25.09.2013 Views

Zigni somx-qart.urt.-II gamocema_1.pmd

Zigni somx-qart.urt.-II gamocema_1.pmd

Zigni somx-qart.urt.-II gamocema_1.pmd

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

wm. wm. mefe mefe daviT daviT aRmaSeneblis aRmaSeneblis saxelobis<br />

saxelobis<br />

marTlmadidebeli marTlmadidebeli mrevlis mrevlis mrevlis kavSiri<br />

kavSiri<br />

<strong>somx</strong>eTi <strong>somx</strong>eTi _<br />

_<br />

mteri mteri Tu Tu moyvare?<br />

moyvare?<br />

anu<br />

anu<br />

ratom ratom iCemeben iCemeben <strong>somx</strong>ebi<br />

<strong>somx</strong>ebi<br />

650 650 eklesias<br />

eklesias<br />

Tbilisi<br />

Tbilisi<br />

2006 2006<br />

2006<br />

1


2 3<br />

wignSi ganxilulia qarTul-<strong>somx</strong>uri urTierTobis ZiriTadi<br />

sakiTxebi: somexTa saqarTveloSi gadmosaxlebis (Tavi <strong>II</strong>I), qarTvel<br />

grigorianTa – qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis (Tavi IV), marTlmadidebluri<br />

taZrebis mitacebis (Tavi <strong>II</strong>), somexTa sarwmunoebis (Tavi VI), aseve,<br />

sxva mniSvnelovani sakiTxebi. dasaxelebul Tavebs prologis magier<br />

(Tavi I) warvumZRvareT 2005 wlis noemberSi TbilisSi Catarebuli<br />

saerTaSoriso simpoziumis masalebi. am simpoziumze warmodgenili<br />

b-n l. isaxanianis moxseneba, faqtobrivad, iyo <strong>somx</strong>eTis eklesiis<br />

gancxadeba-moTxovna, rom saqarTvelos eklesiam unda gamoiCinos<br />

keTili neba da Tavis teritoriaze arsebuli 600-ze meti „<strong>somx</strong>uri”<br />

eklesia-nageboba „daubrunos“ <strong>somx</strong>eTis eklesias.<br />

mravali TvalsazrisiT mizanSewonilad miviCnieT, gamogveqveynebina<br />

Cvens wignSi aSkara provokaciuli xasiaTisa da politikuri<br />

datvirTvis mqone ruka-cnobari (Tavi V<strong>II</strong>), romelic daibeWda ciurixSi<br />

da 1995 wels gamoica erevanSi, da romlis mixedviTac, somexTa<br />

mtkicebiT, saqarTvelos teritoriaze 650-ze meti <strong>somx</strong>uri saeklesio<br />

nagebobaa ganTavsebuli.<br />

wignSi mxilebulia somexTa antiqarTuli zraxvebi. dasabuTebulia<br />

somexTa gancxadebebisa da qarTvelTa mimarT pretenziebis usafuZvloba,<br />

aramecnieruloba da politikuri mizanSeuwonloba. qarTvelma xalxma<br />

unda gaisigrZeganos safrTxis realoba da, erTi mxriv, ar dauSvas<br />

saqarTvelos daqucmacebis Semdgomi etapi, xolo, meore mxriv, unda<br />

iRvawos ori xalxis megobruli damokidebulebisa da ori qveynis<br />

keTilmezobluri Tanaarsebobis damkvidrebisaTvis.<br />

wignze muSaobdnen: a. ungiaZe<br />

m. beriZe<br />

masala gamosacemad moamzada: a. ungiaZem<br />

gaformeba: a. ungiaZisa<br />

teqnikuri daxmareba: z. noniaSvilisa<br />

redaqtorebi: nino belTaZe da gulia CxaiZe<br />

ISBN 99940-53-06-X<br />

rogor rogor rogor rogor rogor wavikiTxoT wavikiTxoT wavikiTxoT wavikiTxoT wavikiTxoT wigni wigni wigni wigni wigni<br />

wigni Sedgeba ramdenime Tavisagan, romlebic erTmaneTTan<br />

Sinaarsobrivad mWidrod aris dakavSirebuli, magram<br />

damoukidebladac SeiZleba iqnes wakiTxuli. rogorc<br />

mogaxseneT, Cven SevecadeT, rom wignSi Cveneuli teqstebi<br />

naklebad yofiliyo. amitom wigni sxvadasxva avtorTa<br />

werilebidan amoRebul citatebze avageT. pirvelwyaro<br />

miTiTebulia citirebuli teqstis bolos (iSviaTad TavSi),<br />

kuTxovan frCxilebSi _ [...] _ Casmuli ricxviT, xolo Sesabamis<br />

pirvelwyaroTa CamonaTvali wigns boloSi davurTeT. citatebi<br />

kuTxovan _ « ... » _ brWyalebSi CavsviT. xSirad citatebi<br />

Tavad Seicaven citatebs. es ukanaskneli Cveulebriv _ „ ... “<br />

_ brWyalebSia Casmuli. citirebuli teqstidan vizualurad<br />

gamorCevis mizniT, Cveneuli teqsti daxrili SriftiTaa<br />

akrefili.<br />

Cven madlobas movaxsenebT yvelas, romelTa naSromebma<br />

asaxva pova wignSi, gansakuTrebiT maT, vinc wignisTvis masalebi<br />

mogvawodes an rCevebi mogvces: batonebs _ bondo arvelaZes,<br />

aleqsandre abdalaZes, daviT kananels, guram marxulias, daviT<br />

WeliZes, beJan xoravas, levan CaCuas; qalbatonebs _ mariam<br />

yifians, mariam niaursa da Tea paiWaZes. madlobas vuxdiT:<br />

mariam burjanaZes koreqturisaTvis; natalia bendelians, bela<br />

nakans, nino WeiSvils, Tekla basiaSvils, nino mWedliSvils,<br />

ekaterine guguSvils, Tamar xarSilaZes, mariam giorgaZes, ledi<br />

da irakli bereJianebs _ teqnikuri daxmarebisaTvis.<br />

es wigni SemowirulobebiT ibeWdeba da, rogorc aRvniSneT,<br />

ar isaxavs miznad saxelis moxveWasa da komerciul mogebas.<br />

Tanxis Semomwirvelebi, rogorc namdvili qristianebi, ar<br />

iTxoven maTi saxelebis sagangebod aRniSvnasa da pativs.<br />

RmerTma SeuwiroT gaRebuli Tanxebi da, Cvenis mxriv, madlobas


4 5<br />

movaxsenebT maT.<br />

dasasrul, did madlobas vuxdiT Cvens sulier mamebs,<br />

Zmebsa da debs Tanadgomisa da SewevnisaTvis. madloba RmerTs<br />

da madloba Tqven!<br />

a. ungiaZe<br />

winasityvaoba<br />

winasityvaoba<br />

<strong>somx</strong>eTi <strong>somx</strong>eTi <strong>somx</strong>eTi <strong>somx</strong>eTi <strong>somx</strong>eTi _ _ _ _ _ mteri mteri mteri mteri mteri Tu Tu Tu Tu Tu moyvare? moyvare? moyvare? moyvare? moyvare? es kiTxva saukuneebs<br />

gasdevs. igi aqtualuria dResac.<br />

somexTa mier 22 saukunis win dawyebuli taceba qarTulisa<br />

_ miwisa, kulturisa, didebisa, saxelisa, saxelebisa da a.S. _<br />

dResac grZeldeba. am tacebam gansakuTrebuli masStabebi, ruseTis<br />

saqarTvelos mimarT kolonizatorul-rusifikatoruli politikis<br />

wyalobiT, XIX saukuneSi SeiZina. XIX s. bolosa da XX s.<br />

dasawyisSi <strong>somx</strong>ebSi kvlav aRorZinda idea „didi <strong>somx</strong>eTis<br />

aRdgenisa“ _ ruseTis daxmarebiT da mezobeli saxelmwifoebis,<br />

ZiriTadad, saqarTvelos xarjze. am ideis xorcSesxmas XX s.<br />

dasawyisSi <strong>somx</strong>eTis daSnakuri xelisufleba cdilobda, romlis<br />

politika xSirad avantiuristuli iyo. daSnakTa avantiuram Seiwira<br />

mravali aTasi somexis sicocxle TurqeTSi. daSnakTa avantiura<br />

iyo <strong>somx</strong>eTis omi saqarTvelos winaaRmdeg, rasac mogvianebiT,<br />

bolSevikuri ruseTis wyalobiT, saqarTvelodan lore-taSiris<br />

CamoSoreba da <strong>somx</strong>eTTan mierTeba mohyva.<br />

dRes xdeba daSnakuri ideebis kvlav gacocxleba, romlis<br />

mizania saqarTvelodan javaxeTis mowyveta. am mizniT somexi<br />

moRvaweebis mier saqarTvelos istoriis totaluri gayalbeba<br />

kvlav mimdinareobs. javaxeTsa da <strong>somx</strong>eTSi amuSavebulia<br />

propagandistuli manqana. Sedegad mosaxleoba agitirebulia, masa<br />

_ aJitirebuli. sul ufro xSirad gaismis saqarTvelosTvis<br />

metad saxifaTo gancxadebebi javaxeTis avtonomiis moTxovnis<br />

Sesaxeb.<br />

„<strong>somx</strong>uri „<strong>somx</strong>uri „<strong>somx</strong>uri „<strong>somx</strong>uri „<strong>somx</strong>uri saqme“ saqme“ saqme“ saqme“ saqme“<br />

«msoflio istoriaSi analogi ar moepoveba mezobeli qveynis<br />

mimarT iseT upativcemulobas, misi mTeli istoriuli warsulis<br />

gayalbebas, rogorc amas akeTeben somexi vaimecnierebi» [23].<br />

„<strong>somx</strong>uri saqme“ „didi <strong>somx</strong>eTis“ „aRdgenis“ ideasa da<br />

mcdelobas ukavSirdeba. „didi <strong>somx</strong>eTis” Seqmnis gegma yovel<br />

droSi umTavresad qarTuli miwebis mitacebasa da qarTuli


6 7<br />

mosaxleobis ga<strong>somx</strong>ebas gulisxmobda. marTlmadidebluri taZrebis<br />

mitaceba qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis umniSvnelovanesi etapi iyo, vinaidan,<br />

istoriulad, marTlmadidebloba qarTvelobis ganmsazRvrel niSan-<br />

Tvisebad Camoyalibda. marTlmadideblobas SeenivTa qarTuli<br />

suliereba, zneoba, cnobiereba, kultura, yofa, tradicia da adaTwesebi.<br />

<strong>somx</strong>ebis mier taZarwarTmeuli qarTuli mosaxleoba, _<br />

daumoZRvravi, gauTviTcnobierebeli da umwyemsod STenili, _<br />

iRebda <strong>somx</strong>ur rjuls, ris Semdegac iwyeboda maTi ga<strong>somx</strong>ebisa<br />

da asimilaciis procesi. am gziT iqna ga<strong>somx</strong>ebuli aTasobiT<br />

qarTveli.<br />

am gzaze gansakuTrebul warmatebas <strong>somx</strong>ebma XIX ss. <strong>II</strong><br />

naxevarsa da XX ss. dasawyisSi miaRwies. sabWoTaAperiodSi<br />

ga<strong>somx</strong>ebis procesi SeCerda, radgan bolSevikebma da maTma memkvidre<br />

komunistebma dRis wesrigSi daayenes mxolod erTi klasis, msoflio<br />

proletariatis, mogvianebiT ki erTi eris, _ sabWoTa eris _<br />

formireba, ramac ruseTis SemadgenlobaSi Semavali mcire erebis<br />

viwro erovnuli miswrafebebi Seaferxa. Tumca somexTa<br />

saqarTveloSi dasaxlebis procesi, kanondarRvevebiTa da farulad,<br />

sabWoTa periodSic grZeldeboda.<br />

sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg <strong>somx</strong>ebSi kvlav gaiRviZa<br />

„didi <strong>somx</strong>eTis“ „aRdgenis“ ideam, _ ra Tqma unda, isev ruseTis<br />

daxmarebiT. magram perspeqtivebi iseTi masStaburi veRar aris,<br />

rogoric XIX s-Si iyo, rodesac ga<strong>somx</strong>ebis procesi<br />

Sidasaxelmwifoebriv (ruseTis imperiis farglebSi) xasiaTs<br />

atarebda. postsabWoTa periodSi ki man saxelmwifoTaSorisi<br />

urTierTobebisa da konfliqtebis xasiaTi miiRo. Sedegad dainTo<br />

omis cecxli mTian yarabaxSi, aseve _ afxazeTsa da samaCabloSi.<br />

es ukanasknelni pirdapir ara, magram iribad mainc ukavSirdebian<br />

„<strong>somx</strong>ur saqmes“.<br />

aSkaraa, rom javaxeTSi <strong>somx</strong>uri sepataratizmis gaRvivebas<br />

<strong>somx</strong>eTidan uwyoben xels. magaliTad, gazeTi „mecamori”, romelic<br />

<strong>somx</strong>eTSi ibeWdeba da antiqarTul da cruistoriul cnobebs<br />

mravlad Seicavs, axalqalaqis mosaxleobas TveSi erTxel ufasod<br />

urigdeba. magaliTisaTvis mogvyavs amonaridi akademikos suren<br />

aivazianis mier „mecamorSi“ gamoqveynebuli masalidan (ix. [22],<br />

gv.61):<br />

« ...es gazeTebi ar gegonoT saqarTveloSi ibeWdeba _ <strong>somx</strong>eTSi<br />

gamodis da xSirad CamoaqvT axalqalaqSi, sadac ufasod arigeben.<br />

iseTi rameebi weria, normaluri kaci Tavidan bolomde ver<br />

waikiTxavs... _ Tavidan bolomde lafSi varT amosvrilni. gamkiTxavi<br />

ki aravin aris... malulad ratom unda daarigon, vinmesi eSiniaT<br />

Tu ra?! TveSi erTxel, dRisiT, mzisiT, ramdenime aTas cals<br />

urigeben mosaxleobas. vinmem rom aukrZalos, erTi ambavi atydeba.<br />

gazeTSi separatistuli azrebis korianteli dgas, aq<br />

saqarTvelos istoria da qarTvelebis warmomavloba „axleburad”<br />

aris warmodgenili. gagacnobT ramdenime aseT nabodvars:<br />

„... „... „... saidan saidan aRmoCndnen aRmoCndnen qarTvelebi qarTvelebi saqarTveloSi? saqarTveloSi? saqarTveloSi? 524<br />

524<br />

wels wels wels Cvens Cvens eramde eramde <strong>somx</strong>eTis <strong>somx</strong>eTis <strong>somx</strong>eTis mefeT mefeT mefem mefem tigran tigran tigran I-ma<br />

I-ma<br />

dai dai pyro pyro espaneTi espaneTi (iber (iberia). (iber ia). iber iberebi iber ebi Camoasaxla Camoasaxla <strong>somx</strong>eTis<br />

<strong>somx</strong>eTis<br />

provincia provincia virqvrastanSi virqvrastanSi da da guris guris (guria) (guria) (guria) mxareSi.<br />

mxareSi.<br />

mmarTvelad mmarTvelad mmarTvelad ki ki maT maT dauyena dauyena somexi somexi naxarari naxarari (didi (didi Tavadi)<br />

Tavadi)<br />

dadiani dadiani (!)“. (!)“<br />

(!)“ ...rogorc xedavT, qarTvelTa warmomavlobis problema<br />

xelis erTi mosmiT aris gadawyvetili.<br />

axla vnaxoT, saidan „gaCnda“ sityva „qarTveli“.<br />

„istorikosebis „istorikosebis cnobiT, cnobiT, „qarTis“ „qarTis“ fuZe fuZe ukavSirdeba<br />

ukavSirdeba<br />

ukavSirdeba<br />

„qurTs“. „qurTs“. rac rac Seexeba Seexeba <strong>somx</strong>eTis <strong>somx</strong>eTis am am CrdiloeTis CrdiloeTis CrdiloeTis provinciis<br />

provinciis<br />

rusul rusul rusul saxelwodebas saxelwodebas _ _ „gruzia“, „gruzia“, is is ukavSirdeba ukavSirdeba sityvas<br />

sityvas<br />

„gruzCiks“, „gruzCiks“, „gruzCiks“, muSas. muSas. muSas. swored swored swored es es es funqcia funqcia hqondaT hqondaT qarTvelebs,<br />

qarTvelebs,<br />

qarTvelebs,<br />

vidre vidre rusebs rusebs Seaviwroebdnen Seaviwroebdnen da da gabatonebul gabatonebul mdgomareobas<br />

mdgomareobas<br />

moi moi povebdnen“ povebdnen“» povebdnen“ [22]. [22].<br />

[22].<br />

«...rusebi «...rusebi dRevandeli dRevandeli saqarTvelos saqarTvelos teritoriaze<br />

teritoriaze<br />

mcxovrebi mcxovrebi uZvelesi uZvelesi xalxia(!). xalxia(!). aq aq isini isini Zveli<br />

Zveli<br />

welTaRricxvis welTaRricxvis <strong>II</strong>I-I <strong>II</strong>I-I aTaswleulebSi aTaswleulebSi cxovrobdnen.<br />

cxovrobdnen.<br />

mogvianebiT mogvianebiT mogvianebiT aq aq mosulma mosulma qarTvelebma qarTvelebma maTi maTi memkvidreoba<br />

memkvidreoba<br />

miiTvises miiTvises da da am am miwebis miwebis ZirZveli ZirZveli tomebis tomebis tomebis _ _ rusebisa rusebisa da<br />

da<br />

<strong>somx</strong>ebis <strong>somx</strong>ebis Seviwroeba Seviwroeba daiwyes... daiwyes... mcdaria mcdaria mcdaria mosazreba, mosazreba, TiTqos<br />

TiTqos<br />

qarTvelebma qarTvelebma Seqmnes Seqmnes TavianTi TavianTi samefo, samefo, e. e. i. i. saxelmwifo<br />

saxelmwifo<br />

1001 1001 1001 wels... wels... wels... pirvelad pirvelad qarTuli qarTuli saxelmwifo saxelmwifo warmoiSva<br />

warmoiSva<br />

1918 1918 wlis wlis 25 25 25 maiss... maiss... <strong>somx</strong>eTis <strong>somx</strong>eTis istoriis istoriis Tanaxmad, Tanaxmad, <strong>somx</strong>eTi,<br />

<strong>somx</strong>eTi,<br />

rogorc rogorc rogorc saxelmwifo, saxelmwifo, daarsda daarsda 2107 2107 wels wels Cvens<br />

Cvens<br />

welTaRricxvamde» welTaRricxvamde» [23].<br />

[23].<br />

«msgavsi „istoriuli daskvnebi“ „istoriuli faqtebiTve“ aris


8 9<br />

ganmtkicebuli: „roca „roca 1801 1801 wels wels imperatorma imperatorma pavle pavle I-ma<br />

I-ma<br />

saqarTvelos saqarTvelos samefo samefo gaauqma, gaauqma, samefo samefo kari kari maSin maSin mTlianad<br />

mTlianad<br />

<strong>somx</strong>uri <strong>somx</strong>uri warmomavlobis warmomavlobis warmomavlobis iyo. iyo. ukanaskneli ukanaskneli mefe mefe _ _ giorgi<br />

giorgi<br />

X<strong>II</strong> X<strong>II</strong> mamiT mamiT (erekle (erekle (erekle <strong>II</strong>) <strong>II</strong>) da da dediT dediT wminda wminda wminda somexi somexi iyo. iyo.<br />

iyo.<br />

samefo samefo kari kari <strong>somx</strong>ur <strong>somx</strong>ur enaze enaze laparakobda. laparakobda. am am enaze<br />

enaze<br />

gamoscemdnen gamoscemdnen brZanebebsac. brZanebebsac. es es arc arc arc aris aris gasakviri, gasakviri, radgan<br />

radgan<br />

yvelayvela qarTveli qarTveli Tavadi Tavadi <strong>somx</strong>uri <strong>somx</strong>uri warmomavlobisaa: warmomavlobisaa: baraTianbaraTian-<br />

baraTaSvili, baraTaSvili, WavWavian-WavWavaZe, WavWavian-WavWavaZe, adamian-javaxiSvili,<br />

adamian-javaxiSvili,<br />

saakian-saakaZe. saakian-saakaZe. erTaderTi erTaderTi qarTuli qarTuli warmomavlobis warmomavlobis gvari<br />

gvari<br />

aris aris gamrekeli. gamrekeli. sxvaTaSoris, sxvaTaSoris, qarTvelebisgan qarTvelebisgan miTvisebuli<br />

miTvisebuli<br />

petre petre bagrationi, bagrationi, borodinos borodinos gmiri, gmiri, sinamdvileSi sinamdvileSi sinamdvileSi petros<br />

petros<br />

ovanesis ovanesis Ze Ze bagratunia, bagratunia, somexi somexi xorciT, xorciT, xorciT, sisxliT sisxliT da da suliT suliT<br />

suliT<br />

...“.<br />

...“.<br />

miuxedavad imisa, rom saqarTvelos Tavaduri gvarebi „<strong>somx</strong>uri<br />

warmoSobisaa“, werilis avtori „gulistkiviliT“ aRniSnavs, rom<br />

zogierTma vaisomexma es daiviwya da sakuTari Tanamemamuleebis<br />

winaaRmdeg gailaSqra: „erT-erTi „erT-erTi „erT-erTi aseTi aseTi vaisomexi vaisomexi vaisomexi ilia ilia<br />

ilia<br />

WavWaviania. WavWaviania. ai, ai, ras ras ras werda werda es es moRalate moRalate <strong>somx</strong>ebze: <strong>somx</strong>ebze: „gviWirda<br />

„gviWirda<br />

Tu Tu gvilxinda, gvilxinda, TqvenTvis TqvenTvis araferi araferi gvigrZnobinebia, gvigrZnobinebia, ise<br />

ise<br />

migiReT migiReT migiReT da da gimaspinZleT. gimaspinZleT. Tqven Tqven ki ki Cvens Cvens saxlSi saxlSi mtrebad<br />

mtrebad<br />

iqeciT“. iqeciT“. ra ra safuZveli safuZveli safuZveli hqonda, hqonda, amas amas rom rom ambobda? ambobda? im<br />

im<br />

dros dros dros Tbilisis Tbilisis Tbilisis mcxovreblebis mcxovreblebis mcxovreblebis 90%-s 90%-s 90%-s <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi Seadgendnen,<br />

Seadgendnen,<br />

Seadgendnen,<br />

Semdeg Semdeg modiodnen modiodnen rusebi, rusebi, osebi, osebi, afxazebi afxazebi da da qurTebi.<br />

qurTebi.<br />

qarTvelebi qarTvelebi ki ki ki mxolod mxolod mxolod 1,5% 1,5% iyo. iyo. ilia ilia WavWaviani WavWaviani WavWaviani ki<br />

ki<br />

90% 90% somexs somexs 1% 1% 1% qarTvelis qarTvelis stumrad stumrad stumrad Tvlis Tvlis ...<br />

...<br />

dediT dediT da da mamiT mamiT somexma somexma juRaSvilma juRaSvilma _ _ stalinma stalinma 1921 1921<br />

1921<br />

wels wels TbilisSi, TbilisSi, TbilisSi, bolSevikebis bolSevikebis krebaze krebaze ganacxada: ganacxada: „ra<br />

„ra<br />

saqarTvelos saqarTvelos saqarTvelos dedaqalaqia dedaqalaqia Tbilisi, Tbilisi, roca roca roca aq aq <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi ufro<br />

ufro<br />

metni metni cxovroben, cxovroben, vidre vidre qarTvelebi? qarTvelebi? es es mdgomareoba mdgomareoba unda<br />

unda<br />

Seicvalos Seicvalos da da da TbilisSi TbilisSi qarTvelebi qarTvelebi CavasaxloT.<br />

CavasaxloT.<br />

saqarTvelos saqarTvelos unda unda gadaeces gadaeces afxazeTi, afxazeTi, aWara, aWara, javaxeTi javaxeTi da<br />

da<br />

oseTi““...<br />

oseTi““...<br />

ai, aseT nabodvars dasasruli ar uCans gazeT „mecamorSi“.<br />

zemoT xsenebul werilSi imasac waikiTxavT, rom „vefxistyaosani“<br />

<strong>somx</strong>uridan qarTulad gadaTargmna somexma kniazma „aSot iz<br />

rustavi“. qarTvelebma ki mere <strong>somx</strong>uri dedani dawves da<br />

„vefxistyaosani” miiTvises. X<strong>II</strong> saukunis es „literaturuli<br />

diversia“, Turme, gagrZelebula. magaliTad, msoflioSi cnobili<br />

„suliko“ david abramians dauweria, mere teqsti qarTulad<br />

gadmouTargmnia somexi Tavadis – rostom bagratunis Svils,<br />

akaki bagratuns, romelic akaki wereTlis fsevdonimiT werda (!).<br />

mas ise moswonebia „suliko“, rom rusuladac uTargmnia,<br />

qarTvelebma ki igi miiTvises. metic, roca akaki bagratuni „sulikos“<br />

Targmnida, am dros somexi mxatvari nikolai firosmaniani Sedevrebs<br />

qmnida, raTa Semdeg gaeyida da <strong>somx</strong>uri xelgaSlilobiT sayvareli<br />

qalisaTvis milioni vardi eCuqebina...…<br />

isev citata: „javaxeTi „javaxeTi iZarcveboda iZarcveboda da da da iZarcveba iZarcveba iZarcveba yvelaze yvelaze<br />

yvelaze<br />

usindisod. usindisod. es es aris aris mxare, mxare, sadac sadac ar ar ar cxovrobs cxovrobs cxovrobs arc arc arc erTi<br />

erTi<br />

qarTveli, qarTveli, magram magram aq aq gamefebulia gamefebulia gamefebulia qarTvelebis qarTvelebis despotizmi.<br />

despotizmi.<br />

rom rom ar ar yofiliyo yofiliyo ruseTis ruseTis axalqalaqis axalqalaqis baza, baza, aqedan aqedan 15<br />

15<br />

aTasi aTasi aTasi <strong>somx</strong>uri <strong>somx</strong>uri ojaxi ojaxi gaiqceoda. gaiqceoda. gaiqceoda. amaze amaze yoveli yoveli yoveli somexi<br />

somexi<br />

unda unda dafiqrdes, dafiqrdes, dafiqrdes, amaze amaze namdvilad namdvilad Rirs Rirs dafiqreba...“. dafiqreba...“. am<br />

„Rrmaazrovan“ opuss xels awers akademikosi suren aivaziani,<br />

romelic, amave dros, gazeTis mTavari redaqtori aRmoCnda.<br />

separatistuli gazeTi mxolod am statiis publikacias ar<br />

dasjerebia. mis furclebze uxvad aris gabneuli geografiuli<br />

rukebic, sadac didi <strong>somx</strong>eTi nikofsiidan darubandamde, Savi<br />

zRvidan kaspiamde aris gadaWimuli da am rukaze saqarTvelo,<br />

ubralod, ar arsebobs!» [22].<br />

s. aivazianisa da ZmaTa misTa gons moklebuli nabodvari<br />

mecnierulad gacamtverebuli aqvs b-n a. ToTaZes zemoT<br />

dasaxelebul wignSi ([23]). saqarTvelosa da qarTvelebis mimarT<br />

«RvarZliani toni da braldebebis niaRvari sul ufro da ufro<br />

matulobs. suren aivazianisa da ZmaTa maTTa nabodvars Rrma<br />

fesvebi aqvs da uZvelesi droidan momdinareobs... suren aivazianis<br />

briyvuli da cilismwamebluri ganukiTxaobis upasuxod datoveba<br />

danaSaulis tolfasia. mraval aTaswleuls gamovlil qarTvelebsa<br />

da <strong>somx</strong>ebs msgavs sakiTxebze saubari ar unda sWirdebodeT. igi<br />

ucxo Zalis mier Semogdebuli da inspirirebuli Temaa da xalxi<br />

am ankesze ar unda wamoegos. ise ki, aseTi sisuleleebi, romlebic<br />

gzadagza Cndeba xolme, kacma rom Tqvas, zaris Semokvris safuZveli<br />

unda gaxdes» [22]. aseTi gangaSis zari XIX s. bolos daarisxes


10 11<br />

didma iliam da sxva mamuliSvilebma. XX s. bolosa da XXI sis<br />

ganvlil wlebSi somexTa gamoxdomebi, marTalia, upasuxod ar<br />

darCenila, magram, vfiqrobT, gangaSis zarma farTo fenebi unda<br />

moicvas, eri SeZras da gaaerTianos samSoblos dasacavad. «Subi<br />

xalaTSi ar daimaleba, erTa Soris problemebs siraqlemas meTodiT<br />

ver gadaWri. es TvalnaTliv gviCvena afxazeTis, samxreT oseTis<br />

magaliTebma, samxreT saqarTveloSi aboboqrebulma antiqarTulma<br />

qariSxalma, zogierT somex mecnierTa mier, e.w. „didi <strong>somx</strong>eTis“<br />

crumecnieruli ideis reanimaciam, inteligenciis erTi nawilis,<br />

erTi SexedviT, liberalurma, magram, arsebiTad, antierovnulma,<br />

erTa Soris urTierTobaTa gamwvavebis orientaciam» [15].<br />

keTilmezoblobas keTilmezoblobas keTilmezoblobas keTilmezoblobas keTilmezoblobas alternativa alternativa alternativa alternativa alternativa ara ara ara ara ara aqvs! aqvs! aqvs! aqvs! aqvs!<br />

somex „moRvaweTa“ absurdamde misuli bodva rom arc ise<br />

uwyinaria da mkafiod gamiznuli samomavlo xasiaTi aqvs, es<br />

TvalnaTliv Cans iqidan, rom saqarTvelos ZirZvel regionSi _<br />

javaxeTSi _ separatistuli ganwyobileba sul ufro Zlierdeba.<br />

somexTa mxridan saqarTvelosadmi damokidebulebis tendencia<br />

SemaSfoTebelia: «d. lengis naSromSi „qarTvelebi“, romelic 1966<br />

wels gamoica inglisur enaze, saqarTvelos istoriuli provincia<br />

samcxe-javaxeTi gamocxadebulia tradiciulad saqarTvelos<br />

teritoriad. xolo 20 wlis Semdeg gamocemul missave naSromSi<br />

„<strong>somx</strong>ebi“ ki _ rogorc tradiciulad <strong>somx</strong>eTis eTnikuri<br />

teritoria. ratom gaakeTa yovelive es iseTi rangis mecnierma,<br />

rogoric lengia?» [23]..<br />

amgvarad, separatizmis tendencia naTlad Cans. sruli<br />

suraTisaTvis «...aqve gvinda erTi metad sagulisxmo faqtic<br />

moviyvanoT: axalqalaqSi dabanakebuli rusuli samxedro nawilis<br />

SesasvlelTan uzarmazari plakatia gamokruli (15 metris sigrZisa<br />

da 3 metri simaRlis), romelic iwyeba mowodebiT: „daeufle am<br />

miwas uSiSrad... ruseTis armia Sen dagicavs“. aqvea am sityvebis<br />

avtoris, mefis ruseTis general paskeviCis portretic. cxadia,<br />

es mowodeba gaaxsendaT im Zalebs, romlebic aqezeben da zurgs<br />

umagreben javaxeTSi mosaxle <strong>somx</strong>ebs da cdiloben qarTvelebisa<br />

da <strong>somx</strong>ebis dapirispirebas» [23].<br />

qarTvelma xalxma unda gaisigrZeganos safrTxis realoba da,<br />

erTi mxriv, ar unda dauSvas saqarTvelos daqucmacebis Semdgomi<br />

etapi, xolo meore mxriv, unda iRvawos ori xalxis megobruli<br />

damokidebulebisa da ori qveynis keTilmezobluri Tanaarsebobis<br />

damkvidrebisaTvis.<br />

swored am mizniT gavbedeT da SevadgineT winamdebare wigni.<br />

igi ar warmoadgens axal furcels mecnierebaSi, ara aqvs<br />

originalurobisa da yovlis momcvelobis pretenzia. Cven ar<br />

visaxavT miznad, rom am wigniT raime SevmatoT Cvens saxels, arc<br />

sxva warmatebis, metadre – komerciulis miRwevas veswrafviT.<br />

Cveni mizani iyo, SeZlebisdagvarad SevxebodiT <strong>somx</strong>ur-qarTuli<br />

urTierTobis mraval mxares, erT wignSi mogveyara Tavi urTierTobis<br />

am mxareTa Sesaxeb masalisaTvis da mogvewodebina igi<br />

mkiTxvelisaTvis. Cveni mizani iyo, rac SeiZleba meti sisruliT<br />

warmogveCina qarTul-<strong>somx</strong>ur urTierTobebSi is problemebi,<br />

romlebic sul ufro saSiS xasiaTs iZens Cveni qveynisaTvis, misi<br />

teritoriuli da sulieri mTlianobisa da erTobisaTvis. Cven<br />

gvinda kidev erTxel davarisxoT gangaSis zari, da, Tu cotaTi<br />

mainc SevZeliT es, sxva sazRauri ar gvinda.<br />

Cven SevecadeT, rom wignSi, rac SeiZleba, naklebi yofiliyo<br />

Cveneuli teqstebi da meti adgili sxvadasxva mecnierTa, mweralTa<br />

da moRvaweTa naazrevisaTvis, maTi naSromebidan moxmobili<br />

citatebisTvis dagveTmo. am TvalsazrisiT wignis Tanaavtoroba<br />

ekuTvnis yvelas, visi citatebic masSi Sevida. Cven, faqtobrivad,<br />

am citatebze avageT mTeli wigni.<br />

wignSi ganxilulia qarTul-<strong>somx</strong>uri urTierTobis ZiriTadi<br />

sakiTxebi: somexTa saqarTveloSi gadmosaxlebis (Tavi <strong>II</strong>I), qarTvel<br />

grigorianTa – qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis (Tavi IV), marTlmadidebluri<br />

taZrebis mitacebis (Tavi <strong>II</strong>) da, aseve, sxva mniSvnelovani sakiTxebi.<br />

dasaxelebul Tavebs prologis magier win wavumZRvareT 2005<br />

wlis noemberSi TbilisSi Catarebuli saerTaSoriso simpoziumis<br />

masalebi. swored am simpoziumze <strong>somx</strong>ebis mier gakeTebulma<br />

upasuxismgeblo gancxadebebma imis Taobaze, rom saqarTveloSi<br />

ukve V saukuneSi arsebobda <strong>somx</strong>uri eparqia, rom saqarTveloSi<br />

650-ze meti <strong>somx</strong>uri eklesia-nagebobaa da rom <strong>somx</strong>eTis eklesia<br />

moiTxovs maT dabrunebas, mogvca biZgi winamdebare wignis gamocemisa.


12 13<br />

Cven, aseve, mizanSewonilad CavTvaleT, wignSi Segvetana masala<br />

(Tavi VI), romelic sarwmunoebriv, eklesiologiur sakiTxebs,<br />

kerZod, monofizitobasa da <strong>somx</strong>ur sarwmunoebas Seexeba.<br />

mkvlevarebi xSirad angariSs ar uweven imas, rom sarwmunoebrivi<br />

dapirispireba zogadi dapirispirebis erT-erT ZiriTad mizezs<br />

warmoadgens. es dapirispireba, SesaZloa, bolo epoqebSi zedapirze<br />

ar devs, xmamaRla ar ganixileba da frazeologiaSi ar figurirebs,<br />

magram mis gareSe mravali movlena da sakiTxi darCeba<br />

arasrulfasovnad gagebuli da warmodgenili. samwuxarod, zogierTi<br />

avtori ver wvdeba am mxaris mniSvnelobas, rac maTi midgomis<br />

calmxrivobas, xSirad _ mcdarobas ganapirobebs. rigi avtorebisa<br />

ki dapirispirebasa da mis Tanamdev movlenebs mxolod politikur<br />

WrilSi ganixilavs da afasebs.<br />

Cven, aseve, mravali TvalsazrisiT mizanSewonilad miviCnieT,<br />

gamogveqveynebina Cvens wignSi aSkara provokaciuli xasiaTisa da<br />

politikuri datvirTvis mqone ruka-cnobari (Tavi V<strong>II</strong>), romelic<br />

daibeWda ciurixSi da 1995 wels gamoica erevanSi, da, romlis<br />

mixedviTac, somexTa mtkicebiT, saqarTvelos teritoriaze 650ze<br />

meti <strong>somx</strong>uri saeklesio nagebobaa ganTavsebuli.<br />

wignSi mxilebulia somexTa antiqarTuli zraxvebi.<br />

dasabuTebulia somexTa gancxadebebisa da qarTvelTa mimarT<br />

pretenziebis usafuZvloba, aramecnieruloba da politikuri<br />

mizanSeuwonloba. mxileba eyrdnoba ara mxolod qarTvel mecnierTa<br />

da moRvaweTa argumentebs, aramed somex, rus da ucxoel mecnierTa<br />

naSromebsac.<br />

sruli kategoriulobiT gvinda ganvacxadoT, rom Cven ara<br />

gvsurs <strong>somx</strong>ebTan mtroba. piriqiT _ keTilganwyobil urTierTobas<br />

alternativa ara aqvs! Cven viziarebT da mivdevT ilias, akakis,<br />

iakob gogebaSvilis principebsa da paToss _ piruTvnelsa da<br />

miukerZoebels, mkacrsa da mamxilebels, magram keTilurTierTobis<br />

mosurnes. «Tundac saqme ubralo kacisa iyos, STagoneba da<br />

waqezeba amisTanaebSi, aSkaraa, gabrZnobilis mecnierisagan aris.<br />

amitomac sabuTi gvaqvs, es ukadrisi saqcieli da yvela sxva<br />

amisTana, somexT-mwignobarTa manqanebas mivaweroT da ara mTels<br />

ers <strong>somx</strong>isas» [3].<br />

«<strong>somx</strong>ebze dasabamidan Camoyalibda cudi azri _ da es gaxlavT<br />

Seumcdari azri, sakmaod safuZvliani, radgan absoluturad<br />

erTnairad Camoyalibda yvela eris SemecnebaSi, Tanac istoriulad<br />

sxvadasxva dros... jer erTi, aucilebelia erTmaneTisagan gavmijnoT<br />

somexi xalxis ZiriTadi masa da am eris mtacebeli plutokratia,<br />

politikanizmiT gamsWvaluli samRvdeloeba da fsevdointeligencia.<br />

e.i. is mmarTveli <strong>somx</strong>uri sazogadoebrivi fenebi, romlebic Cagraven<br />

ara mxolod sxva tomis mezoblebs, aramed sakuTar ubralo<br />

Tanamemamuleebsac. am TavkacebTan da maT mier daqiravebulebTan<br />

Sexebisas ar SeiZleba, rom nebismier wesier adamians ar aReZras<br />

siZulvilis grZnoba <strong>somx</strong>ebis mimarT. am saidumloebiT aRsavse<br />

eris istoriis gacnobisas ki, ar SeiZleba, mis mimarT ar ganimsWvalo<br />

erTgvari TanagrZnobiT, radgan mas uamravi kargi Tviseba gaaCnia.<br />

magram, ramdenadac didi iqneba es TanagrZnoba, miT ufro gaizrdeba<br />

zizRi da siZulvili maTi jilagidan gamosuli politikanebis,<br />

mCagvrelebisa da meamboxeebis mimarT» [20]. Cveni mxilebac swored<br />

am „Tavkacebs“ Seexeba, romlebic cru informaciebiTa da<br />

gayalbebuli istoriebiT somex xalxs wamlaven.<br />

Cven, qarTveli xalxi, keTilmezoblobis mosurneni varT.<br />

miuxedavad mravali damcirebisa, Seuracxyofisa da ciliswamebisa,<br />

gulSi RvarZli da boroti ganzraxva ar Cagvidvia. da, Tuki,<br />

Cvens wignSi somex mecnierTa da mweralTa boroti saqmeni da<br />

Canafiqri warmovaCineT, es isev somexTa sasikeTod movimoqmedeT:<br />

somex moRvaweTa piruTvneli mxileba somexi xalxis gonsmosagebad<br />

vcaniT saWirod, rac maTsave interesebSi Sedis, radgan sikeTis<br />

wil mtroba qarTvelTa, istoriulad, maT arafers rgebdaT da<br />

verc momavalSi moutanT sargebels.<br />

somexTa mimarT „pirSi uZraxes“ keTili magaliTi mogvces<br />

didma iliam, akakim, iakob gogebaSvilma da sxva moRvaweebma. Cvens<br />

wignSi, iseve, rogorc am Temaze sxva avtorebis wignebsa da<br />

werilebSi, maTi werilebidan mravali mosazreba da citata aris<br />

Setanili. dRevandel dRes TiTqmis ucvlelad esadageba i.<br />

gogebaSvilis sityvebi werilidan „simarTle Tbilisze“, (ix. mag.<br />

[22], gv. 100), romelic 1897 w. gamoqveynda. gadavwyviteT, SesavalSi<br />

SemogTavazoT amonaridi am werilidan:<br />

«gazeT „mSakis“ gansvenebulma redaqtorma grigol arwrunma<br />

mourideblad da kategoriulad ganacxada presaSi, rom kavkasia


14 15<br />

rusebsa da <strong>somx</strong>ebs (mxolod <strong>somx</strong>ebs) unda ekuTvnodeTo. ise<br />

gamodioda, rom qarTvelebi saukuneTa manZilze icavdnen<br />

amierkavkasias mahmadianTa gamanadgurebeli Semosevebisagan sakuTari<br />

sisxliT mxolod da mxolod somexTa sakeTildReod, romlebic<br />

V<strong>II</strong> saukuneSi TavianTi damoukideblobis dakargvis droidan,<br />

danamatis rols asrulebdnen amierkavkasiaSi. qarTvelTaTvis aseTi<br />

pankavkasiuri pretenziebi ucxoa, Tumca saamisod maT meti<br />

safuZveli aqvT, radgan dasustebuli saqarTvelos ruseTTan<br />

SeerTebis winac ki, TiTqmis mTeli amierkavkasia uxdida xarks<br />

saqarTvelos samefos. am sakiTxSi qarTvelebi yovelTvis icavdnen<br />

da icaven samarTlian principebs: „TiToeuls Tavisi unda miezRos”<br />

an „yvelam unda icodes Tavisi adgili”. magram <strong>somx</strong>ebi metismets<br />

Cemuloben sxvebTan upiratesobis TvalsazrisiT da amitom isini<br />

Znelad asatani mezoblebi arian yvela tomisaTvis.<br />

ar ifiqro, mkiTxvelo, rom arwrunis fraza SemTxveviT mowyda<br />

kalmis wvers. ara, igi nayofia kargad mofiqrebuli qarTvelofoburi<br />

gegmisa, romlis ganxorcieleba uaRresad konkretulad warmoebs.<br />

rac Seexeba somexTa saerTo damokidebulebas qarTvelebisadmi,<br />

aq, keTili survilis SemTxvevaSi, maT Soris normaluri<br />

damokidebulebis damyareba, ra Tqma unda, SesaZlebelia. amisaTvis<br />

saWiroa, rom <strong>somx</strong>ebma xeli aiRon qveynierebis winaSe qarTvelTa<br />

sistematur damcirebaze, rac, cxadia, metismetad aRizianebT<br />

ukanasknelT, Sekvecon TavianTi mada, saerTod, qarTuli dovlaTis<br />

mimarT da, kerZod, sixarbiT gamowveul TavianT axlandel<br />

miswrafebaTa erTgvari gamarTlebisaTvis ar amtkicon is sruliad<br />

yalbi azri, rom, TiTqos, aRmosavleTi saqarTvelo uZveles droSi<br />

did <strong>somx</strong>eTSi Sedioda, maSin, rodesac sinamdvileSi piriqiT iyo:<br />

TviT <strong>somx</strong>eTi Tavisi „Seudarebeli“ (janSievis gamoTqmaa) sataxto<br />

qalaqiT, aniT, saqarTvelos samefo nawils Seadgenda daviT<br />

aRmaSeneblis, giorgi mesamis, Tamar mefis dros da TiTqmis mTeli<br />

Sua saukuneebis manZilze, rac TviT somexi istorikosebis mier<br />

kategoriulad aRiarebuli, sayovelTaod cnobili istoriuli<br />

faqtia; amaod nu uaryofen, winaaRmdeg yvela gamoCenili evropeli<br />

da rusi aRmosavleTmcodnis (lenorman-maspero) mtkicebisa, rom<br />

urartuelebi, romlebmac kacobriobis istoriaSi pirvelebma<br />

aRmarTes humanurobis droSa mtrebis mimarT, qarTvelTa winaprebi<br />

iyvnen. Semdeg amisa nu iReben yvelanair procentebs, yovelgvari<br />

usamarTlobiT nu isakuTreben qarTul adgil-mamulebs; ...da bolos,<br />

qalaqebSi saarCevno uflebis gamoyenebisas qarTvelTa sazianod<br />

borotad nu isargebleben Tavisi ricxobrivi upiratesobiT,<br />

romelic ganpirobebulia maRali burJuaziuli cenziT, da amiT<br />

qarTvelebs nu waarTmeven qalaqis TviTmmarTvelobaSi monawileobis<br />

kanonier uflebas. erTi sityviT, <strong>somx</strong>ebma xeli unda aiRon<br />

qarTvelTa devnaze, maTTvis samSoblos warTmevaze, risTvisac<br />

isini sargebloben qarTvelTa droebiTi metad Seviwroebuli<br />

mdgomareobiT, da didi borotebiT nu miuzRaven maT im didi<br />

sikeTisaTvis, romelic qarTvelebs <strong>somx</strong>ebisaTvis gaukeTebiaT.<br />

piriqiT, axla isini im sikeTeze, romelic qarTvelebs <strong>somx</strong>ebis<br />

mimarT gamouCeniaT maT udidesi gasaWiris Jams, sikeTiTve unda<br />

upasuxebdnen. e.i. <strong>somx</strong>ebi qarTvelebis mimarT unda iCendnen<br />

iseTive Zmur, humanur keTilmosurneobas, rogorsac qarTvelebi<br />

iCendnen gadmoxvewil somexTa mimarT imiT, rom Zmurad Seifares<br />

isini, yvela uflebebSi gaaTanaswores qarTvelebTan da arc erTi<br />

wuTiT odnavadac ar agrZnobinebdnen, rom isini ucxo mxridan<br />

mosuli stumrebi arian.<br />

ase rom, Tu qarTvelebi aiZules, rom maT, somexTa mier<br />

qarTvelTa devnis sapasuxod, armenofobiobisa da boikotirebis<br />

droSa gaSalon, maSin am droSas sixaruliT SeuerTdeba kavkasiis<br />

(da ara mxolod kavkasiis-a.u.) yvela xalxi. aqedan cxadia, rom<br />

somexTa mier keTilmezobluri damokidebulobis principis dacva,<br />

uwinares yovlisa, maTi pirdapiri, uaRresad saarsebo, yvelaze<br />

Zvirfasi interesebidan gamomdinareobs. Cven sruliad gulwrfelad,<br />

sufTa guliT vusurvebdiT Cvens mezoblebs am interesebis<br />

gamarjvebas; suliTa da guliT gvwadia maTi Tavisufali,<br />

SeuzRudveli ganviTareba, magram mxolod somexi erovnebis bunebriv<br />

sazRvrebSi».<br />

WeSmaritad, somexo Zmebo da debo, keTilmezoblobas<br />

alternativa ara aqvs!


16 17<br />

Tavi Tavi I<br />

I<br />

iTqvas, ar iyo samecniero xasiaTis. man samecniero da<br />

sazogadoebriobis farTo wreebSi didi vnebaTaRelva gamoiwvia<br />

_ simZafriTa da xasiaTiT sadari im vnebaTaRelvisa, romelmac<br />

<strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi 650 650 eklesias<br />

eklesias<br />

did ilias xelSi kalami aaRebina da „qvaTa RaRadi“ daawerina.<br />

iCemeben iCemeben saqarTveloSi<br />

saqarTveloSi<br />

faqtobrivad, es iyo <strong>somx</strong>eTis eklesiis gancxadeba-moTxovna,<br />

rom saqarTvelos eklesiam unda gamoiCinos keTili neba da<br />

Tavis teritoriaze arsebuli 600-ze meti „<strong>somx</strong>uri~ eklesia-<br />

2005 wlis 24-26 noembers TbilisSi saqarTvelos<br />

nageboba „daubrunos“ <strong>somx</strong>eTis eklesias.<br />

sapatriarqos TaosnobiT Catarda <strong>II</strong> saerTaSoriso simpoziumi<br />

es moTxovna Camoyalibebuli iyo baton levon isaxanianis<br />

saxelwodebiT: „qristianoba Cvens cxovrebaSi: warsuli, awmyo,<br />

„moxsenebaSi“, romlis dedaazris gadmosacemad sakmarisia am<br />

momavali. simpoziumi unda Sefasdes eklesiologiuri da<br />

moxsenebis Tezisebi ([1], gv.49): «saqarTvelo is qveyanaa, sadac<br />

samecniero TvalsazrisiT. eklesiologiuri kriteriumiT<br />

mravali saukunis ganmavlobaSi, megobrul da tolerantul<br />

simpoziumis Sefaseba calke Temaa da masze ar SevCerdebiT;<br />

garemoSi Tanacxovrobdnen sxvadasxva erovnebisa da religiuri<br />

aRvniSnavT oden, rom zogierTi moxsenebis simpoziumis programaSi<br />

mrwamsis warmomadgenlebi. aRsaniSnavia, rom istoriuli<br />

CarTvam Crdili miayena Cvens eklesias _ mis, rogorc<br />

procesis ganviTarebis, geografiuli mdebareobisa da sxva.<br />

marTlmadideblobis siwmindis damcvelis, prestiJs.E<br />

faqtorebis gamo <strong>somx</strong>uri mosaxleoba yovelTvis warmoadgenda<br />

samecniero TvalsazrisiT Tu SevafasebT, unda aRiniSnos,<br />

saqarTveloSi sazogadoebis erT-erT mTavar jgufs, romelic<br />

rom mravali gansxvavebuli Rirsebisa Tu samecniero<br />

monawileobda qveynis sazogadoebriv-politikur cxovrebaSi<br />

Rirebulebis moxseneba iyo warmodgenili simpoziumze. magram<br />

da adekvaturad pasuxobda sxvadasxva saxis gamowvevebs. somex<br />

arc am Temas SevexebiT gamowvlilviT. Cveni ganxilvis ZiriTadi<br />

erTan erTad saqarTveloSi saukuneebis ganmavlobaSi arsebobs<br />

sagani iqneba baton levon isaxanianis moxseneba: „<strong>somx</strong>uri eparqia<br />

somexTa samociqulo wminda eklesia.<br />

saqarTveloSi: istoria da Tanamedroveoba“, rac, amTaviTve unda<br />

sxvadasxva wyaroebis mixedviT, <strong>somx</strong>uri wminda eklesia calke<br />

eparqiiT aris warmodgenili saqarTveloSi me-5 saukunidan...<br />

saukuneebis ganmavlobaSi <strong>somx</strong>ur eparqias saqarTvelos<br />

teritoriaze agebuli aqvs 600-ze meti sasuliero daniSnulebis<br />

Senoba-nageboba, kerZod ki eklesiebi, salocavebi, sasuliero<br />

saswavleblebi da sxv.<br />

aucileblad migvaCnia:<br />

• saqarTveloSi somexTa samociqulo wminda eklesiis<br />

eparqiis saTanado samarTlebrivi statusis gansazRvra;<br />

• saqarTveloSi religiis Tavisuflebisa da religiuri<br />

organizaciebis saqmianobis maregulirebeli<br />

kanonmdeblobis srulyofa;<br />

• saqarTveloSi saukuneebis ganmavlobaSi somexTa<br />

samociqulo wminda eklesiis eparqiis SemadgenlobaSi<br />

Semavali eklesiebis eparqiisTvis gadacema“.


18 19<br />

simpoziumze batonma levon isaxanianma garkveviT Tqva, rom<br />

„moxsenebaSi“ warmodgenili Tvalsazrisi da moTxovnebi aris<br />

ara misi kerZo azri, aramed <strong>somx</strong>eTis eklesiis pozicia da<br />

Tvalsazrisi. Tumca amis aRniSvna arc iyo aucilebeli, vinaidan<br />

sakiTxis preistoria amaze calsaxad miuTiTebs: 1995 wels<br />

erevanSi <strong>somx</strong>ur enaze gamoica ruka-cnobari „<strong>somx</strong>uri eklesiebi<br />

saqarTveloSi“, rac 1995 wlis zafxulSi swrafad gaavrceles<br />

saqarTveloSi mcxovreb <strong>somx</strong>ebsa da ara marto <strong>somx</strong>ebs Soris.<br />

Tu ra mizans isaxavda am ruka-cnobaris, romlis mixedviTac<br />

saqarTveloSi, TiTqos, 650 <strong>somx</strong>uri eklesiaa, aseTi swrafi<br />

popularizacia, SeiZleba iTqvas _ msoflio masStabiT, amas<br />

didi gamWriaxoba ar sWirdeba.<br />

gazeT „iveriis“ furclebze gamoqveynebuli vrceli<br />

werilidan („Cveni istoriuli naSTi da maTi sve“) Cans, rom<br />

rusul JurnalSi _ „Ïàìÿòíèêè Õðèñòèàíñòâà íà Êàâêàçú”<br />

dabeWdila analogiuri cnobari. masSi aRwerilia 321 taZari<br />

– «aqedan TiTzed CamoiTvleba qarTvelebis _ sul 198 eklesia,<br />

danarCeni <strong>somx</strong>ebisa aris. Tu mxedvelobaSi miviRebT, ra<br />

TavgamodebiT epatronebian es vaJbatonebi mzamza Sromas, amtvreven<br />

qarTul warwerebs da TavianTs aweren, an waaweren qvas da<br />

(axlad) hflaven eklesiis midamoebSi da amgvari xrikebiT<br />

Cemuloben, gamoCndeba, rom qarTvelebs saqarTveloSi 150 eklesia<br />

arc ki ekuTvniT. rogor samarcxvino ar unda iyos TiToeuli<br />

qarTvelisaTvis, rom es naSTebi an gamotovebulia am wyarodan<br />

(igulisxmeba rusuli Jurnali) an, rac sulSi gvaqvs da rac<br />

wyarodan viciT, isinic (garda moxsenebulTa, romelnic<br />

gamotovebulni arian), gadadian sxvis xelSi Cveni zarmacobiT...<br />

amgvar saistorio masalas vinc beWdavs, saWiro aris, rom<br />

Seamowmos da ise miyos xeli, Torem cTomilTa beWdva aras<br />

gvargebs” _ aRniSnavs gazeTi „iveria“ (1895 w., #162).<br />

etyoba, mikerZoebis saSineli seni am xnis manZilze ki ar<br />

Senelebula, piriqiT, ufro gamZvinvarebula, radgan saukunis<br />

win naTqvami sityvebi dRes zustad esadageba ruka-cnobaris<br />

avtoris mier Sedgenil saqarTveloSi „<strong>somx</strong>uri“ eklesiebis<br />

gaberil sias... CamoTvlili eklesiebis umravlesoba <strong>somx</strong>urad<br />

qceuli qarTuli eklesiebia. ruka-cnobars Tu davujerebT,<br />

gamodis, rom <strong>somx</strong>ebs ki ar ucxovriaT qarTvelebSi, piriqiT,<br />

qarTvelebi SeuxizniaT <strong>somx</strong>ebs am kurTxeul iverT miwaze.<br />

aseT daskvnas gaakeTebs, vinc ki Tvals gadaavlebs ruka-cnobars<br />

da masze moxazul saqarTvelos sqematur rukas... mizezi rukacnobaris<br />

aseTi elviseburi gamocemisa aris 1995 wlis<br />

gazafxulze TbilisSi axalSenis (noraSeni) eklesiis irgvliv<br />

atexili aJiotaJi, delegacia eCmiaZinidan da sxva. amis gamo<br />

erevanSi saCqarod gamoacxves es ubadruki ruka-cnobari da<br />

„dokumenturad“ daafiqsires 650-mde „<strong>somx</strong>uri“ eklesia<br />

saqarTveloSi. axla Tu ara, gava ramdenime aTeuli weli da am<br />

„sabuTs” erTi ambiT warmoadgenen <strong>somx</strong>ebi da, vin icis, maSin<br />

