemeli, yovelive<br />
qarTulisa da saqarTvelos didi moZule, grigol<br />
arwruni. igi xels uwyobda saqarTvelos ngrevis process.<br />
samwuxaroa, rom dRes saqarTveloSi Cvens gverdiT cx
284 285<br />
ovroben qarTuli miwebis ylapvis msurveli sxva erisa da<br />
sxva religiuri aRmsareblobis warmomadgenlebi. Cven isini<br />
Tavi Tavi V<br />
V<br />
maTTvis istoriuli Znelbedobis Jams miviReT, vumaspin-<br />
ZleT, davapureT, CavacviT, davasaxleT, amis sanacvlod ki<br />
miviReT <strong>somx</strong>uri diasporis mier mdidrulad gaformebuli<br />
daSnakebi daSnakebi da da neodaSnakebi<br />
neodaSnakebi<br />
wigni friad uxamsi saTauriT „Cemi javaxeTi“. frTxilad,<br />
1. 1. 1. daSnakebis daSnakebis memkvidre memkvidre neodaSnakebis<br />
neodaSnakebis<br />
qarTvelebo, frTxilad!» [15].<br />
ZiriTadi ZiriTadi samizne samizne javaxeTia<br />
javaxeTia<br />
didi SeSfoTebiT vadevnebT Tvals, Tu rogor mimdinareobs<br />
amJamad daSnakuri ideologiis aRorZineba, romlis ZiriTadi<br />
mizania teritoriebis miTviseba. daSnakebis mtacebluri<br />
mzeris qveS saqarTvelos sakmaod didi miwebi iyo moqceuli,<br />
neodaSnakebis interesTa areali ki, ZiriTadad, samcxe-javaxeTiT<br />
SemoizRuda.<br />
daSnakuri ideologiis aRorZinebis „mecnierul“ safuZv
286 287<br />
lebs qmnian mecnierebad wodebuli is somexi moRvaweebi,<br />
romlebic memkvidreobiT agrZeleben Cveni qveynis teritoriisa<br />
Tu kulturis xelyofas, misi istoriis gayalbebas, _ Tu<br />
praqtikulad, Tu Teoriulad, _ sxvadasxva wignebsa da naSromebSi.<br />
qarTvelTa mimarT somexTa umadurobisa gamo gvinda<br />
SevaxsenoT da vkiTxoT <strong>somx</strong>ebs: «rodis iyo qarTveli xalxi<br />
sxvis teritorias, sxvaTa miwis nayofs epotineboda zogier-<br />
Ti mezobeliviT. am mxriv arc qarTveli mecnierebi da mwerlebi<br />
Sxamaven SovinizmiT TavianTi eris sulsa da gonebas<br />
daSnaki mecnierebiviT. isini somex xalxSi aRviveben „didi<br />
<strong>somx</strong>eTis~ aRdgenis avadmyofurad akviatebul ideas. Tavian-<br />
Ti mecnieruli SromebiT xels uwyoben, agreTve, agresiul<br />
separatizms javaxeTSi. vekiTxebi maT: ra aucilebeli mizezis<br />
gamo gaxda saWiro ZirZveli qarTuli miwis _ javaxeTis _<br />
rukis <strong>gamocema</strong> <strong>somx</strong>ur enaze da misi ufasod, proklamaciis<br />
saxiT darigeba javaxeTis <strong>somx</strong>ur mosaxleobaSi? pasuxi naTelia:<br />
am rukiT javaxeTis <strong>somx</strong>uri mosaxleobis cnobierebaSi<br />
separatizmis damkvidrebas uwyobT xels da mis propagandas<br />
eweviT. aRaras vambobT javaxeTis e.w. avtonomiis ukanono<br />
moTxovnis Sesaxeb. b-ni muradiani (zemoT ukve moxseniebuli<br />
daSnak mecnierTagani-a.u.) wers: „qarTvelma istorikosma unda<br />
gaacnobieros javaxeTis <strong>somx</strong>ebis umniSvnelovanesi misia _<br />
kedlis aRmarTva saqarTvelosaken wamosuli mtris winaSe,<br />
rogorc adgili hqonda, magaliTad, 1918-1920 wlebSi~.<br />
etyoba, batoni muradiani ar icnobs profesor SoTa lomsaZis<br />
vrcel monografias _ „mesxebi~ (1997 w.). masSi dokumentur<br />
masalebze dayrdnobiT naCvenebia, Tu ra „kedeli~<br />
aRmarTes <strong>somx</strong>ebma saqarTveloze wamosuli Turqebis SesaCereblad.<br />
1918 wels saqarTvelos demokratiuli respublikis<br />
mZime mdgomareobiT isargebles axalqalaqis samazro<br />
komitetSi mokalaTebulma daSnakebma, gamoitanes dadgenileba<br />
da axalqalaqis mazra erevnis gubernias SeuerTes. marTalia,<br />
general-gubernatorma Salva maRlakeliZem es usamarTlo da<br />
unamuso dadgenileba gaauqma da samarTali aRadgina, magram<br />
Ralatis faqti xom samudamod darCa. ai, rogori <strong>somx</strong>uri<br />
„kedeli~ aRimarTa maSin ZnelbedobaSi Cavardnil qarTvelTa<br />
dasacavad. kargi, es iyo aTeuli wlis winaT. xolo afxaze-<br />
Tis omSi bagramianis batalionma, somexma boevikebma lomis<br />
wili rom daides qarTvelTa genocidSi, yvelas kargad moexseneba.<br />
presis saSualebiT mivmarTe erevnel mwerlebs da<br />
mecnierebs, ufro zustad, <strong>somx</strong>eTis mweralTa kavSirs, xma<br />
aemaRlebinaT da daegmoT somex boevikTa vandalizmi afxazeTSi,<br />
magram am mimarTvas aravin gamoxmaurebia <strong>somx</strong>eTidan.<br />
mousmineT afxazeTidan ltolvil, saqarTvelos saxalxo<br />
artists, parlamentar dimitri jaians _ `rac <strong>somx</strong>ebma afxazeTis<br />
omis dros Caidines, gaugonari sisastike iyo. aqamde<br />
gaCumebulebi viyaviT, gvindoda mezobluri urTierToba ar<br />
gagvefuWebina. albaT, dadga dro, yvelaferi iTqvas~» [25].<br />
rogorc aRvniSneT, neodaSnakebis mzera, ZiriTadad, javaxeTiskenaa<br />
mimarTuli. amitomacaa aqcenti gadatanili am ZirZveli<br />
qarTuli miwis istoriis gayalbebaze, rac dResac didi<br />
mondomebiT mimdinareobs. wina TavebSi Cven sakmaod visaubreT<br />
javaxeTSi <strong>somx</strong>uri mosaxleobis gadmosaxlebis, eTnikur<br />
qarTvelTa Seviwroeba-gandevnis (SeiZleba iTqvas _ genocidis),<br />
miwebis, kulturul naSTTa, taZrebisa da saeklesio<br />
qonebis datacebisa da ga<strong>somx</strong>urebis, qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis<br />
Sesaxeb. miuxedavad amisa, gvsurs, kidev erTxel SevexoT am<br />
sakiTxs da aRvniSnoT, rom dResac somexTa mier javaxeTi<br />
xelaRebiT <strong>somx</strong>ur teritoriebad cxaddeba, xolo masze arsebuli<br />
xuroTmoZRvrebis nimuSebi – <strong>somx</strong>urad.<br />
neodaSnaki mecnierebi mondomebiT iRwvian da istoriis<br />
arnaxuli gayalbebiT cdiloben, Seqmnan Teoriuli da politikuri<br />
safuZvlebi, aseve, moamzadon somexi mosaxleobis cnobiereba<br />
imisaTvis, rom moxdes javaxeTis saqarTvelodan mowyveta<br />
da iq pro<strong>somx</strong>uri avtonomiis Seqmna, rac, faqtobrivad,<br />
am ZirZveli qarTuli miwis <strong>somx</strong>eTTan mierTebas niSnavs.<br />
«aRiarebs ra s. karapetiani (wina TavebSi xsenebuli rukacnobaris<br />
avtori-a.u.) qarTl-kaxeTsa da imereTSi <strong>somx</strong>ebs mosulebad,<br />
samagierod, samxreT saqarTveloSi, e. i. javaxeTSi maT<br />
ZiriTad, mkvidr mosaxleobad Tvlis. amgvari mecnierebi aqezeben
288 289<br />
erevnidan organizacia „javaxqs~ da mis eqstremistul wevrebs<br />
avtonomiis mosaTxovnad im motiviT, viTom isini ZirZveli qarTuli<br />
miwis _ javaxeTis aborigenebi arian da a. S.<br />
javaxeTSi axlad Camosaxlebuli viTom mkvidri <strong>somx</strong>ebi<br />
carizmis mier gandevnil aborigen qarTvelTa aSenebul Zvel<br />
eklesiebs uceremoniod daepatronen da miisakuTres, rasakvirvelia,<br />
maTi qarTulobis kvalis ganadgurebis Semdeg. am amazrzeni<br />
saqcielis Sesaxeb auarebeli masalaa gamoqveynebuli gasuli<br />
saukunis qarTul presaSi.<br />
movixmob rus sasuliero moRvawes: „somex xalxs kavkasiis<br />
administracia (carizmi_b.a.) yovelTvis met upiratesobas<br />
aZlevda qarTvel xalxTan SedarebiT. amis wyalobiT TiTqmis<br />
mTeli saqarTvelo <strong>somx</strong>ebs CauvardaT xelSi. TurqeTidan<br />
saqarTveloSi Camosaxlebulma <strong>somx</strong>ebma daikaves samcxes, bor-<br />
Calos, axalqalaqis, axalcixis mazrebi. isini saSinlad aviwroebdnen<br />
qarTvelebs. rusulma biurokratiam, nacvlad imisa,<br />
siyvaruliT da simarTliT hqonodaT guli avsebuli, imitom,<br />
rom qarTvelebma rusuli arwivis frTebis qveS nebayofilobiT<br />
Seafares Tavi, maT xarbi eqspluatatorebi _ <strong>somx</strong>ebi<br />
Seusia. am saqmeSi winaswar Cafiqrebuli mizani amoZravebdaT<br />
_ xelovnurad daemsxvriaT qarTvelTa da Turqul_TaTruli<br />
warmoSobis xalxTa kompaqturi masa da amgvarad SeeqmnaT<br />
TiTqosda saWiro upiratesoba adgilobriv aborigenebze.<br />
axalcixisa da axalqalaqis mazrebi, romlebic imJamad zemo<br />
qarTlis guls warmoadgendnen, <strong>somx</strong>ebis dasaxlebis Semdeg<br />
qarTvelebisaTvis dakarguli aRmoCnda. aseulobiT gadarCenili<br />
taZari da monasteri _ qarTveli xalxis saukunovani<br />
simdidre, aTasobiT naxevrad iavaryofili sofeli wilad<br />
xvda viRac ucxo mosulebs (<strong>somx</strong>ebs_b.a.), maT xelT igdes<br />
qarTveli xalxis erovnuli poetis SoTa rusTavelis sam-<br />
Soblos saukuneobrivi avla-dideba. qarTveli marTlmadideblebis<br />
rusifikatorebi amravlebden <strong>somx</strong>ur skolebs da<br />
megobrobdnen somex magnatebTan da mRvdelTmTavrebTan“ (n.<br />
durnovi, qarTuli eklesiis bedi, gaz. „qarTuli maxvili~,<br />
1988, 4-10 aprili).<br />
am bolo xanebSi somexma mecnierebma Zalian TviTdajerebiT<br />
daiwyes mtkiceba somexTa „aborigenobis~ Sesaxeb javaxeTSi.<br />
Tumca isini ZiriTadad 1829-1830 wlebSi arian mosulebi am<br />
ZirZvel qarTul miwaze! ai, saiT umiznebs karapetiani, sazogadoeba<br />
„javaxqi~ da mis zurgs ukan mdgomi daSnakuri partia!<br />
<strong>somx</strong>ur da ucxour enebze gamodis gamocemebi, absurduli<br />
rukebi, romlebSic aRmosavleT saqarTvelo, samcxe-javaxeTi<br />
da baTumi <strong>somx</strong>eTis sazRvrebSia moTavsebuli. erTi sityviT,<br />
maniakalurad akviatebuli „didi <strong>somx</strong>eTis~ aRdgenis ideas<br />
unergaven TavianT xalxs s. karapetiani da misi msgavsi mecnierebi.<br />
ar iqneba urigo, gavixsenoT daSnakuri partiis beci<br />
politikis Sedegad 1915 w. milionnaxevari <strong>somx</strong>is gaJleta<br />
TurqeTSi. istoriis mware gakveTilebis gaTvaliswineba zedmeti<br />
ar iqneba, karapetiano... „<strong>somx</strong>uri civilizaciis~ damangreveli<br />
qarTveli xalxis gulmowyalebiT iqneba kidev mogixdeT<br />
sargebloba... Tqveni yalbi mecnieruli propagandis Sedegi<br />
Tvalwinaa, daSnakurma organizacia „javaxqma~ amave saxelwodebis<br />
gazeTis 1998 wlis 20 agvistos nomerSi gamoaqveyna<br />
„javaxqis~ avtonomiuri respublikis konstitucia-proeqti»<br />
[25].<br />
samvel karapetians arc misi Tanamemamule, <strong>somx</strong>eTis mecnierebaTa<br />
akademiis istoriis institutis mecnier-TanamSromeli,<br />
politologi aleqsandre qananiani CamorCeba Tavisi statiiT<br />
_- „javaxq: Seucnobelia gzani istoriisa~, romelic erevnis<br />
rusulenovan gaz. „novoe vremiaSi~ (2002, 5 noemberi) gamoqveynda.<br />
«al. qananiani acxadebs: „<strong>somx</strong>eTisgan gansxvavebiT, qarTuli<br />
istoriografia „mdidaria~ javaxeTis Temisadmi miZRvnili<br />
naSromebiT~. es daboRmili kacis naTqvami ufroa, vidre gonebadamjdari<br />
mecnieris azri. esec araferia imasTan SedarebiT,<br />
rasac Semdeg wers _ „imis aucileblobam, rom javaxqi nebismieri<br />
xerxebiT miekuTvnebinaT qarTuli eTnokulturisaTvis,<br />
qarTveli mecnierebi aiZula, sabWoTa periodSi aTeulobiT<br />
tomi gamoecaT istoriis, arqeologiis, arqiteqturis darg-<br />
Si. maTSi Segnebulad aris ugulvebelyofili <strong>somx</strong>uri ni
290 291<br />
Sati javaxqis teritoriaze. es mxolod uaryofa rodia<br />
mravalricxovani <strong>somx</strong>uri jilagis am miwaze mosaxleobisa,<br />
aramed am kuTxeSi Sua saukuneebis <strong>somx</strong>uri kulturis Zeglebis<br />
aRmaSfoTebeli ignorireba gaxlavT~.<br />
al. qananiani javaxeTSi marto <strong>somx</strong>ur toponomikas xedavs,<br />
viTom, qarTuli ar iyos. Tu mainc aris aqa-iq, umniSvnelo<br />
raodenobisas „imetebs~ somexi avtori. arada, faqtiurad,<br />
aris piriqiT da es bunebrivicaa _ qarTul mxareSi, pirvel<br />
rigSi, qarTuli toponimi iqneba da Semdeg ucxo. aq toponim-<br />
Ta 90 procenti qarTulia, danarCeni ki aris <strong>somx</strong>uri, berZnuli,<br />
Turquli da sxva. enaTmecnierebi javaxur toponimiaSi miu-<br />
TiTeben zanuri enis nakvalevs. isini fiqroben, soflebSi:<br />
WobareTi, toloSi, orxofia, miraSxani, koruSeTi, kvarSa, burnaSeTi,<br />
xaloSeTi, aresati, baraleTi, janjaRa, orjaRa, CunCxa,<br />
oldani, oloda, eStio da sxva, Semonaxulia kvali uZvelesi<br />
zanuri saxelwodebebisa. javaxeTis gaTxrebis Sedegad aRmoCenil<br />
arqeologiur masalaSi naTlad Cans kolxuri brinjaos<br />
kvali. javaxeTSi dadasturebulia rogorc das. qarTuli,<br />
ise aRm. qarTuli kulturis damaxasiaTebeli brinjaos nivTebi.<br />
erTi sityviT, javaxeTis brinjaos xanis arqeologiur<br />
masalas, pirvel rigSi, naTesauri paraleli eZebneba mxolod<br />
da mxolod qarTulTan.<br />
al. qananianis tendenciuri midgoma javaxeTis istoriis<br />
sakiTxebisadmi imdenad aSkara da TvalSisacemia, rom, ubralod,<br />
survilic ki gekargeba masTan mecnieruli kamaTisa. igi,<br />
ubralod, javaxeTTan TiTqmis yvela problemas yovelgvari<br />
motivaciis gareSe, sakuTari survilisamebr wyvets. e. i. gamodis<br />
_ raxan qananians ase surs, amitomac_„istoriuli wyaroebi<br />
(?!) (romeli wyaroebi?_b.a.) mowmoben, rom javaxqi somexi<br />
eris genezisis arealSi Sedioda. qarTuli eTnikuri elementebis<br />
SeWra javaxeTSi uZveles droSi xdeboda, umTavresad,<br />
qarTveli mesaqonleebis saxiT~.<br />
aqve vityviT: qananiani ar aris pirveli, vinc javaxeTis<br />
miwis <strong>somx</strong>urobas amtkicebs. ai, magaliTad, 1829-1839 wlebSi<br />
mefis ruseTis nebiT, generalma paskeviCma erzrumis <strong>somx</strong>oba<br />
gadmoasaxla javaxeTSi (40 aTasi ojaxi). maT win mouZRoda<br />
episkoposi karapeti (bagratuni). roca moaxalSeneTa pirvelma<br />
nakadma javaxeTis qarTul miwas fexi daadga, karapet episkoposma<br />
samjer miwas joxi dahkra da sTqva _ „Cemi xalxi<br />
<strong>somx</strong>uri miwidan mSobliur miwaze movidao~. am episkoposma<br />
Zalian bevri gaakeTa javaxeTis miwaze <strong>somx</strong>ebis dasamkvidreblad<br />
da yovelgvari ZirZveli qarTulis amosaZirkvad. dRes<br />
ki javaxeTis <strong>somx</strong>obam isargebla qarTvelTa rbili raindizmiT<br />
da qarTvelTa mtris, episkopos karapetis ZegliT<br />
„daamSvena~ axalqalaqi!..<br />
akad. n. berZeniSvilma 1933 wels samecniero mizniT moawyo<br />
eqspedicia samcxe-javaxeTSi. eqspediciis dros igi yoveldRe<br />
werda dRiurebs. sadac aRniSnavs, javaxeTis <strong>somx</strong>uri<br />
mosaxleobis udier, ufro sworad, mtrul damokidebulebas<br />
am mxareSi arsebul qarTuli istoriuli Zeglebisadmi. moaqvs<br />
araerTi faqti, Tu rogor angrevs zogierTi somexi qarTul<br />
eklesiebs, spobs qarTul epigrafikas da a. S. „ciliswamebiT~<br />
aRSfoTebuli al. qananiani wers _ `mTavari is aris,<br />
rom niko berZeniSvili yovlad usafuZvlod sdebs brals<br />
adgilobriv <strong>somx</strong>ur mosaxleobas qarTuli warwerebis Segnebulad<br />
dazianebaSi. Tumca epigrafikaSi odnav Caxeduli<br />
adamiani, rom araferi vTqvaT mecnierze, unda mixvdes, rom<br />
umravles SemTxvevaSi aseTi faqtebi Zeglebis „dazianebisa~<br />
ganpirobebulia droiT da bunebis stiqiiT; da im ramdenime<br />
SemTxvevis gamo, roca adamiani „Seuracxyofs~ Zegls, usafuZvlod<br />
unda daabralo yvelaferi <strong>somx</strong>ebs?!~. aqedan gamodis,<br />
rom ara marto niko berZeniSvili ver arCevda, esa Tu is<br />
qarTuli Zegli adamianis xeliTaa dazianebuli Tu bunebis<br />
stiqiis ZaliT, aramed am saqmeSi ver erkveodnen eqvTime TayaiaSvili,<br />
iv. rostomaSvili, iv. gvaramaZe, g. boWoriZe da sxvani.<br />
am „uvicobis~ mizeziT, Turme, akad. n. berZeniSvili javaxeTis<br />
qarTuli Zeglebis Tavs damtydar mTel ubedurebas<br />
<strong>somx</strong>ebs miawers. aseT absurdamde mivida al. qananiani sakvlevi<br />
Temisadmi subieqturi damokidebulebis gamo. mesmis,<br />
qananiani Tavis jiSsa da jilags icavs samarcxvino saqcielis-
292 293<br />
agan, magram dacvac aris da dacvac _ igi ususuri argumentebiT<br />
cdilobs, namusi mowmindos javaxeTSi mcxovreb <strong>somx</strong>ebs.<br />
aq ar Cerdeba qananiani da cdilobs, kanSi gaZvres, raTa<br />
zogierTi javaxeli <strong>somx</strong>is danaSauli gaaqarwylos. amitom<br />
gadawvda javaxeTSi mcxovreb musulmanebs da qarTuli Zeglebis<br />
ganadgureba maT gadaabrala. amasTan dakavSirebiT ar<br />
iqneba zedmeti, icodes qananianma, samcxe-javaxeTSi mcxovrebi<br />
musulmanebi qarTul istoriul Zeglebs, misi Tanamemamuleebisagan<br />
gansxvavebiT, SedarebiT moridebiT epyrobodnen.<br />
mivyveT al. qananians, romlis „braldeba~ akad. n. berZeniSvilisadmi<br />
aRniSnuliT ar amoiwureba. ai, isic, „niko berZeniSvili<br />
mxolod qarTuli siZveleebis ganadgurebas rodi gvabralebs.<br />
1933 wels javaxeTSi yofnisas mas xan antiqarTuli<br />
ganwyoba elandeba (ar ekadreba axalgazrda qananians<br />
gansvenebuli qarTveli mecnieris ase udierad moxsenieba _<br />
b.a.), xan antisabWoTa SeTqmuleba. misi eqspediciis dRiurebi<br />
mSvenieri saxelmZRvanelo iyo ÍÊÂÄ-saTvis (gasuli saukunis<br />
30-ian wlebSi ase ewodeboda saxelmwifo uSiSroebis<br />
komitets _ b.a.). patriotulad ganwyobili ganaTlebuli<br />
javaxelebis fizikurad gasanadgureblad avtori soflebs<br />
da ojaxebsac ki asaxelebs, sadac mas (mxolod imitom, rom<br />
is qarTvelia?!) lukmapuri da wyali daukaves, da atarebs<br />
azrs, rom aseTi adamianebis mimarT aucilebelia zomebis<br />
miReba~.<br />
gawiwmatebuli al. qananiani tyavSi Zvreba, Tvistoms namusi<br />
mowmindos, magram al. qananianma Tu icis, rom ufrosma Tanamemamulem<br />
akad. i. orbelma sacimbirod gawira akad. g. CubinaSvili.<br />
man qarTveli mecnieri saqarTvelos cekaSi daabezRa<br />
(es xom igive CekaSi „CaSveba~ iyo) da moiTxova konstituciis<br />
Sesabamisi muxliT misi dasja. es akad i. orbelma gaakeTa<br />
imitom, rom ar gamosuliyo akad. g. CubiniSvilis cnobili<br />
wigni _ „jvris ti pis Zeglebi~.<br />
b-n ivanes (iv. javaxiSvils – a.u.) „brals~ sdebs qananiani<br />
imaSi, rom 1918-1919 wlebSi saqarTvelo_<strong>somx</strong>eTis sasazRvro<br />
davis dros, TiTqos, araobieqturoba gamoiCina. mivyveT oponentis<br />
moxmobil faqtebs da argumentebs. man „absurduli~ uwoda<br />
iv. javaxiSvilis da qarTveli mecnierebis Semdeg Sexedulebas<br />
_ `<strong>somx</strong>ebi pretenzias acxadebdnen saqarTvelos did nawilze,<br />
maT Soris, Tbilisis, goris, kaxeTis mimarT~. qananiani irwmuneba:<br />
„ar arsebobs arc erTi politikuri, Tundac programuli dokumenti<br />
<strong>somx</strong>uri mxaris, sadac gamoTqmuli iqneboda msgavsi<br />
pretenzia~. me minda Sevaxseno erTi dokumenti: germaniis damarcxebis<br />
Semdeg umweo dReSi Cavardnili osmaleTi safrangeTsa<br />
da ingliss daemorCila (1918 w). stambulsaA da amierkavkasiis<br />
respublikebSi ingliselebis da misi mokavSireebis saokupacio<br />
jari Semovida. <strong>somx</strong>eTis respublikis daSnakur mTavrobas da<br />
politikur wreebs didi <strong>somx</strong>eTis aRdgenis imedi gauCndaT:<br />
„damaxasiaTebelia, rom swored am dros, 1918 wels, stambolSi<br />
daibeWda <strong>somx</strong>eTis (viTomc istoriuli) fantastiuri (gamogonili-a.u.)<br />
ruka, romelic Savi zRvisgan kaspiis zRvamdea gada-<br />
Wimuli da samsunis odnav aRmosavleTiT mdebare adgilTagan<br />
xmelTaSua zRvamde aRwevs, da selevkiis CrdiloeTiT mdebare<br />
adgilTagan q. ardevilis odnav CrdiloeTiT mimavali xaziT am<br />
sruliad <strong>somx</strong>eTis sazRvari kaspiis zRvasTan mTavrdeba; baba-ba Tumi, Tumi, Tumi, axalcixe, axalcixe, TviT TviT mcxeTa mcxeTa da da da tfilisic tfilisic ki ki am am rukaze<br />
rukaze<br />
<strong>somx</strong>eTSia<strong>somx</strong>eTSia<strong>somx</strong>eTSia moqceuli moqceuli da da saqarTvelos saqarTvelos patara patara patara viwro viwro zolizoli- zoli- zoli-<br />
Ra Ra aqvs aqvs aqvs mikuTvnebuli~ mikuTvnebuli~ (xazgasma yvelgan Cvenia) („saqarTve-<br />
los sazRvrebi~ 1919). kargi, amas wers qananianis mier Serisxuli<br />
iv. javaxiSvili. magram dokuments, <strong>somx</strong>ur rukas, sadRa<br />
wauxvalT. igi inaxeba <strong>somx</strong>eTis istoriis institutSi, erevanSi.<br />
mibrZandiT da naxeT masze <strong>somx</strong>eTis daSnakuri mTavrobis mier<br />
ganaxevrebuli saqarTvelo. es aris „absurdi~?...<br />
erevnis gazeT „erkir nairis~ (nairis qveyana) 1994 wlis 9<br />
seqtembris nomerSi gamoqveynda vrceli interviu <strong>somx</strong>eTis be-<br />
WdviTi sityvis da informaciis mudmivi komitetis TavmjdomaresTan,<br />
meruJan ter-gulanianTan. korespondentis kiTxvaze _ Tqveni<br />
sanukvari ocnebaa nairis qveyana da ras usurvebdiT gazeT<br />
„erkir nairis~ mkiTxvelebso, batoni meruJani pasuxobs: „gulaxdilad<br />
rom vTqva, „nairis qveyana~ CemSi vahan terianma
294 295<br />
daamkvidra da didxans mis mier Seqmnil samyaros Tavi ver<br />
davaRwie. ase rom, „nairis qveyana Soreuli ocnebaa~ (vaham terianis<br />
leqsis striqonia _ b.a.) da am ocnebas wmindad vinaxavdi<br />
gulSi. magram Semdeg ukve `nairis qveyanas~ realurad (praqtikulad)<br />
Sevxede. axla ki mesmis, Carencis _ `nairis qveyana~<br />
aris is, rac amJamad gvaqvs, Cven gvekuTvnis. es miwa aris 30<br />
aTasi kv. km. mas unda miematos javaxqis (javaxeTis armenizebuli<br />
formaa javaxq. _ b. a.) da dasavleT <strong>somx</strong>eTi (TurqeTis<br />
<strong>somx</strong>eTi _ b. a.). „nairis nairis qveyana~ qveyana~ „Soreuli Soreuli ocneba~ ocneba~ iyo iyo iyo da da<br />
da<br />
iqneba, iqneba, magram magram ocneba ocneba ocnebad ocnebad ar ar unda unda darCes, darCes, radgan<br />
radgan<br />
viTareba viTareba SeiZleba SeiZleba SeiZleba ise ise Setrialdes, Setrialdes, rom rom Cveni Cveni kuTvnili<br />
kuTvnili<br />
nairis nairis qveynis qveynis dacva dacva dagvWirdes. dagvWirdes. dagvWirdes. amitom amitom yvelani yvelani erTad<br />
erTad<br />
unda unda viyoT viyoT _ _ ocneba ocneba rom rom (axdes) (axdes) aRsruldes~ aRsruldes~ aRsruldes~ (xazgasma<br />
(xazgasma<br />
Cvenia Cvenia _ _ _ b.a.)<br />
b.a.)<br />
eRiSe Carencs amofarebul baton mwerals da ministrs, karga<br />
gvariani mada gaRviZebia. Tumca originalobas ver daikvexnis,<br />
radgan 1919 wels stambolSi, DdaSnakebma dabeWdes rukebi,<br />
romlebzedac Tbilisi, mcxeTa, gori da baTumi <strong>somx</strong>eTis saxelmwifos<br />
sazRvrebSia moqceuli.<br />
axla msurs vkiTxo baton mwerals da ministrs, riT apirebs<br />
mezobelTa miwebis mierTebas? is xom dResaviT naTelia, rom<br />
arc erTi mezobeli nebiT goja miwas ar daTmobs. ZirZvel<br />
qarTul miwas _ javaxeTs _ visi an risi imediT gvarTmevs?<br />
javaxeTi, mesxeTi, tao, klarjeTi, SavSeTi _ es xom erTi qarTuli<br />
regionia da maTi mkvidrni aTadan-babadan qarTvelebi iyvnen<br />
da arian. magram erevanSi, da aramarto iq, t. maruTianis, s.<br />
karapetianis da p. muradianis msgavsi „mecnierebi moRvaweoben~<br />
da maT mier SeTiTxnil alimaTias javaxeTis, taos, SavSeTis<br />
araqarTulobis Sesaxeb meruJan ter-gulanianisnairi <strong>somx</strong>ebi<br />
udavo WeSmaritebad miiCneven. amgvar „vaimecnierTa~ damsaxurebaa,<br />
rom somexi mwerali ase uceremoniod acxadebs pretenzias<br />
da moiTxovs <strong>somx</strong>eTis sazRvrebis gadawevas da gafarToebas<br />
mezobel, kerZod, qarTuli miwebis xarjze. am azrs aseuli<br />
wlebis manZilze uCiCinebdnen somexi mecnierebi TavianT xalxs,<br />
moswavle axalgazrdobas da maTac yalbi azri Zval-rbilSi<br />
aqvT gamjdari. amden xans javaxeTis xelSi Cagdebaze Tu Cur-<br />
Culebdnen, axla saaSkaraoze gamovidnen, radgan fiqroben, am krizisul<br />
momentSi saqarTvelos iqneba raime wavglijoTo. am gaaqtiurebis<br />
Sedegia is, rom axalqalaqSi daixura erTaderTi<br />
qarTuli sabavSvo baRi da gaixsna erevnis universitetis filiali<br />
(?!). analogiuri faqtebis motana kidev bevri SeiZleba»<br />
[25].<br />
2. 2. daSnakebis daSnakebis omi omi saqarTvelos saqarTvelos saqarTvelos winaaRmdeg<br />
winaaRmdeg<br />
«1918 wels saqarTvelom da <strong>somx</strong>eTma damoukidebloba rom<br />
moipoves, qarTvel-somexTa urTierToba kidev ufro gamwvavda.<br />
aRsaniSnavia, rom <strong>somx</strong>eTis saTaveSi moeqca erovnuli xelisufleba<br />
_ daSnakcuTiunis partia, xolo saqarTvelos xelisuflebas<br />
Seadgendnen menSevikebi, internacionalistebi, marqsistplexanovelebi<br />
da maT erovnuli TiTqmis araferi ecxoT. amis<br />
mizezi isic iyo, rom ruseTma 1811 wels gaauqma qarTuli<br />
eklesiis avtokefalia, xolo <strong>somx</strong>urs avtokefalia SeunarCuna.<br />
amis Sedegad skolebSi qarTul enas TiTqmis aRar aswavlidnen,<br />
<strong>somx</strong>uri eklesia ki <strong>somx</strong>uri enis, <strong>somx</strong>eTis istoriis, kulturis<br />
swavlebas axerxebda. aseT pirobebSi, miuxedavad TurqeTSi<br />
1915 wels momxdari somexTa genocidisa, daSnakebma SeZles somexTa<br />
saomrad momzadeba qarTvelebisa da saqarTvelos winaaRmdeg.<br />
noe Jordanias da ZmaTa misTa ki samSoblos siyvaruli arc<br />
Tavad emCneodaT da arc awyobdaT patriotuli suli qarTvel<br />
xalxSi gaZlierebuliyo, rameTu aseT SemTxvevaSi maT araerovnul<br />
xelisuflebas eri aRar moiTmenda» [21].<br />
«1918 w. stambolSi „viTom istoriuli~ gamogonili <strong>somx</strong>uri<br />
rukis mixedviT gamovida sruliad <strong>somx</strong>eTis saxelmwifos<br />
axali ruka. yuradReba miaqcieT _ masze <strong>somx</strong>eTi TiTqmis imave<br />
istoriuli rukis sazRvrebSia warmodgenili. xazgasmiT unda<br />
iTqvas, rom <strong>somx</strong>eTis saxelmwifo am sididis arasdros yofila.<br />
XI saukunidan igi politikuradac aRar arsebobda. es<br />
rukebi, gansakuTrebiT meore, nuTu ar aris dokumenti <strong>somx</strong>eTis<br />
daSnakuri mTavrobis saqarTvelosadmi usazRvro da usamarT
296 297<br />
lo teritoriuli pretenziebisa? aqve minda vTqva _ zogi<br />
dokumenti qaRaldze rCeba da mis aRsrulebaze aravin fiqrobs.<br />
aq gamonaklisTan gvaqvs saqme, radgan <strong>somx</strong>eTis daSnakurma mTavrobam<br />
Tavi gamoiCina da <strong>somx</strong>ur saxelmwifo rukaze moxazuli saqarTvelos<br />
teritoriis dapyrobas praqtikulad da operatiulad<br />
Seudga» [25].<br />
«<strong>somx</strong>eT_saqarTvelos sazRvarze garTulebebi 1918 w. oqtombridan<br />
SeimCneoda, amave wlis dekemberSi ki somexTa jari<br />
omis gamoucxadeblad Semoesia saqarTvelos. Cveni qveynis menSevikuri<br />
mTavroba am brZolisTvis ar momzadebula. <strong>somx</strong>eTis<br />
mesveurebma SeZles saqarTvelos <strong>somx</strong>uri mosaxleobis ajanyebac,<br />
mimxrobac; Cvens qveyanaSi maT mexuTe kolonia Seqmnes da<br />
omis pirvel dReebSive Semouties saqarTvelos. somexTa jarma<br />
moaxerxa win wamoweva qarTul miwa-wyalze. <strong>somx</strong>ebs miznad<br />
hqondaT dasaxuli naxevari saqarTvelos, kerZod, Tbilisis<br />
dapyrobac. imdroindel <strong>somx</strong>ur rukebze swored naxevari<br />
saqarTveloa moqceuli <strong>somx</strong>eTis sazRvrebSi» [21].<br />
somexTa daSnakuri mTavrobis jaris veraguli Semoseva<br />
«moxda inglisis saokupacio jaris ufros, general uofesTan<br />
Cumi SeTanxmebiT. inglisis mxardaWeriT gaTamamebulma <strong>somx</strong>e-<br />
Tis daSnakurma mTavrobam Tavisi sagareo saqmeTa ministris<br />
piriT saqarTvelos ultimatumi wauyena da mosTxova, qarTlis<br />
sazRvramdis ukan daexiaT. <strong>somx</strong>ebi qarTlad goris mazras<br />
sTvlidnen. amdenad, es ultimatumebi gulisxmobda Tbilisis<br />
daclas. aq isev davimowmoT qananianisagan „dawunebuli~ iv.<br />
javaxiSvili: „es moTxovna zemoaRniSnuli <strong>somx</strong>eTis or rukaTagan<br />
yvelaze ufro fantastiuri, viTom istoriuli rukis sazRvrebis<br />
aRdgenas lamobda (stambolis konferenciaze TurqeTis warmomadgenelma<br />
erT wuTSi amxila <strong>somx</strong>uri rukebis siyalbe. es<br />
imdenad aSkara iyo, rom inglisis, safrangeTis warmomadgenlobam,<br />
miuxedavad maTi survilisa, <strong>somx</strong>ebs mxari ver dauWira),<br />
somex politikosTa mada saqarTvelos wasarTmevad da dasakuTrebisaTvis<br />
aramc Tu ar daukargvinebia, piriqiT, gazarda kidec _<br />
Zveli <strong>somx</strong>eTis viTomc istoriuli sazRvrebis aRdgena saqarTvelos<br />
da qarTveli xalxis xarjze undodaT, exla rom moxerx-<br />
ebuliyo~ (ivane javaxiSvilis arqividan, gaz. „lit. saqarTvelo~,<br />
1988, #34).<br />
daSnakurma mTavrobam gamoucxadeblad omi rom daiwyo saqarTvelos<br />
winaaRmdeg (1919), ovanes Tumanianis ramdenime Svili erevanSi<br />
CarCa; didma poetma Svilebs SeuTvala _ Tu monawileobas<br />
miiRebT qarTvelTa winaaRmdeg omSi, rogorc mSobeli, dagwyevliT<br />
da SegaCvenebTo!» [25].<br />
WeSmariti somexisa da qarTvelTa megobris es sityvebi<br />
gviCvenebs imdroindeli movlenebis dramatulobasa da tragizms.<br />
samwuxarod, ovanes Tumanianisagan gansxvavebiT, Tbilissa<br />
da saqarTveloSi macxovrebel somexTagan mravali Ralatis<br />
gzas daadga da mexuTe kolona Seqmna.<br />
am movlenebis Sesaxeb mogviTxrobs qarTveli moRvawis, 1918<br />
w. movlenebis SuagulSi myofi ioseb imedaSvilis Txzuleba _<br />
„ganaxlebuli sicocxle~, _ romelic 1919-1920 wlebSi daibe-<br />
Wda. «masSi, kerZod, saubaria TbilisSi somexTa erT-erTi Tav-<br />
Seyris Sesaxeb, romelsac <strong>somx</strong>uris mcodne erTi qarTveli mweralic<br />
eswreboda (iq myofma yvela somexma ar icoda, maT<br />
Soris qarTvelic Tu imyofeboda). <strong>somx</strong>ebma pretenzia ganacxades<br />
Tbilisze.<br />
„ _gana istoriulad qalaqi Tbilisi qarTvelebis ar aris?_<br />
ikiTxa qarTvelma mweralma.<br />
_romeli istoriiT? _ hkiTxa tigranma.<br />
_qarTvelebis sisxliTa da ofliT rom daiwera, _miugo<br />
qarTvelma mweralma.<br />
_ dRes ki istoria oqro-vercxlad iwereba...<br />
SexeT, Cveni (<strong>somx</strong>ebiso_g. k.) Tbilisi rogor ivseba<br />
qarTvelebiT.<br />
<strong>somx</strong>ebma unda movspoT qarTvelebi, radgan saqarTveloSi somex-<br />
Ta winsvlas eRobebian, xels uSlian!<br />
_ saqarTvelo unda mokvdes da mokvdeba kidec! _ sTqva<br />
tigranma~.<br />
aRniSnul krebaze kaxeTSi mcxovreb erT somexs ganucxadebia;<br />
„siRnaRisa da Telavis mazrebSi mofantuli <strong>somx</strong>ebi saukeTesod<br />
arian mowyobilni, mTeli xalxi xelSi hyavT da, saiTac
298 299<br />
undaT, iqiT mouRrecen kisers.... iqac ki, saca viTom qarTvelebi<br />
gamgebloben, Cveni kacebi gvyavs SeCenili da Cvens uneblied erTi<br />
nabijic ver gadaidgmeba. swored amas unda mivaweroT, rom<br />
saqarTvelos jaris Sekreba savsebiT ver moxerxda....Cvenis amxanagebis<br />
CagonebiT qarTveli glexis Svilebi an ar Sedian samxedro<br />
samsaxurSi, da Tu rogorme Caiyvanes, tanisamoss Caicvamen, fexsamoss<br />
miiReben, iaraRs Caibareben da ukanve brundebian...<br />
Cveni agentebic muSaoben da xalxSi avrceleben MmTavrobisadmi<br />
zizRs~.<br />
qarTlSi mcxovreb somexTa warmomadgenels uTqvams: „socialdemokratiul<br />
partiis propagandistTa CagonebiT da Cveni mcdelobiTac<br />
xalxs amorecxili aqvs samSoblos siyvaruli da<br />
saqarTvelos saxeli. xalxi or banakad gavyaviT da erTi meores<br />
esisineba.~<br />
terteras mouxsenebia krebisTvis: „karga xania, TiTqmis<br />
ocdaaTi weliwadi, rac mTel saqarTveloSi Cveni sjulis da<br />
gvar-tomis gamavrcelebeli sulis mamani davgzavneT... Cvenis<br />
terterebis sasaxelod unda iTqvas, rom saqmec kargad midis.<br />
bevr adgilas SegxvdebaT ded-mama namdvili qarTveli<br />
tetiebi, <strong>somx</strong>uri enis arc erTi sityvis mcodne, magram Svilebi<br />
ki <strong>somx</strong>ur wes-rigze aRzrdili.... ra wuTsac mibrZanebT, maSinve<br />
Tavs davesxmiT Tbiliss da qarTvelebs mZinareebs amovwyvetT!<br />
_ daabolova rixianad, aRtacebiT terteram.~<br />
Tbilisis sabWos xmosans, deputats, paron xaCos ganucxadebia:<br />
„dgeba momenti, roca <strong>somx</strong>is erma frTebi mZlavrad<br />
unda gaSalos Tavis farTe miznebis misaRwevad, ukeTes dros<br />
veRar naxavT, saqarTvelos damoukideblobis Seqmna jer kidev<br />
CanasaxSia, Tu movspobT axla, Tu arada, mere gaZneldeba~.<br />
i. imedaSvili ganagrZobs: „brZolis velze qarTvelTa razmis<br />
ufrosma oficerma ucabedad wamoiZaxa:<br />
_ Cvenma mTavrobam gagvyida, ueWvelad gagvyida! Torem sad<br />
gagonila ase upatronod mitoveba xalxisa, gxocavdnen, Sen ki ar<br />
SegeZlos pasuxis gacema. sad aris mamulis Rirsebis dacva?<br />
fui, amisTana naZrax sicocxles!”.<br />
poruCikma „korZaiam daxeda da naxa _ RamiT <strong>somx</strong>ebs da-<br />
etitvlebinaT da SeebilwaT muxanaTur TavdasxmaSi daxocili<br />
qarTveli oficer-jariskacebi. agera, titlikana meomari, romelsac<br />
sasircxvilo aso moWrili aqvs da pirSi sCria... ager,<br />
cxvirmoWrilebi mTlad gatitvlebulebuli, ager SubiT TvalebCaTxrilni,<br />
ager, aso-aso akuwulni...~<br />
RvTis madliT, mamuliSvilebi, eriskacebi im drosac sakmaod<br />
moiZebnebodnen qarTvelTa Soris. xalxic, rigiTi qarTvelebic<br />
aRaSfoTa somexTa veragobam da male qarTvelTa jari mazniaSvilis<br />
meTaurobiT Setevaze gadavida, <strong>somx</strong>ebs ukan daaxevines<br />
(qarTulma jarma gamanadgurebeli Seteva ganaviTara da miuaxlovda<br />
erevans _ a.u.). am dros saqmeSi Caeria inglisi da omi<br />
Sewyda. inglisis moTxovniT lore-taSiri neitralur zonad<br />
gamocxadda. amiT safuZveli Caeyara lore-taSiris CamoSorebas<br />