SeiZleba sveticxovelic daiCemon» [2].<br />

ai, gavida mxolod erTi aTeuli weli da <strong>somx</strong>ebma simpoziumze<br />

kvlav wamoayenes TavianTi pretenziebi, miiCnies ra amisTvis<br />

xelsayrelad dro da adgili. drois xelsayreloba rom,<br />

SesaZloa, „koordinirebuli” yofiliyo garkveul wreebTan, amaze<br />

mianiSnebs simpoziumidan erTi Tvis Tavze saqarTvelos<br />

parlamentSi saqarTvelos saxalxo damcvelis gakeTebuli<br />

moxseneba, romelic guldagul exmianeba somexTa moTxovnebs.<br />

rac Seexeba adgilis xelsayrelobas, amas, rogorc cota qvemoT<br />

vnaxavT, simpoziumis zogierTi organizatori TavgamodebiT<br />

adasturebs.<br />

xsenebul ruka-cnobarze ufro detalurad <strong>II</strong> TavSi<br />

SevCerdebiT. axla ki davubrundeT simpoziumze baton levon<br />

isaxanianis warmodgenil moxsenebas, romelmac ukiduresi<br />

aRSfoTeba gamoiwvia qarTvel mecnierTa, sasuliero pirTa,<br />

mrevlisa da sazogadoebis farTo wreebSi.<br />

istoriuli TvalTaxedviT sainteresoa, Tu ra „gamowvevebzea“<br />

saubari b-n l. isaxanianis moxsenebaSi da ra „gamowvevebs<br />

„gamowvevebs<br />

„gamowvevebs<br />

pasuxobda<br />

pasuxobda pasuxobda“““““ saqarTvelos teritoriaze macxovrebeli somexi<br />

mosaxleoba, romel „gamowvevas” pasuxobs es xelaxla<br />

wamoyenebuli sayvedurnarevi pretenzia _ 650 eklesia-nageboba<br />

Cvenia da dagvibruneTo?<br />

Tavidanve unda iTqvas, rom didi vnebaTaRelvis pirobebSi<br />

moxseneba Sefasebul iqna, rogorc aramecnieruli, qarTvelTa<br />

Seuracxmyofeli, sazogadoebis damamcirebeli, politikuri


20 21<br />

daniSnulebis mqone da a.S. darbazSi xmauriani kamaTisas zogma<br />

SesaZlod miiCnia, rom es moxseneba provokaciul mizans isaxavda.<br />

Tavdapirvelad replikiT Tavisi Tvalsazrisi gamoTqva<br />

akademikosma roin metrevelma 1 : „me movismine baton isaxanianis<br />

gamosvla. es iyo araseriozuli midgoma auditoriisadmi. Cven<br />

axla es (moxseneba) seriozulad ganvixiloT aq – ar mimaCnia<br />

mizanSewonilad. . . absurduli gancxadeba gaakeTa am kacma<br />

(isaxanianma-a.u.). rac man Tqva, imaze kamaTi, batonebo, Rirseba<br />

ar aris am sazogadoebisTvis... 600 (<strong>somx</strong>uri) eklesia da<br />

saeklesio dawesebulebaao saqarTveloSio, da V saukunidan<br />

saepiskoposoo. axla Cven es seriozulad aq ganvixiloT da<br />

seriozulad vekamaToT mas, me ar mimaCnia mizanSewonilad“.<br />

am replikas mohyva akademikos marika lorTqifaniZis replika:<br />

„batono roin, swored imitom miveci SekiTxva - rom ambobT,<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiebia, dagvisabuTeT-Tqo. is xom moxsenebiT gamodis<br />

samecniero simpoziumze, _ dagvisabuTos! xolo, Tu es aris<br />

politikuri gamosvla, maSin sxva saqmea. da kidev maqvs aseTi<br />

replika: Tu es ar aris mecnieruli moxseneba, me bodiSs vixdi<br />

saredaqcio kolegiis wevrebis mimarT, maSin ratom miiRes da<br />

gamoaqveynes iq, sadac samecniero moxsenebebis Tezisebia<br />

gamoqveynebuli?“. organizatorebis mimarT am SeniSvnas darbazma<br />

mxari dauWira.<br />

eklesiebis <strong>somx</strong>urobis damadasturebel argumentebad<br />

batonma isaxanianma moiyvana Semdegi: „magaliTad, <strong>somx</strong>ur eklesias<br />

aqvs maRali sakurTxeveli. marTlmadidebel eklesiaSi, ramdenadac<br />

me vici, aris SedarebiT dabali sakurTxeveli. es erT-erTi<br />

faqtori. amasTanave, <strong>somx</strong>uri warwerebi, freskebi da sxva“.<br />

ki magram, somexo megobrebo, maRali sakurTxeveli aqvs,<br />

magaliTad, jvris monasters, alaverds da sxva cnobil qarTul<br />

eklesiebs. amaTac <strong>somx</strong>urad miiCnevT? rac Seexeba warwerebsa<br />

da freskebs, Tu rogor ifxikeboda isini da maT magivrad<br />

ikveTeboda <strong>somx</strong>uri, amis Sesaxeb Semdgom gveqneba saubari. es<br />

meTodi - qarTulad moRaRade qvaTa <strong>somx</strong>urad aRaRadebisa,<br />

1. yvela amonaridi gamosvlebidan ibeWdeba audio da videoCanawerebis<br />

mixedviT, rasac nawilobrivi redaqciiT gTavazobT. rig SemTxvevaSi<br />

redaqtireuli teqstis zust stenogramul amonawers sqolioSi moviyvanT.<br />

somexTa mier xSirad gamoiyeneboda qarTul eklesiaTa mitacebadasakuTrebis<br />

mizniT, risi faqtebic mravlad aris istoriaSi.<br />

magaliTad, erT-erTi sadao _ noraSenis eklesiis Sesaxeb,<br />

baton isaxanianis argumentebis sapirispirod, qalbatonma marika<br />

lorTqifaniZem aRniSna: „noraSenis eklesiaze iyo diskusia<br />

qarTvel da somex mecnierebs Soris. dadgenilia, rom is iyo<br />

qarTuli eklesia. Semdeg <strong>somx</strong>ebma SeZles garkveul pirobebSi<br />

misi mitaceba, Tu SeiZleba ase iTqvas. iq aris qarTulwarweriani<br />

qvebi, romlebic Catanebulia kedelSi – gawmindes is kedlebi<br />

da naxes; da iq, agreTve, aRmoCenilia qarTulwarwerebiani<br />

saflavebi. amitom, ase martivad es sakiTxi ar wydeba“.<br />

amis Semdgom qalbatonma marika lorTqifaniZem daayena Semdegi<br />

sakiTxi: „me bodiSs vixdi saredaqco kolegiis mimarT, magram<br />

moviTxov, Tavisi oficialuri gancxadeba gaakeTos – ratom<br />

Seitanes es aramecnieruli naSromi samecniero moxsenebebis<br />

nusxaSi“.<br />

polemikaSi somexi mRvdeli CaerTo. man iq myof sazogadoebas<br />

qristianuli qceva dauwuna da aRniSna: „is, rom moxsenebas<br />

araseriozuls uwodebT, Cemi azriT, ar aris Tqveni mxridan<br />

lamazi... me, rogorc <strong>somx</strong>eTis samociqulo eklesiis msaxuri,<br />

gicxadebT, rom is eklesiebi, romlebic batonma isaxanianma<br />

daasaxela, namdvilad <strong>somx</strong>uri eklesiebia. Tu gaqvT kiTxvebi,<br />

arsebobs Tu ara amis damadasturebeli sabuTebi, SegviZlia<br />

moviyvanoT mtkicebulebani... ararealuria imaze laparaki, rom<br />

Tuki Tbilisis <strong>somx</strong>ur eklesiaSi aris qarTuli warwerebi,<br />

maSin es eklesia qarTulia“.<br />

rogorc vxedavT, is, rac somexTaTvis utyuari argumentad<br />

gamodgeba, qarTvelebisTvis yovlad gamousadegaria. gagvaxsenda<br />

didi ilias sityvebi: „igi gundi <strong>somx</strong>ebisa am TvalTmaqcobas<br />

ara hkmarobs, ara sjerdeba: misTvis cotaa sxvisa marTali<br />

hmalos, Tavisi tyuili ayviros. am gundma kargad icis, rom<br />

sabuTi, rac ginda damalo, dResa Tu xvale gamomJRavndeba da<br />

Tavisas gaitans. saqme sabuTis gabaTilebaa, an waSla, an Cafxekamofxeka,<br />

an gadakeTeba saTavisod. rom arc amisTana oinebi<br />

daeficebaT somexTa mwignobar-mecnierebs, esec cxadia. da,<br />

radganac qvani, mravalni Senobani, taZrebi, monastrebi hRaRadebdnen,


22 23<br />

rom Zvelis-Zvelad am adgilebSi qarTvelebi yofilan, ra Tqma<br />

unda, saWiroa, am utyuars mowmeebs qarTvelebisas xma Caawyvetinon,<br />

xma ar amoaRebinon. amisaTvis erTi Tqveni mowonebuli xerxi<br />

uxmariaT: auRiaT da, saca SeZlebiaT da mouxelTebiaT, wauSliaT<br />

yovelive kvali. ara erTi da ori magaliTia imisi, rom cdilan,<br />

niSani qarTvelobisa daukargon Zvels Senobas, taZars Tu<br />

monasters, amofxikon qvazed naweri qarTuli, an waSalon, an<br />

mTeli naWeri qva Senobidam amoiRon da mis magier sxva Casvan<br />

<strong>somx</strong>uris naweriTa. ara erTi da ori magaliTia amisTana oinisa<br />

da odesRac gamocxadebuli iyo aqaur qarTul da rusul<br />

gazeTebSiac“ [3].<br />

saredaqcio kolegiis saxeliT gamovida simpoziumis erTerTi<br />

faqtiuri organizatori, cxum-afxazeTis mitropoliti,<br />

meufe danieli. man, kerZod, aRniSna: „upirveles yovlisa, me<br />

veswrebodi saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiisa da<br />

<strong>somx</strong>eTis samociqulo eklesiis samRvdeloebis mraval Sexvedras,<br />

sadac, zogierT maTganze, iyo saubari imis Sesaxeb, Tu rogoria<br />

damokidebuleba saqarTvelos marTlmadidebeli da <strong>somx</strong>eTis<br />

samociqulo eklesiebisa saqarTvelos teritoriaze arsebul<br />

<strong>somx</strong>ur taZrebTan dakavSirebiT. me maxsovs erT-erTi aseTi<br />

seriozuli, oficialuri Sexvedra, miZRvnili am Temisadmi. maSin<br />

TbilisSi Camosuli iyo <strong>somx</strong>eTis eklesiis delegacia, romelsac<br />

meTaurobda dRevandeli patriarqi, maSin – episkoposi, garegin<br />

<strong>II</strong>. da iq, mis uwmindesobasTan saubarSi, sakiTxi Seexo swored<br />

noraSenis eklesias. rogorc aq movismineT, saqarTvelos<br />

marTlmadidebel eklesias, qarTvel mecnierebs, aqvT garkveuli<br />

istoriuli sabuTebi imasTan dakavSirebiT, rom am eklesiis<br />

bedi, ase vTqvaT, araerTgvarovani iyo. maSin garegin <strong>II</strong>-m brZana,<br />

rom <strong>somx</strong>ur eklesiasac aqvs garkveuli mecnieruli sabuTebi,<br />

da iTqva, rom, albaT unda Seiqmnas sagangebo ormxrivi komisia,<br />

romelic am sakiTxze erToblivad imuSavebs, raTa es sakiTxi<br />

ar gaxdes samRvdeloebisa da, miTumetes, mrevls Soris kamaTisa<br />

da uTanxmoebis gaRvivebis safuZveli. da, iqidan moyolebuli,<br />

minda giTxraT rom, didxans es sakiTxi aRar dasmula.<br />

gavida wlebi da, bolos, rodesac patriarqi gaxda garegin<br />

<strong>II</strong>, misi davalebiT Camovida delegacia isev am sakiTxTan<br />

dakavSirebiT. delegaciis meTauri iyo arqiepiskoposi, yarabaxis<br />

eparqiis winamZRvari. visaubreT da gairkva, rom <strong>somx</strong>ur eklesias<br />

pretenzia ara aqvs saqarTvelos eklesiasTan, rom <strong>somx</strong>uri<br />

eklesia saqarTvelos eklesiis mimarT raime sayvedurs ar<br />

gamoxatavs; rom ar aris saqarTvelos eklesia uflebamosili,<br />

gadawyvitos, es eklesiebi gadaecema Tu ar gadaecema. saqarTvelos<br />

eklesias aqvs istoriuli da samecniero monacemebi, romelsac<br />

xelisuflebas gadascems, rom is gaerkves, rogoria pozicia.<br />

aseve, <strong>somx</strong>ur eklesias aqvs ufleba, miawodos informacia Cvens<br />

xelisuflebas. bolos SevTanxmdiT: vinaidan, jerjerobiT, ar<br />

arsebobs samarTlebrivi kanonmdebloba, romelic daaregulirebda<br />

saqarTveloSi sxva eklesiebis, konfesiebis, aRmsareblobebisa<br />

da religiebis iuridiul statuss, am sakiTxis mogvarebamde<br />

am Temaze gamovacxadeT moratoriumi; sanam saxelmwifo ar<br />

miiRebs garkveul samarTlebriv dokuments religiur<br />

organizaciebTan dakavSirebiT, manam Cven am Temaze ar unda<br />

vikamaToT. maSin, pirvel Sexvedraze, patriarqma brZana, rom,<br />

Cveni TvalsazrisiT, es (eklesiebi) aris saqarTvelos eklesiis<br />

kuTvnileba; Cven gvaqvs kidec saamiso mecnieruli safuZvlebi,<br />

magram, radganac, <strong>somx</strong>uri eklesia ar eTanxmeba Cvens pozicias,<br />

am taZarSi nurc qarTuli samRvdeloeba Seasrulebs<br />

RvTismsaxurebas da nurc <strong>somx</strong>uri samRvdeloeba, sanam ar<br />

iqneba (sakiTxi) garkveuli 2 ". (replika darbazidan: „600<br />

eklesiaSi?!“ pasuxi: „noraSenis eklesiaze iyo laparaki“).<br />

2. rom ar aris saqarTvelos eklesiis kompetencia, gadawyvitos es eklesiebi<br />

gadaecema Tu ar gadaecema. saqarTvelos eklesiis kompetenciaa misi<br />

istoriuli da samecniero monacemebi, romelic mas aqvs da romelsac<br />

xelisuflebas gadascems, rom is gaerkves, rogoria pozicia. aseve <strong>somx</strong>ur<br />

eklesias aqvs ufleba gadasces informacia Cvens xelisuflebas. bolo<br />

Cveni SeTanxmeba iyo eseTi: vinaidan jerjerobiT ar arsebobs iuridiuli,<br />

samarTlebrivi bazisi, romelic daaregulirebs saqarTveloSi sxva eklesiebis,<br />

konfesiebis, aRmsareblobebisa da religiebis iuridiul statuss, vidre es<br />

sakiTxi ar mogvardeba, Cven am Temaze gamovacxadeT moratoriumi; sanam<br />

saxelmwifo ar miiRebs garkveul samarTlebriv dokuments, baziss religiur<br />

organizaciebTan dakavSirebiT, manamde Cven am Temaze kamaTi ar unda gvqondes.<br />

maSin, pirvel Sexvedraze. patriarqma brZana, rom Cven migvaCnia, rom es<br />

(eklesiebi) aris saqarTvelos eklesiis kuTvnileba, Cven gvaqvs aseTi<br />

mecnieruli safuZvlebi, magram radganac <strong>somx</strong>ur eklesias aqvs (ix. gv. 24)


24 25<br />

Semdeg meufe danielma ganagrZo: „yvela Sexvedrisas yuradRebas<br />

vaqcevdiT, rom or mezobel qveyanasa da ers Soris yofiliyo<br />

mSvidobiani urTierToba, raSic Zalian didi roli akisria,<br />

upirveles yovlisa, eklesiebs. maT Soris urTierTobis daZabva<br />

– es Zalian saxifaToa. amitom yvelaferi unda gaakeTos rogorc<br />

erTma mxarem, ise meore mxarem, raTa amis precendenti ar Seiqmnas.<br />

exla rac Seexeba kiTxvas, romelic aq gaCnda, da Sefasebebs,<br />

romelic aq gamoiTqva: es (isaxanianis moxsenebis) Tezisi,<br />

garkveuli TvalsazrisiT, marTlac qmnida safuZvels, rom<br />

farTo sazogadoebisgan aRqmuliyo, rogorc sayveduri.<br />

saqarTvelos eklesia zeimobs 2000 wlisTavs da vSiSobdiT,<br />

rom Cveni eklesiisTvis, mrevlisTvis mtkivneuli iqneboda<br />

aseTi Tema (simpoziumze) da Cven SevecadeT, baton levons<br />

davkavSirebodiT. me miTxres, rom baton levons ver<br />

daukavSirdnen (???) da Cven gvqonda ori alternativa: an<br />

dagvetovebina es moxseneba, an amogveRo. me, piradad, rodesac<br />

saredaqcio kolegiis wevrebTan erTad veswrebodi msjelobas,<br />

gamovTqvi azri, rom am fonze arasasurveli iyo am moxsenebis<br />

gamotana. magram, vinaidan, Cven avtors ver davukavSirdiT da<br />

ver gavagebineT Cveni gulistkivili, misTvis uaris Tqma<br />

uxerxuli iqneboda 3 “.<br />

gulistkivili, rom SeiZleba ar eTanxmeba Cvens pozicias, am taZarSi<br />

nurc qarTuli samRvdeloeba Seasrulebs RvTismsaxurebas da nurc <strong>somx</strong>uri<br />

samRvdeloeba, sanam ar iqneba (sakiTxi) garkveuli.<br />

3. rodesac Cven miviReT es (isaxanianis moxsenebis) Tezisi, cota ucxo<br />

iyo Sinaarsi, rameTu igi, garkveuli TvalsazrisiT, qmnida safuZvels, rom<br />

farTo sazogadoebisTis aRqmuliyo rogorc sayveduri. saqarTvelos<br />

eklesia zeimobs 2000 wlisTavs da iyo gulSi raRac es xinji, rom Cveni<br />

eklesiisTvis, mrevlisTvis mtkivneuli iqneboda, rom ai aseTi sayveduris<br />

Tema iqneboda (simpoziumze) da Cven SevecadeT, rom baton levons<br />

davkavSirebodiT. me miTxres, rom baton levons ver daukavSirdnen fizikurad<br />

da Cven gvqonda ori alternativa, an dagvetovebina es moxseneba, an<br />

amogveRo. me piradad, rodesac saredaqcio kolegiis wevrebTan erTad<br />

veswrebodi msjelobas, gamovTqvi aseTi azri: miuxedavad imisa, rom am<br />

fonze, rac me movyevi, sasurveli ar iyo am moxsenebis gamotana, vinaidan<br />

Cven avtors ver davukavSirdiT da ver gavagebineT Cveni gulis tkivili,<br />

misTvis uaris Tqma, rodesac movidoda da naxavda, rom misi moxseneba ar<br />

aris, naklebad gasagebi iqneboda.<br />

„Tezisi, – ganagrZo meufem, – miuxedavad imisa, rom mas<br />

hqonda deklaratiuli xasiaTi, ar iyo da ar aris moxseneba...<br />

rogoric ar unda yofiliyo es moxseneba, es aris <strong>somx</strong>uri<br />

eklesiis pozicia. es batoni levonis azri ar aris, es aris<br />

oficialuri pozicia da, me vfiqrob, rom me maqvs ufleba, ar<br />

daveTanxmo, magram masac aqvs ufleba Tqvas is, rac CvenTvis,<br />

SeiZleba, miuRebelia... me sayveduri minda vuTxra am darbazis<br />

zogierT wevrs: exla Cven gamovxateT <strong>somx</strong>uri eklesiis mimarT<br />

raRac... (ar daasrula azri, rasac darbazidan mohyva kiTxva:<br />

„ra gamovxateT?“), me vTvli, rom Cveni emocia ukve iyo<br />

arakoreqtuli da qarTuli qristianobisTvis<br />

Seuracxmyofeli... uari am moxsenebaze iqneboda <strong>somx</strong>uri<br />

eklesiisaTvis da Cveni mezobeli xalxisaTvis azris gamoTqmis<br />

SezRudva. es maTi uflebaa, rogori azri eqnebaT. (darbazidan<br />

replika: „Cven ara gvaqvs ufleba?“). Tu vinmes kidev gindaT<br />

azris gamoTqma, SegiZliaT... iciT, ras niSnavs gansxvavebuli<br />

azris Sewynareba? es niSnavs, rom, SeiZleba, raRac SemTxvevaSi<br />

vcdebode... amitom aq aris msjeloba, es aris samecniero<br />

simpoziumi... da, Tu es Tema awuxebs <strong>somx</strong>ur eklesias da es<br />

Tema awuxebs qarTul eklesias, ukeTesi adgili sad aris. ai,<br />

mecnierebi da visaubroT. gamoTqviT azri, vin giSliT?!“.<br />

rogorc zemoT vnaxeT, qarTvelma mecnierebma,<br />

organizatorebisagan gansxvavebiT, ar miiCnies mizanSewonilad<br />

simpoziumze moxsenebis miReba da arc masze msjeloba da<br />

kamaTi.<br />

„ukeTesi adgili sad ariso“, rom brZana meufem, _ saxalxo<br />

damcvelma, rogorc Cans, <strong>somx</strong>uri pretenziebis mxardasaWerad,<br />

ukeTes adgilad parlamentis sxdoma miiCnia da, simpoziumidan<br />

erTi Tvis Tavze, Tavis vrcel moxsenebaSi, Seexo ra religiur<br />

Temas, romelic, rbilad rom vTqvaT, ar gamoirCeoda<br />

keTilganwyobiT marTlmadidebelTa mimarT, aRniSna: „...am etapze<br />

<strong>somx</strong>uri samociqulo eklesiis saqarTvelos eparqia yvelaze<br />

radikalurad TbilisSi noraSenisa da axalcixeSi – surbniSanis<br />

taZrebis dabrunebis sakiTxs svams... sapatriarqos pozicias<br />

taZrebis istoriuli mepatronis Sesaxeb angariSs uwevs<br />

xelisufleba, romelic calmxrivad ver wyvets, daubrunos Tu


26 27<br />

ara taZrebi Tavis istoriul mflobels...“ (dasax. moxseneba,<br />

gv. 85). rogorc vxedavT, saxalxo damcveli operatiulad<br />

gamoexmaura simpoziumze wamoWril saWirboroto sakiTxs da<br />

erTi xelis mosmiT, saqarTvelos sapatriarqosagan da qarTvel<br />

mecnierTagan gansxvavebiT, gadawyvita xsenebuli taZrebis<br />

istoriuli memkvidris sakiTxi <strong>somx</strong>eTis eklesiis sasargeblod,<br />

riTac aSkarad gadaameta Tavis ufleba-movaleobebs.<br />

simpoziumis an parlamentis darbazSi didi ilia rom<br />

brZanebuliyo, albaT, Tavis ukve gamoTqmul azrs gaimeorebda:<br />

„droa, niRabi avxadoT im erTs gunds <strong>somx</strong>ebisas, romelTa<br />

mecnierni aseTs yofas gvaweven qarTvelebs. droa, Wkuas movideT<br />

da ar SevuSindeT im crupentela liberalebs, romelnic gangeb<br />

pirSi burTs gvCrian, rom Tavisi oinbazoba, orpiroba da<br />

calguloba miafuCeCon. nu gvamxilebTo, Torem erovnul SfoTis<br />

aRdgenas dagwamebT, retrogradebis banakSi Tavs amogayofinebT,<br />

radganac mecxramete saukunis dasasruls (miTumetes XXI<br />

saukuneSi – a.u.) erovnul SfoTis atexa, erTa Soris RvarZlis<br />

STamoTesva sibriyvesa da gonebis sibneles moaswavebso da<br />

liberalobis Seginebasao. gana ar viciT, mxileba arafrad<br />

eWaSnikeba avis mqnelsa, magram gana es sabuTia, Tvali davibrmaoT,<br />

yurSi bamba davicoT da ena moviWraT?.. nuTu marTla am laTaiebs<br />

unda SevuSindeT da enac ar davZraT Cvenis sakuTaris vinaobis<br />

sarClisa da patronobisaTvis? Tqveni wkip<strong>urt</strong>ic-ki gvwyins<br />

da Cvens panRurs-ki nu iwyenTo. ra nabiWvrebi Cvena varT am<br />

wuTisoflisa, rom amas gveubnebian, amiT gviTaTbireben?!» [2].<br />

davubrundeT simpoziums. meufe danielis mowodebaze azris<br />

gamoTqmasTan dakavSirebiT, sityva iTxova marTlmadidebelma<br />

mRvdelma, romelmac aRniSna: „upirveles yovlisa, namdvilad<br />

unda movTokoT Cevni emociebi da koreqtulad gamovTqvaT<br />

mosazrebebi. me maqvs (somex) batonebTan aseTi kiTxva:<br />

ierusalimSi macxovris saflavTan aris iakob mociqulis<br />

saxelobis taZari, monasteri, romelic ekuTvnoda saqarTvelos<br />

eklesias. Cven rom mogTxovoT dabruneba am taZrisa,<br />

dagvibrunebT? (replika darbazidan: „amaTTvis am kiTxvis dasma<br />

SeiZleba?“) iciT, ra, sasuliero piria da brZana, rom<br />

tolerantebi xarTo. me mis sarwmunoebasTan namdvilad ara<br />

var tolerantuli, me vTvli, rom samociqulo eklesia iyo<br />

<strong>somx</strong>eTis eklesia, dRes is aris cdomilebaSi... (meufem Seawyvetina<br />

replikiT, rom aq amaze saubris adgili ar ariso). kargi, amaze<br />

gameciT pasuxi, rac me gkiTxeT“ –daasrula marTlmadidebelma<br />

mRvdelma. . . . . Semdeg kamaTi ase warimarTa:<br />

somexi mRvdeli: _ me Tqven amaze ar gi pasuxebT!<br />

qarTveli mRvdeli: _ imitom, rom Tqven ara gaqvT pasuxi;<br />

somexi mRvdeli: _ gvaqvs pasuxi _ eklesia, romelzec Tqven<br />

saubrobT, ekuTvnis <strong>somx</strong>eTis eklesias.<br />

qarTveli mRvdeli: _ Tqvenca gaqvT bevri eklesia, romelzec<br />

saqarTvelos eklesias aqvs pretenziebi. es qarTuli eklesiebi<br />

iyo!<br />

somexi mRvdeli: _ da Semdeg rogor gaxdnen <strong>somx</strong>urebi?<br />

qarTveli mRvdeli: _ <strong>somx</strong>ebma miitaces;<br />

somexi mRvdeli (gancvifrebuli): <strong>somx</strong>ebma miitaces?!<br />

am SemTxvevisaTvis sworedac rom zedgamoWrilia ilias<br />

droindeli sityvebi: «isini (<strong>somx</strong>ebi-a.u.), vinc RviZl Zmad<br />

migvaCnia, vinc – saqarTvelos kalTis qveS ipova rqa cxovrebis<br />

xsnisa, dRes isini gamxdaran mosisxle mtrad. am didebulTa<br />

warwerebiT aRsavse qvaTa da umsgavsoebaTa savse xeliT<br />

cdiloben Semusron da amoamtvrion weraqviT qarTuli<br />

warwerebi... arabebi batonobdnen 200 weliwadi da isini ar<br />

sCadiodnen am ambebs, rasac dRes vxedavT da gvesmis. misdgomian<br />

da angreven taZrebs rkinis ketebiT da weraqvebiT, anadgureben<br />

naxatebs, Tvalebs CiCqnian wmindanebs da sxv. samarcxvinoa, rom<br />

mama-papaTa sisxliT Sereuli kiriT aRSenebulni taZarni<br />

daisakuTron guSindel mosulTa da mkvidrni ki gandevnil<br />

iyvnen Tvissave mamulSi. miT ufro saTakiloa amgvari movlena,<br />

rom iqneb xarajac daadon Cvens mlocvelebs am mama-papaTa<br />

salocavebSi» (gaz. „iveria”, 1885 w., #159).<br />

didi xmauris Semdeg simpoziumis sxdomaze sityvis warmoTqmis<br />

ufleba erT-erTma damswre saero pirma iTxova: „mizani miRweulia...<br />

rodesac meufe danielma brZana, rom mas (isaxanians-a.u.) aqvs<br />

aseTi pozicia da Cven gavceT pasuxio. pozicia bevrnairi SeiZleba<br />

iyos. arsebobs aseTi Tezisi, me vityvi da Sen mere asabuTeo. ai,<br />

zustad aseT viTarebasTan gvaqvs saqme: gamobrZanda batoni,


28 29<br />

romelmac Tqva, rom saqarTveloSi 600-ze meti eklesia, Turme,<br />

ekuTvniT <strong>somx</strong>ebs da axla Cven mTeli seriozulobiT mecnierebi<br />

unda moviwvioT da vamtkicoT, rom es 600 eklesia aris Cveni. me<br />

absoluturad viziareb baton roinis azrs, rom amaze polemika<br />

saerTod ar unda dagvewyo, magram radgan daviwyeT, qalbaton<br />

marikas azri unda ganviTardes da, vfiqrob, amaze viRacam unda<br />

aiRos pasuxismgebloba... me getyviT, amas ra gagrZeleba mohyveba.<br />

(rogorc mogaxseneT, gagrZeleba maleve, erTi Tvis Tavze, mohyva,<br />

kerZod, saxalxo damcvelis gamosvla parlamentSi-a.u.). es<br />

(moxseneba) rom dRis wesrigSi ar Sesuliyo, es (Tezisebi) ar<br />

daibeWdeboda, arc xval (vinme) waikiTxavda. SemindeT meufev,<br />

magram Tqven ufro meti pasuxismgebloba gevalebodaT am dros.<br />

SeiZleba vinme saredaqcio kolegiaSi Semcdariyo, magram Tqven,<br />

roca amis msgavs moxsenebaze iyo laparaki... Tqven TqviT, rom,<br />

ara uSavs, radgan ver vatyobinebT da imas ar ewyinoso, da... Cven<br />

rom gvewyina absoluturad arakoreqtuli, Seuracxmyofeli,<br />

dausabuTebeli gamosvla? vimeoreb,: aman Tqva da axla Tqven<br />

amtkiceT, da aiReT pasuxismgebloba Tqvens Tavze“.<br />

dasasrul, sityviT gamovida akademikosi daviT musxeliSvili:<br />

„rac batonma roinma brZana, absoluturad sworia... ra Tqma<br />

unda, es moxseneba moxseneba ar iyo, es sruliad aSkaraa, da ver<br />

damimtkicebs batoni levoni, rom <strong>somx</strong>uri eparqia arsebobda<br />

odesme saqarTveloSi (darbazidan: „V saukuneSi“).... ... arc V-Si<br />

da arc ocdamexuTeSi. iciT, ra aris eparqia? eklesiebi ki ar<br />

aris eparqia. eparqia aris teritoria, romelic Sedis romeliRac<br />

eklesiis iurisdiqciaSi.OaseTi rame iyo saqarTveloSi? arc<br />

V-Si da arc Semdgom. amaze laparaki aris absurdi. axla amaze<br />

msjeloba SeiZleba? es xom araseriozulia? aq laparaki,<br />

faqtiurad, imaze iyo, rom dRevandeli eklesiebi <strong>somx</strong>ebis aris<br />

Tu ara. es Cveni simpoziumis gadasawyvetia, kaco? amitom, Zalian<br />

gTxovT, megobrebo, moveSvaT _ Tezisebi daibeWda, dasabeWdi<br />

(pasuxebic) daibeWdeba da morCa da gaTavda“.<br />

simpoziumis sxdomis dasaruls xmaurma, SfoTma imata.<br />

darbazs vtovebdiT aRelvebulebi, Seuracxyofilebi,<br />

damcirebulebi da ugulvebelyofilebi: am problemis wamoweva,<br />

ra Tqma unda, ar iyo SemTxveviTi; SesaZloa, arsebobdes garkveuli<br />

gegma, Tu rogor ganviTardes Tema. saxalxo damcvelis xsenebuli<br />

moxseneba, vfiqrobT, am gegmas ukavSirdeba.<br />

viTarebis mowesrigebasa da ramdenadme ganmuxtvas simpoziumis<br />

daskvniT sxdomaze Cveni eklesiis patriarqi, uwmindesi da<br />

unetaresi, ilia <strong>II</strong> Seecada. sanam misi gamosvlidan amonarids<br />

moviyvandeT, SemogTavazebT manamde gamosuli qalbatonis _<br />

marika lorTqifaniZis sityvas (mcireodeni SemoklebiT):<br />

„seqciis Tavmjdomarem nawilobriv mogaxsenaT im mZime<br />

mdgomareobis Sesaxeb, romelic baton isaxanianis moxsenebasTan<br />

dakavSirebiT Seiqmna. unda mogaxsenoT – Cemi pozicia Tavidanve<br />

gamovacxade - rom ar mimaCnia sworad da (gamovTqvi) sayveduri,<br />

ara isaxanianis mimarT, romelsac Tavisi azri aqvs am sakiTxze,<br />

aramed saredaqcio komisiis mimarT, romelmac misi Tezisebi am<br />

saxiT Seitana moxsenebaTa TezisebSi. batonma daviTma (akad.<br />

daviT musxeliSvili – a.u.) maSinve (seqciaze kamaTis dros –<br />

a.u.) gamoTqva Tvalsazrisi: sawinaaRmdego, erTmaneTisagan<br />

gansxvavebul mosazrebebs jebirs ver SevuqmniTo, - marTalia,<br />

magram marTalia isic, rom <strong>somx</strong>ebi CvenTan da, am SemTxvevaSi,<br />

qarTul eklesiasTan mimarTebaSi, weren <strong>somx</strong>urad da evropis<br />

yvela enaze, Cven ki qarTulad xandaxan Tu vupasuxebT maT...<br />

kidev SeiZleboda araferi meTqva, magram, rodesac am sakiTxze<br />

laparaki gamwvavda, meufe danielma brZana, rom mas aqvs amaze<br />

Tavisi koncefcia. me, ra Tqma unda, Tavs uflebas ar mivcem,<br />

meufe daniels vekamaTo, magram mogaxsenebT, rom is, rac man<br />

brZana, ar mimaCnia sworad, da, ai, ratom: meufe danielma brZana,<br />

rom wlebis manZilze qarTul da <strong>somx</strong>ur eklesiebs Soris<br />

mimdinareobda dava saqarTveloSi mTeli rigi eklesiebis gamo;<br />

Semdeg meufe danielma brZana, rom qarTuli da <strong>somx</strong>uri<br />

eklesiebis meTaurebi SeTanxmdnen, am sakiTxze diskusia da<br />

kamaTi SeCerebuliyo. ai, amis Semdeg gamodis, rom qarTuli<br />

mxare amas ar arRvevs _ arRvevs isev <strong>somx</strong>uri mxare: ayenebs<br />

sakiTxs imis Sesaxeb, rom (Turme) V saukunidan CvenTan <strong>somx</strong>uri<br />

eparqia arsebobda, rom 600-ze meti <strong>somx</strong>uri saeklesio Zegli<br />

iqna agebuli. rodesac vTxoveT momxsenebels, daesabuTebina,<br />

araviTari sabuTi man ar warmoadgina. (seqciaze) iTqva, rom es<br />

ar aris samecniero moxseneba da amitom mis irgvliv kamaTi ar


30 31<br />

unda iyos. maSin me maqvs aseTi winadadeba: radgan dairRva<br />

samecniero simpoziumis xasiaTi – Semotanili (moxseneba) ar<br />

CaiTvala samecniero moxsenebad, da mis irgvliv kamaTi da<br />

diskusia ar Sedga, amitom, am simpoziumis masalebis<br />

gamoqveynebisas, SeiZleba isev wesis darRveviT, iqve iqnes<br />

dabeWdil-gamoqveynebuli qarTvel mecnierTa Tvalsazrisi<br />

debulebebze, romelic wamoyenebulia isaxanianis moxsenebaSi“.<br />

dasasrul, uwmindesma warmoTqva sityva. man madloba<br />

gadauxada simpoziumis monawileebs, xolo Semdeg aRniSna:<br />

„saqarTvelos eklesia, mogexsenebaT, aris uZvelesi eklesia,<br />

daarsebuli mociqul andria pirvelwodebulis mier; eklesia,<br />

sadac ewama mravali mowame – me ar meguleba qveyanaze iseTi<br />

eklesia da iseTi qveyana, romelSic amdeni wamebuli yofiliyos.<br />

es gvaZlevs did sulier Zalas da amiT sazrdoobda da<br />

sazrdoobs qarTveli xalxi 2000 wlis ganmavlobaSi. yvelaferi,<br />

rac gakeTda kulturaSi, literaturaSi, arqiteqturasa da<br />

sxva dargebSi, yvelaferi iyo dayrdnobili qristianul<br />

sarwmunoebaze. saqarTvelo aris is qveyana, sadac saocrad<br />

Serwymuli iyo codna da rwmena. da amisi ara erTi magaliTi<br />

gagvaCnia. amitom mniSvnelovania, rom Cveni simpoziumi daiwyo<br />

universitetSi da daskvniTi sxdoma tardeba mecnierebaTa<br />

akademiaSi, da am simpoziumSi monawileobas Rebuloben Cveni<br />

didi mecnierebi da cnobili adamianebi.<br />

me minda vTqva, rom mravali kargi moxseneba gakeTda seqciebSi,<br />

magram, amave dros, iyo iseTi moxsenebebi, romelTac gamoiwvies<br />

arasasurveli kamaTi da Semoitanes disonansi sxdomebze. Tqven<br />

moismineT Cveni akademiis prezidentisagan, rom es moxsenebebi<br />

gamocemul unda iqnas, magram, sanam gamoicema, me minda, kidev erTi<br />

Sekreba movawyoT saqarTvelos sapatriarqoSi, romelzec yoveli<br />

moxseneba detalurad unda iyos ganxiluli da gaanalizebuli,<br />

da saTanado Sefaseba unda mieces maT. me aseve minda vTqva, rom<br />

am moxsenebebis dros Tqven iyaviT mowme imisa, rom daiwyo<br />

kamaTi da warmoiSva gansxvavebuli azri ama Tu im sakiTxze. me<br />

minda vTxovo yvelas, visac aqvs gansxvavebuli azri, werilobiT<br />

warmoadginos sapatriarqoSi, Cven aucileblad ganvixilavT<br />

mas da, Tu iqneba misaRebi, aucileblad miviRebT“.<br />

vfiqrobT, iseTi zomieri, keTilmosurne da gulisxmieri<br />

adamianis mier warmoTqmuli es sityva, rogoric Cveni patriarqia,<br />

warmoadgens aRniSnuli simpoziumis sakmaod mkacr Sefasebas.<br />

magram ra iqneba xval? rogor davicavT Cven Cvens eklesiebs?<br />

vin da sad Txzavs Cveni qveynis, eris, eklesiis istorias? erTi<br />

ram amTaviTve unda iTqvas: saxalxo damcvelis zemoT moyvanili<br />

pozicia mianiSnebs, rom xsenebuli sakiTxiT seriozuli uwyebebi<br />

da organizaciebi arian dainteresebulni. amazeve miuTiTebs<br />

saxalxo damcvelis aparatTan Seqmnili religiaTa sabWo da<br />

misi Semadgenloba. gazeT „qronikis” 2005 w., #36-is erT<br />

werilSi aRniSnulia, rom am religiaTa sabWos erT-erT sxdomaze<br />

miuwveviaT da dautuqsavT Jurnalistebi, radgan isini, Turme,<br />

„kargad ar weren religiur Temebze“. aSkarad gamoCnda sabWos<br />

tendencia: _ „Tu marTlmadidebel eklesias galanZRav, saxalxo<br />

damcvelis religiaTa sabWos sxdomaze Sens sakiTxs ar<br />

ganixilaven, magram Tu sxva religiebis warmomadgenlebs<br />

seqtantebad moixsenieb da ityvi, rom maTi moZRvreba<br />

antimarTlmadidebluria, saSiSroebis winaSe dgebi, rom Seni,<br />

rogorc Jurnalistis, saqcielis ganxilva sabWos dRis wesrigSi<br />

dadgeba“.<br />

«aRniSnuli publikaciidanve vigebT, rom religiaTa sabWos<br />

sxdomaze gamovidnen: mRvdelmsaxurebaakrZaluli dekanozi basil<br />

kobaxiZe, kavkasiuri institutis warmomadgeneli Tamar Samili,<br />

nodar ladaria (gaz. „24 saaTis“ ombudsmeni – a.u.) da a.S. am<br />

sxdomaze sofel samsarSi momxdari incidentis Sesaxebac<br />

isaubres. SegaxsenebT, rom axalqalaqis raionis sofeli samsari<br />

uZvelesi qarTuli sofelia, romelic amJamad <strong>somx</strong>ebiT aris<br />

dasaxlebuli. gasul (2005 w. – a.u.) zafxuls aq mZime<br />

mdgomareobaSi myofi Zeglebis gasawmendad Tbilisidan Camosuli<br />

studentebi <strong>somx</strong>urma mosaxleobam taZarSi ar SeuSva. fizikuri<br />

Seuracxyofa miayenes rogorc studentebs, aseve maTTan myof<br />

monazvnebsac. saxalxo damcvelis ofisSi gamoiTqva azri, rom<br />

xsenebul incidentSi damnaSave saqarTvelos eklesia yofila.<br />

sabWos sxdomis warmomadgenlebs ar gaaxsendaT, rom samsarSi<br />

momxdari incidentis gamo qarTul mrevls bodiSi mouxada<br />

saqarTveloSi <strong>somx</strong>uri eparqiis xelmZRvanelma episkoposma


32 33<br />

vazgen mirzaxanianma... amave publikaciidan imasac vigebT, rom<br />

(sabWos) sxdomaze kaTolikos-patriarqis mimarT sayveduric<br />

gamoTqmula. raSi adanaSauleben saqarTvelos patriarqs? imaSi,<br />

rom man Tqva: roca qarTveli tovebs marTlmadideblobas, igi<br />

Ralatobs Tavis sarwmunoebas sasuliero pirs, miT ufro,<br />

patriarqs, (sabWos azriT) imis Tqmis ufleba ar hqonia, rom<br />

marTlmadideblobidan gandgoma rwmenis Ralatia! es aramc Tu<br />

misi uflebaa, aramed movaleobac. an ra Sefaseba unda mieces<br />

marTlmadideblobis datovebas da sxva sarwmunoebaze gadasvlas<br />

– „eklesiis erTgulebisa“ Tu „rwmenisTvis Tavdadebisa?“...<br />

Jurnalisti amxels dekanoz basil kobaxiZis braldebas,<br />

TiTqos umarTebulo da Jurnalistis mxridan araswori iyo<br />

im faqtis gaxseneba, roca ramodenime wlis win fokaSi mosalocad<br />

wasul qarTvel marTlmadideblebze adgilobrivi mosaxleobis<br />

nawilis mxridan Tavdasxmis mcdeloba ganxorcielda» (z.<br />

cxovrebaZe, „saqarTvelos eklesiis Tanamedrove gansacdeli“,<br />

2005 w.).<br />

ai, aseTi suli trialebs sax. damcvelis ofisSi da religiaTa<br />

sabWoSi: antiqarTuli da antimarTlmadidebluri.<br />

vSiSobT, rom Cvens sityvebs mavani somexTa da qarTvelTa<br />

Soris mtrobis gaRvivebis mcdelobad miiCnevs. magram Cven<br />

mtrobis ki ara, Zmobisa da keTilmezoblobis mosurneni varT,<br />

da, Tu rames simarTliT mwared vambobT, mxolod imitom, rom<br />

SevagonoT moyvass Tavisi cdomileba, davanaxoT Cveni kanonieri<br />

survili da ufleba – davicvaT is, rac gvekuTvnis Cvensave<br />

qveyanaSi, Cven saxelovan winaparTa naamagari, naoflari da<br />

nasisxlari. Cven viziarebT didi mamuliSvilebis – iliasa da<br />

akakis suliskveTebas, rasac kidev ufro mkafiod Semdeg TavebSi<br />

SevexebiT. aq ki moviyvanT SemoklebiT 1902 w. gazeT „iveriaSi“<br />

dabeWdil i. qsnispirelis werils „ususuri liberaloba“:<br />

« ...sCans isev gaCaRda kamaTi Zvel „JamTa siavis” gamo. sCans,<br />

es „JamTa siave“ Rrmad swvdeba Cvenis eris gulsa da suls...<br />

CvenTvis am patalogiurs movlenas Seadgens <strong>somx</strong>obisa da<br />

qarTvelobis damokidebuleba... diaR, saarCevno sezonis siaxlove<br />

arafer SuaSia, rom kamaTi qarTvelTa da somexTa<br />

damokidebulebisa gamo gaaxlda... am kamaTis sagani wylulad<br />

gamosvlia sazogadoebas da vidre es wyluli ar gamoirwyvis,<br />

saqmes ara eSveleba ra.<br />

pativcemul gazeTs („cnobis furceli“ – a.u.) TvalSi<br />

eklad eCxireba, roca vinme qarTveli usiamovnos ityvis xolme<br />

<strong>somx</strong>obaze. „cnobis furcelma“ morTo maRal hangze galoba,<br />

laTaia Zmobisa da erTobisa. me rom mkiTxoT, es laTaia ufro<br />

garedan monaberia, vidre Sinauri... gvesmis, roca „novoe<br />

obozrenies“ xelmZRvaneli RaRadebs, Zmoba da erToba saWiroa<br />

qarTvelTa da somexTa Soriso. gvesmis agreTve, Tu rad an<br />

risTvis eseTi RaRadisi mimarTulia marto qarTvelTa mimarT...<br />

diaR, batonebo, Zmoba da erToba, kai mogceT RmerTma, rom kargi<br />

swavlaa, magram mxolod maSin, roca igi yvelasTvis savaldebuloa.<br />

Torem daCagruls da gaZarculs Zmoba rom uqadago da<br />

mCagvrels-ki aRviri miuSva da neba misce, iTareSe da inavardeo,<br />

- maSin ra Zmoba da erToba iqneba... metic aris, rom qarTvel<br />

xalxs uqadago, Zmoba da erToba iqonie mezoblebTanao. mTeli<br />

Cveni istoria amtkicebs, rom qarTveli yovelTvis Zmebad sTvlida<br />

kavkasionis mkvidrTa. im TaviTve qarTvels somexi Zmad miaCnda<br />

da, gaWirvebis dros, namdvil Zmobasac uwevda. samwuxarod, es<br />

ar iTqmis <strong>somx</strong>obaze. TiTqmis arc erTi Zveli meistorie<br />

somexi keTilad ar ixseniebs saqarTvelos da, roca SemTxveva<br />

eZleva, Sxamsa da gesls ar iSurebs Cvenis samSoblosaTvis.<br />

gvikvirs da gvaocebs, Tu aseTi ra dauSava bedkrulma<br />

saqarTvelom Taviss mezobel ersa, rom, magaliTebr, vardan didicki<br />

didebuls vaxtang gorgaslans mxdalad da mSiSrad hxadis<br />

da imis laSqars upatiruad ixsenebs!... iqneba, Tqvenc<br />

mogexsenebodeT, rom pirveladve somexni miwa-wyals gvedavebodnen<br />

da sul imis fiqrsa da cdaSi iyvnen, rom gaeglijaT rame.<br />

roca SeeZloT aki gagvglijes kidec da vanis are-maredgan<br />

aqaTken gamogvlales. axlandeli garemoeba xom yvelas Tvalwin<br />

udgia. axla <strong>somx</strong>oba suramis uReltexilisken migverekeba.<br />

kadniereba iqamde mivida, rom mTeli saqarTvelo rukazed<br />

<strong>somx</strong>eTad daxates da aseTi ruka „didisa <strong>somx</strong>eTisa“ mTel<br />

evropas mohfines. es xom asea, magram Zmobasa da erTobas mainc<br />

Cven gviqadageben da kacTa mZulvared Cven gvTvlian! cxadze<br />

cxadia, rom qarTveloba mxolod moseuls mezobels igeriebs


34 35<br />

da amasac-ki, Zmobisa da erTobis saxeliT, Cvenve danaSaulad<br />

gvdeben da mere iciT vin?_Cvenive liberalni!<br />

Tavi Tavi <strong>II</strong><br />

<strong>II</strong><br />

magram Cveni ususuroba imaSia, rom axlac maRali fraza<br />

gvxiblavs. literaturuli „etiketi“ kerpad gavixadeT da<br />

rogor rogor da da ratom ratom itacebdnen itacebdnen da<br />

da<br />

amitom qarTvel publicists isre ara asiamovnebs ra, rogorc<br />

„progresistis“, „liberalis“ saxeli. mezoblebma kargad ician<br />

es Cveni sisuste da ase xSirad win gvifenen liberalur da<br />

progresiul zizil-pipilebs. roca erovnuli brZola arsebobs,<br />

itaceben itaceben <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi qarTul<br />

qarTul<br />

marTlmadideblur marTlmadideblur taZrebs<br />

taZrebs<br />

maSin klasebrivs asaxeleben, burJua ebrZvis qarTvel feodals<br />

da ara somexi qarTvelsao... Cvenc aseT brZolas taSs vukravT<br />

1. 1. Sesavali<br />

Sesavali<br />

da sinamdviles ki ver vxedavT.<br />

am Tavis wanamZRvrad didi ilias Semdegi sityvebi gamodgeba:<br />

droTa brunvam guSindeli Cumi da wynari mezobeli onavrad<br />

„somexTa mecnierTa da maTTa amqarTa oinebi karga xnis ambavia...<br />

gagvixada, es onavari mogvisia da ieriSiT zed mogvayena. Cven-ki<br />

amisTana tyuili da gacuRlutebuli istoria-geografia visi<br />

mogeriebis nebasac ar gvaZleven.<br />

unari unda iyos? is dRea da es dRe, <strong>somx</strong>is mwignobarni imis<br />

diaR, Cvens mdgomareobaSi, upirveles yovlisa, sifxizle da<br />

cdasa da metyvelebaSi arian, rom saqarTvelo, rac SeiZleba,<br />

kulturuli, medgari kanonieri brZolaa saWiro da ara „naninas“<br />

amierkavkasiaSi avis TvaliT daanaxvon qveyanas, rac SeiZleba<br />

simRera, romelic Tvlemas da Zils hgvris sazogadoebasa.<br />

meti nawili CamoaTalon da TviT miiTvison, rac SeiZleba,<br />

swored aseTi Tvlema da Zili ar ascdeba Cvens ersac, ukeTu<br />

gauuqmon warsulic, SeubRalon awmyoca. magaliTisamebr,<br />

Cvenis udrood momwifebul liberalebis galobas ahyveba... »<br />

yvelasaTvis cnobilia, rom Woroxis xeoba Zvelad-Zvelidamve<br />

(gaz. „iveria“, 1902 w. #170).<br />

Seadgens nawils zemoqarTlisas, saca bolos xanebSi samcxesaaTabago<br />

iyo. <strong>somx</strong>is mwerlebi ki _ emini, xudabaSovi, ericovi<br />

swored am adgilebs gvecilebian da amtkiceben, rom mtkvris<br />

saTavis adgilebi, mTeli Woroxis xeoba<br />

_ dids <strong>somx</strong>eTs ekuTvnodneno. TiTqmis<br />

erTis saxtoms adgils-Ra gvarCenen... eseTi<br />

ostatoba da oinbazoba ar daeficebaT<br />

imaT, vinc Zvels qvas aclis Zvels<br />

monasters, an qarTuls warweras hfxeks


36 37<br />

da zed <strong>somx</strong>uri asoebi gamohyavs, an TviTon qvas iparavs da<br />

eSmakma icis, sada hkargavs“ [3].<br />

taZrebis mitaceba qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis umniSvnelovanesi<br />

etapi iyo, vinaidan istoriulad marTlmadidebloba qarTvelobis<br />

ganmsazRvrel niSan-Tvisebad Camoyalibda, marTlmadideblobas<br />

SeenivTa qarTuli suliereba, zneoba, cnobiereba, kultura, yofa,<br />

tradicia da adaT-wesebi. <strong>somx</strong>ebis mier taZarwarTmeuli<br />

qarTuli mosaxleoba ki, daumoZRvravi, gauTviTcnobierebeli<br />

da umwyemsod STenili, iRebda <strong>somx</strong>ur rjuls, ris Semdegac<br />

iwyeboda maTi ga<strong>somx</strong>ebisa da asimilaciis procesi, xSirad –<br />

ZaldatanebiT. am gziT iqna ga<strong>somx</strong>ebuli aTi aTasobiT qarTveli,<br />

saqarTvelos mTeli regionebi. am gziT cdilobdnen Cvens<br />

qveyanaSi Semoxiznuli somexi eris warmomadgenlebi didi<br />

<strong>somx</strong>eTis „aRdgenis“ ocnebis ganxorcielebas.<br />

am gzaze gansakuTrebul warmatebas <strong>somx</strong>ebma XIX s. <strong>II</strong><br />

naxevarsa da XX s. dasawyisSi miaRwies. magram uRvTo<br />

bolSevikebma da maTma memkvidre komunistebma dRis wesrigSi<br />

daayenes mxolod erTi klasis, msoflio proletariatis,<br />

mogvianebiT ki _ erTi eris, „sabWoTa eris“ formireba, ramac<br />

ruseTis SemadgenlobaSi Semavali mcire erebis viwro erovnuli<br />

miswrafebebi Seaferxa. Tumca am periodis manZilzec somexi<br />

„mecnierebi” sxvadasxva gamocemebsa da publikaciebSi TavianT<br />

sasargeblod Cveni qveynis istorias gamalebiT ayalbebdnen,<br />

raSic rusi mecnierebis mxardaWera TvalsaCino iyo.<br />

sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg <strong>somx</strong>ebSi kvlav gaiRviZa<br />

„didi <strong>somx</strong>eTis“ „aRdgenis“ ideam, romlis ganxorcieleba, ra<br />

Tqma unda, isev ruseTis daxmarebiTaa gaTvaliswinebuli.. Tumca<br />

perspeqtivebi iseTi masStaburi veRar aris, rogoric XIX s.-<br />

Si iyo. politikuradac, ruseTis farglebSi<br />

Sidasaxelmwifoebrivi urTierTobebi saxelmwifoebs Soris<br />

urTierTobebad da konfliqtebad gardaiqmna. Sedegad, dainTo<br />

omis cecxli mTian yarabaxSi, aseve, afxazeTsa da Sida qarTlSi.<br />

es ukanaskneli uTanxmoebani pirdapir ara, magram iribad mainc<br />

ukavSirdebian <strong>somx</strong>ur „ideas“.<br />

samvel karapetianis gamoqveynebuli ruka-cnobari da sxva<br />

publikaciebi swored am <strong>somx</strong>ur „ideas“ emsaxurebian. anu,<br />

kvlav dRis wesrigSi dgas ucxoTagan qarTul taZarTa mitaceba,<br />

qarTuli kulturis nimuSebis xelyofa Tu miTviseba, qarTuli<br />

miwebis dapatroneba.<br />

2. 2. istoriis istoriis gayalbeba gayalbeba gayalbeba <strong>somx</strong>urad<br />

<strong>somx</strong>urad<br />

«erevanSi arsebulma <strong>somx</strong>uri xuroTmoZRvrebis kvlevis<br />

organizaciam 1992 wels gamouSva feradi bukleti<br />

„axalqalaqi” _ <strong>somx</strong>ur, rusul da inglisur enebze. misi<br />

Sinaarsis mixedviT, arc meti, arc naklebi, axalqalaqi Zveli<br />

<strong>somx</strong>uri qalaqi yofila. es organizacia analogiuri bukletebis<br />

<strong>gamocema</strong>s apirebs wyalTbilaze, baraleTze, axalcixeze, saTxeze<br />

da sxva istoriuli mniSvnelobis adgilebsa da Zeglebze.<br />

manve erevanSi gamoaqveyna ruka-cnobari _ „<strong>somx</strong>uri eklesiebi<br />

saqarTveloSi“, 1995, avtoria samvel karapetiani» [2].<br />

xsenebul ruka-cnobaris anotaciaSi pirdapiraa naTqvami:<br />

«werilobiTi wyaroebis mecnieruli kvleva-Ziebis Sedegad<br />

gamoirkva, saqarTvelos raionebSi ganlagebulia 650 <strong>somx</strong>uri<br />

eklesia (qarTlsa da kaxeTSi (X<strong>II</strong>I-XIV saukuneebSi aSenebuli),<br />

xolo ufro gviandeli: imereTis, samegrelo-kolxeTis,<br />

afxazeTisa da aWaris <strong>somx</strong>uri eklesiebi aSenebulia XIX s.<br />

dasasrulsa da XX s. dasawyisSi)» [2].<br />

daakvirdiT sityvebs: „werilobiTi wyaroebis mecnieruli<br />

kvleva-Ziebis Sedegad gamoirkva...“. wina TavSi nawilobriv<br />

SevexeT, xolo am Tavsa da momdevno TavebSi araerTxel<br />

warmovaCenT am „kvleva-Ziebis” namdvil Sinaarss, ra<br />

„gamoarkvies“ somexma mecnierebma da rogor xdeboda maT<br />

mier istoriis gaugonari gayalbeba, istoriuli faqtebis<br />

totaluri damaxinjeba, „mecnieruli“ TaRliToba da<br />

insinuaciebi.<br />

swored amisTana „tyuili da gacuRlutebuli istoriageografiis”<br />

erT-erTi nimuSia ruka-cnobari. b-n s. karapetiani<br />

gugareTsa da javaxeTs – marneuls, bolniss, dmaniss, TeTri<br />

wyaros, walkas, ninowmindas, axalqalaqs, aspinZas – „istoriul<br />

<strong>somx</strong>eTs“ uwodebs. am mxareebs ki qarTveli, ucxoeli da, rac<br />

mTavaria, Tavad Zveli somexi mecnierebi _ agaTangelosi, movses<br />

xorenaci, hovanes drasxanakertci, lazare farpeci da sxv. _


38 39<br />

qarTvelTa samflobeloebad Tvlidnen. magram somexi<br />

istorikosebi am faqts ver Serigebian da gaugonari sikerpiT<br />

qvemo qarTls, javaxeTs da, Tqven warmoidgineT, mesxeTsac<br />

„istoriul <strong>somx</strong>eTad“ naTlaven.<br />

somex mecnierTa yalbismqnelobam da TaRliTobam evropeli<br />

mecnierebic ki gaakvirva.<br />

Tavisi ruka-cnobaris Sedgenisas b-ni s. karapetiani<br />

wyaroebad iyenebs swored iseTi tendenciuri mecnierebis<br />

naSromebs, rogoricaa al. ericiani da p. muradiani.<br />

mecnierebaTa doqtor muradianis «energiuli da<br />

antiqarTuli moRvaweoba cnobilia. jer iyo da _ is-ze<br />

daboloebuli yvela qarTuli geografiuli saxeli da<br />

toponimi gaa<strong>somx</strong>ura. es „aRmoCena“ rom ar daujeres, mere<br />

mcxeTis jvris taZars Seutia _ somexi Todosakis aSenebuliao.<br />

cnobili qarTveli mecnieri kalistrate salia parizidan<br />

werda: „paruir muradianma frangulad gamoaqveyna „reviu dez<br />

etiud armeneiSenSi“ statia mcxeTis jvris Sesaxeb. gamoaqveyna<br />

misi megobris mier gadaRebuli <strong>somx</strong>uri warwera (rogorc,<br />

viTom, mcxeTis jvris <strong>somx</strong>uri warwera-a.u.). Semdeg iyo, rom<br />

dainteresebulma mecnierebma Tqves: mecnierebaSi gaugonari<br />

falsifikacia gaukeTebia p. muradianso“ (gaz. komunisti, 1990,<br />

7 oqtomberi).<br />

vnaxoT, b-n s. karapetianis mier damowmebul istorikos<br />

aleqsandre ericianTan dakavSirebiT ras igonebs e. TayaiSvili:<br />

„... milerma miTxra, mudam ambobda (e. ericiani-a.u.), rom<br />

(saqarTveloSi) yvelaferi <strong>somx</strong>uriao, axlac agrZelebs amasve!...~,<br />

(g. lomTaTiZe _ „qarTuli kulturis matiane, e. TayaiSvili~,<br />

1990 w., gv 133).<br />

ai, es „obieqturi“ ericiani gaz. „novoe obozrenieSi“ (1891,<br />

#2502) werda, rom saqarTvelos qalaqebSi: tfilisSi,<br />

axalqalaqSi, axalcixeSi, awyurSi, gorSi, duSeTs, Telavs, siRnaRs,<br />

ozurgeTs, ufliscixes da sxva, <strong>somx</strong>ebi Seadgenden mcxovreblebis<br />

umetes nawils, zogan, TiTqmis, marto <strong>somx</strong>ebi cxovrobeno.<br />

zogierTi somexi mecnieri wm. ninos, wm. giorgis <strong>somx</strong>ebad<br />

miiCneven. Turme „mematianeT TqmulebiT <strong>somx</strong>ebi yofilan 13<br />

asirieli mamani~ (gaz. „hovit“, 1907, 344-45)» [2].<br />

«Cven, qarTvelebs, iqneba midgomiT laparaki Segvwamon. aba,<br />

axla movusminoT imisTana mowameebs, rogoric lenormani da<br />

hanri raulsonia da davinaxavT, rom gadasxvafereba, sxvisa<br />

Tavisad daCemeba, afxeka da Cafxeka sabuTebisa, gabaTileba<br />

sxvisa da sxvis adgilas TavianT Tavis gamoWimva da sxva<br />

amisTana sikeTeni maTi (<strong>somx</strong>ebis-a.u.) ZvelisZveli unaria da<br />

Zveladve amisi ostatoba scodniaT» [3].<br />

«qvemo qarTli, javaxeTi rom ZirZveli qarTuli miwaa, es<br />

ukve aRiniSna da aRar gavimeoreb. magram b-n muradians ki<br />

Sevaxseneb erTs: daviT aRmaSeneblis, Tamar mefis epoqebSi<br />

didi saqarTvelos samefo gadaWimuli iyo nikofsiidan<br />

darubandamde, e.i aRmosavleT <strong>somx</strong>eTis nawili saqarTvelos<br />

samefos farglebSi Sedioda yovelgvari suverenuli uflebebis<br />

gareSe. Tumca ase Sors ratom mivdivarT, ager XV<strong>II</strong>I saukuneSi<br />

sakuTar saxelmwifos moklebuli da erevnis saxanod qceuli<br />

aRmosavleT <strong>somx</strong>eTi (umetesi nawili) gaxldaT erekle mefis<br />

vasali, yma, magram jer arcerT qarTvel istorikoss azrad<br />

ar mosvlia erevans, araratis vels da saerTod <strong>somx</strong>eTs<br />

uwodos istoriuli saqarTvelo. somexi mecnierebi ki Sin<br />

Tu gareT SemTxvevas ar uSveben da yurebs uWedaven msoflio<br />

sazogadoebas am yalbi mecnieruli propagandiT. gamosces<br />

„istoriuli <strong>somx</strong>eTis“ uricxvi fantastikuri rukebi da<br />

amiT Seecadnen ucxoeli mkiTxveli daarwmunon, TiTqos ar<br />

arsebobs aRmosavleT saqarTvelo, samxreT saqarTvelo. es<br />

iyo da aris mxolod „istoriuli <strong>somx</strong>eTi„...?!» [2].<br />

magram, «taZar-monastrebisa da qvebis garda, sxva mowmenic<br />

arian qarTvelobis mRaRadebelni amierkavkasiaSi. amisTana<br />

mowameni matianeni da qronikebia, mecnierTagan gamoZiebulni,<br />

da, viTarca istoriulni sabuTni, pirSi udganan somexTa<br />

mwignobarTa. kargad ician, rom, Tu es istoriuli sabuTebi<br />

ar gaaqarwyles, bevrs arafers gaxdebian saqarTveloSi. ra<br />

Tqma unda, axla aqedam mogviares. maTi mecnieri patkanovi<br />

mogvdga da Tavze gadagvafxriwa Cveni „qarTlis cxovreba“, es<br />

vaxtang VI dros aris SeTiTxnilio, erTaderTi werilia _<br />

„<strong>somx</strong>uri qronika“ hqviao _ da Tu ram masalaa qarTvelebis<br />

istoriisa, iq Tu ipovebao» [3].<br />

„istoriis ga<strong>somx</strong>urebis“ mondomebuli mcdelobaa


40 41<br />

xelovnebaTmcodneobis doqtoris, t. maruTianis 1978 wels<br />

erevanSi <strong>somx</strong>ur enaze gamoqveynebuli monografia „siRrmeTa<br />

<strong>somx</strong>eTi“. wigni <strong>somx</strong>uri arqiteqturis Zeglebis seriiT<br />

<strong>somx</strong>eTis mweralTa kavSiris gamomcemlobis „sovetekan groRis~<br />

mieraa gamocemuli. avtori istoriis rusi yalbismqmnelis, n.<br />

tokarskis kvals misdevs.<br />

«...naSromis SesavalSi t. maruTiani isea gatacebuli<br />

yvelanairi qarTulis ga<strong>somx</strong>urebaSi, rom amtkicebs, Tornike<br />

erisTavi, qarTvelTa sardali jojiki, petriwonis monastris<br />

damaarsebeli grigol bakurianis Ze da mefe daviT kurapalatic<br />

ki <strong>somx</strong>ebi ariano.<br />

wignSi, usafuZvlod, <strong>somx</strong>uri xuroTmoZRvrebis Zeglebadaa<br />

gamocxadebuli qarTuli arqiteqturis Sedevrebi _ iSxani,<br />

oSki, bana, xaxuli da sxv. avtori yovelgvar xerxs iyenebs,<br />

raTa tao, uZvelesi qarTuli miwa, <strong>somx</strong>urad gamoacxados,<br />

xolo misi mkvidrni _ <strong>somx</strong>ebad. t. maruTiani qarTuli<br />

kulturisagan izolirebulad ganixilavs taos qarTul<br />

arqiteqturas, yovel Rones xmarobs, tao da misi mimdebare<br />

teritoria, Tavisi qarTuli arqiteqturuli ZeglebiT<br />

<strong>somx</strong>urad warmoaCinos.<br />

aseTia t. maruTianis monografiis „siRrmeTa <strong>somx</strong>eTi“-is<br />

Sesavali, romelSic avtori SesaSuri „obieqturobiT~<br />

warmogvidgens tao-klarjeTis istorias. am „obieqturobis~<br />

mizani aSkaraa: Tu es mxare, gansakuTrebiT tao, <strong>somx</strong>uri miwa<br />

iyo, maSin, bunebrivia, iq aSenebuli taZrebic <strong>somx</strong>uri<br />

arqiteqturis Zeglebia. swored am poziciis gansamtkiceblad<br />

yovelnairad cdilobs t. maruTiani taos qarTul ZeglTa<br />

ga<strong>somx</strong>urebas.<br />

iSxani. iSxani. iSxnis ti pis eklesiebis ganmeorebaa mefe gagikis<br />

mier agebuli wm. grigolis taZari (1001 w.). saqarTveloSi<br />

am tipis eklesia (bana) aSenda mxolod X saukunis dasawyisSi.<br />

t. maruTiani banasac gadaswvda. saocari isaa, rom taZris<br />

qarTul saxels – banas igi mourideblad cvlis <strong>somx</strong>uri<br />

saxeliT `banak~.<br />

t. maruTiani mousvenari mkvlevaria, igi Tavis wignSi _<br />

„siRrmeTa <strong>somx</strong>eTi~ oSkis oSkis taZarsac Seexo da isic, misTvis<br />

Cveuli „ostatobiTa~ da „seriozuli mecnieruli Seswavlis~<br />

safuZvelze, Tavisi eris kuTvnilebad gamoacxada.<br />

t. maruTianis kvlevis Semdegi obieqtia xaxulis xaxulis taZari.<br />

jer saxelwodebis Sesaxeb _ maruTiani aqac qarTuli taZris<br />

saxelwodebas <strong>somx</strong>uri formiT cvlis da mas xaxu-s uwodebs.<br />

t. maruTiani jiutad anviTarebs Tavis akviatebul calmxriv<br />

azrs taos qarTuli xuroTmoZRvrebis Sesaxeb (eqiqi, parxali,<br />

dorTqilisa, taos kari da sxv.). magaliTad, saistorio<br />

mwerlobaSi cnobili taoskaris saxelwodebas elvis<br />

siswrafiT „taioc qar~-iT (taos qva) cvlis Tu ratom, ris<br />

safuZvelze, amis Sesaxeb dums.<br />

Tumca am saqmeSi t. maruTiani marto ar aris da mas mxars<br />

umSvenebs p. muradiani, romelmac <strong>somx</strong>ur literaturul gazeTSi<br />

(„grakin TeTr~, 1988, 26 agvisto) gamoaqveyna vrceli statia<br />

saTauriT: „tendenciuri istoriuli Sexeduleba~. p. muradiani<br />

„cnobilia~ Zveli qarTuli kulturisadmi mimtacebluri<br />

damokidebulebiT: mcxeTis jvris taZari <strong>somx</strong>uri arqiteqturis<br />

Zeglad aqcia, meTvramete saukunis qarTuli mwerloba mxolod<br />

somexi mwerlebis Seqmnilad gamoacxada, n. baraTaSvili<br />

mowafed dauyena x. abovians da mravali aseTi `mecnieruli<br />

gmiroba~ aqvs Cadenili mas.<br />

t. maruTiani sabolood yovelgvar mecnierul da zneobriv<br />

safuZvels moklebul daskvnas gvTavazobs wignis („siRrmeTa<br />

<strong>somx</strong>eTi~) dasasruls: „klarjeTis samxreTiT mdebare siRrmeTa<br />

<strong>somx</strong>eTis arqiteqturuli Zeglebi: iSxani, banaki, xaxu, eqeqi,<br />

taioc qari aSenebulia am qveynis mkvidri (?! b. a.) mosaxleobis<br />

_ somexi monofiziti da diofiziti mrevlisTvis~.<br />

albaT, t. maruTianic (da ara marto is) hamburcumasaviT<br />

araerTxel Semibrunebs kiTxvas, magram taos qvani TavianT<br />

Tavze TviTonve RaRadeben WeSmaritebas da iTxoven Svelas t.<br />

maruTianis msgavs mecnierTa xelyofisagan» [25].<br />

«mxileba arafrad eWaSnikeba avis mqmnels, magram es rodia<br />

imis sabuTi, rom Tvali davibrmavoT, yurebSi bamba davicoT,<br />

ena moviWraT... safuZvliani da sabuTiani siborotis da siavis<br />

mxileba saWiroa da aucilebeli. sabuTians marTals mxilebas,<br />

Tunda mteri erisas, gonieri eri madlobiT epyroba da ara<br />

risxviTa da SfoTiTa....» [3].<br />

somex yalbismqmnelTa rigebs „amSvenebs“ Tbilisis<br />

universitetSi ukve meramdene mecnierad gamomcxvari da


42 43<br />

qarTvelebs mtrad mokidebuli b-ni muradiani. «b-ma muradianma<br />

sakandidato disertacia 1963 wels daicva Tbilisis<br />

universitetSi. erT-erTi oponenti armenologi, profesori<br />

ivane Salikiani didxans yoymanobda, magram samecniero sabWos<br />

zogierTi avtoritetiani wevris Txovnis Semdeg, arcTu didi<br />

xalisiT dadebiTi Sefaseba misca naSroms, xolo cnobil<br />

armenologs profesor ilia abulaZes dabejiTebiT „uTxres~<br />

_ sityviT ar gamosuliyo.... ase Tu ise, b-nma muradianma<br />

miiRo samecniero xarisxi. naSromis Tema iyo: „Àðìÿíîãðóçèíñêèå<br />

ëèòåðàòóðíûå âçàèìîîòíîøåíèÿ â XV<strong>II</strong>I âåêå~.<br />

es naSromi wignad gamovida 1966 wels erevanSi. b-ni muradianis<br />

am wigns vinc waikiTxavs, erTaderT daskvnas gamoitans _<br />

qarTvelebs XV<strong>II</strong>I s-Si mwerloba da misi dargebi ar eqnebodaT,<br />

somexi swavlulebi _ zaqaria madinaSvili, filipe<br />

yaiTmazaSvili da sxvebi rom ar yofiliyvnen. gamodis, am<br />

dros ar moRvaweobdnen _ vaxuSti, sulxan-saba orbeliani,<br />

daviT guramiSvili, besiki da sxvani.<br />

misi es saqcieli, ufro sworad usaqcieloba, uzneoba,<br />

gamoxatuli missave tendenciur SromebSi, imdenad amazrzeni<br />

da momabezrebeli gaxda, rom TviT b-n muradianis<br />

Tanamemamuleebis aRSfoTebac ki gamoiwvia. magaliTad, erTerTi<br />

cnobili somexi sazogado moRvawe wers: „akademikosi<br />

marika lorTqifaniZe istorikosTa sazogadoebaSi pirdapir<br />

ieriSze gadavida somex mecnierebTan am kacis gamo. <strong>somx</strong>ebi<br />

acxadeben, muradiani somexi eris qronikuli veneriuli<br />

daavadebaa da mis mosacileblad Rones ar iSureben~.<br />

b-n muradians kidev erTxel Sevaxseneb: es eklesiebi (Savnabada,<br />

TeleTis, beTlemis, qarafis qalwulTa eklesiebi, romelsac<br />

b-ni muradiani <strong>somx</strong>urad racxavs-a.u.) da mravali sxva, romelTa<br />

CamoTvla Sors wagviyvans, iyo qarTuli. magram sxvadasxva<br />

dros Semoxiznulma <strong>somx</strong>ebma, arcTu sasaxelo xerxebiT,<br />

miisakuTres. mospes maTze arsebuli yovelgvari qarTulis<br />

kvali, gadaakeTes an masze daaSenes <strong>somx</strong>uri eklesiebi da<br />

gaukeTes <strong>somx</strong>uri warwerebi. Seadgines mSeneblobis<br />

xarjTaRricxva, angariSi da sxva, romelic daculia<br />

saqarTvelos <strong>somx</strong>uri eparqiis arqivSi. es arqivi ki<br />

gadatanilia erevanSi. am qarTuli eklesiebis <strong>somx</strong>urobis<br />

damadasturebel erT-erT sabuTad axla am sameurneo angariSebs<br />

gviyeneben. am da sxva eklesiebisa da adrindeli qarTulobis<br />

mauwyebeli sabuTebi daculia saqarTvelos arqivebSi,<br />

saistorio wyaroebSi, gadmocemebsa da periodikaSi. es<br />

yvelaferi SeZlebisdagvarad gamoyenebulia Cvens wignSi _<br />

„<strong>somx</strong>uri Tu qarTuli eklesiebi saqarTveloSi?!~. <strong>somx</strong>uri<br />

eklesiis istoriis specialistma batonma muradianma, albaT,<br />

unda icodes, uxeSi Secdoma ki ara, uvicobaa, somex monofizitebs<br />

„grigorianebs~ rom uwodebs. ar Svelis saqmes am sityvis<br />

brWyalebSi Casma. somex monofizitebs pirvelad „grigorianebi~<br />

oficialurad uwodes da daukanones <strong>somx</strong>eTis megobarma<br />

ruseTis Cinovnikebma 1836 wlis 11 martis dadgenilebiT. es<br />

igivea, qarTvelebs _ ninoelebi, rusebs vladimirelebi uwodoT.<br />

am mcdari terminis winaaRmdeg jer kidev 1911 wels gailaSqra<br />

profesorma leon melqiseT-begma.<br />

b-ni muradiani mentoruli toniT, mamaSvilurad arigebs s.<br />

karapetians, romelic avtoria ruka-cnobarisa _ „<strong>somx</strong>uri<br />

eklesiebi saqarTveloSi~, (1995 w. <strong>somx</strong>. enaze). unda iTqvas,<br />

rom rig SemTxvevaSi marTebuladac aswavlis Wkuas: b-n<br />

muradiansac 650 <strong>somx</strong>uri eklesiis arseboba saqarTveloSi<br />

saeWvod miaCnia, arc qarTuli eklesiebis berZnulad moxseniebas<br />

uwonebs. magram b-n muradians „daaviwyda~ s. karapetianis mier<br />

erevanSi gamoqveynebuli cilismwamebluri krebuli<br />

(„Ãîñóäàðñòâåííàÿ ïîëèòèêà Ãðóçèè è ïîìÿòíèêè àðìÿíñêîé<br />

êóëüòóðû - 1988-1998ãã.~, 1998). s. karapetiani krebulis<br />

<strong>somx</strong>ur, rusul da inglisur enaze daweril SesavalSi brals<br />

sdebs qarTvel xalxs, saqarTvelos mTavrobas, sruliad<br />

saqarTvelos kaTalikos-patriarq ilia <strong>II</strong>–s, TiTqos berZnuli,<br />

rusuli, germanuli, gansakuTrebiT ki <strong>somx</strong>uri civilizaciis<br />

(misi terminia) Zeglebs anadgureben saqarTveloSi.<br />

bolomde ver gaviziareb erTi cnobili somexi moRvawis<br />

azrs b-ni muradianis fsiqiuri mdgomareobis Sesaxeb _ „iqac<br />

aris (igulisxmeba erevani) erTi-ori giJi. aris erTi paruir


44 45<br />

muradiani. is aris saeklesio arqiteqturis specialisti.<br />

igi ambobs, rom mcxeTis jvris eklesia <strong>somx</strong>uri eklesiaao.<br />

veubnebi, maCvene istoriuli wyaro, riTac daamtkiceb-meTqi, da<br />

iciT ras miCvenebs? istoriul wyaros, Tu rogor aSenebdnen<br />

<strong>somx</strong>ebi. modiT da ekamaTeT. mSeneblobaze muSaoba rom ostatoba<br />

araa da ostatoba absoluturad sxva ramea, amas rom ver<br />

xvdeba, aba, raRazea laparaki?~ („marTali gazeTi~, 2000, #16,<br />

noemberi).<br />

b-n muradianis pirovnebis mecnieruli saxis srulad<br />

warmosaCenad movitanT kidev erT faqts. literaturuli<br />

gazeTis „grakan TeTr~ (1996 weli. #30, 3. X<strong>II</strong>) furclebze<br />

gamoqveynebulia interviu baton paruir muradianTan _<br />

`armenologia guSin da xval~. am gazeTis TanamSromlis raia<br />

xasapetianis daweril SesavalSi vkiTxulobT: „maStocis premiis<br />

laureati (muradiani) samarTlianad iTvleba <strong>somx</strong>eTSi<br />

kavkasiaTmcodneobis axali skolis fuZemdeblad~.<br />

cnobili kavkasiaTmcodneebis mari broses, niko maris, n.<br />

adoncis, leon melqiseT-begis _ <strong>somx</strong>eTis gareT, xolo<br />

<strong>somx</strong>eTSi _ suren eremianis, gurgen sevakis da sxvaTa Semdeg<br />

sainteresoa, ra axali kavkasiologiuri samecniero skola<br />

Seqmna batonma muradianma, da, Tu es marTla asea, maSin gasagebia,<br />

ratom gamoirCeva ukanaskneli aTeuli wlebi antiqarTuli<br />

gamocemebis siuxviT erevani» [25].<br />

«batoni paruir muradiani uerTgules mowafed darCa<br />

iezov-patkanov-arwrunebisa, angariSmiucemlad drodadro<br />

gamoCxrikavs TviT somexi erisave Seuracxmyofel monaCmaxs,<br />

uxerxulobaSi ayenebs <strong>somx</strong>uri istoriis, <strong>somx</strong>uri onomastikis<br />

warmomadgenlebs, aRizianebs qarTvel sazogadoebriobas, imden<br />

siyalbeze awers xels. mivaqcioT mkiTxvelis yuradReba:<br />

«Àðìÿíå, - wers s. mamulovi, - íèêîãäà íå ñëèâàëèñü ñ<br />

íàðîäàìè, ñ êîòîðûìè èì ïðèõîäèëîñü æèòü (xazgasma<br />

Cvenia)» (gv. 17). riTaa mniSvnelovani moxmobili abzaciis<br />

Sinaarsi?! <strong>somx</strong>ebi Cven mudmivad gvikiJineben, rom, TiTqos, Cven<br />

maT vaqarTvelebT, erT dros is qarTvelebi, romlebmac raRaca<br />

gangebiT miiRes grigorianuli sarwmunoeba, <strong>somx</strong>ebi arian da<br />

a.S. swored am mosazrebis dasasabuTebladaa gamiznuli (albaT<br />

male wamogviyeneben alibad) qvemo qarTlis eklesiebidan<br />

eCmiaZinSi (1978 wels) gatanili saeklesio wignebi. imxanad<br />

respublikis saxelmwifo arqivis xelmZRvanelobam, ris fasad<br />

ver vityviT, magram faqtia, rom mxolod TeTri wyarodan<br />

waiRes (<strong>somx</strong>ebs gaatanes) 71 wigni. <strong>somx</strong>ur soflebad CaTvales<br />

da waiRes wignebi _ durnukidan (didi da patara), 1877-1885<br />

wlebi, sul 11 wigni; aRbulaRidan (igive TeTri wyaro, ufro<br />

adre gorisi), 1878-1886 wlebi _ 8 wigni, samSvildidan imave<br />

wlebSi 9 wigni, didi ToneTidan 1868-1885 wlebi (nu<br />

dagvaviwydeba, aq maswavleblobda didi vaJa-fSavela. aq daibada<br />

vaxuSti kotetiSvili) 17 wigni; patara ToneTidan, 1878-1885<br />

wlebi _ 9 wigni; sofel kodidan amave wlebSi 9 wigni (sul<br />

71)» [22].<br />

«mivyveT interviu-pasuxs da bolomde CamovxadoT niRabi<br />

paruir muradians. igi cruobs, roca acxadebs _ javaxeTis<br />

<strong>somx</strong>uri rukis <strong>gamocema</strong>sTan araviTari kavSiri ar maqvso.<br />

ager Cems win devs ruka _ „javaxeTi da misi raionebi~,<br />

(gamomcemloba `zvarTnoci~, 1995 w.). misi gamocemis komisiis<br />

wevrebi arian: albert isoiani, aruSan hakobiani, pion hakobiani,<br />

gelas haruTiniani, aSot melqoiani, paruir muradiani, sargis<br />

vardesesiani, miqael gevorqiani.<br />

axlaxan beiruTSi <strong>somx</strong>ur enaze gamovida samvel karapetianis<br />

avtorobiT ruka-cnobari `javaxeTis istoriuli Zeglebi~.<br />

saxelwodebis mixedviT, masSi warmodgenili unda yofiliyo<br />

javaxeTSi arsebuli qarTuli istoriuli Zeglebis sruli<br />

CamonaTvali, rasakvirvelia <strong>somx</strong>urTan erTad. aRaras vambob<br />

bizantiurze, magram nuras ukacravad _ masze mxolod srulad<br />

aris aRniSnuli saeWvo istoriuli <strong>somx</strong>uri Zeglebi, xolo<br />

qarTuli _ ramdenime ZegliT aris warmodgenili» [25].<br />

samwuxarod, istoriis gayalbebaSi Tavisi wvlili Seitana<br />

erevnis universitetmac, romelmac gamosacemad moamzada da<br />

gamosca „<strong>somx</strong>eTisa da misi mimdebare teritoriebis toponimTa<br />

leqsikonis” xuTtomeuli. „pirveli tomi gamovida 1986 w,


46 47<br />

meore _ 1988, mesame _ 1991 w, meoTxe 1998 w, mexuTe _ 2001<br />

w. masSi <strong>somx</strong>urTan erTad Setanilia arc Tu mcire raodenobiT<br />

asiriul_babilonuri, xeTur-hurituli, bizantiuri, arabuli,<br />

Turquli, qarTuli, albanuri, azerbaijanuli, rusuli, qurTuli<br />

warmomavlobis, sxvadasxva dros warmoqmnili saxelebi.<br />

leqsikonSi Sesuli toponomuri farTobi moicavs 400 aTas<br />

kv. km-s.<br />

mizani ki aris, yovelgvari etimologiuri mniSvnelobis<br />

ganmartebis gareSe, <strong>somx</strong>eTisa da misi mimdebare teritoriebis<br />

toponimTa aRnusxva. leqsikonis mizani da daniSnuleba, Cvenis<br />

azriT, tendenciuria, rac saxelwodebaSive Cans: „<strong>somx</strong>eTisa<br />

da misi mimdebare teritoriebis toponimTa leqsikoni~. misi<br />

pirveli nawilis azri naTelia, magram eWvisa da davis<br />

safuZvels iZleva misi meore nawili _ „misi mimdebare<br />

teritoriebi~. vfiqrob, am nawilSi garkveuli azria Cadebuli.<br />

leqsikonis avtorebma <strong>somx</strong>eTis toponimiis aRsanusxavad<br />

erTob farTod moxazes samuSao areali da amitom <strong>somx</strong>eTis<br />

mimdebare teritoriebis toponimebic Tavisken miiTvales. maT<br />

istoriuli <strong>somx</strong>eTi da misi yvelaze ayvavebuli xana _ didi<br />

<strong>somx</strong>eTis epoqa aiRes. marTlac: somexi xalxis istoriis am<br />

oqros xanaSi <strong>somx</strong>eTis samefo gaZlierda da mezobel xalxTa<br />

miwebi blomad igdo xelT. maT Soris qvemo qarTlis (gogarene,<br />

gugarqi) farTo moculobis teritoriis aneqsia moaxdina.<br />

VI s-is bolos „didi <strong>somx</strong>eTi~ daiSala, magram es faqti,<br />

qarTuli miwebis aneqsia, ar iZleva safuZvels, rom es ZirZveli<br />

qarTuli miwebi istoriul <strong>somx</strong>eTad gamovacxadoT, rogorc<br />

amas akeTeben leqsikonis avtorebi, da ara marto isini,<br />

samwuxarod. am rigis somex mecnierTa logikas Tu gavyvebiT,<br />

maSin sruli safuZveli gvaqvs, daviT aRmaSeneblis mier <strong>somx</strong>ur<br />

qalaq anisis gaTavisufleba dampyrobTa uRlisagan (1124) da<br />

qarTuli garnizonis Cayeneba aRviqvaT ise, rom anisi da misi<br />

mimdebare teritoria, toponimia iyo qarTuli da qarTul<br />

topominTa leqsikonSi unda SevitanoT. anda, Tamar mefis<br />

epoqaSi TiTqmis mTeli aRmosavleT <strong>somx</strong>eTi saqarTvelos<br />

samefos emorCileboda, amis gamo SeiZleba aRmosavleT <strong>somx</strong>eTs<br />

vuwodoT istoriuli saqarTvelo da misi geografiuli<br />

nomenklatura qarTul toponimTa leqsikonSi movaTavsoT?<br />

Tumca ase Sors ratom mivdivarT, ager XV<strong>II</strong> s-Si mefe erekle<br />

<strong>II</strong> dros mTeli erevnis saxano (<strong>somx</strong>eTis samefo XI s-Si<br />

daiSala) qarTveli mefis vasali iyo. gana es iZleva safuZvels,<br />

erevnis saxano, araratis veli, ejmiawini, qanaqeri da misi<br />

Zveli <strong>somx</strong>uri Zeglebi, istoriuli saqarTvelos mimdebare<br />

<strong>somx</strong>uri teritoriebis toponimebi qarTul toponimTa<br />

leqsikonSi SevitanoT?<br />

ai, aseT absurdamde midis zogierTi somexi istorikosi,<br />

enaTmecnieri Tu leqsikografi TavianT naSromebSi, romelTac<br />

evropul enebze beWdavdnen da mTel msoflioSi avrcelebdnen<br />

bevr aseT siyalbes. gana amgvari Segnebulad „mcdari~<br />

Sexedulebis Sedegi ar aris tao-klarjeTis qarTuli miwis<br />

da arqiteqturis araqarTulobis, ufro sworad „<strong>somx</strong>urobis~<br />

mtkiceba? am sakiTxis istorias aRar gavyvebi da mokled<br />

movWri. 1946 wels somexi mecnierebis dakveTiT prof. n.<br />

tokarskim erevanSi gamosca _ „Zveli <strong>somx</strong>eTis arqiteqtura~.<br />

man, arc meti da arc naklebi _ tao-klarjeTis arqiteqtura<br />

<strong>somx</strong>urad gamoacxada. mas gamanadgurebeli pasuxi gasca da<br />

siyalbeSi amxila akad. s. janaSiam („istoriuli simarTlis<br />

damaxinjebis erTi magaliTis Sesaxeb~, 1947 w.), magram somex<br />

mecnierTa damokidebuleba tao-klarjeTis mimarT ar Secvlila.<br />

amas mowmobs axlaxan moskovSi gamocemuli „marTlmadidebluri<br />

enciklopediis~ mesame tomi, romelSic kvlav <strong>somx</strong>urad aris<br />

gatanili tao-klarjeTis qarTuli xuroTmoZRvreba. odnav<br />

vrclad gvinda SevCerdeT erT analogiur monografiaze.<br />

Cven aRvniSneT da kidev vimeorebT _ <strong>somx</strong>eTTan mimdebare<br />

qarTuli miwebi _ lore_taSiri, javaxeTi, samcxe, tao-klarjeTi,<br />

SavSeTi da a. S., garkveul periodebSi dapyrobili iyo somexTa<br />

mier, magram es aramc da aramc ar niSnavs am teritoriebis<br />

somexTa ZvelTaganve kuTvnilebas, radgan es iyo ZirZveli<br />

qarTuli miwa-wyali, Tavisi qarTuli mosaxleobiT. ver<br />

daveTanxmebiT bolnisis sionis da mis axlomaxlo arsebuli<br />

toponimebis leqsikonSi Setanil zogierT ganmartebas. mag.,


48 49<br />

bolnisis raionebis Sesaxeb vkiTxulobT: „bolnisebi _ sofeli<br />

didi <strong>somx</strong>eTis, gugarqis qveyanaSi, boRnaforis gavarSi,<br />

moxseniebulia Sua saukuneebis qarTul wyaroebSi. amJamad<br />

Sedis saq. ssr respublikis bolnisis raionSi~. aqve unda<br />

aRiniSnos, am vrceli teritoriis toponimTa umravlesoba<br />

qarTuli iyo da darCa qarTulad.<br />

wuRruRaSeni _ „taZari, didi <strong>somx</strong>eTis gugarqis qveyanaSi,<br />

boRnaforis gavarSi, amJamad Sedis saq. ssr respublikaSi,<br />

bolnisis raionSi.....<br />

leqsikonSi asea ganmartebuli: „TreRq _ TrialeTi... walqar<br />

_ walka, gavari „erkir~, didi <strong>somx</strong>eTis gugarqis qveyanaSi~.<br />

„xuWap _ <strong>somx</strong>eTis gugarqis qveyanaSi, taSiris gavari, amave<br />

saxelis mqone soflis axlosaa. es taZari aSenebulia X<strong>II</strong> s-<br />

Si. mdebareobs <strong>somx</strong>eTis ssr-Si, kalininis raionis sofel<br />

privolnoSi. taZari aSenebulia berZnuli arqiteqturis<br />

stiliT~. <strong>somx</strong>uri enciklopediis me-5 tomSi (1979) xujabi<br />

Setanili ar aris. sxvaTa Soris, arc Zvel <strong>somx</strong>ur wyaroebSia<br />

moxseniebuli. „<strong>somx</strong>eTisa da misi mimdebare teritoriis<br />

toponimTa leqsikonis~ avtorebma saswrafod Seitanes masSi<br />

cvlileba. <strong>somx</strong>uri arqiteqturis nimuSad ver Tqves, magram<br />

hujabis qarTveloba mainc ar aRiares da berZnulad<br />

gamoacxades. arada, hujabis taZari aris X<strong>II</strong> s-is qarTuli<br />

xuroTmoZRvrebis Zegli. kidev ufro samwuxaro is aris, rom<br />

hujabis dapatronebis mizniT, <strong>somx</strong>eTis sazRvari 400 metriT<br />

aris gadmoweuli, raTa hujabis samonastro kompleqsi <strong>somx</strong>eTis<br />

teritoriaze moxvedriliyo. rac Seexeba hujabis saaRmSeneblo<br />

qarTul warweras, igi gaunadgurebiaT jer kidev XIX s-Si.<br />

amis Sesaxeb aris cnoba 1896 w. Jurnal „mwyemsSi~. es<br />

informacia qarTul Jurnals „moskovskie vedomostidan~<br />

gadmoubeWdia.<br />

hujabis samonastro kompleqsis am leqsikonSi Setana<br />

imaze miuTiTebs, rom somexma mecnierebma, TavianTi WkuiT,<br />

miisakuTres qarTuli xuroTmoZRvrebis es SesaniSnavi Zegli.<br />

am statiaSi laparakia, TiTqos qarTvelTa xelSi gadasvlis<br />

Semdeg javaxqi gaxda javaxeTi. moxda piriqiT, ZirZveli qarTuli<br />

miwa javaxeTi Zvelma somexma istorikosebma moixsenies<br />

javaxqad. ise rogorc Tbilisi _ TfRisad aqcies. javaxq,<br />

TfRis aris qarTuli toponimebis armenizebuli forma. es<br />

gana maT <strong>somx</strong>urobas niSnavs? rac Seexeba javaxeTs, 387 wels<br />

qarTlma ki ar SeierTa, rogorc statiis avtori wers, aramed<br />

am wels daibruna Tavisi ZirZveli kuTvnili qarTuli miwa.<br />

statiaSi javaxeTis eTnikuri monacemebi aRebulia 1879 da<br />

1903 wlis aRweris mixedviT. avtori amas specialurad<br />

akeTebs, radgan am wlebSi javaxeTSi ricxobrivad <strong>somx</strong>ebi<br />

sWarboben qarTvelebs. magram es upiratesoba iyo xelovnurad<br />

Seqmnili. saqme imaSia, rom 1830 wlamde qarTveloba javaxeTSi<br />

90 procentamde aRwevda. danarCenebi iyvnen <strong>somx</strong>ebi, ebraelebi<br />

da sxv. 1830 wels, roca paskeviCma erzrumis <strong>somx</strong>ebis 40000<br />

ojaxi daasaxla javaxeTSi qarTvelebis adgilze, qarTvelebs<br />

neba ar misces javaxeTSi cxovrebis. maSin demografiuli<br />

upiratesoba moi poves <strong>somx</strong>ebma. amitom aiRo statiis avtorma<br />

1879, 1903 wlebis javaxeTis aRwerebis monacemebi da amiT,<br />

Tavis WkuiT, Tanamedrove javaxeTi <strong>somx</strong>ur mxared warmoadgina.<br />

ise, am leqsikonis mixedviT gamodis, mTeli qvemo qarTli,<br />

tao-klarjeTi, samcxe-javaxeTi istoriuli <strong>somx</strong>eTi yofila...<br />

ai, aseTi gamocemebis wyalobiTaa, javaxel <strong>somx</strong>ebs ver daajereb,<br />

rom isini qarTul miwaze cxovroben. maT javaxeTi <strong>somx</strong>ur<br />

miwad miaCniaT. amgvari mcdari azris ganmtkicebas javaxel<br />

<strong>somx</strong>ebs Soris xels uwyobs zogierTi somexi mkvlevari<br />

Tavis tendenciuri naSromebiT Tu sajaro leqciebiT.<br />

isini am leqsikons gamoiyeneben dokumentad, roca<br />

saqarTvelos morig teritoriul pretenziebs wamouyeneben.<br />

Tumca arc axla pasiuroben da javaxeTs, qvemo qarTls, taoklarjeTs<br />

istoriul <strong>somx</strong>eTad acxadeben, xolo iq arsebul<br />

qarTul Zeglebs iCemeben...<br />

erevanSi rusul enazea gamocemuli saskolo saxelmZRvanelo<br />

_ „somexi xalxis istoria~ (1985). masSi SaviT TeTrze<br />

weria: „<strong>somx</strong>eTis mTianeTi, anu <strong>somx</strong>eTi~. karlo Tofuria<br />

marTebulad svams kiTxvas: „ra aris es? Tu sagnis maswavlebeli,<br />

misi moswavle da sazogado mkiTxveli daujerebs aseT


50 51<br />

urapatriotul gancxadebas, maSin isini yovelgvari yoymanis<br />

gareSe gamoacxadeben:<br />

rom axalqalaqi, bolnisi, marneuli, vidre algeTis auzamde,<br />

ZvelTaganve <strong>somx</strong>eTis teritoria iyo da aris;<br />

rom Woroxi da misi Senakadis 80-90% <strong>somx</strong>eTis mTianeTze,<br />

anu <strong>somx</strong>eTis teritoriaze modis;<br />

rom ZvelTaZveli qarTuli kulturis Zeglebi, romelTa<br />

didi nawili samxreT saqarTveloSi mdebareobs, <strong>somx</strong>eTis<br />

mTianeTze an <strong>somx</strong>eTis teritoriaze yofila ganlagebuli~<br />

(Jurnali „skola da cxovreba~ 1989w. #5).<br />

kidev erTic - aseTi paranoikuli axirebis nimuSia maRal<br />

poligrafiul doneze gamocemuli, msoflioSi cnobili,<br />

moskovis liTonmcodneobis institutis wamyvani mecnier-<br />

TanamSromlis, teqnikur mecnierebaTa kandidatis, vinme artaSes<br />

arwrunis wigni _ „Àðìÿíñêîå íàãîðûå è öèâèëèçàöèÿ~<br />

(1999 w., moskovi, rus. enaze). am vrcel „naSromSi~, arc meti<br />

da arc naklebi, msoflio civilizaciis Semqmnelad<br />

gamocxadebulia <strong>somx</strong>eTis mTianeTi, somexi xalxi, <strong>somx</strong>eTi,<br />

<strong>somx</strong>uri ena da a. S. vfiqrob, zedmetia komentari...<br />

1987 wels Jurnal „garunSi~ (gazafxuli, #3) daibeWda<br />

xosro Torosianis statia `SuSanikis wameba~, romelSic somexi<br />

avtori kategoriulad acxadebs am Txzulebis araqarTuli<br />

warmomavlobis Sesaxeb. igi am mxatvruli qmnilebis<br />

aramecnieruli SefasebiT cdilobs mis <strong>somx</strong>ur originalur<br />

Txzulebad warmoCenas.<br />

amgvari naSromis gamoqveyneba solidur JurnalSi arafriT<br />

aris gamarTlebuli, arc mecnierulad da arc eTikurad. ase<br />

wera mezobeli eris Sesaxeb Cvens epoqaSi miuRebelia, miTumetes,<br />

SuSanikis saxelTan dakavSirebulia qarTvel-somexTa megobroba<br />

da urTierTpativiscema. masze dawerili Sromebi amasve unda<br />

emsaxurebodes.<br />

qarTvelologma p. muradianma, cru sabuTebiT<br />

„xeldamSvenebulma~, qveyana SeZra da mcxeTis jvari <strong>somx</strong>uri<br />

warmomavlobis Zeglad aqcia. amasac ar dasjerda da qarTul<br />

–is-ze daboloebuli toponimebi <strong>somx</strong>urad gamoacxada. vinc<br />

daukvirdeba p. muradianis am „Ziebis~ Sors mimaval azrs, is<br />

iolad mixvdeba, Tu ra „keTili~ zraxvebi amoZravebs mis<br />

avtors saqarTvelosadmi. p. muradianis es „Ziebani~ aris<br />

„erTgvari aRorZineba~ da „mecnieruli mtkiceba~ daSnaki<br />

„moRvaweebis~ mier gamoSvebuli egreTwodebuli didi <strong>somx</strong>eTis<br />

istoriuli rukisa, romelsac akad. iv. javaxiSvilma<br />

samarTlianad uwoda „fantastiuri~. am rukaze, sxva<br />

„sikeTeebTan~ erTad, qarTlis naxevari da, TavisTavad, Tbilisi,<br />

<strong>somx</strong>eTis sazRvrebSi iyo moqceuli. aseTi zRapruli rukis<br />

istoriuli da mecnieruli usafuZvlobis damtkiceba Tavis<br />

droze aravis gasWirvebia da sapnis buStiviT gaqra. yovel<br />

SemTxvevaSi ase gvegona, magram mwared SevcdiT, radgan am e. w.<br />

rukis utopiuri Sinaarsi dRes xelaxla aRorZinebula.<br />

erevanSi <strong>somx</strong>ur enaze 1967 welsaa gamocemuli filologiis<br />

mecnierebaTa doqtoris p. hakobianis vrceli monografia<br />

„xaCatur aboviani~ (<strong>somx</strong>ur enaze). masSi xaCatur abovianis<br />

TbilisSi cxovreba da moRvaweoba isea warmodgenili, TiTqos<br />

am periodSi, mecxramete saukunis pirvel naxevarSi, saqarTvelos<br />

dedaqalaqSi mxolod <strong>somx</strong>ebi cxovrobdnen da martoden<br />

<strong>somx</strong>uri kultura dominirebda. avtori gakvriTac ki arafers<br />

ambobs TbilisSi qarTuli erovnuli mwerlobisa da<br />

inteleqtualuri azrovnebis Sesaxeb.<br />

p. hakobianma Tbilisis <strong>somx</strong>uri sazogadoebrivi cxovreba<br />

qarTulisagan izolirebulad warmoadgina, rom mkiTxvelis<br />

TvalSi ufro damajerebeli gaexada Tbilisis daarsebis<br />

<strong>somx</strong>uri warmoSoba: „ras „ras warmoadgenda warmoadgenda warsulSi<br />

warsulSi<br />

Tbilisi? Tbilisi? Tbilisi? _ _ kiTxulobs kiTxulobs p. p. hakobiani hakobiani da da TviTonve TviTonve<br />

TviTonve<br />

pasuxobs: pasuxobs: „Zvel „Zvel droSi droSi Tbilisi Tbilisi iyo iyo gugarqis gugarqis sabdeSxos<br />

sabdeSxos<br />

erT-erTi erT-erTi erT-erTi sanapiro sanapiro cixe-simagre, cixe-simagre, romelic romelic Semdeg<br />

Semdeg<br />

qarTvelTa qarTvelTa qveynis qveynis dedaqalaqad dedaqalaqad gadaiqca gadaiqca~. gadaiqca<br />

jer gugarqis Sesaxeb:<br />

gugarqi aris qarTuli gogarenis <strong>somx</strong>uri saxelwodeba.<br />

gogarene qvemo qarTlis nawils moicavda da mkvidr<br />

mosaxleobas gogarebi warmoadgendnen, romlebic erT-erT<br />

qarTul toms ganekuTvnebodnen.


52 53<br />

n. mars gogarene (aq mcxovrebi gogarebi) qarTvelTa<br />

warmomavlobis tomobriv miwad miaCnda. aseve uZveles qarTul<br />

mxared Tvlidnen gogarens sen-marteni, mari brose, d.<br />

berZeniSvili da sxvani, Tumca, raRa Sors mivdivarT, TviT V<br />

saukunis somexi istorikosi, mose xorenaci wers: _ gugarqis<br />

mosaxleobas ZvelTaganve iberTa tomi Seadgendao.<br />

am ZirZveli qarTuli miwis bedi istoriis ukuRmarTobam<br />

ise moaqcia, rom dResac ki saqarTvelos respublikis<br />

farglebs gareTaa darCenili. am faqtiT waxalisebuli somexi<br />

mkvlevarebi TavgamodebiT cdiloben, daamtkicon am kuTxis<br />

„<strong>somx</strong>uroba~, magram SeuZlebelia istoriuli WeSmaritebis<br />

miCqmalva, radgan faqtebi mainc Tavisas RaRadeben.<br />

qarTlma gogarene samudamod daibruna ara 387 wels, rogorc<br />

es iyo miRebuli dRemde, aramed „jer kidev <strong>II</strong>I saukunis<br />

bolos _ iran_romis omis dros, nizibinis (298) zavis<br />

axlo xanebSi, romelTa SuamdgomlobiT gogarene qarTlma<br />

sabolood Semoimtkica~ (an. bogveraZe, qarTlis (iberiis)<br />

samefos 350 wlis gayofis sakiTxisaTvis, ix. krebuli „Ziebani<br />

saqarTvelos da kavkasiis istoriidan~, Tbilisi, 1976).<br />

sxvaTa Soris, nizibinis zaviT (298) qarTlsa da <strong>somx</strong>eTs<br />

Soris axali sazRvris dadebas am ori qveynis samefo ojaxebis<br />

daaxloebac mohyva _ mirianis Zem, revim, colad SeirTo Trdat<br />

<strong>II</strong>I-is axlo naTesavi.<br />

axla ukve gasagebia, rom p. hakobiani „Zvel droSi~ gulisxmobs<br />

im periods, roca gogarene somexTa mier mitacebul „gugarqad~<br />

iqca.<br />

beiruTSi <strong>somx</strong>ur enaze gamocemul krebulSi _ „mSobliuri<br />

javaxeTi~ (haireni javaxq, 2000w.) moTavsebulia <strong>somx</strong>eTis<br />

erovnul mecnierebaTa akademiis mecnier TanamSromlis, samvel<br />

evoianis naSromi „aWaris kvanZi~.<br />

aWaris Zveli da axali periodis istoriaze ise laparakobs<br />

avtori, rom arsad krints ar Zravs am mxaris ZirZvel<br />

qarTvelobaze. amis gamo somex mkiTxvels iseTi STabeWdileba<br />

eqmneba, TiTqos aWara saqarTvelos erT-erTi kuTxe ki ar<br />

aris, aramed TurqeTis romelime vilaieTia.<br />

Zvels rom Tavi davaneboT, aWaris istoriis uaxles<br />

movlenebsac ki arasworad gadmogvcems igi. magaliTad, man<br />

afxazeTis da e. w. samxreT oseTis TviTmarqvia republikebis<br />

rigSi Caayena aWara: „aWara, rogorc afxazeTi da samxreT<br />

oseTi, defaqto damoukidebeli mxarea, sadac Tbilisis<br />

kontroli ar vrceldeba adgilobriv TviTmmarTvelobazeo~.<br />

rac Seexeba aWaraSi mosaxleobis Semadgenlobas, igi asea<br />

warmodgenili: 180 aTasze meti _ aWareli, 40 aTasi _ rusi,<br />

25 aTasi _ somexi da a. S. gamodis, aWarlebi qarTvelebi ar<br />

arian(!) _ ase gaigebs somexi mkiTxveli am CamonaTvals.<br />

Semdeg evoians moaqvs amonaridi cnobili daSnakis, rubenis,<br />

wignidan _ „somexi revolucionerebis mogonebebi~ (1988, <strong>somx</strong>.<br />

enaze).<br />

„<strong>somx</strong>ebi baTumSi misi daarsebis dRidan cxovrobeno~ (gv.<br />

336). gamodis, baTumi <strong>somx</strong>ebis daarsebuli Tu ar aris, mis<br />

daarsebaSi monawileoba mainc aqvT miRebuli. es ase rom<br />

iyos, vin ras ityoda, magram araviTari istoriuli cnoba amis<br />

Sesaxeb ar arsebobs, garda samvelis survilisa! survili ki,<br />

mogexsenebaT istoriis sabuTad ar gamoadgeba.<br />

2002 wels beiruTSi gamoqveynda mecnierul naSromebisa<br />

da statiaTa mozrdili krebuli _ „mSobliuri javaxeTi~<br />

(haiereni javaxq), <strong>somx</strong>ur enaze. krebulis naSromTa umetesi<br />

nawili tendenciuria, zog SemTxvevaSi antiqarTuli. SevCerdebi<br />

samze, romelTa avtori s. karapetiania. niSandoblivia da<br />

aSkarad Cans, rom s. karapetianis, ise, rogorc danarCeni<br />

avtorebis, erTaderTi sanukvari mizania, nebismieri saSualebiT<br />

somexi mkiTxveli daarwmunos, rom javaxeTi iyo da aris<br />

<strong>somx</strong>eTis ganuyofeli nawili da amitom miaCniaT _ „mSobliur<br />

javaxeTad~.<br />

sakmaod naTlad gamoCnda s. karapetianis mier qarTuli<br />

istoriuli Zeglebis ugulvelyofa. gana SeiZleba daimalos<br />

is faqti, rom, sul cota, 700-mde qarTuli epigrafikaa<br />

ganadgurebuli, eklesiebs rom Tavi davaneboT. aqve vityvi<br />

imasac, rom s. karapetianisnairi mecnierebis „damsaxurebaa~,<br />

ruseTis spatriarqos mier gamocemuli `marTlmadidebluri


54 55<br />

enciklopediis~ mesame tomSi tao-klarjeTis unikaluri<br />

qarTuli Zeglebi <strong>somx</strong>urad rom aris gamocxadebuli.<br />

<strong>somx</strong>uri arqiteqturis Semswavlelma organizaciam (RAA)<br />

beiruTSi <strong>somx</strong>ur enaze gamosca ruka-cnobari, „javaxeTis<br />

istoriuli Zeglebi~. axla ki s. karapetianma morigi<br />

antiqarTuli „saCuqriT~ _ „javaxeTis istoriuli Zeglebi~<br />

_ gagvaxara. e. w. ruka_cnobaris Sinaarsidan gamodis erTaderTi<br />

daskvna _ javaxeTSi qarTuli istoriuli Zeglebi TiTqmis<br />

ar aris da mxolod <strong>somx</strong>uriT aris mofenili es ZirZveli<br />

qarTuli miwa. qarTuli Zeglebi ramdenime aris warmodgenili.<br />

axla ver SeudgebiT javaxeTis qarTuli istoriuli Zeglebis<br />

CamoTvlas, magram imas ki vityvi, maTi ricxvi ramdenime aseuls<br />

aRemateba. Tumca, ar SeiZleba erTi mainc ar vTqva _ marTla<br />

karapetianiviT saqarTvelos siZulviliT unda iyo<br />

dabrmavebuli adamiani, rom ar aRniSno da ugulvebelyo<br />

javaxeTis qarTuli istoriuli Zeglebi.<br />

kidev kargi, ruka_cnobarSi Caxazul mcire rukaze javaxeTi<br />

jerjerobiT, wiTeli isriT saqarTvelos farglebSia<br />

aRniSnuli. amis madlobeli unda viyoT, radgan gamodioda da<br />

gamodis e. w. istoriuli da saxelmwifoebrivi rukebi,<br />

romlebzec javaxeTi da qvemo qarTli <strong>somx</strong>eTis sazRvrebSia<br />

moqceuli. aRaras vambob qarTuli xuroTmoZRvrebis Zeglebis:<br />

oSki, xaxuli, bana, mcxeTis jvari da sxvaTa <strong>somx</strong>urad<br />

gamocxadebis Sesaxeb. kiTxvaze: mainc ra mizans emsaxureba<br />

aseTi falsificirebuli, yalbi ruka_cnobaris <strong>gamocema</strong> _<br />

pasuxi erTmniSvnelovania: daSnakebs, romelTa SekveTas asrulebs<br />

s. karapetiani, surT somexi xalxis SegnebaSi kidev ufro<br />

mtkiced damkvidrdes javaxeTis miwis „<strong>somx</strong>uroba~. es gaxlavT<br />

javaxeTis avtonomiis moTxovnis daSnakuri fandi, raTa moxdes<br />

mere misi mierTeba <strong>somx</strong>eTTan. amitom isini iq arsebul qarTul<br />

uamrav istoriul Zegls gverds uvlian da mkiTxvels marto<br />

<strong>somx</strong>uri Zeglebis Sesaxeb awvdian cnobebs. darwmunebuli<br />

var, s. karapetianis es ukanaskneli „naSromi~ _ „javaxeTis<br />

istoriuli Zeglebi~ _ gamova (Tu ukve gamocemuli ar aris)<br />

evropul enebze, qveynierebas mosdeben „ZirZvel~ <strong>somx</strong>ur miwaze<br />

javaxeTSi mxolod <strong>somx</strong>uri istoriuli Zeglebia da<br />

qarTvelebs kidev netav ra pretenziebi aqvTo» [25].<br />

rogorc vxedavT, Cveni drois somexi „moRvaweni“ TavianT<br />

winamorbedTa gzas misdeven, da arc Tu „warumateblad”.<br />

«miuxedavad qarTveli xalxis mezobeli <strong>somx</strong>ebisadmi<br />

sulgrZeli damokidebulebisa, somexi mecnierebi saukuneebis<br />

manZilze (warmoidgineT dRemde) yovelnairad cdilobdnen,<br />

cudad moexseniebinaT qarTveli xalxi. ase moiqca g. ezovi<br />

Tavis TxzulebaSi „petre didis urTierToba somex xalxTan“.<br />

am cnobili somexis mier qarTvelTa mimarT gamomJRavnebuli<br />

RvarZli da siZulvili imdenad usazRvroa, rom zogierTi<br />

miukerZoebeli somexi inteligenti am wignis wakiTxvis Semdeg<br />

acxadebda: „Cven zizRiT vkiTxulobdiT im furclebs, sadac<br />

ezovi talaxSi svris qarTvelebs“.<br />

somex mecnierTa igive miswrafeba somexTa metismeti<br />

amaRlebisa da qarTvelTa damcirebisadmi metad mkafiod<br />

mJRavndeba iseTi niWieri da ganaTlebuli somexis SromebSic<br />

ki, rogoric gansvenebuli grigol janSievi iyo. misi ukanaskneli<br />

Sromebi _ „Zmuri daxmareba <strong>somx</strong>ebs“ da „kavkasiis Tvalmargaliti<br />

borjomi“ savsea somexTa usazRvro qebiTa da<br />

qarTvelTa gaavebuli ginebiT. man gabeda damcireba iseTi<br />

ubrwyinvalesi pirovnebisac ki, rogoric iyo sasiqadulo<br />

qarTveli mefe, wminda Tamari, ar moerida, rom Cirqi moecxo<br />

am idealurad umwikvlo pirovnebisaTvis: „magram iciT Tu<br />

ara Tqven“, _ wers igi, _ „vin aris Tamar mefe? igi aris<br />

qalur sibilweTa (?) da saTnoebaTa damaTrobeli surnelovani<br />

Taiguli, masSi ucnauradaa Serwymuli daucxromeli mCqefare<br />

energia da dauokebeli vnebani“.<br />

saerTod, borjomis mamulSi <strong>somx</strong>uri elementi wina<br />

saukuneebSi arc moipoveboda. amJamadac igi aq zRvaSi wveTs<br />

Seadgens. amas unda daematos isic, rom mTel borjomis mamulSi<br />

arsebuli yvela soflis, yvela mdinaris, yvela mTis, yvela<br />

nagebobis, xuroTmoZRvruli Zeglebisa da sxva saxelwodebani<br />

wminda qarTulia.<br />

janSievis wignidan ki mkiTxvels iseTi STabeWdileba rCeba,<br />

TiTqos borjomi winaTac didi <strong>somx</strong>eTis nawils Seadgenda,


56 57<br />

xolo amJamadac <strong>somx</strong>ebi arian aq mTavari mkvidrni, qarTvelebi<br />

ki ise, viRac daupatiJebeli stumrebi arian.<br />

janSievis wignidan aseTi yalbi daskvnis gacnobiereba<br />

mkiTxvelisaTvis aucilebelia, jer erTi, imis gamo, rom<br />

adgilobrivi mosaxleobis Semadgenlobidan igi pirvelad<br />

asaxelebs <strong>somx</strong>ebs, Semdeg ki qarTvelebs; meore, igi ramdenjerme<br />

axsenebs borjomis mamulis SesaniSnavi <strong>somx</strong>ur-qarTuli<br />

xuroTmoZRvruli Zeglebis naSTebs, maSin rodesac <strong>somx</strong>uri<br />

stilis nawilakis Semcveli arcerTi naSTi aq arasodes<br />

arsebula da arc arsebobs, piriqiT, yvela Zegli an qarTulbizantiuri,<br />

an wminda qarTuli stiliTaa aRbeWdili; mesame,<br />

igi arafers ambobs borjomis mamulSi mcxovreb tomTa<br />

raodenobaze, Tumca amisaTvis saWiro cnobebis miReba mas<br />

advilad SeeZlo borjomis sasoflo mmarTvelobisagan; meoTxec,<br />

ramdenimejer igi adasturebs adgilobriv saxelwodebaTa<br />

qarTul xasiaTs, xolo yvela danarCeni saxelwodebis aSkarad<br />

qarTul xasiaTze sdums da amiT surs mkiTxvels afiqrebinos,<br />

rom TiTqos aq <strong>somx</strong>uri mniSvneloba igulisxmebodes, maSin<br />

rodesac <strong>somx</strong>uri xasiaTis arc erTi adgilobrivi saxelwodeba<br />

aq ar aris da arc yofila odesme.<br />

ar SeiZleba ar aRvniSnoT kidev Semdegi damaxasiaTebeli<br />

movlena. somexi mecnierni im azrs aviTarebdnen, rom, TiTqos<br />

qarTulma enam <strong>somx</strong>uri enis Zlieri gavlena ganicada da<br />

misgan mravali kulturuli termini SeiTvisao. da am zRapars<br />

isini iseTi daJinebiT qadagebdnen, rom mis sinamdvileSi<br />

zogierTi gulubryvilo qarTvelic daarwmunes. es<br />

grZeldeboda manam, vidre SesaniSnavma frangma mecnierma<br />

gateriasma, romelmac qarTuli ena <strong>somx</strong>uris Semdeg Seiswavla,<br />

ar daamtkica, rom haiastanis SvilTa ena jer kidev vanis<br />

warweraTa periodSi iyo gamoyvanili Tavisi orbitidan<br />

qarTuli enis Zlieri gavleniT, im qarTulisa, romlisganac<br />

mas nasesxebi aqvs maTi ara mxolod mravali kulturuli,<br />

ganyenebuli sityvebi, aramed Tavisi gramatikuli formebic<br />

ki Secvlili aqvs qarTuli enis mixedviT» [22].<br />

somex moRvaweTa erTi jgufis gandidebis mania usazRvro<br />

da avadmyofuria. «zogierTi somexi mecnieri <strong>somx</strong>ur<br />

xuroTmoZRvrebas miiCnevs gansakuTrebulad, romelmac didi<br />

da gadamwyveti roli iTamaSa romauli religiuri xelovnebis<br />

CasaxvaSi, goTikis warmoSobaSi. maTi azriT, italiis,<br />

safrangeTis, germaniisa da evropis sxva qveynebis qalaqebs<br />

aSkarad etyobaT <strong>somx</strong>uri xuroTmoZRvrebis gavlena. metad<br />

aradamajereblad JRers imis mtkiceba <strong>somx</strong>ebis mxridan, TiTqos<br />

leonardo da vinCis mogzaurobas <strong>somx</strong>eTSi dasavleTisa da,<br />

gansakuTrebiT, italieli istorikosebi mxolod imis gamo<br />

uaryofen, rom maT ar surT aRiaron <strong>somx</strong>uri xuroTmoZRvrebis<br />

gavlena leonardo da vinCze 1 » [23].<br />

3. 3. qarTul qarTul taZarTa taZarTa dataceba dataceba <strong>somx</strong>urad <strong>somx</strong>urad<br />

<strong>somx</strong>urad<br />

b-ni s. karapetianis ruka-cnobarSi Setanili da <strong>somx</strong>urad<br />

miCneuli Tbilisis eklesiebi – wm. jvari (surb-nSani), beTlemi,<br />

krwanisis RvTismSoblis, ormeoc mowameTa saxelobis (cixis<br />

eklesia, somexTa mier wm. mTavarangelozis eklesiad<br />

saxelgadarqmeuli), surb-gevorgis, noraSenis RvTismSoblis<br />

da sxva eklesiebi, rogorc es istoriulad da mecnierulad<br />

dgindeba, marTlmadideblur eklesiebs warmoadgendnen, romlebic<br />

mogvianebiT <strong>somx</strong>ebma daisakuTres.<br />

«ganixilavda ra aleqsandre mefis drois qarTuli eklesiamonastrebis<br />

qtitorul warwerebs iv. javaxiSvili<br />

gulistkiviliT SeniSnavda: „saqarTveloSi rom istoriuli<br />

naSTebi kargad yofiliyo Senaxuli da gadarCenili, ueWvelia,<br />

bevri cixis da eklesiis an monastris kedlebze iqneboda<br />

zemoTmoyvanili (qarTuli – a.u.) msgavsi warwerebi“... beTlemis<br />

qarTuli qtitoruli warwerebi lang-Temuris urdoebis<br />

barbarosobas Seewira da samudamod daikarga. moxda is<br />

tipiuri movlena, rac aseTi ubedurebis Semdeg xdeboda.<br />

Seupovari qarTveloba sisxlis ukanasknel wveTamde icavda<br />

1 Ê. Çàðüÿí, Ëåîíàðäî äà Âèí÷è è Àðìåíèÿ, Æóðí. «Ëèòåðàòóðíàÿ<br />

Àðìåíèÿ», 1971, ¹6, ñ. 60.


58 59<br />

samSoblos da mters Seawyda... qarTuli beTlemi ki, Tu aRniSnul<br />

hiSatakarans (anderZ-minaweri, p. muradianis mier moxmobili<br />

– a.u) davujerebT, <strong>somx</strong>ebis xelSi aRmoCnda» [2].<br />

magram, rac JamTa siaves gadaurCa, mitacebis JiniT<br />

Sepyrobilma somexTa xelma moaSTo. erT-erTi sabuTidan –<br />

nazarali xanis (mefe erekle I-is) 1692 w. 7 ianvris brZanebidan<br />

Cans: «qarTveli mefe iZulebulia, Tbilisis jvris mamis<br />

qarTuli eklesiis irgvliv dasaxlebuli <strong>somx</strong>ebi ayaros da<br />

sxva adgilas gadaasaxlos. Tu ra mizniT saxldebodnen <strong>somx</strong>ebi<br />

maincadamainc qarTuli eklesiis garSemo, amis mixvedra Zneli<br />

ar aris. es procesi eCmiaZinidan imarTeboda. isini jer fexs<br />

moikidebdnen vaWrobiT, aReb-micemobiT, xelosnobiT, ekonomiurad<br />

moRonierdebodnen da maT sacxovrebel orbitaSi moqceul<br />

qarTul eklesias, gadabirebis gziT, nel-nela CamoaSorebdnen<br />

qarTul mrevls da xels mihyofdnen eklesiis ga<strong>somx</strong>urebas.<br />

es xdeboda praqtikulad nebismieri xerxiT: motyuebiT,<br />

ZaladobiT, mosyidviT da sxv. am movlenas adgili hqonda<br />

TbilisSi da ara marto aq. swored amgvari saSiSroeba rom<br />

igrZno, albaT, nazaralixanma, amitom erTbaSad ayara da moaSora<br />

qarTuli jvris mamis eklesias mis irgvliv dasaxlebuli<br />

<strong>somx</strong>ebi. am sabuTidan mkafiod Cans, qarTuli eklesiebis<br />

misakuTrebis safrTxe imdenad didi yofila, rom mefeebs<br />

brZanebebi da fizikuri Zalis gamoyeneba sWirdebodaT somexTa<br />

asalagmavad. samwuxarod, subieqturi Tu obieqturi mizezebis<br />

gamo, amgvari misakuTrebis seni qarTvel xelisufalT ver<br />

mouspiaT, ris mware Sedegsac dRes vimkiT. amis sabuTia, Tundac,<br />

ruka-cnobari, romelSic mravali qarTuli eklesia <strong>somx</strong>urad<br />

aris datanili. am eklesiebis qarTulobis damadasturebeli<br />

niSnebi iseTi energiulobiT aris waSlili, rom rig SemTxvevaSi<br />

Wirs simarTlis dadgena» [2].<br />

«Tbilisis cnobili gumbaTiani qarTuli eklesia, misi<br />

mrevlis gagrigorianebis gamo, moxvda <strong>somx</strong>ebis xelSi. aseTive<br />

bedisa aRmoCnda amave qalaqis kidev sami gumbaTiani qarTuli<br />

eklesia. SemdgomSi, agreTve <strong>somx</strong>ebis xelSi gadasula Tbilisis<br />

oTxi ugumbaTo eklesia; „ugumbaTo oTxi aw upyravT somexTa...<br />

isanSi, aRniSnulTa garda, <strong>somx</strong>ebis xelSi gadasula erTi<br />

qarTuli ugumbaTo eklesia“ (vaxuSti bagrationi, q.c. IV,<br />

1973 w., gv 226, 337). vaxuStis azriT, Tavdapirvelad qarTvelTa<br />

xelSi yofila qvemo qarTlSi „axpati da sanaini mefeTa<br />

qarTvelTa aRSenebuli eklesiani gumbaTiani... garna aw sxedan<br />

somexni“ (q.c., IV, gv. 308). „amaT garda iqve, qoberis da Zeli<br />

WeSmaritis cnobili saepiskoposo eklesia, romelsac, agreTve,<br />

„agaraki“ erqva, vaxuStis dros jer kidev qarTvelTa xelSi<br />

iyo. „agarakis“ gamo ewoda erT-erT eparqias „agarak-wilknis<br />

eparqia“» [6].<br />

«1978 wels javaxeTSi muSaobda samecniero eqspedicia,<br />

romelmac Seiswavla javaxeTis ZeglTa mdgomareoba. aRmoCnda,<br />

rom rac arabobas, monRolobas, sparsobas, osmalobas gadaurCa,<br />

axla, Cven Tvalwin ingreoda, nadgurdeboda da iryvneboda.<br />

samwuxarod, bevr Zeglze adgilobrivi somexi mosaxleobis<br />

mier qarTuli warwerebi gangeb da mTlianad waSlil iqna.<br />

kerZod, sofel alastanis qarTul eklesiaze „warweris waSla<br />

ucdiaT saguldagulod, saRebavic gadausvamT“; sofel ganZis<br />

eklesiis warweraSi „viRacas specialurad basri iaraRiT<br />

aso-aso amouSlia ramdenime sityva“; nasoflar digaSenis<br />

eklesiis „perangisa da duRabis qvebi maxlobelma soflis<br />

mosaxleobam gazida da gamoiyena“; sofel didi xorenias<br />

„erTnaviani Zveli qarTuli eklesia... <strong>somx</strong>urad gadaukeTebiaT“,<br />

adre arsebuli qarTuli warweris kvalic aRar Cans; sofel<br />

Tavfaravanis darbazuli tipis eklesiis brwyinvale<br />

„ornamentebis „damuSaveba“ ukve dawyebulia da sakmaod<br />

saguldagulodac, maxvil iaraRs axali kvali daumCnevia masze“;<br />

nasoflar „karneTis warwerebs etyoba „etapebi Seryvnisa“...<br />

amoemtvriaT rkinis iaraRiT minaSenis Sesasvlelis warwera,<br />

is, rac basr iaraRs gadaurCa, saRebavma mouRo bolo“; javaxeTis<br />

SesaniSnavi Zeglis _ sofel fokas XI saukunis didi<br />

darbazuli eklesiis erT-erTi warwera (qarTveli mSeneblis<br />

Sesaxeb) „specialuri rkinis iaraRiT dauzianebiaT“. 2 am siis<br />

gagrZeleba, ase vTqvaT, usasrulod SeiZleba. aseTi ram<br />

tipiuria mTeli javaxeTis ZeglebisaTvis» [23].<br />

2 m. beriZe, javaxeTis ZeglTa mdgomareoba. t. I, axalcixe, 2002, gv. 335-402.