saqarTvelosagan. 1921 wels bolSevikurma ruseTma moglija<br />
lore-taSiri saqarTvelos da <strong>somx</strong>eTs gadasca iseve, rogorc<br />
saingilo _ azerbaijans.<br />
ruseTis xelisuflebis antiqarTuli pozicia gasagebia, magram<br />
inglisi raRas gverCoda? saqme isaa, rom didi saxelmwifoebi,<br />
kerZod, inglisic, cdilobdnen Careuliyvnen TurqeTis<br />
imperiis saqmeebSi, TurqeTSi mcxovrebi <strong>somx</strong>ebis sakiTxis gadawyvetaSi.<br />
amas Sedegad mohyva somexTa genocidi TurqeTSi, <strong>somx</strong>eTs<br />
didma saxelmwifoebma ver uSveles. maSasadame, brali somex-<br />
Ta genocidSi inglissac edeboda. amasTanave, inglisi kvlav fiqrobda<br />
somexTa sakiTxis gamoyenebas TurqeTis imperiis gadanawilebis,<br />
am sivrceSi Tavisi gavlenis mopovebis mizniT. amitomac<br />
saqarTvelos xarjze inglisma moiwadina <strong>somx</strong>ebis gulis mogeba.<br />
<strong>somx</strong>ebi dRemde weren, rom 1818 wlis omSi Cven gavimarjveT,<br />
qarTvelebs Wkua vaswavleT, <strong>somx</strong>ebis SiSi CavunergeTo. amiT<br />
istorias aSkarad ayalbeben, isev da isev Caagoneben TavianT<br />
Tanamemamuleebs, rom qarTvelebi arasrulfasovani xalxia. faqtobrivad,<br />
ersac ar warmoadgenen, gadaSenebis piras dganan da<br />
<strong>somx</strong>ebma kvlav unda vifiqroT saqarTveloSi Cveni wilis miRebazeo»<br />
[21].<br />
«daSnakebis mier wamowyebulma am ZmaTa sisxlisRvram <strong>somx</strong>
300 301<br />
eTs warmateba ver moutana. inglisis saokupacio jaris sardlobam<br />
SeaCera qarTuli jaris Zlevamosili svla da SuaSi<br />
Cadga. isic viciT, axla gamoCndnen somexi vai istorikosebi da<br />
„amtkiceben~, viTom, somexTa jarma Tbilisic ki aiRo da a. S.<br />
amgvari yalbi istoriebiT fons ver gaxvalT, xalxs TvalSi<br />
nacars nu ayriT, simarTles ver damalavT... xsenebuli <strong>somx</strong>uri<br />
daSnakuri e. w. istoriuli da saxelmwifo ruka aris erTerTi<br />
samarcxvino dokumenti qarTveli da somexi xalxis urTierTobis<br />
istoriaSi.<br />
axla vnaxoT, parizsa da san-remos konferenciaze ra pretenziebiT<br />
gamovidnen somexi daSnaki politikosebi _ 1919 wels<br />
<strong>somx</strong>eTis delegacia parizSi daJinebiT iTxovda <strong>somx</strong>eTis<br />
sakuTrebaSi samxreT saqarTvelos teritorias da imasac, rom<br />
miecaT misTvis Sav zRvaze gasasvleli. swored am dros daibe-<br />
Wda parizSi <strong>somx</strong>eTis saxelmwifo ruka, sadac mis sazRvrebSi<br />
moqceuli iyo mtkvris mTeli marcxena mxare gorisa da Tbilisis<br />
CaTvliT.<br />
„amierkavkasiis sakiTxi idga konferenciaze, romelic 1920<br />
wlis aprilSi Seikriba san-remoSi. Tavisi Zveli pretenziebiT<br />
kvlav gamovida daSnakuri <strong>somx</strong>eTis delegacia, romelmac moiTxova<br />
baTumis olqis nawili, saxeldobr, Woroxis mxare, raTa<br />
rkinigziT Sav zRvaze gasasvleli hqonoda. saqarTvelos delegacia<br />
win aRudga am ukanono moTxovnebs, gaaqarwyla maTi sabu-<br />
Tianoba~ (a. da p. surgulaZeebi _ saqarTvelos istoria<br />
(1783_1990 ww., gv.222. 223.). rogorc vxedavT, daSnakebs gvariani<br />
mada hqoniaT qarTuli teritoriebis misataceblad. maTze<br />
naklebi mada ar aRmoaCndaT somex bolSevik xelmZRvanelebs,<br />
romelnic sabWoTa periodSi analogiur daSnakur moTxovnas<br />
uyenebdnen saqarTvelos mTavrobas. pretenziis obieqti kvlav<br />
javaxeTi iyo.<br />
simarTle ar ainteresebs aleqsandre qananians, radgan misi<br />
„naSromis~ mizania ara simarTle javaxeTis istoriis Sesaxeb,<br />
aramed am simarTlis gayalbeba da, rac mTavaria, am mxaris <strong>somx</strong>urad<br />
gamocxadeba. magram amiT ar amoiwureba al. qananianis _ am<br />
XXI saukunis xanjianis _ daSnakuri agresiuli zraxvani<br />
saqarTvelosadmi. ase, xelis erTi dakvriT, javaxeTi miisakuTra<br />
Tavisi WkuiT, axla qvemo qarTls miadga da oriode striqoniT<br />
es problema „gadaWra~, ra Tqma unda, <strong>somx</strong>eTis sasargeblod _<br />
„Crdilo aRmosavleTi gugarqi, boRnofori, qviSafori, wobofori,<br />
koRmofori, mangliacfori (anu dRevandeli saqarTvelos<br />
bolnisis, dmanisis, TeTriwyaros raionebi), praqtikulad, Turquli<br />
eTnikuri elementebiT aris dasaxlebuli. Tumca asobiT <strong>somx</strong>uri<br />
eklesia, mravali aseuli <strong>somx</strong>uri warwera (romelTa umravlesoba<br />
ukvalod gaqra XX saukunis 30-ian wlebSi qarTvel<br />
mecnierTa „kvlevis~ Sedegad) naTlad metyvelebs am teritoriaze<br />
mcxovreb ZiriTad eTnikur elementebze. yovel aT Suasaukunovan<br />
<strong>somx</strong>ur eklesiaze (romlebic, faqtobrivad, ubralo nagebobebia,<br />
ubralo xalxis naSeni) erTi qarTuli eklesia modis _<br />
didi da mdidruli. es kidev erTxel usvams xazs im garemoebas,<br />
rom qarTul eklesiebs saxelmwifo aSenebda, amkvidrebda ra<br />
<strong>somx</strong>ur teritoriebze bizantiur marTlmadideblobas. miuxedavad<br />
yovelive amisa, daSnakebi mxolod <strong>somx</strong>ebiT dasaxlebul<br />
javaxeTisa da lores mierTebas moiTxovdnen <strong>somx</strong>eTisaTvis~<br />
jer erTi, qarTuli da <strong>somx</strong>uri eklesiebis aseTi ricxobrivi<br />
Sefardeba qvemo qarTlSi saidan aiRo, wyaros ar asaxelebs;<br />
meorec, am amonaridis mixedviT kidev erTxel vardeba winaaRmdegobaSi.<br />
da, ai, ratom _ <strong>somx</strong>uri eklesiebis sada da sofluri<br />
nagebobani maT siZveles ki ar mowmobs, aramed siaxles. isini<br />
Sua saukuneebSi (amas qananianic ar uaryofs) qvemo qarTlSi<br />
somexTa masiuri migraciis Semdeg aaSenes. am didi migraciis<br />
mizezi cnobilia: Tundac is, rom bolnisis sioni aSenebulia V<br />
s-Si. mravlismetyveli faqtia wesieri istorikosisaTvis. am<br />
drosaa Sesrulebuli bolnisis uZvelesi qarTuli warwerebi<br />
(480-493/494ww.) sxvas rom Tavi davaneboT, marto es faqti<br />
mowmobs am miwis ZirZvel qarTulobasa da iq qarTuli xuroTmoZRvruli<br />
Zeglebis odiTganve arsebobas.<br />
„miuxedavad yovelive amisa, daSnakebi mxolod <strong>somx</strong>ebiT dasaxlebul<br />
javaxeTsa da lores mierTebas moiTxovdnen <strong>somx</strong>eTisaTvis~.<br />
al. qananianis „miuxedavad yovelive amisa~, niSnavs _<br />
marTalia, qvemo qarTli, tao-klarjeTi da a.S. wminda <strong>somx</strong>uri
302 303<br />
miwebia, magram daSnakebma ver gamoiCines principuloba da marto<br />
javaxeTi da lore-taSiris teritoriebi „mosTxoves~<br />
saqarTvelos demokratiul respublikas.<br />
ramdenad samarTliani iyo es „moTxovna~?<br />
qarTuli miwis _ lores _ <strong>somx</strong>eTisaTvis gadacemis istoria<br />
aseTia: roca <strong>somx</strong>eTis daSnakurma mTavrobam ganicada marcxi<br />
saqarTvelosTan brZolaSi, maSin gaformda saqarTvelosa da<br />
<strong>somx</strong>eTs Soris sagangebo SeTanxmeba. am SeTanxmebis ZaliT, bor-<br />
Calos mazris lores teritoria neitralur zonad gamocxadda.<br />
mis CrdiloeT nawilSi unda yofiliyo qarTuli jaris<br />
SenaerTi, samxreTSi ki _ <strong>somx</strong>uri.<br />
es SeTanxmeba, marTalia, daido, magram adgilobrivi mosaxleoba<br />
moiTxovda saqarTvelosTan SeerTebas. amis sabuTia 1919<br />
wels saqarTvelos damfuZnebeli krebis saxelze Sedgenili<br />
lores mosaxleobis oficialuri mimarTva: „uxsovar dros mar-<br />
TlmorwmuneTa taZrebi, Zeglebi da sasaflaoebi, romlebic Cven-<br />
Si aqamde uvnebladaa daculi, ueWvod amtkicebs, rom lores<br />
samuslimano raioni mudam ganuyreli nawili iyo saqarTvelosi<br />
da am raionis mosaxleni burjad idgnen saqarTvelos sazRvrebis<br />
simtkicisaTvis. saqarTvelos mTavroba lores raions, ratom-<br />
Rac, viTomda, sadao teritoriad Tvlis saqarTvelosa da <strong>somx</strong>eTs<br />
Soris, rac Zlier damRupvel mdgomareobaSi gvayenebs. Cven<br />
tfilisTan varT dakavSirebulni ekonomiurad, politikurad,<br />
sulierad da yovelmxriv. amitom misgan CamoSoreba ar Segvi-<br />
Zlian. vTxovT saqarTvelos mTavrobas, yovelgvari zomebi miiRos<br />
Cvens dauyovnebliv saqarTvelos teritoriisaTvis misaerTeblad”<br />
(jaba samuSia _ „stalinma olqi dauTmo~ gaz.<br />
„jorjian taimsi~, 2003, #5).<br />
amgvari dokumentis arsebobis SemTxvevaSi nebismieri gonieri<br />
mTavroba daikavebda lores teritorias. es ar gaakeTa<br />
saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobam da aRebul<br />
valdebulebebs punqtualurad asrulebda. man lores sadao<br />
teritoria mxolod <strong>somx</strong>eTis daSnakuri mTavrobis TxovniT<br />
daikava 1920 wels. magram bolSevikuri ruseTis me-11 armiis<br />
mier saqarTvelos respublikis okupaciis dros _ 1921 wels,<br />
isargebles areulobiT da somexi bolSevikebi uceremoniod<br />
daepatronnen lores. amiT maT mada gaexsnaT da lores misakuTrebis<br />
Semdeg javaxeTs waepotinnen, magram, madloba RmerTs,<br />
es ar gamouvidaT. samagierod, amJamad cdiloben daSnakebi „Secdomis<br />
gamosworebas~ da javaxeTs kvlav miubrundnen.<br />
aq bunebrivad Cndeba kiTxva _ dRes vis sWirdeba sakiTxis<br />
xelaxla wamoWra? _ ase daiwyes afsua da osma separatistma<br />
vaimecnierebma mtkiceba, imisa, rom isini mosulebi ki ar arian<br />
qarTul miwaze, aramed aborigenebi „brZandebian~. SeTxzes viTom<br />
mecnieruli istoriebi da sxva» [25].<br />
daSnakuri omis gagrZelebad unda miviCnioT somex boevikTa<br />
monawileoba afxazeTis omSi. «paruir muradiani afxazeTSi bagramianis<br />
batalionis somexi boevikebis qarTvelTa genocidSi monawileobis<br />
gamarTlebas cdilobs saqarTvelos istoriidan motanili<br />
Semdegi faqtebi _ kaxelebi da qarTlelebi, imerlebi da<br />
gurulebi da sxvani erTmaneTs xom ebrZodneno.<br />
XIX saukuneSi TurqeTidan afxazeTis ZirZvel qarTul miwaze<br />
gadmosaxlebuli (Tu vin da rogor moaxdina motyuebiT<br />
maTi gadmosaxleba qarTul miwaze, amaze sxva dros) hamSenel –<br />
<strong>somx</strong>ebis mier maspinZel, mSvidobian qarTvelTa sadisturi wamebis,<br />
xocva-Jletis da genocidis gamarTleba uzneoba da usindisobaaa.<br />
kidev ufro Sors midis muradianis Tanamemamule viRac<br />
haikazun alvrciani, romelic TavmowonebiT da siamayiT wers _<br />
am omSi aseulobiT somexi dajildovda ordeniT da medliT;<br />
xolo 20 somex mebrZols mieniWa afxazeTis gmiris wodeba (ix.<br />
kreb. „mSobliuri javaxeTi~ 2002; gv. 383. beiruTi, <strong>somx</strong>ur<br />
enaze). kargi, somexma boevikebma es boroteba Caidines brZolis<br />
dros, magram omis Semdgom periodSic galis raionSi mSvidobiani<br />
qarTuli mosaxleobis mimarT igive simxece da daundobloba<br />
gamoiCines _ danaSauls danaSauli daumates...<br />
afxazeTi saqarTvelosTvis igivea, rac <strong>somx</strong>eTisTvis yarabaRi,<br />
_ wers paruir muradiani. yarabaRi rusis xiStis wyalobiT<br />
<strong>somx</strong>eTma waarTva azerbaijans da TviTmarqvia respublikad<br />
gamoacxada. Tanac yarabaRi aris uZvelesi albanuri miwa. afxazeTis<br />
aneqsia ruseTma uceremoniod moaxdina, ZirZveli qarTu
304 305<br />
li miwa CamoaWra saqarTvelos da gamoacxada TviTmarqvia afxazeTis<br />
respublikad. ase, rom es Sedareba zusti ar aris.<br />
muradians „daaviwyda~ misi megobris Tu mowafis samvel karapetianis<br />
naSromi _ „Ãîñóäàðñòâåííàÿ ïîëèòèêà Ãðóçèè è<br />
ïàìÿòíèêè àðìÿíñêîé êóëüòóðû (1988-1998)~, erevani 1998.<br />
naSromis SesavalSi galanZRulia, am sityvis pirdapiri mniSvnelobiT,<br />
ara marto sruliad saqarTvelos kaTalikos-patiarqi,<br />
ilia <strong>II</strong>, aramed saqarTvelos mTavroba da qarTveli xalxi. am<br />
miuRebel faqtze „simarTlismoyvare~ b-ni muradiani dums da<br />
Tavisi siCumiT eTanxmeba da amarTlebs Tavis mowafis Tu megobris<br />
s. karapetianis umsgavso saqciels.<br />
2002 wels beiruTSi gamocemul krebulSi _ „mSobliuri<br />
javaxeTi~ (haireni javaxq) moTavsebulia erevnis saxelmwifo<br />
samxatvro akademiis docent haikazun alvrcianis Sroma _ „afxazeTis<br />
<strong>somx</strong>uri Temi~. mas mecnieruli gamokvlevis pretenzia<br />
aqvs da, bunebrivia, sakmaod vrclad ganixilavs afxazeTis <strong>somx</strong>uri<br />
Temis istorias, rac, samwuxarod, araobieqturad aris warmodgenili.<br />
Tundac is faqti, rom h. alvrciani ar ganixilavs da<br />
TiTqmis dumiliT gverds uvlis XIX saukuneSi <strong>somx</strong>ebis afxazeTSi<br />
Casaxlebis istorias, metyvelebs mis tendenciurobaze.<br />
Tu rogor dasaxldnen hamSeneli <strong>somx</strong>ebi afxazeTSi, amis<br />
Sesaxeb mogviTxrobs iv. javaxiSvili: „XIX saukunis samociani<br />
wlebidan moyolebuli, ruseTis politikuri wreebi yovel Rones<br />
xmarobdnen, amierkavkasiaSi mosaxleoba gaerusebinaT. amave dros,<br />
ruseTi poloneTis garusebas cdilobda, magram rusi politikosebi<br />
darwmundnen, rom ar hyavdaT imdeni xalxi, gaswvdomodnen.<br />
swored am dros somexma moRvawem qananovma sakolonizaciod,<br />
Savi zRvis dasasaxleblad, <strong>somx</strong>ebis gadmosaxlebis proeqti<br />
wamoayena. m. katkovma am azrs, rusi kolonistebis simciris<br />
gamo, mxari dauWira da politikuri da ekonomikuri mizniT<br />
mizanSewonilad miiCnia: `<strong>somx</strong>ebi Cveni erTguli momxreebi iqnebian<br />
da, viTarca vaWari xalxi, Tan fulsac mogvitaneno~, - ambobda m.<br />
katkovi. am azrs, iseTi gavleniani rusi Savrazmelis dasturis<br />
Semdgom, rogoric katkovi iyo, mTavrobis adgilobrivi umaRlesi<br />
warmomadgenloba miemxro da dasaxlebas Seudga. <strong>somx</strong>ebTan<br />
erTad germanelebis da estonelebis Camosaxlebasac mihyves xeli...<br />
qarTvelma mwerlebma da sazogado moRvaweebma sabWoTa periodSi<br />
(50-60-iani wlebi) gangaSi atexes somexTa farul migraciaze<br />
afxazeTSi, rasac farulad xels uwyobda sabWoTa<br />
<strong>somx</strong>eTis mTavroba. ase xdeboda afxazeTis ZirZveli qarTuli<br />
miwis ukanonod aTviseba. marTalia, gamoqveynda mamxilebeli<br />
werilebi, magram sabWoTa saqarTvelo kremlis SiSiT jer dumda,<br />
Semdeg sulac uaryo es faqti. axla h. alvrcianis naSromiT<br />
gairkva, rom maSindelma sabWoTa saqarTvelom Segnebulad damala<br />
somexTa maluli migracia afxazeTSi. ai, ras wers TviTon h.<br />
alvrciani: „aRsaniSnavia, rom am dros (50-60-ian wlebSi) <strong>somx</strong>eTidan<br />
da javaxeTidan uamravi somexi gadasaxlda afxazeTSi~.<br />
rogorc Cans, sabWoTa saqarTvelos maSindelma mTavrobam angarebis<br />
an skamebis dakargvis SiSiT miaCumaTa es saqme, kidev<br />
erTxel gamoamJRavna antierovnuli suliskveTeba, samagierod,<br />
sabWoTa xalxebis megobroba qarTuli miwebis gacemis xarjze<br />
„ganamtkica~.<br />
h. alvrcianis naSromis erT-erTi qveTavia _ „arcaxis (yarabaRis)<br />
moZraobis Semdeg~. ai, ras wers somexi avtori: `yarabaxis<br />
gaTavisuflebisaTvis brZolam axali sunTqva da axali<br />
suli Cabera afxazeTis <strong>somx</strong>ur Tems, yarabaReli Zmebis dasaxmareblad<br />
Seiqmna sxvadasxva kavSiri. maT Tavi moiyares da<br />
gaerTiandnen kulturul-saqvelmoqmedo organizacia „krunkis~<br />
garSemo. gamovida gazeTi „krunk~ (wero), romelmac ganamtkica<br />
kavSiri <strong>somx</strong>eTTan~. aqve SevniSnavT, rom „yarabaRelma<br />
Zmebma~ am daxmarebisaTvis afxazeTis Temis <strong>somx</strong>ebs samagiero<br />
madloba imiT gadauxades, rom afxazeTSi ibrZodnen qarTvelebis<br />
winaaRmdeg da aqtiuri monawileoba miiRes mSvidobiani qarTveli<br />
mosaxleobis genocidSi. amave dros, aseulobiT yarabaReli<br />
somexi `mebrZoli~ Caasaxles Turme qarTvel ltolvilTa<br />
saxlebSi, gagraSi.<br />
yovelive ra sabediswerod damTavrda qarTvelTaTvis, dRes<br />
yvela vxedavT. amitom dasawyisSive unda vamxiloT mecnierprovokatorebi<br />
- s. karapetiani, al. qananiani da maTi msgavsni.<br />
saaSkaraoze unda gamovitanoT da amovSanToT maTi avi zraxvebi
306 307<br />
da ar mivceT saSualeba, borotebis fesvma ixaros da weli<br />
wamoimagros. saqarTvelos Secdomis ufleba aRar aqvs!» [25].<br />
3. 3. 3. neodaSnakebi, neodaSnakebi, anu anu anu _ _ _ Cveni Cveni Cveni drois drois drois daSnakebi daSnakebi<br />
daSnakebi<br />
amJamad mimdinareobs daSnakuri id ebisa da politikis aRorZineba<br />
javaxeTSi. am movlenasTan kavSirSi unda ganvixiloT pirvel<br />
TavSi aRniSnuli gasuli wlis noembris bolos Tbilisis saer-<br />
TaSoriso simpoziumze gakeTebuli isaxanianis moxseneba, saxalxo<br />
damcvelis, b-n subaris gamosvla saqarTvelos parlamentSi,<br />
am wlis dasawyisSi axalqalaqSi ganviTarebuli movlenebi<br />
da sxva. aSkaraa, somexTa warmomadgenlebi „neodaSnakizmis“ asa-<br />
RorZineblad iRwvian.<br />
«am ramdenime xnis win gamomcemlobam „saarqivo masalebi~<br />
gamosca bukleti inglisur enaze saxelwodebiT `<strong>somx</strong>eTis<br />
politikuri da eTnikuri sazRvrebi 1878-1948~. mas erTvis<br />
ruka #9, romelic gadmobeWdilia 1919 wels frangul enaze<br />
gamocemuli wignidan „<strong>somx</strong>eTis respublika~... es dokumentebi<br />
aris <strong>somx</strong>uri erovnuli imedis memorialuri dafa.<br />
<strong>somx</strong>eTis politikuri da eTnikuri sazRvrebis (1878-1948<br />
ww.) aRniSul rukaze axalqalaqis da borCalos regionebi<br />
<strong>somx</strong>eTis farglebSia moqceuli da iqvea miTiTebuli mosaxleobis<br />
eTnikuri raodenoba. 1829-1830 wlebSi am ZirZvel qarTul<br />
miwaze mkvidr mcxovrebTa umravlesoba, TiTqmis 90%, qarTvelebi<br />
iyvnen. am mxareSi demografiuli balansi <strong>somx</strong>eTis sasargeblod<br />
ruseTis mefis mTavrobis veragulma politikam xelovnurad<br />
Secvala.<br />
ai, ratom aiRes rukis Semdgenlebma da, mogvianebiT, bukletis<br />
avtorma 1878 weli da ara 1829-31 ww. - is wina periodi. amiT<br />
maT javaxeTisa da misi mimdebare regionebis eTnikuri monacemebi<br />
daumales mkiTxvels. saqmeSi Cauxedavi inglisur da frangulenovani<br />
sazogadoeba irwmunebs am tendenciurad warmodgenil<br />
demografiul monacemebs, sadac <strong>somx</strong>ebi mkvidr mosaxleobaze<br />
metni arian.<br />
niSandoblivi faqtia, bukleti, ruka _ „<strong>somx</strong>eTi: politikuri<br />
da eTnikuri sazRvrebi 1878-1948 ww.~ da mTeli masala miuRia<br />
saqarTvelos respublikis sagareo saqmeTa saministrosac. sagareo<br />
saqmeTa ministrs, Tavis mxriv, miumarTavs baton eduard<br />
SevardnaZisaTvis: „saqarTvelos prezidents, baton eduard SevardnaZes!<br />
batono prezidento:<br />
saqarTvelos sagareo saqmeTa saministrom miiRo inglisis<br />
erT-erTi gamomcemlobis („saarqivo gamocemebi~) sareklamo<br />
prospeqti.<br />
werils, rogorc nimuSi, Tan erTvis 1918 wlis ruka. am rukaze<br />
uxeSadaa damaxinjebuli <strong>somx</strong>eTsa da saqarTvelos Soris sazRvari.<br />
rogorc bukletis avtori cxadyofs, saqarTvelos teritoriis<br />
mimarT avtorebs kidev ufro farTo pretenziebi aqvT.<br />
mogexsenebaT, es pirveli SemTxveva ar aris, rodesac ama Tu im<br />
gamocemebSi arasworad aris naCvenebi saqarTvelos sazRvrebi<br />
da misi teritoria. principul sakiTxad migvaCnia, rom aseTi<br />
SemTxvevebi ar unda darCes reagirebis gareSe.<br />
dasasrul, saWirod migvaCnia, mivaqcioT Tqveni yuradReba im<br />
garemoebas, rom jer-jerobiT ver moxerxda saqarTvelosa da<br />
<strong>somx</strong>eTs Soris saxelmwifo sazRvris delimitacia da demarkacia.<br />
<strong>somx</strong>eTis mxare, samwuxarod, miuxedavad Cveni araerTgzis<br />
sityvieri da werilobiTi SeTanxmebisa, aWianurebs am metad<br />
mniSvnelovani samuSaoebis Catarebas.<br />
danarTi: Tanaxmad teqstisa 3 furclad.<br />
Rrma pativiscemiT irakli menaRariSvili~ (gaz. „saqarTvelos<br />
samreklo~ 1998, 17-23).<br />
am mimarTvaSi sagulisxmo da mravlismTqmeli erTi garemoeba<br />
ipyrobs yuradRebas. ministri xazgasmiT aRniSnavs, rom saqarTvelos<br />
sagareo saqmeTa saministros sityvierad da werilobiT<br />
araerTxel miumarTavs <strong>somx</strong>eTis mTavrobisaTvis, magram dRemde<br />
dumiliT pasuxoben, rac aSkarad metyvelebs, rom <strong>somx</strong>eTis respublikis<br />
mTavrobas ar akmayofilebs saqarTvelo-<strong>somx</strong>eTis<br />
dRevandeli sazRvari da elodeba Sesaferis moments, Zireulad<br />
gadasinjos sazRvrebi, ra Tqma unda, Tavis sasargeblod. ar<br />
akmayofilebT, qarTvelma bolSevikebma ZirZveli qarTuli miwa<br />
_ alaverdi, lore, taSiri _ <strong>somx</strong>eTs rom miarTves. ician, javax
308 309<br />
eTis gadacema ar moxdeba molaparakebis gziT. amitom daSnakTa<br />
ocnebis ganxorcielebas ZaliT fiqroben, risTvisac mzad arian<br />
ruseTis wyalobiT. ai, es aris mizezi, rom dResac <strong>somx</strong>eTis<br />
mTavroba fexs iTrevs da sasazRvro molaparakebaze ar modis.<br />
axali damTavrebuli mqonda naSromi, roca xelSi Camivarda<br />
frangul enaze Sesrulebuli saproeqto naxazebis mTeli tomi,<br />
romelsac ydaze aweria: tasisis _ TanamSromlobisa da koordinaciis<br />
programa: meRri-erevani-gumri (yofili leninakani, b.a.)<br />
_ baTumis sagzao RerZis mSenebloba.<br />
proeqtSi aRniSnulia, rom am gzis gayvanas <strong>somx</strong>eTis respublikisaTvis<br />
sasicocxlo mniSvneloba aqvs. masSi garkveviT aris<br />
miniSnebuli, rom proeqtis ganxorcielebiT, agreTve, dainteresebuli<br />
arian irani, Savi zRvis auzis qveynebi da dasavleT evropis<br />
calkeuli saxelmwifoebi.<br />
ramdenadac CvenTvis cnobilia, proeqtis Sedgenisas saqarTvelos<br />
gzatkecilebis saministro saqmis kursSi ar yofila da<br />
mas aravin SeTanxmebia. magram, SeuZlebelia, ar iTqvas erTi dauzustebeli<br />
cnobis Sesaxeb: 1980-ian wlebSi gamoJona informaciam,<br />
TiTqos, maRalCinosan komunist funqcioners proeqtze<br />
Tanxmobis misaRebad ramdenime milion dolaramde SesTavazes.<br />
erovnulma moZraobam da Semdgomma movlenebma mis ganxorcielebas<br />
xeli SeuSala. am proeqtze kvlav xmauri atyda _ ramdenime<br />
wlis win presaSi gamoqveynda werilebi, sadac igi uaryofiTad<br />
iqna Sefasebuli (r. baramaZe).<br />
unda iTqvas, proeqtis realizaciis SemTxvevaSi moxdeba<br />
araqarTuli mosaxleobis kidev ufro mozRvaveba da dasaxleba<br />
am sagzao derefnis gaswvriv _ rasakvirvelia, Sesabamisi demografiuli<br />
matebiT.... dRes ki mxedvelobaSia misaRebi, rom<br />
ruseTis mier kbilebamde SeiaraRebuli <strong>somx</strong>eTi damokidebulia<br />
saqarTvelos sarkinigzo gzaze, rac mas akavebs da aiZulebs,<br />
ar gadaiWras sasicocxlo arteria da gaufrTxildes<br />
saqarTvelosTan urTierTobas, ase Tu ise, mezobloba SeinarCunos.<br />
Tu gaviTvaliswinebT <strong>somx</strong>eTis respublikis saTaveSi<br />
saqarTvelosadmi istoriulad agresiulad ganwyobili daSnakebis<br />
partiis mosvlis SesaZleblobasac, maSin unda velodoT,<br />
rom isini gamoiyeneben uaxloesi warsulis gamocdilebas da<br />
yovelgvar Zaladobaze wavlen saqarTvelos mimarT. maT am e. w.<br />
derefnis wyalobiT (muRri-erevani-gumri-ninowminda-axalqalaqi-axalcixe-adigeni-baTumi)<br />
xel-fexi gaxsnili eqnebaT, Cven ki<br />
gagviWirdeba qmediTi sapirispiro faqtorebis amuSaveba. isic<br />
unda aRiniSnos, rom zogierTma qarTvelema (b-n aslan abaSiZem)<br />
am proeqts mxari dauWira, razec ver daveTanxmebiT. es proeqti<br />
daSnakTa Zveli survilebis aRorZinebaa, kerZod: „1919 wels<br />
<strong>somx</strong>eTis delegacia parizSi daJinebiT iTxovda <strong>somx</strong>eTis<br />
sakuTrebaSi ecnoT samxreT saqarTvelos teritoria da miecaT<br />
misTvis Sav zRvaze gasasvleli. swored am dros daibeWda<br />
parizSi <strong>somx</strong>eTis saxelmwifo ruka, sadac mis sazRvrebSi moqceuli<br />
iyo mtkvris marcxena mxare gorisa da Tbilisis CaTvliT~.<br />
is, rasac ver miaRwies daSnakebma 80 wlis win, cdiloben,<br />
dRes ganaxorcielon. amis dasturia aRniSnuli sagzao proeqti<br />
_ muRri_erevani_gumri_ninowminda_axalqalaqi_axalcixeadigeni_baTumi.<br />
am mizans emsaxurebian javaxeTSi moqmedi partiebi<br />
„javaxq~ da „virq~. es organizaciebi sxvadasxva xerxiT<br />
cdiloben Zveli miznis asrulebas, rac gamoixateba jer javaxeTis<br />
avtonomiasa da mere mis <strong>somx</strong>eTTan mierTebaSi. sabolood,<br />
„mada WamaSi modis~ da „didi <strong>somx</strong>eTis aRdgenaSi~ (ix. akad.<br />
lendruS xurSudianis statia _ `<strong>somx</strong>eTis erovnuli ideologia:<br />
arsi da Sinaarsi~. masSi warmodgenilia „didi <strong>somx</strong>eTis~<br />
etapobrivi aRdgenis gegma Zalis gamoyenebiT (gaz. „kavkasioni~<br />
1999, 17-23 Tebervali).<br />
1998 wlis 12 agvistos axalqalaqis abulis mTaze saswavlo<br />
manevrirebisaTvis mimavali qarTuli jaris nawilebi oriode<br />
aTeulma SeiaraRebulma somexma ar gaatara da isinic iZulebuli<br />
gaxdnen, ukan gamobrunebuliyvnen. rogori saqmea _ ZirZvel<br />
qarTul miwaze guSindelma Camosulma xizanma qarTuli<br />
erovnuli jari ar gaatara. saqarTvelos televiziis erTerTma<br />
arxma gadmosca daSnakuri sazogadoeba „javaxq~-is erTerTi<br />
lideris, vinme ervand Sirianis interviu. `liderma~ daSnakebis<br />
mravalwliani mizani, ris Sesaxebac iv. javaxiSvilis
310 311<br />
zemoxsenebul statiaSia laparaki, daufaravad, pirdapir amcno<br />
sazogadoebas. man ganacxada: `moviTxovT avtonomias, <strong>somx</strong>ebi<br />
mosulebi ar varT, odiTganve vcxovrobdiT javaxeTSi(?!)~. man<br />
<strong>somx</strong>uri enis raRac prioritetze ilaparaka da ganacxada: araviTari<br />
qarTuli jari aq ar iqneba. isini _ e. i. „javaxq~-is<br />
wevrebi da javaxeTis <strong>somx</strong>oba endoba iq mdgom rusis jars!<br />
...javaxeTis <strong>somx</strong>oba mxars gviWerso, `íàðîä çà íàìè~ da a. S.<br />
kidev meti, gazeT `javaxq~-is furclebze gamoqveynda e. w. javaxqis<br />
respublikis konstituciis proeqti.<br />
„konstituciis~ 31-e punqtiT _ „aravis, arcerT organos, ara<br />
aqvs ufleba, avtonomiur respublika „javaxq~-s dauSalos <strong>somx</strong>eTis<br />
respublikasTan ekonomikuri, savaWro, religiuri urTier-<br />
Toba~. e.i. formalurad ara, magram faqtiurad <strong>somx</strong>eTis SemadgenlobaSi<br />
aRmoCnda qarTvel winaparTa sisxliT morwyuli<br />
ZirZveli miwa da rusTavelis samSoblo. qarTuli poeziis dRe<br />
SemodgomiT <strong>somx</strong>eTSi unda vizeimoT, Tu nebas dagvrTaven. erTi<br />
sityviT, Tu es proeqti ganxorcielda da Sav zRvamde mivida,<br />
CaiZireba, naxevari ki ara, mTeli saqarTvelo.<br />
am dReebSi (2002 wlis marti) sainformacio saSualebebma<br />
aseTi cnoba gadmosces _ <strong>somx</strong>urma politikurma partia „virqma~<br />
Seicvala saxelwodeba da mas ewoda „daSnakcuTiuni~. es<br />
faqti mowmobs imas, rom daSnakebma saqarTveloSi niRabi Camoixsnes<br />
da aSkara moqmedebaze gadavidnen.<br />
ise ki, etyoba, istoriis mware gakveTilebma daSnakebs Wkua<br />
ver aswavla da `didi <strong>somx</strong>eTis~ aRdgenas yarabaRis TviTmarqvia<br />
respublikiT da javaxeTiT cdiloben. isini am maniakur<br />
ideas Tavs axveven javaxeTis <strong>somx</strong>ur mosaxleobas, romelTa<br />
umetesoba ar aris avtonomiis momxre. imedia, somexi eri gamoiCens<br />
Cveul sibrZnes da ar ayveba daSnakTa da mis msaxurTa<br />
usazRvro ambiciebs. daSnakebis partiis beci politikis Sedegi<br />
iyo somexTa tragedia, genocidi 1915 wels....» [25].<br />
Tavi Tavi VI<br />
VI<br />
somexTa somexTa sarwmunoebisaTvis<br />
sarwmunoebisaTvis<br />
1. 1. 1. Seagonebdnen Seagonebdnen somexTa<br />
somexTa<br />
somexTa mwvaleblobaSi STavardnis<br />
Semdeg dapirispireba <strong>somx</strong>ur da qarTul<br />
eklesiebs Soris mravalmxriv gansazRvravda<br />
am ori eris urTierTobebs.<br />
WeSmaritebis dakargvis kvalobaze <strong>somx</strong>eTma<br />
saxelmwifoebriobac dakarga. aseT<br />
pirobebSi, TiTqmis aTi saukunis man-<br />
Zilze, somexTa patronisa da gamaer-<br />
Tianeblis rols <strong>somx</strong>eTis eklesia asrulebda.<br />
amitom <strong>somx</strong>ur-qarTuli urTierTobis<br />
axsna sarwmunoebrivi dapirispirebis<br />
niuansebis gaazrebis gareSe<br />
arasrulyofili iqneba.<br />
qarTvelT udaod esmodaT, raoden<br />
saziano iyo es dapirispireba, da mravali<br />
saukunis ganmavlobaSi Seagonebdnen<br />
da mouwodebdnen <strong>somx</strong>ebs, dabrunebodnen<br />
WeSmaritebas _ marTlmadideblobasa<br />
da deda eklesias. amis naTeli<br />
dasturia qarTvelTa (marTlmadidebel-<br />
Ta) da somexTa (monofizitTa) saRvTismetyvelo<br />
dava, romlis iniciatoric wm.<br />
mefe, daviT aRmaSenebeli iyo. qarTlis<br />
cxovrebis mematiane ase aRwers am ambavs:<br />
«xolo Semokrba odesme winaSe<br />
mefisa naTesavi gularZnili, yovelTa<br />
borotTa somexTa episkoposebi da monasterTa<br />
maTTa winamZRuarni, romelni<br />
azmobdnen TavTa TvisTa miwevnad yov
312 313<br />
lisa swavlulebisa da mecnierebisa da moaxsenes, raTamca<br />
yos brZanebiTa misiTa kreba da yvesca sityvisgeba da gamo-<br />
Zieba sjulisa: ukeTu iZlivnes somexni, Tvisi sjuli SeaCvenon;<br />
xolo ukeTu sZlon somexTa, arRara gviwoddeTo mwvaleblad<br />
da arca SeguaCvenebdeTo. maSin mouwoda mefeman ioanes,<br />
kaTalikossa, da mis queSeTa episkoposTa da meudabnoeTa da<br />
arsens iyalToelsa, mecniersa berZenTa da qarTvelTa enaTasa<br />
da ganmanaTlebelsa yovelTa eklesiisaTa. da yves ukeTu sityvis-geba<br />
urTierTas ciskridan vidre mecxre Jamamde da<br />
veras uZles daboloebad. rameTu iyo orkerZove Zlevis moyvareba<br />
oden da cud sityuaTa paeqroba: rameTu Sevidian SeuvalTa<br />
saqmeTa safilofososTasa da Zniad gamosavalTa. Seewyina<br />
mefesa da rqua maT: „me Sors var mecnierebasa, viTarca<br />
mxedrobaTa Sina aRzrdili da yovlad msoflio, amisTvisca<br />
martivTa mier sityuaTa vezraxo Tquen“. ese ra Tqua, iwyo<br />
maTda mimarT sityuaTa Tqmad, romelsa RmerTi miscemda ueWvelad<br />
pirsa missa, esodenTa igavTa da saxeTa winadaudebda,<br />
axsnaTa sakvirvelTa da ucilobelTa, romliTa daanTqa, vi-<br />
Tarca megviptelni, da dauyo piri maTi da upasuxo yvna da<br />
yovlad usityuel, viTarca odesme didman basili aTinas Sina.<br />
ese mwvalebelni esreT yovlad uRononi yvna, romelTa<br />
aRiares cxadad Zleuleba Tvisi amisTa oden metyuelTa, vi-<br />
Tarmed: „Sen, mefeo, mowafe guegone amaT moZRuarTa TquenTa,<br />
garna, viTar vxedavT, Sen same xar moZRuari moZRuarTa, romlisa<br />
brWyalsa ver mimwuTar arian ege moZRuar sagonebelni<br />
Tquenni“. da esreT friad mabralobelni Tavisa Tvisisani<br />
miiqces sircxvileulni, arRaRa odes mkadrebelni amisni<br />
odesca».<br />
2. 2. petrosianni petrosianni da da ara ara grigorianni<br />
grigorianni<br />
<strong>somx</strong>uri sarwmunoeba ganekuTvneba mwvalebluri monofizituri<br />
swavlebis erT-erT saxeobas. monofizitebs sxvagvarad<br />
antiqalkedonitebsac uwodeben, raki es mwvalebluri<br />
swavleba uaryofs qalkedonis meoTxe msoflio krebis<br />
dogmats qristes ori bunebis Sesaxeb. monofizitebi, maT<br />
Soris, <strong>somx</strong>ebi, TavianT Tavs „aRmosavleTis marTlmadide-<br />
blebsac“ uwodeben, xolo TavianT mwvaleblur eklesias –<br />
marTlmadideblurs, samociqulos. Ees aris TviTmarqvioba,<br />
vinaidan monofizitoba ewinaaRmdegeba marTlmadideblobas<br />
- wminda werils, wminda msoflio krebebsa da wminda mama-<br />
Ta swavlebebs. aseve, TviTmarqviobaa, rodesac mociqulTa<br />
swavlebis uarmyofeli mwvalebluri eklesia Tavis Tavs<br />
„samociqulos“ uwodebs.<br />
yovlad gaumarTlebelia isic, rom <strong>somx</strong>ebi „grigorianebad“<br />
iwodebian. niSandoblivia, rom es saxelwodeba rusebma<br />
XIX saukunis 30-ian wlebSi daamkvidres. grigoli iyo<br />
kapadokiis kesariaSi ganswavluli qristiani (dRevandeli<br />
gagebiT _ marTlmadidebeli). man Trdatis mmarTvelobis<br />
dros (gamefda 232 w.) <strong>somx</strong>eTSi qristianoba Semoitana,<br />
ris gamoc <strong>somx</strong>eTis ganmanaTleblis saxeli ewoda. magram<br />
oTxiode saukunis Semdeg <strong>somx</strong>eTis eklesiam uRalata grigolis<br />
swavlebas da mwvalebel petros mkawrvelisagan 1<br />
monofizituri mwvalebloba miiRo. amitom samarTliania,<br />
maT ara grigorianni, aramed petrosianni ewodoT.<br />
am „samarTlianobis“ arss rom CavwvdeT, gavixsenoT periodi,<br />
rodesac <strong>somx</strong>eTma, sparseTis zewoliTa da saku-<br />
Tari politikuri mosazrebebiT _ saxelmwifoebriobis<br />
SenarCunebisa da gaZlierebis imediT _ uaryo mociqulebrivi<br />
swavleba qristianobisa da monofizituri mwvalebloba<br />
miiRo. sparseTi ki <strong>somx</strong>eTis daxmarebiT cdilobda qarTvel-<br />
Ta gadayvanas monofizitobaze da am gziT bizantiasTan<br />
misi mokavSireobis moSlas.<br />
am dros saqarTveloSi moRvaweobda qarTlis kaTolikosi,<br />
kirion I (591-615), tomiT qarTveli, javaxeTis sofel<br />
skutridan, eriskacobaSi _ svimeoni, romelmac dawyebiTi<br />
swavla-ganaTleba mSobliur mxareSi miiRo, xolo farTo<br />
da Rrma ganaTleba _ bizantiaSi. ganswavlis Semdeg xuTi<br />
weli qorepiskoposad mjdara, Semdeg ki qarTlis sakaTalikoso<br />
taxti daukavebia.<br />
1 petros mkawrveli – antioqiis patriarqi petre knafevsi (V s.),<br />
monofiziti mwvalebeli.