60 61<br />

4. 4. somexTa somexTa mamxilebeli mamxilebeli mamxilebeli publikaciebi<br />

publikaciebi<br />

<strong>somx</strong>ebis mier qarTul taZarTa dasakuTreba mraval <strong>gamocema</strong>Sia<br />

aRwerili da dadasturebuli. aseTia, magaliTad, vaxuSti<br />

batoniSvilis „ReoRrafiuli aRwera saqarTvelo sa“. somex-<br />

Ta mier qarTul taZarTa dataceba-dasakuTrebis uamravi faqtia,<br />

aseve, gadmocemuli XIX s. bolosa da XX s. dasawyisis<br />

Jurnal-gazeTebSi: „droebaSi“, „iveriaSi“, „mogzaurSi“, „mwyems-<br />

Si“, „cnobis furcelSi“. nebismier msurvels SeuZlia gaecnos<br />

maT Cvens wignTsacavebSi. nawili am wyaroebisa miTiTebulia<br />

[2], [4] da sxva gamocemebSi 3 . am qveTavSi gTavazobT amonaridebs<br />

publikaciebidan, rac am movlenas exeba.<br />

somexTa mier qarTuli eklesiebisa da mosaxleobis dapatronebis<br />

erT-erTi gza iyo mdidar somexTa mier qarTvel<br />

Tavad-aznaurTa mamulebis Sesyidva. mamulTan erTad taZrebis<br />

sakuTrebaSi gadacema kanoniT akrZaluli iyo, magram kanonebis<br />

dacvas <strong>somx</strong>oba aras dagidevdaT, radgan saqarTvelos<br />

ga<strong>somx</strong>ebis politika ruseTis xelisuflebis mier, xSir SemTxvevaSi,<br />

Sewynarebuli iyo. am gziT xdeboda mitacebuli taZrebis<br />

ga<strong>somx</strong>ureba da mamulebTan erTad nayidi yma-glexebis<br />

ga<strong>somx</strong>eba. winamdebare qveTavSi aseve mogvyavs ramodenime saxasiaTo<br />

istoria, romelic am movlenas exeba.<br />

gazeTi gazeTi „mwyemsi „mwyemsi“, „mwyemsi , 1896 1896 w. w. w. 29 29 Tebervali<br />

Tebervali<br />

RmerTo, RmerTo, ra ra ambebi ambebi xdeba!<br />

xdeba!<br />

«erT rusul gazeTSi („mosk. ved.~) eqvs ianvars am wlisa,<br />

dabeWdilia erTi werili, romelic Seexeba <strong>somx</strong>ebs da mar-<br />

Tlmadidebel ekklesiis saqmes Cveni mxrisas. Cven imdenad<br />

sayuradRebod migvaCnia es sagani, rom mogvyavs pirda-piri<br />

Targmani im werilisa TaviT bolomde.<br />

3 [2]-Si miTiTebulia Jurnal „mogzauris” (gv. 50, 55, 58, 59, 61, 65, 71, 72),<br />

gazeT „iveriis” (gv.12, 34, 62, 100, 105), „cnobis furclis” (gv. 104)<br />

„mwyemsis”, (gv. 69) nomrebi. [4]-Si miTiTebulia „iveriis”, „mogzauris”<br />

(gv.151, sqolio) da „cnobis furclis” (gv.152, sqolio) nomrebi. [2]-Si<br />

aseve moyvanilia vrceli amonaridebi publikaciebidan.<br />

„Tqven Tbilisel korespondents, rogorc maxsovs, araerTxel<br />

daumtkicebia Tqveni gazeTis saSualebiT, rom TbilisSi rusis<br />

yofa Znelia, Tu igi qeba-didebis sagalobels ar umRers<br />

<strong>somx</strong>is „bazaris~ vaWrobas, Tu igi xels ar uwyobs maT<br />

sixarbis ganzraxvebs, anda sul ganSorebiT ar dgas gamdgari<br />

yoveli saqmisgan. Tuki rusis mdgomareoba amgvaria, maS ,Sei-<br />

Zleba warmovidginoT qarTvelebi da TaTrebi rogorRa yofaSi<br />

unda iyvnen. sazogadod, rogor yofaSi unda iyos yoveli<br />

adamiani, visac ar SeuZlia pirferoba da, amave dros, visac<br />

araviTari ufleba ara aqvs zurgis mosamagreblad. am vaWrebma<br />

aramcTu daipyres mTeli qonebrivi Zala, aramed lamis<br />

Ziri gauTxaron mTavar safuZvels marTl-madideblobisas<br />

uuZveles marTl-madidebel mxareSi.<br />

am ukanasknel dros qarTul gazeT „iveriaSi~ ibeWdeboda<br />

„vinme mRvdlis~ werilebi, romelTac miiqcies yvelas yuradReba.<br />

TviT kilo werilebis nametani gul-wrfelia. werilebi<br />

ki ara, ufro godebaa igi didad-morwmune sulis, romelic<br />

gaubrazebia momxdar ukuRmarToba-veragobas, veragobas<br />

gansacvifrebels, romlis msgavsi arsad ara Tqmula, arsad<br />

araferi gagonila. yvelaferia iq: siwmindis SebRalvac, xalxisa<br />

da misi rwmunebis qirdvac, RvTis gmobac da TaRliTobac,<br />

_ erTis sityviT, yovelgvari borot-moqmedeba, usazizRres<br />

sarCulze damyarebuli. mokled roma vsTqvaT, saqme Seexeba<br />

axalgvar TaRliTobas – ZvelisZvel saistorio naSTebze<br />

warwerebis gamocvlas, warwerebis mospobas iq,<br />

sadac es gamocvla saWiro ar aris, yovelgvar<br />

borot-moqmedebas, marTl-madidebel eklesia-monastrebis<br />

wasarTmevad Cadenils... vinme mRvdeli gulisxmobs<br />

marto axalcixisa da axalqalaqis mazras, magram mas<br />

imnairisave safuZvliT SeeZlo mTel marTl-madidebel<br />

saqarTvelozedac eTqva igive.<br />

_ magram tyuilad SeWmaxnili ambebi xom ar aris es? „vinme<br />

mRvdeli~ gamogonili adamiani xom ar aris? zRapari xom ar<br />

aris mis mier moTxrobili ambebio? _ gaiocebs mkiTxveli.<br />

_ ara, srulebiTac gamogonili rame ar aris, arc zRaparia,


62 63<br />

odnavadac gadametebuli ambavic ki ar aris. ara, aq arc<br />

TiToeuli kerZo SemTxvevis ganzogadebaa. mis mier moTxrobili<br />

yvelaferi namdvili WeSmaritebaa, romlis ueWveloba<br />

gasWvirs missave nawer TviTeul sityvaSi; gamogonili piri<br />

rodi aris es sawyali soflis mRvdeli, Zvel ieremiasaviT<br />

ierusalimis nangrevebze Tavis winaparTa sidiadis mware bedze<br />

mgodebeli. misi cremli da ruduneba Cven yvelas momarT<br />

warmogzavnilia.<br />

_ yvelaferi es namdvili, gulwrfeli misi mwuxarebis<br />

Sedegia.<br />

diax, yovelive es sinamdvilea, _ samwuxaro sinamdvile, romelic<br />

Seexeba araTu marto „vinme mRvdlis~ mier dasaxelebul<br />

midamos, aramed bevr sxva alagsac sruliad mTel saqarTvelos<br />

mxarisas. marto mtkvris da Woroxis saTaveebis gayolebiT,<br />

yarsamde da erzrumamde moyolebuli, sadac saqristiano<br />

siZvelis yvela naSTebze, gansvenebulis meistorie d.<br />

baqraZis mowmobiT, qarTuls garda arasodes araviTari sxva<br />

warwera ar yofila, _ aramed Cveni marTl-madidebel mxris<br />

TviT SuagulSi Taviss saqmes arigebs. taZrebs angreven, siwmindes<br />

itaceben, warwerebs spoben, axals sTxzaven maT magier,<br />

_ TviT mkvdarTa gansasvenebeli, sasaflaoebic ki ver aSorebian<br />

am saerTo xvedrs.<br />

gnebavT damamtkicebeli sabuTebi? aravisaTvis saidumlo<br />

aRar aris, rom Tbilisis zogierTi eklesiebi, romlebic mar-<br />

Tl-madideblebis iyvnen, exla marTlmadideblebs aRar aqvsT...<br />

aravisaTvis saidumlo aRar aris, rom SesaniSnavi TeleTis<br />

monasteri, Tbiliss ramdenime versiT daSorebuli, marTlmadideblebis<br />

xelSi aRar aris....<br />

yvelam icis, rom varTaSenSi wm. elises taZari warTmeuli<br />

da miTvisebulia.<br />

samSvildis sionis eklesia ukve moTvalTvalebulia wasarTmevad;<br />

TiTqmis mimqrali meaTe saukunis misi warwera <strong>somx</strong>uri<br />

warweriT aris Secvlili.<br />

iqve patara qarTvelebis eklesia, merve saukuneze araugvianes<br />

aSenebuli, Sesanax adgilad aris gadaqceuli...<br />

bolnisis sioni, xrams gaRmiT, Tu ara vcdebi, mefis farsman<br />

meoTxis mier aSenebuli meoTxe saukuneSi _ marTlmadidebelTa<br />

siwminde, sadac meCvidmete saukunis gasvlamde<br />

saepiskoposo kaTedra iyo, vaxtang gorgaslanis mier dawesebuli<br />

_ sadavod gamxdara da dRes Tu xval, lamis, sxvis<br />

xelSi Cavardes.<br />

warTmeulia nuxas axlos giSis taZari, is taZari, sadac<br />

giSelebi mRvdel-mTavrobdnen.<br />

amasve upirebdnen qurmuxis taZars, wm. giorgisas, magram<br />

xalxma ZaliT gamodena taZridan mtaceblebi.<br />

Caldiris tbasTan daqceulia erTi qarTuli eklesia da<br />

qvebi kardakar aris datacebuli.<br />

SesaniSnavi siRnaxis (siRnaRi-a.u.) cixe TiTqmis sul dangreulia<br />

da qvebi daparulia. iqve qarTuli warwerebi uZveles<br />

sasaflaoze waSlilia da <strong>somx</strong>uriT aris Secvlili.<br />

loris cixeSi mTlad moispo qarTuli warwerebi...<br />

gaqra gujabis eklesiis warwera borCalos mazraSi.<br />

erT Zvelis Zvel da miviwyebul sasaflaoze erT qarTvelebis<br />

eklesiasTan, kuCenbaxis minis qarxnis axlos, bolo xanebSi<br />

gaCnda sul axlad axali fiqalebi, axalis <strong>somx</strong>uris warwerebiTurT...<br />

kelageris cixeSidac eseve xdeba.<br />

da sxva, da sxva!<br />

rom cota meqeqa Zveli gazeTebi an da, miT umetes, rom<br />

momewadinebia dawvlilebiT alagobrivi cnobebis Setyoba, maSin<br />

am axlad gaCenil barbarosebis moRvaweobis nusxa dausrulebeli<br />

Seiqmneboda.<br />

daqceva, isev daqceva, da xel axali daqceva, da bolo ar<br />

uCans am daqcevas Cveni mxrisas...<br />

mere sad aris mmarTveloba, sad aris gamoqveyneba, sad aris<br />

dacva imisa, rac Rirsia dacvis?<br />

mmarTveloba <strong>somx</strong>ebis xelSia, gamoqveynebac maT sajiriTod<br />

gamxdara, mere dacva... igi mxolod <strong>somx</strong>ebis mizan-ganzraxvisaTvis<br />

sufevs... rasac me viwerebi, es yvelam ukve icis, yvelas<br />

zizRs hgvris, magram dabeWdviT ki mxolod naglej-nagleje


64 65<br />

bad Tu SeiZleboda amis gamomJRavneba da isic erTaderT<br />

„iveria~ „iveria~ 1894, 1894, 1894, #114<br />

#114<br />

qarTul gazeTSi. aqauri <strong>somx</strong>uri gazeTebi, rusul enaze gamomavali,<br />

amgvar saqmeebs gverds uqceven. erTad erTi rusuli<br />

gazeTi „kavkazi~ ki ver hbedavs amis Sexebas, radganac grZnobs<br />

risxvas sacenzuro komitetisas. statiebi am gvar saqmeebis<br />

Sesaxeb yvela grZeldeba Zalian Tamamad, radganac sxva da<br />

sxva erovnebebs Soris simZulvaris aRmZvrelad arian miCneulni.<br />

amave dros ki siyalbe ufro da ufro warmatebaSi<br />

Sedis da, albaT, momavlisaTvis erovnebaTa damakavSireblad<br />

miuCneviaT igi.<br />

nu Tu es yvelaferi dausjelad gagrZeldeba? nu Tu mar-<br />

Tl-madidebel mRvdlebs marTl-madidebel mxareSi ar daaclian<br />

marTl-madideblobas?~<br />

amiT Tavdeba es werili, romelsac boloSi xels awers<br />

„qarTveli~. magram es gulis wyroma da ruduneba damweris<br />

vinaobas ki ar miewereba, rasakvirvelia, aramed im samwuxaro<br />

movlenebs, romlis mowame, rogorc Cans, igi gamxdara. aramc<br />

Tu qarTveli, aramed yoveli adamiani aReldeba, albaT, amgvari<br />

ambis gagonebaze. Cven mxolod isRa gvrCeba, rom movucadoT<br />

kidev dawvrilebiT yvela zemoxsenebuli borotqmedebis gamoaSkaravebas!<br />

swored samarTliania zemoxsenebuli werilis<br />

damweris godeba da wuxili. miT ufro samZimo aris es<br />

wuxili da sarwmunoebis SembRalveli garemoeba, rom amas<br />

SevyurebT da vismenT am me-19 saukuneSi».<br />

„axalcixe „axalcixe da da safaris safaris monasteri~<br />

monasteri~<br />

«... aqaurs qarTvelobas, cota ar iyos, aklia unari gansjisa,<br />

TviT-moqmedebisa da gonebis moZraobisa. Tumca, am bolo<br />

dros mozard TaobaSi iRviZebs xalisi wignis kiTxvisa da<br />

swavlisa, magram, samwuxarod, isini aqnobamdis moklebulni<br />

arian samkiTxvelosa, Tumca am erTisa Tu oris wlis winad<br />

aqaurma qarTvelma naswavlma axalgazrdobam Camoagdo saubari<br />

am friad saWiro da sayuradRebo sagnis Sesaxeb, krebac<br />

moaxdina im saqmis mosarigeblad, Tu ra gziT sjobia samkiTxvelos<br />

daarseba Zvelis qalaqisaTvis, magram, samwuxarod,<br />

saTaveSive Sewyda es xalxisaTvis friad sakeTilo saqme,<br />

radganac am krebazeve damswre adgilobrivma mazris ufrosma<br />

winaaRmdegoba gamoucxada im sabuTiT, rom axalcixeSi ukve<br />

aris somexTagan daarsebuli wignT-sacavi... Zvelis qalaqis<br />

qarTveloba srulebiT ver sargeblobs am sazogado wignTsacaviT<br />

da mizezi amisa unda iyos is, rom qarTuli iq Zalian<br />

naklebad moi poveba da, amasTanave, weliwadSi sami maneTis<br />

gadaxda friad saZneloa gaRatakebul qarTvelebisaTvis.....<br />

wm. varTanis da macxovrisa gaSenebulia qalaqis axal nawilSi:<br />

varTanis eklesias qarTvelebi uwodeben ioane naTlismcemlis<br />

saxels, radganac, rogorc ambobs xalxi, winad am<br />

adgilas qarTvelebis ekklesia yofila aSenebuli ioane naTlis-mcemlis<br />

saxelobaze, magram Semdeg <strong>somx</strong>ebs rogorRac<br />

«arTvinSi erTi didi ekklesiaa, Turme, Zvelis-Zveli. iqaur<br />

<strong>somx</strong>obas mouwadinebia mzamzareulad am eklesiis daCemeba.<br />

minam daiCemebdnen, berZnebi Sescilebian – eg eklesia ZvelTa-<br />

dausakuTrebiaT es ekklesia da mis adgilze auSenebiaT axlandeli<br />

wm. varTanis ekklesia...<br />

e. e. Sildeli Sildeli». Sildeli<br />

ganve qarTvelebisa yofila, maSasadame, CvenTvis, viTarca mar-<br />

TlmadideblebisaTvis, ufro uprianiao. am ekklesias marTl-<br />

„iveria~, „iveria~, 1902 1902 w. w. #256<br />

#256<br />

madideblobis niSnad zeda hqonia qva qarTulwarweriani.<br />

„xatis „xatis „xatis sofeli sofeli (borCalos (borCalos mazra)~<br />

mazra)~<br />

<strong>somx</strong>ebs aRarc uciebiaT, aRarc ucxelebiaT, auRiaT igi qva da<br />

«es sofeli aris gaSenebuli md. loqis wylis xeobaze.<br />

sadRac waubrZanebiaT da miumalavT. am gziT igi eklesia<br />

masSi 35 komli qarTvelia da 7 – somexi. soflis Sua<br />

marTlmadidebelTaTvis xelidam gamoutacniaT da dRes <strong>somx</strong>ebs<br />

adgilas yviTeli qvis ekklesiaa ZvelisZvelad aSenebuli.<br />

dauCemebiaT (ix. d. baqraZe „Àðõåîëîãè÷åñêîå ïóòåøåñòâèå<br />

meore ekklesiac wminda giorgisa friad Zvelia da Tlili<br />

ïî Ãóðèè è Àäæàðèè~, gv. 41)» [3].<br />

qviT naSeni. moxuci kacebi amboben, rom Zvels dros es ekkle


66 67<br />

sia qarTvelebis xelSi iyovo, magram JamTa uwyalo trials<br />

orive zemod moxsenebuli ekklesia gaunadgurebia da Seumusravs<br />

urjulo aRa-mahmad-xanis xeliT. dasustebul qarTvel<br />

ers Semoesivnen <strong>somx</strong>ebi, romlebic moedven mTels borCalos<br />

da xatis sofelic am beds ewia. xelT igdes wminda giorgis<br />

ekklesia da misi kar-midamo, uSiSrad amtkiceben, es ekklesia<br />

erTma Cvenma mefeTaganma aaSenao. axla mkiTxveli qvemoT moyvanil<br />

warweridgan mixvdeba, Tu xatis sofeli romelma aru-<br />

Tinam daaarsa an eklesia romelma hairikam aaSena. xatissoflis<br />

ekklesiis Sesaval karebis qvas aweria: „q. ese adidos<br />

RmerTman mefeTmefe: patroni mariami: Cven TurmaniZe: Turman<br />

da mecxedre Cveni qeTevan yizzilbaSid viyveniT da rodesac<br />

bednierman yaenman wyaloba uyo da mefe rostom qarTlis<br />

samefod gamogzavna, Cvenc wyaloba gviyo da Tan gamogvatana<br />

da gviboZa Cveni mamuli samkvidro da xatis-sofeli: aoxrebuli<br />

dagvxvda yoveli: xolo bednieris yaenis da rostom<br />

mefis wyalobiT isev avaSeneT da asre vaTarxneT: saqarTvelos<br />

mefeTagan da mepatroneTagan ara eTxovebaT ra: ar safari:<br />

ar kodis puri: ar sabalaxe: ar kuluxi 4 da arca ara sxva<br />

saxelmwifo saTxovari: xolo erTi laSqriT nadirobisagan<br />

meti: movZuldi me RmerTsa qeTevan da moiwia Cemzed gangeba<br />

risxvis mRvTisa da ama soflad gardaxda patroni Cemi da<br />

Svili Cemi gedali: davrCi uZeod: aqa miicvala: vaSene yovlad<br />

wmidis taZari sulisa misisa saxsrad: eha ubiwoo biw Seuxebelo,<br />

romelman daitive dautevneli qriste meufe: RmerTi<br />

Cveni: Seiwire mcire ese mosarTmeveli da nacvlad miuge gedalis<br />

mowyaleba Seni da asmine xma tkbili sameufo:“<br />

manamdin qeTevans Svili gardaecvleboda da aagebda am<br />

ekklesias „sulisa misisa saxsrad“, manam sad loculobda an<br />

TviT an aq mcxovrebi qarTveli eri? saidan warmosdga am<br />

soflis saxeli: „xatis sofeli“.<br />

4 kuluxi, e.i. Rvinis gadasaxadi, romelic erTmeodaT saeklesio<br />

glexT Zvel dros ekklesiis sasargeblod, xolo erTmeodaT meaTedi<br />

odes mefe rostom (da ara aruTina, rogorc <strong>somx</strong>ebs<br />

hgoniaT!) yizilbaSSi yofila wayvanili imaze winadve, rogorc<br />

igulisxmeba, am sofelSi yofila Zlieri xati, romlis Tayvanis<br />

sacemlad mivlenilan sxva-da-sxva mxridgan aq salocavad,<br />

anu Ramis saTevad da am xatis mizeziT soflisaTvisac uwodebiaT<br />

saxelad xatis sofeli, ra saxeliTac aqauri yvela<br />

mcxovrebi axlac ixsenieben. arian moswrebulni moxucni,<br />

romelnic gvimtkiceben, rom Zveli droiTganve ekklesia iyo<br />

wm. giorgis saxelobaze da <strong>somx</strong>ebisagan qarTul trapezis<br />

moSlamde da dasakuTrebamde aq iyrida Tavs qarTveloba<br />

yovel aTs giorgobas, e. i. am ekklesiis xatobis dRes.<br />

wm. giorgis xseneba am dRes, e. i. aTs noembers, icis<br />

mxolod saqarTvelos ekklesiam.<br />

m. m. s. s. baidoSvili baidoSvili5<br />

».<br />

„iveria“ „iveria“ 1902w. 1902w. #156<br />

#156<br />

«borCalo. borCalo. swored zneobriv Seuracxyofad unda CaiTvalos<br />

is, rasac amJamad gviSvrebian aqauri „aramiancebi”<br />

qarTvelebs. romeli erTi vitiroT, ra ambavia Cvens Tavs?!<br />

nuTu JamTa uwyalo trialiT dasjili eri unda aqamomde<br />

itanjebodes ZmaTaganac? es aris ZmaTa Sviloba?...<br />

borCaloze metad „aramiancebisagan“ klanWgakruli mxare<br />

arsad moipoveba. es yvelam viciT, rom, sadac rame upatronod<br />

iyo, yvela amisTanebs „aramiancebma“ mohkides xeli da daepatronnen<br />

da, romlis dapatronebac veRar moaswres, TavianTe-<br />

5 m. s. baidoSvili _ mRvdeli da gulmxurvale mamuliSvili, stefane<br />

baidoSvili (zogierT werilSi baidaSvilad moxseniebuli), romelic<br />

gasuli sukunis dasawyisSi guldaTuTquli werda qarTvelTa istoriuli<br />

naSTebis ganadgurebis Taobaze. mRvdeli stefane uSiSrad amxelda somexTa<br />

taciaobas, mzakvrobasa da veragobas, maT mier qarTvelTa marTlmadideblur<br />

taZarTa dasakuTrebasa da qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebas. misi cxovrebisa da<br />

moRvaweobis Seswavla, aseve, aRsasrulis gamokvleva da gamoqveyneba, vfiqrobT,<br />

daainteresebs sazogadoebriobasa da, metadre, eklesiis wevrebs.


68 69<br />

buri xazi mainc daatyes da namdvili patronis saxeli waSales.<br />

dRes qarTvels ers guli utiris Tavis Zvel naSTebis unugeSo<br />

mdgomareobis gamo. sad aris Cveni tirilis da Civilis<br />

pasuxi?! borCalos mazraSi, maSavris xeobaze s. dmanisidan<br />

dayolebuli axlandel araxlomde mTeli Cveni Zveli naSTni<br />

an TaTrebis xelSia da anadgureben, anda „aramiancebs“ upyriaT.<br />

aviRoT exla is ekklesiebi, romlebic ki arian mebatonis<br />

mamulebze. es ori Tu sami weliwadia, aSkarad veRar bedaven<br />

„ZmaTaSvilebi“ taciaobas, magram aqa-iq xucurad nawer qvebs<br />

aZroben da maT magier kedlebSi smen sxva qvebs zed-warweriT<br />

„aramianculs“ enaze. aravin hyavs damSleli, vinaidgan<br />

Cvenma „aRmaSeneblebma“ daaTaves, dayides mamulebi da samudamod<br />

gadasces meliq-aRebs. visac es saqme eintereseba, nu<br />

daiSurebs oriod maneTs da erTi amoixedos, Sexedos kviracxovelis<br />

eklesias s. akaurTaSi, daaTvalieros misi Signi-<br />

Ti da gareTi kedlebi, rom naTlad dainaxos da Seityos<br />

„aramiancebis” saqmeni sazRaproni. s. tanZiaSi gauqmebuli,<br />

mSvenier gegmaze aSenebuli RvTis-mSoblis saxelobaze ekklesia<br />

mxedrulis zedwarweriT, dRes Tu xval hrCebaT <strong>somx</strong>ebs;<br />

agreTve s. qveSic. ratevanSi kidevac gadaukeTebiaT TavianT<br />

wesze da ar SercxveniaT imisi, rom TviT ekklesiis amSenebeli<br />

qarTveli Tavadi b. baraTaSvili Sig asaflavia. bolnisis<br />

(xatis sofeli) wmida giorgis ekklesia didi xania monaTles<br />

„surf geurqaT“...<br />

mRvd. mRvd. st. st. baidoSvili<br />

baidoSvili».<br />

baidoSvili<br />

„mwyemsi~, „mwyemsi~, 1901 1901 w, w, #36.<br />

#36.<br />

«... wirva-locva kargia, magram marto amisTvis ara varT.<br />

Tu xelebi dabmuli gvaqvs, Wkua-gonebas raRaT vabamT? maS,<br />

gvargebs axla Zili, rom saxelic aRmogvifxvran lamis „msoflio<br />

matyuarebma~?<br />

TibaTvis 30 iyo, rom q. Tbilisidam qveSis samrevloSi<br />

wamoveli. dilijanSi eqvsi siraji rumbebisaviT dawyobiliyvnen.<br />

iseTi politikuri laparaki Seqmnes, rom me, rogorc<br />

qarTvels, dameZina. araxlos xidze rom movediT, xidis xmau-<br />

robam gamomaRviZa da Semomesma qarTuli laparaki: „va, mundreks<br />

sul sZinavs~. me gavnabe suli, Tvalebi davxuWe _<br />

zveraobisTvis bodiSs vixdi _ „Cemma mzem _ daiwyo beberma<br />

sirajma – cocxlebi arian, magram sZinavT, me martod ar<br />

vlaparakob magaT knazebze (kniazebi-a.u.), eg terterebic (igulisxmeba<br />

mRvdlebi-a.u.) axirebuli gulCvilebi arian da!<br />

Sen oRond „genacvale, Seni Wirime~ uTxar, Torem, ginda, ekklesiac<br />

waarTvi, Tavs mogaSorebs. ai, Cveni ratevanis ekklesiac<br />

egre ar iyo, mundrek qarTvelebi TiTonve vamuSaveT mis SekeTebaze<br />

da veubnebodiT, TqvenTvis vSromobTo. tyapuWs Zalian esmis,<br />

ekklesia haosis wesze keTdeba Tu qarTvelebisa?....<br />

_ maxlas, eg ekklesia RvTisaa _ daiwyo meorem _ magram<br />

aiRe es knazebi, mamulebi ro daaTaves da dayides, sarqisjan,<br />

axla ekklesiebs aRar ugdeben yurs. bemurazi viyo, Tu erTi<br />

oci wlis mere axali eCmiawini aq ar gaimarTos. aq rom<br />

mouravad viyav, Cemi knazi oTx weliwadSi erTxelac ar amovidoda<br />

da axla Zalian medardeba, mamuli eyideba Tu deduli?<br />

to! mundrek, Senc purs sWam da mec, gaiRviZe, gacocxldi, Tu<br />

ara da, cocxali mainc Caweq miwaSi da! raRa es, raRa is,<br />

qarTvelebis sicocxle _ namdvili msoflio Teatria. ras<br />

vSvrebiT xolme patara bolnisSi, saca 35 komli qarTvelia.<br />

iq wm. giorgis ekklesia daviCemeT, dRes-xval da vakurTxevT:<br />

RmerTma acocxlos Cveni baindurovi, man saxlebic aaSena saekklesio<br />

mlocvelTaTvis da giorgobas (10 íîÿáðÿ) aseTi ambavi<br />

gvaq, rom, ha! vin ari patroni, erTi gviTxras: to, eSmakis<br />

fexebo, Tqven kalendarSi aT giorgobas arc giorgi ixseneba,<br />

arc geurqa da radgan ekklesiac Zveladve wm. giorgis aSenebulia,<br />

qarTvelTagan xatobac amitom xdeba aqao... saqme, axperjan,<br />

imaSia, rom dResac arian qarTvelebi iqve mcxovrebi, romlebic<br />

moswrebian am ekklesiis <strong>somx</strong>urad gadakeTebasa, magram<br />

usapno urmisaviT rom WraWiWruW ar mohyvnen, Cvenc viciT<br />

wamali `ai, esenic, ai, paron!~....<br />

ai, es ambavia Cven Soris, mkiTxvelo, rom gaiWeroba ar<br />

mexmara Cem TavaT, ise gvekargeboda wm. giorgis ekklesia,<br />

rogoradac tfilisis exlandeli vanqis sobori.<br />

mR. mR. baidoSvili<br />

baidoSvili».<br />

baidoSvili<br />

baidoSvili


70 71<br />

„iveria~, „iveria~, „iveria~, 1900 1900 1900 w, w, #30<br />

#30<br />

Jurnali Jurnali „mogzauri“, „mogzauri“, 1901 1901 w., w., #11<br />

#11<br />

«sofel SulaverSi marTlmadidebelTaTvis dawyebuli iyo<br />

„borCalos „borCalos mazra mazra da da masSi masSi mcxovrebi mcxovrebi qarTvelebi“<br />

qarTvelebi“<br />

asaSeneblad ekklesia, romlisTvisac 1895 wels saqarTvelos<br />

«...pirvelad Cven Tvalwin warmogvidgeba marcxniv, goris<br />

eqsarxosma daamtkica komiteti. mRvdelma m. stefane baidaS-<br />

ZirSi, xatis-sofeli, sadac marTl-madidebelT miZinebis ekvilma<br />

is azri warudgina komitets, rom saekklesiod arCeul<br />

lesia sdgas soflis Sua, xolo wm. giorgis eklesia sof-<br />

unda iyos adgili Sua sofelSi b-n yalamaqarovebisao. kolis<br />

TavSi, maRla gorazed, romelic, rogorc pirvel wermitetma<br />

moiwona es azri, magram b-ni yalamaqarovi ar dasTanxmda<br />

ilebSiac vTqviT, dRes <strong>somx</strong>ebis xelSia... aqedan ori versis<br />

am adgilis daTmobas. rogorc gamoCnda saqmeebidan, es adgili<br />

siSoreze Zevs <strong>somx</strong>ebis axali sofeli „bolnis-xaCina~. am<br />

saqarTvelos ruseTTan SeerTebis dros yofila saufliswulo<br />

qarTvel mefeebisa, zeda mdgara karis eklesia da moSorebiT<br />

niSi. am dros droebiT mmarTvels saqarTvelosas b-n krilovs<br />

yalamaqarovis mama-papisaTvis droebiT Caubarebia patronoba<br />

qarTvel mefeTa saufliswulo mamulisa. gasula xani. ekklesia<br />

daqceula (Tu dauqceviaT?), yalamaqarovebs auSenebiaT sacxovrebeli<br />

saxlebi, xolo niSi exlac dgas. am bolo dros,<br />

saqarTvelos mamulebis gamijvnis dros, yalamaqarovebs gamoucxadebiaT,<br />

rom vmflobelobT, rogorc saxelmwifo mamuls, radganac<br />

didi xnis dasaxlebulebi varT aqao.<br />

..... sanatrelia, sasuliero wodebam Sehkribos cnobebi im<br />

Zvelis taZrebis Sesaxeb, romlebic borCalos mazraSia, radgan,<br />

rogorc etyoba, bevri sxva saekklesio adgil-mamulebic<br />

unda iyos sxvaTagan daCemebuli.<br />

_______Svili<br />

_______Svili».<br />

_______Svili<br />

sofelSiac da mis irgvliv bevri Zvelis-Zveli nangrevi eklesiebia..<br />

...axaSenidan rom gaemgzavroT dasavleTisaken, maSaveras xeobaze<br />

gza-tkeciliT, or versze kidev venaxebia, mesame versze<br />

ki, marjvniv, mTis ZirSi, dainaxavT patara sofels, romelSic<br />

cxovrobs 26 komli qarTveli da 7 somexi. Sua gorakze<br />

sdgas patara, magram friad koxta eklesia, samgumbaTiani, jvris<br />

saxis gegmazed. ai, es sofeli gaxlavT ratevani. es mamuli<br />

sofliTurT Zvelad yofila Tavad baraTaSvilisa. odes mas<br />

moundomebia gayidva Tavis mamulisa, igi viRac fiToevs uyidia.<br />

mamulis yidvisTanave kankeli mouSlia, daudgams <strong>somx</strong>uri<br />

da ukurTxebia igi <strong>somx</strong>urad. mere es mamuli uyidia man-<br />

TaSevs da dResac mis sakuTrebas Seadgens. rodesac baraTaSvili<br />

gardaicvala, igi am eklesiaSi daumarxavT da Zeglic<br />

daudgamT. es rom namdvilad qarTvelebisa iyo da fiToevma<br />

gadaakeTebina da akurTxa <strong>somx</strong>urad, amas hmowmoben ara mar-<br />

„iveria~, „iveria~, „iveria~, 1899 1899 1899 w., w., #239<br />

#239<br />

to qarTvlebi, ratevanSi mcxovrebni, aramed TviT <strong>somx</strong>ebic.<br />

amazed aris oqmi Sedgenili 1900 wels 11 giorgobas da<br />

«am bolo dros borCalos mazraSi ramdenime saCivari<br />

wardgenilia mTavrobasTan.<br />

aRiZra somexTa mier samarTl-madideblo ekklesiebis miTvisebis<br />

...eklesia rom aaSenos memamulem Tavis miwaze, igi miwa mis<br />

gamo. tfilisis guberniis mTavrobam Suamdgomloba aRZra<br />

sakuTrebas aRar Seadgens, aramed sakuTrebas saeklesio uw-<br />

saqarTvelos eqzarxosis winaSe imis Sesaxeb, rom borCalos<br />

yebisas («Äóõîâíîå âåäîìñòâî»). ratevnis eklesiac ekuTvnoda,<br />

mazraSi gagzavniliyo Zvel qarTul siwmideTa da warwera-<br />

kanonsamebr, sasuliero uwyebas da arc mdgara „pomeSCikis~<br />

mxatvrobis mcodne kaci. misma maRal-yovlad usamRvdeloe-<br />

mamulze, amitom unda hqondes plani da Tav. baraTaSvilsac<br />

sobam gahgzavna am azriT sof. ratevanSi tfilisis anCisxa-<br />

misi gayidvisa araviTari kanonieri neba ar hqonda. agreTve<br />

tis taZris mRvdeli polievqt karbelaSvili, romelic am<br />

,saeklesio mamulebi da qoneba aravis SeuZlia dainarCunos<br />

dReebSi ukve misula daniSnuls adgilas».<br />

axlandelis kanonebis ZaliT didi xnis mflobelobiT, rogo-


72 73<br />

radac saxelmwifo mamuli. amisdagvarad, arc ratevnis eklesia<br />

da arc xatissoflisa ar unda SerCeT <strong>somx</strong>ebs, ris<br />

imedic utyuari WeSmaritebaa qarTvelTaTvis».<br />

Jurnali Jurnali Jurnali „mogzauri“, „mogzauri“, „mogzauri“, 1901 1901 w., w., #2.<br />

#2.<br />

„samxreTi „samxreTi saqarTvelo“<br />

saqarTvelo“<br />

saqarTvelo“<br />

«am dasaRups garemoebas qarTvelebma sul ver miaqcies yuradReba...<br />

aqedgan daviwyebT im eklesiebis da monastrebis moxsenebas,<br />

romlebic adre qarTvel mefeebs am kuTxeSi (borCalo-<br />

Si-a.u.) augiaT. bevri maTgani aoxrebula, bevri daqceula, magram<br />

Savs grigals kidev bevri gadarCenila... am kuTxis gacnobiT<br />

mkiTxvelT Tvalwin gadaeSleba qarTvelT ganvlili dro<br />

da mware mxvedr-suraTic, Tu sadme eri rogor cxovrobs,<br />

eZleva igi warmatebas da didebas, magram mcire ram ubeduris<br />

meoxebiT mere rogor ecema, rogor qreba misi kvali da mis<br />

nacvlad vin idgams ferxs. amis dakvirveba CvenTvis didad<br />

saWiroebas Seadgens, radganac qarTvel tomis ZeTa ricxvs vin<br />

ar izidavda Tvisken da ar asxvaferebda; qarTvel ZeTa ricxvs<br />

sastikad musravda yvelaferi da ukanasknel TviT eklesiurma<br />

wesmac ki uwyo dakargva, rais meoxebiT didi Zali qarTveloba<br />

gaukavSirda <strong>somx</strong>obas, <strong>somx</strong>is gvarsa, enas, znes da Cveulebas.<br />

...dmanisis taZari, Zveli kaTedra taSiris mxris episkoposebisa,<br />

mSvenivrad naSeni, ugumbaTo. aq episkoposis kaTedra<br />

arsebobda me-18 saukunis naxevramde. es taZari maSaveris<br />

mxares mdebareobs. igi ekuTvnoda orbelianebs... dRes am taZris<br />

midamoebi somexTa mdidrebs ekuTvniT da dmanisic maTs sakuTrebas<br />

Seadgens.<br />

qoberis monasteri, qarTvelTagan aRSenebuli, dRes <strong>somx</strong>ebs<br />

upyriaT.<br />

Zeli WeSmaritis monasteri, qarTvelTagan naSeni, dRes<br />

upyravT somexTa.<br />

manglisis eklesia, aRSenebuli konstantine imperatoris<br />

brZanebiT, qarTvelTa gaqristianebis dros, Semdgom aq dasva<br />

episkoposi vaxtang gorgaslanma. am taZarSi motanili yofila<br />

ieso qristes fexis ficari. Semdeg saukuneebSi erTs<br />

kedelzed dauxatavT mahmadi lomze mjdomare; mogviTxroben,<br />

rom saqarTvelos Semusrvis dros mahmadianebma es taZari<br />

mitom ar Semusreso. es taZari dRevandlamde arsebobs. dRes<br />

am taZris xeobas somexni manglaforas uxmoben!..<br />

TeleTis wmida giorgi dRes <strong>somx</strong>ebs upyravT, aq iyo<br />

Zvelad xati wm. giorgisa vercxlisa, qarTulis nawerebiT,<br />

Sewiruli erTis qarTvelis moloznisagan.<br />

axpatis eklesia, vrceli, gumbaTiani, vaxtang gorgaslanisagan<br />

aRSenebuli. dRes somexT upyriaT igi da <strong>somx</strong>ebis sakuTrebad<br />

aRiareben, somexT mefeTagan aRSenebuls, magram amaod.<br />

somexT es taZaric daikaves meTxuTmete saukunis Semdegidgan,<br />

rodesac am kuTxeSi qarTvelTa iwyes Semcireba, eseni qarTlis<br />

ganapir mcxovreblebad iTvlebodnen da amitom mahmadianTagan<br />

maTze Tavdasxma erTob xSiri iyo. yvela ubedureba<br />

pirvelad maT atydeboda Tavzed, mis meoxebiT moispnen axpatis<br />

kuTxis qarTvelni da maT magier somexni dasaxldnen,<br />

romelTac SemdegSi xeli staces am taZarsac.<br />

sanainis taZari, qarTvelT mefeTagan aRSenebuli, dRevandlamde<br />

Senaxuli, dRes igi somexT upyriaT da somexTa istoriasac<br />

igi Tviss tomis ZeTa sakuTrebad swamT, magram es ar<br />

aris marTali; rac qarTvel tomis ZeTa mospobiT axpats<br />

moevlina, igive moevlina sanainis taZars. vaxuStis dros, am<br />

ukanasknels ors taZarSi somexTa orqevatorebi (winamZRvari)<br />

msxdaran.<br />

Cven yvela eklesiebs aq ver movixsenebT, radganac maTi<br />

ricxvi erTob didia, sul rac Cven gvaqvs daTvlili, orasamde<br />

didi eklesia moi poveba, Tlili qvebiT naSeni, zogi sionis<br />

tola...<br />

dRes aqeTken qarTvelni Tu sadme cxovroben, Tu maTi<br />

kvali da fexi Semonaxula aqeT, iginic mTlad dacemulan,<br />

maTSi winaparT saxe waSlila, dRevandeli qarTvelni aRar<br />

arian mxvnel-mTesvel, saqonlis momSenebel da mevenaxe, rogorc<br />

adre iyvnen, romelT winaparT cnobebi dResac akvirvebs mxilvels».


74 75<br />

Jurnali Jurnali „mogzauri“, „mogzauri“, 1901 1901 w. w. #6<br />

#6<br />

is gasazom-dasayofad, Tbilisis sud-palatisas 1867 welSi<br />

„borCalos „borCalos mazra mazra da da masSi masSi masSi mcxovrebi mcxovrebi qarTvelebi“<br />

qarTvelebi“<br />

qarTvelebi“<br />

«garda berZnebisa da rusebisa, mTels borCalos mazraSi<br />

ganucxades, rom maT, yalanTarovebs, es mamuli daCemebuli<br />

aqvT Zvel droidamve, rogoradac saxelmwifo mamuli. arsebu-<br />

qarTvelebic cxovroben... cxovroben meti nawili Tavadebis<br />

lis kanonis ZaliT mamuli daumtkicda maT, rogorc saxelm-<br />

mamulze da sxva pirebisa. saSineli samwuxaro vaebis cxwifo,<br />

da SulaverSi mcxovrebni marTlmadidebelni qristianeni<br />

ovreba aqvT, radganac Cvens memamule TavadiSvilebs aqauri<br />

ki dResac ver Souloben Sesafers alags, rom iq eklesia<br />

mamulebi zogi dauyidniaT da, rac SerCeniaT aqamomde, mouravebad<br />

aaSenon, Tumca fuli ukve didi xania Sekrebilia da SarSan<br />

yvelgan s__i (<strong>somx</strong>ebi-a.u.) hyavT, romlebic ganwirulebamde<br />

samRvdelo mosamsaxureTa Static gamocxadda.<br />

udierad epyrobian qarTvel glexebs.<br />

bolnisis sionis taZari, aSenebuli mexuTe saukunis naxevardRes<br />

sofeli dmanisi Seadgens somexTa mdidrebis sakuTre-<br />

Si, farsman IV-sgan, qarTvelTa mefisagan da kaTedra qarTvel<br />

bas. am xeobis soflebi Seadgenen 11 Tu 12 samRvdelo samw-<br />

episkoposTa, dResac sdgas, rogorc saukuno saxsovari, qarTvelTysos.<br />

TiTo samwyso Sesdgeba eqvsi Tu Svidi dafantuli<br />

agan rjulisaTvis da samSoblosaTvis sisxlis Rvrisa. JamTa<br />

soflebidan. ramdenime samwyso sofeli Seadgens erTs sa-<br />

uwyalo viTarebisagan dRes igi naxevrad miwaSia dafluli,<br />

zogadoebas, romlebSiac, qarTvelebs garda, areulad scxovroben<br />

viwrod artyia galavani qvisa, win udgas maRali samreklo<br />

TaTrebi da <strong>somx</strong>ebic. eklesiebi yvela sofelSia, Cven wina-<br />

warweriT, romelic pirdapir TvaliT ver warikiTxvis, garSemo<br />

parTagan Zvelad naSenni, dRes zogi maTgani <strong>somx</strong>ebis xelSia.<br />

artyia venaxebi, mere sasaxle iq mcxovreb TaTrisa da merme<br />

...WeSmaritebas gadmogvcems aqauri istoria, rom odes TaTrebi<br />

irgvliv artyia mSvenieri saxnavi, sarwyavi miwa 100 deseti-<br />

iklebdnen aqaur mxares, maSin <strong>somx</strong>ebi modiodnen samxreTidan<br />

nazed meti, sakuTreba aRalarebisa efendiebisa, romlebic taZris<br />

da aqaur dacarielebul alagebzed ikalaTebdnen. Tu sadme<br />

gverdze scxovroben. friad ar eWaSnikeba xolme Cemi misvla<br />

qarTvelni iyvnen darCenilni, mosulni somexni imaTac ereod-<br />

iq am aRalars. am efendiebsac es kar-midamo ekklesiisa iseve<br />

nen tkbili eniT. Tbilisis aznaurTa deputatTa yrilobis<br />

aqvs daCemebuli, rogoraTac yalanTarovebs _ SulaverSi. neta<br />

saqmeebidgan sCans, rom, odes saqarTvelo ruseTs SeuerTda,<br />

im dros adgilebis mzomavi ras fiqrobda, rom am siwmidis<br />

saqarTveloSi gamogzavnil iqmna vinme b. krilovi. igi swers<br />

kar-midamos TaTrebs uzomavda?! am ekklesiis pirdapir, wylis<br />

SulaverSi mcxovrebs yalanTar yalanTarovs, rom mas droe-<br />

gaRma, mTis wverze, sdgas ekklesia msgavsi Tbilisis sionisa,<br />

biT mieRo mmarTveloba im saufliswulo mamulisa, romelSi-<br />

gumbaTiani, yviTelis qviT naSeni da SesaniSnavis CuqurTmebiT<br />

ac scxovrobda wined Svilis-Svili qarTvelTa mefisa aleq-<br />

mokazmuli, dRes marto gumbaTis Tavi aqvs dangreuli. es<br />

si. saqmeebidgan aRar sCans, b. krilovi ra iqna, droebac<br />

ekklesia sdgas aqauri Tujis qarxnis patronis i.T. boRaCis<br />

areuli gaxldaT im Jamad saqarTveloSi da mas aqeTia, rom<br />

mamulSi, romelic, rogorc man TviT miTxra, apirebs am ekklesi-<br />

es uZvirfasesi mamuli dRevandlamde yalanTarovebs darCaT.<br />

is ganaxlebas. am ekklesiis qveviT, aRmosavleTisken, mTis ZirSi,<br />

brZanebisamebr sasuliero mTavrobisa, 1899 welSi gagzav-<br />

gaSenebulia xatis-sofeli (patara bolnisi) es saxeli Zveli<br />

nil viyav borCaloSi eklesiis aSenebis saqmezed. aq miambes,<br />

droidganaa, radgan aq qarTvelebs iseTi Zlieri xati hqoniaT<br />

rom am yalanTarovebma, mas Semdeg, rac b. krilovma maT mamuli<br />

wm. giorgisa ekklesiaSi, rom yovel wliv am xeobis xalxi aq<br />

Caabara, daSales iq arsebuli feriscvalebis eklesia samefo<br />

iyrida Tavs xatobaSi. dRes es ekklesia <strong>somx</strong>ebs uWiravT,<br />

sasaxlisa da qva misi ixmares axal Senobebis agebazed. im<br />

Tumca am sofelSi 37 komli qarTvelia da 7 somexi. garda am<br />

komisias ki, romelic daarsebuli iyo saqarTvelos mamuleb-<br />

eklesiisa, aqve aSenebulia RvTis-mSoblis saxelobazed patara


76 77<br />

ekklesia, rostom mefis da dedoflis mariamis aSenebuli,<br />

maTis Svilis gedalis sulis sacxoneblad (rogorc Cans<br />

warweridan). wirva-locva am ekklesiaSi sruldeba<br />

qarTvelTaTvis, xolo wmida giorgis eklesiaSi somexTaTvis.<br />

es wm. giorgis eklesia daupyriaT <strong>somx</strong>ebs warsuli saukunis<br />

pirvel oc wlebSi, vinme dianbegis SanSievis wyalobiT da wm.<br />

trapezi <strong>somx</strong>urad SeucvliaT. axlac arian am sofelSi amis<br />

momswreni qarTvelni da TviT somexnic. dResac dResaswauli<br />

xdeba aq 10 noembers yovel-wliv, <strong>somx</strong>ebis kalendarSi ki am<br />

dRes arc giorgi ixsenieba da arc geurqa. es dResaswauli<br />

namdvili “nacionaluri” dResaswaulia qarTvelTa. <strong>somx</strong>ebs<br />

trapezis gadakeTebisTanave daviwyebiaT ekklesiisTvis saxelic<br />

gamoecvalaT. aqamomde 10 noembers, romel dResac aq Tavs<br />

iyris Tbilisis mdidari <strong>somx</strong>oba, wirvis mere gamovidodnen<br />

Svidi tertera „gorZakliTurT“ (blaRoCiniT) sadResaswaulod<br />

Semosilebi da uvlidnen qarTvelebs. maT ukan misdevdnen<br />

oTxi Tu xuTi kaci, romlebic hyiddnen wminda sanTlebs da<br />

yulabebiT fuls agrovebdnen mlocvelebSi, Sesawevnelad da<br />

gasavrceleblad somex-gr. sarwmunoebisa, rac akrZalulia kanoniT<br />

(miTiTebulia kanoni-a.u.). am nairi qceva <strong>somx</strong>ebisa warmogidgendaT<br />

TvalSi swored eCmiaZins da ara xatis-sofels. am<br />

eklesiaze da s. ratevnis eklesiaze aRZra kiTxva winaSe sasuliero<br />

da samxedro mTavrobisa 1899 w. adgilobrivma mRvdelma<br />

g. s. baidoSvilma da, rogorc xma dadis, ukve davalebuli<br />

aqvs maTs usamRvdeloesobas episkoposs kirions safuZvlianad<br />

gamoiZios am eklesiebis saqme da daubrunos isini<br />

qarTvelebs. ratevnis ekklesiis ambavs Semdeg movaxsenebT „mogzauris“<br />

mkiTxvels».<br />

ratevnis wm. giorgis eklesiis somexTa mier miTvisebis<br />

istoria, gadmocemuli 1901 w. Jur. „mogzauris“ #2-Si, werilSi<br />

„borCalos mazra da masSi mcxovrebi qarTvelebi“.<br />

werili Semdegi sityvebiT sruldeba: „etyoba, qarTvelebi ar<br />

sTmobdnen fiToevis mier gaRatakebul ratevnis wm. giorgis<br />

eklesias da saCivari SeutaniaT rusis mefis mTavrobaSi. Tu<br />

ras miaRwies, Sedegad Cans: dRes ratevnis qarTuli eklesia<br />

isev <strong>somx</strong>ebs uWiravT“ [2].<br />

«ratevnis Sesaxeb agreTve saintereso cnobebia 1901 wlis<br />

Jurnal „mogzauris“ #3-Si. am dros ratevanSi yofila 30<br />

komli, 105 mamakaci, 95 dedakaci. naxevari ukve grigorianul<br />

sarwmunoebas aRiarebda, gvarebi <strong>somx</strong>urad gadaukeTebiaT, magram<br />

dedaena qarTuli hqoniaT. aqvea xati-soflis Sesaxeb _<br />

aq 30 komli qarTveli yofila, magram naxevari <strong>somx</strong>ur grigorianul<br />

sarwmunoebas aRiarebeno da Tavi <strong>somx</strong>ebad miaCniaT,<br />

Tumca dedaena qarTuli aqvT da qarTulad laparakobeno... ai,<br />

somexi sasuliero pirebis antiqarTuli moRvaweobis Sedegi.<br />

„patara bolnisSi (xati-sofeli) rostom mefis mier XV<strong>II</strong> s-<br />

Si aSenebuli eklesiisaTvis mdidar kacs basilaSvils am eklesiis<br />

samreklos da galavnis aSeneba gadauwyvetia, magram<br />

qarTvel glexebs misTvis uari uTqvamT. maT TavianTi uari ase<br />

dausabuTebiaT: _ ratevanSi Cven mama-papebsac ase eubneboda<br />

fiToevi: Svilebo, gaixarjeT, SeakeTeT eklesiao. Cven gvamuSava<br />

da mere ki xeli agvaRebinao. ratevnelebi ueklesiod arian<br />

axlaco. basilaSvilic magas gvizamso. mRvdels Zlivs daurwmunebia<br />

glexebi _ basilaSvili qarTvelia: „Tu ki basilaSvili<br />

qarTvelia, mamao, maS imedi maqvs, rom Tqveni sityva marTali<br />

darCes CvenTvis. asruldes neba RvTisa da Tqveni“. mar-<br />

Tlac, basilaSvils Tavisi sityva Seusrulebia da gaxarebul<br />

qarTvelobas 25 dekembers 1901 wlisas, axlad aSenebulis<br />

kurTxeva didi zeimiT aRuniSnavT“. Cveni daudevroba, Torem<br />

<strong>somx</strong>ebi amisTana eSmakobas ver gabedaveno, Tundac SimSiliT<br />

yarabaRi moagondeTo _ mwared SeniSnavs publikaciis avtori.<br />

Jurnal „mogzauris“ imave nomerSi gvxvdeba aseTi cnobac:<br />

„vinme yalanTarovebma feriscvalebis eklesia samefo sasaxlisa<br />

daSales da saxlebis asaSeneblad gamoiyenes. yalan-<br />

Tarovebs daCemebuli aqvT saxelmwifo mamuli... bolnisis<br />

xaCenidan ori versis siSoreze, imave xeobaze marcxniv aris<br />

sofeli samwverisi, sadac qarTvelebic scxovroben, misdeven<br />

mebaReobas. mTeli es alagi ekuTvnis SanSievebs. aq, maRla,<br />

baRebis TavSi aris patara samebis eklesia, romelic ganuax


78 79<br />

lebiaT 1870 wels b. gr. da nino SanSievebs. TviT nino<br />

SanSievma miTxra, mas swadia am nangrevi eklesiis ganaxleba<br />

<strong>somx</strong>ur weszed, magram nanaxi sizmris winadadebisaebr qarTulad<br />

vakurTxebineo“ (Jur. „mogzauri“, 1901, #11, gv. 1046).<br />

amjerad ki gadaurCenia ufals samwevrisis qarTuli eklesia<br />

<strong>somx</strong>ebisagan, magram sabolood mainc ver dasxltomia zogierT<br />

somex sasuliero pirTa mtaceblur xels. amas mowmobs<br />

misi ruka-cnobarSi Setanis faqti.<br />

aqvea mravalmxriv sayuradRebo cnoba: „axalSens marcxniv<br />

akravs maRali gora zed patara Zveli dangreuli eklesiiT,<br />

romelsac axal „eli-babs“ uwodeben. mis dReobas qarTvelebi<br />

dResaswauloben meore kviras, wm. aRdgomisa. xolo berZnebi,<br />

romelTa sityviT aq Zvelis-ZveliT wm. winaswarmetyveli<br />

ilias eklesia yofila, dResaswauloben 20 ivliss. xatobis<br />

dRes aq ikribeba mravali berZeni sof. walkidan, winwyarodan<br />

da sxva mxridanac. am oTxi wlis winaT, aqaur „terterebs“<br />

sdomebiaT misi daCemebac, magram berZnebs, rogorc gaiWera<br />

xalxs, mklavi uxmariaT da terterebi am veeba goris wveridan<br />

mdinare maSaveraze tyapa-tyupiT CaurekiaT. eli-babis<br />

mTis Ziras, marjvniv, Tafanis mTaze, aris Zveli eklesia. igi<br />

da eli-babi gahyureben erTmaneTs da, rogorc Tafanis eklesiis<br />

kedlebis, iseve samwverisasa da xati-soflis wm.<br />

giorgis eklesiebisas, Zveli warwerani aRara etyoba ra, xolo<br />

zog alagas eSmakobiT axlad naCiCqnia <strong>somx</strong>uri asoebiT.<br />

amasve Civis vinme xucesi gamoqveynebul vrcel werilSi _<br />

„Cveni istoriuli naSTi da maTi sve“ -_ „Zvel naSTebs aRar<br />

asveneben da ZalmomreobiT iCemeben (<strong>somx</strong>ebi)... angreven Zvel<br />

naSTebs, warwerebs spoben da Cven ki ese gvZinavs, dro ar<br />

aris. droa, Tvalebi movifSvnitoT, movideT axlos, vnaxoT es<br />

mokakane qaTmebi da erTad viRonoT rame naSTebis Sesaxeb“<br />

(gaz. „iveria“, 1895, 172).<br />

etyoba, sxvisi eklesiebis miTviseba somex sasuliero pirebs<br />

sisxlSi hqoniaT... samwuxarod, qvemo-qarTlSi Zvel qarTul<br />

eklesiebze qarTuli epigrafikis amofxeka da <strong>somx</strong>uri warwerebis<br />

mijRabna axlac grZeldeba... am ramdenime xnis win<br />

televiziis „macnemac“ gadmosca analogiuri umsgavsoebani,<br />

rasac sCadis am mxaris mcxovrebi zogierTi somexi» [2].<br />

sofel ratevnisa da „eli-babis Sesaxeb igive istoriebia<br />

moTxrobili 1901 wlis # 273 gazeT „iveriaSi“. werili<br />

Semdegi sityvebiT mTavrdeba: «da amis Semdeg kidev kacTa<br />

siZulvils gvikiJineben, Tu vityviT, rom saqcieli im vaJbatonebisa<br />

dasagmobia».<br />

1901 wlis Jurnal „mogzauris“ #21-Si moTavsebuli<br />

werilis „borCalos mazra da masSi mcxovrebi qarTvelebi“<br />

avtori gadmogvcems: «soflis (igulisxmeba akura, romelic<br />

baraTaSvilis yofila da viRac somexisTvis sofel yamarloze<br />

gaucvlia-a.u.) Sua alagas sdgas qvis eklesia, romelic<br />

Zvelad RvTismSoblis saxelze yofila nakurTxi. axal mebatones<br />

igi mcired SeukeTebia da Cveulebisamebr miudgams<br />

<strong>somx</strong>uri qvis trapezi. magram trapezis mSenebloba dasrulebuli<br />

ar yofila. arc nakurTxia. miuxedavad amisa, Civis<br />

avtori, „qarTveli mRvdeli arasodes ar uxdis am eklesiaSi<br />

parakliss Tavis mrevls, radgan adgilobrivi mebatone ar<br />

aZlevs nebas“. ai, amas hqvia „gareulma qaTamma Sinauri gaagdoo“.<br />

qarTuli sikeTiT gayvizinebuli CarCi mkvidr qarTvels<br />

qarTul eklesiaSi siaruls ukrZalavs, im dros, roca<br />

yvela drois kanoniT akrZaluli iyo eklesiis dasakuTreba,<br />

rac mamulis yidva-gayidvis dros unda yofiliyo gaTvaliswinebuli.<br />

am kanonis Sesaxeb avtori didi imediT miu-<br />

TiTebda wina werilSi, magram, Cans, amaod Cauvlia qarTvelTa<br />

yovelgvar mcdelobas. kargi, iuridiuli samarTali iqiT iyos,<br />

xom arsebobs adamianuri sindisi, dauwereli zneobrivi kanonebi...<br />

bolos avtori isev rusis mTavrobas mimarTavs: „saWiroa,<br />

mTavrobam am SemTxvevas adre Tu gvian yuradReba miaqcios<br />

misTvis mainc, rom aq myof qarTvelebSi sarwmunoeba ar Seiryes.<br />

vinem droa, visac asxia yuri sasmenad, isminos!“ _ afrTxilebs<br />

sevdianad avtori TanamemamuleT Tu mTavrobas... fitareTis<br />

eklesiaze SeniSnavs _ „upatronoT aris jerjerobiT,<br />

Tu „iancebi“ ar daepatronneno. sofel tanZiaSi, sulxan-sabas


80 81<br />

mSobliur sofelSi, aris eklesia – qarTul-xucuri warwerebiT,<br />

magram, amis miuxedavad, „ter-karapets“ klite daudvia zed<br />

da uwodebs somexTa eklesias“. vfiqrob, Tavxedoba da usircxviloba<br />

am „ter-karapetaze“ Sors ver wava!<br />

vecadeT, faqtobrivi masalis meSveobiiT warmogvedgina qvemo<br />

qarTlSi qarTuli eklesiebis somexTa mier miTvisebis arc<br />

Tu sanaqebo saqcieli. ara da, gasul saukuneSi Cvens winaprebs<br />

saqmiT ubrZoliaT, raTa somex sasuliero pirTa da somex<br />

vaWarTa xelyofisagan gadaerCinaT es uZvelesi qarTuli salocavebi.<br />

samwuxarod, amaod Caiara maTma mcdelobam da yvela<br />

aRniSnul eklesias da bevr kidev sxvas mainc daepatronnen<br />

<strong>somx</strong>ebi da dRes isini Setanilia ruka-cnobarSi» [2].<br />

axla baton ivane Ciqovans davugdoT yuri, romelic <strong>somx</strong>ebis<br />

mier binaZoris eklesiis miTvisebas uCivis:<br />

gazeTi gazeTi „iveria~, „iveria~, „iveria~, 1902 1902 w., w., #153<br />

#153<br />

«Sulaveri (borCalos mazra). Sulavridgan 3 versis man-<br />

Zilzed, maRlob alagas mdebareobs SesaniSnavi, ZvelTagan naSeni<br />

cixe. ramdenime xnis winaT momixda SulaverSi gavla. aq<br />

scxovroben „ganaTlebuli~ <strong>somx</strong>ebi. Camovarda laparaki, Tu<br />

rogori mamacni yofilan magaTi winaparni. erTma maTganma<br />

Tavmomwoned daiZaxa: „es SesaniSnavi cixe Cven ZvelTagan danatovari<br />

ariso~. davekiTxe: saxelad ras uwodeben im aremares,<br />

sadac es cixe aris meTqi. „binaZorsao~. am saxelma damafiqra.<br />

gavida ramdenime xani da kvlav momixda iqiT yofna.<br />

cixis axlos vnaxe sasaflao. sasaflaos qvebzed qarTuli<br />

warwerebi vnaxe. amasac Tavi gavanebe da mivedi cixis galavan-<br />

Tan da Zlivs gadavel masSi. metad maRali kedlebi aqvs.<br />

davapire irgvliv Semovla, magram galavani dids manZilze<br />

aqvs Semortymuli. bolos vipove Camongreuli kedeli da<br />

gadavedi. Sua alagzec cixea SesaniSnavi xelovnebiT agebuli.<br />

gamikvirda: am didi xnis win aSenebul da xavsmokidebul<br />

cixis kedlebze SevamCnie axlad Casmuli TeTri qvebi <strong>somx</strong>uri<br />

warwerebiT, gegonebaT, guSin CausvamTo! qarTuli naweri<br />

ki gadaufxekiaT. droa, yuradReba mivaqcioT mama-papeul dan-<br />

atovars. Tu Sno ara gvaqvs SeZenisa, ZvelTagan danatovari<br />

mainc davicvaT» [2].<br />

«mitacebis seni ise iyo gamjdari somex sasuliero pirebSi,<br />

rom mahmadianur garemoSic ki ar Takilobdnen am saqmes da<br />

cdilobdnen, xelT egdoT qarTuli eklesiebi. ai, ras wers<br />

„ingilo janaSvili“ (mose janaSvili) – „garda xsenebuli<br />

eklesiebisa, kidev aris belaqnis bolos erTi eklesia, romelsac<br />

lekebi eZaxian „nuriqilisa“ – eklesia madlisa. is yofila<br />

didad mSvenieri da gumbaTiani, Semovlebuli zRudiT. belaqanSi<br />

movaWre <strong>somx</strong>ebs misi daCemeba hsurdaT, magram tura<br />

vaCnaZes STamomavlebma – galajovebma neba ar misces“ (Jurn.<br />

„mogzauri“, 1901, #8-9). amave JurnalSi (1903, #1-4) ingilo<br />

janaSvili werilSi „hereTis aRwera“ aRniSnavs: sofel vardaSenSi<br />

XIV saukunis adrindeli eklesia arsebula, ilia<br />

winaswarmetyvelis saxelze. misi Sesavlis karze xucuri<br />

warwera yofila. 1855 wels qarTuli marTlmadidebluri<br />

sarwmunoebisaTvis uRalatnia am eklesiis mnaTes, vinme aleqsandre<br />

silikovs, da grigorianuli mrwamsi miuRia. mas moundomebia<br />

am eklesiis dangreva da misgan <strong>somx</strong>uri eklesiis<br />

aSeneba, magram qarTvel marTlmadidebel mosaxleobas amis<br />

neba ar miucia. maSin gamqrala qarTuli warwerebi. visi<br />

xeliT, amis mixvedra ar aris Zneli. Semdeg bevrjer moundomebiaT<br />

am eklesiis daCemeba, magram udebs (adgilobrivi<br />

tomi-a.u.) sastiki winaaRmdegoba gauweviaT da ar daunebebiaT<br />

igi. am soflis TavSi mdgar niSi-wmeris (siwminde) dapatroneba<br />

moundomebiaT <strong>somx</strong>ebs, magram moZRvars neba ar daurTavs,<br />

Tumca mainc ar iSlian Tavisaso.<br />

...wm. elises saeklesio niSebi qarTvel marTlmadidebel<br />

udebs ekuTvnoda: mnaTe petre silikovs iqve ucxovria. magram<br />

mosula yarabaReli somexi, vinme muradovi, tertera, mnaTes<br />

Sepirebia – niSebis magier eklesia avaSenoT da marTlmadidebeli<br />

udebi ilocebeno. petre silikovi gabriyvebula<br />

da neba miucia im pirobiT, rom igi eklesiaSi mnaTed iqneboda.<br />

tertera muradovs eklesia auSenebia.<br />

(me Tqven getyviT, eCmiaZini ar daafinansebda da xels ar


82 83<br />

Seuwyobda. es somexi sasuliero piri sagangebod iqneboda<br />

gagzavnili am mxareSi grigorianuli sarwmunoebis gasavrceleblad).<br />

mnaTe petre momkvdara, terteras eklesia <strong>somx</strong>urad<br />

ukurTxebia da „eRiSe araqel“ uwodebia. amtydara<br />

saCivari, magram <strong>somx</strong>ebs qrTami gauRiaT da es eklesiac<br />

dausakuTrebiaT. erTi sityviT, rogorc mose janaSvili iuwyeba,<br />

somexi sasuliero pirebi Zalian agresiulad moqmedebdneno<br />

marTlmadideblobis winaaRmdeg. miT umetes, Turme, am<br />

saqmeSi rusebi uwyobdnen xels... „rusebma rom nuxis saxano<br />

daipyres, paskeviCma <strong>somx</strong>ebi gaaZliera am mxares da umwyemsod<br />

darCenilma marTlmadidebluri sarwmunoebis udebma<br />

TandaTan miiRes <strong>somx</strong>uri sarwmunoeba“, Torem am mxareSi<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiebi arasodes yofilao – ambobs ingilo janaSvili»<br />

[2].<br />

Jurnali Jurnali „mogzauri“, „mogzauri“, 1903 1903 1903 w., w., #1<br />

#1<br />

„istoriuli „istoriuli da da geografiuli geografiuli aRwera aRwera hereTisa“<br />

hereTisa“<br />

«...giSel-qurmuxeli mTavarepiskopozi kirile am sofels<br />

„vardTaSens“ eZaxis, xolo adgilobrivi <strong>somx</strong>ebi da udebi<br />

varTaSens. <strong>somx</strong>ebi amtkiceben, rom is somexT mxedarT-mTavarma<br />

vardanma aRaSenao. magram styuian, es mxare hereTia, xolo<br />

hereTSi qarTvelebi saxlobdnen. rogorc amtkicebs istorikosi<br />

somexTa, eRiSe, xalxalamde miwa-wyali iverias ekuTvnoda,<br />

amas iqiT, aRmosavleTisaken, albanias.<br />

roca ruseTma daipyro nuxis saxano da (paskeviCma) <strong>somx</strong>ebi<br />

gaaZliera am mxares, umwyemsod darCenil marTlmadidebelT<br />

sarwmunoebis udebma <strong>somx</strong>uri sarwmunoeba miiRes. exla<br />

eseni gvedavebian da swadianT Cveni mama-papis salocavi somexT<br />

daisakuTron. usamarTloba iqneboda, rom mTavrobam salocavi<br />

Cven wagvarTvas da ga<strong>somx</strong>ebul Cvens moZmeT Caabaros.<br />

isini ga<strong>somx</strong>ebulan, maSasadame, uflebac daukargavT, radgan<br />

uar- uyviaT mama-papis sarwmunoeba, amisaTvis ueWvelad qarTvel<br />

udebs unda darCeT salocavi... unda gadaswydes erTxelve,<br />

rom salocavi, somexTagan `eRiSe araqelad~ wodebuli, qarTvel<br />

udebs ekuTvniT da ara ga<strong>somx</strong>ebulebs...<br />

eWvi ar aris, amboben axlandeli udebi, rom saqmes marTlmadidebeli<br />

sarwmunoebis aRmsarebelni moigebdneno, Tu rom<br />

qrTami ara datrialebuliyo. mosamarTleni miemxrnen <strong>somx</strong>ebs<br />

da moedvnen Robe-yores.<br />

...Tumca nuxis droebiTma provincialurma sasamarTlom<br />

xsenebuli salocavi ga<strong>somx</strong>ebul udebs daumtkica, magram mar-<br />

Tlmadideblebma da maTma mRvdlebma mainc xeli ar aiRes<br />

imaze. yovel weliwads, aRdgomis mesame dRes, ikrifebodnen iq<br />

salocavad da Semosavals iRebdnen. somexnic jerjerobiT<br />

xmas ar iRebdnen. 1884 wels WaleTis monasterSi <strong>somx</strong>eTis<br />

sauliero mTavrobam viRaca axalgazrda arqimandriti dani-<br />

Sna. es kaci Caeria saqmeSi. roca Cveulebriv mividnen marTlmadidebelni<br />

udebi da ga<strong>somx</strong>ebuli udebi salocavad, SfoTis<br />

moyvare arqimandritma winaaRmdegoba gauwia marTlmadidebelT<br />

moZRvars, aRukrZala ga<strong>somx</strong>ebulebs _ Semosavals<br />

qarTvelT mRvdels nu aZlevTo. amaze astyda maT Soris<br />

Cxubi, kargaTa scemes erTmaneTs, arqimandritsac ramdenime<br />

miartyes SfoTis atexvisaTvis. Caeria saqmeSi policia, aRSfoTebuli<br />

xalxi daamSvides. daiwyo saCivrebi, arqimandriti<br />

daiTxoves. saqme darCa isev uwindeburad sadavod, magram<br />

metiCara policiis boqaulma i. quTaTelaZem ubrZana qarTvel<br />

udebs: moerideT <strong>somx</strong>ebs, isini Cxubs apireben, Tu rom<br />

Tqveni mRvdeli Cveulebriv miva salocavzeo.<br />

asre xeli moumarTes moxeleebma <strong>somx</strong>ebs da Zalauneburad<br />

xeli aaRebines qarTvelebs salocavze. magram saCivrebi kidev<br />

astyda 1889 wels, me mivarTvi mTavarmmarTebels T. dondukovkorsakovs,<br />

roca nuxis mRvdlad viyavi da nabrZanebi mqonda<br />

kerZod misioneroba gamewia nuxis mazraSi «Äîêëàäíóþ çàïèñêó»<br />

da vsTxove, gamoeZiebinaT wm. salocavis saqme da daebrunebinaT<br />

marTlmadidebel eklesiisaTvis. daniSnes gamomZieblad nuxis<br />

ufrosis TanaSemwe T. andronikaSvili. <strong>somx</strong>ebma dauwyes imas<br />

laquci, gaumarTes sadilebi, miimxres da imanac dastova `eRiSe<br />

araqeli~-s saqme da ganaRviZa dava ilia winaswarmetyvelis<br />

eklesiis Sesaxeb, magram varTaSnis eklesiis medaviTnem solomon<br />

CikvaiZem moaxsena somexT mosarCles: „kniazo, ilia


84 85<br />

winaswarmetyvelis eklesiis garSemo Tavisi mowmeebi hyavs da<br />

amtkiceben, rom es eklesia usacilod qarTvelTa yofila.<br />

<strong>somx</strong>ebi bzas ara hxmaroben da ejavrebaT kidec, radgan qarTvelni<br />

xmaroben mas bzobis dRes. mis nacvlad isini xmaroben tirifs.<br />

aqedgan cxadia, rom somexni arasodes ar dargavdnen eklesiis<br />

garSemo bzas, Tu rom is maTi yofiliyo. imasa rgavdnen qarTvelebi.<br />

ver xedavT, am eklesiis garSemo TiTqmis mTeli tyea bzisa<br />

gaSenebuli! amis Semdeg gana eWviRaa, rom ilia winaswarmetyvelis<br />

eklesia qarTvelebs ekuTvniT~. „Tu asea, maS „eRiSe araqelis<br />

matura~, romlis garSemo bza ar aris, <strong>somx</strong>ebis kuTvnileba<br />

yofilao~ _ daaskvna gonierma gamomZiebelma da pirveli<br />

qarTvelebs daunarCuna, meore – <strong>somx</strong>ebs.<br />

amis Semdeg dawynardnen qarTveli udebi da ga<strong>somx</strong>ebulebi.<br />

daimkvidres <strong>somx</strong>ebma „eRiSe araqeli~ da kargad moikeces iq<br />

fexebi. imaT daaqcies srulad petro silikovisagan aSenebuli<br />

saxlic da mis saZirkvelze aages axali saxli qvitkirisa<br />

Soreul mlocavTaTvis. mecadineoben, muradovisagan aSenebuli<br />

patara samlocveloc moSalon da mis nacvlad aRaSenon<br />

didi eklesia. moaxerxeben kidec. amden xans misi Semosavali<br />

varTaSnis qarTvelT eklesias ekuTvnoda, axla, radgan igi mas<br />

CamoerTo, <strong>somx</strong>ebi aiReben da moaxmareben eklesiis aSenebas.<br />

yovel weliwads 300 maneTi fuli, rasakvirvelia, cota Semosavali<br />

ar aris. es aris kidec sawyeno qarTvel udebisaTvis,<br />

rom maT saeklesio Skolaze xalxi da sasuliero mTavroba<br />

Taviss fuls xarjaven, xolo <strong>somx</strong>ebi maT winaparTa salocavis<br />

Semosavlidgan eklesiebs iSeneben, Zlierdebian, ipyroben<br />

nuxis mazraSi qarTvelTagan daSTenil Zvelebur eklesiebs,<br />

saxldebian da mravldebian qarTvelT miwa-wyalze, xolo<br />

qarTvelTa glexoba qarTl-kaxeTSi umiwawylobiT Raribdeba,<br />

ar icis, ra qnas da saiT wavides. xalxi mravldeba, miwa ki<br />

klebulobs, cotavdeba da saxnav-saTesad aRar hyofnis.<br />

ingilo ingilo ingilo janaSvili janaSvili».<br />

janaSvili<br />

gazeT iveriis 1887 wlis 28 aprilis #83-Si aseTi cnobaa<br />

dabeWdili: «„varTaSeni nuxazed moSorebulia ocdaxuTmeti versiT.<br />

aq aRdgomis mesame dRes ician dReoba wm. elisesi. am sofels<br />

epatronebian aqauri <strong>somx</strong>ebi, Tumc qarTvelebi ar uTmoben“.<br />

Tu ra miuRebeli xerxebiT ibrZodnen somexi sasuliero<br />

pirebi qarTveli marTlmadidebeli mosaxleobis <strong>somx</strong>ur<br />

grigorianul sarwmunoebaze gadasayvanad, Cans aq motanil<br />

Semdeg cnobaSi: „amas winaT, _ wers publikaciis avtori, _<br />

ubralo SemTxvevas aRmouCenia, rom erTis qarTvelis Svili<br />

sxvis siaSi CauweriaT Semdegis gvariT da saxeliT „aruTin<br />

kirakozianci“. bolos ki gamoCenila, rom es ymawvili gvarad<br />

yofila – babulaSvili da saxelad mixo rqmevia“. somexi<br />

sasuliero pirebis Semosevas qarTveli mosaxleobis grigorianul<br />

sarwmunoebaze gadasayvanad masobrivi, gegmazomieri<br />

xasiaTi hqonda da imarTeboda eCmiaZinidan. amas xels uwyobda<br />

wesi: somexi mdidari moqalaqe qarTveli Tavadis mamuls<br />

rom SeiZenda, qarTveli glexi TiTqos valdebuli iyo, axali<br />

mepatronis sarwmunoebaze gadasuliyo; somex mRvdel-msaxurTa<br />

energiuli RonisZiebebi („krestni xodebi“) qarTul<br />

mosaxleobaSi, maTi mosyidvebi, sxvadasxva gziT gadabireba<br />

aiolebda qarTuli mosaxleobis <strong>somx</strong>uri samRvdeloebis<br />

xelSi Cavardnas. –b.-s publikaciebidan viciT, rom rusis<br />

mTavroba amgvar qmedebas kanoniT krZalavda, magram es akrZalva<br />

qaRalds iqiT ar midioda. piriqiT, XIX saukuneSi rusuli<br />

administracia qarTveli da somexi mosaxleobis gaTiSvasa<br />

da dapirispirebas xels uwyobda da qarTvelTa grigorianul<br />

sarwmunoebaze gadasvlas axalisebda kidec. adre ki,<br />

XV<strong>II</strong>I saukunis bolos, daviT batoniSvilis sakanonmdeblo<br />

aqtiT _ „<strong>somx</strong>ebs arc erTi saxiT ar eZlevaT neba gabatonebuli<br />

religiis _ qarTuli marTlmadidebluri sarwmunoebis<br />

adamianebisaTvis Tavis sarwmunoebaze moqcevis“ (g. maisuraZe<br />

– „vin arRvevs keTilmezoblur tradicias”, gaz. „literaturuli<br />

saqarTvelo“, 1992 w. 22 maisi).<br />

aqve gvinda aRvniSnoT, am ramdenime wlis win qvemo qarTlis<br />

mosaxleobis nawilma, romelTac kargad axsovT TavianTi<br />

qarTveloba, aRidgines qarTuli gvarebi da marTlmadidebeli<br />

sarwmunoeba. amas mohyva b-n p. muradianis sakmaod mZafri<br />

uaryofiTi reaqcia („qarTveli grigorianebi, miTi da realoba“,<br />

gaz. „epoqa“, 1990 w. #8).


86 87<br />

amrigad, qarTuli eklesiebis miTviseba gaxldaT pirveli<br />

etapi, rasac aucileblad mohyveboda meore _ am eklesiebis<br />

irgvliv mcxovreb qarTvelTa grigorianul sarwmunoebaze<br />

gadabireba.<br />

miuxedavad imisa, rom hujabis cnobili taZris qarTulobaze<br />

araerTi statia gamoqveynda, <strong>somx</strong>ebma is mainc miiTvises.<br />

hujabis taZari aris X<strong>II</strong>I saukunis qarTuli xuroTmoZRvrebis<br />

Zegli (q. abaSiZe, k. xaraZe, ak. gelovani da sxva). kidev<br />

ufro samwuxaro is aris, rom hujabis taZris dapatronebis<br />

mizniT <strong>somx</strong>eTis sazRvari 400 metriT aris gadmoweuli,<br />

raTa hujabis qarTuli samonastro kompleqsi <strong>somx</strong>eTis<br />

teritoriaze moxvedriliyo (k. xaraZe _ „Zeglis namdvili<br />

memkvidre“, gaz. „ax. komi“. 1988 w. 15 oqtomberi). rac Seexeba<br />

hujabis saaRmSeneblo qarTul warweras, igi <strong>somx</strong>ebs gaunadgurebiaT<br />

jer kidev gasul saukuneSi. amis Sesaxeb cnobas<br />

gvawvdis 1896 wlis Jurn. „mwyemsi“. es informacia qarTul<br />

Jurnals gadmoubeWdia „Ìîñêîâñêèå âåäîìîñòè“-dan» [2].<br />

ai, kidev magaliTebi somexTa saqmeTa:<br />

«<strong>somx</strong>uri warweris arseboba ama Tu im eklesiis kedelsa<br />

da freskaze b-n karapetians am eklesiis <strong>somx</strong>urobis utyuar<br />

sabuTad miaCnia. es Tu ase ar aris, maSin rogor unda gavigoT<br />

is faqti, rom ruka-cnobarSi aqvs Setanili: „udabnos klde-<br />

Si nakveTi (daviT-gareji) eklesia, XVI s.“; „udabnos kldeSi<br />

nakveTi ekvderi IX-XV ss.“. es <strong>somx</strong>uri warwerebi rom piligrimulia,<br />

safuZvlianad daamtkica prof. m. qavTariam („daviT<br />

garejis literaturuli skola“, Tbilisi, 1965).<br />

somex avtorTa gamokvlevebSi, qvemo qarTlis an samcxejavaxeTis<br />

qarTuli toponimis, an istoriuli Zeglis ganmartebisas,<br />

xSirad sagangebod miuTiTeben am regionebSi Zveli<br />

saflavis qvebze <strong>somx</strong>uri warwerebis arsebobaze. amiT<br />

araorazrovnad mianiSneben am Zeglis an mxaris viTom <strong>somx</strong>urobaze.<br />

Cveni azriT, am SemTxvevaSic ar aris gamoricxuli<br />

am qvebis <strong>somx</strong>uri warwerebis falsifikacia. amis safuZvels<br />

gvaZlevs isev „moskovskie vedomostis“ (1896 w., 6 ianvari)<br />

aseTi cnoba _ „erT ZvelisZvel da miviwyebul sasaflaoze<br />

qarTvelebis erT eklesiasTan, kuCenbaxis minis qarxnis axlos<br />

(dmanisis raioni), bolo xanebSi gaCnda sul axali<br />

fiqalebi, <strong>somx</strong>uri warwerebiT“. es faqti naTlad gviCvenebs,<br />

rom adgili hqonda nayalbevi <strong>somx</strong>uri warweriani qvebis<br />

motanas da dadebas an miwaSi Caflvas ama Tu im qarTuli<br />

istoriuli Zeglis irgvliv, raTa Semdgom <strong>somx</strong>urad gamoecxadebinaT.<br />

aseT ukeTur saqmes dResac eweva zogierTi somexi.<br />

1990 wels marneulis sofel axkerfSi mdgari qarTuli<br />

batalionis ufrosobas miuRia informacia, viRaca kaci zurg-<br />

CanTiT diliT modis soflis axlo mdebare Zvel qarTul<br />

bazilikaSi da saRamomde iq rCebao. wasulan da unaxavT –<br />

qarTuli bazilikis saZirkveli gauTxria viRac somexs, romelic<br />

TxrilSi Camdgari, saZirkvelze qvemodan mesame qvaze kveTda<br />

<strong>somx</strong>ur saaRmSeneblo warweras... am soflis erT moxuc<br />

qarTvels SeuCivlia batalionis ufrosisaTvis – es pirveli<br />

SemTxveva ar aris, Semogzavnili <strong>somx</strong>ebi xSirad Wrian<br />

<strong>somx</strong>ur warwerebs Zvel qarTul eklesiebzeo. aRar Sevudgebi<br />

imis mtkicebas, Tu visi davalebiT da ra mizniT tvifraven<br />

<strong>somx</strong>ebi qarTul istoriul Zeglebze <strong>somx</strong>ur warwerebs. faqti<br />

erTia: aseTi uzneo saqcielis Sedegi Cvens xelTaa - qvemo<br />

qarTlis, samcxe-javaxeTis da sxva mxareTa mravali Zveli<br />

qarTuli eklesia axla „<strong>somx</strong>uradaa“ gatanili b-n s. karapetianis<br />

mier Sedgenil ruka-cnobarSi.<br />

dRes gansakuTrebiT mZime demografiuli mdgomareobaa<br />

samcxe-javaxeTSi. i. javaxiSvilis TqmiT, 1829-1830 wlebamde<br />

samcxe-javaxeTSi 95% qarTvelebi yofilan. magram 1829 wels<br />

mefis ruseTis administraciam, kerZod, mdidari <strong>somx</strong>ebis mier<br />

mosyiduli general paskeviCis TaosnobiT erzerumidan Camoasaxles<br />

<strong>somx</strong>ebis 20000 ojaxi. aq mcxovrebi ZirZveli qarTveli<br />

mosaxleoba ki aiZules, gaqceuliyo. maT neba ar misces<br />

sakuTar miwaze cxovrebisa. ase xelovnurad Seicvala demografiuli<br />

Tanafardoba samcxe-javaxeTSi <strong>somx</strong>ebis sasargeblod.<br />

aq mosul <strong>somx</strong>ebs, ise, rogorc walkaSi (TrialeTSi),<br />

daxvdaT qarTuli eklesia-monastrebi da Cveulebisamebr daiwyes<br />

maTi dapatroneba (Jur. „mogzauri“, 1901, #8-9).


88 89<br />

amaze mwared moTqvams am mxaris mkvidri, swavluli da<br />

sazogado moRvawe ivane gvaramaZe: „zogierTni somexni ar dasjerdnen<br />

Cvens mama-papebis sisxliT dacul poxier miwa-wyals, misgan<br />

miRebul mraval sikeTe-simdidresa, gaZRnen, gaRonierdnen,<br />

gaimagres urTierTobisagan zurg-mxari da uwyes ngreva Cven<br />

saTayvano eklesia-monastrebsa _ sadac SeZles, daisakuTres,<br />

xucuri warwerebi waSales da TavianTeburs jRabna dauwyes<br />

ara marto eklesiebzed, igive naoxar soflebis lodebze da<br />

qvebzed. sadac ver gaitanes, xeliT eklesiebi, naweri, naxati<br />

qvebi daglijes da sasaflaoebi dalewes. bevrgan qarTuli<br />

warweriT sasaflaoebi dalewes, ekklesiebis Zveli sasaflaoebi<br />

daTxares da Zvlebi Rele-xevebSi gadayares. dRemdis qurTebi,<br />

Turqebi, Taraqamebi, mahmadianebi krZalviT da pativiscemiT epyrobian<br />

Cven ekklesiebs da zogierTi somexTagani ki mtrulad<br />

gvepyrobian, simarTliT wyinobs kldia (werilebis avtoris<br />

fsevdonimi-a.u.) maT daundoblobasa mRvdliT eramdis, magram<br />

gamgoni ara gvyavs, Tbilissac isakuTreben, aspinZa da abasTumani<br />

raRa saxsenebelia?..~ (Jur. „mogzauri“, 1901, 11, gv 1035-<br />

1036). qarTvel mamuliSvilTa mcdelobam arc qvemo qarTlSi,<br />

arc qarTl-kaxeTSi da arc samcxe-javaxeTSi nayofi ar gamoiRo<br />

da mikerZoebis seni Tavisi gziT wavida. es Cans Tundac<br />

xsenebuli mxareebis ruka-cnobarSi Setanili ga<strong>somx</strong>urebuli<br />

eklesiebis magaliTze» [2].<br />

«Tu rogor angrevdnen Zvel qarTul eklesiebs, mis lamazad<br />

Tlil qvebs da masalad iyenebdnen axali <strong>somx</strong>uri eklesiebis<br />

asagebad, amis Sesaxeb mravali cnoba moipoveba. erT-erTi maTgani<br />

ekuTvnis iv. rostomaSvils _ „sofeli arakali (araqali), didi<br />

arakali, mdebareobs axalqalaqidan samxreT-aRmosavleTiT, daaxloebiT<br />

20 versze, mdinare Tavfaravnis maRal marcxena napirze.<br />

aq axla erzerumidan gadmosaxlebuli <strong>somx</strong>ebi cxovroben. adre<br />

qarTvelebs ucxovriaT. Zveli qarTuli eklesia axalmosulebs<br />

(<strong>somx</strong>ebs) daungreviaT da mSvenieri qvebiT auSenebiaT TavianTi<br />

<strong>somx</strong>uri eklesia. Zveli qarTuli eklesiis narCenebidan aris<br />

didi qva warweriT _ „Tevdore wmidai...“ (Àõàëêàëàêñêèé óåçä â<br />

àðõåîëîãè÷åñêîì îòíîøåíèè, Òèôëèñ, 1898, ñ. 35). amave naSrom-<br />

Sia jigraSeni: „aq aris Zveli qarTuli eklesia, romelic Tavis<br />

qarTul sasaflaosTan erTad <strong>somx</strong>ebs Tavisad uqceviaT...“. am<br />

ga<strong>somx</strong>urebul eklesiaze iv. rostomaSvils unaxavs qarTuli<br />

warwera – „qriste Seiwyalen amSenebelni...“ (gv. 54). sofel<br />

kulalaSi cxovrobdnen <strong>somx</strong>ebi da TaTrebi. „am sofelSi aqamde<br />

Semonaxulia Zveli cixe koSkiTa da Zveli eklesiiT, <strong>somx</strong>ebis<br />

mier samrevlod gadakeTebuliT“ (gv. 75). saTxes Zveli<br />

qarTuli eklesiis nangrevebis samxreT kedelTan „saTxis amJamindel<br />

macxovrebel <strong>somx</strong>ebs miuSenebiaT Tavisi sakmaod lamazi<br />

eklesia“ (gv. 105)» [2].<br />

gulgrilad ver waikiTxav udrood daRupuli istorikosisa<br />

da sasuliero piris, giorgi boWoriZis monografias<br />

„mogzauroba samcxe-javaxeTSi“ (1992 w.), sadac mravali faqtia<br />

moyvanili <strong>somx</strong>ebis mier qarTuli naSTebis iavarqmnisa<br />

da moSTobisa. «magaliTad, udes wm. giorgis patara, erTnaviani<br />

eklesiis Sesaxeb igi wers: dasavleTi fanjara SekeTebulia<br />

da zeviT udevs mcire qva <strong>somx</strong>uri warweriT, rac<br />

ganaxlebis dros aris dadebuli (gv.64). giorgi boWoriZes<br />

80 wlis moxuc iakob balaxiSvilisagan Seutyvia, rom sofel<br />

wyalTbilas <strong>somx</strong>uri skolis Senobis kedelSi Catanebulia<br />

fetobenidan Camotanili mefe-dedoflis gamosaxulebiani da<br />

warweriani qvao» [2]. mkvlevari swrafad wasula da, didi<br />

winaaRmdegobebis miuxedavad, mainc upovia skolis karis Tavze<br />

Catanebuli, Sekiruli sarkmelis Tavis 2 qva, CamouRia da ris<br />

vai-vaglaxiT valeSi Cautania. kiris Camorecxvis Semdeg maTze<br />

aRmoCnda SesaniSnavi qandakeba da gadafxekili qarTuli warwera:<br />

12 striqoniani warweridan jvris qvemoT mxolod 3-4<br />

aso dutovebiaT dauzianebeli.<br />

«tendencia aSkaraa _ waSalon, afxikon qarTulis mauwyeblobis<br />

yovelgvari niSani da mere Tavisad gamoacxadon. saocaria,<br />

ician, rom mosulebi arian, ician, rom maTi ar aris esa Tu<br />

is istoriuli Tu araistoriuli Zegli, magram mainc Tavis<br />

sakuTrebad acxadeben. am dros berZnebs, ebraelebs da sxvebs<br />

aseTi usafuZvlo pretenziebi arasodes ganucxadebiaT. akad. n.<br />

berZeniSvili miuTiTebs fokas eklesiis warwerebis faqtze da


90 91<br />

dasZens: „aseTi borotmoqmedebis samwuxaro magaliTebi Cven<br />

sxvaganac gvxvdeba javaxeTSi“ (saqarTvelos istoriis sakiTxebi,<br />

1967, t. I, gv. 248).<br />

isev giorgi boWoriZes mivyveT: „qvaze warwera gangeb aris<br />

gadafxekili raRac iaraRiT“, laparakia sofel agariswyaros<br />

warwerian qvebze. „axalcixeSi wm. stefanosis ori eklesia<br />

aris _ erTi axalcixis daramahlas ubanSi. awindel <strong>somx</strong>uri<br />

stefanosis eklesiis adgilas Zvelad qarTvelebis eklesia<br />

yofila, <strong>somx</strong>uri eklesia axalia~ (gv. 166). giorgi boWoriZe<br />

SeniSnavs: „axalcixis surb-niSanis eklesia, axali Senoba, aSenebulia<br />

qarTuli eklesiis adgilas“.<br />

akad. eq. TayaiSvilis, akad. s. jiqias, iv. gvaramaZis, iv. rostomaSvilis,<br />

vinme „xucesis“ (Cveni varaudiT mose janaSvilis)<br />

da sxvaTa uamravi monacemiT _ samcxe-javaxeTSi, TrialeTSi<br />

(walka), qvemo-qarTlSi (gogarani) mosuli <strong>somx</strong>ebi adgilze<br />

daxvedril qarTul eklesiebs usircxvilod daepatronnen da<br />

gaa<strong>somx</strong>ures. ai, ratom moefina nawvimarze amosuli sokoebiviT<br />

saqarTvelos aRniSnul mxareebs „<strong>somx</strong>uri“ eklesiebi. iyo SemTxveva<br />

da, arcTu mcire, zogierTi qarTuli eklesia daSales da misi<br />

masalisagan (lamazad gamoTlili qvebi da sxva) aages axali<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiebi.<br />

obieqturi suraTis warmosaCenad mizanSewonilad miviCnieT<br />

movitanoT saqarTvelos centralur arqivSi daculi <strong>somx</strong>uri<br />

eklesiebis ricxvi raionebis mixedviT: _ bogdanovka (ninowminda)<br />

– 16 (1911-1916), axalcixe _ 10 (1911-1916), axalqalaqi _ 31<br />

(1911-1916), gurjaani _ 5 (1911-1915), xaSuri-qareli _ 4 (1911-<br />

1918), Telavi _ 8 (1911-1918), gori _ 10 (1912-1918), walka _ 10<br />

(1911-1919), gardabani _ 10 (1911-1920), dmanisi _ 2 (1920),<br />

bolnisi _ 2 (1911), marneuli -_ 4 (1911-1916), siRnaRi _ 5<br />

(1911-1921), TeTriwyaro _ 11 (1911-1918). aRniSnul wlebSi es<br />

eklesiebi moqmedebdnen (sinodaluri Canawerebi, fondi 489, aRwera<br />

12).<br />

faqtia isic, rom 1800-1900 wlebSi (sxva wlebSic – a.u.)<br />

agebul zogierT <strong>somx</strong>ur eklesias aSenebis TariRi ar uzis da<br />

miTiTebulia mxolod axlad (kvlav, meored) aSenebis weli. es<br />

garemoebac, aRniSnul faqtebTan erTad, iZleva safuZvels, vi-<br />

fiqroT, rom eklesiebi iyo qarTuli da amitom maTi Tavdapirveli<br />

aSenebis TariRs ruka-cnobarSi Segnebulad aqvs avlili<br />

gverdi» [2].<br />

calke sakiTxia kaTolike misionerTa (papistebis) moRvaweoba<br />

saqarTveloSi, maTi prozelituri saqmianoba, maT mier<br />

daarsebuli monastrebi da aSenebuli eklesiebi. maTi qmedebani<br />

iseTi agresiulobiT ar gamoirCeoda, rogorc <strong>somx</strong>ebis, magram<br />

gvaqvs araerTi faqti papistebis mier marTlmadidebluri eklesiebis<br />

dasakuTrebisa. zogierTi maTgani dRes sadaoTa ricxvs<br />

ganekuTvneba. ruka-cnobaris avtorma, b-nma s. karapetianma,<br />

TanamoZme somex kaTolikeTa agresiuli xazi gaagrZela,<br />

saqarTveloSi arsebuli TiTqmis yvela kaTolikuri eklesia<br />

<strong>somx</strong>urad gamoacxada da Seitana Tavis ruka-cnobarSi, maT Soris<br />

saxalxo damcvelis mier dasaxelebuli eklesiebi, kerZod ivlitasa<br />

da udeSi. magaliTisaTvis, ivlitaSi eklesia Zvelad mar-<br />

Tlmadidebluri iyo _ amis damamtkicebeli qva taZris kedel-<br />

Si dResac arsebobs, Semdeg igi kaTolikeebma miitaces, bolos<br />

marTlmadideblebma daibrunes. axla kaTolikebi isev edavebian.<br />

magram, rogorc irkveva, masze pretenzias <strong>somx</strong>ebic acxadeben:<br />

ivlitas eklesia b-n s. karapetians ruka-cnobarSi <strong>somx</strong>urada<br />

aqvs Setanili. saxalxo damcveli ki am taZris kaTolikeebisTvis<br />

dabrunebas moiTxovs. igive suraTia udes da sxva eklesiebTan<br />

mimarTebaSi. rogorc vxedavT, qarTul marTlmadideblur<br />

eklesiebs sxva konfesiisa Tu juris xalxi itacebs da<br />

xSirad erTmaneTsac ecilebian.<br />

„mwyemsi~, „mwyemsi~, 1887, 1887, #2<br />

#2<br />

„Tbilisidgan~<br />

„Tbilisidgan~<br />

«...sofel TeleTSi aris wm. giorgis ekklesia, romelic<br />

DdRes <strong>somx</strong>ebs ekuTvnis. 1795 wlamde es ekklesia qarTvelebisa<br />

iyo. am wm. giorgis ekklesiaSi saqarTvelos bevri kuTxeebidam<br />

daiareba salocavad qarTveli eri da didi Sesawiric<br />

Sedis am <strong>somx</strong>is ekklesias qarTvelebisagan. am ekklesiis<br />

wmida giorgis xatze aris warwera, romelic mowmobs, rom es<br />

xati Seuwiravs am ekklesiisTvis erT qarTvel monazons.


92 93<br />

umetesi nawili am soflis mcxovrebTa qarTvelebia. <strong>somx</strong>ebi<br />

Zalian mcire nawils Seadgenen. aqauri <strong>somx</strong>ebi, garda zne-<br />

CveulebiT, mTlad qarTvelebi arian. dRemdis am sofelSi<br />

mcxovreb qarTvelebsa da <strong>somx</strong>ebs Soris didi siyvaruli<br />

sufevda Turme, magram dRes es mSvenieri damokidebuleba<br />

Secvlila. amis mizezi yofilan TviT aqauri <strong>somx</strong>is mRvdlebi,<br />

romelTac saidumlod aRukrZalavT aqauri <strong>somx</strong>ebisaTvis<br />

qarTvel glexebTan misvla-mosvla.<br />

am sofelSi <strong>somx</strong>is mRvdlebs dauarsebiaT skola. skola-<br />

Si swavla swarmoebs <strong>somx</strong>urs enaze, romelic srulebiT ar<br />

ician aqaurma <strong>somx</strong>ebma.... (somexi mRvdlebi _ a. u.) mecadineoben,<br />

rom <strong>somx</strong>ebma qarTvelebis ekklesiaSi ar iaron.... am<br />

mizniT isini ekklesiebs im wmindanis saxelebs arqmeven, romlebSic<br />

dRes <strong>somx</strong>ebi daiarebian salocavad ... gvikvirs, rom<br />

wm. barbare arc ki hyavT <strong>somx</strong>ebs TavianT wmindanebSi da<br />

ekklesia ki am wmindanis saxelze gaakeTes.<br />

mcxeTaSic <strong>somx</strong>ebma aaSenes ekklesia sveticxovelis saxelobaze<br />

da isini imave dRes uqmoben, romel dResac qarTvelebi<br />

dResaswauloben sveticxovlobas. <strong>somx</strong>is mRvdlebs amiT<br />

undodaT, rom <strong>somx</strong>ebs am dRes ar evloT mcxeTis soboroSi,<br />

magram <strong>somx</strong>ebi mainc daiarebian Cvens ekklesiaSi. erTi sityviT,<br />

<strong>somx</strong>is mRvdlebi mecadineoben, rom TavianT ekklesiebs<br />

im wmindanis saxelebi daarqvan, romelTa saxelze aRSenebulia<br />

is ekklesiebi, romelTa dReobazec daiarebian salocavad<br />

<strong>somx</strong>ebi».<br />

„iveria~, „iveria~, „iveria~, 1902w. 1902w. #253<br />

#253<br />

„cxinvali~<br />

„cxinvali~<br />

«cxinvalis maxloblad, sofels saxeiToSi, kldis maRlobze,<br />

uxsovaris droidgan aSenebula ekklesia, esred wodebuli<br />

„zRuderi“. am ekklesiis gverdze exlaxans <strong>somx</strong>ebsac<br />

auSenebiaT ekklesia. mamuli, romelzedac aSenebula ekklesiebi,<br />

aTadan_babadan ekuTvniT Tavad maCablianT.<br />

zemo dasaxelebul ekklesiebs aTadan-babadan hqonia da<br />

aqvs erTad-erTi saurme gza <strong>somx</strong>ebis sasaflaoze. am oris<br />

samis wlis winad xma, krinti aravis dauZravs am gzis miTvisebis<br />

Sesaxeb da myudroeba iyo damyarebuli <strong>somx</strong>ebsa da qarTvelebs<br />

Soris. iqneba sruli weliwadi, rac <strong>somx</strong>ebma amoirCies TavianTi<br />

ekklesiebis mnaTed vasil Sermazanov-Sermanianci, romelsac<br />

Seujda buzankali da moindoma, gza Seukras qarTvelebs.<br />

qarTvelebis ekklesia maRlobzea aSenebuli da xsenebul gzis<br />

garda sxva araviTari misasvlel-mosasvleli gza ar aris.<br />

TviT mdebareoba Cveni ekklesiisa TvaliT brmasac-ki amcnebs,<br />

ro, Tu ara zemo aRniSnuli gziT, romelsac ukrZalaven dRes<br />

<strong>somx</strong>ebi, qarTvelebs arsaidam ar SeuZliaT iq mividnen.<br />

raki aukrZala <strong>somx</strong>ebis mnaTem gza qarTvelebs, Seiqna<br />

aliaqoTi da am dRidgan daiwyo qarTvelebisa da <strong>somx</strong>ebis<br />

Soris ekklesiis gzaze davi-daraba, gaigzavn-gamoigzavna sa-<br />

Civrebi, danosebi, Txovnebi.<br />

18 maiss zRudroba iyo, moawyda didZali xalxi salocavad.<br />

rasakvirvelia, <strong>somx</strong>ebma ar moiSales TavianTi dev-gmiroba<br />

da ufro-ki nacar-qeqioba, da ar uSvebdnen xalxs. atyda orontriali<br />

da is iyo unda dareodnen kidec erT-urTs, ro gaCnda<br />

adgilobrivi policiis boqauli b-ni yanCaveli, romelmac daa-<br />

SoSmina xalxi, qarTvelebs misca gza da <strong>somx</strong>ebs mihmarTa<br />

Semdegi sityvebiT: „ra aris, Tqve dalocvilebo, raze amRvrevT<br />

xalxs, ar giTxariT, mihmarTeT sasamarTlos, rato ar icdiT,<br />

gairCes saqme“. Cvenma „Zmebma“ kargad ician, ro araviTari sabu-<br />

Ti ara aqvT simarTlisa da riTi an rogor mihmarTon?!<br />

marTali marTali». marTali<br />

„droeba”, „droeba”, 1881w. 1881w. #273<br />

#273<br />

„werili „werili redaqtorTan”<br />

redaqtorTan”<br />

redaqtorTan”<br />

«batono redaqtoro! am xanebSi gardaicvala q. goris<br />

erTi iqauri moqalaqe <strong>somx</strong>is sarwmunoebisa ivane amiraRaSvili.<br />

amis dasaflavebazed warmoiTqva sityva megobarTagan,<br />

radgan q. gors TiTqmis aravin icis <strong>somx</strong>uri ena, amis gamo<br />

sityva iTqva qarTulad da, sxvaTa Soris, Sio daviTaSvilisgan.<br />

ar gasula ram xani, rom goris mazris ufross mouvida


94 95<br />

<strong>somx</strong>ebis saeparxio konsistoriidam 19 oqtombris 1881 wlis,<br />

#3174, mowerili Semdegi qaRaldi rusul enazed:<br />

„Ãðóçèíî-Èìåðåòèíñêàÿ Àðìÿíî-Ãðèãîðèàíñêàÿ åïàðõ.<br />

êîíñèñòîðèÿ ïðîñèòú Âàøå Ñèÿòåëüñòâî îòîáðàòü îòú<br />

Øèî Äàâèäîâà, ñëóæàùàãî ñåêðåòàðåìú ïðè Ãîðîäñêîé<br />

Óïðàâå, îáúÿñíåíèå âú òîìú: ñú ÷üåãî ðàçðåøåíèÿ îíú<br />

ñêàçàëú íàäãðîáíîå ñëîâî íà ãðóçèíñêîìú ÿçûêå â<br />

Àðìÿíñêîé öåðêâè ïðè ñîâåðøåíèè ïàíèõèäû íàä<br />

óìåðøèì Èâàíîì Àìèðàãîâûìú, ò.å. ïðîñèëú-ëè îò êîãî<br />

è ïîëó÷èëú-ëè íà ýòî ðàçðåøåíèå, è îòú êîãî èìåííî;<br />

êàêîâîå îáúÿñíåíèå ïðèñëàòü âú êîíñèñòîðèþ“.<br />

amgvarma qaRaldma mravalni Seiyvana gancvifrebaSi. nuTu,<br />

rogorc miiRo mometebulma nawilma goris mcxovrebelTa,<br />

marTla unda Cven es qaRaldi ise avxsnaT, rom <strong>somx</strong>ebis<br />

samRvdeloebas sawyenad aqvs, rom qarTvelT qalaqSi qarTvel<br />

moqalaqes uTxres qarTuli sityva?! me es ar mjera, rom<br />

aqamdis mieRwios im xalxis sasuliero wodebas, romlisTvisac<br />

qarTvel xalxs gauRia guli, saxli da Tavis mamulSi Seufarebia<br />

Tavi da uxsnia mtrisagan aTasgvarad da daucavs<br />

sakuTari sisxliT!».<br />

«qarTuli ekklesiebis miTviseba, maTi Zveli warwerebis<br />

warxocva, mis nacvlad <strong>somx</strong>uris warwera da qarTuli saxsovrebis<br />

damaxinjeba <strong>somx</strong>ebis mier, axali gagoneba ar aris: es<br />

ganvlil saukuneebSiac uqmniaT da axlac xels ar iReben<br />

amnair barbarosul qmedebazec. amis faqtebs vaxuSti Tavis<br />

geografiaSi calsaxad gviCvenebs da Cvenma mwerlebma araerTxel<br />

amoiRes xma am usamarTlobis winaaRmdeg. ai, sxvaTa Soris,<br />

ravdeni eklesiebi daiCemes da maTSi qarTuli warwerebi<br />

gaaqres: tfilisSi meidanis Tavze yofila patara gumbaTiani<br />

ekklesia, wminda nikolozis eklesia, dRes jigraSenis ekklesiad<br />

wodebuli, avlabris xidis iqiT myofi isnis ekklesia,<br />

feTxaimis ekklesiisa, Zvelad beTlemis RvTismSoblad wodebuli,<br />

tfilisis axlos TeleTis RvTismSoblis ekklesia,<br />

romelic erekle mefis saxlis ezoSi yofila. am dasakuTrebul<br />

ekklesiebSi yvela qarTuli warwera warxocili da<br />

damaxinjebulia da maT adgilas <strong>somx</strong>uria Cawerili.<br />

gasuli saukunis 80-an wlebSi gaxmaurebula erTi ambavi.<br />

Turme Tbilisis nersesianis seminariis mowafeebi TavianT<br />

pedagogebs SabaT-kviras mihyavdaT Tbilisis axlo-maxlo<br />

midamoebSi viTom istoriuli Zeglebis dasaTvaliereblad.<br />

sinamdvileSi ki qarTul eklesiebze warweril qarTuli epigrafikis<br />

nimuSebs anadgurebdnen.<br />

zogierTi <strong>somx</strong>is mier Cadenili aseTi barbarosobis faqti<br />

moaqvs mari broses _ „varZiis... kldis qveiT erTi <strong>somx</strong>is<br />

sofelia, sadac ipoveba erTi Zriel Zveli ekklesia da<br />

romlisac zedwarwerebi gangeb daumaxinjebiaT“. gansakuTrebuli<br />

movlenaa (qarTuli warwerebis warxocva), Suagul<br />

saqarTveloSi, TviTon adgilze, romlebic yvela eWvis gared<br />

qarTvelebisa yofila» [4].<br />

«...iZulebulni varT gavixsenoT, rom ekklesiebis CamomrTmeveli<br />

da mimTvisebeli Cven-ki ara varT, aramed TviT <strong>somx</strong>ebi<br />

arian. amaT esreTi tacva-glejaobis saqme marto axla-ki ara,<br />

gasul saukunebSiac daiwyes. vaxuSti Tavis geografiul aRweraSi<br />

asaxelebs bevrs ekklesiebs, romlebic <strong>somx</strong>ebs<br />

dausakuTrebiaT. esreT usamarTlo saqmes, ekklesiebis<br />

dasakuTrebas, dRevandlamde Cadiodnen, rais gamo Cvenma gazeTebmac<br />

bevr gzis gamoaqveynes maTi moqmedeba. (ixile „iveria“<br />

1899 wl. ##149, 154, 239; 1900 wl. ## 98, 122, 155; 1901<br />

wl. #273; _ ixile egreTve mogzauri 1901w. #11, gv. 1046,<br />

_48 _49).Aamas xom dRes aqnobamde Cadian da TviT qvanic-ki<br />

RaRadeben maT winaaRmdeg. xolo <strong>somx</strong>ebis Tavgasuloba iqamde<br />

midis, rom TviT esreT cxadzed ucxades faqtebsac-ki<br />

uaryofen. ai, gazeTi „nor-dari“ 1902w. #115, rogor aqarwylebs:<br />

„rogorc somexTa da qarTvelTa daaxlovebis momxres,<br />

guli mikvdeba xolme, rodesac qarTul gazeTebSi vkiTxulob:<br />

ama da am sofelSi <strong>somx</strong>ebma qarTvelebis ekklesia miiTvises,<br />

ama da am nangrevebs qarTuli warwera Camoacales da sanacvlod<br />

<strong>somx</strong>uri gaukeTeso“ da sx. da sx. . . . ar vici, es ra<br />

ambavia? verafriT amixsnia da amitom dajerebac meZneleba. da,<br />

an rogor unda davijero, rodesac <strong>somx</strong>eTSi imodena siZveleT<br />

araviTar yuradRebas ar aqceven? yurad uReblobiT


96 97<br />

ingreva, miwasTan swordeba TviT aqamde mkvidrad mdgomi monastreb-ekklesiebic-ki!….<br />

. siZveles da nangrevebs viRa Civis,<br />

rodesac eCmiaZinis cxvir winve <strong>somx</strong>ebi aTasobiT stoveben<br />

TavianT mSobel eklesias, im eklesias, romelic aTas eqvsas<br />

welze metia gulSi ixutebda, loTrangTa sarwmunoebas uerTdebian<br />

da, rac ufro samwuxaroa, _ TavianT mSobel ersac-ki<br />

mtrad uxdebian! . . “. „cnobis furceli“ 1902w. #1912~ [4].<br />

„nor-daris“ igive publikacias [2]-Si ramdenadme gansxvavebuli<br />

komentari aqvs:<br />

«zogierTi <strong>somx</strong>is amgvari moqmedeba imdenad SemaZrwunebeli<br />

yofila, rom, aramc Tu qarTuli, TviT <strong>somx</strong>uri gazeTi<br />

„nor-daric” ki aRSfoTebula. ai, ras wers igi: (avtors<br />

mohyavs „nor-daridan” exlaxan moxmobili citata da agr-<br />

Zelebs citirebas).<br />

„da amis Semdeg, gana, neba ara maqvs somex moRvaweT mivmarTo<br />

Semdegi kiTxviT: marTla arian imisTana vaJbatonebi,<br />

romlebic somexTa warsulis naSTebis miwasTan gasworebas<br />

da moZmeTa sarwmunoebis gamocvlas gulgrilad Sescqerian<br />

da imav dros sxvaTa eklesiebs isakuTreben?... da, Tu arian<br />

amisTanebi, somexTa umravlesoba maT moqmedebas ra TvaliT<br />

uyurebs? saWiroa es vicodeT, radgan Cven gvinda, rom<br />

qarTvelebma da <strong>somx</strong>ebma Zmurad da erTobiT vicxovroT.<br />

warsulis Secdomebi gavasworoT da ukeTesi momavlisaTvis<br />

vizrunoT. diax, gvinda da sasurvelic aris, magram zemoT<br />

xsenebuli da mravali maggvari mizezi erTobis saqmes win<br />

eRobeba da urTierTobas amwvavebs“ (gaz. „cnobis furceli“,<br />

1902 w., #1912). am werils xels awers _ „axalgazrda<br />

somexi“. Cans, rom igi didebuli mamuliSvilia, magram es mas<br />

saqarTvelosadmi pativiscemaSi xels ar uSlis, radgan igi<br />

jansaRad da obieqturad afasebs zogierTi somexis ukeTur<br />

saqciels da cdilobs, amxilos amgvar vaJbatonTa mier qarTuli<br />

eklesiebis miTvisebis faqtebi im dros, roca <strong>somx</strong>uri<br />

istoriuli Zeglebi uyuradRebod yofila mitovebuli» [2].<br />

«...i. kanadpevi, romelic kavkasiaSi 20 weli cxovrobda,<br />

1902 wels peterburgSi gamocemul wignSi aRniSnavda, rom<br />

<strong>somx</strong>ebi qarTvelebis kuTvnil 7-8 aTas maneTad Rirebul<br />

saxlebs 200-300 maneTad igdebdnen da am saqmeSi gansacvifrebel<br />

virtuozobas iCendneno 6 . mohyavs ra imis magaliTebi,<br />

Tu rogori maqinaciebiT igdebdnen <strong>somx</strong>ebi masobrivad xel-<br />

Si qarTul qonebas Calis fasad, askvnis: „ai, aseT Sedegs<br />

miaRwia somexma erma, romelic arasodes yofila saqarTvelos<br />

mkvidri mosaxleoba“. i. kanadpevma saqarTveloSi moRvaweobis<br />

periodSi isic kargad SeamCnia, rom <strong>somx</strong>ebi kolosaluri<br />

simdidris SeZenasTan erTad, cdilobdnen yovelive<br />

qarTuli kulturuli memkvidreobis waSlas da maT<br />

miTvisebas. igi miuTiTebs imis Sesaxeb, rom <strong>somx</strong>ebma ramodenime<br />

marTlmadideblur taZarSi gaanadgures qarTuli<br />

warwerebi, Secvales ganadgurebuli warwerebi <strong>somx</strong>uri warwerebiT<br />

da qarTuli taZrebi <strong>somx</strong>ur-grigorianul taZrad<br />

gadaakeTes» [23].<br />

«am dokuments miakvlia sergo vardosaniZem da gamoaqveyna<br />

Tavis monografiaSi. giorgi leoniZe werda _ `gare kaxeTSi<br />

sxva eklesiebTan erTad daketes uZvelesi ninowmindis sakaTedro<br />

taZari, saidanac, sxva nivTebTan erTad, sagarejos revkomma<br />

gaitana ori uZvelesi xati: wminda ninos saswaulTmoqmedi<br />

xati, Sewiruli arCil mefisgan, da wminda ninos vercxliT<br />

moWedili da ganaxlebuli XV<strong>II</strong>I saukuneSi ninowmindel_mitropolit<br />

saba tusiSvilis mier. orive xati warmoadgens<br />

did istoriul saunjes da vSiSobT, rom ucodinarobis<br />

gamo SeiZleba sagarejos revkomma moxsnas am xatebs<br />

samkaulebi da CuqurTmebi. gTxovT, miiRoT zomebi maT gadasarCenad.<br />

garda amisa, eniselSi arsebobs 20 patara eklesia,<br />

romelnic savsea istoriuli freskebiT. dRes am eklesieb-<br />

Si damdgaran somexi ltolvilebi, romlenic Sig cecxls<br />

anTeben da anadgureben yvelafers» [25].<br />

kidev mravali msgavsi faqtis moyvana SeiZleba axlo warsulidan.<br />

samwuxarod, somexTa mxridan ukanono qmedebebi<br />

dResac grZeldeba, raSic maT, xSirad, rusebic exmarebian:<br />

6 È. Ê. Êàíàäïåâ. Î÷åðêè Çàêàâêàçñêîé æèçíè. Áàêó, 1990. ñ 66


98 99<br />

„sapatriarqos „sapatriarqos uwyebani~, uwyebani~, uwyebani~, 2002 2002 w, w, #36<br />

#36<br />

amave dros, akaki SesaSuri obieqturobiT ekideboda da<br />

„marTlmadidebluri „marTlmadidebluri enciklopediis~ enciklopediis~ Sesaxeb.<br />

Sesaxeb.<br />

afasebda yvela ers: aqebda <strong>somx</strong>ebis gamorCeul Tvisebebs da<br />

«moskovSi gamocemuli „marTlmadidebluri enciklopedi-<br />

aZagebda qarTvelTa mraval mankierebas, da amas igi siyvaruis~<br />

<strong>II</strong>I tomSi dabeWdilia somexi mecnierebis werilebi imis<br />

liT akeTebda.<br />

Sesaxeb, TiTqosda, saqarTvelos qristianuli kulturis um-<br />

ilia da akaki somexTmoZuleni ki ara, piriqiT, somexi<br />

niSvnelovanesi Zeglebi <strong>somx</strong>uri warmomavlobisaa. xsenebul<br />

xalxis mexotbenic ki iyvnen. maT surdaT <strong>somx</strong>ebTan keTilm-<br />

<strong>II</strong>I tomSi daibeWda, aseve, fsevdomecnieruli werilebi, sadac<br />

ezobluri urTierToba da megobrobdnen kidec maT Rirseul<br />

Cveni istoriis gamoCenili qarTveli saxelmwifo moRvaweebi<br />

warmomadgenlebTan. didi mamuliSvilebisaTvis damaxasiaTe-<br />

da istoriuli kuTxeebi <strong>somx</strong>ebad da <strong>somx</strong>uri saxelmwifos<br />

belia piruTvnelobisa da keTilmegobrobis TvisebaTa urT-<br />

Semadgenel nawilebadaa gamocxadebuli».<br />

ierTSeTavseba.<br />

«ai, ras wers i. griSaSvili: „sazogadod akaki didi me-<br />

5. 5. Cven Cven Cven ra ra gvemarTeba, gvemarTeba, rogor rogor vepyrobiT<br />

vepyrobiT<br />

gobari iyo sundukianisa... Tavis droze vis ar unaxavs es<br />

sakuTar sakuTar istorias? istorias?<br />

istorias?<br />

moTxrobili ambebis mosmenis Semdeg yovel gulwrfel<br />

qarTvels Sercxveba, rom igi daviT aRmaSeneblis STamomavalia,<br />

aTTa bevrTa mowameTa memkvidre da didi ilias Tanamemamulea,<br />

iliasi, romelic samSoblosaTvis brZolaSi mowamebrivad<br />

ganiwminda.<br />

aba, vnaxoT, rogori SemarTeba hqonda ilias moZaladeebTan<br />

mimarTebaSi: «...Cven vimowmebT imave b-n nikolskis imaSi, Tu ra<br />

ori adamiani erTad xelkaviT mosiarule rusTavelis prospeqtze?<br />

vin icis ramdenjer ulaparakiaT da uocnebiaT maT<br />

am ori xalxis WeSmarit Zmur megobrobaze~.<br />

akaki wereTeli didi mamuliSvili iyo da amitom simar-<br />

Tles, mware simarTles eubneboda Tavis mSobel ers, radgan<br />

icoda: moyvares pirSi uZraxe mters pirs ukanao. akaki wereTelma<br />

xma aRimaRla qalaqis TviTmmarTvelobis arakanonieri<br />

gadawyvetilebis winaaRmdeg, riTac, pirvel rigSi im-<br />

Wirveulobas ewevian somexTa mecnierni, rom qvaTa RaRads igi<br />

ereTidan samuSaos saZebnad Camosuli glexebi iCagrebodnen.<br />

aTqmevinon, rac TviT hsurT da am saxiT qvebsac ki, qvebsac,<br />

TbilisSi samuSaod Camosul imerel glexebs daiWerdnen<br />

TaRliToba gaawevinon, tyvili alaparakon da yurebi gamogvi-<br />

yaraulebi, ajarimebdnen da qalaqidan aZevebdnen. „Cven vambobT<br />

Wedon _ „qvebi RaRadebeno...“ rom aq qvebi ki ar hRaRadeben,<br />

im ijaris Taobaze, _ wers akaki werilSi, _ romelic qalaqis<br />

styuian somexTa gacuRlutebuli mecnierni da sxva amisTane-<br />

gamgeobam miando moskovis universitetis students (?) u.<br />

bi... ise ki RmerTma moaxmaroT TavianTi qeba-dideba, magram<br />

gurgenbegovs da romlis ZaliTac sawyal imerlebsa da muSa<br />

Cvenis miTvisebas, nuras ukacravad, ver SevarCenT, ver dav-<br />

qarTvelebs uwyalod hglejen. warsul wels gazeTma „droeanebebT<br />

da amaSi, imedia, yvela WkuaTmyofeli somexi dagveTbam~<br />

da „Tfilisis moambem~ bevrjel miaqcies qalaqis gamanxmeba!...<br />

» [3].<br />

geobis yuradReba, magram gamgeobas yuri ar gaupartyunebia da<br />

aseTive piruTvneli iyo ilias TanamebrZoli da WeSmari-<br />

moijareebi Tavisas ar iSlidnen. es moaswavebs, rom gamgeoba<br />

ti mamuliSvili, akaki wereTeli. igi SemarTebiT ibrZoda<br />

moqmedebas TanaugrZnobs, Torem rogor ar gansazRvra moijaris<br />

rogorc Cveni qveynis istoriis, ise Tavisi Tanamedrove qarTvel-<br />

ufleba sabralo muSebis Sesaxeb? aq mxolod qarTvelebis<br />

Ta uflebebis dasacavad. maSindel problemaTagan bevri dResac<br />

da mosamsaxure Cinovnikebis interesi iCagreba, <strong>somx</strong>ebi arafers<br />

aqtualuria, Tundac samoqalaqo uflebebis dacvis Tval-<br />

hkargaven da, vgoneb, misi mizezia, rom qalaqis gamgeoba gulgsazrisiT.rilaT<br />

uyurebs am aRa-mahmadxanur saqmes~.