314 315<br />
mwvave politikuri da religiuri brZolis dros kirionma<br />
ar uRalata qristes swavlebas, ar uRalata qalkedonis<br />
krebis dadgenlebas da mtkiced daicva mociqulebrivi<br />
swavleba, rac <strong>somx</strong>ur eklesias Zalian ar moswonebia.<br />
amis Semdeg qarTuli da <strong>somx</strong>uri eklesiis gzebi<br />
sabolood gaiyara, xolo <strong>somx</strong>eTis kaTolikosma abraamma,<br />
mouwoda ra Tavis ers qarTvelebTan yovelgvari urTier-<br />
Tobis Sewyvetisken, ase damoZRvra: „sruliad ar eziaroT<br />
maT arc locvaSi, arc Wamasa da smaSi, arc megobrobaSi da<br />
arc dedamZuZobaSi, arc salocavad waxvalT jvarSi, romelic<br />
ganTqmulia mcxeTis midamoSi, arc manglisis jvarSi da<br />
nurc eklesiaSi miiRebT qarTvelebs, aramed qorwinebisaganac<br />
sruliad ganeSoreT, mxolod iyideT da miyideT, vi-<br />
Tarca uriebs“.<br />
niSandoblivia, rom saxelmwifoebriobis SenarCunebis<br />
imediT WeSmaritebis uarmyofelma <strong>somx</strong>obam V<strong>II</strong> saukuneSi<br />
jer damoukidebloba dakarga, xolo XI saukunidan vidre<br />
XX saukunis 20-ian wlebamde _ saxelmwifoebriobac, da<br />
mTeli am xnis ganmavlobaSi sxvaTa vasal-morCili iyo, maT<br />
Soris sxvadasxva dros da sakmao xnis ganmavlobaSi _<br />
saqarTveloisac.<br />
kacobriobis istoriis mimwuxrze ki, antiqristes religiis<br />
– ekumenizmis (ukve _ panekumenizmis) _ gavrcelebis<br />
kvalobaze, sxvadasxva komisiebSi gaerTianebuli ekumenistebi,<br />
maT Soris _ marTlmadidebeli eklesiis warmomadgenlebi,<br />
cdiloben antiqalkedonitebTan (da sxvebTanac)<br />
uniis (erTobis) SesaZleblobis azri daamkvidron. am adamianebis<br />
poziciidan gamodis, rom uniis uarmyofeli qristes<br />
eklesia mTeli am xnis ganmavlobaSi cdeboda, rom mravali<br />
Taoba wminda mamebisa da eklesiis maswavleblebisa, romlebic<br />
amxeldnen monofizitebs, iakobitebs, severianelebs<br />
da mis msgavsT, aseve cdebodnen.<br />
gana vinmes eWvi epareba, rom wminda mamebi arc goniTa<br />
da arc siyvaruliT Tanamedrove ekumenistebze naklebni ar<br />
iyvnen? piriqiT, rogorc WeSmariti mwyemsebi, isini yvelanairad<br />
cdilobdnen, rom Secdomilni marTal gzaze daey-<br />
enebinaT. mwvalebelTa mxileba, TviT anaTemas gadacema, rogorc<br />
Segonebis ukiduresi forma, swored rom am WeSmariti<br />
siyvarulis gamoxatuleba iyo. amis sapirispirod, religiuri<br />
Semwynarebloba, anu ganurCevloba, tyuilze agebuli erTobaa,<br />
romlis safuZveli RvTisgan ganSoreba da siyvarulis<br />
moklebaa.<br />
zemoTqmulis srulad gasagebad unda gaviazroT da gaviTvaliswinoT,<br />
rom saqme gvaqvs ara filosofiur Teoriebsa<br />
da relativistur moZRvrebebTan, aramed marTlmadideblobasTan<br />
_ WeSmarit, sulis macxonebel moZRvrebasTan;<br />
vsaubrobT ara filosofiur-sofistur disputebze, aramed<br />
sulis gadarCenaze. Cven vacxadebT, rom wminda mamaTa swavlebis<br />
mizani da arsi iyo cxonebis SesaZleblobis uzrunvelyofa<br />
da ara _ filosofiuri Tu sxva saxis Teoriebis<br />
Seqmna. isini imisTvis ki ar ibrZodnen, rom vinmes azrs<br />
ezeima, aramed imisTvis, rom adamianebs cxoneba moepovebinaT.<br />
swored am TvalsazrisiT unda SevxedoT somexTa swavlebis<br />
mamxilebel teqsts, romelsac gTavazobT. Cven Segnebulad<br />
avarideT Tavi monofizitobis arsis warmomCen<br />
da mamxilebel rTul, saRvTismetyvelo msjelobas, ris<br />
mosasmenadac, SesaZloa, ar iyos mzad mkiTxveli. sanacvlod,<br />
gadavwyviteT, mogvewodebina ufro cocxali teqsti, ris<br />
SesaZleblobasac mixeil sabinaSvilis „saqarTvelos<br />
samoTxe” da sxva wyaroebi gvaZlevs.<br />
3. 3. somexTa somexTa swavlebis swavlebis mxileba<br />
mxileba<br />
werilebi, romlebsac gTavazobT, moamzada, Targmna an axalqarTulze<br />
gadmoitana q-nma mariam niaurma. manve mogvawoda<br />
isini Cveni wignisTvis, risTvisac did madlobas vuxdiT.<br />
vimedovnebT, Segnebuli mkiTxveli mixvdeba, rom somexTa sarwmunoebis<br />
mxileba Cvengan ara mtrobisa da siZulvilis gamoxatuleb<br />
a, aramed, rogorc zemoT mogaxseneT, WeSmariti siyvarulisa<br />
moyvasisadmi, romlis sulis gadarCena Cveni sanukvari ocnebaa.
316 317<br />
sityvisgeba sityvisgeba berisa berisa eqvTime eqvTime grZelisa grZelisa<br />
grZelisa<br />
sosTenis sosTenis mimarT mimarT _ _ somexT somexT moZRvrisa<br />
moZRvrisa<br />
bdnen rjulsa Cvensa da maTsa; xolo winaaRmdgomi misi<br />
veravin hpoves da aw eqvTimes imedi aqvT, rom Zlevs mas.<br />
ierusalimeli beri SeZrwunda, es rom gaigo _ pirvelad<br />
X s.-Si, bagrat V-is dros, 1046 w.<br />
Rrtilas krebaze, artanujSi, moxda somex<br />
monofizitebsa da qarTvel marTlmadideblebs<br />
Soris sarwmunoebis sakiTxebze<br />
sityvisgeba, romlis drosac qarTvelma<br />
moZRvarma eqvTime grZelma (ierusalimelma)<br />
sajarod ganaqiqa somex monofizitTa<br />
moZRvari sosTeni. am paeqrobis oqmebma<br />
Cvenamde moaRwia. igi gamosca mixeil sabinaSvilma<br />
wignSi „saqarTvelos samoTxe“.<br />
ucxoobisTvis da mermed ganumzadeblobisaTvis. da gamoisaxa<br />
jvaris saxe pirsa Tvissa da gulsa da emTxvia epistoles<br />
uflisas, romelic xeliTa TvisiTa miuwera avgaroz mTavars, da<br />
aRixila zecad gonebis Tvalni, sulTiTquna suliTa da Tqua:<br />
„ufalo ieso qriste, RmerTo Cveno, Tanaarso da Tanasworo<br />
mamisa da wmida sulisa Senisao, romelman gamouTqmeliTa gangebulebiTa<br />
SeniTa xorcxSesxmisa SenisaTa ganage cxovreba Cueni,<br />
romelman ubrZane qadagTa SenTa wmidaTa mociqulTa da mTavar-<br />
Ta: saxelisa CemisaTvis nu winaswar iwurTiT, viTarca ra sTquaT,<br />
anu ra sityva miugoT, rameTu mogce Tquen piri da sibrZne,<br />
romelsa ver uZlon winaaRmdgomad da sityvisa-gebad yovelTa<br />
RvTismsaxuri mefis, bagratis dros, Sedga kreba Rrtilas,<br />
romelic eriskacTa kreba ufro iyo, vinem samRvdelo.<br />
iyo vinme monazoni, naTesaviT somexi, maTi moZRvari da<br />
winamZRvari sjulisa, saxelad _ sosTeni _ kaci enamanqana da<br />
maTi gandrekili sarwmunoebisa da swavlaTa didadmcodne.<br />
erTxel igi, Cveulebisamebr, mivida bagrat mefesTan da zvaobiTa<br />
da ampartavnebiT daiwyo Tavisi sjulis qeba, xolo<br />
Cveni marTlmadidebeli sarwmunoebis gmoba da Zageba. imxanad<br />
aravin gamoCnda iq Zlieri sityvismgebeli misi. da, Tumc ki<br />
mravalma scada masTan paeqroba, magram imaTi swavla_moZRvrebis<br />
umecrebis gamo ver SeZles sosTenis winaaRmdegoba. maSin<br />
mefes urCia misma biZaSvilma daviTma, rom sxva veravin Se-<br />
Zlebda sosTenis sityvisgebas, garda eqvTime grZelisa, romelic<br />
imJamad ierusalimidan Casuliyo da anCis mTavarepiskoposTan<br />
imyofeboda, da kargs izamda mefe, Tu mas moixmobda. gaxarebulma<br />
mefem umal mouwoda anCis mTavarepiskoposs, raTa maT-<br />
Tvis waredgina ierusalimidan Camosuli beri eqvTime.<br />
mwuxrisas mTavarepiskoposi anCisa mama eqvTimesTan erTad<br />
winaaRmdgomTa Tquenda. da, aha, mivyav me sityvis sageblad samsjavrosa<br />
amas da ara uwyi, ra vTqva, anu rasa vityode, aramed Sen<br />
maswavle, hoi, saxiero, aRTqmisa Senisaebr utyuelisa da nu<br />
iyofin, viTarca umecrebisa Cemisa mier Seuracx iqmna simtkice<br />
marTlisa aRsarebisa Senisa winaSe urwmunoTa~.<br />
ase iloca berma mwvaleblebTan sityvisgebis win da Sevida<br />
da warsdga winaSe mefisa. mefem jerisamebr moikiTxa igi da<br />
ubrZana dajdoma wesisamebr.<br />
maSin amayad hkiTxa sosTenma mefes:<br />
_maS, es aris sityvismgebeli Cemi, romelic momiyvane?!<br />
_diax, namdvilad eg aris. _ upasuxa mefem.<br />
da kvlav nacvali ugo sosTenma mefes:<br />
_Tu aris vinme sjulismcodne, yvelas erTad mouwode, raTa<br />
yvela erTad, viTarca cocxiTa, movgavo, da maSin geuwyos Zala<br />
sarwmunoebisa Cvenisa da uZlureba Tqveni. da kidev amas vTxov<br />
Tqvens mefobas, raTa amgvari brZaneba gasce: ukeTu me mZlion<br />
Senma sjulismecnierebma, maSin SiSveli gamiyvanon Seni sasaxlidan,<br />
xolo, ukeTu me vZlio maT, maSin isini gaiyvanon Sengan<br />
movida sasaxleSi, xolo mefesTan wardginebamde eqvTime ber-<br />
ganZarcvulni da SiSvelni (igulisxmeba sasuliero Sesamoseli<br />
ma mTavarepiskoposis Zmisagan Seityo, rom <strong>somx</strong>eTis saxel-<br />
_ m.n.).<br />
ganTqmuli moZRvari sosTeni, Tavisi diswuliTa da mxle-<br />
qarTvelTa mefem ki yovliTa simSvidiTa miugo sosTens:<br />
blebiTurT, mefesTan imyofebodnen da winaSe mefisa gamoiZie-<br />
_saRmrTo sjulis da marTlis sarwmunoebis sityvisgebisas
318 319<br />
jerovnad ar mimaCnia saqme xumaraTa da mezobelTa da maxlobelTai;<br />
aramed yovliTa dawynarebiTa jer ars gamoZieba saRmrTo<br />
sjulisa da marTlis sarwmunoebis ganrCevad RuarZlisagan<br />
wvalebisaTa.<br />
maSin sosTens urCia mefis mwignobarTuxucesma, romelic maTi<br />
boroti mwvaleblobis Tanaziari iyo, marTlmadideblobis Sinaganmcemi,<br />
rom: wignTagan sityvisgebis dawyebamde, beri eqvTime<br />
cudi ram sityviT, saero da garewari metyvelebiT SeaSinos da<br />
gankicxos, radgan beri udabnoTa Sina iyo aRzrdili da iq iyo<br />
misi cxovreba, xolo kacobrivi sityvisgeba ara ra iciso; amasve<br />
CasCurCulebda gverdiT mjdomi misi diswuli.<br />
maSin amgvari sityviT mimarTa sosTenma ierusalimel bers _<br />
eqvTimes:<br />
_ pirvelad msurs, mamao, gviTxra, Tu rogor moaRwie aqamde;<br />
anu ra gziT moxvel; gzas Sedgomilma pirvel dRes ra sazrdeli<br />
miiRe da dRis romel Jams isere, an sad daisvene, sad daide<br />
savane; anu ramden xans geZina RamiT, an Tu ifxizlebdi da ras<br />
fiqrobdi gzadmomavali?...<br />
berma eqvTimem miugo sosTens:<br />
_pavle mociquli ityvis: „odes-igi viyav yrma , vityode vi-<br />
Tarca yrma da Seracxil viyav, viTarca yrma , xolo odes viqmen<br />
mamakac, dauteve siyrmisa igi~. da rasac axla Sen ambob, magnairi<br />
mRereba siyrmeSive dauteve me; xolo aw Sen sruli asakisa xar,<br />
magram sityviT da gonebiT yrmeebri. magram me Sen cbieri da<br />
ganmryvneli sityviT ki ar gipasuxeb, aramed WeSmaritebiT:<br />
me jer pirvelad movdivar uflis aRdgomis wmida qalaq<br />
ierusalimidan, uflis Zmis _ wmida iakob mociqulis saydriTgan,<br />
da antioqiidan da romidan _ wmida petre mociqulTa Tavis<br />
saydridan da, merme _ aleqsandriidan wmida markoz maxareblis<br />
saydriTgan, da mermed _ konstantinepoliT da saydriT wmida<br />
ioane maxareblisa. am sapatriarqos saydarTagan movdivar da<br />
msoflio krebaTa marTali aRsareba miswavlia, mtkice da WeSmariti<br />
sarwmunoeba miswavlia da aw movsulvar, raTa vamxilo borotad<br />
madidebloba Tqveni; xolo Sen ar ici, saidan modixar. argianiT<br />
da marmaSeniT moxval da mogaqvs wvaleba nestorisa da sevi-<br />
rozisa da petroz mkawrvelisa, da ikadreb yvedrebad ersa Ru-<br />
Tisasa da winaganwyobad wmidisa marTlisa sarwmunoebisa.<br />
sosTeni SeaSina mama eqvTimes Zlierma sityvam da cota dautkba<br />
bers:<br />
_ Seminde, mamao, gancxromiT Tqmuli sityvisaTvis; axla ki<br />
aRsdeg, ganemzade da wamomideqi. amieridan me SegekiTxebi da Sen<br />
pasuxs gamcem.<br />
eqvTime ierusalimelma miugo:<br />
_ ara egreT ganago WeSmaritebaman RvTisaman, raTa marTlmadidebelni<br />
warvsdgebodeT mwvalebelTa winaSe, aramed Sen ufro<br />
gmarTebs warmosdge, viTarca gansakiTxavi da dasasjeli, da,<br />
rameTu esreT ars wesi, rom mefeni Tqvenni winaSe mefeTa CvenTa<br />
da mRvdelTmoZRvarni mRvdelTmoZRvarTa CvenTa winaSe warmosdgebian<br />
da SiSiT da ZrwoliT Tayvaniscemen; xolo, Tu ese ar<br />
gsurs, maSin visxdeT aq da mkiTxe da me mogago pasuxi. da iwyo<br />
eqvTime ierusalimelma warmoTqma marTlaRsarebis sarwmunoebisa<br />
erTarsisa da ganuyofeli samebisaTvis da wmida samebis<br />
meore piris _ Ze RmerTis _ gankacebisaTvis da masSi ori<br />
bunebis SeerTebisaTvis: ganuyofelad, ganuyrelad, Seurevnelad,<br />
uqcevelad, rogorc iqadaga winaswarmetyvelTagan da mociqul-<br />
Tagan gveuwya gancxadebulad da rwmena sofelsa da wmidaTa<br />
mRvdelTmoZRvarTa da damtkicda krebiTa msoflioiTa.<br />
da Seaxsena eqvTime grZelma somexTa moZRvars _ sosTens, rom<br />
isinic Tanaeziarebodnen marTlmadidebel moZRvrebas, vidre meoTxe<br />
msoflio krebamde, xolo mas mere, rac uRalates maT sakuTar<br />
mefes da <strong>somx</strong>eTis ganmanaTlebel wmida grigols, aRerien sparsTa<br />
Tana da dvinis saeklesio krebaze „dasCxabes gandrekili sarwmunoeba<br />
maTi..... da esreT aRasrules neba eSmakisa~. Semdeg mama<br />
eqvTime brals sdebs <strong>somx</strong>ebs: „da uRalateT mefes Tqvensas,<br />
ganudeqiT berZnebs da SeuerTdiT sparsTa da gamarTeT kreba<br />
dvinSi da dasCxabeT gandrekili sarwmunoeba wvalebisa iakobitTa<br />
2 ... da getyviT kidev Tqvens wignebSi moxseniebul grigol<br />
2 iakobitebi _ igulisxmeba siriel da mesopotamiel monofizitTa seqta,<br />
romelic Camoayaliba iakob baradem (VI s) (ix. Òàëáåðã. «Èñòîðèÿ<br />
Õðèñòèàíñêîé öåðêâè» 2000; ñòð.176)
320 321<br />
somexTa ganmanaTeblis Sesaxeb, romelsac RmerTma winaswar gamoucxada<br />
cxovelsmyofeli sarwmunoebidan Tqveni gardaqcevis Sesaxeb,<br />
da, rom cxvrebi mglebad iqcevian da sxva cxovarT Seuteveno~.<br />
Semdgom mama eqvTime imowmebs somex qalkedonitTa _ marTlmadidebelTa<br />
paeqrobas monofizit <strong>somx</strong>ebTan, romelsac <strong>somx</strong>ebi<br />
patmoTins 3 uwodebdnen.<br />
somexTa moZRvari sosTeni patmoTinis xsenebam ganarisxa da<br />
SesZaxa:<br />
_ wyeul iyavn, romelmac gaswava Sen patmoTini da aRgWurva<br />
miT CvenTan sabrZolvelad!<br />
ierusalimelma berma ki warsTqva SeCueneba yovelTa erTbunebianTa<br />
da samwmidaos galobis SemryvnelTaTvis.<br />
_ wyeul iyav petroz mkawrveli, romelman gaswava xaCecari<br />
da ganwvala galoba samwmidaarsobisa.<br />
_ ratom aris mwvalebloba Cveneuli wesi?!<br />
berma miugo:<br />
_ werilTa Zalsa ver gulisxmayofT da friad scdebiT<br />
ugulisxmoebiT. magis Sesaxeb getyviT wmida werilis swavlebiT<br />
da wmida krebaTa mixedviT, romliTac mamebma friad<br />
SeaCvenes sityva ege Tqveni da gmobad Seracxes petroz mkawrvelis<br />
mier xelyofa samwmidao galobisa, romelmac locvas:<br />
wmidao RmerTo, wmidao Zliero, wmidao ukvdao, Segviwyalen<br />
Cven _ daumata: „romeli CvenTvis jvars ecvi~. da ganyo da<br />
calke daayena Ze RmerTi _ gvamovani igi Zali mamisa da calke<br />
_ jvarcmuli, TiTqosda ZlierTagan kidev sxva iyo vinme, anu<br />
vnebulad Seracxa ukeTurman man Zisa Tana mama da suliwmida....<br />
warvedin mgmobari Tqveni moZRvreba da SeCvenebul iyavn......<br />
Semdgom eqvTime ierusalimeli imowmebs wmida grigolis,<br />
wmida RmerTSemosili aTanasi da netari vasilis mowmobebs<br />
da ganumartavs, rom samwmidaobiT locva mxolod Zis mimarT<br />
ar aris gamoTqmuli, aramed wmidisa erTarsisa samebisaTvis<br />
iTqmis da rom wmida serabimni samgzis „wmidaoTi~ gvamc-<br />
patmoTini _ uwyeba, istoria; `avandagiri~ _ `gauwyebs gangebasa<br />
<strong>somx</strong>eTisasa wigni, romelsa ewodebis avangadiri, romel ars patmoTini~.<br />
noben sam hipostass _ yovlad arss RmrTeebisas, xolo<br />
saerTo sityviT _ ufali _ gvaZleven yovladwmida samebis<br />
erTiani arsisa da meufebis gulisxmisyofas.... beri Seaxsenebs<br />
sosTens saeklesio gardamocemas, romlis mixedviTac<br />
gansacdelis Jams zecadayvanili yrma damoZRvres angelozebma<br />
samwmidao galobiT esreT: wmidao RmerTo, wmidao Zliero,<br />
wmidao ukvdao, Segviwyalen Cven.<br />
dasasrul ki ase damoZRvra eqvTime berma somexTa moZRvari:<br />
_ sakvirvelia, rodesac vinme cvlis im galobas, romelsac<br />
serabimebi galoben da saswauliTa sarwmuno qmnila,<br />
winaswarmetyvelTagan qadagebula, mociqulTagan damtkicebula,<br />
wmida mRvdelTmoZRvarTa da krebulTagan gancxadebula.<br />
da axla ki vin unda iyos esreT gonmixdili, romelmac yovelive<br />
es wesi da moZRvreba datova da petroz mkawrvelis<br />
moZRvrebas Seudga?! _ didi sicofe da ugnurebaa es. da vinc<br />
wmidao RmerTosTan jvarcmas amboben, anu samebasa oTxoba<br />
Sematon _ friad SevaCvenebT Cven da eSmakTa Tana SevracxT...<br />
.... maSin sosTens misma diswulma ieremiam uTxra:<br />
_ adeqi, wavideT, rameTu viZlieniT. magram sosTenma kvlav<br />
gaagrZela mama eqvTimesTan kamaTi da petrozis moZRvrebis qeba.<br />
eqvTime berma kvlavac dauyo piri:<br />
_ samarTlianad da jerovnad ganidevna da Seuracxyofil<br />
iqmna da daemxo ukeTuri petroz mkawrveli mRvdelmTavris<br />
pativisagan da ganidevna, radgan, zemoTqmulTan erTad, yovladwmida<br />
qalwuli mariami ar aRiara RvTismSoblad, rac usjulo<br />
nestorisagan iswavla, da Semdgom mivida da Seacduna eri<br />
ege Tqveni uswavleli, da romlisa saxsenebeli da mimdevarnic<br />
misni warwymida ukunisamde.<br />
maSinRa warmosdga sosTeni da wasvla daapira.<br />
qarTvelTa mefem hkiTxa:<br />
_ gaqvsRa-ra sityvad Cvenda anu sruliad iZlie?<br />
sosTenma upasuxa:<br />
_ me araA Tu kacTagan viZlie, aramed WeSmaritebisagan.<br />
xolo mefem kvlavac hkiTxa:<br />
_ ratom ar moiqcevi marTlmadideblobaze?
322 323<br />
_ marmaSeni 4 rogor davtovo? _ miugo sosTenma.<br />
_ mis nacvlad Cven mogcemT sxvas, _SesTavaza mefem.<br />
_ ase advilad ver davtoveb me marmaSens! _ sTqva sosTenma<br />
da Sercxvenilma datova kreba.<br />
... xolo uTaoTa somexTa marcxvenelisa da piris damyofelis<br />
_ wmidisa da RmerTSemosili mamisa, eqvTime ierusalimelisa<br />
(grZelis) mier esreT idida wmida marTlmadidebeli sarwmunoeba<br />
Cveni, romel iqmna Zegl marTlisa sarwmunoebisa. da<br />
mefe bagrat da yoveli saeroni da sasulieroni adidebdnen da<br />
akurTxebdnen cxovlismyofelsa RmerTsa mamasa da Zesa da sulsa<br />
wmidasa, romelsa Svenis dideba da Tayvaniscema ukunisamde.<br />
amin. [27].<br />
monofizitobisaTvis<br />
monofizitobisaTvis<br />
saeklesio istoriiT, monofizituri mwvalebloba damkvidrda<br />
`avazakuri krebis” Sedegad; mogvianebiT (X<strong>II</strong> s.) am mwvaleblobis<br />
mimdevrebs qarTveli kaTolikosi ioane `mimtaceblebad”<br />
saxelsdebda: mimtacebeli ZaRli Tu iqnebis mxolodo _<br />
uTxra monofizit zaqaria mxargrZels kaTolikosma, rodesac<br />
man marTlmadidebelTa sefiskveri waritaca TviTneburad samrevlo<br />
sinidan (ix. `q.c.”).<br />
am niSneul Tvisebas istoriis manZilze monofiziti mwvaleblebi<br />
mravalgzis avlendnen da ruis-urbnisis ZeglisweraSic,<br />
maTi RvTismgmobi mwvaleblobis anaTemirebaSi, viTarca `momxdurni”<br />
iwodebian: `romelnica RmrTis mavneblobisisa mis wvalebisagan<br />
xaCecarTaisa, romel arian somexni, marTalsa da uzakvelsa<br />
sarwmunoebasa mouxdebodin da wmidasa kaTolike eklesiasa<br />
SeerTebodin...”<br />
ukanasknel aTwleulSi, e. w. Sambezis deklaraciis saxiT<br />
monofizitebi marTlmadideblobis saxelis mitacebasac Seecadnen,<br />
xolo 2002 wels, aRdgomis dResaswaulze, saRvTo cecxlis<br />
gardamosvlisas, monofizitma <strong>somx</strong>ebma Tanamedrove sekularuli<br />
samyarosTvisac sakvirveli mimtaceblobis saqme aRas-<br />
4 argini da marmaSeni – somexTa monasteri, romlis winamZRvari iyo<br />
sosTeni (k. kekeliZe, „samoTxe“, t. 1).<br />
rules: maT xelidan warstaces ierusalimis patriarqs saRmrTo<br />
cecxli; amasTanave, somex monofizitTa winamZRvari wlebis<br />
manZilze ecileba marTlmadideblebs macxovris saflavis<br />
taZarSi pirvelobas da, saRmrTo cecxlis gardamosvlisas,<br />
qristes saflavze agebul ekvterSi yofnis uflebas, risi<br />
nebac mxolod marTlmadidebel winamZRvars aqvs ... cxadia,<br />
yovelive amas „mciredad Tu“ mieTvleba saqarTvelos istoriul<br />
teritoriebze marTlmadidebeli, qarTuli taZrebis mitacebis<br />
mcdeloba...<br />
monofizitTa xdoma marTlmadideblobaze rogorc praqtikul,<br />
aseve Teoriul doneze aResruleba, rasac antioqiis<br />
da rumineTis sruli da ruseTis sapatriarqoebis nawilobrivi<br />
ekumenisturi „Riaoba“ ganalaRebs. mwvaleblebTan uniaturi<br />
msaxureba ki iseT „SeuvalTa Sina Sesul“ TeologTa<br />
xmovanebiT aResruleba, romelTac, wminda mamebi, viTarca yrmebi,<br />
upasuxeben, rom SfoTi SemoaqvT maT, vinc „mociqulTa mier<br />
qadagebuli marTlmadideblobisa igi sarwmunoeba wmidisa<br />
kaTolike eklesiisa ganagdes da moZRvrebaTa mier wmidaTa<br />
krebaTa RvTivsulierTa ganwesebuli kanoni saeklesio Seuracxhyves“<br />
[28].<br />
petros petros mkawrvelisaTvis, mkawrvelisaTvis, alajoris<br />
alajoris<br />
marxvisa marxvisa da da subsarqisisaTvis<br />
subsarqisisaTvis<br />
konstantinopoleli arqimandriti petros<br />
mkawrveli (knafeuj) 5 , romelic V s. <strong>II</strong> naxevarSi<br />
antioqiis patriarqi gaxda, magram am<br />
monofizitobisaTvis gaaZeves am kaTedridan,<br />
<strong>somx</strong>eTSi gadavida, sadac amave mwvaleblobas<br />
daudo saTave, romelic „xaCecaris“<br />
saxeliT gavrcelda <strong>somx</strong>eTSi da mas kerZo<br />
_ <strong>somx</strong>uri mravali wvaleba daemata. maT<br />
Soris aris alajoris, anu subsarqisis marx-<br />
5 bresbituri (ix. Êàðòàøîâ, Âñåëåíñêèå Ñîáîðû, ñòð. 383)
324 325<br />
va, romlis Sesaxebac gadmogvcems „saqarTvelos<br />
samoTxe“ (gv. 629-633) da romelsac<br />
somexi monofizitebi marTlmadidebluri<br />
„mezverisa da farisevlis“ kviraSi inaxaven<br />
<strong>somx</strong>eTis qveyanaSi petros mkawrveli monofizitur mwvaleblobas<br />
qadagebda; yovliTurT gmobda RmerTs da sjuls _<br />
wmidaTa da didTa krebaTa da RmerTSemosilTa mamaTagan<br />
damtkicebulTa. petros mkawrveli yovelgvar sacdurs iqmoda<br />
eSmakis mier da wvalebaSi ganswavlida somex ers.<br />
petross hyavda gawvrTnili ZaRli alaja, romelic grZnebiT<br />
raTme hyavda ganswavlili da eSmakis TanadgomiT yovelgvar<br />
saocrebas iqmoda. erTxel samisnod wargzavnili es ZaRli<br />
erTma xucesma da misma mowafeebma mokles, xevSi Caagdes da<br />
qva miayares. petrosma axlo-maxlo soflebSi mZebneli daagzavna<br />
da, rom versad ipova grZnebiT aRkazmuli Tavisi ZaRli,<br />
im mxaris mosaxleobas ganuwesa, emarxaT da elocaT, raTa<br />
„RmerTs misTvis gamoecxadebina“, ra SeemTxva mis ZaRl alajas.<br />
maSin orSabaTidan SabaTamde imarxa yovelma iqaurma<br />
mkvidrma da petross eSmakis manqanebiT eCvena alaja ZaRli,<br />
romelic mas uxmobda: „xevs Sina var me mkvdario“. petrosma<br />
xalxs auwya, rom es „didi saswauli“ iyo da rom amieridan<br />
sruliad sa<strong>somx</strong>eTSi yoveli wlis imdroisaTvis marxva ganawesa.<br />
es marxva aris petros mkawrvelis (misnis) mier<br />
dadebuli sjuli, romelic mociqulTa mier aris SeCvenebuli<br />
da wmida msoflio krebaTa mier gangdebuli da „Semca<br />
iCvenebis yoveli mmarxveli alajisaTvis da subsarqisisaTvis”<br />
(„awindel somexTa subsarqisis marxva, alaja ZaRlis marxva<br />
aris“ _ miqael sabinini _ gv. 631; „subsarqisis kvira, romelic<br />
farisevlisa da mezveris kviras emTxveva, mkvdari ZaRlis<br />
saxelze marxvaa” _ „pidalioni“; alajoris marxva <strong>somx</strong>ebma<br />
dvinis saeklesio krebaze daakanones _ m.n.)<br />
mogvianebiT, petros mwvaleblis mier agebul gaidas taZar-<br />
Si gadmoasvenes somexi beris subal sarqisis Zis cxedari,<br />
romelic monazvnur cxovrebas eweoda da arabebma awames. igi<br />
monofizitebma wmidanad gamoacxades da alajoris marxvas<br />
misi saxeli uwodes. mas Semdeg <strong>somx</strong>ebi subal sarqisisaTvis<br />
loculobdnen da alajoris marxvas inaxavdnen. xolo petros<br />
mkawrvelis yovladmwvalebloba da mis mier <strong>somx</strong>eTis qveynis<br />
rjulgadaxdoma mTel marTlmadidebel samyaros ganivrco.<br />
ierusalimis, antioqiis, aleqsandriis patriarqebma da<br />
romis papama SeaCvenes petrosi da yoveli, vinc alajoris<br />
marxvas inaxavda, vinc sufsarqisisaTvis loculobda da<br />
monofizitur sjuls misdevda, an vinc ismenda maT swavlas<br />
da ar SeaCvenebda maT sjuls _ anaTemirebulyves da warTqves:<br />
„krul iyavn saukunod, rameTu man, RmrTivmoZagebulma petrosma<br />
samwmida arsobis didebismetyvelebas daurTo `wmidao ukvdao,<br />
romeli CvenTvis jvars ecvi, Segviwyalen Cven“ da „saSual<br />
juarisa samsWualisa ganwona“ (CaarWo – m.n.) da manve, petrosman<br />
daakanona monaTvla jvrisa. gana vin unda iyos esoden gonebamaxvili,<br />
rom zeciur ZalTagan mocemuli didebismetyveleba<br />
wmida samebisa dauteos da usjulo petrosis swavlas Seudges?!<br />
im petrosis _ romelic wvers oqrosfrad iRebavda,<br />
romelic wmida mamaTagan SeiCvena da ganikveTa antioqiis saydridan<br />
da manve wyeulman ara Tqva wirvasa Sina „umetesad<br />
yovladwmidisa“ da ar aRiara RvTismSoblad yovladwmida<br />
qalwuli mariami, da dagmo, rogorc es man bilwi nestorisagan<br />
iswavla.<br />
xolo es RvTismgmobeli petrosi SemaRlebul ram saydarze<br />
ijda brWyviala samosliT da grZel samklaves (saxelos)<br />
mahmadianTa wesisamebr miugdebda xolme Tayvaniscemad<br />
misulebs da, isinic, rogorc xalifas, emTxveodnen maszed.<br />
misi ampartavneba saqarTvelosac mowvda da SemouTvala qarTlis<br />
episkoposs, netar miqaels, raTa misi mwvaleblobis aRmsarebeli<br />
gamxdariyo da ziareboda mis sjuls, xolo urCobisaTvis<br />
_ saydridan gadaayenebda. es yovelive miwera episkoposs<br />
qarTlisas da ixmo TavisTan.<br />
xolo miqael episkoposi SeWurva sulma wmidam, rogorc<br />
daviTi goliaTis winaaRmdeg, da mcxeTidan gavida episkopos-<br />
Ta, mRvdelTa da morwmune eris TanxlebiT. gzad netar miqaels<br />
euwya angelozTagan CvenebiT, rom maTze Zaladobas apirebdnen
326 327<br />
da rom sazRvarTan, sadac petrosi elodaT, xevSi, maxviliT<br />
aRWurvili mteri idga. amisTvis miqael episkoposma yoveliTurT<br />
ganamzada mxlebelni. da rodesac warsdga RvTissaTno<br />
mwyemsi petros mkawrvelis winaSe, am ukanasknelma Cveulebrisamebr<br />
„STaugdo saxelo Sesamoselisa mis, raTa emTxvios<br />
igic Cveulebisamebr misisa“, xolo RmrTivganbrZnobilma<br />
miqaelma „upyra mis saxelos da STamozidna Zlierad da<br />
STamoiTria miwaze da daanarcxa“. maSin misma mxlebelma erma<br />
qva dakra da „mokles mgeli igi”. petrosis yovel mimdevars<br />
SiSis zari daeca da verc xelis ganZreva da verc bralobis<br />
sityva veravin SeZlo, aramed ukvirdaT, Tu rogor mokvda ase<br />
ubralod da samarcxvinod maTi ese „didi mTavari sjulisa“<br />
da winamZRvari erisa.<br />
petros mwvaleblis sjulis mimdevarma misma erTgulma<br />
moswavleebma gadawyvites, im RamiT Sekrebiliyvnen da locviT<br />
Rame eTiaT „am wmida gvamis“ winaSe da imedovnebdnen, rom<br />
ixilavdnen rasac RmerTi gamoucxadebda. hyves egreT da, roca<br />
SuaRame Camodga, „ixiles mglebis saxiT Sekrebili eSmakebi,<br />
romlebic mis gvams dahyvirodnen“. xolo yvela iq myofma<br />
mwvalebelma Seracxa, rom ese angelosni arian, romelni ugaloben<br />
mas (petross) da mas Semdeg „avajas“ „momaRlo da<br />
grZeli xmiT“ (m. sabinini) da Tavadac amgvarad iwyes Sesruleba<br />
Jamn-galobisa.<br />
(m. sabinini, „saqarTvelos samoTxe“). [28].<br />
wmida wmida maqsime maqsime maqsime berZeni<br />
berZeni<br />
<strong>somx</strong>uri <strong>somx</strong>uri borotmorwmuneobis borotmorwmuneobis winaaRmdeg<br />
winaaRmdeg<br />
(Ïëîäû ýêóìåíè÷åñêîãî äðåâà, ò. 32, ñ.234-243)<br />
<strong>somx</strong>uri borotmorwmuneoba, romelic mravali mwvaleblobisagan<br />
Sedgeba, sam umTavres, yvelaze ufro uwmindur da saZagel<br />
mwvaleblobas Seicavs. pirveli da uborotesi maTi zraxva<br />
is aris, rom RmerT_sityvis macxovnebeli wamebisas, maTi azriT,<br />
uvnebeli RvTaebac iseve mokvda, rogorc kacTa naTesavi; meore<br />
maTi umTavresi mwvalebloba brZnobs, rom gankacebulma sityvam<br />
RvTisam, zecad amaRlebis Semdgom, ganiZarcva yovladwmida RvTism-<br />
Soblis yovladwmida sisxliT miRebuli sxeuli; xolo mesame<br />
maTi umTavresi mwvalebloba is aris, rom arasworad aRrevs<br />
qristeSi Seurevnelad SeerTebul or bunebas _ kacobrivs da<br />
RvTaebrivs, romelnic, viTomdac, erT bunebad iqca.<br />
aseTia umTavresi maTeuli RmrTivsaZageli mwvaleblobebi<br />
da ra SeiZleba vTqvaT marTlmadideblebma winaaRmdeg amisa?<br />
nuTu Cven amas daveTanxmebiT, rom asea? araviTar SemTxvevaSi!<br />
nu iyofin, rom odesme SeviwynaroT esoden RvTismgmobi da<br />
mkrexeluri azrebi gvamovnebiT erTi, maradmyofi, ukvdavi da<br />
uvnebeli RmerTis bunebasa da mis ukvdavebaze. maTeuli mkrexelobis<br />
warmoTqma da mosmena ar SeuZliaT TviT RmrTis<br />
winaaRmdgom eSmakebsac ki. xolo es Cans im naTqvamidan, romelic<br />
damRupvelma da borotis dasabamma gvelma pirferulad Cas-<br />
CurCula dedakacTa winapars: „ara sikudiliT mohkudeT. rameTu<br />
uwyoda RmerTman, viTarmed: romelsa dResa sWamoT misgan,<br />
gangexunen Tquen Tvalni da iyvneT, viTarca RmerTni, mecnier<br />
keTilisa da borotisa“ (dab. 3,4,_5), anu, ukvdavni da uxrwnelni<br />
iqnebiT, viTarca TviT ufali, romelman SegqmnaT Tqven.<br />
magram yovelTa Semqmneli RmerTis ukvdavebaze mravlis<br />
metyveleba araTu zedmetia, aramed Rimilis momgvrelic, rameTu<br />
ara marto RmrTivsulierni werilni arian savse maradmyofi<br />
yovelTa damtevnelis ukvdavebaze mowmobiT, aramed yvelaze<br />
ufro gareSe filosofosebi da ritornic ki ugaloben TavianT<br />
TxzulebebSi maradmyofi RvTis ukvdavebis didebas. maS,<br />
wyeuli <strong>somx</strong>ebi, wyeul dioskoresTan 6 erTad, rogorRa amtkiceben,<br />
rom qristes RmrTaebrivi ukvdavi buneba mis wmida<br />
sxeulTan erTad mokvda?<br />
da, ukeTu uvnebeli, ukvdavi da araqmnuli misi RvTaeba,<br />
rogorc isini amboben, sikvdils mieca, maSin es niSnavs, rom<br />
misi wmida sulic, viTarca xorcTan erTad Sobili, mis Rmr-<br />
TaebasTan erTad mokvda. da, ukeTu vaRiarebT, rom es asea,<br />
maSin rogorRa vityviT, rom igi STaxda jojoxeTs da bWeni<br />
rvalisani Semusrna da aRmoiyvana saukuniTgan iq myofi mar-<br />
Tali sulebi?<br />
6 dioskore I (444_451) _ aleqsandriis patriarqi, monofiziti.