100 101<br />

mwvave polemikuri xasiaTisaa ak. wereTlis statia _<br />

„mSakis~ redaqtors~, romelic gamoqveynda 1878 wlis 24<br />

dekembris „droebis~ erT-erT nomerSi (#265). akaki Tbilisis<br />

<strong>somx</strong>ur progresul inteligencias, gr. arwrunis meTaurobiT,<br />

sayvedurobs, marTalia, qalaqis gamgeobis arCevnebSi maT<br />

xma ar misces mdidari burJuaziuli <strong>somx</strong>uri sazogadoebis<br />

warmomadgenlebs, magram maTTan erTad gaaSaves qarTvelebico.<br />

rogorc Cans, xuTi aTas Tbilisel xelosans arCevnebSi<br />

gangeb ar miaRebines monawileoba, radgan isini qarTvelebs<br />

miscemdnen xmaso; meorec, „aq sxva xrikebi iyo, xelosnebSi<br />

mravali qarTvelia, romelic Tqven ar geprianebaT~, _ wers<br />

ak. wereTeli. is erTgvarad adarebs qarTveli da somexi<br />

xalxis erovnul Rirsebebs da SesaSuri piruTvnelobiT<br />

aRiarebs somexi eris dadebiT Tvisebebs. aseTi aRiareba<br />

SeeZlo mxolod iseT did mamuliSvils, rogoric akaki<br />

wereTeli iyo, radgan mSvenivrad xedavda Tavisi eris Svil-<br />

Ta Rirseba-nakls da ar eSinoda, Tavisi xalxisaTvis simar-<br />

Tle pirSi eTqva:<br />

„rom qarTveli ar viyo, didi moyvaruli da pativis mcemeli<br />

viqnebodi saqarTvelos <strong>somx</strong>obis! saqarTvelos gareT<br />

dResac ki momwonan isini, radgan ar SemiZlian, rom maTi<br />

Rirseba ar davafaso. Zvirad SexvdebiT misTana somexs, romelic<br />

SeZlebisdagvarad Semweobas ar aZlevs Tavis sazogado<br />

saqmes. sxvebi rom ar vaxsenoT, isic kmara, rom „araratis~<br />

sazogadoebas weliwadSi aTasi TumnobiT Sedis Sesawiravi.<br />

yvelgan Skolebi da Skolebi! Cven, qarTvelebi, ki gadaqsaqsulni<br />

varT, saqmeT migvaCnia Cvenive Tavis daufasebloba da<br />

Cvens Tavs Cvenve davciniT, araTu rames vakeTebT. magram<br />

qarTveli rom var, arafrad meWaSnikeba qarTvelis gabedniereba<br />

da es gana Cemi bralia?! vici, rom gakeTebuli, gamdidrebuli<br />

qarTveli, araTu ar argebs samSoblos, kidec<br />

azaralebs!....CvenSi rac ram sazogado saqmea, sul Rarib-<br />

Ratakebis SromiT da SemweobiTaa gakeTebuli da keTdeba~.<br />

mwared, magram gulistkiviliT naTqvami simarTlea. am simarTliT<br />

undoda poets Tavisi sayvareli eris gamofxizle-<br />

ba, raTa mas Cveni drois Sesaferad gamoeCina cxovrebis fxa<br />

da unari.:<br />

„ „ra~ da „inCa~ waiCxubnen<br />

da erTmaneTs Savs uyrian;<br />

„Cto takoes~ ecineba,<br />

rom erTmaneTs Zirs uTxrian~.<br />

miuxedavad zogierTi <strong>somx</strong>is umadurobisa, ak. wereTeli,<br />

saerTod, xalxTa megobrobis, miT umetes, qarTvelTa da somexTa<br />

mravalsaukunovani megobrobis ganmtkicebis momxrea da amasve<br />

STaagonebs yvelas.<br />

sagangebo msjelobas imsaxurebs akakis werili: „istoriuli<br />

ganxilva saxelwodebisa: „armeniis, haiastanis da <strong>somx</strong>e-<br />

Tis~, romelic gamoqveynda Jurn. „akakis krebulSi~, 1898, (t.<br />

V. gv.32-52). akaki aqve SeniSnavs erT, marTlac, gulsatken<br />

faqts:<br />

„miuxedavad qarTul-berZnuli istoriis wyaroebisa, somexTa<br />

istoriam mefis warTmevac ki mogvindoma da didi daviT<br />

kurapalati Tavis mefed aRiara, rasakvirvelia, im ganZraxviT,<br />

rom qveyana daerwmunebina: Tu mefe Cveni iyo, maSasadame, misi<br />

samflobelo _ taos kari anu axlandeli Woroxis xeobac<br />

sa<strong>somx</strong>eTi yofilao. momavlis gasakvlevad sxvisi warsulis<br />

misakuTreba da misive yofilis uaris yofa upirveles xerxad<br />

uWiravs xelSi. guSin ar iyo, rom maTi mecnieri-patkanovi<br />

amtkicebda: qarTvelebs istoria ar hqoniaT, mxolod meTvramete<br />

saukuneSi, vaxtangis dros SeTxzes da isic <strong>somx</strong>ur<br />

zRapridano.<br />

Zalian Sors wavida prof. q. patkanovis „fantazia~, qarTuli<br />

Zireuli samefo gvari _ bagrationebi. somexi erovnebis<br />

bagratidebad gamoacxada, Tumca. sjobia, mousminoT mas:<br />

„Äðåâíûå ðîäîâûå âëàäåíèÿ Áàãðàòèäîâ íàõîäèëèñü â<br />

îáëàñòè Òàéê ó ×îðîõà.  ñìåæíîñòè ñ íèìè, ìåæäó ×îðîõîì<br />

è ðèîíîì, íàõîäèëàñü ñòðàíà, èçâåñòíàÿ â ðàçíûå ýïîõè<br />

ïîä íàçâàíèåì Êîëõèäû, Ëàçèêèè è Àáõàçèè. Îðàñëü<br />

Áàãðàòóíè, âñòóïèâ â ðîäñòâåííûå ñâÿçè ñ âëàäåòåëüÿìè<br />

Àáõàçèè è Ãðóçèè..... V<strong>II</strong> âåêà óñïåëà íàñòîëüêî óñèëèòüñÿ


102 103<br />

â ýòèõ ñòðàíàõ, ÷òî îäèí èç åãî ÷ëåíîâ â êîíöå V<strong>II</strong>I âåêà<br />

âñòóïèë íà ãðóçèíñêèé ïðåñòîë è òåì ïîëîæèë îñíîâàíèå<br />

çíàìåíèòîé äèíàñòèè ãðóçèíñêèõ áàãðàòèäîâ (áàãðàòèîíîâ),<br />

öàðñòâîâàâøèõ äî íà÷àëà òåêóøåãî ñòîëåòèÿ~ (gv. 220-221).<br />

prof. q. patkanovi Semdeg CamoTvlis somex bagratidTa<br />

Camomaval cnobil qarTvel mefeebs: daviT aRmaSenebels, giorgi<br />

<strong>II</strong>I, Tamar mefes da sxvebs, romelTac qarTvelTa erovnuli<br />

saxelmwifos ganmtkicebasa da ganviTarebaSi udidesi wvlili<br />

aqvT Setanili.<br />

magram prof. q. patkanovi aq ar Cerdeba da, ganaviTarebs ra<br />

Tavis e. w. Sexedulebas, daskvnis saxiT wers:<br />

„Íå îñòàíàâëèâàÿñü íàä ðàçíûìè íåñîîáðàçíîñòÿìè<br />

ãåíåàëîãè÷åñêîé òàáëèöû Áàãðàòèäîâ, ìû çàìå÷àåì, ÷òî<br />

ãðóçèíñêèé ëåòîïèñåö (ïî Âàõòàíãó) ïî÷åìó-òî íàõîäèò<br />

íóæíîé èãíîðèðîâàòü äåéñòâèòåëüíûõ ðîäîíà÷àëüíèêîâ<br />

ãðóçèíñêèõ Áàãðàòèäîâ, òî åñòü, àðìÿíñêèõ Áàãðàòóíè,<br />

æèâøûõ â Àðìåíèè èç íåçàïàìÿòíûõ âðåìåí è òàêæå, ïî<br />

óòâåðæäåíèþ Õîðåíñêîãî, ïåðåñåëèâøèõñÿ èç Ïàëåñòèíû~.<br />

`imaTi (somexT mecnierTa) STagonebiT ar iyo, rom grenma<br />

sajaroT warmoTqva: „Tamar-mefe mxolod <strong>somx</strong>ebisa da osebis<br />

intrigam dasva taxtze, Tvara im dros, meTormete saukuneSi,<br />

qarTvelebi mciresa da umniSvnelo, Seugnebel brbos<br />

warmoadgendneno~ („akakis krebuli~, 1898, #1. gv. 36).<br />

amaze ufro gaucxarebia akaki zogierTi <strong>somx</strong>uri JurnalgazeTis<br />

mcdar damokidebulebas qarTuli enis mimarT: „imaTi<br />

(<strong>somx</strong>ebis) Jurnal-gazeTebi amtkiceben, rom qarTuli ena Raribia,<br />

rom rTuli azris gamoTqma SeuZlebelia da sityvebic <strong>somx</strong>uridan<br />

miuRiaTo, maSin, rodesac sul sxvas amboben evropelni<br />

mecnierni da, maT ricxvSi, b. gateirasi, romlis azriT,<br />

<strong>somx</strong>uri enis Seswavla ise ver moxerxdeba, Tu ar qarTuli<br />

enis wyalobiT da saSualebiTo?!~<br />

Semdeg akakis moaqvs meeqvse saukuneSi somex-qarTvelTa<br />

sarwmunoebrivi ganxeTqilebis Sedegad miRebuli erTi dokumenti.<br />

es aris somexTa patriarqis, abraamis mier gamocemuli<br />

brZaneba, romlis mixedviT <strong>somx</strong>ebsa da qarTvelebs urTierT-<br />

mezobloba da naTesaoba aekrZalaT... yovelive amis Semdeg<br />

akakis miaCnia, <strong>somx</strong>ebs qarTvelebisadmi koreqtul damokidebulebas<br />

ver movTxovTo, da daskvnis saxiT wers: „amis Semdeg<br />

Cven raRaT unda vecadoT <strong>somx</strong>ebis sindisSi Cagdebas, rom<br />

msoflio kanons ewinaaRmdegebian da rjuls gatexeno?~<br />

akaki Tavisi werilis ZiriTad Sinaarss ase gadmogvcems:<br />

„Cveni statiis deda azri iyo _ dagvemtkicebina, rom <strong>somx</strong>ebi,<br />

sadac ara dahkargviaT ra, is undaT daisakuTron, rac maT<br />

arasodes hqoniaT! es arc axali movlenaa maTi mxriT. Zveladac,<br />

im TaviTve, ase Cadiodnen: aukuRmarTebdnen TviT istoriasac<br />

ki, ase rom, maTi istoriuli wyaroebi qarTvelebisa da<br />

saqarTvelos Sesaxeb sarwmuno ar aris. dResac kidev mTlad<br />

saqarTvelo sa<strong>somx</strong>eTad aqvT naCvenebi da cdiloben yvelgan,<br />

sadac ki xeli miuwvdebaT, qarTvelobis niSanwyali mospon,<br />

qarTuli kvali moSalon da zed Tvisi dasdvan, winaaRmdeg<br />

yovelgvari samarTlisa!... da, amitomac, Cveni mxriT, maTdami<br />

Zmoba-siyvaruls yuradRebasac ar aqceven da maTi mtroba da<br />

gautanloba Cvendami uZvelesi droidanve momdinareobs. amas<br />

vamtkicebdiT Cven. es swyenia b-n n. mars da cdilobs, es azri<br />

daarRvios da rwmena gagviqarwylos~.<br />

n. mari am naSromSic imeorebs _ TiTqos: „Â ñàìóþ äðåâíóþ<br />

ïîðó è âïëîòü äî X âåêà ïî Õð. ãðóçèíñêàÿ ëèòåðàòóðà<br />

íàõîäèëàñü ïîä çíà÷èòåëüíûì âëèÿíèåì àðìÿíñêîé,<br />

äîñòàòî÷íî ñêàçàòü, ÷òî ïåðâûå ïåðåâîäû áèáëåéñêèõ êíèã<br />

íà ãðóçèíñêèé ÿçûê áûëè ñäåëàíû ñ àðìÿíñêîãî ÿçûêà, è<br />

ýòî äîêàçûâàåòñÿ íå àðìÿíàìè, à ó÷åíûìè ñîâåðøåííî<br />

ðàâíîäóøíûìè ê àðìÿíî-ãðóçèíñêèì ïðåðåêàíèÿì~.<br />

axla vnaxoT, rogor pasuxobs didi akaki n. mars am umarTebulo<br />

da safuZvelmoklebul gancxadebas: `naTqvamia, uria, RmerTs<br />

nu ficulob, da ara, RmerTmanio. misi ar iyos, Cven uarsa<br />

vhyofT <strong>somx</strong>ur wyaroebs da is kidev misken migviTiTebs, magram<br />

Cveni mwerlobis Sesaxeb ucxoelebis mowmoba ra saWiroa?<br />

Cven TviTon ukeT ar unda vicodeT?~. Semdeg akaki laparakobs<br />

Zveli qarTuli mwerlobis Sesaxeb da sakmaod Rrma codnasac<br />

amJRavnebs. igi CamoTvlis Zveli qarTuli mwerlobis nimuSebs


104 105<br />

da SeniSnavs: „Cvena gvaqvs: erTi aTonis dabadeba, mTawmindelebis<br />

naTargmni, da meorec, vaxtangisagan slovianurTan Sesworebuli.<br />

maT garda gvqonia kidev nawyvet-nawyveti dabadebisa<br />

siriulidan naTargmni, magram gana sirielebi <strong>somx</strong>ebi iyvnen?<br />

Tu ufali marric erTad dRevandel somex patriotebTan im<br />

azrze dgas, rom, radgan aisorebi dRes grigolianebi arian,<br />

gvartomobiTac <strong>somx</strong>ebaT unda CaiTvalono, da ara dRes, Zveladac<br />

ki, e.i. maSinac ki, rodesac sul sxva sjuli sWeriaTo.~<br />

amgvari magaliTebis CamoTvlis Semdeg akaki daaskvnis: „vin<br />

ar icis, rom Cveni sasuliero literatura mdidaria da, originaluris<br />

garda, rac gvaqvs naTargmni, is sul berZnulidan<br />

gvaqvs da ramdenimec slovianuridan, anton kaTalikosis meoxebiT.<br />

<strong>somx</strong>uridan ki ar mogveZeveba ra, garda, erTis mxriT,<br />

kritorebisa, romlis arseboba arc ki ician CvenSi. aba, erTi,<br />

gviCvenos b-nma marma, ra wignebi gviTargmnia <strong>somx</strong>uridan? sanam<br />

amas ar aasrulebs, Cven sruli ufleba gveqneba, vTqvaT, rom bn<br />

mars, <strong>somx</strong>ur enasa da istoriasTan erTad, maTi xasiaTic<br />

SeuTvisebia, e. i. sxvisas SeupovraT, usabuTod isakuTrebs da<br />

Cveniao _ brZanebs. yvelaze ufro is awuxebs b-n marrs, Cven<br />

Cvens werilebSi mowiwebiT ver movixsenieT misi sasiqadulo<br />

moZRvari, profesori patkanovi da, viTom, cilic SevwameT. b-ma<br />

patkanovma erT Tavis TxzulebaSi gadaWriT brZana, rom<br />

qarTvelebs istoria ar hqoniaT da me-XV<strong>II</strong>I saukuneSi mefe<br />

vaxtangma SeTxza da esec <strong>somx</strong>ur zRapridan, romelic erTma<br />

umecarma berma daswera meTerTmete saukuneSio~. akaki aqve<br />

SeniSnavs: patkanovs es Secdoma an umecrebiT mouvida, an gangeb<br />

Caidinao, „or cecxl Sua gamomwyvdeulma patkanovma d. baqraZis<br />

SeniSvnebi Caylapa da gaCumda, magram mari ki ar Cumdeba da<br />

mainc kidev gaiZaxis: arao! arc erTi da arc meoreo, patkanovi<br />

sxvebsaviT patriotulad ar swerdao, radganac is mxolod<br />

sarwmunoebiT iyo somexi, Torem rusi mecnieri iyoo, da misma<br />

gamokvlevam mainc naTeli mohfina istoriaso da sxvani~.<br />

akaki Tavis pirvel werilSi werda: `Cvenma ukanasknelma<br />

mefeebma isini (<strong>somx</strong>ebi) Sig Suagul saqarTveloSi Semoixiznes<br />

da, rogorc vaWar-xalxs, omSi gamousadegars, qalaqebi<br />

Caabares. qarTveli xalxi ki brZolis velze aTen-aRamebda,<br />

sanam Zlieri ruseTi ar mieSvela da mteri ar CamoiSora!<br />

daRlili, daqanculi da dawylulebuli qarTvelebi Sin rom<br />

mobrundnen, ra daxvdaT? is, rom maTi yofa-cxovreba, Semoxiznul<br />

moZmeT miRebul vaWrebis xelSi iyo da, bodiSis magieraT,<br />

piriqiT, mediduraT hyvirodnen: `vin xarT da saidan<br />

modixarTo? Tqven rodi yofilxarT aqao? es yovelTvis<br />

Cveni yofilao~. dasamtkiceblad qarTvelebisave taZar-monastrebs<br />

miuTiTes, sadac qarTuli zed-warwera amoefxikaT<br />

da `daviT-bagratebis~ nacvlad „arSak-marSakebi~ CaeweraT~.<br />

„nuTu es ar esmis b-n profesor marrs da hgonia, Cven<br />

mxolod imas vamtkicebdeT, rom <strong>somx</strong>ebs ise sZuldeT qarTuli<br />

nawerebi, rom, sadac unda naxon, umizezod moSlian? ara, es<br />

kargad esmis b-n marrsac da, amitomac, bodiSsa hxdis <strong>somx</strong>obas:<br />

„amas umecari naswavlebi Svrebian da xalxis ra braliao?~<br />

saucxovoa, Tqvenma mzem! ... roca umecrebi Cvens winaaRmdeg<br />

cuds Cadian, maSin iZaxis b-ni marri _ „eg ra mecnierebis<br />

braliao?~ roca mecnierebi _ „umecrebma ra qnano?~, roca<br />

xalxi _ inteligencias ra brali aqvso?~ da roca inteligencia<br />

_ „xalxs ra moeTxovebao?~ amgvari rameebiT aris gaWedili<br />

misi statia da, swore mogaxsenoT, Tu ar piradi pativiscema<br />

b-n marrisadmi, pasuxis Rirsad arasodes gavxdidiT<br />

am abolakatur mravlismetyvelebas~.<br />

„bevri sxvadasxva werilebi mogvdis, _ wers poeti, - maT<br />

ricxvSi sayvedurebiTa da lanZRviTac bevria Sekazmuli da<br />

am bolo dros muqarasac gviTvlian. madloba RmerTs! im<br />

xanSi aRara varT, rom qebam agvamCatos da gmobam guli gagvitexos!<br />

da, rac Seexeba muqaras, iman sicilis meti ra unda<br />

gamoiwvios Cveni mxriT? `<strong>somx</strong>ebs emterebiT da sdevniT~ _<br />

iwerebian.aba, amazea naTqvami: `Seni me miTxari da guli momikalio!~<br />

imaTi ra mogaxsenoT da, Cven ki RmerTma nu dagvi-<br />

Clungos ise grZnoba-goneba, rom romelime eri SeviZuloT da<br />

misi mtroba gulSi gavivloT~.<br />

„etyoba, am werilebis mjRabnel vaJbatonebs mter-moyvareoba<br />

ar esmiT, _ wers akaki, _ maT samarTliani sayveduri


106 107<br />

mZulvarebis nayofi hgoniaT, gana Zmebi Zmebs da megobrebi<br />

megobrebs ar esayvedurebian xolme, roca erTi meoreSi usaqcielobis<br />

rames SeniSnaven da dasaZraxissa xedaven? magram<br />

vin ityvis, rom es ugulobiTa da siZulviliT mosdiTo?~<br />

„imaT rac ar hqoniaT, ras dahkargaven?! magram Cven ki<br />

6. 6. damatebiTi damatebiTi masala masala me-4 me-4 qveTavisadmi<br />

qveTavisadmi<br />

`somexTa `somexTa mamxilebeli mamxilebeli publikaciebi~<br />

publikaciebi~<br />

(es masala gamocemul wignSi, garkveuli mizezebis gamo, ar aisaxa)<br />

„iveria”, „iveria”, 1895 1895 w., w., #3, #3, 18 18 maisi, maisi, gv.1-2<br />

gv.1-2<br />

gaviWyliteT usamarTloT da amitomac gvmarTebs Tvalis<br />

gaxela! agiklo, gdevno, Sen naoxarze me gamoviWimo, Sen sicocxle<br />

wagarTva da me miT movimato, _ es samarTliani<br />

sityva_pasuxi ar aris! amas arcerTi naciis kanonieri interesi<br />

ar moiTxovs! es mxoloT veluri, mxecuri instiqtebia<br />

da Cven ar gvinda, rom amgvari ram <strong>somx</strong>is nacias SevwamoT!~<br />

„ axalcixe-axalqalaqis mazra amJamad dasaxlebulia<br />

sxvadasxva tomisa da sarwmunoebis xalxiT. aqa scxovroben:<br />

qarTvelebi (marTlmadideblebi, kaTolikebi da sunitebi),<br />

<strong>somx</strong>ebi (grigorianebi da kaTolikebi), qurTebi (sunitebi)<br />

Taraqmebi (sunitebi), rusebi-duxoborebi, berZnebi da ebraelebi.<br />

„amave azrze unda idges TviT <strong>somx</strong>obis axal-Taobac da<br />

uZvelesni mkvidrni mcxovrebni, rasakvirvelia, qarTvelebi arian,<br />

TviTonve unda uaryon amnairi <strong>somx</strong>oba. magram, hoi, sakvirvelebav!<br />

mxolod danarCenni sxvadasxva dros da sxva da sxva qveynidgan<br />

isini mxolod esarClebian da Cirqs sdeben mTel <strong>somx</strong>is<br />

Semosulni da damkvidrebulni. saxeldobr, <strong>somx</strong>ebi Semovidnen<br />

nacias! axla, Cven vikiTxavT: vin aris mteri <strong>somx</strong>is naciis da<br />

am qveyanaSi arzrumis safaSodgan me-19 saukunis dasawyisSi,<br />

vis sZuls is: Cven, romelsac mZarcvelTa brbo, Cvenze momd-<br />

Semdgom imisa, rac general paskeviCma 1828 w agvistos 15-s<br />

gari da CvenSi Semosuli, <strong>somx</strong>obis warmomadgenlaT ar migvaC-<br />

aiRo axalcixe da 1829 wlis adrianopolis xelSekrulobiT<br />

nia, Tu isini, vinc eqomageba?~» [25].<br />

mTeli es axlandeli axalcixe-axalqalaqis mazra osmaleTma<br />

didi ilias memkvidre Tanamedrove qarTveli mecnierebic<br />

ruseTs dauTmo.<br />

arisxeben zarebs. «cnobili qarTveli istorikosi akad. marika<br />

rogorc Cans, <strong>somx</strong>ebi mometebul nawilad dasaxlebulan<br />

lorTqifaniZe gaognebuli werda: «<strong>somx</strong>ebi acxadeben, rom bana,<br />

TviT qalaq axalcixisa da axalqalaqis mazris soflebSi...<br />

oSki, xaxuli da sxva Zeglebi <strong>somx</strong>uria, maT msoflios ase<br />

<strong>somx</strong>ebi Semovidnen Cvens qveyanaSi, ukeTesi adgilebi daiWires,<br />

gamoucxades. Cven ra gvemarTeba, ras vuSvrebiT sakuTar is-<br />

ukeTesad moawyes TavianTi yofa-cxovreba da sxv. yovelive<br />

torias, sakuTar warsuls?~ (gaz. „asaval-dasavali~, 2002 w.,<br />

ese, rasakvirvelia, CvenTvis sasiamovno da sasixaruloa, amgvari<br />

#22). marTlac damafiqrebeli sityvebia. gons unda movux-<br />

warmateba da keTildReoba Cvenis mezoblis xalxisa friad<br />

moT da istoriis moparvis ufleba aravis mivceT, yalbismqmnelebs<br />

droze unda mivagoT sakadrisi pasuxi. imeds vitoveb,<br />

rom paruir muradianis, samvel karapetianisa da msgavsi tendenciurad<br />

ganwyobili mkvlevarebis gamoxdomebi ver daar-<br />

Rvevs qarTveli da somexi xalxebis aTas Wir_varamSi gamowrTobil<br />

mezoblobas da megobrobas» [25].<br />

sasiamovnoa da arasodes es garemoeba Cven sawyenad ar unda<br />

dagvrCes, magram saqme imaSia, rom es mosuli stumari ranairad<br />

moepyro Taviss gulkeTils da stumarTmoyvare maspinZels –<br />

qarTvelebs, ranairi damokidebuleba gamoucxada Taviss mxriv<br />

imas, romlis saxlSiac man ipovna myudro bina da myudrod<br />

moawyo Tavisi yofa-cxovreba, daafases Tu ara stumarTa<br />

sikeTe Tvisis maspinZlisa? unda gamogityde gulistkiviliT,<br />

mkiTxvelo, da giTxra, rom stumarma ar dainaxa da ar daafasa<br />

gulkeTiloba Tvisis maspinZlisa, unda giTxraT, rom <strong>somx</strong>ebi<br />

ver moeqcnen qarTvelebs ise, rogorc unda mohqceodnen.


108 109<br />

xSirad msmenia axalcixis qarTvelebisagan: exla ra aris,<br />

SedarebiT winandel drosTan bednierebi varTo, winad<br />

arzrumelebis (aqaurs <strong>somx</strong>ebs arzrumelebs uwodeben, radganac<br />

arzrumidan arian gadmosaxlebulni) SiSiT quCaSi Tavisuflad<br />

ver gavidodiT.<br />

naSTebi Cvenis Zvelis xelovnebisa da ganaTlebisa xom<br />

lamis aris sul mTlad daisakuTron: erTi nawili Zvelis<br />

SesaniSnavis qumurdos taZrisa javaxeTSi <strong>somx</strong>ebs TavianT<br />

ekklesiad aqvT gadakeTebuli da iq asruleben amJamad RvTis<br />

msaxurebas, taZars Zveli warwerebi aqvs xucurad, mxolod<br />

saSiSia, rom axlandelma misma patronebma (<strong>somx</strong>ebma) ar gaaqron<br />

igi. Cvens mier taZris daTvalierebis dros movida adgilobrivi<br />

<strong>somx</strong>is mRvdeli CvenTan da gviCvena taZris SigniT erTi qva,<br />

romelic naxevarzed kedelSia datanebuli da naxevradRave<br />

sCans. Tumca Cven ver gavarCieT sibnelis gamo, zedwarwera<br />

aris Tu ara, magram TviTon mRvdelma dagvarwmuna, rom es qva<br />

warweriliani ariso, mxolod warwera naxevradRave sCanso.<br />

eWvi ar aris, rom es qva SemdegSia Catanili kedelSi, rodesac<br />

<strong>somx</strong>ebs TavianTTvis mouwyviaT aq eklesia.<br />

es garemoeba imas gvafiqrebinebs, rom SeiZleba danarCeni<br />

warweriliani qvebiT <strong>somx</strong>ebma amgvaradve Caatanon sadme kedelSi,<br />

an sruliad mospon zedwarwerebi da amgvarad samudamod<br />

dagvikargon istoriuli masala.<br />

kidev kargia, qumurdos taZars kidev SerCenia qarTuli<br />

warwerebi, Torem <strong>somx</strong>ebi pirdapir gvetyodnen, es ekklesia<br />

Zveladganve Cveni yofilao. amgvari magaliTebi xSiria am mxareSi:<br />

axalcixeSi, qalaqgareT mdinare focxovis marjvena kidezed<br />

gaSenebulia ori patara Zveli ekklesia, romelTagan erTi ki<br />

viciT dabejiTebiT, wminda giorgis saxelzea, mxolod meorec<br />

isev amis saxelobazea Tu sxva wmidanisa, darwmunebiT ar<br />

viciT. TviT adgils, sadac es ekklesiebia gaSenebuli, moRnisi<br />

ewodeba da amisaTvis ekklesiasac xalxi uwodebs moRniss<br />

anu moRnisis ekklesias. zafxulobiT Zalian blomad daiareba<br />

am ekklesiaSi xalxi, rogorc grigorianebi, ise<br />

marTlmadideblebi da kaTolikebic. <strong>somx</strong>ebma am bolo dros<br />

daiwyes siaruli. winaT Turme isini, rogorc gamigia<br />

moxucebulebisagan, srulebiT ar ekarebodnen moRniss.<br />

qarTvelebi ki Zveladganve yovel kvira uqme-dRes midiodnen<br />

iq salocavad. ekklesiasTan patara wyali Camowanwkarebs,<br />

romelsac Turme is Tviseba aqvs, rom Zliera hrgebs Tavisa<br />

da Tvalebis tkivils. ekklesias warwera ara aqvs ra,<br />

darCenilia marto ubralo qviT nagebi kedlebi. ai es ekklesia<br />

exla gamxdara sadavod qarTvelebsa da <strong>somx</strong>ebs Sua: qarTvelebi<br />

iZaxian Cveniao, <strong>somx</strong>ebi iZaxian _ Cveniao. am ukanasknelT<br />

faqtiuri mflobeloba kidevac daiwyes, magram ris safuZvlis<br />

ZaliT, es RmerTman uwyis: misavali gza gaukeTes, TavianTi<br />

xatebi daasvenes ekklesiaSi, sanTels hyidian da, rogorc<br />

amboben, viTom wyalsac fasi daadves, magram, vimeoreb kidev,<br />

ris safuZvlis ZaliT epatronebian <strong>somx</strong>ebi am ekklesias da<br />

isakuTreben mas? ekklesiasTan gdia erTi saflavis qva<br />

<strong>somx</strong>uris warweriT, romelic undaT TavianT WkvaSi safuZvlad<br />

gamoiyenon <strong>somx</strong>ebma. magram es, Cemi azriT, susti safuZvelia.<br />

jer erTi imisTvis, rom Cven cota eWvSi SevdivarT, vgoneb es<br />

qva axlad unda iyos motanili, radganac winad arsad ara<br />

Canda igi da mxolod am bolo dros gamoCnda, da meorec, gana<br />

ar SeiZleba saflavis qvazed <strong>somx</strong>uri warwera iyos da<br />

ekklesia ki maTi ar iyos. maS SeiZleba <strong>somx</strong>ebma axalcixis<br />

sakrebulo taZaric daisakuTron, radganac mis sasaflaozed<br />

ramdenime saflavis qva moi poveba <strong>somx</strong>uris warweriT. Tu<br />

safuZvelzed mivardeba saqme, Cven qarTvelebs ufro meti<br />

safuZveli gvaqvs, vidre <strong>somx</strong>ebs. moxucebulobisgan gamigonia,<br />

rom uwin am eklesiasTan yofila gaSenebuli sofeli `moRnisi~,<br />

sadac ucxovriaT qarTvelebs. SemdegSi eseni axalcixis Zvel<br />

nawilSi gadmosaxlebulan da maT STamomavalT exlac, vgoneb,<br />

moRniselebs eZaxian. eWvi ar aris, rom am sofel moRnisSi<br />

mcxovreb qarTvelebs ekklesia eqnebodaT da swored maTi<br />

ekklesia, ai exlandeli sadavod gamxdari moRnisis ekklesia<br />

unda yofiliyo, radganac sxva naSTi ekklesiisa aq ar aris.<br />

TviT saxelwodeba `moRnisi~ qarTulia, warmomdgari<br />

sityvisagan `moRimisi~, radganac axalcixis Zveli nawilidgan


110 111<br />

rom viangariSoT, moRnisis ekklesia mdinare focxovis gaRma<br />

mova. magram es kidev araferi: axalcixis qarTvel kaTolikeTa<br />

mRvdlis mama ioane gvaramaZis saxlTan gdia erTi oTxkuTxiani<br />

svetis qva, romlis erT gverdzed darCenilia Semdegi xucuri<br />

warwera: `saxeliTa RvTisaTa meoxebiT wmidisa<br />

RvTismSoblisaTa m-ql Rirs viqmen... Senebad amin~. Tu es qva<br />

marTla moRnisis eklesiidgan aris gamotanili, rogorc<br />

damarwmuna mama ioane gvaramaZem, maSin ueWvo unda iyos, rom es<br />

ekklesia qarTvelebisaa da maSasadame <strong>somx</strong>ebs araviTari ufleba<br />

ara aqvT daepatronon da aRiaron igi TavianT sakuTrebad.<br />

sofel burnaSenSi (javaxeTSia) darCenilia erTi Zveli<br />

marTlmadideblebis eklesia, romlis aRmosavleTis kedelzed,<br />

garedan, amovikiTxeT Semdegi xucuri warwera: (TavSi erTi<br />

sityva ver gavarCie) `ixseni daniel pirisagan lomTasa, egre<br />

ixsen amis wmida ekklesiisa aRmaSenebelni xelTa g-XX ???~<br />

(ukanaskneli sityvebi, mgonia unda ikiTxebodes: `xelTagan<br />

jojoxeTisaTa~). warweris qveS qvazed gamoyvanilia ori<br />

lomi da SuaSi danieli. CrdiloeTis kedelzedac, Signidgan,<br />

rogorc etyoba, xucuri warwera yofila, magram burnaSenis<br />

<strong>somx</strong>ebis wyalobiT, romelTac dausakuTrebiaT es eklesia da<br />

Sig asruleben axla RvTismsaxurebas, TeTri kiriT aris<br />

wabRaluli. TavSi gavarCieT mxolod Semdegi: `q. saxeliTa<br />

RvTisaTa da daSm-?ad...~ rasakvirvelia, srulebiT rom waSalon<br />

qarTuli warwerebi, maSin ufro advilad daisakuTreben.<br />

rogorc amboben, sofel xoreniaSi (esec javaxeTSia),<br />

Zvels marTlmadidebel eklesiazed <strong>somx</strong>ebma qarTuli warwera<br />

waSales da <strong>somx</strong>urad daaweres. ai, sadamdis midis maTi<br />

TavaSvebuli moqmedeba da Tavisufali navardoba am mxareSi.<br />

amgvaradve aRiareben <strong>somx</strong>ebi TavianT sakuTrebad eklesiebs<br />

yuraTubnisas (axalcixis mazraSi), azavreTisas (axalqalaqis<br />

mazraSi), ixtilisas (axalqalaqis mazraSi) da sxv.<br />

ver aris kargis megobrobis niSani, rodesac amJamad<br />

axalcixis sabWoSi erTi qarTveli aRar aris, rom yovelTvis<br />

sabWos gaagebinos xolme Zvelis nawilis (qarTvelebi qalaqis<br />

Zvels nawilSi cxovroben) Wir-varami, misi avi da kargi, misi<br />

saWiroebani da sxv. magram iqneba axalcixis sabWo-gamgeoba<br />

valad ar hracxs Tavis Zvels nawilzedac izrunos da misTa<br />

mkvidrTa saWiroebani daakmayofilos, magram amazed odesme<br />

sxva dros” (ix. d. baqraZe „Àðõåîëîãè÷åñêîå<br />

ïóòåøåñòâèå ïî Ãóðèè è Àäæàðèè”, gv. 41)» [3].<br />

„iveria”, „iveria”, 1899 1899 w., w., 9 9 dekemberi.<br />

dekemberi.<br />

„20 ivliss y.d. samRvdelo kirioni, episkopisi alaverdisa,<br />

uwm. sinodis kantoris mindobilobiT, brZandeboda q. duSeTis<br />

mazraSi, am qalaqis maxloblad mdebare bodavis wm. giorgis<br />

niSis saqmis gamo. rogorc vuwyiT, es niSi am ramdenisame<br />

wlis winaT <strong>somx</strong>ebma miiTvises. y.d. samRvdelo kirionma<br />

moxseneba warudgina am saqmezed uwm. sinodis kantoras,<br />

romelmac ganixila ra moxseneba, daadgina: eTxovos mis<br />

brwyinvalebas, kavkasiis mTavarmarTebels T.g.s. golicins<br />

administraciuli wesiT CamoerTvas <strong>somx</strong>ebs bodavis wm.<br />

giorgis niSi q. duSeTSi”<br />

„iveria”, „iveria”, 1904 1904 w. w. 1 1 dekemberi, dekemberi, dekemberi, #275, #275, gv.2<br />

gv.2<br />

„qarTvelTa eklesiebis mimTvisebelTa winaaRmdeg<br />

RonisZieba.<br />

borCalos mazris, Sulaveris olqis sablaRoCino krebaze<br />

sxva sayuradRebo saganTa Soris gairCa ucxo sarwmunoebis<br />

xalxTa mier marTlmadidebeli eklesiebis da mis Zvirfas<br />

naSTTa miTvisebis saqme. rogorc viciT, borCalos mazra<br />

cnobilia Zvel, SesaniSnav qarTul naSTebis simravliT. amitom<br />

am krebaze mravali magaliTi iqna dasaxelebuli amgvari<br />

miTvisebisa. magaliTad, akaurTis eklesiis, romelzedac exla<br />

gamoZieba swarmoebs. ratevnisa, sadac hmarxia Tavadi baraTaSvili<br />

da sxva. krebam erTxmad daadgina: im eklesiebs, romlebic<br />

droTa brunvis gamo arian <strong>somx</strong>ebis miwebze, magram <strong>somx</strong>ebi<br />

ar ufloben, marTlmadidebeli samRvdeloeba jerovnad<br />

daepatronos, xolo im eklesiebis Sesaxeb, romelnic ukve


112 113<br />

miuTvisebiaT <strong>somx</strong>ebs, samRvdeloebam aRZras dava sasamarTlos<br />

wesiT”<br />

somexTa mier qarTuli eklesiebisa da mosaxleobis<br />

dapatronebis erT-erTi gza iyo mdidar somexTa mier qarTvel<br />

Tavad-aznaurTa mamulebis Sesyidva. mamulTan erTad taZrebis<br />

sakuTrebaSi gadacema kanoniT akrZaluli iyo, magram kanonebis<br />

dacvas <strong>somx</strong>oba aras dagidevdaT, radgan saqarTvelos<br />

ga<strong>somx</strong>ebis politika ruseTis xelisuflebis mier, xSir<br />

SemTxvevaSi, Sewynarebuli iyo. am gziT xdeboda mitacebuli<br />

taZrebis ga<strong>somx</strong>ureba da mamulebTan erTad nayidi yma-glexebis<br />

ga<strong>somx</strong>eba.<br />

magaliTisaTvis mogvyavs ramodenime saxasiaTo istoria:<br />

„mwyemsi”, „mwyemsi”, 1901 1901 w., w., #15, #15, gv.3-5; gv.3-5; #17, #17, gv.9<br />

gv.9<br />

„meeqvse sablaRoCino olqi borCalos mazraSi.<br />

SecdomiT rom ar vsTqvaT, TiTqmis mTeli borCalos mazra<br />

Seadgens meeqvse sablaRoCino olqs qarTl-kaxeTis eparqiaSi.<br />

am xsenebul sablaRoCinoSi TerTmeti qarTveli samrevloa,<br />

garda berZnebisa da rusebis ori samrevloisa, romelTagan<br />

TiToeuli Sesdgeba ramdenime dafantul, SoriSors mdebare<br />

soflebisgan. aq scxovroben qarTvelni, rusebi, berZnebi, <strong>somx</strong>ebi<br />

da TaTrebi. qarTvelebi arian gadmosulni javaxeTidan da<br />

dasaxlebulan aq im dros, roca sabolood dasrulebula<br />

brZola qarTvelebsa da TaTrebs Soris. mSvidobianobis<br />

drosve gadmosulan da dasaxlebulan aq somexnic. Tumca, es<br />

ukanasknelni dResac amtkiceben, rom borCalos mazras rogorc<br />

wineT, ise exlac, <strong>somx</strong>eTi ewodebao, magram isini amaSi Semcdarni<br />

arian, radgan TviT am mxaris saxelwodeba `borCalo~ aris<br />

namdvili qarTuli sityva: bora-Cala `bora~ _ Wiaa, `Cala~ _<br />

balaxi maRali, romelic aq xSiria. amasve naTlad gvimtkicebs<br />

adgilobrivi mdebareoba: mTel borCaloSi yovelive mTis<br />

wverzeda Cven vxedavT ZvelisZvel eklesiebs da cixeebs _<br />

saqarTvelos naSTebs. axlac arsebobs didi bolnisis soborosioni,<br />

aSenebuli mexuTe saukunis naxevarSi meore farsman<br />

qarTvelTa mefisagan, romel sofelsac axla <strong>somx</strong>ebi uwodeben<br />

bolnis-xaCinad. amas istoria mowmobs da kidec gangvimartebs,<br />

rom odes aq TaTrebma aikles qveynebi, maSin dacarielebul<br />

alagebze saxldebodnen <strong>somx</strong>ebi. da ai, igive <strong>somx</strong>ebi, dResac<br />

darCenil arian alag-alag da uwodeben am mxares e.i. samxreT<br />

saqarTvelos, Tvis sakuTar samSoblo mamulis nawils.<br />

aq mcxovrebni qarTvelebi arian mxne, yoCaRni da<br />

sarwmunoebiT mtkiceni. metad gaWirvebuli cxovreba aqvT<br />

maT, romlebic dasaxlebuli arian mebatoneebis mamulze.<br />

mometebuli nawili qarTvelebisa cxovrobs md. moSaveras<br />

xeobaSi. am xeobaSi aris gaSenebuli qalaq Tbilisidan 63<br />

versze pirveli kolonia ekaterinenfeldi, sadac cxovroben<br />

garda germanelebisa, mravalni marTlmadidebelni, romelTaTvis<br />

aq Sendeba eklesia saqarTvelos eqsarxosis nebarTviT. amave<br />

xeobaSi mdebareobs SesaniSnav alagze meore sofeli – ratevani.<br />

cxovrobs 25 mosaxle qarTveli da 9 komli somexi. aq aris<br />

mSvenieri sam gumbaTiani eklesia, aSenebuli Tavad baraTaSvilis<br />

mier, romelic amave taZarSi marxia. es eklesia dRes <strong>somx</strong>ebis<br />

sakuTrebas Seadgens. axlad warmoebuli saqme am eklesiis<br />

Sesaxeb gvimtkicebs, rom roca T. baraTaSvils miuyidnia es<br />

mamuli viRac b. fiToevisaTvis, eklesiac sityviT misTvisve<br />

gadaucia. fiToevs mouSlia wm. trapezi, gadaukeTebia taZari<br />

da bolos ukurTxebia somex-grigorianTa wesze. Semdeg fiToevs<br />

miuyidnia es mamuli b. manTaSevisTvis _ cnobilis mdidrisTvis<br />

da dResac, rogorc mamuli, ise eklesiac Seadgens mis, b.<br />

manTaSevis sakuTrebas. am eklesiis daCemeba axal dros miewereba<br />

da sCans, im dros am olqis keTil wesierebis meTvalyures<br />

sZinebia, es tkbili Zili damtkicda 11 giorgobas 1899 wels,<br />

odes am olqis dasaTvaliereblad brZandeboda maTi<br />

usamRvdeloesoba episkoposi leonidi, romlis winadadebiT<br />

adgilobriv mRvdelma acnoba mTavrobas yovelive WeSmariteba<br />

am eklesiis Sesaxeb da imedia, rom eklesia ratevnisa<br />

daubrundebaT marTlmadidebel kanonier mflobel-qarTvelebs,


114 115<br />

risTvisac WeSmarits guliTad madlobas uZRvnis mrevli am<br />

eklesiis Sesaxeb kiTxvis aRmZvrels. s. ratevnidan eqvs verszed<br />

sZevs sofeli qveSi. mTeli sofeli Semortymulia erT did<br />

da maRal goras garSemo, maRla goraze aris Zveli cixe da<br />

Sig eklesia aSenebuli 1700 wels, ara cnobil ars visgan.<br />

qveSis samreklodan aRmosavleT-dasavleTisken aris sofeli<br />

akaurTa, aqac mometebuli nawili qarTvelebia, magram, radgan<br />

mamuli ekuTvnis Tavad arRuTinski-dolgorukovs (somexia)<br />

aq Zvelad qarTvelebis eklesia ganaxlebuli iqmna <strong>somx</strong>ebis<br />

weszed da qarTvelebi rCebian ueklesiod. amisTana magaliTebi<br />

bevri moxdeboda, rom mama blaRoCins am olqisas yuradReba<br />

ar mieqca am samwuxaro movlenisaTvis. qarTvel mrevls axla<br />

imedi aqvs, rom rogorc maT, ise saqarTvelos Zvel naSTT<br />

yuradRebas miaqceven, magram amisTana mdgomareobaSi myof<br />

qarTvelebs mTeli wlis ganmavlobaSi m. blaRoCini TvaliTac<br />

ar unaxavT.<br />

am SemTxvevaSi, valdebuli var, yovelive WeSmariteba<br />

aRviaro: es mxare friad daviwyebuli mxarea, romelSiac, aramc<br />

Tu somexni, aramed sxvebic ujoxod dadian da qarTvelebs<br />

urigod eqcevian... amitomacaa, rom <strong>somx</strong>ebi borCalos xeobas<br />

`bolna-foras~ eZaxian da!...<br />

...ai, mesame weliwadia, rac ratevnis eklesiis Sesaxeb,<br />

romelic <strong>somx</strong>ebis xelSia dResac, aRvZariT kiTxva, magram _<br />

es emduris meores, amas ara scalian, is ambobs: `sxvaTa Wiri<br />

Robes Cxirio~da saqme dResac mwvane maudis qveS Zevs... ucadoT<br />

pasuxs! <strong>somx</strong>ebma ki mesame akaurTis eklesias mihyves xeli”<br />

„iveria”, „iveria”, 1901 1901 w., w., w., #76<br />

#76<br />

„werili cxinvalidan<br />

...sofel dgevrisSi, romelic erTis versis manZilzed<br />

arc kia d. cxinvalidgan, erTi Zveli dangreuli patara eklesia<br />

gaxlavT, romelsac adgilobrivni mcxovrebni `ZuZuTa<br />

RvTismSoblis eklesias~ uwodeben. amboben, visac rZe ar<br />

aRmoaCndeba, an SekrTeba da raime mizeziT daakldeba, miva am<br />

eklesiaSi, daniSnuls adgils wyals Camoavlebs da rZe mosdiso.<br />

ramdenad marTalia es xalxis Tqmuleba, Cven ar viciT, magram<br />

adgilobrivni mcxovrebni ase mogaxseneben _ ai, am eklesiis<br />

dReoba modis da dResaswauloben aRdgomis meore dRes, e.i.<br />

orSabaTs, ikribebian adgilobrivni mcxovrebni axlo-maxlo<br />

soflebidgana da loculoben. es asedac unda yofiliyo,<br />

radgan dgevrisSi arc Zvelad da arc axla arasodes WaWanebad<br />

xsenebac ki arsada yofila <strong>somx</strong>isa da maS visi unda iyos, igi<br />

eklesia Tu ara qarTvelebisa?! miT umetes, rom eklesiis<br />

garSemo sul qarTvelebi scxovroben. magram uneblied duSeTis<br />

wm. grigolis niSis istoria gvagondeba...<br />

am ori-sami wlis winaT gadasaxlebula erTi ara-mkiTxe,<br />

magram, rogorc saqmidana sCans, sxvisagan gaostatebuli somexi,<br />

Torem kaci, romlis sazrdo-sabadebelsac vaWroba-aReb-micemoba<br />

Seadgens, gana bazars Tavs daanebebs da soflad gadasaxldeba,<br />

sadac ara abadia ra?! _ marTlac am vaJbatonis gadasaxlebis<br />

ori wlis Semdeg dgevrisSi uceb cxinvalis <strong>somx</strong>oba qaliTkacamdis<br />

TavianTis tertera-teracuebiT gaCndebian<br />

dasaxelebul eklesiis karebzed, dasdgamen magidas, daawyoben<br />

sanTlebs, gadaixdian parakliss, gaCaRdeba sanTlebi, pirjvris<br />

wera, vedreba, erTi hai-hui da sx. swored sasacilo da<br />

satirels suraTs warmoadgenda es ucnauri, uTav-bolo, raRac<br />

qvenagrZnuli komedia! erTi bewva nangrev eklesiis karebis<br />

win cal-mxarezed <strong>somx</strong>ebis sanTeli iyideba, meore mxares _<br />

qarTvelebisa. rogor? gaocebuli ekiTxebi Sens Tavs? ori<br />

mtkaveli, JamTa viTarebisa gamo, dangreuli eklesia, sadac<br />

fexis dadgma ara yofila da arc aris <strong>somx</strong>ebisa, saidgan<br />

gaCnda da gaxda ase anazdeulad <strong>somx</strong>ebisa? Tu marTla<br />

<strong>somx</strong>ebisaa, qarTvelebi raRa maCanCalani arian da Tu<br />

qarTvelebisaa _ <strong>somx</strong>ebi raRa SuaSi arian? an rogor moxda,<br />

rom erTi patara eklesia erTsa da imave dros qarTvelebisac<br />

aris da <strong>somx</strong>ebisac? ver mivxvedrilvarT, ra ambavia, ra sasacilo,<br />

satireli da samasxarao komediebis TamaSobaa am meoce<br />

saukuneSi?! es adamianis damamcirebeli komedia rom Cvenis<br />

TvaliT ar gvenaxa warsuls wels, ar davijerebdiT. xmas ar


116 117<br />

viRebdiT aqamdisi, radganac gvegona, Cveni didad pativcemuli<br />

blaRoCini, an dgevrisis eklesiis mRvdeli gamoidebdnen Tavs,<br />

raime Rones iRonebdnen da saqmis viTarebas gamoarkvevdnen,<br />

magram arsad ara sCans ra da ara ismis-ra. amisaTvis saWiroa,<br />

visganac jer ars, yuradReba mieqces, saqme gamoirkves. droa,<br />

erTjer da samudamod moeRos bolo zogierTi <strong>somx</strong>ebis<br />

amisTana nacarqeqiaobasa da Zvelis naSTebis ase abuCad agdebas!<br />

cxinvaleli <strong>somx</strong>ebi da maTi mRvdlebi sabuTad imas<br />

mogaxseneben, rom Sesavali karebis erTs naTals qvazed zed<br />

warweraa da <strong>somx</strong>uriao. vnaxeT es qvac:L warwera, marTalia,<br />

aris, magram <strong>somx</strong>uria Tu qarTuli ver gavarCie, radganac<br />

<strong>somx</strong>uri da qarTuli xucuri erTmaneTs Zlier waagavs. is ki<br />

utyuaria, rom zed warweriani qva ufro axali sCans, vidre<br />

sxvebi da gana TviT eklesiis Sida moyvaniloba ar amtkicebs,<br />

rom qarTvelebisaa? imedia, Cveni xma ar darCeba xmad<br />

mRaRadeblisa udabnosa Sina, Cveni Zveli naSTebis mkvlevarni<br />

yuradRebas miaqceven am sadavidarabo qarTulis ofliT anagebs<br />

RvTis taZars raime safuZvels daudeben...”<br />

rigi werilebisa exmaureba rusul Jurnal-gazeTebs da<br />

Seexeba somexaTa Tematikas. moviyvanoT zogierTi maTgani:<br />

gazeTi gazeTi „iveria”, „iveria”, 1897 1897 w., w., #117<br />

#117<br />

narkvevi<br />

(Jurnal-gazeTebidan)<br />

guSindels `novoe obozrenieSi~ dabeWdilia werili g.<br />

adamis Zis yarangoziSvilisa, romelic q. duSeTis mkvidri<br />

aznauriSvilia da romelmac, eWvi ar aris, kargad unda icodes<br />

egred wodebuli `axal surb-giorgis~ saqme. ai rasa swers<br />

igi xsenebuli sadavo WeSmaritebis Sesaxeb:<br />

`saqme ai raSia: papiCemis mamas dediT _ ohanez mandenovs<br />

papaCem grigol adamis Ze yarangoziSvilTan megobruli<br />

damokidebuleba hqonda da sTxova Turme neba mieca wm. giorgis<br />

Zvel eklesiis nangrevzed somexTa eklesia aeSenebina da<br />

sasaflavo gaemarTna. papaCemmac neba dahrTo Turme. ohanez<br />

mandenovma eklesia aaSena da anderZad dastova rom rogorc<br />

igi, agreTve misis ojaxis yovelive wevri xsenebuls eklesiaSi<br />

daemarxnaT da weliwadSi orjer mandenovis gvareulobis<br />

micvalebulTa sulis mosaxsenieblad panaSvidi gadaexadaT.<br />

am eklesiaSi damarxul iqmnen: ohaneza da misi vaJiSvili<br />

meuRliTurT. dRemdis mis anderZs mudam asruleben da<br />

aRdgomis meore dResa da amaRlebis wirvasa da panaSvids<br />

ixdian micvalebulTa sulis mosaxseneblad. sasaflaozed<br />

akravs ase 7 dRis miwa, romelic Cven yarangoziSvilebs<br />

gvekuTvnoda. mamulebis gamijvnis dros 1887 w. mama Cems<br />

bevri sTxoves, rom xsenebuli mamuli qalaqisaTvis eCuqebina,<br />

radganac duSeTs maxloblad erTis fexis dadgmis odena<br />

miwac ki arsad moeZebneboda. mamaCemmac ausrula Txovna da<br />

es mamuli duSeTis saxelzed gaamijvnina. am miwis gverdiT<br />

tyea da am tyeSi _ bodavis wmidis giorgis niSi, sadac<br />

yovels wmida giorgobas 23 aprilsa da 10 noembers, bodavidan<br />

mlocavni modiodnen xolme mRvdlisa, blaRoCinisa da glexTa<br />

rCeul kacebTan erTad wmindanis sadideblad. procesiaSi<br />

monawileobas iRebdnen marTlmadidebelnica da somex<br />

grigoriannic. sxva dros ki es adgili duSelebis saseiro<br />

adgilad iTvleboda da vinc ki moisurvebda, yvela daiareboda<br />

drois gasatareblad. radganac <strong>somx</strong>ebsa da qarTvelebs Soris<br />

aq xSirad kamaToba da Cxubic astydeboda xolme, amitom<br />

bodavelebma sruliad mospes processiebi, xolo calke<br />

ojaxobiT exlac yovelTvis daiarebian.<br />

exla agixsniT, Tu rogor moxda, rom warsul maisis 15s<br />

miwis mzomavma b-ma strepCevskim zemoT aRniSnuli 2 naWeri<br />

miwa surb-gevorqis eklesias miumijna.<br />

1887 w. gamijvnis dros, rogorc zemoTac vTqvi, mama-<br />

Cemma 7 dRis miwa qalaq duSeTs dauTmo da qalaqis saxelzed<br />

iqmna amitom damijnuli. duSeTSi im dros deputatad (rogorc<br />

axla qalaqis uxucesia) vinme TaTulovi iyo, somexi. TaTulovma:<br />

gadasaxadi, romlebsac `nedoimkas~ uwodeben, _ aba Cqara da<br />

male mogveciTo. sionelebi iZaxian, Cven yovel wels uklebliv


118 119<br />

vixdidiT yalansa da ar viciT, es `nedoimka~ saidan movidao.<br />

aseTive ambavi daemarTa sof. fanabas, vanSets, arSas da cdosac,<br />

romlebsac uklebliv Setanili hqondaT xazinaSi fuli da<br />

dRes ki `nedoimka~ daatydaT Tavsa. aseve Caiylapa fanSetelebis,<br />

arSelebis da cdoelebis 15 Tumnis SeSac. es xuTi weli<br />

aris im fulma Cailuris wyali dalia da glexebi pirSi<br />

Calagamovlebulni dResac Sescqerian”.<br />

kalmis-wveri”.<br />

gazeTi gazeTi `iveria~, `iveria~, 1897 1897 w., w., #70<br />

#70<br />

„dRes werilia dabeWdili axalcixel somexTa Sesaxeb<br />

gaz. `kavkas~-Si. werilSi dawvrilebiT aris moTxrobili,<br />

rogor uSlidnen xels <strong>somx</strong>ebi marTlmadidebeli eklesiis<br />

agebas q. axalcixeSi da imis nacvlad Sig Sua qalaqSi rogor<br />

aages sazafxulo saseiro. sxvaTa Soris, avtori am werilisa<br />

b-ni eedle Tavisis werilis dasawyisSi Semdegs ambavs<br />

mogviTxrobs:<br />

`exlandeli axalcixis mazra Seadgens umetes nawils<br />

zemo qarTlisas, romelsac mtkvrisa da Woroxis midamoebi<br />

uWiravs. es qveyana Zveladve qarTvelebis mier iyo dasaxlebuli<br />

da uxsovari droidan saqaraTvelos samefos nawils Seadgenda.<br />

XIV sauk. zemo qarTls ewoda saaTabago, 1828 w. mTeli<br />

epoqaa ZvelisZveli saaTabagos umetesis nawilisaTvis. am<br />

wels 15 agvistos, rusTa jarma, romelsac win uZRoda paskeviCi,<br />

brwyinvaled daamarcxa osmaleTis jari da ieriSiT aiRo<br />

axalcixe. 1829 w. adrianopolis xel-SekrulebiT ruseTma,<br />

sxvaTa Soris, osmaleTisagan axalcixis safaSoc miiRo, romelic<br />

axalcixis mazrad iqmna gadakeTebuli da jer quTaisis<br />

gubernias ekuTvnoda, Semdeg tfilisisas.<br />

ruseTis jaris mier dapyrobam axalcixisa, romelsac<br />

iqaurni miuval da miudgomel simagreda sTvlidnen, SiSis<br />

zari dasca mahmadianebs da did-Zali mkvidrni am safaSosi<br />

osmaleTs gardaixvewnen. amis samagierod sul 5-6 Tvis<br />

ganmavlobaSi gvewvia 100 000 meti somexi.<br />

ukve 1831 w. axalcixes gadmosaxlebulma <strong>somx</strong>ebma Txovna<br />

miarTves graf paskeviCs, romelic 10 muxlisgan Sesdgeboda.<br />

ai, umTavresad rasa sTxovdnen <strong>somx</strong>ebi: 1) somex-grigorianis<br />

sarwmunoebis xalxTan nura sxva xalxs nu daasaxlebTo. 2)<br />

axalcixis <strong>somx</strong>ebs neba hqondeT TavianTi gansakuTrebuli<br />

`saero sasamarTlo~ daiarsono. 3) neba hqondeT Tavisufalis,<br />

ubaJo da ugadasaxado vaWrobisao da sxva. magram iseTi ar<br />

iyo grafi paskeviCi, rom imaT dasTanxmeboda. aSkara saqmea, man<br />

uarhyo es usircxvilo Txovna <strong>somx</strong>ebisao”.<br />

Tu yovelive es marTalia, aqedana sCans, ra sxvis<br />

Semwynarebeli eri yofila somexi da Tavdapirvelve ra<br />

moZRvreba kulturisa Semoutania kavkasiaSi, sxvas CemTan nuravis<br />

gaaWaWanebTo, Cven calke unda viyvneTo. Sors arsad wasulan<br />

im fanatikosobazed, romelic, ueWvelia, uswavliaT osmalTagan.<br />

Cven-ki gvabraleben sxvis Seuwynareblobas da mtrobis<br />

gamokidebas. amazed aris naTqvami: `Cemi ra giTxra, guli riT<br />

gatkinoo~.<br />

gaz. gaz. `iveria~, `iveria~, 1897 1897 w., w., w., #111 #111<br />

#111<br />

„d. cxinvali. 18 maiss, d. cxinvalSi mzRudroba iyo.<br />

dReobazed auarebeli wvrili-fexi da msxvili-fexi saqoneli<br />

Camoereka glexobas gasasyidad. saqoneli Zalian iafad<br />

iyideboda. es iarmukoba ar iyo ise sayuradRebo, rogorc<br />

Semdegi garemoeba: ori Tu sami cxinvaleli xalxi daZvreboda<br />

da iZaxoda: vinc saqoneli gayidos, sulzed Sauri gadaixadoso.<br />

am sityvebma zogierTis yuradReba miizida da erT-erTs fulis<br />

mkrefavTagans aleqsandre ivanovs CaekiTxnen, visis neba-darTviT,<br />

an vis sasargeblod hkrebavT mag Saurebso. pirvels kiTxvazed<br />

xsenebulma vaJbatonma pasuxi ar aRirsa. xolo Semdeg gamotyda,<br />

rom fulebi <strong>somx</strong>ebis eklesiis galavnis asaSeneblad ikribeba,<br />

radganac morekili saqoneli <strong>somx</strong>ebis eklesiis midamoSiaca<br />

dgebao. sTqva Tu ara es, saiTRac gaZvra da miefara”.<br />

gTavazobT am informacias dasaxelebuli Jurnalidan:


120 121<br />

gazeTi gazeTi „mwyemsi”, „mwyemsi”, 1896 1896 1896 w. w. 29 29 Tebervali<br />

Tebervali<br />

mazras, magram mas imnairisave safuZvliT SeeZlo mTel<br />

marTlmadidebel saqarTvelozedac eTqva igive.<br />

«erT rusul gazeTSi (`mosk. ved.~) 6 ianvars, am wlisas<br />

_ magram tyuilad SeWmarxnili ambebi xom ar aris es?<br />

dabeWdilia erTi werili, romelic Seexeba <strong>somx</strong>ebs da<br />

`vinme mRvdeli~ gamogonili adamiani xom ar aris? zRapari<br />

marTlmadidebeli eklesiis saqmes Cveni mxrisas. Cven imdenad<br />

xom ar aris mis mier moTxrobili ambebio? _ gaiocebs<br />

sayuradRebod migvaCnia es sagani, rom mogvyavs pirdapiri<br />

mkiTxveli.<br />

Targmani im werilisa TaviT bolomde.<br />

_ ara, srulebiTac gamogonili rame ar aris, arc zRaparia,<br />

`Tqvens Tbilisel korespondents, rogorc maxsovs,<br />

odnavadac gadametebuli ambavic ki ar aris. ara, aq arc<br />

araerTxel daumtkicebia Tqveni gazeTis saSualebiT, rom<br />

TiToeuli kerZo SemTxvevis ganzogadebaa. mis mier moTxrobili<br />

TbilisSi rusis yofa Znelia, Tu igi qeba-didebis sagalobels<br />

yvelaferi namdvili WeSmaritebaa, romlis ueWveloba gasWvirs<br />

ar umRers <strong>somx</strong>is `bazaris~ vaWrobas, Tu igi xels ar uwyobs<br />

missave nawer TiToeul sityvaSi, gamogonili piri rodi aris<br />

maT sixarbis ganzraxvebs, anda sul ganSorebiT ar dgas gamdgari<br />

es sawyali soflis mRvdeli, Zvel ieremiasaviT ierusalimis<br />

yoveli saqmisgan. Tuki rusis mdgomareoba amgvaria, maS SeiZleba<br />

nangrevebze Tavis winaparTa sidiadis mware bedze mgodebeli.<br />

warmovidginoT qarTvelebi da TaTrebi rogorRa yofaSi unda<br />

misi cremli da ruduneba Cven yvelas momarT warmogzavnilia.<br />

iyvnen. sazogadod, rogor yofaSi unda iyos yoveli adamiani,<br />

_ yvelaferi es namdvili gulwrfeli misi mwuxarebis<br />

visac ar SeuZlia pirferoba da amave dros visac araviTari<br />

Sedegia. diax, yovelive es sinamdvilea, _ samwuxaro sinamdvile,<br />

ufleba ara aqvs zurgis mosamagreblad. am vaWrebma aramcTu<br />

romelic Seexeba araTu marto `vinme mRvdlis~ mier<br />

daipyres mTeli qonebrivi Zala, aramed lamis Ziri gauTxaron<br />

dasaxelebul midamos, aramed bevr sxva alagsac, sruliad<br />

mTavar safuZvels marTlmadideblobisas uuZveles<br />

mTel saqarTvelos mxarisas. marto mtkvris da Woroxis<br />

marTlmadidebel mxareSi.<br />

saTaveebis gayolebiT yarsamde da erzrumamde miyolebuli,<br />

am ukanasknel dros qarTul gazeT `iveriaSi~ ibeWdeboda<br />

sadac saqristiano siZvelis yvela naSTebze, gansvenebulis<br />

`vinme mRvdlis~ werilebi, romelTac miiqcies yvelas yuradReba.<br />

meistorie d. baqraZis mowmobiT, qarTuls garda arasodes<br />

TviT kilo werilebis nametani gulwrfelia. werilebi ki<br />

araviTari sxva warwera ar yofila, _ aramed Cveni<br />

ara, ufro godebaa igi didad morwmune sulis, romelic<br />

marTlmadidebel mxris TviT SuagulSi Tavis saqmes arigebs.<br />

gaubrazebia momxdar ukuRmarToba-veragobas, veragobas<br />

taZrebs angreven, siwmindes itaceben, warwerebs spoben, axals<br />

gansacvifrebels, romlis msgavsi arsad ara Tqmula, arsad<br />

Txzaven maT magier, _ TviT mkvdarTa gansasvenebeli,<br />

araferi gagonila. yvelaferia iq, siwmindis SebRalvac, xalxisa<br />

sasaflaoebic ki ver aSorebian am saerTo xvedrs.<br />

da misi rwmunebis qirdvac, RvTis gmobac da TaRliTobac,<br />

gnebavT damamtkicebeli sabuTebi? aravisaTvis saidumlo<br />

erTis sityviT, yovelgvari borotmoqmedeba, usazizRres<br />

aRar aris, rom Tbilisis zogierTi eklesiebi, romlebic<br />

sarCulze damyarebuli. mokled roma vTqvaT, saqme Seexeba<br />

marTlmadideblebis iyvnen, exla marTlmadideblebs aRar aqvT.<br />

axalgvar TaRliTobas – ZvelisZvel saistorio naSTebze<br />

aravisaTvis saidumlo aRar aris, rom SesaniSnavi TeleTis<br />

warwerebis gamocvlas, warwerebis mospobas iq, sadac es<br />

monasteri, Tbiliss ramdenime versiT daSorebuli,<br />

gamocvla saWiro ar aris, yovelgvar borotmoqmedebas,<br />

marTlmadideblebis xelSi aRar aris. yvelam icis, rom<br />

marTlmadidebel eklesia-monastrebis wasarTmevad Cadenils.<br />

`vinme mRvdeli~ gulisxmobs marto axalcixisa da axalqalaqis<br />

varTaSenSi wminda elises taZari warTmeuli da miTvisebulia.