328 329<br />
ukeTu igi mokvda, rogorc xorciT, aseve RmrTaebiT da<br />
suliT, maSin, rogorRa iqneba Tavad jvarcmulisagan WeSmaritebiT<br />
Tqmuli: „amisTvis uyuar me mamasa, rameTu me davsdeb<br />
sulsa Cemsa, raiTa kualad moviRo igi“; da kualad: „xelmewifebis<br />
dadebad misa da xelmewifebis kualad moRebad misa”<br />
(ioane, 10, 17-8) da, ukeTu, maTeburad, igi mokvda rogorc<br />
xorciT, aseve RmrTaebiT da suliT, maS, rogorRa SeZlo misi<br />
miReba srulebiT mkvdarma, - man, vinc aris ganusazRvrelad<br />
Zlieri Zala yovlismpyrobeli RmerTisa? ukeTu adamianis<br />
suls, romelic Seqmnilia sityvierad da ukvdavad, ar Seu-<br />
Zlia, rom mokvdes, maS, yovelTa cxovreba, „romelsa mxolosa<br />
aqvs ukvdaveba, da naTelsa myof ars miuwvdomelsa“ (1 tim.<br />
6,16), rogorRa mokvda jvarze Tavisi ukvdavi RmrTeebiT?<br />
da es eretikuli zraxva rom RvTis gmobaa, RmrTivsaZagelia<br />
da sicruea, Zalian brZnulad aCvena alamundar ismaitelma,<br />
romelic qristianul marTlmorwmuneobaze moeqca da moinaTla<br />
mTeli ojaxiTa da modgmiT. xolo, rodesac uwmidurma<br />
severosma 7 Seityo ismaitelis mamulis sjulisagan marTlmadidebel<br />
sarwmunoebaze moqceva, maSin masTan gagzavna Tanamzraxveli<br />
ori episkoposi da Seecada mis midrekas Rmr-<br />
TivsaZagel Tavis mwvaleblobaze. rodesac mwvaleblebi alamundarTan<br />
mividnen da xangrZlivi saubari gaubes severosis<br />
moZRvrebaze, alamundarma daiTxova isini da uTxra: „xval<br />
kidev visaubrebT amaze“, xolo mwvalebelTa wasvlis Semdgom<br />
man Tavis erTgul msaxurs uTxra: „severosis mogzavnilebi<br />
kidev rom movlen CemTan da TavianT mwvaleblur moZRvrebaze<br />
saubars damiwyeben, maSin momiaxlovdi da yurSi CamCurCule:<br />
miqael mTavarangelozi ukve gardaicvala-Tqo“.<br />
roca severosis kacni kvlav movidnen da xangrZlivad<br />
sityvaflidobdnen winaSe axlad naTelRebuli alamundarisa,<br />
maSin mivida maTTan msaxuri da Tavis batons wasCurCula,<br />
rac davalebuli hqonda. alamundari umal moCvenebiT mwuxarebas<br />
da naRvels mieca, Tavi Caqindra da idayvdayrdnobili<br />
mdumared ijda, episkoposebis sityvebs yuradRebas ar aqcev-<br />
7 severosi (512_538) _ antioqiis patriarqi, monofiziti.<br />
da da, roca Caacivdnen da mwuxarebis mizezs gamohkiTxavdnen,<br />
alamundarma upasuxa: „Sevityve, mTavarangelozi miqaeli gardaicvala<br />
da rogor ar vidardo, rodesac aseT mcvels movakldi?“<br />
razec maT SesZaxes: „ar daijero, pativcemulo batono,<br />
arafriT miaqcio yuradReba amgvar ambavs, es aSkara tyuilia,<br />
rameTu angelozTa buneba sikvdils ar eqvemdebareba, radgan<br />
yovelTa Semoqmedma Seqmna isini ukvdavad“.<br />
maSin alamundarma uTxra: „maS, miTxariT, gTxovT, ukeTu<br />
angelozTa bunebas, romelic yovelTa Semoqmedma Seqmna ukvdavad,<br />
ar SeuZlia, rom mokvdes, maSin dausabamo da maradiuli,<br />
romelsa mxolosa aqvs bunebiTi ukvdaveba, da naTelsa myof<br />
ars miuwvdomelsa, _ rogor unda momkvdariyo Tavis ukvdavi<br />
RmrTeebiT, Tavisi macxovnebeli wamebisas? Zlier SemcdarxarT<br />
da didad Sors xarT WeSmaritebisagan, Tqvens moZRvarTan<br />
erTad“. aseTi brZnuli mosazrebebiT dauyo piri mwvaleblebs<br />
da arcxvina axlad naTelRebulma ismaitelma.<br />
kidev sxva sakvirveli saswaulic movisminoT _ ara amqveyniuri,<br />
aramed RvTis gangebulebiT _ zeciTgan gamocxadebuli,<br />
WeSmariti keTilmorwmuneobis sauwyeblad da saZageli<br />
<strong>somx</strong>uri mwvaleblobis samxileblad:<br />
rodesac unetaresi patriarqi prokle 8 sasuliero wodebasTan<br />
da erTan erTad konstantinepolis Semogarens moivlida,<br />
cremliT locvas aRasrulebda da evedreboda xSiri da<br />
saSineli miwisZvrebis SeCerebisaTvis, _ im dros, uecrad,<br />
xalxidan patara bavSvi aRetaca zecad, yvela morwmunis Tvalwin,<br />
romlebic didi SiSiT RaRadebdnen: „ufalo, Segviwyalen“.<br />
Semdgom bavSvi kvlavac uvneblad dadga miwaze. rodesac unetaresma<br />
proklem bavSvs hkiTxa, Tu ra ixila da ra ismina iq,<br />
yrmam upasuxa, rom wmida angelozebi iq samwmidaos sagalobels<br />
galobdnen danarTis gareSe, iseve, rogorc amqveynad<br />
galobs wmida kaTolike da samociqulo eklesia.<br />
amis TqmisTanave, RvTis miuwvdomeli gangebiT, bavSvi gardaicvala.<br />
xolo gamonaTqvami „danarTis gareSe“ niSnavs Semdegs:<br />
usjulo severosma, romelic qristes RmrTaebis Sesax-<br />
8 prokle (434_446) _ konstantinepolis patriarqi
330 331<br />
eb brZnobda, rom igi vnebas eqvemdebareboda, da surda am<br />
mwvaleblobis danergva, Tavis mimdevrebs aswavla, rom samwmidao<br />
danarTiT egalobaT Semdegnairad: „wmidao RmerTo, wmidao<br />
Zliero, wmidao ukvdavo, CvenTvis vnebulo, Segviwyalen<br />
Cven“. am danamatiT _ „CvenTvis vnebulo“, yovladuwmidurs<br />
surda eCvenebina, rom qristes RmrTaeba ivno anu mokvda mis<br />
wmida sxeulTan erTad. ra SeiZleba, rom am gmobaze uaresi<br />
da saZageli ram iyos winaSe RvTisa?<br />
ukueTu mxolodSobilis RmrTaeba ivno, anu mis wmida<br />
sxeulTan erTad mokvda, rogorc is uwmidurni amtkiceben,<br />
maSin es niSnavs, rom srulad wmida samebac ivno, anu mokvda,<br />
rameTu erT ars RmerTi, erT ars buneba da erT ars arseba<br />
samebisa ganuyofelisa. rameTu wmida sameba ganuyofelad ganiyofeba<br />
hipostasebiT, xolo arsebiT SeerTebulia Seurevnelad,<br />
e. i. erT ars RmerTi – yovladwmida sameba erTarseba, igiv<br />
ganiyofeba da ganuyofelia, ganiyofeba hipostasebiT, xolo<br />
ganuyofelia arsebiT, bunebiT da RmrTeebiT. amitom, cxadad<br />
mxilebulni arian uwmiduri <strong>somx</strong>ebi severosTan erTad, rameTu<br />
isini gmoben wmida samebas, rodesac mis vnebas aRiareben, anu<br />
sikvdils – mxolodSobilis macxovnebeli wamebis dros.<br />
o, ra uwmidurebaa da ra satanuri naazrevia? marto am<br />
erTi mwvaleblobisaTvis gvmarTebs maTi moZageba srulad da<br />
maTgan ganSoreba, Tanaxmad RmrTis moSurnis gamoTqmisa: „anu<br />
ara moZuleni Senni, ufalo, moviZulen da mterTa SenTa zeda<br />
ganvkfdi? siZulviliTa sruliTa moviZulen, da igini mterad<br />
Semeqmnnes me“ (fs. 138, 21-22).<br />
kidev erTi sakvirveli ambis Sesaxeb monaTxrobi movisminoT,<br />
romelic RvTis gangebiT moxda WeSmaritebis saCveneblad<br />
da severosiseuli RmrTivsaZageli gmobis samxileblad.<br />
rodesac qalkedonSi Seikriba 630 RmrTivsulieri mama<br />
wmida msoflio IV krebaze da mravali dRis manZilze WeSmaritebisaTvis<br />
gulmodgined gamoarCevdnen, am dros demonuri<br />
paeqrobiT Sepyrobili mwvaleblebi Zlier ewinaaRmdegebodnen<br />
marTlmadidebelTa mier saRmrTo werilidan moyva-<br />
nil mtkicebebs. maSin orive mxarem, gangebiT, amgvari gadawyvetileba<br />
miiRo: WeSmaritebaze miniSneba RvTisaTvis miendoT<br />
da yovladdidebul didmowame efemiasaTvis. amisTvis orive<br />
mxarem cal-calke dawera Tavisi sarwmunoebis simbolo da<br />
dabeWda; Semdeg gaxsnes mowamis wmida nawilebis Casasvenebeli,<br />
dasdves orive werili mis wmida neStze da marTlmadideblebma<br />
warmosTqves: „Sen, ufalo, gulTamxilavo, locvi-<br />
Ta yovladdidebulisa mowamisa SenisaTa, arwmune winaaRmdgomTa<br />
WeSmaritebisa SenisaTa!“ Semdgom daxures wmida luskuma,<br />
kvlav dabeWdes da Tav-TavianT adgils miaSures.<br />
ramdenime dRis Semdeg, erToblivi SeTanxmebisamebr, Seikribnen<br />
da wmida saZvale gaxsnes _ o, ra saocari da aRmatebulia<br />
yovel gonebaze saswaulni Senni, yovladnetaro da kacTmoyvareo<br />
meufeo! _ naxes, rom marTlmadidebelTa werili magrad<br />
epyra wmida mowames xelSi, xolo mwvaleblebis _ Sors egdo,<br />
mis wmida ferxTiT, viTarca RmrTivsaZageli da yovliTurT<br />
RmrTismgmobelobiT aRsavse. sxva kidev meti raRaa saWiro<br />
maTi mwvaleblobis sarcxvenad? magram ar dascxrebian usjuloebi!<br />
aris kidev saeklesio sityva, romelic ambobs, rom<br />
mtruli mxaris mowmoba ufro utyuarad iTvleba; da vin<br />
SeiZleba Cveni marTlmadidebeli sarwmunoebis ufro didi<br />
mteri iyos, vinem _ eSmaki? amitom, zemoT naTqvams davumateb<br />
kidev erT mowmobas, romelic eSmakebma Tqves da amiT davamTavreb<br />
sityvas:<br />
kerpTayvanismcemlobis wyvdiadis batonobis dros elada-<br />
Si iyo erTi adgili, Tavisi jadoqrobiT yvelaze cnobili.<br />
ewodeboda piTia 9 , sadac ulamazesi sakerpo taZari iyo agebuli<br />
da masSi idga cnobili kerpi, romelsac yvela warmar-<br />
Ti gansakuTrebul pativs scemda da maTeburad „RmerTi“ _<br />
apoloni erqva. masTan yvela xalxis kerpTayvanismcemeli miemarTeboda<br />
yoveli mxridan da TiToeuli maTgani Tavis kiTxvaze<br />
pasuxs iRebda apolonis qurumebisagan demonuri mzakvrebiT.<br />
da ai, amitomac hqondaT am „RvTisadmi“ didi rwmena<br />
kerpTayvanismcemel xalxebs.<br />
9 piTo (ix. berZn. saxelTa orTograf. Lleqsik.); piTia _ misani qali apolonis taZarSi.
332 333<br />
ufali Cveni ieso qristes macxovnebeli wamebis Semdeg da<br />
Semdgomad mis zecad amaRlebisa, rodesac WeSmariti RmerTis<br />
SemecnebiT gabrwyinda mTeli mzisqveSeTi, da erTni sixaruliT<br />
Seudgnen mociqulTa qadagebas, inaTlebodnen, xolo meoreni<br />
Zlier ewinaaRmdegebodnen yovelive amas da mTel qveyanaze<br />
amis gansja da urTierTSoris brZola Seiqmna, maSin<br />
apolonis erTma qurumma, rodesac dainaxa, rom mTeli qveyana<br />
esodenma mRelvarebam moicva da mokle xanSi yvela SeZra,<br />
moisurva Tavisi „RmerTi” apolonisagan Seetyo, Tu ra iyo es<br />
axali moZRvreba, mTel qveyanas rom moefina, da vin iyo ieso<br />
qriste. gabeda da yovelive amis Sesaxeb hkiTxa Tavis kerp-<br />
RmerT apolons. xolo eSmaki, romelic idumal mtrobda<br />
qristes keTilmorwmuneebs, SekiTxvisaTvis ganurisxda Tavis<br />
msaxurs, ar mouwona saqcieli da uTxra: „umjobesi iyo, sulac<br />
ar gekiTxa CemTvis amaze, wyeulo msaxuro Cemo” magram,<br />
RvTaebrivi ZaliT iZulebulma, mokled ganumarta Tavis msaxurs<br />
gankacebuli qriste RmerTis saSineli saidumlo, uambo<br />
misi macxovnebeli wamebis Sesaxeb da dasZina: „jvarcmuli<br />
aris RmerTi, magram RmrTaeba misi ar vnebula“.<br />
amis Semdeg ras ityvis uRirsi severosi Tavis samgzis<br />
wyeul somex mimdevrebTan erTad? ai, sxva yovliTurT cbierma<br />
apolonma, RvTis ZaliT, Tavisi sakuTari nebis winaaRmdegac<br />
ki aRiara qriste macxovari, rogorc vnebuli da rogorc<br />
uvnebeli: vnebuli, rogorc adamiani, rameTu iyo sruli kaci,<br />
da uvnebeli _ RmrTaebiT. xolo dioskoross, seveross da<br />
maT mimdevar wyeul <strong>somx</strong>ebs rogor ar eSiniaT imis mtkiceba,<br />
rom ivno qristes ukvdavi RmrTaeba misi macxovnebeli wamebis<br />
dros?<br />
amitom, girCev, rogorc erTgul megobars da sayvarel Zmas,<br />
ganeSore maT uwmidur sakrebulos da maTTan pirmoTne<br />
saubrebs (anu mas, rasac dRes ekumenistebi dialogebs uwodebenm.n.),<br />
ukeTu namdvilad gsurs bolomde uvneblad daicva SenSi<br />
winaparTagan gadmocemuli marTlad madidebeli sarwmunoeba<br />
_ rameTu ganxrwnian keTilsaTno Cvevebs boroti saubrebi,<br />
rogorc ityvis samociqulo sityva. da kualad: „mwvalebelsa<br />
kacsa Semdgomad erTisa da orisa swavlisa ganeSore“<br />
(tite 3,10). wyeuli <strong>somx</strong>ebi ki, ara Tu pirveli da meore,<br />
aramed Svidi krebis moZRvrebas ewinaaRmdegebian. da rogor-<br />
Ra Rirs-vyoT isini CvenTan urTierTobiT da saubrebiT?<br />
icode, rom yvela mwvaleblobis meTauri aris eSmaki, rameTu<br />
saxarebaSi moxseniebuli mteri swored is adamiania, romelmac<br />
sufTa da umwikvlo saxarebiseul RvTisSemecnebis xorblis<br />
yanaSi cbierebis RvarZli daTesa, anu is RmrTivsaZageli<br />
sxvadasxva mwvalebloba, romelSic Cvens CaTrevas eswrafis<br />
yovladuwmiduri da surs gangvaSoros marTlmadidebel<br />
sarwmunoebas, romlis moZRvrebiTac gvwams maradmyofi da<br />
dausabamo RmrTaebis _ yovlisampyrobelisa da erTarsebisa<br />
da ganuyofelisa yovladwmidisa samebisa da saSineli, yovel-<br />
Ta gonebasa da sityvaze aRmatebuli saidumlo _ mxolod-<br />
Sobili Zis gankacebisa, romelic wmida samebis erTi piria<br />
da romlisagan da romlisa mier samudamod Seimusra borotis<br />
Zlieri isrebi; iaraRi misi ganqarda da samkvidrebeli<br />
misi Seimusra da, viTarca uZluri frinveli, gmobisa da daTrgunvis<br />
sagnad iqca yovelTagan, romelTa yovliTa guliTa da<br />
WeSmaritebiT swamT jvarcmuli ieso qristesi, vinc sZlia<br />
eSmakni.<br />
nu viqnebiT uzrunvelni da ugrZnobelni, roca Cveni cxonebisa<br />
da cxovrebis esoden Seurigebeli da cbieri mteri<br />
gvyavs; aramed mxne viyoT da vifxizlebdeT maradJams da<br />
raodeni igi ar dacxreba da yovelgvari mzakvrobiT aRiWurveba<br />
winaaRmdgomad da mosakvdinebelad Cvenda, egreTve Cvenc<br />
aRviWurvoT keTilmorwmuneobis iaraRiT, misi legionisa da<br />
misi damcveli RmrTivsaZageli mwvaleblebis winaaRmdeg da<br />
movizRudoT yovliTa gonebiTa da RmrTivsulieri werilis<br />
codniT, raTa odesme Cvenc ganvicadoT ufro Zlieri saWmeli<br />
da mTeli cxovreba oden rZiT ar vikvebebodeT.<br />
mtkiced aRviWurvoT dogmatTa yovladsaWurveliT, rogoric<br />
aris ioane damaskelis saRvTismetyvelo Tavni da mtkiced<br />
daviswavloT isini, raTa davuyoT daudumebeli piri Cvens<br />
mtrebs da davamxoT yoveli winaaRmdgomi qristes nebisa,<br />
rameTu qristem mogvca xelmwifeba daTrgunvad gvelTa da<br />
RriankalTa da yovelTa borotTa ZalTa, „rameTu ara ars
334 335<br />
brZola Cueni sisxlTa mimarT da xorcTa, aramed mTavrobaTa<br />
mimarT da xelmwifebaTa, soflis mpyrobelTa mimarT bnelisa<br />
amis sawuToisaTa, sulTa mimarT ukeTurebisaTa, romelni arian<br />
casa queSe“ (efes. 6,12) da romelTa nairgvari manqaneba da<br />
gansacdeli daamxos ufalma da uvnebelad saukunod dagvicvas<br />
Cven, amin! [28].<br />
Targmaneba Targmaneba somexTa somexTa wualebaTaTvis, wualebaTaTvis, Tu<br />
Tu<br />
romliTa romliTa SeiCuenebian SeiCuenebian somexni<br />
somexni<br />
viTarmed, viTarmca xrwnilebisa, romel ars SimSili, wyurvili<br />
da sxua kacobrivi uxrwnelebisa ara mgonebelni, SeiCuenebian.<br />
da viTarca erTisa bunebisasa qristessa Soris mgonebelni,<br />
mgmobelni, SeiCuenebian.<br />
da viTarca erTsa moqmedebasa qristessa mgonebelni, mgmobelni,<br />
SeiCuenebian.<br />
da viTarca erTsa nebasa mis Soris borotad meCqureni.<br />
SeiCuenebian.<br />
da viTarca qristes Sobisa uaris myofelni, SeiCuenebian.<br />
da viTarca xarebasa RuTis mSoblisasa ara medResaswauleni,<br />
SeiCuenebian.<br />
da viTarca xatsa qristessa da RuTis mSoblisasa da<br />
yovelTa wmidaTa saidumloTa ara Tayuanis mcemelni, SeiCuenebian.<br />
da viTarca ucomosa purisa msxuerplad Semwiruelni, SeiCuenebian.<br />
da viTarca RvinosTana qristes sisxlisasa wylisa<br />
ara ganmzavebelni, SeiCuenebian.<br />
da viTarca saxarebisa gardamqcevelni, SeiCuenebian.<br />
da viTarca cru mRvdelobisa maTisa cxadaT ganmsyidvelni<br />
da samTvraloT myofelni maTisa eklesiisani, wmidaTa da<br />
RmerTSemosilTa mamaTa mier, viTarca simonianni, SeiCuenebian<br />
da iudas Tana daiwesebian.<br />
romel Tvinier marilisa Seiqmnan ucomosa da mkudarsa<br />
msxuerplsa mocemisaebr ebraelisa, SeiCuenebian.<br />
romel ianvris Tvis xuTsa hyofen xarebasa uwesoebiT ara<br />
pativisaTvis RuTismSoblisa, SeiCuenebian.<br />
romel ara equssa ianvarsa dResaswauloben naTlisRebasa,<br />
aramed ganvlen mdinared maCueneblobiT, SeiCuenebian.<br />
romel dResaswauloben Tormetsa Tvis ianvrisasa naTlis-<br />
Rebasa qristessa, romel ars gardaqceuleba didi, SeiCuenebian.<br />
romel ar aqusT mironni, aramed balazinisa zeTsa ixmareben,<br />
SeiCuenebian.<br />
romel naTlisRebasa ara scxeben zeTsa, aramed udeb hyofen,<br />
SeiCuenebian.<br />
romel naTlisRebasa Sina ara iqmnebis maT mier Seberva<br />
axal naTelRebulTa, SeiCuenebian.<br />
romel arca erTsa rasame locuaTa Sina maTTa daubrT<br />
hsjulad ara Tqmad mamao Cuenosa, arca ityvian, SeiCuenebian.<br />
romeli dauZsT hsjulad mamaTa maTTa, vinca vin SabaTsa<br />
anu kviriakesa marxuaTa Tana aRiracxven Tvinier xolo gancxadebisani<br />
amisTvis, SeiCuenebian.<br />
romel wmidaTa didTa marxuaTa SabaT-kviriakeTa sWamen<br />
sZesa da kvercxsa da erbosa, romelnime cxadad, romelnime<br />
farulad, SeiCuenebian.<br />
romel saxsenebelsa wmidaTasa ara aRasruleben amisTvis,<br />
SeiCuenebian.<br />
romel micualebasa wmidis RuTisa mSoblisasa da amaRlebasa<br />
juarisasa ara dResaswauloben, SeiCuenebian.<br />
romel Semates xma gansmenilobiT qadagebuli maT mier<br />
marxua alajorisa, romeli miiRes uRmerToTa manaskerts<br />
tarsun qalaqsa dvins SekrebilTa mwualebelTa, SeCuenebulimca<br />
arian.<br />
romel yuelieri, romeli pirvelad ezod wmidisa marxuisa<br />
ganaweses wmidaTa RmerTSemosilTa mamaTa, amaT Seagines xorcTa<br />
WamaTa, SeiCuenebian.<br />
Seuracxyofen Jamisa wirvasa saRmrTosa da arca imosebian<br />
Tvinier stixrisa, olaris da filonisa, da ara hswiraven,<br />
romeli kanoniTa dauwesa didman silivistros, SeiCuenebian.<br />
romel Jamis wirvis Jamsa ramdenni pirni iqmnebian mwirvelni,<br />
erTis meti ver miiRebs saidumlos, SeiCuenebian.<br />
romel didsa xuTSabaTsa serobasa uflisa Cuenisa ieso
336 337<br />
qristessa, odes yovelni qristeaneni eziarebian, yovlad ara<br />
aRasruleben, aramed sruliad ugulebel yofen, SeiCuenebian.<br />
romel kninRa daurTavsve da zraxven iginica, raJams gardaixdian<br />
paseqsa aRvsebisasa weliwdeulTa kravTa da hcxeben<br />
sisxliTa maTTa wuerTilTa dasacvelad TavTa TvisTa<br />
Seracxven, SeiCuenebian.<br />
romel hsjulisamebr uriaTasa amas ese viTarca saZagelsa<br />
msxuerplsa, ra moiyuaneben xarsa da verZsa da Seamkoben maT<br />
RebiliTa ZoweuliTa da maT Soris raTa maTTa damohkideben<br />
xilisa TiTo fersa da moiyuaneben maT karTa Tana eklesiisaTa<br />
da saxel hsdeben msxverplad sameufod, ese igi ars<br />
mtlad, SeCuenebulmca ars xseneba maTi.<br />
romel ugulisxma da ucnobel arian urwmunoebiT amisi, vi-<br />
Tarmed sisxli qristesi daiTxia sacxovreblad soflisa da<br />
ityvian, viTarme ukeTu ara iqmnas dakula da daTxeva sisxlisa<br />
zroxisa anu cxvrisa, raJams yofdnen Jamis wirvasa micualebulisa,<br />
ara iqmnebis gansueneba sulisa maTisa, SeiCuenebian.<br />
romel gardamaqcevelTa wmidisa saxarebisaTa aRmouxocian,<br />
rameTu daudumeblad yovelni qristes ganxorcielebisa saidumloni<br />
gangebulebani, viTar igi mlocvelisa ofli qristesi<br />
da SeZrwunebuli ars suli Cemi, damixsen me Jamisa amisgan,<br />
SeiCuenebian.<br />
romel ar imarxven marxvaTa qristes SobisaTa, romeli<br />
wmidaTa mociqulTa ganaweses ormeoci dRe, arca kualad<br />
wmidaTa mociqulTasa, arca RvTis mSoblisaTa micualebisaTa,<br />
aramed aqun maT marxuani ucxoni hsjulisagan da wesisa<br />
qristeaneTasa, viTar igi imarxven ionnas zed qalaqisaTvis<br />
ninevisa da eliasTvis da grigorisaTvis, didisa <strong>somx</strong>iTis<br />
episkoposisa da subsarqisisaTvis, SeiCuenebian.<br />
romel saxe wmidisa ioane naTlis mcemelisa Seagines da<br />
niSi patiosnisa sqemisa Seamwikvlnes, usjuloebiTa monazon-<br />
Ta maTTa eris kacebr WamiTa, SeiCuenebian.<br />
romel ganakleben saSual juarisasa samsWualsa rkinisa,<br />
qvisa iyos juari anu Tu Zelisa, da scxeben zeTsa qunjuTisasa,<br />
wesisamebr axal naTelRebulTasa da egreTRa Tayuansa<br />
scemen, SeiCuenebian.<br />
romel ganadgines yoveli <strong>somx</strong>iTi berZenTa mTavrobisagan<br />
da Tana Semwe eqmnes sparsTa da momadlebisa maTisaTvis<br />
moixvnes xalifasagan wesni da hsjulni sruliad qristeaneTagan,<br />
anu gare kide ganbneulni maTni, ese igi arian wina<br />
dacueTa samRvdelovisa nawilisaganTa Jamsa kurTxevisasa da<br />
Roris xorciTa ara WamiTa da nacvlad fayviTa mandilTa da<br />
burvilobisa qedTa maTTa zeda tvirTveloba mandilTa da<br />
raTa Semdgomad Camolocvisa ara ityvian, qristeman WeSmaritman<br />
RmerTman Cvenman, aramed igini juaris weriT oden ersa<br />
mTxvevelsa xelTa maTTa.<br />
da wirvasa Sina orTave qedTa daiburven da saxarebasa<br />
warikiTxaven samxriT kerZo da muniT ilocven wesisamebr<br />
muslimisaTa.<br />
da rasa mRudelni da monazonni maTni zraxvidnen, amis ukue<br />
da ese viTarTaT s, romeli iTqmian, daiwera ara Rirs arian,<br />
gangdebasa maT da gankidganebs wmida ekklesia da esoden<br />
ukue, viTarca RuTis mbrZolni SeiCuenebian da eSmakisad<br />
micemulni.<br />
mTavarTa Tana maTTa da moZRvarTa mravlisa Tana maTisa<br />
borotad madideblobisaTa.<br />
da mermeca yovelTa qristianeTa mier, SeiCuenebian.<br />
viTar kualad qristianeTa Sesaracxel arian da ara ufrosRa<br />
viTarca mbrZolni da qristes uaris myofelni, gina viTar<br />
naTlisReba maTi, keTil Sewynarebul ars da anu sarwmunoeba<br />
maTi Sewynarebul iyvnen.<br />
aramed daiyavn ugunurTa maT ara wmidaTa, ara wmidani pirni<br />
maTni, WeSmaritaT qristianeTa amaoT saxelismdebelni maTi<br />
da naTlisRebac maTsa keTil Semwynarebelad metyvelni.<br />
xolo ukeTu maTni wignni warikiTxes, romelnime ganxorcielebisaT<br />
s qristesisa da saxarebisa da wmidaTa mamaTaT s<br />
aRuweriaT, viTar uriaTa da maniqevelTagan.<br />
(mixeil sabinaSvili, „saqarTvelos samoTxe~, peterburgi,<br />
1882 w., gv. 633-635). [27].
338 339<br />
4. 4. istoriani istoriani da da azmani azmani SaravandedTani<br />
SaravandedTani<br />
SaravandedTani<br />
didebulebic ar akldebodnen RvTismsaxurebas.<br />
«movides Zmani orni mefes winaSeEmsaxurebad, Zeni sargis<br />
saqarTveloSiO arasdros hqonia adgili religiur Tu<br />
amirspasalarisani, romelni mas Jamsa didad gandidebulni<br />
eTnikur SuRls. rogorc ukve aRvniSneT, marTlmadidebeli<br />
iyvnes mefisa mier: zaqaria amirspasalari da ivane msaxurT-<br />
eklesia, qarTveli marTlmadideblebi kacTmoyvareobiT, kacT-<br />
uxucesi. yovelni mk drni mefis winaSe iyvnes: kaTalikosi<br />
SemwynareblobiT gamoirCeodnen, rasac araferi aqvs saerTo<br />
ioane, sulmoberuli, kaci angelozTa mosagre, da mcireni episko-<br />
rjulTSemwynareblobasTan. rjulis sakiTxSi qarTveli mar-<br />
posni, da sxuanica saqarTvelos warCinebulni Sekrebul iyvnes.<br />
Tlmadideblebi ukompromisobiTa da marTlmkveTelobiT gam-<br />
viTar kaTalikosi ioane usisxlosa msxuerplsa mRdelmooirCeodnen.<br />
swored amis Sedegia is, rom saqarTvelos mar-<br />
qmedebda, moiRo da Seswira man Jami».<br />
Tlmadidebelma eklesiam ar gaikara mwvaleblobani da qristes<br />
da, ai, msaxurebis dasasruls, rodesac mRvdeli arigebda<br />
eklesiis dogmatebi mociqulebrivi siwmindiT daicva.<br />
sefiskvers, mis misaRebad zaqariac gaemarTa, magram, miuxeda-<br />
kacTSemwynareblobisa da rjulTSeuwynareblobis magalvad<br />
zaqarias warCinebulobisa, mRvdelma ar misca mas seiTs<br />
saqarTvelos didi xelisufalni iZleodnen. maT aseT<br />
fiskveri, ris gamoc zaqaria Seecada, ZaliT aeRo igi. amis<br />
marTlmkveTelobas RmerTi gamorCeuli SemweobiT adasturebda<br />
Semxedvare aRSfoTebuli ioane kaTalikosi, „cecxlebr aRty-<br />
da amitomac iyo, rom aseT xelisufalTa mmarTvelobis dros<br />
inebuli“, ekveTa mwvalebel zaqarias da amxila igi: «aR-<br />
saqarTvelo sulierad, zneobrivad, politikurad, ekonomikurad<br />
srulebisa yovelni Rirsni mouxdebodes Wamad sefiskuerisa.<br />
da kulturulad Zlierdeboda. wm. mefe daviT aRmaSeneblis<br />
xolo mRdelTa ara misces, rameTu iyo sarwmunoebiT somexi,<br />
marTlmkveTelobis magaliTi am Tavis dasawyisSi moviyvaneT.<br />
SeCuenebulTagani; da sircx liTa ikadra zaqaria aRtacebad<br />
Tqmulis gansamtkiceblad wm. Tamar mefis droindeli saqarTve-<br />
sefiskuerisa da SeWmad. romlisaTvis kaTalikosi, cecxlebr<br />
los cxovrebidan erT epizods movitanT, romelsac mematiane<br />
aRtyinebuli, Zlierad amxilebda da etyoda: „nefsiT aravin<br />
mogviTxrobs.<br />
marTlmadidebelTagani ikadrebs mRdelmoqmedebasa sefiskuers<br />
Tamaris dros samefo karze ori Zma – zaqaria da ivane<br />
Tquen, S dgzis wyeulTa somexTa, mocemad, momtacebeli ZaRli-<br />
mxargrZelebi iyvnen dawinaurebulebi. Zmebi tomiT qurTebi<br />
iyvnen, sarwmunoebiT ki - monofizitni, anu <strong>somx</strong>is sarwmunoebisani.<br />
zaqaria amirspasalari iyo, ivane - msaxurT-uxucesi.<br />
es SemTxveva naTlad aCvenebs, rom Tamaris droindel<br />
saqarTveloSi saero samsaxurSi adamianebs pirovnuli Rirsebebis<br />
mixedviT awinaurebdnen da ara eTnikuri Tu religiuri<br />
niSniT. amave dros, es Rirsebebi da Tanamdebobebi sarwmunoebriv<br />
sakiTxebSi ar iZleoda raime SeRavaTebsa da upiretesobebs.<br />
amas naTelyofs erTi istoriuli epizodi<br />
samefo karis cxovrebidan: igi mogviTxrobs erTi RvTismsaxurebis<br />
Sesaxeb, romelsac mefe da sxva didebulebi eswrebodnen<br />
(ix. q.c. t. <strong>II</strong>, gv. 81-91). unda aRiniSnos, rom wm.<br />
Tamar mefe mxurvale mlocveli iyo da misi Semxedvare<br />
ca Tu ipoos“. romlisTvisca sircxvileuli warvida zaqaria<br />
karvad Tvisad».<br />
ioane kaTalikosi uxsnida zaqarias misi mwvalebluri<br />
sarwmunoebis mcdarobas, magram zaqaria miugebda: «„me melaSqre,<br />
ver keTilad mecnier var sityvis-gebad Senda; aramed mouwodo<br />
moZRuarTa sarwmunoebisa CuenisaTa, romelTa Cem wil<br />
sircx leul gyon“. kaTalikosi ioane miugebda: „iyavn neba<br />
qristesi da maradis-qalwulisa RmrTismSobelisa, romelman<br />
sircx leul yvnes uarismyofelni T sni“. amisman msmenelman<br />
zaqaria waravlina kaci kaTalikosisa mimarT maTisa, Tana-da<br />
episkoposTa, yovelTa vardapetTa da mecnierTa».<br />
amgvarad, zaqariam mouwoda somexTa rjulis mcodneebs, _
340 341<br />
vanis kaTalikoss, episkoposebs da varTapedebs, _ im ganzraxviT,<br />
rom isini daicavdnen somexTa sarwmunoebas da, piriqiT,<br />
sircxvileul yofdnen marTlmadideblebs. marTlac, gaimarTa<br />
sarwmunoebrivi ganxilva da kamaTi.<br />
«da movida kaTalikosi vanisa da yovelni vardapetni. da<br />
daidga samsajavro, da dajda dedofali, dedoflisa mosavi,<br />
daviT mefe da warCinebulni saqarTvelosni erT-kerZo, m argrZelni<br />
zaqaria da ivane erT-kerZo. mouwodes kaTalikossa<br />
ioanes. Sevida da ityoda fsalmunsa amas: „aRdeg, RmerTo,<br />
saje sja Seni, moixsene yuedreba Seni, romel ars ugunurTagan“.<br />
viTar Sevida, aRdges mefeni da pativiT Tanadaisues;<br />
egreTve marRasTa da vardapetTa somexTa maTca pativi uyves<br />
wesisaebr». ai, zne qarTvelTa: daufaravad amxelen mwvaleblebsa<br />
da Svidgzis wyeulebs uwodeben maT, magram, rogorc<br />
kacTmoyvareni, „wesisaebr“, kacobriv pativs miageben maT.<br />
«viTar mokiTxvaman Jami moiRo, dadumnes yovelni da iwyes<br />
somexTa sarwmunoebisa maTisa Tqmad sityua-mWevrad da vrcel-sityuad,<br />
vinaca keTilad mo senebul iyvnes. kaTalikosi,<br />
zegardamoTa niWiTa aRsavse, gonierebiT aRu snida da brZnad<br />
miugebda ukurRuevad TqmulTa maTTa, xolo T sisa damamtkiceblad.<br />
da gagrZelda sityuis-geba mimiwuxramde.<br />
moSiSman istoriisa sigrZisaman kma-viyo Tqmad: viTar uwyiT<br />
somexTa sityua-misveobisa, Zlieri RaRadi aRuteves, cilobisa<br />
swori Zleva iqmneboda. amis msmenelman kaTalikosman<br />
ioane, RmrTis-metyuelisa mosaxeleman, nu ukue zenaT sulis<br />
wmidis mier aRvsebulman, anu Tu marTlisa sarwmunoebisa<br />
mindobilman _ ara uwyi, aRaRo piri brZnad metyueli SeuvalTa<br />
sityuaTa. odesme didi elia msxuerplsa zeda moxedvida<br />
cecxliTa RmrTisa mier mlocveli; ixileT, Tu viTar<br />
uaRres aRsa del ars usisxlo msxuerpli _ orci da sisxli<br />
RmrTisa kac-qmnulisa _ msxuerplsa zroxisasa, romeli<br />
aCrdilsa mwerebulad iyo, egoden ubrwyinvales da uzenaes<br />
ars, romeli aw iqmna da iTqua, vhgoneb, sulisa mier wmidisa,<br />
piriTa msaxurisa misisa kaTalikosisaTa. rameTu Tqua:<br />
„saxliT Targamosno, romelni Sekrebul xarT Z nad da<br />
mterad marTlisa sarwmunoebisa! uwyiTa, romel naTesavsa kac-<br />
Tasa eufla eSmaki? damyofelman TualTa gonebisaTaman SeasakuTrna<br />
xrizmosTa, da aramecnierni da damtevebelni RmrTisani<br />
uzorvides kerpTa, xaxusa da niorsa da jinWarsa. xolo<br />
RmerTi, ara ugulebels-myofeli dabadebulTa T sTa, ezraxa<br />
abrahams da merme naTesavsa missa; kuald moses mosca sjuli<br />
da msjavri ukanasknel, umetesTa wyalobaTa aRZruli, zeciT<br />
gardamoxda erTi samebisagani, Ze da sityua, qalwulisa mariamisagan<br />
orcni Seisxa da msgavs kacTa iqmna, rameTu sisxlTagan<br />
qalwulisaTa miixuna orcni kacobrivni da suli sityvieri,<br />
iqceoda kacTa Tana da yovelnive gangebulni aRasrulna.<br />
raJams SesaZrwunebeli igi nebsiT juarcma eguleboda,<br />
aTormetTa mowafeTa Tana isera da srul-yo paseqi. viTar<br />
srul iqmna, iwyo axalsa amas RmerT-myofelsa saidumlosa:<br />
moiRo puri, gantexa da misca mowafeTa da Tqua: „miiReT da<br />
WameT, ese orci Cemi ars misatevebelad codvaTa“. egreTve<br />
sasmelica: „suT amisgan, ese sisxli Cemi ars“. da pirvel<br />
ityoda: „ukeTu ara sWamoT orci Zisa kacisasa, ara gaqundes<br />
nawili CemTana“. da kualad ityodave: „ orci Cemi WeSmariti<br />
saWmeli ars da sisxli Cemi WeSmariti sasmeli ars, da mravalsadme<br />
arian eseviTarni sityuani. aw ukue momigeT: grwmena<br />
eseviTarni mani maxarobelTani?“ xolo maT miuges: „ucilobel<br />
ars ege, rameTu moguca orci da sisxli misi, raTa<br />
ukudavebad vWamdeT da vsumideT; ese ars niWi didi Cuenda<br />
momarT, raTa qristes RmerTad aRmsarebelni vWamdeT orcsa<br />
missa da vsumideT sisxlsa missa“.<br />
da kualad kaTalikosman ma yo brwyinvaled: „keTil, Svilno,<br />
vinaTgan aRiareT, aw ukue eseca grwams, viTarmed axali sjuli<br />
da axali paseqi iyo seroba igi, da yovelni, qristes<br />
RmrTad da kacad aRmsarebelni, mRdel-vmoqmedebT qristes<br />
vnebaTa mom senebelni; vWamT orcsa missa da vsuamT sisxlsa<br />
missa, igi ars sjuli Cueni da mcneba axali“.<br />
xolo somexTa miuges: „agre, amas aravin umecar ars“.<br />
kaTalikosman Tqua: „aw uwyodeT, ukeTu sarwmunoeba Tqueni<br />
umjobes-sadame ars, Tqven mier Seicvalebis puri orcad
342 343<br />
uflisad. Tu Cueni umjobes ars, Cuen mier mRdelmoqmedebuli<br />
Seicvalebis orcad uflisad“.<br />
maT Tques: „egreT ars“.<br />
kaTalikosman Tqua saSinelis sasmenelad sityua: „saqmiTa<br />
gamovaCinoT, ara sityviTa“.<br />
maT Tques: „romelsa hyof, hyav“.<br />
kaTalikosi etyoda: „mogcem ZaRlsa erTsa. dro-giyof<br />
samTa dReTa, rome Rame ganaTioT litaniiTa da RmrTisa<br />
vedrebiTa; sam dRe ZaRli uWmelad damarxeT. da erTi ZaRli<br />
me momeciT, sam dRe uWmelad davmarxo, Rame ganvaTeno litaniiTa<br />
da RmrTisa vedrebiTa, da gamoCndes marTali sarwmunoeba.<br />
mesamesa dResa aRvasruleb usisxlosa msxuerplsa da<br />
moviReb sefiskuersa eliTa CemiTa. daRaTu ara sakadrebel<br />
ars, daugeb ZaRlsa wina, romeli Tquen gyavs, da egreTve Tquen<br />
sefiskueri moiReT da daugeT ZaRlsa mas, romeli me myavs.<br />
romlisaca SeWamos misi rwmuneba ara ars; Tqueni SeWamos,<br />
Tquen grcxuenes; Tu Cueni SeWamos Cuen gurcxuenes“».<br />
amgvarad, ioane kaTalikosis ganmartebiT, WeSmariti sarwmunoebis<br />
mpyrobelTa msaxurebisas puri da Rvino WeSmaritad<br />
gardaiqceva qristes xorcad da sisxlad da sami dRis<br />
mSieri ZaRlic ver gaekareba mas. amitom, man SesTavaza monofizitebs,<br />
aResrulebinaT msaxureba da Tav-TavianTi nawilebi<br />
daedoT winaSe mSierTa ZaRlTa, romlebic gamoarCevdnen, Tu<br />
romeli iyo qristes xorci da romeli _ gardauqceveli<br />
puri. es iyo saSineli gamocda da ioane kaTalikosma icoda,<br />
rom msgavsi gamocda adrec CaetarebinaT marTlmadideblebs,<br />
V saukuneSi, arianelTa mwvaleblobis gamosaaSkaraveblad.<br />
«esma ese mefeTa da ersa, gankuirdes da uRonoebaman moicuna.<br />
viTar gonebad movides, rques kaTalikossa: „ra ese sTqui,<br />
sasmeneladca zaria!“ kaTalikosi umetes daamtkicebda. garna<br />
somexTa aRara eneba, miscnes ZaRlni urTierTsa, da warvides<br />
karavTa mimarT.<br />
xolo mefe, Zlierad mbrZoli, etyoda kaTalikossa: „ra<br />
sTqu, vin SemZlebel ars amisda qmnad, mogonebad da smenad,<br />
rameTu gansakvirvebel ars?“ kaTalikosi wynariTa gonebiTa<br />
miugebda: „saqme ese ara mindobiTa Tavisa CemisaTa vyav, aramed<br />
vyof amasa sasoebiTa qristes RmrTisaTa, raTa aCuenos morwmuneTa,<br />
marTali morwmuneoba Tu visi ars, da vin arian<br />
marTal-aRmsarebelni, da visTa xelTa miscems tarigi RmrTisa<br />
daklvad Tavsa T ssa, anu vin vWamT orcsa missa da vin<br />
vsuamT sisxlsa missa; mindobiTa marTlmadideblobisaTa cxad<br />
vyofT WeSmaritebasa, mefeo, Semewie Sen da yovelni qarTvelni,<br />
didi da mcire“. gank rda mefe da yoveli eri, ismines ra<br />
brZaneba kaTalikosisa, da warvides T s-T sad.<br />
iyo dRe igi paraskevi. iwyes litaniobad: erTken mefeman<br />
da kaTalikosman, da yovelman saRmdeloman krebulman (mciredi<br />
iyvnes mun episkoposni, rameTu ara kreba eyo mefesa), da<br />
erT-kerZo somexni da m argrZelni zaqaria da ivane. Rame igi<br />
orTave gaaTenes, SabaTsa kualad iwyes litaniobad da mwuxri<br />
erTSabaTi gaaTenes. da amovida mze da yovelni waremarTnes<br />
eklesiad, cremliT mvedrebelni RmrTisani. ganamzades wmida<br />
trapezi orgniTve, iyo tirili orisave krebulisgan. da srulyo<br />
ra usisxlosa msxuerplisa Sewirva, aRiqua kaTalikosman<br />
feSxumiTa SesaZrwunebeli igi orci CuenT s kac-qmnilisa<br />
qristes RmrTisa. warmovida krebulisa mimarT mgazvr metyueli:<br />
„wmida ars, wmida ars, wmida ars ufali sabaoT, savse<br />
arian cani da queyana didebiTa misiTa“.<br />
mouwoda somexTa episkoposTa da m argrZelTa da yovelTave<br />
sarwmunoebisa maTisa ziarTa da etyoda: „ismineT aw, saxlo<br />
Targamosiso! uwyiT, rameTu RmerTman, CuenTvis kac-qmnilman,<br />
moguca orci Tvisi saWmelad metyuelman: „ukeTu ara sWamoT<br />
orci Cemi, ara gaqundes cxovreba, amas hyofdiT mosaxsenebelad<br />
Cemda“ da mociqulica ity s; „pursa amas romelsa<br />
ganvtexT, ara-me ziarebad orcTa qristesTa ars?“ aw ukeTu<br />
sarwmunoeba Tqueni WeSmarit ars, puri ese wmida orci qristesi<br />
iqmnebis; ukeTu Cueni sarwmunoeba sTnavs, Cuen mier kurTxeul<br />
iqmnebis orcad uflisad yovladve. nu iyofin, romel<br />
ikadros romelmanca (uarisyofa ). aw moiyvaneT ZaRli, romelic<br />
me mogec; daRacaTu ara sakadrebel ars, winadaugeb pursa amas<br />
wmidasa. ukeTu Seexos ZaRli da ikadros miaxlebad, ara sa
344 345<br />
dame ars sarwmunoeba Cueni. moyvanebad vceT ZaRli Tqueni,<br />
daudvaT puri Tqven mier kurTxeuli; ixileT raZi iqmnas, da<br />
mas zeda gamoCndes, visi sarwmunoeba sTnavs qristesa“.<br />
xolo somexTa daRacaTu ara eneba, garna ara iyo pasuxi<br />
samarTlisa; ZliT etyodes kaTalikossa: „Sen mier ganCinebulsa<br />
amas saqmesa Sen giRirs qmnad“. xolo iyo ersa zeda Semosvlad<br />
jari raZi iqmnas. da amisman msmenelman kaTalikosman<br />
Tqua: „me vyo“. da brZana erisa Sorad ganyeneba da mrguliv<br />
garemodgoma, raTa yovelTa mier saxilvel iqmnas didebuleba<br />
RmrTisa. da gandga eri Soradre.<br />
warmodga kaTalikosi ioane Semosili, da elTa et rTa<br />
zaris asaxdeli igi saidumlo, orc-qmnili, mRdel-moqmedebuli.<br />
mefe da yovelni eri xedvides ganc frebulni da SeZrwunebulni.<br />
da kaTalikosi dga, viTarca godoli Seuryeveli,<br />
turfad aRSenebuli, esre mtkiced dga ganSuenebuliTa piriTa.<br />
maSin moyvaneba brZana sam-dRe uWmelisa ZaRlisa; da moiyvanes<br />
ZaRli igi SimSiliTa ganligebuli. da wardga ioane kaTalikosi<br />
da aRmouteva ma brwyinvale: „qriste meufeo, snisaT s<br />
kacTasa gankacebulo, juarcmulo CuenTvis, daflulo da aRdgomilo<br />
da zecad mamisa amaRlebulo, romelman moguec orci<br />
Seni, raTa mosa senebelad Senda vhyofdeT; Sen, meufeo, gTnavs<br />
sarwmunoeba qarTvelTa, gTnavs sarwmunoeba ese Cueni, Seuxebelad<br />
da miuaxlebelad daicev zarisa asa deli orci ese<br />
Seni, Cuen mier mRdel-moqmedebuli; Sen ukue Seiwire SeuZrveli<br />
ege da aCuene ersa amas gza WeSmariti, da moxede msxuerplsa<br />
amas da sircx leul yven winaaRmdgomni Cuenni“.<br />
da raJams ese iTxova, daago SesaZrwunebeli igi usisxlosa<br />
msxuerplisa aRmonakueTi momymarisa mis ZaRlisa wina.<br />
xolo mxilveli purisa viTar mieteva, mieaxla miuaxlebelsa<br />
mas; myis Zlierad iy rna ZaRlman da ver Seexo wmidasa mas<br />
wmidaTasa. da ixiles gansakrTomeli ese saswauli, gankrTes<br />
mefe da yoveli eri. maRliTa miTa ma-yo kaTalikosman da<br />
yovelman simravleman erisaman: „did xar Sen, ufalo, da sak rvel<br />
arian saqmeni Senni!“ da aRuteves ma sixarulisa madidebelad<br />
RmrTisa cremliTa sixarulisaTa. xolo somexni, uRo-<br />
noebasa micemulni, gank rvebulni dges da uk rda.<br />
maSin evedra kaTalikosi mefesa, raTa daadumos eri igi.<br />
da viTar dawynardes mani igi, Tqua naTel mofeniliTa piriTa<br />
marRasTa <strong>somx</strong>iTisaTa da m argrZelTa: „ismineT da uwyodiT:<br />
RmerTi, uxilavi da miuaxlebeli da Seuxebeli borotisa,<br />
romlisganve uboroto ars da man Tavadman brZana purisa<br />
amis wmidisa orc qmnad. nu gikvirs, rameTu manve Tqua: „iyavn<br />
naTeli da kualad gamoCnda naTeli, mel _ da gamoCnda“, manve<br />
sityuaman ara-rasagan qmna meli. ara Tu saxismetyueleba<br />
ars, aramed WeSmaritad orci misi. amas ra Seexeboda? orci<br />
misi da puri anu orive erT ars, anu umjobes romelime“.<br />
xolo somexTa araTu eneba, uneblieT Tanaedva amisi qmnad.<br />
viTar mRdelni dges da moiyvanes ZaRli, romeli hyva kaTalikossa,<br />
da mougdes msxuerpli maTi. da myis aRitaca. da<br />
qarTvelTa iwyes madlobad RmrTisa miTa sixarulisaTa,<br />
iqiT da aqeT xldomiTa masve ityodes: „did xar Sen, ufalo,<br />
da sak rvel arian saqmeni Senni!“. da kaTalikosi Semosili<br />
Sesues hunesa T ssa, da elTa etvirTa tabakiTa sefiskueri<br />
da Tanahyuebodes yovelni warCinebulni da laSqarTa Sina<br />
vidodes metyuelni esreT fsalmunsa asocdamervesa:<br />
„mravalgzis mebrZodes me mterni Cemni siyrmiT CemiTgan<br />
da me ver mereodes.<br />
beWTa CemTa mcemdes me codvilni da ganagrZes uSjuloeba<br />
maTi.<br />
ufalman Semusrna qedni codvilTani.<br />
hrcxuenoden da marTal ukun iqcen yovelni moZuleni<br />
sionisani.<br />
ufalsa ugalobdiT, rameTu didebiT didebul ars. ufalman<br />
Semusra mbrZolni,<br />
ufal ars saxeli misi“.<br />
esreT mxiaruliTa piriTa movles yoveli banaki. somexni,<br />
viTarca myuari utbo, egreT dges u mod, queyanad mxedvelni,<br />
viTar Zuel odesme mRdelni astartesni. xolo Tu viTari<br />
sixaruli, sasoeba da madloba RmrTisa moiwia qarTvelTa<br />
zeda, Txroba SeuZlebel ars. da Se-ra-vides, didi seri Semzades<br />
mefeman da kaTalikosman.
346 347<br />
xolo somexni sircx leulni warvides m argrZelTa karvad.<br />
ivane msaxurT-uxucesi etyoda Zmasa T ssa, amirspasalarsa zaqarias,<br />
viTarmed: „me ara meneba ciloba; qarTvelTa marTali sarwmunoeba<br />
upyries. raRa ars myenebel Cuenda, rome marTali sarwmunoeba<br />
ara SeviwynaroT da ara naTel-viRoT qarTvelisa kaTalikosis<br />
mier?“ xolo igi miugebda: „uwyi, Zmao, rameTu marTali rjuli<br />
ars qarTvelTa, magra romeli ganikiTxvis dResa mas, hkiTxon; me<br />
ara SeverTvi qarTvelTa!“ da esma ivanes da rqua: „mik rs sibrZnisa<br />
Senisagan, romel umjobessa ara arCev, me ara SeverTvi<br />
ganzraxvasa Sensa, naTel-viReb sarwmunoebasa zeda qarTvelTasa“.<br />
radRa sakmar ars sityua? movida da naTel-iRo sarwmunoebasa<br />
zeda Cuensa ioanes mier kaTalikosisa. da mravali<br />
simravle somexTa movida naTlisRebad da iqmna sixaruli, da<br />
zaqaria egreve urwmunoebasa zeda.<br />
eseviTari niWi da pativi mimadla mis mier Seyuarebulman<br />
RmerTman Tamarsa, garna arca is udeb iqmna moqmedebad saqmeTa<br />
saTnoTa RmrTisaTa. amisT s el-yo aRSenebad sayofelsa<br />
gammarjuebelsa missa zeSTa-kurTxeulsa varZiisa RmrTism-<br />
Sobelsa, zemo varZiis quemo varZiiTa micvalebiTa, romeli<br />
kldisagan gamohkueTa, TviT patiosani eklesia da monazonTa<br />
sayofi senakebi, romeli mterTaganca Seuval da ubrZolvel<br />
yo. ese varZia pirvelad daewyo sanatrelsa mamasa missa<br />
giorgis, garna ver srul eqmna da daeteva, romel didman aman<br />
aRasrula da Seamko yovliTurT, da Seswirna mravalni da<br />
didroani soflebi, da Sehkazmna trapezisa Semosavalni didni,<br />
romeli yovlisaganca moTxroba Znel ars. Tu visme nebavs<br />
amisganca, ixilen varZia da saqmeni misni qmnulni da naSenebi<br />
quab-qmnili. vina mefeman Tamar guls-idgina msaxurebad ubiwosa<br />
da gansakrTomelisa saswaulTa-moqmedisa varZiisa Rmr-<br />
TismSobelisa, amisT s umetes pirvelTa idida mefoba misi».<br />
5. 5. cecxlTan cecxlTan TamaSi<br />
TamaSi<br />
somexi eris istoria aRsavsea dramatizmiTa da tragizmiT.<br />
Znelia, adamians ar gagiCndes maTdami TanagrZnobisa da Tanadgomis<br />
survili. istoriulad swored aseTi iyo qarTveli eris mimarTeba<br />
mravaltanjuli somexi xalxisadmi. gverdSi bevrjer<br />
dadgomia saqarTvelo <strong>somx</strong>eTs, xolo qarTvelebs somexi xiznebisTvis<br />
lukma gauyviaT, sacxovrebeli miuciaT, xeli gaumarTavT,<br />
fexze wamouyenebiaT, Zmuri siyvaruliT daxmarebian Wrilobebisa<br />
da tkivilebis moSuSebaSi.<br />
somexi xalxis istorias Tamamad SeiZleba vuwodoT cecxlSi<br />
gamotarebuli. magram am eris xanZris alSi gaxveva, xandaxan,<br />
Tavad maTive warmomadgenlebis avanturistuli qmedebebis<br />
Sedegad xdeboda. uaxlesi istoriidan amis magaliTia<br />
osmaleTSi daSnakTa mier somexi xalxis Segulianeba TurqTa<br />
winaaRmdeg, Semdeg maTi gamZvinvarebul osmalTa pirispir Setoveba,<br />
rasac mohyva aTasobiT msxverpli. <strong>somx</strong>uri avantiura,<br />
ra Tqma unda, ar amarTlebs osmalTa sisastikes, magram pasuxismgebloba<br />
xalxis winaSe, upirveles yovlisa, swored<br />
daSnakebs ekisrebaT. aseTi magaliTi ara erTia somexi xalxis<br />
istoriaSi. amgvari cecxlis danTebas neodaSnakebi, rogorca<br />
Cans, javaxeTSic apireben, albaT, im imediT, rom amjerad xan-<br />
Zari mxolod saqarTvelosa da qarTvel xalxs Seexeba.<br />
am qveTavSi mogiTxrobT ambavs somexi sasuliero pirebis<br />
cecxlTan TamaSis Sesaxeb, pirdapiri gagebiT. rogorc cnobilia,<br />
marTlmadidebluri kalendriT aRdgomis wina dRes,<br />
did SabaTs, uxsovari droidan macxovris saflavze marTlmadidebeli<br />
patriarqis mier RvTisadmi aRvlenili savedrebeli<br />
locvis Jams cidan gadmodis RvTaebrivi Seuwveli cecxli,<br />
romelic kandels aRanTebs marTlmadidebli patriarqis<br />
xelSi. xolo Semdgomad amisa es cecxli mTel kacobriobas<br />
ganefineba.<br />
RvTiuri cecxlis gardamosvla utyuari dasturia mar-<br />
Tlmadideblobis WeSmaritebisa, marTlmadidebeli eklesiis<br />
utyuarobisa, romlis wevrebsac igi ganamtkicebs rwmenaSi,<br />
amave dros, Seagonebs mwvaleblebsa da urjuloebs, raTa<br />
gulisxmayon, Seinanon, dauteon borotmadidebloba da WeSmaritebaze<br />
moeqcnen.
348 349<br />
aRsaniSnavia, rom cecxlis gardamosvlis ceremonialSi<br />
somexTa sasuliero pirebs, ganwesebis Tanaxmad, TavianTi gamor-<br />
Ceuli adgili aqvT miCenili, rac imiT moipoves, rom Tavis<br />
droze ZaliT miitaces iakob mociqulis saxelobis taZari,<br />
romelic manamde qarTvelTa sakuTreba iyo. swored somexTa<br />
mzakvrobisa da, upirvelesad, Cveni codvebis gamo davkargeT<br />
macxovris saflavis uSualo siaxloves mdebare iakob mociqulis<br />
saxelobis taZari, amiT ki mogvaklda upiratesi<br />
ufleba, axlos vmdgariyaviT ierusalimis patriarqTan cecxlis<br />
gardamosvlis Jams.<br />
rogorc aRvniSneT, es movlena saukuneebis manZilze gr-<br />
Zeldeba da aravis ganucxadebia pretenzia RvTiuri cecxlis<br />
miRebis pirvelobaze im dromde, vidre somex sasuliero pirebs<br />
ar SeuCndaT boroti ganzraxva am saswaulTan TamaSisa. amis<br />
Sesaxeb mogviTxrobs werili gazeT „mrevlidan”, romelsac<br />
mcireodeni SemoklebiT gTavazobT:<br />
« ... did SabaTs (2002 wels – a.u.) macxovris saflavze<br />
cecxlis gardamosvlis ceremonialze saukunis avantiuram<br />
iCina Tavi: monofizituri (<strong>somx</strong>uri – a.u.) eklesiis warmomadgenlebi<br />
yvelasaTvis moulodnelad Tavs daesxnen berZen<br />
marTlmadidebel patriarqs da RvTaebrivi cecxlis mitaceba<br />
daupires. RvTis SewevniT monofizitTa mzakvruli gegmebi<br />
CaSala macxovris saflavTan mdgomma Cvenma Tanamemamulem,<br />
saqarTvelos konsulma israelSi _ batonma laSa Jvaniam....<br />
redaqcia daukavSirda baton laSas ierusalimSi da sTxova,<br />
am ambebis amsaxveli masala moewodebina mkiTxvelisaTvis.<br />
mokle mokle istoria<br />
istoria<br />
cecxlis pirvelad gardamosvlis konkretuli TariRi<br />
cnobili ar aris, magram faqti, rom es aris uZvelesi tradicia<br />
da eklesiis arsebobis pirvel wlebs ukavSirdeba _<br />
udavoa. wmida cecxlis miRebis Sesaxeb pirveli werilobiTi<br />
wyaro 163 wliT aris daTariRebuli. yovelwliurad did<br />
SabaTs cecxli gardamodis macxovris saflavze.<br />
imis gamo, rom marTlmadidebeli mrevlis garda cecxlis<br />
miRebis survili sxva aramarTlmadidebel denominaciebsac<br />
aqvT _ ceremonialis yoveli detali, TiToeuli konfesiis<br />
warmomadgenlis adgili, qcevis wesi da macxovris taZarSi<br />
Sesvlis dro mtkiced aris gansazRvruli specialuri SeTanxmebiT,<br />
romelsac „status qvo~ ewodeba.<br />
cecxlis cecxlis miRebis miRebis miRebis ceremoniali<br />
ceremoniali<br />
ceremoniali<br />
didi didi SabaTi<br />
SabaTi<br />
saukuneebis ganmavlobaSi mxolod ierusalimis marTlmadidebeli<br />
patriarqi (an misi mosaydre) iRebs cecxls, radgan<br />
igi saflavSi mxolod misi Sesvlis dros gadmodis.<br />
cecxlis miReba_miTvisebis faqti moxda XVI saukuneSi,<br />
1549 wels. rodesac somexma mRvdelmsaxurebma moisyides<br />
otomanebi (wmida miwis imJamindeli mmarTvelebi) da cecxlis<br />
miRebis ufleba moipoves. maSin, Zalis gamoyenebiT, mar-<br />
Tlmadidebeli patriarqi gareT datoves Tavis mrevlTan<br />
erTad, xolo cecxlis misaRebad saflavSi ierusalimis somexi<br />
patriarqi Sevida. marTlmadidebeli patriarqi am dros taZris<br />
SesasvlelTan idga Tavis mrevlTan erTad da gulmxurvaled<br />
tiroda. im wels cecxli saflavze ar gadmovida... magram<br />
moxda yvelasaTvis xiluli saswauli _ taZris Sesasvlelis<br />
erT-erTi sveti, romelTanac marTlmadidebeli patriarqi idga,<br />
gaipo da cecxli iqidan gadmovida.<br />
(am SemTxvevas sxva wyaro ase mogviTxrobs: Turqi Cinovnikebis<br />
mosyidvis Semdeg <strong>somx</strong>ebi did SabaTs adrianad mividnen<br />
qristes saflavze, Sevidnen taZarSi da Carazes kari. rodesac<br />
marTlmadideblebi _ episkoposebi, samRvdeloeba da maTi Tanmxlebni<br />
movidnen, veRar Sevidnen taZarSi, dadgnen daketil karTan<br />
da mwared atirdnen. axlovdeboda RvTaebrivi cecxlis gardamosvlis<br />
dro, marTlmadideblebi idgnen gareT da mwuxared<br />
loculobdnen, <strong>somx</strong>ebi ki taZarSi galobdnen, Taviseburad loculobdnen<br />
da elodnen madlmosili cecxlis gadmosvlas, magram<br />
amaod daSvrnen. ucbad zeciurma cecxlma ifeTqa, gaapo qvis<br />
uzarmazari sveti, romlis siaxlovesac marTlmadideblebi idgnen<br />
da maT xelSi aanTo kandelebi. qvis svetis ganabzari dResac<br />
RaRadebs WeSmaritebas da afrTxilebs cecxlTan TamaSis mo
350 351<br />
surneebs. magram maT ugunurebas dResac ar uCans bolo. vagr-<br />
ZelebT werils gazeT „mrevlidan~).<br />
...amis (1549 w.–a.u.) Semdeg <strong>somx</strong>ebi, koptebi, asirielebi<br />
da laTinebi ver bedaven macxovris saflavSi cecxlis misaRebad<br />
Sesvlas. piriqiT, am cecxlis miRebis ceremonialze<br />
dasaswrebad isini taZarSi elodebian marTlmadidebel patriarqs.<br />
Semdgom, taZarSi misi Semosvlis dros, eaxlebian<br />
mas, mowiwebiT Tavs uxrian da xelze eamborebian, patriarqi<br />
ki, Tavis mxriv, maT nebas aZlevs, daeswron cecxlis gardamosvlis<br />
ceremonials.<br />
Semdgom iwyeba daluquli (luqi saflavs masSi yvela kandelisa<br />
da sanTelis Caqrobis Semdeg edeba) saflavis garSemo<br />
samjer Semovlis procesia. mesame wris dasrulebis Semdeg<br />
marTlmadidebeli patriarqi dgeba macxovris saflavis win,<br />
ganimoseba sadResaswaulo samosisagan da mxolod TeTr kabaSi<br />
Semosili rCeba (am wessac Tavisi istoria aqvs: saeklesio<br />
gadmocemis mixedviT, erTxel <strong>somx</strong>uri eklesiis warmomadgenels<br />
macxovris saflavSi Sesasvlelad gamzadebul mar-<br />
Tlmadidebel patriarqze uTqvams: „cecxli damaluli aqvs<br />
Sesamoslis SigniTo~. amis pasuxad marTlmadidebeli patriarqi<br />
ganimosa Sesamoslisagan, raTa taZarSi myof morwmuneebs<br />
eWvi ar SehparvodaT da <strong>somx</strong>is samxileblad igi mxolod<br />
TeTr kabaSi Semosili Sevida saflavSi).<br />
tradiciisamebr, marTlmadidebel patriarqs somexi episkoposi<br />
mihyveba, romelic saflavis pirvel nawilSi rCeba (saflavis<br />
rotunda or nawilad aris gayofili. pirvel naxevarSi<br />
anu SesasvlelSi, moTavsebulia im lodis nawili, romelic<br />
macxovris saflavs faravda da romelzec angelozi ijda,<br />
rodesac menelsacxeble dedebi aRdgomis dRes saflavTan<br />
mividnen), patriarqi ki Camqrali sanTlebiT Tavad saflavSi<br />
Sedis, iq kiTxulobs cecxlis misaReb savedrebels, romlis<br />
drosac loculobs mTeli msofliosaTvis. cecxli xan ramdenime<br />
wuTSi, xan ki xangrZlivi drois Semdeg (20-25 wuTi)<br />
gadmodis. amjerad (2002 wels – a.u.) cecxli macxovris<br />
saflavze 8 wuTSi gardamovida.<br />
rogorc wesi, cecxlis gardamosvlis dros yovelTvis<br />
xdeba usiamovneba monofizitebsa da marTlmadideblebs Soris.<br />
ZiriTadad, axalgazrda qristianebi erTmaneTs sityvierad<br />
aRizianeben, aqezeben, rac SemdgomSi fizikur dapirispirebaSi<br />
gadaizrdeba xolme. amjerad provokacia somexi monofiziti<br />
sasuliero pirebisagan wamovida: rogorc zemoT aRvniSneT,<br />
„status qvo~-s mixedviT cecxlis gardamosvlis procesis<br />
dros yoveli detali dawvrilebiT aris dadgenili. isic ki,<br />
Tu romeli mimdinareobis mrevls taZris romel nawilSi<br />
aqvs dgomis ufleba. Sesabamisad, ra Tqma unda, „status qvo~<br />
gansazRvravs, Tu ra dros unda mividnen saflavTan kopturi<br />
da asiriuli, aseve, franciskanuli eklesiebis warmomadgenlebi<br />
marTlmadidebeli patriarqisagan cecxlis misaRebad<br />
da Semdgom xalxze gadasacemad.<br />
kerZod, „status qvo~ adgens, rom marTlmadidebeli patriarqi<br />
saflavidan gamosvlisTanave jer macxovris saflavis<br />
wina nawilSi mdgom somex episkoposs unTebs sanTlebs, Semdgom<br />
saflavis marcxena sarkmlidan awvdis mrevls. mxolod amis<br />
Semdeg aqvs somex episkoposs ufleba, saflavis marjvena sarkmlidan<br />
gadasces cecxli mrevls. amis Semdeg saflavSi Sedian<br />
kopturi da asiriuli eklesiebis warmomadgenlebi da<br />
iReben cecxls marTlmadidebeli patriarqisagan. wesisamebr,<br />
pirvelma unda datovos saflavi marTlmadidebelma patriarqma,<br />
romelsac ukan unda mohyvebodes somexi episkoposi,<br />
xolo kopts da asiriels ufleba ar aqvT, gamovidnen saflavidan,<br />
sanam mas marTlmadidebeli patriarqi garkveuli man-<br />
ZiliT ar daSordeba.<br />
amjerad <strong>somx</strong>uri eklesiis warmomadgenelma gadawyvita,<br />
marTlmadidebel patriarqze adre gamosuliyo saflavidan,<br />
Tumca gamosvlamdec man scada, pirvels gadaewodebina cecxli<br />
sarkmlidan: orive SemTxvevaSi mas marTlmadidebeli patriarqis<br />
kanonieri winaaRmdegoba Sexvda. aseve, cecxlis mar-<br />
Tlmadideblebze adre gadawodebis mizniT, <strong>somx</strong>uri eklesiis<br />
warmomadgenlis mier adgili hqonda sxva uxeS, araqris
352 353<br />
tianul qmedebasac, rac, Tavad patriarqis TxovniT, ar Semi-<br />
Zlia sajarod ganvacxado, sanam <strong>somx</strong>uri eklesiis am warmomadgenels<br />
ar moeTxoveba sakadrisi pasuxi.<br />
sabolood, marTlmadidebeli patriarqi pirveli gamovida<br />
saflavidan, Tumca mas, praqtikulad, aqac Tavs daesxnen monofizituri<br />
denominaciis warmomadgenelebi, mas ki, xalxis sim-<br />
Widrovis gamo, ar hqonda gadaadgilebis saSualeba.<br />
sabednierod, cecxlis gardamosvlis ceremonialze me macxovris<br />
saflavis SesasvlelTan videqi. „status qvos~ mixedviT<br />
esec akrZalulia, magram Cemi iqidan moSoreba azradac aravis<br />
mosvlia, vinaidan yovelma iq mdgomma icoda ierusalimis patriarqTan<br />
im piradi da axlo urTierTobebis Sesaxeb, rac Cvens<br />
Soris jer kidev patriarqad mis arCevamde damyarda.<br />
Tavidan ver mivxvdi, ra xdeboda, magram, rodesac gaverkvie,<br />
marcxena mxridan marjvniv, Zalis gamoyenebiT, gavikvlie gza,<br />
ierusalimis marTlmadidebel patriarqs gverdiT amovudeqi<br />
da vcdilobdi, Zalisve gamoyenebiT CamomeSorebina mowolili<br />
masa. es, nawilobriv, movaxerxe, patriarqs Sevxede da davinaxe,<br />
rom marjvena xelSi sanTeli aRar eWira. rogorc Cans, an<br />
vinmem waarTva, an, isedac, am xilul saswaulTan pirispir<br />
pirvelad Sexebis (igi patriarqad gasuli wlis 13 agvistos<br />
iqna arCeuli) Sedegad emociurad da fizikurad dau-<br />
Zlurebuls, nawilobriv damtvreuli sanTlebi xelidan gauvarda.<br />
umal gaviazre, rom saubris dro ar iyo, verc sanTlebs<br />
movZebnidiT aRgznebuli masis garemocvaSi myofebi, amitom<br />
mis unetaresobas marjvena xelSi xeli Cavavle, maRla avawevine<br />
da Cemi _ saflavis karTan misganve anTebuli, saqarTvelos<br />
kaTalikos-patriarqTan gamosagzavni sanTlebi Cavude<br />
xelSi.<br />
mivxvdi, rom uamravi xalxiT garSemortymul patriarqs<br />
xelebis maRla awevis Zalac gamoleoda da amitom misTvis<br />
xeli ar gamiSvia, ase mivyevi marTlmadidebluri taZris<br />
sakurTxevlamde.<br />
ase rom, wels „status qvo~-s ramdenime ZiriTadi punqti<br />
dairRva <strong>somx</strong>uri eklesiis warmomadgenlebis mxridan, Tumca<br />
ierusalimis axlad arCeulma marTlmadidebelma da kanonierma<br />
patriarqma, misma unetaresobam, irineos pirvelma Tavisi<br />
mtkice nebiT adamianuri cdomilebebisagan daicva wmida adgilis<br />
xelSeuxebloba, riTac kvlav daumtkica, rogorc wmida<br />
miwis mkvidrT, aseve msoflios, rom is ierusalimis eklesiis<br />
pirveli meTauris, wmida iakobis Rirseuli memkvidrea da<br />
aseTive RirsebebiT daicavs eklesiis simarTles da simtkices.<br />
aRdgomis wina dRes sainformacio saSualebebisaTvis<br />
micemul interviuSi ierusalimis marTlmadidebelma patriarqma<br />
ganacxada: „Cven mowodebuli varT, sicocxle SevwiroT<br />
marTlmadidebeli eklesiis interesebs wmida miwaze da davicvaT<br />
qristianoba~ _ qriste aRdga!!!<br />
laSa Jvania, saqarTvelos konsuli israelSi<br />
“mrevli”, 2002w., #2 (62)»<br />
arsebobs gadmocema, romlis mixedviTac, did SabaTs ciuri<br />
cecxlis argadmosvla meored mosvlis niSani iqneba. sanam es<br />
sayovelTao gankiTxvis Jami damdgara, gvinda, SevagonoT somexi<br />
eris cecxlTan moTamaSe warmomadgenlebs: SeCerdiT, nu acdunebT<br />
somex xalxs, nu amxedrdebiT RvTisa da misi mimdevari<br />
qarTveli xalxis winaaRmdeg. SeCerdiT! SeCerdiT! SeCerdiT!