122 123<br />

samSvildis sionis eklesia ukve moTvalTvalebulia<br />

wasarTmevad. TiTqmis mimqrali meaTe saukunis misi warwera<br />

<strong>somx</strong>uri warweriT aris Secvlili. iqve patara qarTvelebis<br />

eklesia, merve saukuneze araugvianes aSenebuli, Sesanax adgilad<br />

aris gadaqceuli... bolnisis sioni, xrams gaRmiT, Tu ar vcdebi,<br />

mefis farsman meoTxis mier aSenebuli meoTxe saukuneSi _<br />

marTlmadidebelTa siwminde, sadac meCvidmete saukunis<br />

gasvlamde saepiskoposo kaTedra iyo, vaxtang gorgaslis mier<br />

dawesebuli _ sadaod gamxdara da dRes Tu xval lamis<br />

sxvis xelSi Cavardes.<br />

warTmeulia nuxas axlos giSis taZari, is taZari, sadac<br />

giSelebi mRvdelmTavrobdnen. amasve upirebdnen qurmuxis taZars,<br />

wmida giorgisas, magram xalxma ZaliT gamodena taZridan<br />

mtaceblebi.<br />

Caldiris tbasTan daqceulia erTi qarTuli eklesia<br />

da qvebi kardakar aris datacebuli.<br />

SesaniSnavi siRnaRis cixe TiTqmis sul dangreulia<br />

da qvebi daparulia. iqve qarTuli warwerebi uZveles<br />

sasaflaoze waSlilia da <strong>somx</strong>uriT aris Secvlili.<br />

loris cixeSi mTlad moispo qarTuli warwerebi...<br />

gaqra gujabis eklesiis warwera borCalos mazraSi.<br />

erT Zvelis Zvel da miviwyebul sasaflaoze erT<br />

qarTvelebis eklesiasTan, kuCenbaxis minis qarxnis axlos,<br />

bolo xanebSi gaCnda sul axlad axali fiqalebi axalis<br />

<strong>somx</strong>uris warwerebiTurT...<br />

kelageris cixeSidac eseve xdeba.<br />

da sxva, da sxva!<br />

rom cota meqeqa Zveli gazeTebi an da miT umetes, rom<br />

momewadinebia dawvlilebiT alagobrivi cnobebis Setyoba, maSin<br />

am axlad gaCenil barbarosebis moRvaweobis nusxa<br />

dausrulebeli Seiqmneboda.<br />

daqceva, isev daqceva, da sul axali daqceva, da bolo ar<br />

uCans am daqcevas Cveni mxrisas...<br />

mere sad aris mmarTveloba, sad aris gamoqveyneba, sad<br />

aris dacva imisa, rac Rirsia dacvis?<br />

mmarTveloba <strong>somx</strong>ebis xelSia. gamoqveynebac maT<br />

sajiriTod gamxdara, mere dacva... igi mxolod <strong>somx</strong>ebis mizanganzraxvisaTvis<br />

sufevs... rasac me viwerebi, es yvelam ukve<br />

icis, yvelas zizRs hgvris, magram dabeWvdiT ki mxolod<br />

naglej-naglejebad Tu SeiZleboda amis gamomJRavneba da isic<br />

erTaderT qarTul gazeTSi. aqauri <strong>somx</strong>uri gazeTebi, rusul<br />

enaze gamomavali, amgvar saqmeebs gverds uqceven. erTad erTi<br />

rusuli gazeTi `kavkazi~ ki ver hbedavs amis Sexebas, radganac<br />

grZnobs risxvas sacenzuro komitetisas. statiebi am gvar<br />

saqmeebis Sesaxeb yvela grZeldeba Zalian Tamamad, radganac<br />

sxva da sxva erovnebebs Soris simZulvaris aRmZvrelad arian<br />

miCneulni. amave dros ki siyalbe ufro da ufro warmatebaSi<br />

Sedis da albaT momavlisaTvis erovnebaTa damakavSireblad<br />

miumCneviaT igi.<br />

nu Tu es yvelaferi dausjelad gagrZeldeba? nu Tu<br />

marTlmadidebel mRvdlebs marTlmadidebel mxareSi ar<br />

daaclian marTlmadideblobas?”<br />

amiT Tavdeba es werili, romelsac boloSi xels awers<br />

`qarTveli~. magram es gulis wyroma da ruduneba damweris<br />

vinaobas ki ar miewereba, rasakvirvelia, aramed im samwuxaro<br />

movlenebs, romlis mowame, rogorc Cans, igi gamxdara. aramc<br />

Tu qarTveli, aramed yoveli adamiani aReldeba albaT amgvari<br />

ambis gagonebaze. Cven mxolod isRa gvrCeba, rom movucadoT<br />

kidev dawvrilebiT yvela zemoxsenebuli borotqmedebis<br />

gamoaSkaravebas! swored samarTliania zemoxsenebuli damweris<br />

godeba da wuxili. miT ufro samZimo aris es wuxili da<br />

sarwmunoebis SembRalveli garemoeba, rom amas SevyurebT da<br />

vismenT am me-19 saukuneSi».


124 125<br />

Tavi Tavi <strong>II</strong>I<br />

<strong>II</strong>I<br />

didebisa. Tu saqarTveloSi rodisme SesaniSnavi, saqeburi da<br />

TvalsaCino rame momxdara, maTis azriT, an <strong>somx</strong>ebis mier<br />

rodis rodis gadmosaxldnen gadmosaxldnen <strong>somx</strong>ebi<br />

<strong>somx</strong>ebi<br />

saqarTveloSi<br />

saqarTveloSi<br />

momxdara, an maTi SemweobiT da zedgavleniT; Tu vinme gamoCenili<br />

sardali yofila, an somexi, an <strong>somx</strong>is Camomavali yofila;<br />

Tu yvela warCinebuli piri ara, maTi mometebuli nawili<br />

mainc... esre, rac SeuZliaT, yvelas a<strong>somx</strong>eben da yvelafers<br />

<strong>somx</strong>ebis unarsa da Snos aTviseben. . . magram arc Cveni da<br />

arc sxva qveynis istoria am sagnisTvis cxadad da mtkiced<br />

arafers gviCveneben. es ambavi marTali rom yofiliyo, an Cveni,<br />

an sxva qveynis meistorieni ueWvelad xmas amoiRebdnen, radgan<br />

am gadmosaxlebas uTuod didi mniSvneloba unda hqonoda<br />

Cvenis qveynisaTvis; esreTi garemoeba arc ucxoelT gamoeparebodaT<br />

SeumCnevelad» [4].<br />

b-n levon isaxanianis moxsenebis safuZvlebi XIX saukunis<br />

miwurulsac mzaddeboda. somexi mwerlebis mier iwereboda<br />

saqarTvelos axali istoria - <strong>somx</strong>ebis sasargeblod,<br />

iwereboda <strong>somx</strong>eTis axali istoria – isev <strong>somx</strong>ebis sasarge-<br />

1.<strong>somx</strong>eTis 1.<strong>somx</strong>eTis 1.<strong>somx</strong>eTis istoriis istoriis „cru „cru „cru farSevangebi”<br />

farSevangebi”<br />

blod: «yvelas Tvali rom auxvion <strong>somx</strong>ebma da daanaxon<br />

pirvel TavSi aRvniSneT, rom xsenebul simpoziumze orga-<br />

xalxs yvelaferi ise, rogorc TviT undaT, „mSakis~ (<strong>somx</strong>uri<br />

nizatorebis mier, sruliad gaumarTlebeli da aradamajere-<br />

gazeTi –a.u.) saxelovanma mweralma, 1897 w. 137 nomerSi, erbeli<br />

mizezebis gamo, daSvebul iqna b-n levon isaxanianis<br />

Tis kalmis mosmiT, Turme, yvelaferi daamtkica. imas Tu<br />

„moxseneba~. moxsenebis mizani ki qarTul-<strong>somx</strong>uri urTier-<br />

davujerebT, Tamar mefis da giorgi pirvelis dros da maTze<br />

Tobebis problematuri sakiTxis kvlav win wamoweva iyo _<br />

uwindel saukuneSi <strong>somx</strong>ebi gadmosaxlebulan saqarTveloSi<br />

sakiTxisa, saukuneebis manZilze rom gasdevs qarTul-<strong>somx</strong>ur<br />

da saqarTvelos qalaqebis mcxovrebTa mometebuli nawili<br />

urTierTobebs da, sxvaTa Soris, qarTuli saxelmwifoebrio-<br />

<strong>somx</strong>ebi yofilano, rogoradac amtkiceben yvela istorikosi<br />

bis winaaRmdeg mimarTul mkafiod gamoxatul politikur<br />

da im drois mgzavrio. naTqvamis dasasabuTeblad, imowmebs<br />

faqtorsac Seicavs. erTi ram cxadia: rodesac adrindel<br />

marto petro della vales, Sardens, turnefors, ioselians<br />

nawerebs kiTxulob, TvalSisacemia, qarTveli kaci ra mtkiv-<br />

da veidenbaums. yvelasaTvis cxadia, rom eseni arian XV<strong>II</strong>,<br />

neulad aRiqvamda, rom mas edavebodnen mamulebsa da qonebas,<br />

XV<strong>II</strong>I da XIX saukunis mogzaurni da mweralni: amaT dasweres<br />

arTmevdnen eklesiebs, enas, sarwmunoebas, kulturas, adaT-wesebsa<br />

is, rac im dros naxes... warmoidgineT, sad meCvidmete da<br />

da Cveulebebs. ai, saukunis win dawerili sityvebi, romlebic<br />

meTvramete saukuneebi da sad meTerTmete, meaTe da maTze<br />

ise moismis, TiTqos xsenebuli simpoziumis sxdomaze eTqvas<br />

uwindeli saukuneebi! . . . garna, Cvenda sasiqadulod, es mgza-<br />

vinmes:<br />

vrebi ar laparakoben da krintsac ara Zraven arc im sauku-<br />

«<strong>somx</strong>is mwerlebs rom kacma hkiTxos, isini saqarTveloSi<br />

neebisa da arc maSindeli <strong>somx</strong>ebis gadasaxlebisaTvis» [4].<br />

uZvelesi droidan, V saukunidan arian gadmosaxlebulni, e. i.<br />

axali istoriis weris <strong>somx</strong>uri meTodi martivia: wer<br />

ra droiTganac iwyeba brwyinvaleba Zvelisa saqarTvelos<br />

gamonagons da imowmeb Senive winamorbedi <strong>somx</strong>is gamonagons.


126 127<br />

ase Sre-Sre lagdeba axali matianis furclebi, ikinZeba wigni<br />

istoriisa, romlis gasabaTileblad sakmarisia pirveli gamonagoni<br />

_ saTave Semdgom SeTxzul istoriaTa _ amxilo da<br />

gaacamtvero; da am nayalbevi pirvelfurclis amoxevisTanave,<br />

mTeli wigni furcel-furcel ifanteba. «b-n. saruxanis (gazeT<br />

„mSakis~ mwerali – a.u.) istorias sxva wyaro ara aqvs, Tu<br />

ara isev <strong>somx</strong>is mwerlebi. Cven ki advilad ver SeviwynarebT<br />

somexTa mwerlebis mowmobas, rogorc saistorio WeSmarits<br />

faqts, radgan iSviaTad Tu visTvisme saidumloa, rom maTi<br />

mwerlebis nawerebSi Znelad moipoveba simarTle da WeSmariteba.<br />

aseTisave azris arian evropeli mwerlebic, romelTacki<br />

gamoiZies <strong>somx</strong>ebisagan dawerili istoriebi. mecnierebma<br />

erTian Ziri gamouTxares <strong>somx</strong>ebis istorias da mis daqcevas<br />

da xelmeored aSenebas saWirod racxven. yvelam icis, rom<br />

mose xoreneli aqamde Seracxil iyo mexuTe saukunis mwerlad<br />

da iTvleboda <strong>somx</strong>is istoriis mamamTavrad. TiTqmis<br />

mTeli <strong>somx</strong>is istoriis mwerlebi mas emyarebian, magram mecnierebma<br />

miagnes mis axal wyaroebs, romlebic 1892 w. venecia-<br />

Si TviT mxiTaristebma dabeWdes. ai, am garemoebas rogor<br />

gvixataven: „b-ni karrieri uwyalod brtyvnis im cru farSevangs<br />

_ mose xorenels, romelic uwin <strong>somx</strong>ebis saeklesio<br />

istoriis mTis mwvervalze dafrinavda, axla-ki, rogorc erTi<br />

ubralo Wilyvavi (bolobeWda), madrieli darCeba, rom mdabali<br />

adgili mainc daiWiros merve saukunis dasawyisSi~ (Journal<br />

Asiatique, 1895, t. 2, p. 94, Paris).<br />

mose xorenelis samxelad da gasamtyuneblad evropul<br />

wyaroebSi mohyavT, sxvaTa Soris, karrieris Semdegi sabuTi:<br />

„karrieris mSvenierma bWobam mose xorenelisa da misi patriarqebis<br />

genealogiisaTvis gaaqarwyla moses mier <strong>somx</strong>ebis<br />

Camomavlobis moTxrobis sinamdvile (auTentikoba), karrierma<br />

gadawyvetiT cxadhyo, rom is mogonili sirieli istorikosi,<br />

mar abbas katina, romelsac mose xoreneli Tavis<br />

wyarod asaxelebs, sxva ara aris, Tu ar misive gamogonili,<br />

radgan mas undoda moeTxro imisTana faqtebi, romlebic manamde<br />

aravis gaegona, esred Tavisi fantastiuri aRweriloba<br />

dahfara erTis sirieli istorikosis avtoritetiT; es is-<br />

torikosic ise gamogonili da zRaprulia, rogoraTac zRaprulia<br />

moTxroba, romelsac mas aTvisebs 1~ (Journal Asiatique,<br />

1895, tom, 2, p. 86, Paris)» [3].<br />

cnobili evropeli mecnieri, lenormani, ar svams siriel<br />

katinas realurobis sakiTxs, magram isic calsaxad miuTiTebs<br />

somexTa yalbismqnelobaze. «lenormani, es yvelasagan did<br />

swavlulad miCneuli kaci, ai, ras ambobs: `Seuryevel WeSmaritebad<br />

unda miviRoT, rom <strong>somx</strong>ebs ar abadiaT ararigi nacionaluri<br />

gadmocema pirvel tigranamde, romelic kirosis Tanamedrove<br />

iyo. rac-ki Seexeba amaze wina dros, yvela moTxroba<br />

somexTa mwerlebisa momdinareobs mose xorenelis wignisagan,<br />

da es wignic, rogorc TviT xorenelisagan sCans, aris ubralo<br />

asli (kopio) mar-abaz katinis crusityvaobisa, kompilaciisa.<br />

es batoni katina scxovrobda qristianobis pirvel saukunes,<br />

adga literatorobis xelobas, ekuTvnoda edesis skolas da<br />

aman Seadgina kompilacia, saca simarTleze meti sicrue Seitana<br />

da sul es aaSena kteziis qronologiur sistemis mzgavsad<br />

da, sxvac rom ara iyos-ra, marto am sistemis mobaZvas<br />

unda gaefuWebina saqme, gaeSorebina WeSmaritebisagan. gulubralo<br />

mkiTxvelis mosatyueblad katinam es xerxic moixmara,<br />

rom Tavisi kompilacia miawera aleqsandre makedonelis dros.<br />

katinas dros amisTana xerxianoba Zalian gavrcelebuli iyo<br />

da am gvaris yalbis werilebiT, falsifikaciebiT mohfines<br />

mTeli qveyana“ (ix. lenormani: assiriologiuri werilebi,<br />

seria I, werili <strong>II</strong>)» [3].<br />

qarTul-<strong>somx</strong>uri urTierToba iwyeba adreul epoqaSi, Zv.<br />

w. aRricxvis V<strong>II</strong> saukunidan mainc, Tu ufro adre ara.<br />

«filologiao – ambobs lenormani, - es algebra enaTa<br />

codnis mecnierebisa (lingvistikisa), rogorc mas uwodeben,<br />

es metad Zlieri da maRali saSualeba, aRmadginebeli Zvelis<br />

eTnografiisa, gvimtkicebs, rom pirvelni memkvidreni im miwisa,<br />

romelsac armenia hqvian, qristes win meSvide saukunis<br />

1 mose xorenelis nayalbevi cnoba, TiTqos mesrofs saswaulebriv gamoegonis<br />

<strong>somx</strong>uri, qarTuli da albanuri anbani, uaryofilia qarTveli da ucxoeli<br />

(mag. sen-marteni) mecnierebis mier. (ix. mag. Cappeletti Venezia, Bore,<br />

Buttners, Dessen Vermuth, Paris, Journal Asiatique, 1836, tom, 1, p. 215).


128 129<br />

bolomde iyvnen imave naTesavisa, romelsac ekuTvnian qarTvelebi<br />

da zogierTi exlandeli xalxi kavkasiisa (aSkaraa, aq lenormans<br />

saxeSi hyavs TuS-fSav-xevsurni, svanni, megrelni, lazni).<br />

es swored is Zveli memkvidreni arian, romelTac dabadeba<br />

(biblia 10, 3) uwodebs „Togorm“ da romelTac ararigi<br />

erToba ara aqvT <strong>somx</strong>ebTan, haosianTan. amave saxels „Togorm“<br />

sdebs armeniis mkvidrTa ezekiel (XXV<strong>II</strong>, 14, XXXV<strong>II</strong>I, 6) im<br />

dros, roca didi nawili lursmuli warwerebisa ukve amoWrili<br />

iyo qvebze, im warwerebisa, romelTac aqamdis vanis<br />

warwerebs uwodeben.<br />

lenormani metad aSkarad amtkicebs, rom urartuelni da<br />

alarodelni erTi da igive saxelwodebaao. erTi da igiveoba<br />

am ori saxelwodebisa aramc Tu marto lenormanma daamtkica,<br />

aramed saxelovanma ingliselma mecniermac, raulonsonma. am<br />

igiveobaze daafuZna lenormanma Tavisi daskvna, rom urartelebis<br />

ena da lursmuli warwerani alarodiul enad da warwerebad<br />

unda iyvnen wodebulni da ara armenulado. am enas da ers<br />

ararigi naTesaoba ara aqvs <strong>somx</strong>ur enasTan da erTano. raulinsoni<br />

ambobso, umatebs lenormani, rom „alarudi“ warmoadgens<br />

ubralo variants „ararudi“-sas, radgan Zveli sparsni<br />

erTnairad gamosTqvamdnen „l“ da „r“. „ararudi“-dam didi<br />

manZili ar aris „araratamde~ da aqedan assurelebis warwerebSi<br />

moxsenebul „urartumde“.<br />

amas zed umatebs lenormani: „alarodielni (iberni) warmoadgenen<br />

swored im Zvel rasas, romelic zeviT movixsenieT<br />

da romelsac dautovebia armeniis lursmuli warwerani“.<br />

„Cvenis azriT, - ambobs lenormani, - armeniaSi napovn lursmul<br />

warweraTa ena metismetad emsgavseba qarTul enas“. . . „imedi<br />

maqvs momavalSi, rodesac exlandeli Cemi gamokvleva win waiwevs,<br />

blomad warmovadgino Seuryevelni sabuTni am msgavsebisa.<br />

exla-ki warmovadgen erTs Seuryevel sabuTs, dafuZnebuls<br />

arsebiTi saxelis brunvazedo“. aq lenormans iseTi saocari<br />

magaliTebi mohyavs, rom eWvis moyvaresac eWvis xaliss mouklavs<br />

da bolos umatebs, _ didebuli eJen burnufis gamokvleva<br />

mometebul sabuTs iZleva, rom armeniis lursmuls warwera-<br />

Ta ena da qarTvelebisa erTi da igiveao.<br />

„armeniis lursmul warweraTa ena ararigad, arafriT, da-<br />

SorebiTac ara hgavs haosianTa enasao, _ ambobs lenormani, _<br />

im xalxs, romelsac gamouWria es warwerani da qristes win<br />

meeqvse saukunemde uflobnia armeniaSi, ara hqonia ararigi<br />

naTesaoba <strong>somx</strong>ebTan, haosianTan, rogorc Tavisi STamomavlobiT,<br />

isec eniT“.<br />

„haosianni Semovidnen armeniaSi vanis sul bolondel warweris<br />

gamoWris Semdeg, saxeldobr im dros, roca TviT warweris<br />

gamomWrelma erma (urartelebma), Sesustebulma ramdenisame<br />

saukunis ganuwyvetel brZoliT sazarel nineviis<br />

(asurelT) da babilonis mflobelebTan, daiwia CrdiloeTisaken,<br />

swored im adgilebisaken, romelsac ZveleTi uwodebda<br />

„iverias“ da exla uwodeben saqarTvelos“.<br />

gansvenebuli ilia serebriakovi, profesori lazarevis<br />

institutisa, erTs werilSi (ix. „iveria“, 1890 w., #36.)<br />

ambobs: „lenormanma aramc Tu gaauqma qarTvelebisa da <strong>somx</strong>ebis<br />

erTSTamomavloba, TviT <strong>somx</strong>eTic aqemenidebis xanamde<br />

CamoarTva <strong>somx</strong>ebs da sabolood daumtkica qarTvelebs“.<br />

„yvela zemore sabuTis ZaliTo, _ ambobs lenormani, _<br />

iZulebuli var, gamovTqva igive, rac gamoTqva b-nma hanri raulinsonma:<br />

„urartus enas ara aqvs ararigi naTesaoba exlandel<br />

haosianTa enasTan“. haosianni gamovidnen frigiidan da<br />

nel-nela daipyres frigiis dasavleTiT mdebare maRlobni,<br />

saidganac Zveli urartelni memkvidreni gaaZeves da zogni<br />

CanTqes da Sescvales maTi saxeli, ena, sarwmunoeba, gadmocemani<br />

TavianTiTo“. Secvla saxelisa TavianTiT, enisa, gardamocemisa<br />

da sxva amisTanisa ZvelisZveli Cveuleba yofila da<br />

Cveuleba xom rjulT umtkicesia. lenormani imave werilSi<br />

ambobs, rom Targamosisagan STamomavloba <strong>somx</strong>ebma tyuilad<br />

daiCemeso.<br />

didi meore mcodne da mkvlevari Zvelis-Zveli istoriisa,<br />

maspero, ambobs: „mTiani qveyana (urarti), saidamac gamodian<br />

tigri da evfrati, jer kidev asurelTa mefis sargonis dros<br />

(Zv. w. 721 w.) dasaxlebuli iyo erTis modgmis eriTa, romelic<br />

mTlad gansxvavebulia exlandel somexTagan da ekuTvnis naTesaobiT<br />

qarTvelebsa. es daskvna lenormanisa saxelganTqmu


130 131<br />

lad damtkicebul iqna seisis da guiaris mecnieruli Rvawli-<br />

To“ (ix. maspero: Zveli istoria aRmosavleTis erisa, gv. 431,<br />

<strong>gamocema</strong> IV).<br />

igi (nikolski) ambobs: „urartus qveyana, asurul da babilonis<br />

sabuTebis ZaliT, aris is nawili ufro didis da vrcelis<br />

qveynisa, romelsac igi sabuTi uwodebs „nairi““.<br />

urartelni, igive alarodielni, b-ni nikolskis azriT, an exlandeli<br />

qarTvelebi arian, an-da imaTis modgmisa aRaravin<br />

aris.<br />

batoni nikolski ufro Sors midis da imasac ambobs, rom<br />

„udidesi da uaRresi eri siriis da mcire aziisa, Semqmneli<br />

gansakuTrebuli kulturisa da guladi metoqe egviptisa da<br />

zogjer asureTisa _ „xetti“ ekuTvnoda alarodiel naTesaobaso.<br />

alaroditelni aSkaraa igivea, rac urartelni, saxelidan<br />

„urarti“, ararati, mxolod r gardaqceula l-dao.<br />

„Tabali“, eri, romelic mkvidrobda kapadokiaSi, aSkaraa igive<br />

alarodielTa naTesaobisa iyo“ (ix. „Äðåâíîñòè Âîñòî÷íûå“,<br />

t. 1, gv. 389, werili b-n nikolskisa).<br />

gvikvirs es xettebis saqeb-sadidebeli ambebi rogor gamohparviaT<br />

somexTa mecnierebs. usaTuod ara scodniaT, Torem, aba,<br />

ras SearCendnen qarTvelTa naTesaobis ers amisTana saqeburs<br />

ambebsa, mere ician, rom qarTvelni daudevarni arian da im Wian<br />

liberalobiT Tvalebabmulni.<br />

b-ni anuCini antropologiuradac amtkicebs, rom somexni<br />

armeniaSi, winandel urartus qveyanaSi, mere mosulni arian. garda<br />

amisa, igive anuCini imowmeba, rom igi qveyana daiWires <strong>somx</strong>ebma<br />

didis brZolisa da omebis Semdeg urartelebTanao. aris ramodenime<br />

sabuTi, romlis ZaliTac, SesaZloa, vigulvoT, rom<br />

urartelni, anu pontiis qaldebi, qarTvelTa mama-papani yofilano<br />

(ix. „Áðàòñêàÿ ïîìîùü Àðìåííàì“, gv 358-361)» [3].<br />

rogorc vxedavT, qarTvelebTan dapirispirebis, maTi miwebis<br />

dapyrobis, ga<strong>somx</strong>ebisa da asimilaciis kodi <strong>somx</strong>ebSi<br />

uZvelesi droidan Caido. <strong>somx</strong>uri „Seni _ Cemia“, rogorc<br />

Cans, pirvelad qarTvelTa winamorbedebs, urartuelebs, igive<br />

alarodielebs SeexoT _ frigiidan mosulma <strong>somx</strong>ebis winaprebma<br />

miiTvises maTi warsuli, kultura, qveyana, _ Tavisi nairiTa<br />

da araratiT, da mTeli Semdgomi periodi nair-nairi tyuilebiTa<br />

da „Seni _ CemiobiT~ cdiloben, wagvarTvan qarTvelebs Cveni<br />

kuTvnili istoria da yoveli monapovari.<br />

saruxan-isaxanianebis kalmebs V saukune arc Tu SemTxveviT<br />

gamohyavT axali istoriis furclebze. „qarTlis<br />

cxovreba~.<br />

dawvrilebiT da vrclad aRwers, Tu rogor yvaoda yovel<br />

mxriv saqarTvelo mexuTe saukuneSi, metadre, vaxtang gorgaslis<br />

dros. es dro warCinebul drod aris Seracxuli Cvenis<br />

istoriisTvis. «ai, swored am saukunes Caavles <strong>somx</strong>ebma xeli,<br />

raTa TviT miiweron da miisakuTron im drois saqarTvelos<br />

yoveli dideba. vinaidgan, mose xorenelis sityviT, im dros<br />

movida saqarTveloSi mesrofi, romelmac misda moniWebuli<br />

zegardmo ZaliT gamoigona qarTuli anbani da miaRebina bakur<br />

mefes da mose episkoposs... erTi rame daviwynia wminda mesrofs<br />

– qarTvelebisTvis sulis Cadgma! esec rom eqmna, maSin<br />

gauTanaswordeboda maTs gamCensac. nuTu SeiZleba amaze metis<br />

qmna! maTi (qarTvelebis – a.u.) asoebi am mesrofs gamougonia,<br />

maTSi yoveli ganaTleba amas Seutania, eSmakis tyveobidan<br />

isini mas dausxnia, saRvTo sjuli mas uswavlebia da esreT<br />

mTeli barbarosi qarTvelebi RvTis Tayvanismcemlebad gauxdia!!!...<br />

vina sTqva, rom qarTvelebi am dros barbarosebi iyvnen?<br />

(es advili mosatevebeli iqneboda, berZnebs, an sxva ganaTlebul<br />

Zvel tomT rom eTqvaT), vina sTqva, rom qarTvelebi am<br />

dros gadakerpebuli eSmakis monad qmnil iyvnen, daeviwyebinoT<br />

erTi mxolodi RmerTi da wmida ninosagan miRebuli<br />

qristes sarwmunoeba? nu Tu es TavianTive istoriis winaaRmdegi<br />

ar aris, romelSiac sweren, Tumca-ki usafuZvlod, rom<br />

grigol ganmanaTleblis droidganve sa<strong>somx</strong>eTi akurTxevda<br />

xolme saqarTvelos patriarqsao? Tu yvelas datovebuli<br />

hqonda qristianoba da isev warmarToba daewyoT, visTvisRa<br />

iqneboda saWiro <strong>somx</strong>ebis nakurTxi patriarqi?... ukeTu kargad<br />

CavukvirdebiT istorias, cxadad davinaxavT, rom sparselebi<br />

cecxlis-msaxurebas <strong>somx</strong>eTSi ufro advilad avrcelebden,<br />

vidre saqarTveloSi. aseve SevniSnoT, rom arc erTi istoria<br />

ar asaxelebs saqarTveloSi mefed bakurs V saukuneSi. erTi


132 133<br />

baqar mefe iyo 342-364 wlebSi da varaz-baqar 379-393<br />

wlebSi. xolo vin aris es bakur, mesrofis mier moqceuli da<br />

ganaTlebuli, ar vuwyiT. esec <strong>somx</strong>ebis unari da Snoa, gamoigonon<br />

is, vinc ki undaT.<br />

somexi mwerlebi V saukunis qarTvelebs barbarosebs<br />

uwodeben. movusminoT Tavad mose xorenels. „igi sayvedurobs<br />

<strong>somx</strong>eTis uwindel mTavrebs, romlebmac STamomavlobas ar<br />

gadasces Tvisi moqmedebebis Sesaxeb ambebi; kiTxulobs, ra<br />

iyo amisTana gasakicxi saqcielis mizezio; iqneba is, rom<br />

sakuTari anbani ar hqondaTo. arao, Tavadve pasuxobs Tavissave<br />

kiTxvas, radgan maT SeeZloT moexmaraT berZnuli, siriuli,<br />

anu sparsuli anbanio. „rogorc mgonia aseTi saqcielis<br />

mizezi es iyovo, rom uwin, rogorc axla, <strong>somx</strong>ebs ara hyvarebiaT<br />

arc mecniereba da arc Zveli saero zepir-gardmocemuli<br />

galoba-simRerebio. amisTvis srulebiT uadgilo iqneba,<br />

rom amisi raime vuTxraT ugono, umecar da gaunaTlebel<br />

xalxso“ (Storia di Mose Corenze, Lib. 1-o, cap. 3, p. 7)“.<br />

elementaruli logika <strong>somx</strong>ebs maTTvis arasaxarbielo<br />

arCevanis winaSe ayenebs: Tu moses am naTqvamze <strong>somx</strong>ebi ityvian,<br />

rom tyuiliao, maSin isini iZulebulni iqnebian, aRiaron cxadad,<br />

rom tyuilia maTi istoria, maTi qronika; tyuilia maTi<br />

namyo da yoveli Zveli dideba, radgan yoveli maTi Zveli<br />

istoria damyarebulia ufrosierad moses istoriaze. xolo<br />

Tu gviTxres: misi naTqvami marTaliao, maSin Cven mivugebT: maS,<br />

rogor moxda, rom ugono, umecarma, unaRvlelma da gaunaTlebelma<br />

<strong>somx</strong>is erma, romelsac yovelnairi mecniereba sZuldaT,<br />

rogorc ambobs mose, gamoiyvana saqarTvelo kerpebis sibnelisagan<br />

da misca mas yvela elementi ganaTlebisa, gananaTla<br />

sulierad da xorcielad? gana SeeZlo mieca sxvisTvis is,<br />

rac TviTon ar hqonda da rac TviTon ufro sWiroda?<br />

mose <strong>somx</strong>is ers racxs iseT umecrad da gaunaTlebelad<br />

TviT im drosac ki, rodesac is Tavis istorias werda.<br />

xolo zemoT dasaxelebuli mecnierTa gamokvlevidan Cans,<br />

rom axla mas racxven merve saukunis istorikosad. Tu, mose<br />

xorenelis sityvebidan gamomdinare, namdvilia, rom <strong>somx</strong>ebi<br />

vidre merve saukunemde, umecrebis sibneleSi Cafluli yofilan,<br />

maSin <strong>somx</strong>is mweralTa gasamtyuneblad da maTi sicruis<br />

gamosacxadeblad kmara, marto es garemoeba davasaxeloT.<br />

marTla rom <strong>somx</strong>is eri grigol ganmanaTleblis dromde<br />

Rrma umecrebis sibneleSi yofila, amas mowmobs isev <strong>somx</strong>ebis<br />

patriarqis ioane VI istoriis Sesavali (Journal Asiatique,<br />

an. 1836, tom, 1, p. 210, Paris). xolo mecnierebi amtkiceben, rom<br />

arianebis Semosvlamde, did armeniaSic gavrcelebuli yofila<br />

qarTuli ena, raic amtkicebs qarTulis upiratesobas da<br />

siZveles <strong>somx</strong>uris winaSe (Revue de Linguistique, per J.A. Getteyrais,<br />

1881, Juillet, vol. 14, p. 285, Paris). sen-marteni gvisaxelebs<br />

meWore da mezRapre istorikoss: „meaTe saukunis istrikosma<br />

mesrofma wminda nersesis cxoreba dawera, romelic savsea<br />

zRaprebiT da gamogonili faqtebiTo“ (Journal Asiatique, an.<br />

1830, tom, 1, p. 173, Paris)» [4].<br />

<strong>somx</strong>eTSi myofi misionerebi TavianT erT moxsenebaSi <strong>somx</strong>ebis<br />

mwerlebis sicrueze ase weren: «„radgan <strong>somx</strong>ebi zRaprulis<br />

istoriebis SeTxzvaSi mardni arian, amisTvis TavianT<br />

martirologiaSi moiyvanes araerTi istoria, romelic savsea<br />

saocari zRaprebiTo“ (S. Martin, tom, 1, p. 404, Paris, 1818-19).<br />

amisTvis ver SeviwynarebT imas, rasac mogviTxrobs maTe<br />

edeseli daviT meoris mier saqarTveloSi <strong>somx</strong>ebis gadmosaxlebisas,<br />

romelmac <strong>somx</strong>ebisaTvis saqarTveloSi daafuZna<br />

qalaqi korio (gori). daviT gorgaslis cxovrebisa da<br />

brZolebis istoria dawvrilebiT aris aRwerili da Cveni<br />

istoria amis Sesaxeb arafers ambobs. rac Seexeba gors,<br />

<strong>somx</strong>ebis sicrue aqac Cans. straboni, evropeli mecnierebi<br />

sxvas amtkiceben. magaliTad, cezar fameni ambobs: „goris mdebareoba<br />

aCvenebs strabonis mier moxsenebul gorsenaso“ (Cezar<br />

Famin, p. 31. Gamba, Voyage dans la Russie, tom. 2, p. 115).<br />

aranaklebi siyalbe moipoveba injijianis sa<strong>somx</strong>eTis istoriaSic.<br />

am mweralma yvela gaa<strong>somx</strong>a. magaliTad, ambobs,<br />

Tbilisis mcxovrebni <strong>somx</strong>ebi ariano; tfilisSi <strong>somx</strong>ebis<br />

pirveli eklesia 632 wels aSendao. samcxec erTianad <strong>somx</strong>ebs<br />

dausakuTra. ambobs – axalcixe didi sa<strong>somx</strong>eTis saqarTvelos<br />

sazRvarzeao. am moWorebulis sruliad gasamtyuneblad<br />

sakmaod vracxT <strong>somx</strong>ebs warvudginoT isev is avtori, romelic


134 135<br />

<strong>somx</strong>ebma Cven winaaRmdeg warmoadgines. igia TviT frederiko<br />

monpere, romelic samcxesas mogviTxrobs: „axalcixis safa-<br />

SoO mudam qarTvel toms hqonda, viTarca Tavisi mamuli...<br />

raisa gamo qarTvelebi TavianT qronikebSi amtkiceben, rom<br />

igi Tavdapirvelad maTi yofila da TiTqmis yvela iqauri<br />

qalaqebi maT augiaT. am saistorio faqtis sabuTi TviT<br />

adgilobrivi rassaa namdvili, romelic aTaswleulobiT, yovlis<br />

garemoebis zed-gavlenis winaaRmdeg, darCa maradis isev<br />

qarTvel tomad“ (F. Dubois de Montpereux, Voyage autour du Caucase,<br />

tom 1, p. 274, Paris 1839).<br />

saqarTvelos istoria, piriqiT, mogviTxrobs, rom 1022 w.<br />

qarTvelebi yofilan <strong>somx</strong>eTSi gadasaxlebuli da hyoliaT<br />

episkoposi. amasve adasturebs <strong>somx</strong>ebis mwerali aristakesi<br />

(Historie d’Armenie per Arisdaques de Lasdiverd: traduise de l’armenien<br />

par M. Evariste Prud’homme, p. 21. Paris, 1864). amasve amtkicebs<br />

vaxtang mefis sjuldebis ocdamexuTe muxli, romelSic moxsenebulia<br />

saqarTvelos kaTalikosis brZanebis qveS myofi<br />

provinciebi, maT Soris: ani, yarsi da arzrumi. „arabi mwerlebi<br />

mowmoben, rodesac qarTvelebi Sevidnen <strong>somx</strong>ebis arjiCis<br />

qalaqSi (ville d’Ardjick), iqauri mcxovrebni iZulebulni gaxdnen<br />

da qarTvelebs auSenes cixeSi eklesia, sadac daiwyes<br />

zarebis cxadad reka. es moxda 1121 wlebSi~ (Journal Asiatique,<br />

an. 1849, tom, 2, p. 490, Paris). ar daviviwyoT isic, rom misionerma<br />

lambertim, 1631 wels arzrumSi rom gamoiara, naxa arzrumSi<br />

da mis garSemo qarTvelebis sofeli, romlebsac kidev hyavdaT<br />

TavianTi episkoposi, azrumelad wodebuli» [4].<br />

2. 2. somexTa somexTa saqarTveloSi saqarTveloSi gadmosaxlebis<br />

gadmosaxlebis<br />

istoriuli istoriuli wanamZRvrebi<br />

wanamZRvrebi<br />

<strong>somx</strong>ur-qarTuli urTierToba saukuneebs gasdevs. masTan<br />

mWidrodaa dakavSirebuli saqarTveloSi somexTa gadmosaxlebis<br />

istoria. gamovyoT am procesis ZiriTadi momentebi:<br />

«<strong>somx</strong>ebis Semosevebi saqarTveloSi 22 saukunis win daiwyo<br />

da dRemde grZeldeba. es Semosevebi zogjer iyo aSkara,<br />

zogjer – faruli... cnobili Zveli berZeni swavluli _<br />

straboni gvauwyebs, rom qristes Sobamde <strong>II</strong> saukunis damdegs<br />

somexTa mefeebs, maT jars saqarTvelosTvis waurTmevia<br />

tao, speri, basiani arzrumiTurT, kola-artaani, qvemo qarTlis<br />

nawili. straboni xazgasmiT aRniSnavs, rom <strong>somx</strong>eTi, armenia,<br />

manamde patara qveyanas warmoadgenda da swored qristes<br />

Sobamde <strong>II</strong> saukunis dasawyisSi, artaSes da zareh mefeebis<br />

Jams gafarTovda. amieridan Cndeba gamoTqma „didi <strong>somx</strong>eTic~.<br />

Tavdapirvelad am terminiT aRniSnavdnen <strong>somx</strong>eTis erT nawils,<br />

raTa ganesxvavebinaT is <strong>somx</strong>eTis meore nawilisagan,<br />

mcire <strong>somx</strong>eTisagan. SemdgomSi, raki <strong>somx</strong>ebs gauCndaT pretenzia<br />

mTeli kavkasiis gaerTianebaze, dapyrobaze, <strong>somx</strong>uri imperiis<br />

Seqmnaze, termin „did <strong>somx</strong>eTSi~ xSirad imperiuli<br />

azric iyo Cadebuli.<br />

didi saqarTvelos Seqmnamde qarTul-<strong>somx</strong>urma urTier-<br />

Tobebma artaSesidan da tigranidan, daaxloebiT, 1200 weli<br />

gamoiara. am xnis manZilze <strong>somx</strong>eTi xSirad cdilobda qarTuli<br />

mxareebis mitacebas, ga<strong>somx</strong>urebas, asaxlebda dapyrobil<br />

qarTul miwebze <strong>somx</strong>ebs, saxelebs ucvlida qarTul soflebs.<br />

<strong>somx</strong>eTsa da iberias Soris sadavod gadaqceuli qarTuli<br />

mxareebi xelidan xelSi gadadioda saukuneebis manZilze.<br />

<strong>somx</strong>eTi axerxebda maT mitacebas, magram iberia Tavdauzogavi<br />

brZolebis Sedegad ukanve ibrunebda qarTul miwa-wyals.<br />

<strong>somx</strong>eT-saqarTvelos dapirispirebaSi xSirad ereodnen diddidi<br />

saxelmwifoebi, imperiebi.<br />

sparseTi xSirad amjobinebda, kavkasiaSi gabatonebis mizniT,<br />

sayrdenad gaexada <strong>somx</strong>eTi, mieRwia garigebisaTvis <strong>somx</strong>eTis<br />

mmarTvel wreebTan. amis Taobaze TviT somexi mematianeebi<br />

iuwyebian. ase, magaliTad V_VI saukuneTa somexi JamTaaRmwereli<br />

lazar farpeci gvamcnobs: sparseTis SahinSas werili<br />

gaugzavnia <strong>somx</strong>ebis TavkacebisaTvis: „radganac Tqven sasargeblo<br />

da CvenTvis sayvareli qveyana xarT, Cven gvnebavs, rom<br />

Cveni marTali da WeSmariti rjuli iswavloT da miiRoT....<br />

xolo, rodesac Tqvenc CvensaviT scnobT Cvens WeSmarit rjuls,<br />

iberia da albaneTi Cveni da Tqveni nebis iqiT gadasvlas ver<br />

gabedaven~.


136 137<br />

IV saukunis meore naxevarSi e. w. `didi <strong>somx</strong>eTis~ samefo<br />

dasustda, xolo 428 wels sparseTma gaauqma mefoba „did<br />

<strong>somx</strong>eTSi~. amieridan Zalze gaizarda <strong>somx</strong>uri eklesiis roli<br />

somexTa, <strong>somx</strong>eTis cxovrebaSi.<br />

sparseTis xelisufalni darwmundnen, rom verc qarTvelebsa<br />

da verc <strong>somx</strong>ebs ver gaamazdianebdnen. maSin sparselebma<br />

moiTxoves qarTvelebisa da <strong>somx</strong>ebisagan, rom mieRoT qristianobis<br />

iseTi mimdinareoba, romelic daupirispirdeboda<br />

bizantiis imperiaSi gavrcelebul qristianul mimarTulebas<br />

_ diofizitobas (marTlmadideblobas). <strong>somx</strong>uri eklesia dahyva<br />

sparselebis nebas da miiRo monofizitoba. qarTuli eklesia<br />

ar dahyva mrisxane sparseTis nebas. ganxeTqileba qarTul<strong>somx</strong>ur<br />

eklesiebs Soris moxda V<strong>II</strong> saukunis dasawyisSi, maSin,<br />

rodesac qarTvelTa kaTolikosi kirioni iyo.<br />

<strong>somx</strong>ebma kavkasiis masStabiT TavianT metoqed miCneuli<br />

qarTvelebis dasaknineblad Seqmnes imgvari ideologia, rom,<br />

TiTqos, qarTvelebi arasrulfasovani xalxia, isini, TiTqos<br />

TviTonve arian <strong>somx</strong>ebis sapatrono da mTel kavkasias rogorRa<br />

upatronebeno. gaCnda uamravi <strong>somx</strong>uri legenda, romlebic<br />

<strong>somx</strong>ebma sxva, ucxo qveynebSic gaavrceles. aseTia, kerZod,<br />

legendebi <strong>somx</strong>ebis mier saqarTveloSi qristianobis gavrcelebis,<br />

somexi mesrop-maStocis mier qarTuli damwerlobis<br />

gamogonebis, bagrationebis, TviT SoTa rusTavelis <strong>somx</strong>uri<br />

warmoSobis Sesaxeb da a.S.<br />

ucxo qveynebSi <strong>somx</strong>uri legendebis gavrcelebis dasturad<br />

SeiZleba movixmoT cnoba mixeil sirielis `qronikidan~:<br />

<strong>somx</strong>ebi mogviTxrobeno TavianTi Zveli mefis, arSakis Sesaxeb,<br />

rom man daiqvemdebara siria da ierusalimi, palestina, asiria<br />

da babiloni; merme gaemarTa dasavleTisken, daarbia italia<br />

da mbrZaneblobda romSi. arSakma gaaudabura iberTa `kunZuli~<br />

(igulisxmeba espaneTi), gamoiyvana da gadmoiyvana iqauri<br />

mcxovrebni CrdiloeTis mTebSi, raTa somexTa qveSevrdomebad<br />

eqcia isini. es swored is xalxia, romelTac amJamad iberebs<br />

(nagulisxmevia qarTvelebi) eZaxiano. qarTvelebio „ajanydnen<br />

somexTa monobaSi yofnisa da maTTan Tanamorwmuneobis winaaRmdeg~.<br />

somexi mwignobrebic xazgasmiT aRniSnavdnen, rom qarTvele-<br />

bi gamoeyvnen <strong>somx</strong>ebs mas Semdeg, rac <strong>somx</strong>ebis wyalobiT,<br />

TiTqos, miaRwies bevr rames.<br />

somexi mematianis, sebeosis, cnobiT, V<strong>II</strong> saukunis 10-ian<br />

wlebSi sparseTis imperiisa da damorCilebuli qveynebis<br />

eklesiaTa warmomadgenlebis e. w. „sparsul krebaze~ „brZaneba<br />

gamosca mefe xosrovma (sparseTis Sahma xosro <strong>II</strong>-m), rom<br />

yovelma qristianma, romlebic Cemi xelisuflebis qveS arian,<br />

somexTa rwmena aiRon~-o. am brZanebis mixedviT, qarTvelebsac<br />

somexTa rwmena, sarwmunoeba, rjuli unda mieRoT.<br />

sparselebi V<strong>II</strong> saukunis 30-ian wlebidan aRmosavleTis<br />

qveynebSi da amierkavkasiaSic arabebma Secvales. arabi dampyroblebisaTvisac<br />

bizantiis imperiasTan gauTavebel omebSi<br />

ufro misaRebi iyvnen monofiziti <strong>somx</strong>ebi, vidre diofiziti,<br />

bizantielTa erTmorwmuned miCneuli qarTvelebi. ra Tqma<br />

unda, Sexla-Semoxla, brZola sparselebs da arabebs <strong>somx</strong>ebTanac<br />

hqondaT, magram maTTan, kerZod, <strong>somx</strong>ur eklesiasTan morigebas<br />

ufro miiCnevdnen SesaZleblad, vidre qarTvelebTan da<br />

qarTul eklesiasTan.<br />

saqme iqamdec mivida, rom, erTi <strong>somx</strong>uri Tqmulebis mixedviT,<br />

viTomc, TviT islamis fuZemdebels, winaswarmetyvel muhameds<br />

daudvia xelSekruleba <strong>somx</strong>ebTan, romliTac rwmenis<br />

Tavisufleba miuniWebia maTTvis, amasTanave, mRvdlebi, aznaurebi<br />

da mxedrebic gauTavisuflebia gadasaxadebisagan. arabebTan<br />

zavis dasamyareblad wasul somexTa zemoxsenebul kaTolikoss<br />

sahak <strong>II</strong>I-s xelT hqonia es xelSekruleba.<br />

IX saukunis ukanasknel meoTxedSi <strong>somx</strong>eTSi kvlav gacxovelda<br />

didi <strong>somx</strong>uri saxelmwifos, e. w. „didi <strong>somx</strong>eTis~<br />

Seqmnis gegmebi. am gegmebis mixedviT <strong>somx</strong>eTis SemadgenlobaSi<br />

unda moqceuliyo mTeli kavkasia, kerZod, saqarTvelo, Cveni<br />

qveynis rogorc dasavleTi, ise aRmosavleTi da samxreTi nawilebi.<br />

qarTuli eklesiac <strong>somx</strong>urs unda daqvemdebareboda.<br />

amgvari ideebi yovel fexis nabijze gvxvdeba IX-X saukuneTa<br />

cnobili mematianis, <strong>somx</strong>eTis kaTolikosis, ovanes drasxanakertcis<br />

„<strong>somx</strong>eTis istoriaSi~ da sxva <strong>somx</strong>ur TxzulebebSic.<br />

erTianma <strong>somx</strong>eTma, marTlac, SeZlo daqucmacebuli saqarTvelos,<br />

qarTuli samefo-samTavroebis Sinaur saqmeebSi Careva


138 139<br />

da amis Sedegad, IX saukunis bolos qvemo qarTli miitaca.<br />

aqedan moyolebuli 1065 wlamde qvemo qarTlSi somexi xelisufalni<br />

batonobdnen. X saukunis 70-ian wlebSi qvemo<br />

qarTlSi Seiqmna calke samefo, <strong>somx</strong>uri dinastiiT saTaveSi.<br />

am somexi mefeebis rezidencias, sataxto qalaqs, samSvilde<br />

warmoadgenda.<br />

cxadia, qarTvelebi <strong>somx</strong>ebs ver dauTmobdnen qvemo qarTls,<br />

samSvildes da, marTlac, 1065 wels somexi mefe gaZevebul<br />

iqna samSvildidan. amis Semdeg qvemo qarTlis samxreT nawili,<br />

lore-taSiri, erTxans kvlav somexi mefis xelT iyo,<br />

vidre Turq-selCukebma ar miitaces X<strong>II</strong> saukunis damdegs.<br />

1118 wels daviT aRmaSeneblis jarma gaaZeva Turq-selCukebi<br />

lore-taSiridan da es mxare kvlav saqarTvelos daubrunda.<br />

qvemo qarTli <strong>somx</strong>ebma rom miitaces, iq saqmianoba gaaCaRa<br />

<strong>somx</strong>urma eklesiamac _ am qarTuli mxaris aTvisebas, ga<strong>somx</strong>urebas<br />

Seudga. ra Tqma unda, qarTuli eklesiisaTvis es<br />

miuRebeli iyo da X saukunidan qarTul-<strong>somx</strong>uri eklesiebis<br />

urTierToba kidev ufro gamwvavda.<br />

qarTvelebi, Cveni qveynis jari daviT aRmaSeneblamdec, asea<br />

Tu ise, axerxebdnen Turq-selCukTa urdoebis winaaRmdeg brZolas,<br />

<strong>somx</strong>ebma ki es ver SeZles. <strong>somx</strong>uri saxelmwifoebrioba<br />

<strong>somx</strong>eTSi TiTqmis mTlianad dasamarda XI saukuneSi, somexTa<br />

didi nawilic, metadre, zedafenebi, sxva qveynebSi gadaixvewnen.<br />

<strong>somx</strong>uri saxelmwifoebrioba <strong>somx</strong>eTSi XI saukuneSi daeca<br />

da XX saukunemde, daSnakTa xanamde, ver moxerxda misi aRdgena.<br />

marTalia, <strong>somx</strong>ebma <strong>somx</strong>eTs gareT, kilikiaSi, SeZles XI<br />

saukunis bolos <strong>somx</strong>uri samTavros Seqmna, romelic X<strong>II</strong><br />

saukunis dasasruls samefod aqcies, magram 1375 wels isic<br />

daeca.<br />

daviT aRmaSeneblis meTurobiT qarTveli eris warmatebebma<br />

Turq-selCukTa urdoebTan brZolaSi imedi Caunerga<br />

<strong>somx</strong>ebsac. qarTvelTa jarma Turq-selCukTa mZlavrobisagan<br />

gaaTavisufla, kerZod, somexTa dedaqalaqi anisi. anisis somexma<br />

Tavkacebma TviTon sTxoves daxmareba daviT aRmaSenebels.<br />

daviTma miznad daisaxa, Turq-selCukTa urdoebisagan gaewminda<br />

mTeli amierkavkasia.<br />

SeiZleba iTqvas, rom <strong>somx</strong>eTi fexze wamodga X<strong>II</strong> saukunis<br />

dasawyisSi saqarTvelos wyalobiT. qarTuli saxelmwifos<br />

sazRvrebSi moqceuli <strong>somx</strong>eTi moSenda, <strong>somx</strong>uri mosaxleoba<br />

kvlav momravlda, gamdidrda da <strong>somx</strong>uri kulturis ganvi-<br />

Tarebac SesaZlebeli Seiqmna <strong>somx</strong>ur miwaze. magram dapirispireba<br />

<strong>somx</strong>ebsa da qarTvelebs Soris arc am epoqaSi aRmofxvrila.<br />

saqarTvelo gaZlierda da Tavisi droSis irgvliv mTeli<br />

kavkasiac Semoikriba, xolo <strong>somx</strong>eTSi <strong>somx</strong>uri saxelmwifoebrioba<br />

gaqra, moispo. somexTa didi nawili am garemoebas ver<br />

Seegua: isini kvlav ocnebobdnen kavkasiaSi parvelobis mopovebaze<br />

da am mizniT qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebaze.<br />

somexi mwerali da moRvawe mxiTar oSi X<strong>II</strong> saukuneSi<br />

lores <strong>somx</strong>uri samefos aRdgenas iTxovda.<br />

X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I saukuneTa <strong>somx</strong>uri Txzulebis e. w. „xelSekrulebis<br />

wignis~ mixedviT, Tavis droze, TiTqos, romael da<br />

somex saero da sasuliero xelisufalTa Soris gaformebula<br />

SeTanxmeba, romliTac romaelebs dasavleTi, viTomc, TavisTvis<br />

dautovebiaT, xolo aRmosavleTis qveynebi, maT ricxvSi saqarTveloc,<br />

<strong>somx</strong>ebisTvis gadauciaT sapatronod.<br />

X<strong>II</strong>I saukunis somexi moRvawe, varTapeti, wers: „mesropma<br />

misca maT (qarTvelebs _ g.k.) anbani da mesropmave ukurTxa<br />

varZiis jvari~. Turme, nu ityviT, qarTvelTa erT-erTi yvelaze<br />

didi saocreba, varZia, somexTa wyalobiT Seqmnila. dResac,<br />

roca somexi kalmosnebi xSir-xSirad imeoreben msgavs legendebs,<br />

SeiZleba zogjer xumrobis xasiaTzec davdgeT da vTqvaT<br />

_ <strong>somx</strong>ebs rom yuri vugdoT, imasac ityvian, rom saTafliaSi<br />

dinozavrebi <strong>somx</strong>eTidan mosulan. magram es saqme saxumaro<br />

araa. X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I saukuneebSic da SemdgomSic, dResac, somexTa<br />

garkveuli wreebi STaagoneben Tanamemamuleebs da ucxoelebsac,<br />

rom qarTvelebi arasrulfasovani xalxia, arafris gamkeTebelia<br />

da saqarTveloSi Tu odesme rame keTdeboda an keTdeba,<br />

<strong>somx</strong>ebis, na<strong>somx</strong>rebis Rvawlia es. amJamadac aseTi suliskveTebiT<br />

aswavlian <strong>somx</strong>eTis istorias V-VI klasis moswavleebsac<br />

ki» [21].<br />

somexi mosaxleobis saqarTveloSi gadmosaxlebis sak


140 141<br />

iTxi ramdenime TvalsazrisiT unda ganvixiloT: rogorc bunebrivi<br />

migracia, rogorc droebiTi migracia da rogorc arabunebrivi<br />

migracia.<br />

bunebrivi migracia, cxadia, uZvelesi droidan mimdinareobda.<br />

aseTi procesi damaxasiaTebelia nebismieri ori mezobeli<br />

qveynisTvis. is ar atarebs masobriv xasiaTs, da, rac<br />

mTavaria, ar qmnis mozrdil kompaqtur dasaxlebebs. aseTi<br />

bunebrivi migraciebi zogjer erTi saxelmwifos SigniT mimdinareobda,<br />

anu, im periodebSi, rodesac <strong>somx</strong>eTis didi Tu<br />

mcire nawilebi sxvadasxva dros saqarTvelos saxelmwifos<br />

SemadgenlobaSi Sedioda.<br />

droebiT migracias im SemTxvevaSi hqonda adgili, rodesac<br />

mtrisagan otebuli somexi mosaxleoba saqarTvelos<br />

afarebda Tavs da Semdgom kvlav <strong>somx</strong>eTSi brundeboda.<br />

saqarTvelo yovelTvis keTilmezoblurad eqceoda devnilebs<br />

da sulgrZelad ifarebda maT. ase araerTxel gadairCines<br />

Tavi <strong>somx</strong>ebma da saqarTvelos arasdros daumadlebia maT-<br />

Tvis Tavisi es samsaxuri.<br />

arabunebriv migracias adgili hqonda im SemTxvevaSi, rodesac<br />

<strong>somx</strong>eTi cdilobda mitacebul miwebze kompaqturi <strong>somx</strong>uri<br />

dasaxlebebi Seeqmna. aRsaniSnavia, rom saqarTvelos ruseTTan<br />

SeerTebamde <strong>somx</strong>eTma saqarTvelos saxelmwifos farglebSi<br />

ver SeZlo amis ganxorcieleba. magram ruseTTan SeerTebis<br />

Semdeg <strong>somx</strong>eTTan mosazRvre teritoriebis ga<strong>somx</strong>ureba ruse-<br />

Tis imperiuli politikis nawili gaxda da swored am periodidan<br />

iwyeba saqarTvelos samxreT regionebSi somexTa masobrivi<br />

Semosvla, qarTvelTa genocidi da somexTa kompaqturi<br />

dasaxlebebis warmoSoba. mogvianebiT, bolSevikebma<br />

<strong>somx</strong>eTs, da ara marto <strong>somx</strong>eTs, saqarTvelos kuTvnili teritoriebic<br />

gadasces, ris Semdegac iq qarTuli mosaxleoba,<br />

praqtikulad, moispo.<br />

«saqarTveloSi <strong>somx</strong>ebis gadmosaxleba X, XI, X<strong>II</strong> saukuneebSi<br />

da ufro adre istoriuli masalebis mixedviT ar<br />

mtkicdeba da, amdenad, xelovnurad gamogonili versiebis gaziareba<br />

ar SeiZleba.<br />

jer kidev agaTonis „xilvisa“ da sxva <strong>somx</strong>uri<br />

winaswarmetyvelebebis mixedviT, <strong>somx</strong>eTis ganmaTavisuflebeli<br />

„romaelebis“ jari warmoSobiT „armenqis“ (e.i. somexTa)<br />

tomisa yofila. rogorc cnobilia, aRmosavleTis qristianebis,<br />

maT Soris, kilikiis <strong>somx</strong>uri samefos „mxsnelad“ miCneul<br />

jvarosnul laSqrobebSi germanelebi did rols asrulebdnen.<br />

etyoba, amis safuZvelze warmoqmnila <strong>somx</strong>uri Tqmuleba,<br />

rom germanelebi warmoiSvnen im samaskaciani <strong>somx</strong>uri razmis<br />

wevrebisagan, romelnic IV saukuneSi romis (bizantiis) imperator<br />

konstantines dausaxlebia „qvemo germaniaSi“.<br />

bunebrivia, sxvadasxva qveynebSi, ucxo qalaqebSi mcxovreb<br />

somexTa Soris Cndeboda legendebi, rom maTi winaprebi aq<br />

uZvelesi droidan mkvidrobdnen, rom esa Tu is qalaqi somexTa<br />

agebulia. amgvari Tqmulebebi xels uwyobda imas, rom JamTa<br />

siavis Sedegad Tavis samSobloSi gauxarel, ucxo qveynebSi<br />

gadaxvewil <strong>somx</strong>ur mosaxleobas gaadvileboda axali samkvidreblis<br />

meore samSoblod miCneva. aRniSnuli legendebidan<br />

aleqsandre abdalaZe mxolod ramdenimes asaxelebs. kerZod:<br />

favstos buzandis cnobiT, TiTqos, jer kidev IV saukuneSi<br />

<strong>somx</strong>eTis mefes pretenzia ganucxadebia berZenTa 10 qalaqze,<br />

maT Soris, kesariaze, isini adre Cveni iyoo. iqve naTqvamia,<br />

rom qalaqi urha somexTa winaprebs auSenebiaT. X<strong>II</strong> s-is<br />

somexi mematianis, maTeos urhaecis Tanaxmad, urha (igive edesa)<br />

augia Zv.w.aR. I s-is <strong>somx</strong>eTis saxelganTqmul mefes, tigran <strong>II</strong>s,<br />

didad wodebuls. urhas daarsebis Sesaxeb sxvadasxva<br />

Tqmuleba arsebobs. erTi maTganis mixedviT, es qalaqi, TiTqos,<br />

legendaruli nebroTis agebulic kia. sinamdvileSi urha<br />

auSenebiaT selevki I nikatoris brZanebiT Zv.w.aR. 302 wlisaTvis,<br />

e.i. tigran <strong>II</strong>-is dabadebamde daaxloebiT ori saukuniT<br />

adre. <strong>somx</strong>uri gadmocemis mixedviT, aseve qalaqi Tavrizi<br />

augia <strong>somx</strong>eTis gamaqristianebel mefe Trdats. namdvilad ki<br />

es qalaqi V<strong>II</strong>I s-is bolosaa aSenebuli. sxvaTa Soris, 1629<br />

wlis erTi <strong>somx</strong>uri xelnaweris anderZSi Tbilissac somex-<br />

Ta qalaqi ewodeba.<br />

istoriaSi aris cnobili, rom pirveli <strong>somx</strong>uri ojaxebi<br />

saqarTveloSi Camoyvanili iqna wminda daviT aRmaSeneblis<br />

TaosnobiT. daviT aRmaSenebelma qarTlSi <strong>somx</strong>uri ojaxebis


142 143<br />

100 komli gadmoasaxla _ maSin isini dasaxldnen gorSi,<br />

axalqalaqSi, axalgorsa da cxinvalSi _ TiTo sofelSi 20-<br />

25 komlis odenobiT. amas daviT mefis mxridan hqonda Taviseburi<br />

gamarTleba. mtrisagan dacemul da pirisagan miwisa<br />

aRgvil mezobel qveyanas mefem mezobluri xeli gauwoda da<br />

Seifara isini. udavoa, rom windaxedul mefes erCivna, Turqe-<br />

Tisa da sparseTis nacvlad, mezoblad <strong>somx</strong>ebi hyoloda.<br />

rogorc mematiane gvauwyebs, <strong>somx</strong>ebi mikedlebian daviT IV-s<br />

da mis samsaxurSi Sesulan» [22].<br />

«somexi istorikosis, maTeos urhaelis (X<strong>II</strong> s.) cnobiT,<br />

daviT aRmaSenebeli „iyo Semwynarebeli da moyvaruli somexi<br />

xalxisa» [23]. kacTmoyvruli Semwynarebloba rjulTSemwynareblobaSi<br />

ar unda agverios: kacTmoyvare wminda mefe, daviT<br />

aRmaSenebeli, mkacrad amxelda somexTa mwvaleblur sarwmunoebas,<br />

risi magaliTic ruis-urbnisis Zeglisweraa da razec<br />

VI TavSi gveqneba saubari.<br />

«rogorc v. nalbandiani aRniSnavs, Temur lengis Semosevebis<br />

dros moZme qarTveli xalxi, miuxedavad Tavisi mZime<br />

politikuri mdgomareobisa, Semweobis xels uwvdida ufro<br />

mZime pirobebSi myof somex xalxs, romelic moklebuli iyo<br />

saxelmwifoebriobas. am TvalsazrisiT sainteresoa im periodis<br />

cnobili istorikosis, Tovma mewofecis (1376-1446)<br />

gadmocema: rodesac qarTvelTa mefem, giorgim, Seityo Temurlengis<br />

jarebis axali Tavdasxmis Sesaxeb, qarTvel xalxTan<br />

erTad <strong>somx</strong>ebsac miuCina TavSesafari miudgomel cixeebSi da<br />

TviT iTava mosuli urdoebisaTvis winaaRmdegobis gaweva... am<br />

pirobebSi <strong>somx</strong>ebisTvis saimedo TavSesafars, bunebrivia, warmoadgenda<br />

saqarTvelo, sadac moZme qarTveli xalxis stumarTmoyvare<br />

kedlebSi, mis Wer-qveS SeiZleboda uzrunveli<br />

cxovreba epova kacs 2 . umjobesia am saSineli gaWirvebis Jams<br />

somexTa mdgomareobisa da saqarTveloSi gadmosaxlebis Sesaxeb<br />

Tovma mewofecs movusminoT: 1432 wels „sastiki SimSili<br />

daiwyo Cvens qveyanaSi, rogorc morwmuneTa, ise urwmunoTa<br />

Soris, ise, rom SeWames ZaRlebi da katebi, gvamebi, cxenebi,<br />

2 v. nalbandiani. Tbilisi Zvel <strong>somx</strong>ur mwerlobaSi. Targmani <strong>somx</strong>uridan,<br />