354 355<br />
Tavi Tavi V<strong>II</strong><br />
V<strong>II</strong><br />
ruseTis mier saqarTvelos aneqsiamde iqnen agebulni.<br />
Cvens wignSi ar viZleviT ruka-cnobaris analizs da mecnieruli<br />
Sefasebas. es saqme mkvlevarebma unda Seasrulon, ra<br />
ruka-cnobari<br />
ruka-cnobari<br />
Tqma unda _ eklesiasTan mWidro kavSirSi. Cveni wigni mieZRvna<br />
im movlenebsa da tendenciebs, romlebmac ganapirobes ruka-<br />
1. 1. Sesavali<br />
Sesavali<br />
cnobaris Seqmna da <strong>gamocema</strong>.<br />
uwinares mogvyavs amonaridi b-n bondo arvelaZis erTi<br />
Cven mravali TvalsazrisiT mizanSewonilad miviCnieT, ga-<br />
statiidan (ix. [24]), romelic dagvexmareba ruka-cnobaris<br />
mogveqveynebina wina TavebSi naxsenebi ruka-cnobari, romelic<br />
zogad Sefasebasa da gagebaSi.<br />
daibeWda ciurixSi da 1995 wels gamoica erevanSi misi<br />
avtoris, samvel karapetianis da, saerTod, somexTa didi naw-<br />
2. 2. qarTuli qarTuli eklesiebis eklesiebis misakuTreba<br />
misakuTreba<br />
ilis azriT, saqarTvelos teritoriaze 650-ze meti <strong>somx</strong>-<br />
grZeldeba...<br />
grZeldeba...<br />
uri saeklesio nagebobaa ganTavsebuli. swored am taZrebze<br />
acxadebs pretenzias <strong>somx</strong>eTis eklesia.<br />
«... ucxoel dampyroblebs gamoridebuli somexi ltolvile-<br />
ruka-cnobaris analizi gviCvenebs, rom masSi mravladaa<br />
bi saukuneebis manZilze talRa-talRa Semodiodnen saqarTvelo-<br />
Setanili <strong>somx</strong>ebis mier sxvadasxva dros ama Tu im xerxiT<br />
Si da aq myudro TavSesafars hpovebdnen. nivTierad momagrd-<br />
mitacebul-miTvisebuli qarTuli marTlmadidebluri taZrenen<br />
Tu ara, maSinve TavianT monofizitur aRmsareblobaze<br />
bi. gansakuTrebiT es Seexeba im taZrebis absolutur umrav-<br />
daiwyes zrunva da Znelbedobis Jams mitovebuli qarTuli<br />
lesobas, romlebic 1801 wlamde periodiT TariRdebian, anu –<br />
eklesiebis misakuTrebas mihyves xeli. aseulobiT qarTuli<br />
eklesia <strong>somx</strong>urad aqcies. falsifikaciis procesi saukuneebis<br />
ganmavlobaSi grZeldeboda da am saTakilo gziT momravlda<br />
„<strong>somx</strong>uri~ eklesiebi saqarTveloSi.<br />
am istoriul process or periodad vyof. pirvelia _<br />
uZvelesi droidan 1801 wlamde, ruseTis mier saqarTvelos<br />
aneqsiamde. meore periodi moicavs XIX-XX saukuneebs. es<br />
periodebi garkveuli niSniT gansxvavdebian erTmaneTisgan.<br />
pirvel periodSi, saqarTvelos samefos gauqmebamde, qarTveli<br />
mefis, saqarTvelos kaTolikos-patriarqis unebarTvod raime<br />
sakulto nagebobis aSeneba ar SeiZleboda, miTumetes, <strong>somx</strong>uri<br />
monofizituri eklesiisa, romelic jer kidev V<strong>II</strong> saukunidan<br />
mwvaved iyo dapirispirebuli qarTulTan.<br />
am TvalsazrisiT sakmao xani vimuSave saxelmwifo arqiv-<br />
Si, amavdroulad, gadavsinje saistorio wyaroebi, magram qarTvel<br />
mefeTa an kaTolikos-patriarqTa raime nebarTvas romelime<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiis aSenebis Taobaze ver mivakvlie, dRemde ar
356 357<br />
Semxvedria. aris ramdenime, magram es mTlian suraTs ar cvlis.<br />
is ki ara, Sevamowme moaruli azri, TiTqos qarTveli<br />
mefeebi SeWirvebis Jams yiddnen eklesiebs mdidar <strong>somx</strong>ebze,<br />
magram yidva-gayidvis sabuTi ver vnaxe, Tu mxedvelobaSi ar<br />
miviRebT k. kekeliZis saxelobis xelnawerTa institutSi z.<br />
WiWinaZis fondSi dacul cnobas: „<strong>somx</strong>ebma qarTvelebisagan<br />
motyuebiT da cdunebiT TviT qarTvelebis saydrebic ki<br />
SeiZines. ase, magaliTad, feTxainis (igulisxmeba Tbilisis<br />
beTlemis eklesia-b.a.) saydris SeZenis saqme. es saydari<br />
qarTvelebma VI saukuneSi gaakeTes. igi gaakeTa vaxtang gorgaslis<br />
Svilma, arCilma (es eklesia daaarsa vaxtang gorgasalma<br />
V saukuneSi. asea miRebuli qarTul istoriografiaSi_b.a.).<br />
aseve Seisyides <strong>somx</strong>ebma oqromWedlis qu-<br />
Caze qarTvelebis didi saydari _ wm. nikolozisa, romelsac<br />
dRes <strong>somx</strong>ebi surb_nSans uwodeben, aseve Seisyides <strong>somx</strong>ebma<br />
wm. giorgis saydari tfilisisad wodebuli. amas garda, maidnis<br />
Tavzed dRes somexi surb_gevorqis saydaric qarTvelebis<br />
iyo, somexT daiCemes, aseve daiCemes metexis aRmarTzed avlabris<br />
SeyolebiT patara saydari~.<br />
marTalia, <strong>somx</strong>uri eklesiebis arseboba saqarTveloSi<br />
faqtia, magram sakiTxavia, samarTlebrivad ramdenad iyo kanonieri<br />
maTi aSeneba Tavis droze. aqedan gamomdinare, SeiZleba<br />
davaskvnaT _ Tu ar aris qarTveli mefis an kaTolikospatriarqis<br />
brZaneba, sigeli an werilobiTi nebarTva ama Tu<br />
im <strong>somx</strong>uri eklesiis aSenebis Sesaxeb, maSin 1801 wlamde<br />
arsebuli yvela <strong>somx</strong>uri eklesia saqarTveloSi ukanonoa,<br />
kanonis darRveviT aris aSenebuli. es erTi. meore _ qarTveli<br />
mefis brZanebis an kaTolikos-patriarqis nebis gareSe<br />
mtrisagan gaveranebuli romelime qarTuli eklesiis gadakeTeba-gadmokeTeba,<br />
masze daSeneba, miSeneba anda dangreva da<br />
mis adgilze <strong>somx</strong>uris aSeneba da <strong>somx</strong>ur eklesiad qceva<br />
aris arasamarTlebrivi aqti da miiCneva naZaladev qmedebad,<br />
mitacebad. amitom saqarTvelos sapatriarqo uflebamosilia,<br />
amgvari „<strong>somx</strong>uri~ eklesiebi Sexedulebisamebr gankargos,<br />
aRadginos maTze Tavisi kanonieri, iuridiuli ufleba.<br />
amdenad, safuZveli ecleba zogierTi somexi mecnieris en-<br />
ergiul mcdelobas, ramdenime aseuli „<strong>somx</strong>uri~ eklesia daafiqsiros<br />
saqarTveloSi. am rigis Sromebi araerTia gamoqveynebuli<br />
XIX-XX saukuneebSi <strong>somx</strong>ur enaze. somexi istorikosis<br />
aleqsandre ericianis (1811-1902) mixedviT <strong>somx</strong>uri eklesiebi<br />
saqarTveloSi 1837 wels yofila 198 (ix. „yovelTa somexTa<br />
sakaTalikoso da kavkasiis <strong>somx</strong>ebi XIX-s.~ naw. <strong>II</strong>, Tbilisi,<br />
1895, gv. 256, <strong>somx</strong>. enaze). 1903 wlis <strong>somx</strong>uri kalendari<br />
arTvinisa da artaanis raionebSi 256 „<strong>somx</strong>ur~ eklesias<br />
iTvlis. es monacemebi zusti ar aris, gacilebiT mets varaudoben<br />
somexi avtorebi.<br />
aRniSnuli naSromebis Semdeg yvelaze „srulia~ 1995 wels<br />
erevanSi <strong>somx</strong>ur enaze gamocemuli ruka-cnobari „<strong>somx</strong>uri<br />
eklesiebi saqarTveloSi~. avtoria prof. samvel karapetiani.<br />
es is karapetiania, saqarTvelos prezidentis, saqarTvelos<br />
kaTalikos-patriarqis ilia <strong>II</strong>-isa da qarTveli xalxis uSveri<br />
lanZRviT Tavi rom isaxela (ix. „saqarTvelos saxelmwifo<br />
politika da <strong>somx</strong>uri kulturis Zeglebi (1988-1991)~,<br />
erevani 1998, <strong>somx</strong>ur enaze). am e.w. naSromis Sesaxeb 1998<br />
wels gazeT „axal saqarTveloSi~ (##43-44) gamovaqveyne<br />
kritikuli statia, sadac vamxile karapetianis antiqarTuli<br />
gamoxdomebi da faqtobriv masalaze dayrdnobiT gamovaaSkarave<br />
am monografiis fsevdomecnieruli Sinaarsi.<br />
axla vnaxoT, ras gvamcnobs xsenebuli ruka-cnobaris Sesavali.<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiebi saqarTvelos 40 raionSi yofila<br />
ganTavsebuli da maTi ricxvi, Turme, 650 aRwevs. Tumca siis<br />
mixedviT saqarTveloSi aris 638 „<strong>somx</strong>uri~ eklesia. es Seusabamoba,<br />
ar vici, s. karapetianis uneblie Secdomaa, Tu misi<br />
dauokebeli survili, rac SeiZleba, gaberos <strong>somx</strong>uri eklesiebis<br />
ricxvi saqarTveloSi. Tumca, sjobs <strong>somx</strong>urad qceuli ramdenime<br />
qarTuli eklesiis istoriis magaliTze vaCveno karapetianis<br />
mier asobiT qarTuli eklesiis misakuTrebis gulsatkeni<br />
suraTi.» [24].<br />
axla gTavazobT xsenebul ruka-cnobars, romlis qarTuli<br />
Targmani b-nma bondo arvelaZem mogvawoda, riTvisac did madlobas<br />
vuxdiT. aRvniSnavT, rom sxva „sikeTesTan“ erTad, rukacnobari<br />
mraval uzustobas Seicavs. aseve unda gaviTvaliswi-
358 359<br />
noT, rom saeklesio saxelebsa da terminebs <strong>somx</strong>ebi gansxvavebulad<br />
warmoTqvamen.<br />
3. 3. 3. samvel samvel karapetiani karapetiani karapetiani _ _ _ „<strong>somx</strong>uri „<strong>somx</strong>uri<br />
„<strong>somx</strong>uri<br />
eklesiebi eklesiebi saqarTveloSi”<br />
saqarTveloSi”<br />
saqarTveloSi”<br />
«Tanamedrove saqarTvelos saxelmwifo teritoria, afxazeTTan,<br />
aWarasa da samxreT oseTTan erTad, Seadgens 69,7 aTas kv.km da<br />
iyofa 65 raionad (aqedan afxazeTSi-5, aWaraSi-5, samxreT oseT-<br />
Si-4). saqarTveloSi <strong>somx</strong>uri eklesiebi ganTavsebulia 40 raionSi.<br />
Zalian cotaa raioni, <strong>somx</strong>uri eklesia rom ar iyos.<br />
aRsaniSnavia, ukanasknel xanebSi gansakuTrebiT intensiurad<br />
gamodis cnobarebi, romlebSic sakmaod mwirad aris warmodgenili<br />
istoriuli <strong>somx</strong>eTis - gugarqis regionis Crdilo raionebi,<br />
rogoric arian wobofore, boRnofor, qveSafor, kagarq, mangleacfor,<br />
treRqi da javaxqi. maT dRes Seesabameba: marneulis, bolnisis,<br />
dmanisis, TeTriwyaros, walkas, ninowmindis, axalqalaqis<br />
da aspinZis raionebi.<br />
saqarTvelos istoriul qarTlsa da kaxeTSi, sadac Zveli<br />
<strong>somx</strong>uri diaspora cxovrobs, <strong>somx</strong>uri eklesiebi mravladaa da<br />
TariRdeba X<strong>II</strong>-XIV saukuneebiT. Uufro gviandelia dasavleT<br />
saqarTveloSi _ imereTSi, samegrelosa da kolxidaSi arsebuli<br />
<strong>somx</strong>uri eklesiebi, xolo afxazeTsa da aWaraSi yvela maTgani<br />
XIX s-is bolos da XX s-is dasawyisSi aris aSenebuli.<br />
dRemde ar arsebobda saqarTvelos <strong>somx</strong>uri eklesiebis sruli<br />
cnobari. marTalia, iyo cnobarebi, romlebSic aRnusxulia <strong>somx</strong>uri<br />
eklesiebi, magram maTSi Setanilia mxolod moqmedi eklesiebi<br />
da vanqebi. magaliTad _ erT sofelSi Tu iyo 2-3<br />
eklesia, siaSi SehqondaT erTi _ moqmedi, danarCeni or gauqmebul<br />
eklesias ar aRniSnavdnen.<br />
1837 wels saerTod saqarTveloSi aRricxuli iyo 198<br />
<strong>somx</strong>uri eklesia, vanqi da maturi _ patara eklesia saflavze -<br />
(ix. al. ericiani, „yovelTa somexTa sakaTalikoso da kavkasiis<br />
<strong>somx</strong>ebi XIX-s.~ wigni <strong>II</strong>, Tbilisi, 1895 w., gv. 256, <strong>somx</strong>ur enaze).<br />
agreTve _ 1903 wlis kalendris mixedviT arTvin-artanujis<br />
raionSi aRniSnulia 256 <strong>somx</strong>uri eklesia (1903 wlis <strong>somx</strong>uri<br />
kalendari, konstantinepoli, gv.363), magram am cnobars aqvs erTi<br />
arsebiTi nakli: maTSi dafiqsirebulia marto grigorianuli<br />
eklesiebi, <strong>somx</strong>uri kaTolikuri ki ara.<br />
savele muSaobisa da werilobiTi wyaroebis mecnieruli<br />
kvlevebis Sedegad saqarTveloSi aRricxulia 650 <strong>somx</strong>uri<br />
eklesia (SesaZloa, zogierTi gamorCa). isini saqarTvelos dRevandeli<br />
raionebis mixedviT aris warmodgenili.<br />
ruka-cnobarSiruka-cnobarSi pirvelad pirvelad miTiTebulia miTiTebulia eklesiis, eklesiis, vanvanvanqis,qis, maturis maturis aSenebis aSenebis TariRi, TariRi, TariRi, Semdeg, Semdeg, Semdeg, aRdgena- aRdgena-restavraciis<br />
aRdgena- restavraciis<br />
weli weli da da da bolos, bolos, amJamindeli amJamindeli mdgomareoba<br />
mdgomareoba mdgomareoba (dayofa Cvenia<br />
b.a.).<br />
mTargmnelis mTargmnelis mTargmnelis mTargmnelis mTargmnelis SeniSvna: SeniSvna: SeniSvna: SeniSvna: SeniSvna:<br />
1. n. marma qarTul geografiul saxelwodebebs Camoacila eT<br />
_ sufiqsi da rusulad werda _ Êàðòëèÿ, Êàõèÿ, Ìåñõèÿ da<br />
a.S. am xelovnurma cdam mecnierebaSi dRemde fexi ver moikida,<br />
magram axla ruka-cnobaris avtorma samvel karapetianma gamoiCina<br />
„iniciativa~ da <strong>somx</strong>urad wers _ afxazia, aWaria, mesxia da<br />
a.S. es faqti garkveulwilad s. karapetianis tendenciurobas<br />
mowmobs.<br />
2. s. karapetianis gancxadeba, TiTqos, pirveladia <strong>somx</strong>uri<br />
toponimi-wobofori, boRnofori da sxva, xolo meoradia qarTuli<br />
- bolnisi, manglisi da a.S. mecnierul safuZvels aris moklebuli.<br />
es ZirZveli qarTuli mxare (amas mowmobs <strong>somx</strong>uri da<br />
ucxouri wyaroebi) erTxans <strong>somx</strong>eTs hqonda dapyrobili da am<br />
periodSi zogierTi qarTuli toponimi Sesabamisi <strong>somx</strong>uri<br />
TargmaniT Seicvala. amaSi gansakuTrebuli araferia da amgvari<br />
toponimuri transformacia sxva qveynebis istoriul geografiaSic<br />
gvxvdeba. aRdga Tu ara qarTuli samefos iurisdiqcia<br />
qvemo qarTlSi, bunebrivia, moxda pirveladi qarTuli toponimebis<br />
aRdgenac.<br />
„friad niSandoblivia is faqti, rom gugarqisa da taiqis<br />
Semadgeneli kantonebis saxelwodebani <strong>somx</strong>urad „for“ terminiT<br />
aris gaformebuli, romelic qarTulad „xevis” Sesatyvisad<br />
ixmareba. sakuTriv <strong>somx</strong>uri provinciebis kantonebi ki, rogorc<br />
wesi, „Zor“ terminiT arian gaformebuli (T.s. hakobiani _ „<strong>somx</strong>
360 361<br />
uri istoriuli geografia“, 1968, gv.260 sqolio-I, <strong>somx</strong>ur<br />
enaze). es mowmobs, rom am istoriul-geografiul erTeulTa<br />
qarTuli nomenklatura pirveladia, xolo <strong>somx</strong>uri mis Targmans<br />
warmoadgens. es bunebrivia, radgan, rogorc viciT, „gogarene”-<br />
„gugarq“ da „tao“- „taiq“ ZirZveli qarTuli provinciebia<br />
(akademikos d. musxeliSvili _ „saqarTvelos istoriuli<br />
geografiis ZiriTadi sakiTxebi“, Tbilisi 1980, gv.51, sqolio<br />
#171).<br />
s. karapetianma ki qvemo qarTlis toponimika SebrunebiT,<br />
ukuRma, warmoadgina.<br />
ruka-cnobari<br />
ruka-cnobari<br />
saqarTvelos is administraciuli raionebi, sadac gan-<br />
Tavsebuli iyo da aris <strong>somx</strong>uri eklesiebi:<br />
1. adigenis raioni 20. walkis raioni<br />
2. axalcixis raioni 21. wiTel-wyaros raioni<br />
3. axalqalaqis raioni 22. kaspis raioni<br />
4. axmetis raioni 23. yvarelis raioni<br />
5. aspinZis raioni 24. marneulis raioni<br />
6. bolnisis raioni 25. mcxeTis raioni<br />
7. borjomis raioni 26. ninowmindis raioni<br />
8. gardabanis raioni 27. sagarejos raioni<br />
9. goris raioni 28. saCxeris raioni<br />
10. gurjaanis raioni 29. siRnaRis raioni<br />
11. dmanisis raioni 30. cageris raioni<br />
12. duSeTis raioni 31. qarelis raioni<br />
13. zugdidis raioni 32. foTis raioni<br />
14. Tbilisis (tfilis) qalaqi 33. quTaisis raioni<br />
15. TeTri-wyaros raioni 34. onis raioni<br />
16. Telavis raioni 35. afxazeTi<br />
17. Terjolis raioni 36. aWara<br />
18. lagodexis raioni 37. samxreT oseTi<br />
19. xaSuris raioni<br />
adigenis raioni<br />
1. abasTumnis mariam RvTismSoblis, agebulia 1866 w., (<strong>somx</strong>ur<br />
_ kaTolikuri), restavr. iqna 1905 w., dgas.<br />
2. abasTumnis wm. giorgis, agebulia 1898 w., dgas (gamoyenebulia<br />
puris sacxobad).<br />
3. aralis wm. iosebis, agebulia 1860 w., (<strong>somx</strong>ur _ kaTolikuri),<br />
dgas.<br />
4. udes RvTismSoblis (<strong>somx</strong>ur - kaTolikuri), agebulia<br />
1860 w., restavr. 1905w.<br />
axalcixis raioni<br />
5. abaTxevis wm. jvris, agebulia 1870 w., (<strong>somx</strong>ur _ kaTolikuri),<br />
dgas.<br />
6. azdoris wm. petre-pavles, agebulia XIX s., dangreulia.<br />
7. axalcixis RvTismSoblis, agebulia 1356 w., restavr.<br />
1442 da 1833-34 ww., naxevrad dangreulia. aris raba-<br />
Tis ubanSi.<br />
8. axalcixis RvTismSoblis, agebulia 1831 w.<br />
9. axalcixis yovelTa wmidaTa, agebulia 1835-37 ww., gadakeTebulia<br />
yazarmad.<br />
10. axalcixis wm. grigoris, agebulia 1837 w., moqmedia.<br />
11. axalcixis erevanis wm. jvris, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I s.,<br />
restavr. 1886 w., (adre iyo grigorianuli, axla aris<br />
<strong>somx</strong>ur _ kaTolikuri), naxevrad dangreulia.<br />
12. axalcixis wm. jvris (mardas ubanSi), agebulia 1861 w.,<br />
dgas.<br />
13. axalcixis wm. hovhanes-mkrtiCis agebulia 1850 w., (<strong>somx</strong>ur<br />
_ kaTolikuri), restavr. 1910 w., dangreulia.<br />
14. axalcixis wm. stefanozis (rabaTSi). agebulia XV<strong>II</strong>I<br />
s. 40-iani w., dgas.<br />
15. ivlitas wm. jvris, agebulia 1650 w., (<strong>somx</strong>ur _ kaTolikuri),<br />
restavr. 1691 w, 1782 w., dgas.<br />
16. winubnis RvTismSoblis, agebulia 1879 w., restavr.
362 363<br />
1900 w., 1908 w., (<strong>somx</strong>ur - kaTolikuri), dgas.<br />
17. wyalTbilas, agebulia 1849 w., (<strong>somx</strong>ur - kaTolikuri),<br />
restavr. 1888 w., dgas.<br />
18. wuRruTis wm. sionis, agebulia XX s. dasawyisSi, dgas,<br />
magram dazianebulia, Aavariulia.<br />
19. wuRruTis maturi, patara eklesia saflavze, agebulia<br />
X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., Ddgas.<br />
20. wiras wm. giorgis, agebulia XIX s., dgas.<br />
21. didi pamaWis wm. jvris- (wm. stefanozis), agebulia<br />
1900 w., dgas.<br />
22. naoxrebis (<strong>somx</strong>ur _ kaTolikuri) eklesia, restavr.<br />
1863-65 ww. da 1886 w., dgas, dazianebulia.<br />
23. sagelis wm. jvris, agebulia XIX s., dgas.<br />
24. suflis RvTismSoblis, agebulia 1843 w., (<strong>somx</strong>ur _<br />
kaTolikuri), restavr. 1900 w., dgas.<br />
25. vales RvTismSoblis, agebulia 1879 w., (<strong>somx</strong>ur _<br />
kaTolikuri), dgas.<br />
26. patara pamaWis wm. jvris, agebulia XIX s., Ddangreulia.<br />
27. aralis wm. giorgis, agebulia XIX s., dgas.<br />
axalqalaqis raioni<br />
28. abulis wm. haruTiunis (RvTismSoblis), agebulia XIX<br />
s. 30-ian wlebSi restavr. 1884 w., dangrevis pirasaa.<br />
29. aganas Tu azanas (ar Cans-b.a.) mTavarangelozis, agebulia<br />
XIX s., dgas.<br />
30. azavreTis wm. maStocis, agebulia XX s. dasawyisSi,<br />
dgas.<br />
31. alaTumanis wm. kvirikes, agebulia XIX s. bolos, dgas.<br />
32. alastanis wm. mariamis, agebulia 1856 w., (<strong>somx</strong>ur _<br />
kaTolikuri), dgas.<br />
33. alastanis „xaraba~. agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
34. axalqalaqis wm. jvris, agebulia XIXs. 30-iani wleb-<br />
Si, restavr. 1856 w., dgas.<br />
35. axalqalaqis jvris, gumbaTiani eklesia, nangrevi, agebulia<br />
X-XIss.<br />
36. axalqalaqis beris (gandegilis), agebulia X<strong>II</strong>I s., Ddgas.<br />
37. arakovas wm. giorgis, agebulia XIX s., restavr. XX s.<br />
dasawyisSi, dgas.<br />
38. arakovas, agebulia V<strong>II</strong> s., dangreulia mTlianad.<br />
39. balxos wm. haruTiunis, agebulia XIX s., restavr.<br />
1868 w., dgas<br />
40. bavras wm. jvris, agebulia 1887 w., (<strong>somx</strong>ur _ kaTolikuri),<br />
dgas.<br />
41. baraleTis RvTismSoblis, agebulia 1869 w., dgas.<br />
42. baraleTis wm. hovhanesis, agebulia VI-V<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
43. beJanos wm. minasis, agebulia XIX s., dgas.<br />
44. beJanos „kaTnaRbir Jam~-is, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrd<br />
dangreulia.<br />
45. beJanos „vanqi~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., nangrevi.<br />
46. bzaveTis wm. grigori ganmanaTleblis, agebulia V-V<strong>II</strong><br />
ss., dgas.<br />
47. bzaveTis jvris samlocvelo, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />
nangrevi.<br />
48. buRaSenis wm. hariuTinis, agebulia XIX s. bolos,<br />
dgas.<br />
49. burnaSeTis wm. maTeosis, agebulia XX s. dasawyisSi,<br />
dgas.<br />
50. burnaSeTis „znrul~-is, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />
51. „giumurda~ wm. hambarZumis, agebulia XIX s., dgas.<br />
52. „giumurda~ „TaxunTa~, agebulia V<strong>II</strong> s., dgas.<br />
53. gomanis wm. ganmanaTleblis, agebulia 1847 w., dgas.<br />
54. dadeSis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
55. dadeSis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
56. diliskis wm. sargisis, agebulia XIX s. 30-iani wleb-<br />
Si, dgas.<br />
57. zakis wm. minasis, agebulia XIX s., dgas.<br />
58. ixtilas wm. stefanozis, agebulia IX-X ss., dangrevis<br />
piras aris.
364 365<br />
59. ixtilas „vanq~-is, agebulia X-XI. ss., naxevrad dangreulia.<br />
60. TaxaCas wm. minasis, agebulia XIX s. 70-ian wlebSi,<br />
dgas.<br />
61. lomaturcxis, agebulia XIX s., dgas.<br />
62. xandos wm. giorgis, agebulia V<strong>II</strong> s., dgas.<br />
63. xandos wm. jvris, agebulia XIX s., naxevrad dangreulia.<br />
64. xandos „kirira~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
65. xaveT mrakolis wm. sargisis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />
restavr. XIX s., naxevrad dangreulia.<br />
66. xospias, agebulia XIX s., dgas.<br />
67. xorenias erevmanis wm. jvris, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss.,<br />
dgas.<br />
68. xorenias „veri Jam~-is, agebulia X<strong>II</strong>I s., dgas.<br />
69. xorenias „Zori Jam~-is eklesia, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I s.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
70. xulgumas RvTismSoblis, agebulia 1856 w., (<strong>somx</strong>ur _<br />
kaTolikuri), restavr. 1908 w., dgas.<br />
71. kaWos wm. minasis, agebulia XIX s., dgas.<br />
72. karzaxis wm. karapetis, agebulia 1894 w., dgas.<br />
73. karwaxis „flaw Jam~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss. dangreulia.<br />
74. kartikamis RvTismSoblis, agebulia 1843 w., (<strong>somx</strong>ur<br />
_ kaTolikuri), restavr. 1908 w., dgas.<br />
75. kulikamis, agebulia XIX s., dgas.<br />
76. kokias „Stabi Jam~- is, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
77. kokias „kalTubanis~, agebulia VI-V<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
78. kokias sasaflaos, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
79. korxis wm. stefanozis, agebulia XIX s.<br />
80. korxis Zv. sasaflaos eklesia, agebulia VI-V<strong>II</strong> ss.,<br />
dangreulia.<br />
81. okamis, agebulia X-XI ss., dangreulia.<br />
82. Rados wm. grigol narekacis, agebulia XIX s., dgas.<br />
83. majadias wm. ganmanaTleblis, agebulia 1867 w., dgas.<br />
84. majadias wm. hovhanesis vanqi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.<br />
85. marturis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
86. didi samsaras RvTismSoblis, agebulia 1902 w., dgas.<br />
87. didi samsaras kldis, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss.<br />
88. didi samsaras „xaCmaRara~ kldis, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss.,<br />
dgas.<br />
89. didi samsaras kldis, maturi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />
dgas.<br />
90. didi samsaras kldis, agebulia XI-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
91. merenias wm. RvTismSoblis, agebulia XIX ss., dgas.<br />
92. merenias „kotraw Jam~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
93. modegamis, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
94. murjaxeTis wm. jvris, XIX s., dgas.<br />
95. murjaxeTis, agebulia XV-XVI ss., dangreulia.<br />
96. Camduras wm. haruTiunis, XIX s., dangreulia mTlianad.<br />
96.a) Ciflikas wm. giorgis, agebulia XIX s., dangreulia<br />
mTlianad.<br />
97. sirkis wm. giorgis, agebulia 1911 w., dgas.<br />
98. suldas wm. jvris, agebulia XIX s., dgas.<br />
99. suldas patara eklesia saflavze (maturi), agebulia<br />
X-XI ss., dgas.<br />
100. vaCianis wm. sioni, agebulia XIX s., dgas.<br />
101. vaCianis, agebulia XI s., dangreulia mTlianad.<br />
102. varevanis wm. qalwul mariamis, agebulia 1842 w.,<br />
restavr. 1856-1903 ww., dgas.<br />
103. trknas wm. jvris (nSan), agebulia 1891 w., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
104. turcxis RvTismSoblis, agebulia 1888-92 ww., (<strong>somx</strong>ur<br />
_ kaTolikuri), dgas.<br />
105. turcxis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dagreulia.<br />
106. patara samsaras _ wm. haruTiunis, agebulia 1891 w., dgas.<br />
107. patara samsaras wm. giorgis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />
dangreulia.
366 367<br />
108. qarsepis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., gabzarulia.<br />
109. qarsepis, sofel azmanaSi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
110. qarsepis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
111. qarsepis „xarTa~, soflis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
112. olaveris RvTismSoblis, agebulia 1899 w., dgas.<br />
113. orjas Zveli, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
114. orjas wm. Tadeosis da wm. barTlomeosis, agebulia<br />
1900 w., dgas.<br />
axmetis raioni<br />
115. alaverdis faitaSenis, moxsenebulia 1818 w., daqceulia.<br />
116. maRranis RvTismSoblis, agebulia XIX s., daqceulia.<br />
117. matnis RvTismSoblis, dangreulia.<br />
118. sanadiros, agebulia XV<strong>II</strong>I s. bolo.<br />
119. qistauris RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I s. bolo,<br />
restavr. 1853 w., dgas.<br />
aspinZis raioni<br />
120. bnelas samlocvelo, maturi, agebulia XIX s., dangreulia.<br />
121. Tmogvis kldis, dgas (aSenebis TariRi ar uweria _<br />
b.a.).<br />
122. Toqis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
123. xizabavra, agebulia 1990 w., (<strong>somx</strong>ur_kaTolikuri), dgas.<br />
124. xizabavras wm. jvris (xaC), agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />
dgas.<br />
125. xrTvizis wm. hovhanesis da wm. karapetis, agebulia<br />
1843 w., dangreulia.<br />
126. tamalas wm. jvris (xaC), agebulia 1843-45 ww., dgas.<br />
127. tamalas, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
128. vargavas RvTismSoblis, agebulia 1890 w., (<strong>somx</strong>ur _<br />
kaTolikuri), dgas.<br />
bolnisis raioni<br />
129. akaiurTas, agebulia XIX s. bolos.,Gdgas.<br />
130. aRalaris, agebulia 1314 w., naxevrad dangreulia.<br />
131. araqelis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
132. araxlos, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
133. araxlos, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
134. baliWis, agebulia XIX s. 80-iani wlebSi., Ddgas.<br />
135. baliWis, maturi, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
136. bektaqaris, agebulia XVI –XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
137. bolnisis xaCeni, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
138. bolnisis RvTismSoblis, agebulia 1884 w., axla klubia.<br />
139. bolnisis „karmrakvor~, agebulia 1721 w., dgas.<br />
140. bolnisis „Sina teReci”, XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
141. bolnisis „qerwi taki eRci~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
142. bolnisis „kamakataris~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., mTlianad<br />
dangreulia.<br />
143. bolnisis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
144. bolnisis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
145. darbazis wminda sargisis, agebulia 1237 w., dgas.<br />
146. darbazis „Tanahli~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
147. darbazis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
148. darbazis, agebulia XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
149. darbazis „Rarasu~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
150. darbazis „c<strong>urt</strong> aRabiur~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />
1988 w. miwisZvris dros daingra.<br />
151. darbazis wm. giorgis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
152. darbazis RvTismSoblis, agebulia 1465 Tu 1365 ww.,<br />
dgas.
368 369<br />
153. Turqis darbazis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
154. Turqis darbazis, agebulia XV-XVI ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
155. Turqis darbazis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
156. injoRlis wm.sargisis vanqi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
157. injoRlis, X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
158. xatis bolnisis wm. giorgi, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />
159. kazreTis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
160. kazreTis, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />
161. kianeTis wm. giorgis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
162. muSevanis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
163. muSevanis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
164. musoprianis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
165. CaTaxis wm. giorgis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
166. CaTaxis „kotlebi baR~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
167. CaTaxis „lemsi qol~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
168. CaTaxis „aTaqiSi~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
169. CaTaxis „SanSiberdi~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
170. CaTaxis, maturi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
171. CaTaxis „moloRi~, agebulia 1506 w., dgas.<br />
172. CaTaxis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
173. CaTaxis forforTis, agebulia 1505 w., dgas.<br />
174. CaTaxis forforTis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
175. CaTaxis forforTis „kotraz vanq~, agebulia XVI-<br />
XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
176. CaTaxis forforTis „hakobi geRateR~, agebulia XVI-<br />
XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
177. CaTaxis forforTis „iTqiorfu eRci~, agebulia XV<strong>II</strong><br />
s., Ddgas.<br />
178. ratevanis wm. giorgis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., restavr.<br />
XIX s., dgas.<br />
179. ratevanis sasaflaos eklesia agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
180. samwveris „kuibulaRi vanq~, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />
181. samwveris „uzunqilisa~, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />
182. samwveris, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
183. samwveris `SanSianebis sagvareulo eklesia~, agebulia<br />
XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
184. qiafanakCis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
185. qiafanakCis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
186. qiafanakCis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
187. qiafanakCis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
188. qiafanakCis, agebulia XIV-XV ss., naxevrad dangreulia.<br />
189. qolagiris, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
190. qveSis wm. RvTismSoblis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />
dgas<br />
191. qveSis wm. sargisis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
192. qveSis „boloraZevis eklesia~, agebulia V<strong>II</strong>-V<strong>II</strong>I ss.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
193,194,195 ar Cans! (b.a.)<br />
196. qveSis maturi, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas<br />
borjomis raioni<br />
197. borjomis wm. grigol ganmanaTleblis, 1878 w., dgas.<br />
198. moliTis wm. giorgis, agebulia XIX s., dgas.<br />
199. moliTis maturi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
200. tabawyuris wm. karapetis, agebulia XIX s. 70-iani<br />
wlebi., dgas.<br />
gardabnis raioni<br />
201. axalsoflis wm. sargisi, restavr. 1900 w., dgas.<br />
202. TeleTis wm. giorgis, agebulia XV<strong>II</strong>I s., restavr.
370 371<br />
1887 da 1901 ww., 1989 wels am eklesiaze gaqra<br />
<strong>somx</strong>uri warwerebi.<br />
203. TeleTis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
204. wavkisis wm. sargisis, restavr. XX s. dasawyisSi.<br />
205. wavkisis maturi, agebulia 1493 w., dgas.<br />
206. wyneTis RvTismSoblis, agebulia 1881 w., 1990 wels<br />
gaanadgures.<br />
207. kojris RvTismSoblis, agebulia 1875 w., dgas.<br />
208. kumisis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
209. avWalis, restavr. 1895 w., dgas.<br />
210. martyofis RvTismSoblis, agebulia 1888 w., dgas.<br />
211. norios RvTismSoblis, restavr. 1899 w., dgas.<br />
212. Savnabadas wm giorgis, agebulia XV<strong>II</strong>I s. bolo,<br />
restavr. XIX s., dgas.<br />
213. Sindisis wiranavor RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />
dgas.<br />
214. soRanluRis RvTismSoblis (grigol), restavr. agebulia<br />
1884 w.<br />
215. tabaxmelas wm. giorgi, agebulia XIX s., dgas.<br />
216. tabaxmelas sasaflaos eklesia, agebulia XIV<strong>II</strong>I s.<br />
40-iani wlebi., restavr. 1877 w.<br />
217. oqroyanis, agebulia 1897 w.<br />
gurjaanis raioni<br />
218. axaSenis, agebulia XIX s. dasawyisi.<br />
219. gurjaanis wm. sargisi, agebulia XIX s. 50-iani wlebi.,<br />
restavr. 1888 w., daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />
219. a)kardanaxis, agebulia XIX s.<br />
220. mukuzanis RvTismSoblis (wm. hambarZum), restavr.<br />
agebulia 1909 w., dgas.<br />
221. sof. veliscixe, RvTismSoblis samreklo agebulia<br />
1888 w.<br />
222. Cumlayis sasaflaos samlocvelo, agebulia XIX s.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
223. vejinis RvTismSoblis, agebulia XIX s. dasawyisi,<br />
restavr. XX s. dasawyisSi.<br />
224. uriaTubnis wm. sargisi, agebulia XIX s., dgas.<br />
225. xovles, agebulia XIX s. dasawyisi.<br />
226. qodalos wm. RvTismSoblis, XIXs. dasawyisi.<br />
dmanisis raioni<br />
227. boslebis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
228. boslebis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
229. ganTiadis (RalamSa), agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
230. gorasis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
231. gorasis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>Iss., dgas.<br />
232. gornjukis wm. jvris, agebulia XV<strong>II</strong> s., Ddgas.<br />
233. dunusis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
234. dunusis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
235. loqjandaris, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />
236. kaklianis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
237. Rzlajlos, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
238. Rzlajlos, agebulia XV<strong>II</strong> s., naxevrad dangreulia.<br />
239. yzlqilisas, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.<br />
240. didi gomareTis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
241. didi gomareTis, agebulia XV<strong>II</strong> s., naxevrad dangreulia.<br />
242. didi gomareTis, maturi, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />
Nnaxevrad dangreulia.<br />
243. didi dmanisis RvTismSoblis, restavr. agebulia XIX<br />
s., dgas.<br />
244. mTisZiris, agebulia XV-XVI ss., naxevrad dangreulia.<br />
245. a. RarabulaRis, agebulia XV-XVI ss., naxevrad dangreulia.<br />
246. a. RarabulaRis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
247. Sindlaris, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
248. pantianis, agebulia XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.
372 373<br />
249. javaxqis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
250. sakires, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
251. sakires, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
252. sakires, maturi, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
253. sajas, agebulia XIV-XV ss., naxevrad dangreulia.<br />
254. sarkineTis vanqi, agebulia 1694 w., samreklo. 1721 w.,<br />
dgas.<br />
255. sarkineTis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
256. sarkineTis, agebulia XVI_XV<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
257. safarlos, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
258. safarlos, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss naxevrad dangreulia.<br />
259,260,261 ar Cans - b. a.<br />
262. v. RarabulaRis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
263. ukanagoris, agebulia XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
264. ukanagoris, maturi, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />
Nnaxevrad dangreulia.<br />
265. patara dmanisis, maturi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
266. patara dmanisis, maturi, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
267. ormaSenis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
duSeTis raioni<br />
268. ananuris RvTismSoblis, restavr. 1850 w., dgas.<br />
269. duSeTis RvTismSoblis, agebulia XIX s. 20-iani<br />
wlebi. restavr. 1863 w. da 1892 w.<br />
270. duSeTis sasaflaos eklesia wm. giorgis, agebulia<br />
XIX s., dgas.<br />
271. duSeTis wm. giorgis (tyeSi), agebulia XIX s., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
272. Wadijvris RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />
zugdidis raioni<br />
273. zugdidis eklesia, agebulia XIX s. meore naxevari.<br />
Tbilisi (tfilisi)<br />
274. Tbilisis (tfilisi)kaTolike wm. giorgi, agebulia<br />
1352 w., restavr. 1808 w. da 1832 w.<br />
275. Tbilisis beTlemis RvTismSoblis, agebulia 1500w.,<br />
restavr. 1718, 1884, 1838 ww., 1990-1993 ww. misi<br />
gaqarTuleba moxda.<br />
276. Tbilisis noraSenis RvTismSoblis, agebulia 1467 w.,<br />
restavr. 1650, 1795, 1808, 1830 ww., dgas.<br />
277. Tbilisis Samqoris RvTismSoblis, agebulia 1809 w.,<br />
restavr. 1844, 1858ww., daingra 1989 w. 26 aprils.<br />
278. Tbilisis moRninis wm. giorgis, agebulia 1356 w.,<br />
restavr. 1752, 1850 ww., dgas.<br />
279. Tbilisis veris wm. jvris, agebulia 1836 w. XX s.<br />
90-ian wlebSi akurTxes wm. panteleimonis saxelze<br />
da gaxda moqmedi qarTuli eklesia.<br />
280. Tbilisis qarafis wm. giorgis, agebulia 1753 (1600),<br />
1991 w., gaaqarTules.<br />
281. Tbilisis kukiis wm. grigoris, agebulia 1789 w.,<br />
daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />
282. Tbilisis avlabris wm. giorgis, agebulia 1894 w.,<br />
daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />
283. Tbilisis dedaTa wm. stefanosis, agebulia 1727 w.,<br />
restavr. 1866 w., 1910 w., gaaqarTules 1989-1991 wlebSi,<br />
dgas.<br />
284. Tbilisis CuRureTis wm. giorgis (RvTismSoblis),<br />
agebulia 1807 w., restavr. 1854 w., 1991 wlis 26<br />
ianvars akurTxes wm. ninos saxelze da gaaqarTules.<br />
285. Tbilisis avlabris ejimiawinis wm. giorgis, agebulia<br />
1806 w., restavr. 1857 1912 ww., moqmedia.<br />
286. Tbilisis zrkiniacis wm. giorgis, agebulia 1713 w.
374 375<br />
daangries XXs. 40-ian wlebSi.<br />
287. Tbilisis Tandoianis RvTismSoblis, agebulia 1865<br />
w., restavr. XIX s. 90 -ian wlebis bolos. Aaxla<br />
masSi aris kinoTeatri `kolxida~.<br />
288. Tbilisis xarfuxis wm. sargisis, agebulia 1716 w.,<br />
restavr. 1770 w., daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />
289. Tbilisis qamoianis wm. giorgis, agebulia 1778 w.,<br />
restavr. 1804 w., daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />
290. Tbilisis vanqis eklesia, agebulia 931 w., restavr.<br />
1430, 1715 ww., daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />
291. Tbilisis mTavarangelozis eklesia, agebulia 1480 w.,<br />
restavr. 1781 w., daangries 1939 wels.<br />
292. Tbilisis metexis wm. vardanis, agebulia 1893 w.,<br />
daangries XXs. 40-ian wlebSi.<br />
293. Tbilisis jigraSenis RvTismSoblis, agebulia 1704<br />
w., restavr. 1785 w. da 1893 w., daangries 1930-ian<br />
wlebSi.<br />
294. Tbilisis zorabaSis wm. giorgis, agebulia 1600 w.,<br />
restavr. XIX s. 80-ani wlebis bolos. daangries 1995<br />
w. ianvarSi.<br />
295. Tbilisis erevis wm. minasis, agebulia 1811 w., daixura<br />
1924 wels., Ddgas.<br />
296. Tbilisis patara moRninis eklesia, Sua saukuneebi,<br />
daangries XIX s. 70-ian wlebSi.<br />
297. Tbilisis navTluRis waRkevanqis, restavr. XIX s.<br />
80-ian wlebSi.<br />
298. Tbilisis avlabris meliqi vanqi, daangries.<br />
299. Tbilisis wm. ganmanaTleblis, restavr. XIX s. 80-ian<br />
wlebSi. ra adgilas iyo ucnobia.<br />
300. Tbilisis sasaxlis wm. giorgis, agebulia 1785 w.,<br />
daangries 1870w.<br />
301. Tbilisis navTluRis wm. giorgis, agebulia 1897 w.,<br />
daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />
302. Tbilisis xojavanqis, agebulia 1655 w., daangries XX<br />
s. 30-ian wlebSi.<br />
303. Tbilisis zarivairis wm. karapetis, agebulia 1400 w.<br />
restavr. 1705w. da<br />
1870 w. gaaqarTules 1992-1993 ww.<br />
304. Tbilisis kozma da dima, adgilmdebareoba cnobili<br />
ar aris.<br />
305. Tbilisis sahakaSenis wm. karapetis, agebulia 1703 w.,<br />
restavr. 1814 w., adgilmdebareoba cnobili ar aris.<br />
306. Tbilisis wm. nSanis nikolozis, agebulia 1703 w.,<br />
restavr. 1868 w., dgas.<br />
307. Tbilisis wm. kvirikes, Sua saukuneebi, daangries XIX<br />
s. 70-ian wlebSi.<br />
308. Tbilisis Tekenamis wm. giorgis, agebulia 1736 w.,<br />
restavr. 1807w., Ddaangries 18 70-ian wlebSi.<br />
309. Tbilisis zrataris wm. iakobis, Sua saukuneebi, daangries<br />
XIX s. 70-ian wlebSi.<br />
310. Tbilisis nariyalas cixis eklesia, Sua saukuneebi,<br />
gaTxrebis dros _1990 w. aRmoCnda misi saZirkveli.<br />
311. Tbilisis didubis ubnis eklesia, agebulia<br />
1898w.<br />
312. Tbilisis krwanisis wiranavor (geRard), Sua saukuneebi,<br />
restavr. 1771w da 1861w. dgas.<br />
313. Tbilisis Savi ubnis wm. giorgis eklesia, agebulia<br />
1868 w.<br />
314. Tbilisis wm. grigor ganmanaTleblis maturi, (<strong>somx</strong>ur-kaTolikuri),<br />
agebulia XIXs.<br />
TeTriwyaros raioni.<br />
315. axalSenis eklesia, agebulia VI-V<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
316. ardasubnis wm. giorgis, agebulia XIX s., dgas.<br />
317. bogv-kamakataris RvTismSoblis, agebulia 1455 w., dangreulia.<br />
318. daReT-xaCenis didi papis, agebulia 1890 w., dgas.<br />
319. daReT-xaCenis wm.RvTismSoblis, agebulia 1879 w., dangreulia.
376 377<br />
320. daReT-xaCenis eklesia, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
321. daReT-xaCenis wm. stefanosis, aRmoaCines 1896 wels,<br />
dgas.<br />
322. daReT-xaCenis `aRaloi Jam~ an wm. giorgis, agebulia<br />
X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
323. daReT-xaCenis `eRci~, agebulia X<strong>II</strong>I-XIV ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
324. dmanisis eklesia, agebulia XV-XVI ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
325. TeTriwyaros wm. karapetis, agebulia 1881 w., daangries.<br />
326. TeTriwyaros `dedofal giol~, agebulia 1617 w.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
327. TeTriwyaros „wxut~, Sua saukuneebi, naxevrad dangreulia.<br />
328. lipa-eklesia, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
329. lipa-eklesia, agebulia XV-XVI ss., naxevrad dangreulia.<br />
330. winwyaro, wm. sargisis, agebulia XV<strong>II</strong>I s., Ddgas.<br />
331. koda, RvTismSoblis, agebulia XIX s. bolo, dgas.<br />
332. kodas sasaflaos eklesia, agebulia XIX s., dgas.<br />
333. manglisis wm. giorgis, agebulia 1878 w., daangries.<br />
334. didi durnukis wm. giorgis, agebulia 1863 w., restavr.<br />
1884 w., dgas.<br />
335. didi engaiTis (jorjiaSvili) RvTismSoblis, agebulia<br />
XIX s., dgas.<br />
336. didi ToneTis RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I s. 50-ian<br />
wlebSi., restavr. XIX s. 10-ian da 90-ian wlebSi., dgas.<br />
337. muxaTis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
338. muxaTis wm. giorgis, agebulia 1913 w., dgas.<br />
339. samSvildis RvTsmSoblis, agebulia 1854 w., forma<br />
Secvlili aqvs.<br />
340. samSvildis RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I s.,<br />
dgas.<br />
341. samSvildis wm. giorgis, agebulia XV<strong>II</strong>I s., dgas.<br />
342. samSvildis krwanisi, wm. giorgis, agebulia XV-XVI<br />
ss., naxevrad dangreulia.<br />
343. samSvildis kvirikianebis sasaxlis eklesia, agebulia<br />
X s., Ddgas; aRdgenilia.<br />
344. samSvildis wm. sionis, agebulia X-XI ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
345. samSvildis „varJapeti paker~, agebulia XV-XVI ss.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
346. samSvildis eklesia qalaqSi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
347. samSvildis, qalaqSi agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
348. samSvildis, mdinare xramis marjvena napirze, agebulia<br />
X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
349. samSvildis Wantaris vanqi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I s.s.<br />
naxevrad dangreulia<br />
350. samSvildis meore eklesia, igive vanqi, agebulia X<strong>II</strong>I<br />
s., dgas.<br />
351. samRereTis wm. nSanis (jvris), agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />
restavr. XIX s., dgas.<br />
352. samRereTis wm. giorgis, agebulia 1612 w., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
353. samRereTis „xaC~ (jvari) vanqi, soflidan 3 km.<br />
samxreTiT, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
354. samRereTis „geRateRis~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
355. samRereTis „mehri Jam~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
356. vaneTis RvTismSoblis, agebulia XIX s., naxevrad dangreulia.<br />
357. vaSlovanis wm. giorgis, restavr. 1659 w., naxevrad<br />
dangreulia.
378 379<br />
358. vaSlovanis wm. gorgis, agebulia 1659 w., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
359. varxunas RvTismSoblis, agebulia 1645 w., dgas.<br />
360. varxunas „eco~, soflis eklesia, agebulia XVI-XV<strong>II</strong><br />
ss., naxevrad dangreulia.<br />
361. „patara daReTi~, RvTismSoblis, agebulia 1863 w.,<br />
dgas.<br />
362. patara durnukis, wm.kvirikes, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
363. patara ToneTis, wm.giorgis, agebulia XIX s. 40-ian w.,<br />
restavr. XXs. dasawyisSi, daangries.<br />
364. qosalaris, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
365. qosalaris, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
366. qsovreTis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />
Telavis raioni<br />
367. axatelis RvTismSoblis, agebulia XIX s. dasawyisSi,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
368. q. Telavis wm. giorgis deda eklesia, agebulia 1786<br />
w., dgas.<br />
369. q. Telavis wm. karapetis, agebulia 1797 w.<br />
370. q. Telavis wm. giorgis Zveli galavnis, agebulia<br />
XV<strong>II</strong>I s., restavr. 1854 w., dgas.<br />
371. q. Telavis RvTismSoblis sasaflaos eklesia, agebulia<br />
XV<strong>II</strong>I s. dasawyisSi,<br />
restavr. 1878 -1879 ww., dgas.<br />
372. q. Telavis wm. Tomas maturi, restavr. 1882-1885 ww.<br />
373. q. Telavis, agebulia XIX s. 60-iani wlebis dasawyis-<br />
Si., dgas.<br />
374. larisyuris RvTismSoblis, XIX s. dasawyisi., dgas.<br />
375. winandlis RvTismSoblis, agebulia 1808 w., dgas.<br />
376. nafareulis wm.kvirikes (RvTismSoblis, wm.Tomas), agebulia<br />
XIX s., dgas.<br />
377. nafareulis maturi, agebulia XIXs.<br />
378. zanaanis RvTismSoblis, agebulia XIX s., Aadgilmdebareoba<br />
cnobili ar aris.<br />
379. ruispiris RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
380. ruispiris wm. sargisi, agebulia 1875 w.<br />
381. saniores RvTismSoblis (wm.iakobis), restavr. 1854-<br />
1857 ww., 1871-75 ww. gamoyenebulia abanod.<br />
Terjolis raioni<br />
382. Cxaris RvTismSoblis, restavr. 1866 w., naxevrad dangreulia.<br />
lagodexis raioni<br />
383. q. lagodexis RvTismSoblis, agebulia 1867 w., restavr.<br />
1911 w., daangries.<br />
xaSuris raioni<br />
384. alis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
385. alis RvTismSoblis, agebulia X<strong>II</strong>-XIV ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
386. alis RvTismSoblis, agebulia XIV-XV ss., dangreulia.<br />
387. alis wm. qalwulTa, agebulia X<strong>II</strong>I-XIVs.s. naxevrad<br />
dangreulia.<br />
388. alis wm. karapetis, agebulia X<strong>II</strong>I-XIV ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
389. alis RvTismSoblis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
390. nabaxtevis wm. karapetis, agebulia ara ugvianes XV<br />
s., restavr. 1876 w., dgas.<br />
391. suramis wm. grigor ganmanaTleblis, agebulia XIX s.<br />
50-ian wlebSi., Ddgas.<br />
392. suramis wm. hambarZumis, agebulia XIX s., dgas.
380 381<br />
393. vayas RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I s., restavr. 1882<br />
w. da 1912 w., dgas.<br />
394. osiauris RvTismSoblis, restavr. 1903 w.<br />
cageris raioni<br />
395. lailaSis RvTismSoblis, restavr. XIX s.<br />
walkis raioni<br />
396. axalikis wm. haruTiunis (RvTismSoblis), agebulia<br />
1899 w., 1901w. dgas.<br />
397. aiazmas wm. giorgis (RvTismSoblis), VI-V<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
398. aSxalas wm. minasis, agebulia XIX s., dgas.<br />
399. burnaSeTis wm. stefanozis, restavr. 1960 w., dgas.<br />
400. deres wm. haruTiunis (wm.giorgis), restavr. 1855-57<br />
ww., Ddgas.<br />
401. xaCis (jvari) wm. giorgis, restavr. 1855-57 ww.,<br />
dgas.<br />
402. korxiis wm. stefanozis, agebulia XIX s., dangreulia.<br />
403. Raduris wm. sargisis, restavr. 1857-61 ww., dgas.<br />
404. yiziqilis RvTismSoblis, restavr. 1875-80 ww., dgas.<br />
405. yiziqilis „karmir vanq~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
406. RuSCis wm. jvris (wm. giorgis), restavr. 1866-67<br />
ww., dgas.<br />
407. RuSCis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
408. nardevanis wm. sargisis, restavr. 1860 w., dgas.<br />
409. noraSenis wm. ganmanaTleblis, agebulia 1850 w., dgas.<br />
410. zinisis (CivTqilisa) wm. stefanosis, restavr. 1886<br />
w., dgas.<br />
411. taSbaSis wm. sargisis, agebulia XV s., restavr. XIX<br />
s., naxevrad dangreulia.<br />
412. taSbaSis wm. mariamis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
413. taSbaSis (hiuna) RvTismSoblis, restavr. 1860 w.,<br />
Ddgas.<br />
wiTel-wyaros raioni.<br />
414. wiTel-wyaros RvTismSoblis, agebulia 1885 w., dgas.<br />
kaspis raioni.<br />
415. axalsofelis RvTismSoblis (hambarZumis), agebulia<br />
1900 w., dgas.<br />
416. axalqalaqis RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I s., restavr.<br />
1894 w., dgas.<br />
417. axalqalaqis RvTismSoblis sasaflaos eklesia, agebulia<br />
XIX s., dgas.<br />
418. axalqalaqis wm. karapetis, agebulia XV<strong>II</strong>I-XIX ss.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
419. grakalis wm. RvTismSoblis (aSenebis TariRi ar<br />
Cans).<br />
420. duisis wm. iakobis, restavr. 1899 w., dgas. (axla<br />
maRaziad aris gadakeTebuli).<br />
421. xandakis wm. RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I-XIX ss.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
422. kaspis wm. petre-pavles, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
423. yaraRajis wm. RvTismSoblis, agebulia 1864 w.,<br />
dgas.<br />
424. niabis nor kiraki, agebulia XIX s.<br />
425. kavTisxevis RvTismSoblis, restavr. XIX s.<br />
426. kavTisxevis wm. gabriel da miqael mTavarangelozis,<br />
agebulia XV-XVI ss., dgas.<br />
427. kavTisxevis wm. giorgis, agebulia 1595 w., dgas.<br />
yvarelis raioni<br />
428. aRdgomis wm. sargisis, agebulia XIX s. dasawyisSi.,<br />
dangreulia.<br />
429. gavazis RvTismSoblis (wm. sargisi, wm. giorgi), agebulia<br />
1850 w., dangreulia.
382 383<br />
430. gremis wm. RvTismSoblis, agebulia 1595 w., aRadgines<br />
1989-90 wlebSi.<br />
431. gremis (mravalsarTuliani), agebulia XVI s., dgas.<br />
432. gremis, agebulia XVI s., dgas.<br />
433. gremis (gumbaTiani), agebulia XVI s., dgas.<br />
434. gremis (erTnaviani), agebulia XV-XVI ss., dgas.<br />
435. gremis, agebulia XVI s., dgas.<br />
436. gremis, agebulia XVI s., dgas.<br />
437. gremis maturi, agebulia XV-XVI ss., dgas.<br />
438. gremis samreklo-eklesia, agebulia XV-XVI ss.,<br />
dgas.<br />
439. gremis, agebulia XV-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
440. gremis maturi, agebulia XV-XVI ss., dgas.<br />
441. gremis , agebulia XVI s., dgas.<br />
442. gremis gumbaTiani, agebulia XV-XVI ss., dgas.<br />
443. gremis, agebulia XV s., dgas.<br />
444. gremis eklesia, samreklo, agebulia XVI s., dgas.<br />
445. zeganis wm. sargisis, agebulia XIX s. dasawyisSi.,<br />
dangreulia.<br />
446. xaCmianis (sanavardo), restavr. 1836 w., naxevrad dangreulia.<br />
447. xaCmianis wm. petre-pavles (<strong>somx</strong>ur-kaTolikuri), agebulia<br />
XIX s.<br />
448. kuWatanis wm. giorgis, agebulia XV<strong>II</strong>I s. bolos.,<br />
dgas.<br />
449. yvarlis RvTismSoblis, agebulia XIX s. dasawyisSi.,<br />
restavr. 1844-1849 ww. daangries XIX s. 70-ian wleb-<br />
Si.<br />
450. Saqrianis, agebulia XIX s. dasawyisSi.<br />
451. Saqrianis wm.giorgis, maturi, agebulia XIX s. dasawyisSi.,<br />
dgas.<br />
452. Sildas RvTismSoblis, agebulia 1858-1860 ww., restavr.<br />
1914 w., dangreulia.<br />
453. faSaanis (faSiani) RvTismSoblis, agebulia XIX s.<br />
dasawyisSi.<br />
marneulis raioni<br />
454. aRqiorfis wm. giorgis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
455. aRqiorfis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
456. aRqiorfis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
457. aRqiorfis wm. grigoris, restavr. 912-1913 w., Ddgas.<br />
458. brdaZoris wm. giorgis, agebulia XIX s., dangreulia.<br />
459. brdaZoris, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />
460. burmas, agebulia XVIU-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
461. giullibaRis wm. pavle-petros, agebulia 1840-ian<br />
wlebSi., 1930 w aafeTqes da ise daangries.<br />
462. damias, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
463. damias . RvTismSoblis, agebulia XIX s., dangreulia.<br />
464. damias „zargiar~, agebulia 1656-57 ww., dgas.<br />
465. Tazaqiandis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
466. xoJornis wm. jvris (naban), agebulia XI s., dgas.<br />
467. xoJornis „nerqi Jam~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
468. xoJornis „veri Jam~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
469. xoJornis „meliqSen~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad<br />
dangrulia.<br />
470. xoJornis „meliqSen~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
471. xoxmelis RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I s., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
472. xoxmelis wm. giorgis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
473. weraqvis (sof. weraqvi _ aq daibada mixeil javaxiSvili<br />
(b.a.)), agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
474. weraqis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
475. wobis, agebulia V<strong>II</strong> s., dangreulia.<br />
476. wobis wm. giorgis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad<br />
dangreulia.
384 385<br />
477. wobis „ageR cuxeC~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
478. Rudris wm. giorgis, agebulia XV<strong>II</strong> s., naxevrad dangreulia.<br />
479. Rudris „RondaRsaz~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
480. Rudris „moroi ioT~, agebulia XV-XVI ss., dangreulia.<br />
481. Rudris „SiSTafa~, agebulia XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
482. Rudris „veri~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
483. Rudris „nerqi~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
484. marneulis wm. giorgis, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas<br />
485. didi Sulaveris (Saumiani) wm. mesropis, restavr.<br />
1887 w., dgas.<br />
486. didi Sulaveris wm. sargisis, maturi, agebulia XV<strong>II</strong>I<br />
s., dgas.<br />
487. didi Sulaveris wm. kvirikes, agebulia XV<strong>II</strong> s., restavr.<br />
XIX s., naxevrad dangreulia.<br />
488. bniZoris didi vanqi, agebulia 1663 w., dgas.<br />
489. bniZoris patara vanqi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad<br />
dangrulia.<br />
490. bniZoris „xaCi ial~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />
491. bniZoris „spitakSen~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
492. bniZoris „mijin vanq~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
493. bniZoris RvTismSoblis, restavr. 1844 w. agreTve<br />
1981- 1991 ww.<br />
494. moliaoRlis wm. sargisis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
495. CanaxaCis RvTismSoblis, agebulia 1880 w., dangreulia.<br />
496. CanaxaCis maturi, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
497 da 498 ar Cans, ver amovikiTxe _ b. a.<br />
499. CanaxaCis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
500. sionis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
501. sionis eklesia agebulia XVI-XV<strong>II</strong>s.s. naxevrad dangreulia.<br />
502. ulianovkis, agebulia XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
503. ulianovkis „lobialx~, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />
504. ulianovkis „aSroRli~, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />
505. ulianovkis „aRqiand~-is., dgas.<br />
506. ulianovkis „aRqiand~-is, maturi., dgas.<br />
507. patara Sulaveris RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />
forma Secvlilia.<br />
508. ofreTis wm. sargisis, agebulia XIX s., dgas.<br />
509. ofreTis „goreli~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
510. ofreTis „goreli~, 1615 w., naxevrad dangreulia.<br />
511. ofreTis „goreli~, agebulia XV<strong>II</strong> s., naxevrad dangreulia.<br />
mcxeTis raioni<br />
512. axaldabis RvTismSoblis (Zveli sasaflao), restavr.<br />
1838 w. da 1902 w., dgas.<br />
513. gldanis wm. grigor ganmanaTleblis, agebulia 1896 w.,<br />
restavr. 1902 w., dgas.<br />
514. dampalas wm. jvris (gumbaTiani), agebulia XVI s.,<br />
dgas.<br />
515. diRmis „karmir kiraki~, agebulia XIX s.,<br />
516. lisis, agebulia 1885 w., dgas.<br />
517. Zegvis RvTismSoblis, restavr. XIX s.,<br />
518. mcxeTis RvTismSoblis, agebulia 1851 w., XX s. 30-ian<br />
w. daangries.<br />
519. muxranis wm.ganmanaTleblis, agebulia 1843 w., restavr.<br />
1857 w., dgas.<br />
520. muxranis wm.giorgis (axal sasaflaoze), agebulia<br />
XIX s.,
386 387<br />
521. muxranis wm. nikolozis, restavr. XIX s., dgas.<br />
521a. muxranis naxSirgora RvTismSoblis, agebulia XIX s.<br />
80-ian wlebSi. dgas. gaaqarTules 1986-1987 ww.,<br />
522. niCbisis RvTismSoblis, agebulia 1871 w., dgas.<br />
523. niCbisis wm. nikolozis, restavr. XIX s., dgas.<br />
524. cixisZiris, agebulia XV-XVI ss., dgas.<br />
525. cixisZiris, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
526. cixisZiris, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />
527. qandas RvTismSoblis, agebulia 1472 w., dgas.<br />
528. qsovrisis wm.mariamis, restavr. XIX s., naxevrad dangreulia.<br />
ninowmindis raioni<br />
529. asparas, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
530. ganZas wm. karapetis, agebulia 1850 w., dgas.<br />
531. ganZas „sari Jam~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
532. ganZas „flaw Jam~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
533. Torias RvTismSoblis (<strong>somx</strong>ur-kaTolikuri), restavr.<br />
1905 w., dgas.<br />
534. xojabekis wm. sargisis, agebulia XIX s., restavr.<br />
1882 w., dgas.<br />
535. xojabekis maturi „yaraCa”, restavr. 1985 w., dgas.<br />
536. heStias RvTismSoblis (<strong>somx</strong>ur-kaTolikuri), agebulia<br />
1856 w., dgas.<br />
537. yaurmas RvTismSoblis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />
538. Rulalisis RvTismSoblis (ganmanaTleblis), agebulia<br />
XI-X<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
539. didi aragialis wm. jvris (xaC), agebulia XIX s.,<br />
dgas.<br />
540. didi aragialis „weruni~, agebulia X<strong>II</strong>I s., dangreulia.<br />
541. didi gionduris RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />
restavr. 1868 w., dgas.<br />
542. didi xanaCalis RvTismSoblis, agebulia XIX s., pirvel<br />
naxevarSi., naxevrad dangreulia.<br />
543. namzaras wm. ganmanaTleblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
544. jigraSenis mTavarangelozis, agebulia XIX s., dgas.<br />
545. jigraSenis „pikaSen~ soflis eklesia, agebulia X<strong>II</strong>I<br />
s., naxevrad dangreulia.<br />
546. saTxes, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
547. saTxes wm. didi nersesis, restavr. 1869 w. da 1994<br />
w., dgas.<br />
548. saRamos eklesia, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
549. saRamos eklesia, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />
550. saRamos eklesia, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />
551. spasovkas, agebulia X-XI ss., . dangreulia.<br />
552. vladimrovkas, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />
553. tambovkas, agebulia X<strong>II</strong>I s., Gganadgurebulia.<br />
554. tilifis wm. vardan mamikonianis, XIX s., dgas.<br />
555. ujmanas wm. hovhanesis-mkrtiC (<strong>somx</strong>ur-kaTolikuri),<br />
agebulia 1851 w., dgas.<br />
556. farvanas maturi, agebulia X<strong>II</strong>I s., dgas.<br />
557. fokas wm. ganmanaTleblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
558. patara aragialis wm. stefanozis agebulia 1862 w.,<br />
dgas.<br />
559. patara giunduras wm. RevondianT mRvdelebis, agebulia<br />
XIX s., dgas.<br />
560. patara xanaCalis wm. iakobis, agebulia 1875 w., dgas.<br />
561. orojalaris wm. iakobis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., da<br />
aSenda axlad XIX s-Si. dgas.<br />
sagarejos raioni<br />
562. kakabeTis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
563. yandauras wm. RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.
388 389<br />
564. yandauras wm.sargis, agebulia XIX s.<br />
565. yandauras `waRkavanq~ maturi, agebulia XV<strong>II</strong>I s., nax-<br />
qarelis raioni<br />
evrad dangreulia.<br />
582 a. atocis RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />
566. manavis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
583. dirbis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
567. manavis RvTismSoblis, agebulia XIX s., naxevrad dan-<br />
584. dirbis wm. Tovmas, XIX s., naxevrad dangreulia.<br />
greulia.<br />
585. ruisis RvTismSoblis, agebulia 1865 w., dgas.<br />
568. manavis maturi, agebulia XIX s., naxevrad dangreulia.<br />
569. manavis „Taraqi“ wm. giorgis, agebulia XIX s., nax-<br />
qalaqi foTi<br />
evrad dangreulia.<br />
570. ninowmindis, agebulia XIX s., pirveli naxevari<br />
daumTavrebelia.<br />
586. q. foTis wm. grigor ganmanaTleblis, agebulia 1869-<br />
1870 ww., restavr. 1911 w,.<br />
571. Cailuris RvTismSoblis (wm.giorgis), agebulia 849w.,<br />
restavr. 1893-94 ww., naxevrad dangreulia.<br />
qalaqi quTaisi<br />
572. sagarejos RvTismSoblis, agebulia XIX s. dasawyis-<br />
Si, daangries 1940-ian wlebSi.<br />
573. udabnos kldis daviT garejis, agebulia XIV s.,<br />
574. maturi, agebulia XIV-XV ss., dgas.<br />
587. q. quTaisis wm. RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />
588. q. quTaisis wm. giorgis, agebulia XIX s. dasawyisSi,<br />
restavr. 1844 w.,<br />
saCxeris raioni (arasworia saCxereTi)<br />
575. saCxeris RvTismSoblis, agebulia XIX s., 1991 w.<br />
miwisZvram daaziana.<br />
siRnaRis raioni<br />
576. anagis wm. giorgis, agebulia XIX s. dasawyisSi., dgas.<br />
577. na<strong>somx</strong>aris RvTismSoblis, agebulia XIX s. dasawyis-<br />
Si.<br />
578. nukrianis wm. sargisis, agebulia 1872-74 ww., dgas.<br />
579. zanaanis RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />
580. q. siRnaRis wm. giorgis, agebulia 1793 w., restavr.<br />
XIX s., dgas.<br />
581. q. siRnaRis wm. karapetis, agebulia XIX s., restavr.<br />
1847 -1849 ww., daangries 1930-ian wlebSi.<br />
582. q. siRnaRis RvTismSoblis sasaflaos eklesia, agebulia<br />
XIX s., dgas.<br />
onis raioni<br />
589. onis RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />
goris raioni<br />
590. atenis wm. sionis, agebulia V<strong>II</strong> s. (arqiteqtori<br />
Todosaki).<br />
591. axris RvTismSoblis, agebulia XIX s., dangreulia.<br />
592. berbukis wm. mTavarangelozis, agebulia 1882-1896 w.,<br />
dgas.<br />
593. q. goris RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong> s., dangreulia.<br />
594. q. goris RvTismSoblis (mcire), daangries XX s 30ian<br />
wlebSi.<br />
595. q. goris wm. stefanozis (aSenebulia Zvelad), 1661 w.<br />
restavr. 1898 w., daingra 1920 wlis miwisZvris dros.<br />
596. q. goris wm. stefanozis, (aSenebulia qviT) agebulia<br />
1708 w., restavr. 1857 w., dangreulia.
390 391<br />
597. q. goris wm. grigor ganmanaTleblis, restavr. XIX s.,<br />
dangreulia.<br />
598. q. goris wm. Tovmasis, restavr. XIX s., daangries.<br />
599. q. goris wm. hambarZumis, agebulia 1790-95 ww.,<br />
600. q. goris RvTismSoblis sasaflaos eklesia, naxevrad<br />
dangreulia.<br />
600a. gorijvris zalapis eklesia, agebulia 1491 w.,<br />
naxevrad dangreulia.<br />
601. zerdis RvTismSoblis, agebulia XIX s. Bbolos.,<br />
Ddgas.<br />
602. karaleTis wm. stefanozis, agebulia XIX s., dgas.<br />
602.a. karaleTis wm. RvTismSoblis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong><br />
ss., dangreulia.<br />
603. Zeveras RvTismSoblis, restavr. XIX s., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
604. xelTubnis RvTismSoblis, restavr. XX s., dasawyisSi.<br />
605. xelTubnis RvTismSoblis sasaflos eklesia, naxevrad<br />
danreulia.<br />
606. didi garejvris RvTismSoblis, agebulia 1887 w.,<br />
restavr. 1902 w., dgas.<br />
606.a. mejvrisxevis wm. sargisis, agebulia XV<strong>II</strong>I s.,<br />
restavr. 1853-1897 ww., dgas.<br />
607. nadarbazevis wm. jvris (xaC), restavr. XIX s., dgas.<br />
608. rexas wm. jvris (xaC), restavr. 1900 w., dgas.<br />
609. sveneTis, agebulia XIX s. bolos.<br />
610. tinisxidis RvTismSoblis, agebulia XIX s. dasawyis-<br />
Si., dgas.<br />
611. tirZnisis RvTismSoblis, restavr. XIX s., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
612. tyviavis wm. jvris (ZelWeSmariti), agebulia 1461<br />
w., restavr. 1899 w., dgas.<br />
613. ufliscixis wm. jvris, restavr. 1585 w., 1886-1895<br />
ww., dgas<br />
614.Uufliscixis RvTismSoblis.<br />
615. ufliscixis kldis, agebulia XIV-XV ss., dgas.<br />
616. patara garejvris RvTismSoblis, agebulia XIX s.<br />
,dgas.<br />
617. qvaxvrelis RvTismSoblis, agebulia XV-XVI ss.,<br />
dgas.<br />
618. qvaxvrelis wm. jvris, agebulia XIV-XV ss., dgas.<br />
619. qiwnisis RvTismSoblis (yovladwminda), agebulia<br />
1895 w., dgas.<br />
620. qsovrisis wm. grigor ganmanaTleblis, agebulia<br />
XIX s., dgas.<br />
afxazeTi.<br />
621, anuxvas (gudauTas raioni) RvTismSoblis, agebulia<br />
1898 w.,<br />
621. a. gagaris, agebulia 1995 w.,<br />
622. eSeras (soxumis raioni), agebulia XIX s., dasawyis-<br />
Si.<br />
623. leCkopis wm. ganmanaTleblis, agebulia 20-iani wlebis<br />
dasawyisSi.<br />
624. webeldas (gulrifSis raioni) yovladwmindas, agebulia<br />
1893 w., dgas.<br />
625. mwaras (gudauTias raioni)wm. karapetis, agebulia<br />
1885 w., daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />
626. zigardas (oCamCiris raioni) RvTismSoblis, agebulia<br />
XX s. dasawyisSi.<br />
627. fsircxas (gudauTis raioni) wm. iakobis, restavr.<br />
1885 w.,<br />
aWara<br />
628. q. baTumis wm. ganmanaTleblis, agebulia 1885 w.,<br />
dgas.<br />
629. q. baTumis (<strong>somx</strong>ur-kaTolikuri), agebulia XIX s.,
392 393<br />
samxreT oseTi.<br />
630. axalgoris RvTismSoblis, restavr. 1462 w. 1693 w.<br />
1897 w., dgas.<br />
631. axalgoris wm. kvirikes, agebulia XIX s., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
632. axalgoris wm. ganmanaTleblis, agebulia XIX s., naxevrad<br />
dangreulia.<br />
633. axalgoris wm. giorgis, restavr. XIX s.,<br />
634. axalgoris wm. marinosis, agebulia XIX s., dangreulia.<br />
635. axalgoris wm. miqael mTavarangelozis, agebulia XIX<br />
s., daangries.<br />
636. axalgoris maturi, agebulia XIX s. bolos. Nnaxevrad<br />
dangreulia.<br />
637. axalgoris cxinvalis RvTismSoblis, agebulia 1748<br />
w., dgas.<br />
638. axalgoris wm. hambarZumis, agebulia XIX s., dgas.<br />
ruka-cnobari momzadda da gamoica RAA-s xelSewyobiT. A<br />
awyo da gaaforma „siestam“. daibeWdaAARBEITSKREIS<br />
ARMENIEU ZURICH-is organizebiT da daxmarebiT.<br />
E erevani 1995weli».<br />
<strong>somx</strong>uridan qarTulad Targmna bondo arvelaZem.<br />
2006w.<br />
dasasruli<br />
dasasruli<br />
vfiqrobT, araqristianuli iqneba, qarTvelebma Tavi viqoT,<br />
magram, Tuki vinmes duniaze mezoblobis av-kargobisa rame<br />
gaegeba da afasebs mezoblobas da mezobels _ Wiris Semamsubuqebelsa<br />
da lxinis gamamravlebels, _ maTSi qarTvelic<br />
urevia. qarTvels uTqvams: „mezobelo karisao, naTeli xar<br />
Tvalisao“, xolo Tvalis naTels, cnobilia, adamiani Tvalis<br />
CiniviT ufrTxildeba.<br />
magram qarTvels isic uTqvams: „mokeTes pirSi uZraxe,<br />
mters-pirs ukano“. zogierT somex mecnierTa logikiT ki,<br />
Tu vinme qarTvelma xma aRimaRla yalbismqmnel, mtacebel Tu<br />
cilismwamebel „mecnierTa“ winaaRmdeg, igi Seuwynarebeli<br />
yofila. Tu qarTvelma mecnierma somexs pasuxi mosTxova:<br />
«ra sabuTiT isakuTreb qarTveli xalxis istorias da<br />
kulturaso, Turme, armenofobi yofila. saqarTvelos istoriis<br />
falsifikaciaze Tu Tvals davxuWav, es aris xalx-<br />
Ta Zmobis dacva. ai, ase calmxrivad da subieqturad gansjian<br />
saqarTvelos da <strong>somx</strong>eTis urTierTobis sakiTxebs bn<br />
muradiani (zemoT xsenebuli somexi daSnaki mecnieri-a.u.)<br />
da Zmani misni. barem aqve vityvi: interviuSi gaiJRera, TiTqos<br />
saqarTveloSi sistematurad qveyndeba armenofobiuri statiebi<br />
da Sromebi. xazgasmiT vambob, rom, iqneb, Seignos daSnakuri<br />
propagandiT mowamlulma zogierTma somexma mecnierma<br />
da Jurnalistma, rom saqarTveloSi araviTari armenofobiuri<br />
statiebi ar qveyndeba da arc anti<strong>somx</strong>uri propaganda<br />
mimdinareobs, piriqiT ki aris. Tu qveyndeba qarTvel<br />
mecnierTa Sromebi da statiebi, es aris pasuxebi zogierTi<br />
somexi mecnieris mier saqarTvelos istoriis, xuroTmoZRvrebis,<br />
ase gansajeT, teritoriis misakuTrebis, usafuZvlo misakuTrebis<br />
pretenziebis gamo. gana SeiZleba laparaki armenofobiaze<br />
saqarTveloSi, sadac saukuneebis ganmavlobaSi<br />
naxevar milionamde somexi cxovrobs. saqarTveloSi aris<br />
165 <strong>somx</strong>uri saSualo skola, baga-baRi, TbilisSi _ p. adami
394 395<br />
anis saxelobis saxelmwifo <strong>somx</strong>uri Teatri, saqarTvelos<br />
radioSi aris <strong>somx</strong>ur gadacemaTa redaqcia, <strong>somx</strong>ur enaze<br />
gamodis gazeTi „vrastani~, Tbilisis saxelmwifo universitetSi<br />
60 welze metia arsebobs armenologiis kaTedra,<br />
romlis gamge gardacvalebamde iyo profesori leon melqiseT-begi.<br />
XIX saukuneSi erevanSi iyo qarTuli marTmadidebluri<br />
eklesia. is ise daangries, rom misi arsebobis kvalsac ki<br />
ver mivageniT. saqarTveloSi armenofobiaze laparaki umadur<br />
adamianebs SeuZliaT mxolod» [25].<br />
rodesac vinmeofobiaze, genocidze, gvariWamiobasa Tu kulturis<br />
ZeglTa ganadgurebazea saubari, yvelaze utyuari sabuTi<br />
amisa aris realuri statistika. davsvaT SekiTxva: rogoria<br />
<strong>somx</strong>eTSi somex macxovrebelTa procentuli Semadgenloba?<br />
(ramdenadac CvenTvis cnobilia, 100%-s bevri aRara aklia<br />
ra!); sxva erovnebis moqalaqeebs TviTmyofadobis Senar-<br />
Cunebisa da ganviTarebis ra saSualebebi gaaCniaT, mag. skolebi,<br />
Teatrebi, gazeTebi, umaRlesi saswavlebebi da a.S.? ramdenadac<br />
CvenTvis cnobilia _ bevri veraferi!<br />
«es iyo am aTiode wlis winaT erTi qarTveli literatoris<br />
ojaxSi erevnidan Camosuli, maSinac da axlac, erTerTi<br />
iqauri Teatris direqtori, aslamaziani gavicani. man<br />
sufraze _ aramTvralma da ara sadRegrZelos Tqmisas, RimiliT<br />
da gulwrfeli toniT Tqva:<br />
- Õîðîøèé, äîáðûé Âû íàðîä, ãðóçèíû. Âîò âû òåðïèòå<br />
ó ñåáÿ ïîëìèëëèîíà àðìÿí, à ìû ... Â Åðåâàíå, â<br />
«Èíòóðèñòå» ðàáîòàë îäèí êàðñåëàäçå ... Âñåãî îäèí,<br />
åäèíñòâåííûé ãðóçèí âî âñåì ãîðîäå! Íî ïîêà ìû åãî<br />
íå âûòóðèëè, íèêàê íå ìîãëè óñïîêîèòñÿ.<br />
mxolod raRac arasrul 20 weliwadSi (1939-1958<br />
w.w.) marto TbilisSi Camosaxlda 25 800 somexi. Camosaxldnen<br />
ara mxolod loredan da alaverdidan _ erevnis<br />
axlomaxlo soflebidan da dabebidan, maT ki 250 km-iT<br />
moSorebul erevanSi, rogorc aslamaziani patiosnad gamotyda,<br />
erTi qarTvelic ar daayenes» [22].<br />
ai, sxva magaliTebi somexTa ciliswamebisa da qarTvelTa<br />
mimarT umadurobisa:<br />
«... „<strong>somx</strong>uri arqiteqturis kvlevis organizaciam~ (erevani)<br />
kvlav Semoutia qarTveli xalxis istorias da kulturas.<br />
adre Tu qarTuli istoriuli Zeglebis <strong>somx</strong>urad<br />
gamocxadebas jerdeboda, axla aqeT gvedaveba da saqarTveloSi<br />
<strong>somx</strong>uri civilizaciis ganadgurebas da eklesiebis misakuTrebas<br />
gvwamebs. es aTasi fuTi braldeba Tavmoyrilia krebul-<br />
Si „saqarTvelos saxelmwifo politika da <strong>somx</strong>uri kulturis<br />
Zeglebi~ (1988-1998), erevani, 1998. (<strong>somx</strong>ur enaze).<br />
masSi Sesulia saqarTvelos, kerZod, ufro metad TbilisSi<br />
mcxovreb `TviTmxilvel somexTa~ werilebi „<strong>somx</strong>uri~ eklesiebis<br />
Sesaxeb. es werilebi gamoqveynebulia erevnis <strong>somx</strong>ur<br />
da SedarebiT mcire rusul presaSi. mecnieruli pretenziebis<br />
mqone statiebic gvxvdeba. krebulis Semdgenelia da<br />
winasityvaoba ekuTvnis s. karapetians. es is karapetiania,<br />
1995 wels erevanSi <strong>somx</strong>ur enaze ruka-cnobari rom gamosca<br />
(<strong>somx</strong>uri eklesiebi saqarTveloSi), da, arc meti, arc<br />
naklebi, 650 <strong>somx</strong>uri eklesia „aRmoaCina~ saqarTveloSi.<br />
jer epigrafi rad Rirs _ „bedniereba ver gaucnobierebia<br />
im xalxs, visac civilizaciis damangreveli mezobeli ar<br />
hyavs~. es formula, Turme, Tavis droze gamoxatavda <strong>somx</strong>uri<br />
kulturis beds TurqeTisa da azerbaijanis teritoriaze.<br />
Cvens mizans scildeba am sami eris urTierTobis<br />
garkveva, magram erTs ki SevniSnav: tao-klarjeTSi erevnis<br />
gzirebi dadian da iq mcxovreb musulmanebs qrTamaven, Tan<br />
„moZRvraven~ uZvelesi taZrebi _ bana, xaxuli, parxali, oSki<br />
da sxva _ qarTuli ki ara, <strong>somx</strong>uriao.<br />
TurqeTisa da azerbaijanis „gamocdileba~ (brWyalebi<br />
Cvenia), Turme, qarTvelebs gadauRiaT: „didebulad iswavles<br />
da gadaiRes azerbaijanis gamocdileba qristianul<br />
saqarTveloSi. am qveyanaSi dRes anadgureben berZnul, rusul<br />
da germanul, gansakuTrebiT, <strong>somx</strong>ur civilizacias~ (gv. 7), _<br />
wers am civilizaciaTa „erTaderTi~ „gulSematkivari~ karapetiani.<br />
simarTles Tu vityviT, amas ciliswameba ki ara,
396 397<br />
dabezReba ufro hqvia, risi mizanicaa rusi, germaneli da<br />
berZeni xalxis gadakideba qarTvelebTan da maT Soris konfliqtis<br />
Camogdeba. am ankesze ar wamoegeba aravin, miT umetes,<br />
saqarTveloSi mcxovrebi rusi, radgan rusul civilizacias<br />
saqarTveloSi urigmarigod aravin Sexebia, maSinac ki, roca<br />
rusis saldaTebi 9 aprils Tu afxazeTis omSi mSvidobian<br />
qarTvel mosaxleobas ar indobdnen da xocavdnen.<br />
saqarTveloSi rusuli saSualo skola aris _ 214, saxelmwifo<br />
umaRles saswavleblebSi rusulad aris swavla _<br />
50 specialobaze, saqarTvelosa da TbilisSi mofenilia<br />
rusuli mwerlobisa da kulturis moRvaweTa Zeglebi –<br />
puSkinis, lermontovis, griboedovis, gorkis, maiakovskis, Caikovskis,<br />
anton rubenSteinis da sxvebis. Tbilisis quCebs<br />
amSvenebs tolstois, polonskis memorialuri dafebi. gulmodginedaa<br />
daculi da movlili griboedovis saflavi mTawmindaze.<br />
gamodis rusuli gazeTi _ 15, Jurnali _ 3, arsebobs<br />
– 3 rusuli Teatri; sistematurad midis rusuli<br />
gadacemebi saqarTvelos radio-televiziiT; gamomcemlobebi<br />
„merani~, „saqarTvelo~ da „samSoblo~ scems rusul wignebs,<br />
saqarTveloSi aris 9 rusuli moqmedi eklesia.<br />
axla vnaxoT, ra dReSia rusuli ena da civilizacia <strong>somx</strong>eTSi<br />
_ „<strong>somx</strong>uri enis dacvis saxelmwifo komisiam“ didi<br />
gamarjveba moi pova. wels <strong>somx</strong>eTSi ukanasknelad gamoica<br />
rusuli enis saxelmZRvaneloebi. dRes Tuki vinme gabedavs<br />
Tundac oficialur doneze rusulad xmis amoRebas, umal<br />
uceremoniod Caawyvetineben xmas.<br />
somexi bavSvebidan erTeulebiRa Tu swavloben rusul<br />
skolebSi, romelTa arseboba ukve aSkarad aRizianebs Sesabamis<br />
uwyebebs da, Tundac erT dRes wauRia wyals, maTze<br />
mzrunvelobas aravin iCens. rusuli humanitaruli universiteti<br />
erTaderTi umaRlesi rusulenovani saswavlebelia,<br />
romelsac kategoriulad ebrZana, saswavleblad miiRos mxolod<br />
rusi erovnebis abiturientebi da araviTar SemTxvevaSi<br />
_ somexi axalgazrdebi, romlebsac swavla-ganaTlebis<br />
miReba mxolod mSobliur enaze marTebT. <strong>somx</strong>uri enis<br />
dacvis saxelmwifo komisiam yovelgvari xmauris gareSe<br />
gaauqma dadgenileba, romlis safuZvelze Sereuli ojaxis<br />
bavSvebs unda eswavlaT mSoblebis mier aRniSnul enaze da,<br />
Sesabamisi gadawyvetilebiT maTac kategoriulad mosTxoves,<br />
bavSvebi mxolod <strong>somx</strong>ur skolebSi Seiyvanon, xolo<br />
rusul skolebs aseve kategoriuli miTiTeba miecaT, ar<br />
miiRon am kategoriis bavSvebi saswavleblad.<br />
rac Seexeba <strong>somx</strong>eTis saxelmwifo televiziis or arxs,<br />
iq praqtikulad aRaraferi darCa rusulenovani mayureblisTvis,<br />
yvela filmi dublirebulia <strong>somx</strong>ur enaze (gaz<br />
„TvalTai~, 1996, #32, 24-31 oqtomberi; isev ise Zveleburad?<br />
ara, uaresad!!!).<br />
erT yvelaze uZveles xalxs saqarTveloSi berZnebi warmoadgenen.<br />
maTi arseboba aq 28 saukunovan istorias iTvlis.<br />
am xnis ganmavlobaSi qarTuli miwa mSobliuri gaxda<br />
berZnebisaTvis. magram <strong>somx</strong>ebiviT pretenziebi ar gamoucxadebiaT<br />
masze da arc saqarTvelos istoriisa da kulturis<br />
miTviseba ucdiaT. isini mSvidobianad cxovroben qarTveli<br />
xalxis gverdiT dRemde. 1996 wels saqarTvelos ganaTlebis<br />
saministrom miiRo dadgenileba saSualo da umaRles<br />
saswavleblebSi erT-erT ucxo enad berZnulis SemoRebis<br />
Sesaxeb. daarsda saxelmwifo instituti_Zveli berZnuli<br />
enis_bizantiologiis da axali berZnuli enisa da filologiis.<br />
saqarTvelos radios <strong>II</strong> arxiT aris berZnul enaze gadacema.<br />
berZnul enaze gamodis sami gazeTi. Tbilisis universitetSi<br />
saqarTvelos berZnuli diasporis, berZeni axalgazrdebisaTvis<br />
gamoyofilia 14 adgili, raTa berZeni ymawvilebi<br />
daeuflon berZnul enasa da literaturas, Tesalonikis<br />
universitetSi swavlobs saqarTvelodan wargzavnili 9<br />
qarTveli studenti. 1998 wels 3-12 ivliss saqarTveloSi<br />
Catarda berZnuli kulturis dekada. am dReebSi axalcixis<br />
universitets saberZneTidan gadmoeca biblioTeka.<br />
axlaxan walkis raionis sofel avranolSi aSenda kidev<br />
erTi berZnuli eklesia wm. dimitris saxelze. saerTod ki<br />
saqarTveloSi 50 berZnuli eklesiaa, xolo soflebis pa
398 399<br />
tar-patara eklesiebs Tu CavTvliT, maTi ricxvi asamde<br />
gaizrdeba.<br />
saqarTvelos berZnuli federacia da sazogadoeba uaxloes<br />
momavalSi apirebs Seqmnas berZnuli gamomcemloba, stamba,<br />
berZnuli muzeumi, sainformacio saagento da a.S. (ix. „macne~,<br />
1998, agvisto, saxelmwifo kancelariis saerTaSoriso ganyofilebis<br />
organo, rus. enaze).<br />
s. karapetianis ZiriTadi braldeba mainc Semdegia: is SaviT<br />
TeTrze wers _ TiTqos <strong>somx</strong>ur kulturas spoben<br />
saqarTveloSi. rac gacamtverebas gadaurCa, qarTvelebi iTviseben:<br />
`danarCen civilizaciaTagan gansxvavebiT, <strong>somx</strong>uri kulturis<br />
Zeglebs uyureben, rogorc yvelaze saSiSs, im mizeziT,<br />
rom, Tu saqarTvelos regionSi (qarTli, kaxeTi, imereTi)<br />
<strong>somx</strong>ebi, sxva xalxTa msgavsad, iTvlebian araadgilobrivebad,<br />
mosulebad, samxreT saqarTveloSi <strong>somx</strong>ebi arian ZirZveli<br />
mcxovrebni, mkvidrni. amitom, ukanasknel 10 wels saqarTveloSi<br />
mimdinareobs <strong>somx</strong>uri istoriuli Zeglebis srulmasStabiani<br />
ganadgureba da miTviseba~ (gv.7) gv. 116. am amonaridSi<br />
ramdeni sityvac aris, imdeni sicruea» [25].<br />
«... movideT pirvel sityvas da vnaxoT, kidev ra braldebas,<br />
ufro sworad, ra ciliswamebas kadrulobs s. karapetiani:<br />
`Znelia, warmoidgino is samwuxaro faqti, rom <strong>somx</strong>uri<br />
Zeglebis ganadgureba saqarTveloSi uSualod xelmZRvanelobis<br />
monawileobiT, saxelmwifo da sasuliero meTaurebis<br />
Tvalwin mimdinareobs am „demokratiul respublika-<br />
Si~. SeiZleba iTqvas, ukeTes SemTxvevaSi es xdeba maTi gulgrilobis<br />
gamo. eduard SevardnaZe ar aris iseTi gulubryvilo,<br />
ar icodes, ra xdeba. igi gverdiT edga ilia <strong>II</strong>_s,<br />
romelmac akurTxa axali qarTuli eklesiis (igulisxmeba<br />
wm. samebis taZari-b.a.) safuZvlis Cayra~.<br />
jer imis Sesaxeb, rom saqarTvelos demokratiuli respublika<br />
ironiulad moixsena da brWyalebSi Casva. zogierT<br />
respublikasaviT qarTveli xalxisaTvis xonCiT ar miurTmeviaT<br />
Tavisufleba da demokratia. man sisxliT da brZoliT<br />
moipova igi da aravis aqvs ufleba, gaaqilikos igi da<br />
dacinviT moixsenios. aseve saqarTvelos kaTolikos-patriarqi<br />
ilia <strong>II</strong> aqtiurad iRwvis saqarTveloSi qarTvel da<br />
araqarTvel mcxovrebTa, da, maT Soris, <strong>somx</strong>ebTan, qristesmieri<br />
Zmoba-megobrobis gansamtkiceblad.<br />
TiTqmis naxevari milioni somexi arsad ise kargad ar<br />
grZnobs Tavs, arsad <strong>somx</strong>ur kulturas ar eqceva iseTi<br />
yuradReba, rogorc „<strong>somx</strong>uri civilizaciis damangrevel~<br />
saqarTveloSi. es faqti <strong>somx</strong>eTis prezidentma _ amJamad<br />
eqsprezidentma _ levon ter petrosianmac ki aRiara: „ra<br />
sirTuleebsac unda ganicdideT, modiT, viyoT gulaxdilni.<br />
damisaxeleT msoflioSi Tundac erTi saxelmwifo, iqneba<br />
es amerikis SeerTebuli Statebi, sadac milioni somexi<br />
cxovrobs, safrangeTi, iq mcxovrebi 400 aTasi somexiT, siria,<br />
irani, erayi, libani, argentina an, Tundac, ruseTi, Sua azia...<br />
damisaxeleT saqarTvelos msgavsi sxva qveyana, sadac somex<br />
Tems hqondes orasze meti <strong>somx</strong>uri skola da, kidev erTxel<br />
vimeoreb, <strong>somx</strong>uri eklesiebi, Teatri, gazeTi, hyavdes deputatebi.<br />
aseTi qveyana ar arsebobs. qarTuli kulturis, mecnierebis<br />
ganviTarebis paralelurad ganviTardeba da ayvavdeba<br />
saqarTveloSi mcxovreb somexTa kulturuli da samecniero<br />
cxovrebac. qarTuli eklesiis ayvavebis paralelurad<br />
<strong>somx</strong>uri eklesia ayvavdeba. me mwams, qarTveli xalxi erTxel<br />
kidev da samudamod daadga demokratiis, Tavisuflebis,<br />
erTobis gzas da aRar gadauxvevs~ (levon ter-petrosianis<br />
sityva 4 ianvars Tbilisis operisa da baletis TeatrSi<br />
<strong>somx</strong>uri sazogadoebis warmomadgenlebTan Sexvedraze gaz.<br />
„saqarTvelos respublika~, 1996, #110, 7 ivnisi). diax, im<br />
dros, roca saqarTveloSi moqmed <strong>somx</strong>ur eklesiebSi mrevlis<br />
teva ar aris, indoeTSi, amerikaSi, indoneziaSi, honkongSi,<br />
singapurSi da sxvagan <strong>somx</strong>ur eklesiebs mrevli ar hyavs da<br />
daxurvis pirasaa (gaz. `golos armenii~ 1996 w. 13 ivnisi.<br />
„eklesiebi carieldebian~).<br />
is ki, TiTqos sam aTeulze meti <strong>somx</strong>uri eklesia<br />
„gaqarTulda~, ar aris marTali. ki ar gaqarTulda, aramed<br />
am eklesiebis umetesoba iyo qarTuli, qarTvelTa Znelbe
400 401<br />
dobiT isargebles <strong>somx</strong>ebma da sxvadasxva dros, arcTu<br />
sakadrisi xerxebiT, miisakuTres. miTvisebis erT-erTi xerxi<br />
iyo, rom guSindeli mosuli <strong>somx</strong>ebi mtrisgan gaveranebul<br />
Zvel qarTul eklesias daepatronebodnen, jer mis<br />
qarTulobis damadasturebel niSnebs mospobdnen da <strong>somx</strong>ur<br />
stilze gadaakeTebdnen: sakurTxevels aamaRlebdnen, sanaTlavs<br />
CrdiloeT mxares gadaitandnen da a.S. Semdeg <strong>somx</strong>is<br />
sasuliero pirebs eklesia <strong>somx</strong>ur eklesiaTa siis davTar-<br />
Si SehqondaT, rogorc <strong>somx</strong>uri eklesia, misi qarTuli warmomavlobis<br />
aRniSvnis gareSe. gamonaklisi SeiZleba iyo, magram<br />
ar Semxvedria. amitom <strong>somx</strong>uri eparqiis saklesio, saarqivo<br />
sabuTebi, Tqven ase amayad rom uTiTebT da afrialebT,<br />
b-no s. karapetiano, imTaviTve nayalbevia da mecnierul ndobas<br />
ar imsaxurebs. ama Tu im <strong>somx</strong>urad qceuli qarTuli eklesiis<br />
istoriis Sesaxeb xelovnuri dumili swored misi<br />
qarTulobis maniSnebelia. dRes ki dadga dro samarTlianobis<br />
aRdgenis, qarTvelma xalxma Tavisi sakuTari eklesiebi daibruna,<br />
kapitaluri rekonstruqcia gaukeTa da qarTuli marTlmadidebluri<br />
wirva-locva aRadgina.<br />
s. karapetiano, Tqven erTgvari siamayiT aRniSnavT, „<strong>somx</strong>uri<br />
arqiteqturis kvlevis organizacia~ warmatebiT aRnusxavs<br />
da ikvlevs ukrainaSi, indoeTsa da sxva qveynebSi<br />
arsebul <strong>somx</strong>uri xuroTmoZRvrebis Zeglebso. maTgan TanagrZnoba<br />
ar gakliaT, s. karapetiano! aba, erTi sinjeT da<br />
xsenebul saxelmwifoebs usafuZvlo teritoriuli pretenziebi<br />
wauyeneT, rac ase gCveviaT, an romelime, Tundac, mcirexarisxovani<br />
maTi Zegli miisakuTreT, rogorc saqarTvelos<br />
mimarT sCadixarT Tqven da zogierTi sxva somexi mecnieri,<br />
da mere naxavT, ra megobrul TanagrZnobas da mxardaWeras<br />
miiRebT maTgan.<br />
didi somexi poeti ovanes Tumaniani Tavis xalxs moZRvravda<br />
_ „qarTvelebi kavkasiaSi mudam pirvelebi iyvnen politikur<br />
da sazogadoebriv brZolaSi... Tu Tvals gadavavlebT<br />
msoflios xalxTa mezoblur urTierTobebs, ueWve-<br />
lad dameTanxmebiT, qarTvelebi, rogorc mezoblebi, erT-erTi<br />
saukeTesoebi arian~.<br />
samwuxarod, s. karapetiani qarTveli xalxis am keTilSobilebas<br />
an ver xedavs, an mainc Cirqs scxebs. mas hgonia,<br />
qarTvelTa damcirebiT Tavis xalxs pativs da didebas moutans.<br />
scdeba, mwared scdeba karapetiani. davesesxoT isev<br />
ovanes Tumanians: „is somexi moRvawe, romelic ar daicavs<br />
somexs da <strong>somx</strong>eTs, araferi esmis qarTveli xalxis da misi<br />
istoriuli gzis~.<br />
vfiqrob, am gzidan gadaxveva qarTveli da somexi xalxis<br />
Zmobis Ralatia, Ralati ki aravis epatieba, vinc ar unda<br />
iyos igi. piruTvneli msajuli-istoria umkacres ganaCens<br />
gamoutans mas» [25].<br />
«1881 wels TbilisSi ruseTis imperiis siZveleTmcodneTa<br />
V yrilobaze cnobil peterburgel aRmosavleTmcodnes,<br />
profesor d. xvolsons Tavis misasalmebel sityvaSi uTqvams:<br />
„me bednieri var, rom vimyofebi <strong>somx</strong>eTis dedaqalaq<br />
tfilisSio~. sxdomas eswrebodnen da es sityvebi TavianTi<br />
yuriT moismines akaki wereTelma da sxva moRvaweebma. xvolsonis<br />
sityvebi ar iyo SemTxveviT wamosrolili.<br />
somexTa garkveuli wreebi mTels msoflioSi gahkiodnen<br />
_ saqarTvelo, tfilisi, yovelTvis <strong>somx</strong>eTis nawili iyo da<br />
Tavis kanonier patrons unda daubrundeso. aseve STaagones<br />
d. xvolsonsac.<br />
aseT viTarebaSi ilia WavWavaZe iZulebuli gaxda, daewera<br />
„somexTa mecnierni da qvaTa RaRadisi~ (SemoklebiT<br />
„qvaTa RaRadi~ uwodes), romelSic sastikad amxila somex-<br />
Ta garkveuli wreebis antiqarTuli, saqarTveloSi qarTveli<br />
eris sasicocxlo interesebis fexqveS gasaTelad mimarTuli<br />
gamoxdomebi. ilia, akaki da maTi TanamebrZolebi<br />
moqmedebdnen principiT: `samSoblos arvis wavarTmevT, Cvenc<br />
nurvin Segvecileba~.<br />
iliasa da akakis umcrosi Tanamedrove revaz gabaSvilic<br />
aRniSnavda: „<strong>somx</strong>oba aSkara mtrul ganwyobilebas iCenda<br />
yvelafer qarTulisadmi saqarTvelos dedaqalaqSi~. „ra
402 403<br />
kiTxva unda, rom yvela rusi da somexi saqarTvelos damoukideblobisa<br />
ki ara, arsebobis winaaRmdegic iyo im xanebSi~ [21].<br />
Cvenc ilias, akakisa da vaJas gzas gvinda mivdioT: sxvisi<br />
ara gvinda ra, magram Cvensasac nebiT ar davTmobT. am mamuliSvilTa<br />
Tviseba piruTvneloba, mkacri mxileba, moswrebuli,<br />
rig SemTxvevaSi – mware sityva da SeZaxili iyo, magram,<br />
somex moRvaweTagan gansxvavebiT, arasdros maT gamonaTqvamsa<br />
Tu azrSi somexTa mimarT mtroba ar ido.<br />
« ...„qarTul wignSi~ (gazeTi gamodioda saqarTvelos<br />
erovnul biblioTekaSi, romelSic gakenwvliT axsenebdnen<br />
ilias, akakis da sxva qarTvelTaTvis saTayvanebel pirovnebebs<br />
maSin, rodesac xotba_didebas asxamdnen qarTvelTa Tavlafisdamsxmel<br />
grigol arwruns da sxvebs) gamoqveynebul „arwrunis<br />
aRsasrulSi“, kamaTis sagnis da mizezis gareSe,<br />
calmxrivad, tendenciurad, akakis utaqtobaze usafuZvlo<br />
miTiTebiT aris gaSuqebuli akaki wereTelsa da grigol<br />
arwruns Soris kamaTis finali. kamaTis mizezi iyo is, rom<br />
arwrunma gamosca <strong>somx</strong>eTis ruka, sadac qarTuli teritoriebic<br />
iyo Setanili goris mazris CaTvliT. amis Sesaxeb,<br />
mkacri sayveduris Sedegad gaficxebulma arwrunma akakis<br />
miaxala: „Sen ra gesmis, mTeli <strong>somx</strong>eTis sve-bedi am kiserze<br />
mawevso“, razec enamoswrebulma akakim misTvis Cveuli oxunjobiT<br />
upasuxa: -„mjera, batono, <strong>somx</strong>eTi kiserze da ararati<br />
zurgze gadgia, meti raRa ginda, bednieri yofilxaro“,<br />
rac arwrunma Tavis kuzze dacinvad miiRo da ganawyenda.»<br />
[15].<br />
akaki wereTeli werilSi _ „Cemi aRsareba” _ werda:<br />
«dRes saqarTvelo dacemulia. adre 15 saukunis ganmavlobaSi<br />
igeriebda Semoseul mters, Tumca damcirda, dapataravda,<br />
magram, rogorc rkina cecxlSi, ise ki gafoladda da<br />
saSviliSvilod andazac dagvigdo: „Wirsa Sina gamagreba ise<br />
unda, viT qviTkirsao“ da „sjobs sicocxlesa naZraxsa<br />
sikvdili saxelovanio“ gadmogvca rusTvelis piriT. am<br />
ukanasknelma saukunem, romelic sul sxvagvar politikas<br />
daadga, sulic Seuborka qarTvelobas da xorcic; xorcielad<br />
viTom mSvidoba mianiWa, magram yovelgvari misi moqmedeba,<br />
yoveli nabijis gadadgma mimarTuli iyo, rom suli gaexrwna,<br />
moekla da kidevac miaRwia mizans. vimeoreb, rom dRevandeli<br />
qarTvelebi suliTac SebRaluli varT da xorciTac da<br />
SegviZlia, Cvens naSiers is gadavceT, vuanderZoT, rasac dRes<br />
zaris xmiT imereTSi imRerian: „vaime, dedav, meSinia, ver mivbedav<br />
karamdio“.<br />
saqarTvelo rom am yofaSi Cavardnili naxes misma mezoblebma,<br />
imaT, visac winaT Tavi qarTvelebad mohqondaT,<br />
didi xnis gulSi nadeb survils, rom aoxrebul saqarTveloze<br />
Tavisi aayvavon, dro moupoves da kidec Seudgnen ganzraxulis<br />
sisruleSi moyvanas. mas Semdeg ZalaT far-xmali davarda<br />
da misi adgili fulma daiWira, qarTveli daZabunda<br />
da somexi ki gaZlierda _ somexi fuls agrovebs, rogorc<br />
yovlisSemZlebel Zalas, da qarTvels ki mitom unda, rom<br />
daxarjos!.. iqeifos!...<br />
rac Seexeba Cvens mezoblebs, Cven maTi winaaRmdegi arc<br />
vyofilvarT da arc viqnebiT! Tuki raime simarTle uWiravT<br />
xelSi, Cven ar vuSliT eZion, magram Tavisa. Sin ki „Seni svi<br />
da Seni Wame, Cemsas jvari damiwereo“, tyvila ki ar aris<br />
naTqvami. imisi Tqma, rom Sen nuRa iqnebi da me viyoo, ar aris<br />
kanonieri!... da is qarTvelic, romelic ityvis: „sulerTia<br />
vinc unda idges qarTvelebis magier Cven miwa-wyalzeo“, Semcdaria<br />
da misi ayola ar gvargia. „sityva sxva aris, saqme<br />
sul sxvaa, sxva udevT gulSi maT dafaruli, xrikia mxolod<br />
politikuri _ Zmoba, erToba da siyvaruli~».<br />
akakidan asi wlis Semdeg <strong>somx</strong>ebi kvlav gvedavebian qarTul<br />
miwas, eklesiebs, qarTul-<strong>somx</strong>ur urTierTobebSi mravali<br />
problema kvlav dRis wesrigSi rCeba. «somex „mecnierTa“<br />
kvlevis „brwyinvale“ Sedegebi gascda „laboratoriis Car-<br />
Coebs“ da cxovrebis ferxulSi Caeba. javaxeTis teritoriaze<br />
Seqmnili daSnakuri partiebi „javaxqi“ da „daSnakcuTiuni~<br />
(yofili „ierqi“) Riad gamodian javaxeTis avtonomiis<br />
da Semdgom am nawilis <strong>somx</strong>eTTan SeerTebisaTvis» [15]. am<br />
moRvaweebs unda vuTxraT: «Tqveni gza ar aris akaki wereT
404 405<br />
lis da ovanes Tumanianis gza. amitom SegaxsenebT, rom, vinc<br />
gamoyenebuli gamoyenebuli Sromebi<br />
Sromebi<br />
maT anderZs uRalatebs, vinc qarTveli da somexi xalxebis<br />
Zmobas Cirqs moscxebs da SebRalavs, mas Cveni brZeni xalxi<br />
[1]. Tbilisis <strong>II</strong> saerTaSoriso simpoziumi „qristianoba<br />
da piruTvneli istoria ganaCens gamoutans. amitom aseT<br />
Cvens cxovrebaSi: warsuli, awmyo, momavali“, 2005 wlis<br />
„ocnebas~ Tavi daanebeT da gaagrZeleT ovanes Tumanianis<br />
24-26 noemberi.<br />
naTeli gza» [25].<br />
[2]. b. arvelaZe – „<strong>somx</strong>uri YTu qarTuli eklesiebi“,<br />
somexo somexo somexo somexo somexo xalxo, xalxo, xalxo, xalxo, xalxo, keTilmezoblobas<br />
keTilmezoblobas<br />
keTilmezoblobas<br />
keTilmezoblobas<br />
keTilmezoblobas<br />
Tbilisi 1996 w.<br />
alternativa alternativa alternativa alternativa alternativa ara ara ara ara ara aqvs! aqvs! aqvs!<br />
aqvs! aqvs!<br />
[3]. i. WavWavaZe „qvaTa RaRadi“, 1899 w.<br />
[4]. m. TamaraSvili _ „pasuxad <strong>somx</strong>is mwerlebs“, 1904 w.<br />
[5]. z. WiWinaZe – „abati petre xarisWiraSvili“.<br />
[6]. mTavarepiskoposi anania jafariZe – „qarTl-kaxeTi,<br />
qarTvelTa ga<strong>somx</strong>eba“, 1999 w.<br />
[7]. S. lomsaZe _ „gviani Suasaukuneebis saqarTvelos<br />
istoriidan“. 1979 w.<br />
[8]. S. lomsaZe _ „samcxe-javaxeTi“, 1975 w.<br />
[9]. m. TamaraSvili _ „istoria kaTolikobisa qarTvelTa<br />
Soris“, 1902 w.<br />
[10]. ev. nikolaZe _ saqarTvelos eklesiis istoria, 1918w.<br />
[11]. g. maisuraZe _ „qarTvel da somex xalxebis urTier-<br />
Toba<br />
X<strong>II</strong>I_XV<strong>II</strong>I saukuneebSi“, gam. „mecniereba“, Tbilisi, 1982<br />
w.<br />
[12]. a. abdalaZe „kvlav qarTvel grigorianTa Sesaxeb“,<br />
„saxalxo ganaTleba“, 2 agvisto, 1990 w.<br />
[13]. g. klarji – „<strong>somx</strong>ebis Semosevebi saqarTveloSi“,<br />
gaz. `jorjian taimsi“, 2003 w., ivnis-ivlisi;<br />
[14]. q. soxaZe _ „„qvaTa RaRadis“ epoqamde da Semdgom“,<br />
`mnaTobi“, 2001 w., #5-6<br />
[15]. d. kananeli _ „literaturul-istoriuli kompozicia“,<br />
Tbilisi, 2003 w.<br />
[16]. g. maisuraZe _ „saqarTvelos <strong>somx</strong>uri mosaxleobis<br />
sakiTxebi“, gam. „mecniereba“, 1999 w.<br />
[17]. g. maisuraZe _ `narkvevebi saqarTvelosa da <strong>somx</strong>eTis<br />
urTierTobis istoriidan IV-X<strong>II</strong> ss-Si“, gam. „mecniereba“,<br />
2002 w.
406 407<br />
[18]. a. jorjaZe – „samSoblo da mamuliSviloba“.<br />
[19]. nikoloz durnovi _ „qarTuli eklesiis bedi“. (Targ-<br />
sarCevi<br />
sarCevi<br />
mani mogvyavs d. kananelis zemoT dasaxelebuli<br />
wignidan).<br />
rogor wavikiTxoT wigni.......................................................... 3<br />
[20]. vasili veliCko – „kavkasia“. (Targmani mogvyavs d.<br />
winasityvaoba winasityvaoba ....................................................................................... 5<br />
kananelis zemoT dasaxelebuli wignidan).<br />
<strong>somx</strong>eTi _ mteri Tu moyvare? ............................................... 5<br />
[21]. g. klarji _ „<strong>somx</strong>ebis Semosevebi saqarTveloSi“,<br />
„<strong>somx</strong>uri saqme” .............................................................................. 5<br />
„jorjian taimsi“ (26.06-02.07).<br />
keTilmezoblobas alternativa ara aqvs! ....................... 10<br />
[22]. i. axuaSvili muxaTeli – „axali qvaTa RaRadi anu<br />
varT Tu ara mdgmurebi“, Tbilisi 2005 w.<br />
[23]. a. ToTaZe _ „somexi vai-mecnierebis antiqarTuli<br />
Tavi Tavi I I _ _ <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi 650 650 eklesias eklesias iCemeben<br />
iCemeben<br />
isteria“, Tbilisis universitetis gamomcemloba, Tbili-<br />
saqarTveloSi saqarTveloSi ............................................................. 16<br />
si, 2005 w.<br />
[24]. b. arvelaZe _ „vin amokawra freskebs Tvalebi... “,<br />
Tavi Tavi <strong>II</strong> <strong>II</strong> _ _ rogor rogor da da ratom ratom itacebdnen itacebdnen itacebdnen da<br />
da<br />
gaz. „saqarTvelos respublika“, 2006w. Tebervali, #37.<br />
itaceben itaceben <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi qarTul<br />
qarTul<br />
[25]. b. arvelaZe _ „qvani kvlav RaRadeben“, Tbilisi, 2004w.<br />
marTlmadideblur marTlmadideblur taZrebs taZrebs ............................. 35<br />
[26]. g. maisuraZe _ „saqarTvelos <strong>somx</strong>uri mosaxleobis<br />
1. Sesavali.......................................................................................... 35<br />
istoriis sakiTxebi (IV-XV<strong>II</strong>I ss)“, wigni <strong>II</strong>, seriidan<br />
2. istoriis gayalbeba <strong>somx</strong>urad ........................................ 37<br />
_ „amierkavkasiis istoriis problemebi“, Tbilisi, „mec-<br />
3. qarTul taZarTa dataceba <strong>somx</strong>urad .......................... 57<br />
niereba“, 1999 w.<br />
4. somexTa mamxilebeli publikaciebi .............................. 60<br />
[27] mariam niauri _ „iveriis gabrwyineba“ 2003 w. #1<br />
5. Cven ra gvemarTeba, rogor vepyrobiT sakuTar<br />
(44)<br />
istorias? ..................................................................................... 98<br />
[28] mariam niauri _ „iveriis gabrwyineba“ 2006 w. #1<br />
6. damatebiTi masala me-4 qveTavisadmi ........................... 107<br />
(49)<br />
Tavi Tavi <strong>II</strong>I <strong>II</strong>I _ _ rodis rodis gadmosaxldnen gadmosaxldnen gadmosaxldnen <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi<br />
<strong>somx</strong>ebi<br />
[29] z. WiWinaZe _ „qarTveli grigorianebi“, Tbilisi, 1906<br />
saqarTveloSi saqarTveloSi ......................................................... ......................................................... 124<br />
w.<br />
1. <strong>somx</strong>eTis istoriis „cru farSevangebi” .................... 124<br />
2. somexTa saqarTveloSi gadmosaxlebis istoriuli<br />
wanamZRvrebi .................................................................................. 134<br />
3. „mefe erekles droSia...” ..................................................... 153<br />
4. ruseTis politika saqarTveloSi. paskeviCebi,<br />
bebuTovebi _ qarTvelTa genocidis Semoqmedni ..... 162<br />
5. amgvarad... ........................................................................................ 170<br />
Tavi Tavi IV IV _ _ qarTvel qarTvel grigorianTa grigorianTa problema problema..............<br />
problema .............. 173<br />
1. Sesavali.......................................................................................... 173
408<br />
2. qarTvelTa gaTaTreba da gafrangeba, rogorc<br />
ga<strong>somx</strong>ebis xelSemwyobi procesi ...................................... 174<br />
3. qarTvelTa ga<strong>somx</strong>eba .............................................................. 185<br />
4. „ruseTs Tavisi samxreTis sazRvarTan „erTguli<br />
ZaRlis” dabma sWirdeboda”............................................... 204<br />
5. somexTa umravlesobas qarTveli grigorianebi<br />
Seadgendnen..................................................................................... 209<br />
6. qarTuli enis devna da qarTvelTa „ganTviseba” .. 216<br />
7. somexTa mamxilebeli publikaciebi .............................. 225<br />
8. xandaxan <strong>somx</strong>ebs rusebic ubrazdebodnen................. 255<br />
9. „usircxvilos Tu ar arcxven, baZviT morcxvic<br />
gaurcxvdebis” ............................................................................. 279<br />
Tavi Tavi V V _ _ daSnakebi daSnakebi da da neodaSnakebi neodaSnakebi ..............................<br />
.............................. .............................. 285<br />
1. daSnakebis memkvidre neodaSnakebis ZiriTadi samizne<br />
javaxeTia ........................................................................................ 285<br />
2. daSnakebis omi saqarTvelos winaaRmdeg .................... 295<br />
3. neodaSnakebi, anu _ Cveni drois daSnakebi ................ 306<br />
Tavi Tavi VI VI _ _ _ somexTa somexTa sarwmunoebisaTvis<br />
sarwmunoebisaTvis sarwmunoebisaTvis ...................... ...................... 311<br />
1. Seagonebdnen somexTa............................................................... 311<br />
2. petrosianni da ara grigorianni .................................... 312<br />
3. somexTa swavlebis mxileba ............................................... 315<br />
4. istoriani da azmani SaravandedTani .......................... 338<br />
5. cecxlTan TamaSi ....................................................................... 348<br />
Tavi Tavi V<strong>II</strong> V<strong>II</strong> _ _ _ ruka-cnobari ruka-cnobari . .................................................... 354<br />
1. Sesavali.......................................................................................... 354<br />
2. qarTuli eklesiebis misakuTreba grZeldeba... ...... 355<br />
3. samvel karapetiani _ „<strong>somx</strong>uri eklesiebi<br />
saqarTveloSi”.................................................................................... 358<br />
dasasruli<br />
dasasruli............................................................................................<br />
dasasruli<br />
dasasruli ............................................................................................ 393<br />
gamoyenebuli gamoyenebuli Sromebi Sromebi Sromebi..................................................................<br />
Sromebi Sromebi .................................................................. 405