Tb., 1959, gv. 118, 122.<br />

virebi, jorebi da aqlemebi. aRaraferi rom ar darCaT, maSin<br />

TavianT vaJebsa da asulebs mimarTes. saqme iqamdec ki mivida,<br />

rom... farulad da aSkarad aTasi kaci SeWames... morwmuneni<br />

zamTris Jams araratis gavaridan aiyarnen da saqarTvelosken<br />

gaswies~ 3 » [23].<br />

«monRolTa batonobis periodSi <strong>somx</strong>eTis didi nawili<br />

(ZiriTadad aRmosavleTi <strong>somx</strong>eTi) jer isev saqarTvelos<br />

samefos SemadgenlobaSi Semodioda da am raionebidan somex<br />

ltolvilTa gadanacvlebas aRmosavleT Tu dasavleT saqarTvelos<br />

teritoriaze, faqtobrivad, Sidamigraciuli procesis<br />

saxe hqonda. amis gamo, samxreTisa Tu dasavleT <strong>somx</strong>eTis<br />

mosaxleobis erT mniSvnelovan nawils Cveni qveyana, aramarto<br />

saimedo TavSesafrad, aramed Tavisi saqmianobis samoRvaweo<br />

asparezadac miaCnda, miT ufro, rom <strong>somx</strong>uri kapitalis<br />

saqarTveloSi mizidviTa da misTvis privilegiebis miniWebiT<br />

monRolTa mmarTveli fena cdilobda aq Tavisi batonobis<br />

sayrdeni bazis Seqmnasa da gafarToebas. bevrma somexma didvaWarma<br />

da medrove-bedismaZiebelma swored monRolebis droindel<br />

saqarTveloSi hpova farTo asparezi saqmosnuri moRvaweobisaTvis.<br />

monRolTa mier saqarTveloSi Seqmnili politikuri<br />

atmosferos naSobni iyvnen Sadinis, enuq arqunis, sadunisa<br />

da sxvaTa odiozuri saxelebi.<br />

damorCilebul qveynebSi monRolTa politikis umTavresi<br />

Sinaarsi adgilobrivi centraluri xelisuflebis Sesusteba<br />

da mTliani qveynis daSla-danawileba iyo. amA mizans emsaxureboda<br />

rogorc saqarTvelos didebulTa feodaluri separatizmisaTvis<br />

mxardaWera, ise ucxo eTnikuri elementis dawinaureba<br />

saqarTvelos politikur asparezze. ganviTarebuli<br />

negatiuri procesis Sedegad qarTuli samefos calkeuli nawilebi<br />

TandaTanobiT gamodiodnen centraluri xelisuflebis<br />

kontrolidan da monRol ufliswul-dedoflebisa da sxva<br />

didebulebis mfarvelobaSi gadadiodnen (xasinjus wesis Tanaxmad).<br />

sul male aRmosavleTi <strong>somx</strong>eTi, faqtobrivad, yaenis pirveli<br />

veziris samflobelod iqca, riTac, SeiZleba iTqvas, saqarTvelos-<br />

3 Tovma mewofeci. istoria Temur-lengisa da misi STamomavlobisa. Tb., 1987. gv 62.


144 145<br />

agan <strong>somx</strong>eTis Camocilebis tendencias ukve am xanaSive Caeyara<br />

safuZveli. XV s. damdegisaTvis Turqmanebma saqarTvelos<br />

sabolood moglijes <strong>somx</strong>eTi da iq pirSeuqcevlad aRmosavluri<br />

barbarosul-feodaluri urTierTobani gaabatones. momTabaruli<br />

cxovrebis wesisaTvis damaxasiaTebeli uflebrivi<br />

normebis danergvam da <strong>somx</strong>uri feodaluri gvarebis sistematurma<br />

devnam da ganadgurebam qveyana erovnuli katastrofis winaSe<br />

daayena. daiqca da gaveranda qarTuli saxelmwifoebriobis<br />

pirobebSi ayvavebuli <strong>somx</strong>uri qalaqebi. wyaroebis mowmobiT,<br />

XIV s. bolosaTvis mdidari tradiciebis qalaqi anisi uRim-<br />

Ramo sofels damsgavseboda, xolo dvini saerTod gamqraliyo.<br />

upatronod darCenili SeWirvebuli xalxi aiyara da didi<br />

masebiT gadaixvewa mezobel Tu Soreul qveynebSi. gansakuTrebiT<br />

farTo xasiaTi am procesma XV s. miiRo _ raRac saukune,<br />

saukunenaxevarSi TiTqmis mTeli msoflio mcire <strong>somx</strong>uri koloniebiT<br />

moifina. araratis velisa da araqsis mimdgomi raionebi<br />

daicala adgilobrivi mosaxleobisagan da misi adgili<br />

ucxo eTnikurma masebma daikaves.<br />

mkveTrad icvleba politikuri viTareba amierkavkasiaSi<br />

Temur-lengis rvagzisi Semosevis Semdeg. <strong>somx</strong>eTi mTlianad<br />

mowyda saqarTvelos. ufro metic, TviT iseTi uSinaganesi<br />

olqi, rogoric lore iyo, ZiriTadad, mtris xelSi aRmoCnda.<br />

erTob niSandoblivia somexi gadamweris cnoba ufliscixis<br />

midamoebSi sumbatisa da beSqenis mTavrobis Sesaxeb. sivnieTidan<br />

maTi gamodevnis Semdegac, aSkaraa, isini saqarTvelos<br />

mTavrebad iTvlebodnen iseve, rogorc <strong>somx</strong>eTi saqarTvelos<br />

nawilad ganixileboda. mxolod aseTi Segnebisa da iuridiuli<br />

gaazrebis pirobebSi SeiZleboda devnili sivnieTis mTavrebis<br />

feodaluri uflebebi amjerad ufliscixis midamoebze<br />

gaevrcelebinaT. G<br />

aleqsandre I-ma 1431 w. lore daibruna, rasac sivnieTis<br />

SemoerTebac mohyva, T. mewofecis cnobiT, 6 aTasi komli <strong>somx</strong>uri<br />

mosaxleobiT. 1435-1436 ww. Sahrohma daarbia sivnieTi.<br />

ase rom, 1435-1438 ww. sivnieTidan saqarTveloSi 6000 komli<br />

<strong>somx</strong>uri mosaxleoba unda Semosuliyo, rac TavisTavadac<br />

sakmaod didi cifria.G<br />

magram am faqtis gadaWarbebiT Sefasebac, vfiqrob, ar unda<br />

iyos gamarTlebuli, ramdenadac maTi gaCena yovelTvis ar iyo<br />

ganpirobebuli maincdamainc vrceli da kompaqturi mosaxleobis<br />

sulieri moTxovnilebebiT. arc Tu iSviaTad, <strong>somx</strong>ur<br />

eklesia-salocavebsa da xaCqarebs sulis mosaxseneblad calkeuli<br />

mdidari vaWrebi an SeZlebul enTuziastTa mcire jgufebi<br />

agebdnen, rac arafriT ar iyo dakavSirebuli romeliRac<br />

Temis saWiroebasTan. G<br />

roca saistorio wyaroebSi ara gvaqvs konkretuli mi-<br />

TiTebebi qarTlsa da kaxeTSi <strong>somx</strong>uri Temebis arsebobis<br />

Sesaxeb (laparakia XIV-XV ss-ze) da ar aris miniSnebebi<br />

Temebad somexTa gadmosaxlebaze, yovel SemTxvevaSi, motanil<br />

lapidarul ZeglebSi, naadrevia msjeloba maT realobaze.<br />

mogvianebiT ki, roca XIX s. marTlac Seiqmna saqarTveloSi<br />

aqa-iq kompaqturi <strong>somx</strong>uri dasaxlebebi, es movlena maSinve<br />

aisaxa werilobiT wyaroebSi da lapidarul warwerebSic.<br />

movitanT TviT muradianisave (zemoT ukve xsenebuli somexi<br />

mecnieri-a.u.) gamoqveynebuli warwerebidan ramdenimes: niCbis-<br />

Si-„1867 w. eklesia avageT Cvena <strong>somx</strong>isa sazogadoebama Cveni<br />

sakuTari SromiTa~. muxranSi — „1843 w. SemweobiTa da<br />

RvawliTa somexTa guarTa, romelnic imyofebian sofelsa Sina<br />

muxrans, dadga eklesia es <strong>somx</strong>isa~. Aanda „1839 w. aRvaSeneT<br />

eklesia ese (wminda) giorgisa Cven zertSi mcxovrebelT<br />

erTobiT qarTvelTa da somexTa sasaflaod Cvenis muSakobi-<br />

Ta~ (am warweraze Cven kidev gveqneba msjeloba).<br />

XIV-XV ss-Si somexi ltolvilebi Tuki marTlac mTeli<br />

soflebiT moemarTebodnen da esaxlebodnen saqarTveloSi,<br />

rogorc amas p. muradiani amtkicebs, ar SeiZleboda am movlenis<br />

kvali ara Tu wyaroebSi, aramed toponimikaSi mainc ar<br />

asaxuliyo. samecniero literaturaSi kargadaa cnobili, rom<br />

gadasaxlebul mosaxleobas axal sacxovrisSi xSirad Tan<br />

mihqonda Tavisi adrindeli sacxovrisis saxelwodeba, gansakuTrebiT<br />

maSin, roca is Temebad esaxleboda. aqedan gamomdinare,<br />

mecnierebi (umeteswilad eTnografebi) paraleluri,<br />

sexnia toponimebis daZebniT axerxeben msgavsi migraciuli<br />

procesebis suraTis aRdgenas.


146 147<br />

iq, sadac did koleqtivebad moxda somexTa gadasaxleba,<br />

es movlena kidec saTanadod aisaxa toponimikaSi. magaliTad,<br />

<strong>somx</strong>eTis julfidan iranSi gadasaxlebulebma Tavis axal<br />

dasaxlebas „nor julfa~ e.i. axali julfa uwodes, ruseTis<br />

<strong>somx</strong>urma koloniam „axali naxWevani~ da sxva» [26].<br />

«Suasaukuneebis TiTqmis yvela mwerlisa da istorikosis<br />

gamokvlevis Sedegad, arc erTi maTgani ar adasturebs<br />

<strong>somx</strong>ebis SeTxzul cnobas, gadmocemuls b-n saruxanis mier<br />

gaz. „mSakis“ furclebze, TiTqos „Zveli droidganve saqarTvelos<br />

qalaqebis da sakuTriv tfilisis qalaqis erTa-mcxovrebTa<br />

meti nawili <strong>somx</strong>ebi yofiliyvnen“. xolo mefe aleqsandre<br />

pirveli Tavis erT gujarSi ixseniebs aT koml <strong>somx</strong>ebs,<br />

TrialeTis mxares. es imnairi <strong>somx</strong>ebia, romlebsac vaxuSti<br />

borCalos aRweraSi ase asaxelebs: „am adgilTa Sina mosaxleni<br />

arian sarwmunoebiT somexni da mciredad qarTlis sarwmunoebisa,<br />

aramed qceva-zniT qarTuliTa“ (vaxuStis ReoRrafia,<br />

aRwera saqarTveloisa, gv. 145; aseve ix. „iveria“ 1901<br />

w. # 119, 1902 w. ## 149, 154, 170 dqa 175). „eseni ueWvelad<br />

qarTvelni arian, vinaidan <strong>somx</strong>ebi, ZiriTadad, arsad znes<br />

ar icvlian. sxvaTa Soris, mogzauri gambac hmowmobs, rom<br />

saqarTveloSi <strong>somx</strong>ebi arasfriT emsgavsebian qarTvelebs da<br />

maTSi irCevian TavianTi zne-CveulebiTo“ (Voyage de Gamba, t.<br />

2, p. 188. Paris, 1826. aseve ix. „Mission scientifique en Perse” par J. de<br />

Morgan, vol. 1, p. 58. Paris, 1894). am da mraval sxva sabuTze<br />

dayrdnobiT SegviZlia calsaxad vTqvaT, rom qarTvelTa tomisad<br />

Seiracxeba yoveli, romlebsac <strong>somx</strong>ebisa marto sarwmunoeba<br />

aqvT da ara zne-Cveuleba (ix. mag. b. kldia, „iveria“<br />

1902 w.; prof. a. xaxanaSvili, rus. gazeTi „kavkazi“; b. lasi,<br />

„iveria“, 17 ianvari, 1904 w. da a.S.).<br />

Cven, ra Tqma unda, ar uarvyofT, rom <strong>somx</strong>ebi saqarTveloSi<br />

iyvnen uZvelesi droidan – es mezobeli qveynebisTvis damaxasiaTebelia.<br />

aseve, didi xnis ganmavlobaSi, vidre zRvaze da<br />

okianiT mgzavroba ganviTardeboda, Tbilisi iyo xidi da<br />

sawyobi evropasa da azias Soris. amitom, ra Tqma unda, sxva<br />

tomebs Soris <strong>somx</strong>ebs ukanaskneli kia ara, pirveli adgili<br />

unda sWerodaT iq myofTa Soris da arc is aris gamoricx-<br />

uli, rom im xanad saqarTveloSi myof somex vaWrebs Tavian-<br />

Ti eklesiac hqonodaT TbilisSi. magram yovelive es ar iyo<br />

im raodenobiT da im masStabis, rogorsac somexi mwerlebi<br />

weren da iCemeben. Zvel dros maTi gavlenac ar iyo didi<br />

sazogadoebaze, maT is adgili da mniSvneloba hqoniaT, rogoric<br />

Seefereboda ara mkvidr kacsa da mosaxleobas.<br />

aseve aRvniSnoT, rom <strong>somx</strong>ebma vaWrobis niWi gamoavlines<br />

metad me-17 saukunidan, rodesac Sah-abasma <strong>somx</strong>ebi sparseTSi<br />

gadaasaxla da misca maT auracxeli simdidre, raTa evropasa<br />

da sxva adgilebSi evaWraT. amasve amtkiceben evropeli mwerlebi.<br />

turnefordi, sxvaTa Soris, mogviTxrobs: „erTi sityviT,<br />

Sah-abasma <strong>somx</strong>is glexebi vaWrebad gaxada; es vaWrebi<br />

aReb-micemis saqmeSi ganTqmulni Seiqmnen mTels qveyanazedo“<br />

(Turnefort, Relation d’un voyage, tom. 2, p. 158).<br />

unda gaviTvaliswinoT erTi garemoebac: Znelad Tu moiZebneba<br />

meore iseTi qveyana, romelsac amdeni gauTavebeli omi da<br />

brZola hqonodes Tavisi sarwmunoebisa da uflebebis dacvisaTvis,<br />

rogorc saqarTvelos. aseT qveyanaSi mxolod mas<br />

SeeZlo cxovreba, visac Zireulad uyvarda Tavisi qveyana, sarwmunoeba,<br />

adaT-wesebi da Cveulebani, yovelive is, risTvisac<br />

mas eomebodnen, xocavdnen da aviwrovebdnen. <strong>somx</strong>ebsac mravali<br />

mteri hyavdaT, magram maTgan Tavis dasaRwevad saqarTveloSi<br />

gaqcevas azri ara hqonda, vinaidan <strong>somx</strong>eTis momaoxrebeli<br />

ueWvelad saqarTvelosac esxmoda Tavs. es ar gamoricxavs<br />

droebiT Semoxizvnebs, ufro Zlieri qveynisaTvis droebiT<br />

Tavis Sefarebas. somexi istorikosebi mogviTxroben, magali-<br />

Tad, rom sumbati, <strong>somx</strong>ebis mTavari kuropalati, ramodenime<br />

<strong>somx</strong>is TavadiTa da jariT, 704 w. Sexizvnia foTs, sadac eqvs<br />

weliwads darCenila. amis Semdeg, Sexiznul <strong>somx</strong>ebs erTian<br />

qalaqi da eklesiebi gauqurdiaT da isev dabrunebulan TavianT<br />

qveynebSi (ix. varTanis istoria, gv. 59; aseve axolikis<br />

istoria, wigni <strong>II</strong>, Tavi 4). aseve <strong>somx</strong>is erTi patriarqi, ioane<br />

VI, Sexizvnia saqarTvelos mefes 920 wels (S. Martin, t. 1, p.<br />

361).<br />

sagangebod unda aRiniSnos is movlena, rom VI saukuneSi,<br />

rodesac <strong>somx</strong>eTis eklesia mwvaleblobaSi STavarda da gae


148 149<br />

yara saqarTvelos eklesias, didi uTanxmoeba Camovarda maT<br />

Soris; mas aqeT daiwyo erTmaneTis SeCveneba. magaliTad, rodesac<br />

daviT aRmaSenebelma kreba moawvevina <strong>somx</strong>ebis Sesagoneblad<br />

da WeSmaritebaze mosaqcevad, <strong>somx</strong>ebi ase arian moxseniebulni:<br />

„xolo Seikriba odesme winaSe mefisa naTesavi gul-arZnili,<br />

yovlad borotTa somexTa episkoposebisao“ (qarTlis cxovreba,<br />

nawili I, gv. 258). sarwmunoebriv sakiTxebze davisas<br />

daviT mefem sircxvileul-yo somexi episkoposebi, romlebmac<br />

Tavi damarcxebulad aRiares, magram WeSmaritebas mainc ar<br />

daubrundnen.<br />

qarTvelTa Seurigeblobas <strong>somx</strong>is sarwmunoebisadmi<br />

gviCvenebs erTi magaliTi: zaqaria mxargrZelma moindoma qarTul<br />

wirvaze wminda ziarebis miReba, magram qarTlis kaTalikosma,<br />

miuxedavad didi saero damsaxurebisa, saSinlad uZraxa zaqarias<br />

da wina rigebidan gaaZeva. am SemTxvevis gamo zaqariam mouwoda<br />

<strong>somx</strong>is episkoposebs qarTvelebTan sarwmunoebrivi Serigebisaken,<br />

magram orma krebam ver SeZlo Serigeba da ganxeTqileba<br />

kidev ufro gaRrmavda. misioner galano klementes<br />

gaegona aseTi andaza: „ukeTu vinme Cvengans fexSi ekali Seesos<br />

da gavla mouxdes <strong>somx</strong>is eklesiis win, unda moiTminos<br />

da ar daidrikos mis gamosaRebad, raTa miT aravis egonos,<br />

rom igi Tayvans scems <strong>somx</strong>ebis eklesias, romelic gasakicxia<br />

yvela qristianisagan“ (Clemens Galanus, Conci. Eccl. Arm. cum<br />

Romana, tom. 3, c, 12, p. 120. Romae, 1661). Sardeni aRniSnavs:<br />

„<strong>somx</strong>ebs da qarTvelebs erTmaneTi Zriel sZulsT; erTmanerTSi<br />

aras dros SeuRldebian. kerZod, qarTvelebs gansakuTrebuli<br />

zizRi aqvsT <strong>somx</strong>ebisa da maT ise racxaven, rogorc<br />

Cven evropaSi uriebs“, „am soflebSi (sparseTSi, Tavrizis<br />

axlos – a.u.) mometebulad cxovroben qristianebi, qarTvelebi<br />

da <strong>somx</strong>ebi, magram ara erTmaneTTan SereviT: am or toms iseTi<br />

mtroba da simZulvare aqvs erTmaneTisa, rom ar SeuZliaT<br />

erTad dadgnen da erTsa da imave sofelSi icxovrono“ (Voyage<br />

de Chardin, tom. 1, p. 123; p. 149).<br />

es garemoeba ver iqneboda <strong>somx</strong>ebis gadmosaxlebis xelSemwyobi<br />

da, Tu mogvianebiT mainc moxda aseTi gadmosaxleba,<br />

es ganpirobebuli iyo ufro didi ubedurebiTa da ufro<br />

didi gansacdeliT, rac somex xalxs daatyda, gansakuTrebiT<br />

TurqeTSi. aqve unda aRiniSnos, rom am gadmosaxlebis Semdeg<br />

qarTul regionebSi dasaxlebuli <strong>somx</strong>ebi ewevian ga<strong>somx</strong>ebis<br />

agresiul politikas, romelic Seexeba ara marto monofizit<br />

(ga<strong>somx</strong>ebul) qarTvelebs, aramed gafrangebulebsac, romelTac<br />

akargvineben enas, zne-Cveulebebsa da adaT_wesebs. amis<br />

Sesaxeb ufro dawvrilebiT Semdeg TavSi visaubrebT. aseve<br />

„ga<strong>somx</strong>eba“ mimarTuli iyo qarTuli memkvidreobisadmi, kulturis<br />

Zeglebisadmi da qmnilebebisadmi, gansakuTrebiT – qarTuli<br />

taZrebisadmi, razec wina TavSi gvqonda saubari.<br />

sxvadasxva qveynis istoria imas mogviTxrobs, rom winad<br />

da Sua saukuneebSic dawiokebuli da otebuli <strong>somx</strong>ebisaTvis<br />

Sesaxizni da uSiSari adgili saqarTvelo ar iyo, aramed –<br />

umetesad romis sabrZanebeli. rodesac meoTxe saukuneSi sapor<br />

(Sabur-a.u.) meorem erTian moaoxra <strong>somx</strong>eTi da daatyveva<br />

arSak mefe, maSin, ambobs sen-marteni, yovelma dinastiam, SiSiT<br />

Tavzardacemulma, miutova sparselebs Tavisi colSvili, qoneba<br />

da gaeSura romis sabrZanebelSi Tavis Sesafarado (S. Martin,<br />

Journal Asiatique, an. 1830, tom, 1, p. 206, Paris). VI saukuneSi,<br />

rodesac xosro pirvelma sarwmunoebis gamo dauwyo devna<br />

<strong>somx</strong>ebs, isini keisar iustiniane meores Seexiznen da Semweoba<br />

da mfarveloba sTxoves (Evagrius, Ecclesiae). sirieli barhebreusi<br />

Tavis qronikebSi mogviTxrobs <strong>somx</strong>ebis or gzis<br />

gadasaxlebas romis sabrZanebelSi. pirveli momxdara 961-<br />

964 wlebSi, arabebisagan otebulni, meored 993 wels, rodesac<br />

romaelebs daupyriaT manZagerda (manaskerti-a.u.) da arxiski.<br />

am dros iyo, rom <strong>somx</strong>ebma datoves TavianTi qveyana,<br />

daiwyes gadasaxleba da gaavses kabadokia, kilikia da siria<br />

(Bar-Hebraus, Siriacum Chronikon, p. 200, 213. Roma, 1789). aman<br />

xeli Seuwyo <strong>somx</strong>ebis Sedgom gadasaxlebas. keisrebma didi<br />

sa<strong>somx</strong>eTis mTavrebi miizides, CamoarTves mamulebi da mis<br />

nacvlad misces sxva da sxva qalaqebi TavianT sabrZanebelSi.<br />

magaliTad, 1042 wels konstantine monomaqosma miizida mefe<br />

xakigi, CamoarTva ani da mis nacvlad misca kesariaSi ori<br />

qalaqi – galanbeladi da biZu. misma naTesavma, yarsis mTavarma,<br />

1064 wels konstantine dukas dauTmo yarsi da mis nacv


150 151<br />

lad miiRo Zamentavas qalaqi kapadokiaSi. amasve ambobs mek__b.<br />

dadiani: <strong>somx</strong>ebma X, XI saukuneebSi daiwyes gadasaxleba berZnis<br />

sabrZanebelSi, raTa iq TavSesafari adgili eSovaTo. aseve<br />

umatebs, rom 1169 w., anis aRebis dros, 7000 meti somexi<br />

TavianTi mTavrebiT Seixiznen konstantinepolSio (Mek.-B.<br />

Dadian, Siciete Armenienne contemporaine, p. 1, 10. Paris, 1867).<br />

erTma <strong>somx</strong>ebis mier camde amaRlebulma <strong>somx</strong>is mweralma,<br />

Sahnazarianma, parizSi 1856 w. frangulad gamosca sa<strong>somx</strong>eTis<br />

Semoklebuli istoria. am istoriaSi dawvrilebiT aRniSnavs<br />

TiTqmis yvela drois gadasaxlebas <strong>somx</strong>ebisas sxva da sxva<br />

qveynebSi, magram srulebiT arafers ambobs saqarTveloSi<br />

<strong>somx</strong>ebis gadmosaxlebaze. igi miuTiTebs Semdeg gadasaxlebebze:<br />

450 wlidan 550 wlamde gadasaxldnen mizandaransa, xorosansa,<br />

neizhapursa da kuzhistanSi (kuxistanSi-a.u.); arabebma<br />

marto dvinidan gaiyvanes 35000 somexi! berZeni keisrebis<br />

ZaldatanebiT <strong>somx</strong>ebma datoves sa<strong>somx</strong>eTi da gadasaxldnen<br />

berZnebis samflobeloebSi. mravali somexi, 452 wels,<br />

iZulebuli gaxda, mieRo berZnuli tipikoni. maT „hai-urumebi“<br />

(Hai-Horim) daerqvaT. bizantiis samefo bevrs ecada da<br />

gadaasaxla isini konstantinopolSi, makedoniaSi, epirSi, bulgareTSi<br />

da mTels awindel osmaleTSi. mavra (mavrikios-a.u.)<br />

keisarma 582 wels gaavso Traqia <strong>somx</strong>ebiT da maTgan Seadgina<br />

Tavisi saukeTeso razmebi. konstantine kopronimos mexuTem,<br />

V<strong>II</strong>I saukuneSi aiRo arzrumi da iqidan gadaasaxla<br />

<strong>somx</strong>ebi Tavis sabrZaneblis sxvadasxva adgilebSi. Sapus amuneli<br />

gaeqca arabebs da gadasaxlda saberZneTSi, waiyola 12000<br />

somexi TavianTi col-SviliT. rubenianebis dinastiis dacemis<br />

Semdeg, 30000 komli <strong>somx</strong>ebisa gadasaxlda kviprosze,<br />

rodosze da kandiis kunZulebze. <strong>somx</strong>ebi saberZneTSi saxldebodnen<br />

vidre iustine meoris mefobamde. emirbuRam 850<br />

w. mTlianad moaoxra <strong>somx</strong>eTi, romelic TiTqmis mTlianad<br />

aiyara da gadasaxlda egvipteSi, arabeTSi, palestinaSi, sitriaSi,<br />

babilonsa da sxv. adgilebSi. marto egvipteSi 30000<br />

sulze meti gadasaxlda. <strong>somx</strong>ebi saxldebodnen Tu maT asaxlebdnen<br />

poloneTSi, safrangeTSi, romSi, ruseTSi, yirimSi da<br />

a.S. marto kafiaSi, anu TeodosiaSi 100 000 somexi iyo. es<br />

gadasaxlebebi saukuneebi grZeldeboda da, Tu kidev darCnen<br />

<strong>somx</strong>ebi did sa<strong>somx</strong>eTSi, maT iq yofnas bolo mouRo Temurlengis<br />

Semosevam. Temurlengma, vinc mis xmals gadaurCa,<br />

gadaasaxla skitaSi. sxva didi jgufi, 200 000 suli, gadasaxlda<br />

poloneTSi. <strong>somx</strong>ebis poloneTSi dasaxlebas 1604<br />

wels gvamcnobs iezuiti iakob vilote.<br />

aseTive didi ubedureba daatydaT Tavs mcire <strong>somx</strong>eTis<br />

<strong>somx</strong>ebsac, rodesac 1375 wels egviptelebma aiRes kilikia<br />

da daatyveves <strong>somx</strong>ebis ukanaskneli mefe leon VI, luziniani.<br />

erTi <strong>somx</strong>is mier frangulad dawerili istoria mogviTxrobs:<br />

„mefobis dacemis Semdgom ganyrili <strong>somx</strong>ebis dasasjelad<br />

RmerTma maTi umecarTa xrova gahfanta sxvadasxva ucxo qveynebSi:<br />

poloneTsa, maldavias, vlaxeTsa, ungreTsa, yirimsa, ruseTsa,<br />

sparseTsa da saberZneTSi, sadac iZulebulni gaxdnen, SeeTvisebinaT<br />

zne-Cveuleba, ena da kanonebi am ucxo tomTa, romelnic<br />

maT gansakuTrebiT sZuldaTo“ (Rome et’Armenie depuis le commencemenr<br />

du IV-e siecle jusque en 1830, par X... p.62).<br />

yovelive zemoTqmulSi CvenTvis sagulisxmo is aris, rom,<br />

IV saukunidan vidre XVI saukunemde, <strong>somx</strong>ebis gadasaxlebas<br />

sxvadasxva qveynebSi dawvrilebiT aRgviweren istoriebi da<br />

erT sityvasac ar amboben, <strong>somx</strong>ebi rodesme saqarTveloSi gadmosaxlebuliyvnen.<br />

es bunebrivic iyo, vinaidan <strong>somx</strong>ebis gadasaxleba,<br />

erTi mxriv, xdeboda <strong>somx</strong>ebis dampyrobelTa mier, ZiriTadad,<br />

TavianT sabrZaneblebSi; meore mxriv, Tavad <strong>somx</strong>ebi<br />

garbodnen SedarebiT uSiSar adgilebSi, xolo saqarTvelo<br />

aseTs ar warmoadgenda, vinaidan <strong>somx</strong>eTis mooxrebis Semdeg<br />

imave dampyroblis mier, rogorc wesi, xdeboda saqarTvelos<br />

mooxrebac da piriqiT. <strong>somx</strong>ebis gadmosaxleba saqarTveloSi<br />

mogvianebiT daiwyo, rodesac igi gaxda am regionSi imdroindeli<br />

Zlieri qveynebis politikis nawili» [4].<br />

am politikis ZiriTadi mizani iyo urCi da mebrZoli<br />

saqarTvelos damorCileba, misi xerxemlis – marTlmadideblobis<br />

Sesusteba, aseve, erovnuli TviTSegnebis – marTlmadideblobasTan<br />

SenivTebuli kulturis, adaT-wesebisa da zne-<br />

Cveulebebis daqveiTeba da mospoba. <strong>somx</strong>ebs am TvalsazrisiT<br />

evalebodaT adgilobrivi mosaxleobis ga<strong>somx</strong>eba, rac mTavar


152 153<br />

ia, monofizitur sarwmunoebaze iZulebiT Tu sxvadasxva prozelituri<br />

saSualebiT gadayvana, aseve gafrangebuli qarTvelebis<br />

ga<strong>somx</strong>eba. es procesi XV<strong>II</strong> saukunidan xorcieldeboda.<br />

«sparseTi da TurqeTi, XVI-XV<strong>II</strong>I ss. Seqmnili gansakuTrebuli<br />

politikuri viTarebidan gamomdinare, ebrZodnen ara<br />

yvela qristianul konfesias, aramed mxolod marTlmadideblobas<br />

saqarTveloSi. sparseTsa da osmaleTs saqarTvelo<br />

erTmaneTs Soris hqondaT gayofili, dasavleTi da samxreTi<br />

saqarTvelo – osmaleTs, xolo aRmosavleTi – iranis gavlenis<br />

sferos warmoadgenda.<br />

XV<strong>II</strong> s. dasawyisSi mkveTrad Seicvala saerTaSoriso vi-<br />

Tareba – CrdiloeTSi swrafad viTardeboda da farTovdeboda<br />

marTlmadidebluri ruseTi, romelic samxreTisaken<br />

moiwevda da kavkasionis qeds uaxlovdeboda. ruseTma sparseTsa<br />

da osmaleTs waarTva maTi gavlenis sferoebi: yirimi,<br />

Crdilo Savi zRvispireTi, Crdilo kavkasia, dunaispireTi,<br />

moadga kaspiis zRvispireTs. igi apirebda konstantinepolis<br />

aRebas, bosforis srutis gakontrolebasa da xmelTaSua<br />

zRvaze gasvlas, aseve, iranis gavliT indoeTis okeaneze gasvlas.<br />

aqedan gamomdinare, gansakuTrebul mniSvnelobas iZenda<br />

kavkasia, kerZod ki _ saqarTvelo, romelic iranisa da Turqe-<br />

Tis mier erTmorwmune ruseTis potenciur mokavSired iTvleboda,<br />

romlis daxmarebiTac ruseTi SeZlebda kavkasiis<br />

aRebas. es prognozi momavalSi gamarTlda. amitom sparseTosmaleTis<br />

mTeli politika kavkasiaSi iqiTken warimarTa,<br />

rom rogorme xeli SeeSalaT saqarTvelosa da ruseTs Soris<br />

mokavSireobisTvis da aqedan gamomdinare – moespoT<br />

saqarTveloSi marTlmadidebloba.<br />

am miznis misaRwevad sparseT-osmaleTi fiqrobda <strong>somx</strong>ebis<br />

gamoyenebasac, vinaidan qristianobis saxeliT SesaZlebeli iqneboda<br />

mravali marTlmadideblis cduneba, marTlmadideblobidan<br />

<strong>somx</strong>is rjulze gadayvana da Semdeg ga<strong>somx</strong>eba» [6].<br />

«sagulisxmo wyaroebis zedmiwevniT Seswavlis safuZvelze<br />

SegviZlia davaskvnaT, rom <strong>somx</strong>ebs gadmosaxleba da<br />

saqarTveloSi damkvidreba dauwyiaT XV<strong>II</strong> saukunis damdegs<br />

(SeiZleba, XVI saukunis bolosac, magram ara ufro adre).<br />

misioneri klemente galano, romelic saqarTveloSi 1632 w.<br />

Camovida, ambobs, rom „awindel droebSi maT (qarTvelebs-a.u.)<br />

Soris bevri somexi cxovrobso“ (Clemens Galanus, Conci. Eccl.<br />

Arm. cum Romana, tom. 1, p. 120. Romoe, 1650), „awindel droeb-<br />

Sio“ da ara ZvelTagano. kapucinebis arqivSi aris 1675 wels<br />

dawerili cnobac: „garna ukanasknel xanebSi sparselebma gaadides<br />

tfilisi, umTavresi qalaqi, da aRavses igi erTian<br />

<strong>somx</strong>ebiTa, ris gamo vaWrobam iwyo warmatebao“.<br />

<strong>somx</strong>ebis gadmosaxleba moxda Sah-abas pirvelis mier<br />

saqarTvelos mooxrebisa da qarTvelTa sparseTSi gadasaxlebis<br />

Semdeg. „Sah-abasma 50000 meti ojaxoba waiyvana da<br />

daasaxla Sirvansa, mazanderansa da sa<strong>somx</strong>eTSi; xolo maT<br />

adgils gadmoasaxla sparselebi da <strong>somx</strong>ebi“ (Histoire de Kemiski,<br />

p. 24, Paris, 1687). Sardeni asaxelebs wartyvevnil qarTvel-<br />

Ta 80000 komls. nadir Sahis mefobis dros (1687-1747 w.)<br />

otebuli <strong>somx</strong>ebis didi nawili Camosaxlebula saqarTvelo-<br />

Si» [4].<br />

3. 3. „mefe „mefe erekles erekles droSia...”<br />

droSia...”<br />

rodesac <strong>somx</strong>ebis pretenziebs ismen, romlebmac, lamisaa,<br />

mtkvris mTeli marjvena sanapiro <strong>somx</strong>eTad gamoacxadon,<br />

gakvirvebas iwvevs _ rogor iviwyeben somexi moRvaweebi im<br />

faqts, rom, sul mcire, bolo aTaswleulis manZilze <strong>somx</strong>eTi<br />

an saqarTvelos SemadgenlobaSi Sedioda, an misi moxarke iyo<br />

da mis gavlenis sferos ganekuTvneboda; magram, miuxedavad<br />

amisa, Cven, qarTvelebs, <strong>somx</strong>eTisaTvis araferi mogviTxovia da<br />

araferi gviTqvams, <strong>somx</strong>eTi istoriul saqarTvelod ar gamogvicxadebia.<br />

Tavi rom davaneboT daviT aRmaSeneblisa da<br />

Tamar mefis epoqas, sul raRac ornaxevari saukunis win,<br />

Teimuraz <strong>II</strong>-is mefobis Sedegad da erekle <strong>II</strong>-s mefobis dros,<br />

<strong>somx</strong>eTi saqarTvelos moxarke iyo da, faqtobrivad, saqarTvelos<br />

SemadgenlobaSi Sesasvlelad iyo gamzadebuli.<br />

«1747 w. nadir Sahma irans autaneli gadasaxadebi Seawera,<br />

ramac mTel qveyanaSi manamade arnaxuli ukmayofileba gamoiwvia.<br />

pirveli qarTl-kaxeTi ajanyda. mas mxari auba erevanma,


154 155<br />

ganja-yarabaRma, azerbaijanma. ajanyeba SigniT iransac moedo.<br />

male nadir Sahi SeTqmulebma mokles, iranSi saSineli anarqia<br />

gamefda, taxtis pretendentebma erTmaneTs daries xeli. amasobaSi<br />

ki erekle meorem aRmosavleTi saqarTvelo yizilbaSebisagan<br />

gawminda. aRarc „osmaloba“ iyo da aRarc „yizilbaSoba“,<br />

„qarTveloba Seiqna“. es iyo udidesi saamierkavkasio<br />

mniSvnelobis movlena. am xalxebis ganmaTavisuflebel<br />

moZraobas mkvidri safuZveli eqmneboda. savsebiT marTalia<br />

akad. c. aRaiani, roca wers: „qarTvelobis aRdgenam sayovelTao<br />

zeimi gamoiwvia da ganmaTavisuflebeli brZolis axali aRmavlobis<br />

safuZveli Seiqna... saqarTvelos gaZliereba saukunovani<br />

ucxo uRlisagan mTeli amierkavkasiis ganTavisuflebis<br />

imeds saxavda“. amieridan somexTa mTeli gulisyuri mipyrobili<br />

iyo Teimuraz_ereklesaken da maT daxmarebaze agebdnen<br />

<strong>somx</strong>eTis ganTavisuflebis gegmebs. qarTvelTa gamarjveba<br />

<strong>somx</strong>ebsac ukeTesi momavlis imeds unergavda» [11].<br />

«erekle mefem 1780 w. erevnidan <strong>somx</strong>ebi gadmoasaxla<br />

TbilisSi da sxva adgilebSi. amas mogviTxrobs erTi <strong>somx</strong>is<br />

mRvdeli ohanes uoskherdjani, romlis naTqvamic klaportma<br />

parizSi 1818 w. dabeWda. es wyaro aseve gviCvenebs, rom 1804<br />

wels, rodesac yarsSi ciciSvilma erTian daamarcxa sparselebi,<br />

maSin yofilma <strong>somx</strong>is arqiepiskoposma saqarTveloSi wamoiyvana<br />

yvela iqauri somexi Tbilisis axlos, tafa-taRlSi, zogic<br />

Tbiliss moiyvana da daayena avlabarSi, sadac auSena erTi<br />

eklesia (Klaporth, Memories relatifs a l’Asie, tom. 1, p. 226. Paris,<br />

1926-28). am <strong>somx</strong>ebs 1820 wels daemata didi jgufi, romlebmac<br />

gaaSenes qarvasla (Gamba, Voyage dans la Russie, tom. 2,<br />

p.160)» [4].<br />

«erekle qveynis fexze dayenebas <strong>somx</strong>uri kapitalis meSveobiT<br />

apirebda. garkveulwilad es moaxerxa kidec (alaverdis<br />

vercxlis sabadoebi da Tbilisis mrewveloba), amitomac<br />

<strong>somx</strong>ebTan erTxans garkveul daTmobazec ki midioda, radgan<br />

igi aRmaSeneblis droindeli saxelmwifos Seqmnas apirebda<br />

(<strong>somx</strong>uri miwebi Zlieri saxelmwifos farglebSi) da etyoba,<br />

ara icoda ra ruseT-eCmiaZinis kavSiris Sesaxeb (rac 1769 w.<br />

oficialurad gaformda).<br />

mogvianebiT ereklec mixvda rusTa da somexTa garkveul<br />

„xrikebs“, rom carizms „Zlieri“ saqarTvelo araferSi Wirdeboda<br />

da mokavSiris Zebna isev dasavleTis saxelmwifoebSi<br />

daiwyo. aseTad man germaniis imperatori miiCnia da mimowera<br />

isev patrebis meSveobiT scada, Tumca, misi arc erTi epistole<br />

adresatamde ar misula. ase iyo, Tu ise, kaTolike<br />

misionerebs xelisuflebam Tavisufali moqmedebis saSualeba<br />

misca, magram arc es iyo xangrZlivi, sul male caristulma<br />

xelisuflebam (qarTl-kaxeTi sakuTar guberniebad rom aqcia)<br />

maT frTebi Seakveca» [14].<br />

«o. xerxeuliZis cnobiT, erevnis „moxarkeoba da samsaxuri“<br />

saqarTvelosadmi 1749 wlidan dawyebula, roca qarTul<br />

laSqars mahmad-xanis rbevisagan dauxsnia saxano. „moxarkeobis“<br />

xasiaTsa da SinaarsSi garkvevis saSualebas gvaZleven<br />

erevnis xanis werilebi erekle <strong>II</strong>-isadmi, romelTa erTi nawili<br />

jer kidev 1961 w. gamosca vl. fuTuriZem. am sabuTebis<br />

mowmobiT, erevnis saxanos urTierToba qarTl-kaxeTis samefosTan<br />

ubralo moxarkeobaze ki ar yofila agebuli, aramed<br />

igi politikurad eqvemdebareboda mezobel qarTul samefos:<br />

1. xanis damtkiceba erekle <strong>II</strong>-is uflebas Seadgenda da misi<br />

dasturis gareSe igi mmarTvelobas ver Seudgeboda. iyo SemTxvevebi,<br />

roca erevnis xanis taxtze qarTuli samefosaTvis<br />

arasasurveli piri aRmoCndeboda xolme, magram aseTi xanis<br />

gadayenebasa da ufro sasurveli piriT Secvlas erekle TiTqmis<br />

yovelTvis axerxebda. 2. saxanoSi erekles Tavisi oficialuri<br />

mudmivi warmomadgeneli hyavda, romelic Tvalyurs adevnebda<br />

xanis saqmianobas (amas qarTuli wyaroebic aRniSnaven). 3.<br />

erekle <strong>II</strong> saxanos saSinao saqmeebSic ereoda. XV<strong>II</strong>I s. 80-ian<br />

wlebSi mas erevnis sabaJos ijara Seumcirebia, rasac xanis<br />

didi gaWirveba da wuxili gamouwvevia. da bolos 4. gadakveTili<br />

yovelwliuri xarkic CamoTvlil pirobebSi politikuri<br />

daqvemdebarebis damadasturebeli iyo. qarTl-kaxe-<br />

Tis samefos sasargeblod dadgenili xarkis odenoba Tuki<br />

1749 w. SeTanxmebiT xuTi aTas Tumans Seadgenda, SemdegSi es<br />

TandaTan 40 aTas Tumnamde gadidebula. o. xerxeuliZis mixedviT,<br />

es damokidebuleba aRa-mahmad-xanis Semosevamde gagrZele


156 157<br />

bula, Tumca, arc amis Semdeg moSlila erTxel dadgenili<br />

urTierToba. sagulisxmoa, rom saqarTvelos ruseTTan SeTanxmebis<br />

Semdegac erevnis xani Tavis sammarTvelo qveyanas<br />

saqarTvelos Semadgenel nawilad miiCnevda (Í. Äóáðîâèí –Â<br />

Ãðóçèè, „Âåñòíèê Åâðîïû“ ò. <strong>II</strong>, ÖÏÁ,1868, ñ.9-52.)<br />

amrigad, erevnis Semdeg qarTl-kaxeTis samefos politikuri<br />

daqvemdebarebis qveS naxCevanis saxanoc moeqca da aq mdgomi<br />

qarTuli garnizoni ukve ganja-yarabaRis <strong>somx</strong>ur mosaxleobas<br />

aRuZravda mfarvelobis imeds. erovnebiT qarTveli baman-xani<br />

adgilobrivi somexi qristianebis mxardaWeriT sargeblobda,<br />

romelTagan specialuri jaric ki CamouyalibebiaT.<br />

leo mas kacTmoyvare mmarTvels uwodebda da aRniSnavda, rom<br />

mis dros <strong>somx</strong>ebma SeZles suli moeTqvaT. erevan-naxCevnis<br />

SemoerTeba qarTl-kaxeTis gaZlierebis morigi aqti iyo da,<br />

Tavis mxriv, xels uwyobda amierkavkasiis qristiani xalxebis<br />

saqarTvelos garSemo darazmvas» [11].<br />

aseve gikvirs adamians: Teimuraz mefisa da erekle mefis<br />

mier <strong>somx</strong>eTisTvis gaweuli sikeTis wil, madlierebis sanacvlod,<br />

Ralatsa da simuxTles rogor iteven somexni gulsa<br />

da gonebaSi. «XV<strong>II</strong>I s-is meore naxevarSi warmoiSva maxlobeli<br />

aRmosavleTis xalxebis „qarTuli orientacia“, rac<br />

naTlad gamoixata qarTl-kaxeTis samefosTan SeerTebis maT<br />

daucxromel miswrafebaSi. erTi sityviT, qarTl-kaxeTis samefo<br />

kavkasiisa da maxlobeli aRmosavleTis qristiani xalxebis<br />

ganmaTavisuflebeli moZraobis meTauri gamxdariyo. magram am<br />

didi misiis Sesruleba, rac sakuTari saxelmwifoebrivi<br />

amocanebis gadaWrasac gulisxmobda, ruseTis mxardaWeris<br />

gareSe ar SeeZlo.<br />

amjerad elCobas TviT Teimuraz <strong>II</strong> Caudga saTaveSi. qarTvel<br />

politikosTa am nabijma somexTa gansakuTrebuli yuradReba<br />

miipyro. umaRles doneze gaTvaliswinebuli molaparakeba<br />

imedis met SesaZleblobas iZleoda. amitom somexTa ganmaTavisuflebeli<br />

moZraobis moRvaweni ufro aqtiurad amoZravdnen<br />

da Seecadnen molaparakebisaTvis yovelnairad xeli SeewyoT.<br />

erevanSi, matenadaranis xelnawerTa fondebSi daculia sruliad<br />

somexTa kaTolikosis hakob Semaxecis werili, daTariRebu-<br />

li 1760 w. 26 ivnisiT. kaTolikosi TxovniT mimarTavs ruse-<br />

Tis imperatorsa da mTavrobas, mxari dauWiros Teimuraz<br />

mefes da mfarveloba gauwios qarTvel da somex xalxebs.<br />

werilSi yuradReba aqcentirebulia lekTa gauTavebeli Semosevebis<br />

gamanadgurebel Sedegebze da qarTveli mefeebis<br />

Seupovar brZolaze maT winaaRmdeg. aRwers ra lekTa saqciels,<br />

somexTa kaTalikosi wers: „aseT auwerel ubedurebaTa da<br />

gamouTqmel simwareTa gamo gamouval mdgomareobaSi Cavardnili<br />

qarTvelTa kurTxeuli mefe Teimurazi wamovida Tavisi<br />

qveynidan, sagzao siZneleni da sxvadasxva sazrunavi Tavs idva,<br />

qristianuli rwmeniT movida Tqveni keTilmsaxurebis winaSe,<br />

imedi aqvs ra yovlisSemZle RmerTisa da moelis ra Tqveni<br />

uwmindesobis wyalobas, raTa danarCen qristianTa xsnis daxmareba<br />

da saSualeba gTxovoT, romelnic didi locviTa da<br />

imediT mouTmenlad elian Svelas. amisTvis Cvenc gexvewebiT...<br />

misi da Cveni Txovnis Sesasruleblad izrunoT... da nu datovebT<br />

uyuradRebod da uimedod nu hyofT didad morwmune<br />

mefesa magas, da Cvenc, aqedan SemomavedrebelT, aramed, viTarca<br />

zrunavT Tqvens kurTxeul da gafurCqnul erze, gTxovT, eseve<br />

Cvens sabralo erze da qarTvelTa erze izrunoT...“.<br />

ganxilul dokumentSi yuradRebas iqcevs meore mniSvnelovani<br />

momentic: Teimurazi aq daxasiaTebulia ara mxolod<br />

qarTvel, aramed saerTo kavkasiel qristianTa moRvawed. kaTalikosis<br />

ganmartebiT, Teimurazi ase Sors gaemgzavra ara<br />

marto saqarTvelos gamosaxsnelad, aramed imisaTvisac, rom<br />

„danarCen qristianTa xsnis daxmareba“ iTavos. amitom molaparakebis<br />

SedegebiT qarTvelebTan erTad „danarCeni“ anu kavkasiis<br />

sxva qristianebic iseve dainteresebuli arian.<br />

Teimurazis elCobam <strong>somx</strong>uri burJuaziis sazRvargareTuli<br />

wreebis didi daintereseba gamoiwvia. isini <strong>somx</strong>uri<br />

saxelmwifos aRdgenas qarTvel-somexTa kavSiris ideasTan<br />

erTad ganixilavdnen da qarTul-<strong>somx</strong>uri federaciuli saxelmwifos<br />

Seqmnis sxvadasxva proeqtebs amuSavebdnen, amitom<br />

qarTveli mefis saTxovari perspeqtivaSi maT interesebs<br />

uSualod ukavSirdeboda. am moRvaweTa Soris <strong>somx</strong>uri ganmaTavisuflebeli<br />

moZraobis ruseTis centris saTaveSi idga


158 159<br />

<strong>somx</strong>uri savaWro kapitalis erT-erTi umsxvilesi warmomadgeneli,<br />

ruseTis mrewveli-memamule, „misi umaRlesobis imperatoris<br />

karis gofiuvileri“ ivane lazarevi. Teimuraz <strong>II</strong>-is<br />

moskovSi CasvlisTanave man axlo urTierToba daamyara qarTvel<br />

mefesTan da mniSvnelovani samsaxuric gauwia. amis gamo 1765<br />

w. 12 seqtembris werilSi erekle <strong>II</strong> madlobas uxdida i.<br />

lazarevs (werilis rusuli asli inaxeba lazarianTa arqiv-<br />

Si).<br />

Teimurazis peterburgSi yofnisas masTan urTierToba<br />

daamyara, agreTve, indoeTis <strong>somx</strong>uri burJuaziis warmomadgenelma,<br />

<strong>somx</strong>eTis gaTavisuflebisa da saxelmwifoebrivi cxovrebis<br />

aRdgenisaTvis brZolis didma enTuziastma ioseb<br />

eminma.<br />

...1762 wlidan erekle qarTl-kaxeTis erTpirovnuli xelmwife<br />

Seiqna da ufro energiulad ganagrZo amierkavkasiaSi<br />

hegemonobis Tavisi tradiciuli politika.<br />

kidev ufro ganmtkicda erekles mbrZanebloba <strong>somx</strong>eTSi.<br />

iSviaTi ostatobiT moagvara urTierToba mezoblebTan. ereklesgan<br />

davalebulma qerim-xanma oficialurad aRiara qarTveli<br />

mefis upiratesoba amierkavkasiaSi. o. xerxeuliZis mowmobiT,<br />

iranis mmarTvelma erekles „daumtkica erevani da miuwera<br />

xansa erevnisasa: „Sen raica xarki saxelmwifo gedvas, yovelsave<br />

mefes iraklis miscemde da hmorCilebde, viTarca ars<br />

wesi morCilebisa mefis iraklisa“. iransa da saqarTvelos<br />

Soris politikuri sazRvari kvlav md. arezze gadioda“.<br />

... 1765 w. ivnisSi erekle <strong>II</strong>-m axali laSqroba moawyo<br />

erevnis saxanoze. es laSqroba sakmaod dawvrilebiT aqvs aRwerili<br />

simeon erevnels Tavis „memuarebSi“. kaTalikosis Txrobidan<br />

gamovyofT ramdenime mniSvnelovan moments. 12 aTasiani<br />

laSqriT erekle saxanos teritoriaze Sevida. xani winaaRmdegobisaTvis<br />

samzadiss Seudga da mosaxleoba cixeSi Sexizna,<br />

kaTalikoss ki miswera: „Cven viciT, rom is (e.i. erekle <strong>II</strong>)<br />

Tqveni megobaria. amis gamo ar mogiyvaneT cixeSi, radganac<br />

misgan ar mogelodaT Tqven raime zianio“. kaTalikosis mowmobiT,<br />

xanma „waleka qveyana“, ramac mefe Zalze ganarisxa. erekle<br />

mefe „qristianulad“ iqceva: awesebs kontrols Tavisi laSqris<br />

moqmedebaze, raTa somexTa naTesebi ar daazianon. kaTalikosis<br />

TqmiT, „mefe metad swuxs da oxravs Cveni qveynis xalxis<br />

ubedurebis gamo“. Tavisi moqmedebiT qarTveli mefe xazs usvams,<br />

rom am qveyanaSi movida ucxo Zalis winaaRmdeg da somexTa<br />

dasacavad. aseve esmis xansac: misi dacva kaTolikoss ar sWiria.<br />

qarTveli mefe somexTa megobaria.<br />

... sakuTar saxelmwifoebriobas moklebuli (somexi-a.u)<br />

xalxis erTaderT damakavSirebel da gamaerTianebel Zalad<br />

XV<strong>II</strong>I s. <strong>somx</strong>uri eklesia gamodioda, romlis xeli dedamiwaze<br />

yvelgan swvdeboda, sadac ki somexi cxovrobda da <strong>somx</strong>uri<br />

salocavi idga. aseTi gansakuTrebuli mniSvnelobis gamo<br />

dampyroblebi xels uwyobdnen mis ekonomikur gaZlierebas,<br />

sxvadasxva SeRavaTebsa da privilegiebs aniWebdnen, raTa Semdeg<br />

somexive xalxis damorCilebis mZlavr iaraRad eqciaT<br />

Tavis xelSi. Tundac ukve am garemoebis gamo <strong>somx</strong>ur eklesias<br />

ar SeeZlo Tavisi eris mxsnelis simZime etvirTa. igi<br />

mxolod erovnuli arsebobis SenarCunebisaTvis ibrZoda, rac<br />

misive arsebobis mTavari piroba iyo, xolo Tavisi mdgomareobis<br />

ganmtkicebis garantias sarwmunoebrivi eqspansiiT mrevlis<br />

gazrdaSi xedavda, ris gamoc igi qarTul eklesiasac<br />

upirispirdeboda (iseve, rogorc kaTolikurs da yvela sxvas,<br />

romelTac am miswrafebebisaTvis xelis SeSla SeeZloT), miuxedavad<br />

imisa, rom qarTuli saxelmwifos keTilganwyobilebas<br />

am xanaSic eCmiaZinisaTvis didi mniSvneloba hqonda.<br />

amitomac iyo, rom <strong>somx</strong>uri ganmaTavisuflebeli moZraobis<br />

moRvaweTa proeqtebSi ruseTis SesaZlebeli realuri<br />

daxmareba-mfarvelobis gverdiT mniSvnelovani adgili ekava<br />

saqarTvelosTan kavSirs. amisave mowmobaa <strong>somx</strong>uri feodaluri<br />

gvarebis mTeli rigi warmomadgenlebis gadawyvetileba, romlebic,<br />

iZulebiT miatoves ra samSoblo, dasaxldnen saqarTvelo-<br />

Si, qarTuli saxelmwifos samsaxurSi Cadgnen da aqtiuri<br />

mSenebel-moRvaweni Seiqmnen. saqarTvelos gaZliereba maT sam-<br />

Soblos gamoxsnis SesaZleblobis imeds usaxavda.<br />

amitomac iyo, rom kavkasiis <strong>somx</strong>uri savaWro wreebi Tumca<br />

mxars uWerdnen erekle <strong>II</strong>-is absolutistur miswrafebebs<br />

da Zlieri kavkasiuri saxelmwifos Seqmnis erekleseul


160 161<br />

gegmas iziarebdnen, magram, imav dros, arc ucxo, didi saxelmwifos<br />

farglebSi (irani, ruseTi) gaerTianebis winaaRmdegni<br />

iyvnen, Tundac amas qarTuli saxelmwifoebriobis gauqmeba<br />

mohyoloda Sedegad.<br />

... bunebrivia, rom qarTveli mefe (erekle <strong>II</strong> –a.u.) didi<br />

enTuziazmiT Sexvda somexi kapitalistebis am iniciativas<br />

da <strong>somx</strong>uri kapitalis adgilidan dasaZvrelad pirveli praqtikuli<br />

nabijebi gadadga. Saamir Saamirians erekle <strong>II</strong>-m Tavadis<br />

tituli mianiWa da mflobelobaSi lore gadasca, riTac<br />

saSualeba misca, am olqSi <strong>somx</strong>uri mosaxleoba Semoekriba<br />

da momavali saxelmwifos birTvi Seeqmna. Soreuli indoeTis<br />

<strong>somx</strong>ur koloniasa da saqarTvelos Soris mWidro urTier-<br />

Toba gaiba. madrasidan xSirad Camodiodnen S. Saamirianis<br />

kacebi, romelTac, mdidar saCuqrebTan erTad, momavali qarTul<strong>somx</strong>uri<br />

federaciuli saxelmwifos proeqtebi mohqondaT.<br />

indoel <strong>somx</strong>ebze gansakuTrebiT didi STabeWdileba mouxdenia<br />

1783 w. traqtats. aRmosavleT saqarTvelos ruseTis<br />

mfarvelobaSi Sesvla, etyoba, maT Tavisi gegmebis ganxorcielebis<br />

garantiad esaxebodaT.<br />

qarTl-kaxeTis ukanasknelma mefem, giorgi X<strong>II</strong>-m kidev erTxel<br />

scada madrasTan dakavSireba, risTvisac 1799 w. seqtemberSi<br />

Tavisi warmomadgeneli rafiel danibegaSvili gagzavna Saamir<br />

Saamirianis vaJTan. mefe didxans eloda Saamirianis memkvidreebs<br />

da saguldagulod unaxavda maT nawyalobev mamuls.<br />

sayuradReboa, roca igi ruseTis imperatoris SuamdgomlobiT<br />

lores olqSi meliq jimSids asaxlebda, am ukanasknels<br />

pirobad daudo, rom lores mflobeloba droebiT, Saamirianis<br />

memkvidreebis Camosvlamde, eZleoda.<br />

1783 w. traqtatis dadebis Semdeg qarTl-kaxeTis samefos<br />

sagareo mdgomareoba Zalze garTulda, ris gamoc qarTvel-somexTa<br />

urTierTobis Semdgomi ganviTarebis perspeqtivebi<br />

mniSvnelovnad SeizRuda. rusTa daxmarebiT erekle<br />

<strong>II</strong> aRm. amierkavkasiaze Tavisi batonobis Semdgom ganmtkicebas<br />

da gafarToebas varaudobda, sinamdvileSi ki sawinaaRmdego<br />

Sedegi miiRo. osmaleTma swrafad aamoZrava erekles<br />

winaaRmdeg samxreT azerbaijanisa da amierkavkasiis xanebi,<br />

daRestnis mTavrebi. ufro metic, mefes gadaudgnen da xarki<br />

Seuwyvites ganjam da erevanma. yazax-SamSadilus TaTrebic<br />

ki mefes aRar emorCilebodnen amitom mas aRmosavleT amierkavkasiaSi<br />

aqtiur politikaze ki ara, mdgomareobis SenarCunebaze<br />

unda ezruna. male gairkva, rom arc misi mfarveli-mokavSire<br />

didi ruseTi iyo erekles gansakuTrebuli<br />

gaZlierebis momxre. igi sakuTari batonobis gavrcelebisaTvis<br />

ibrZoda da Tanabrad abamda kavSirs rogorc ereklesTan,<br />

ise <strong>somx</strong>eT-azerbaijanis saxanoebTan. 80-iani wlebisaTvis<br />

ruseTis mTavroba <strong>somx</strong>eT-albaneTis saxelmwifos<br />

aRdgenas gegmavda Tavisi proteqtoratiT da, gasagebia, „somex-<br />

Ta mefis“ titulisaTvis mebZoli erekle am saqmeSi mis-<br />

Tvis gamousadegari iyo. „movlenaTa mTeli msvleloba ukve<br />

aSkarad mowmobda, rom amierkavkasiis araqarTvel qristianebze<br />

erekles batonoba ruseTs aRar awyobda da amieridan igi<br />

qarTl-kaxeTis gaZlierebasac aRar isurvebda.“<br />

erekles gardacvalebis Semdeg aRm. saqarTvelo kidev ufro<br />

damokidebuli gaxda ruseTze. magram giorgi X<strong>II</strong> qarTlkaxeTis<br />

mefis Zvel uflebebze xels mainc ar iRebda da<br />

cdilobda, uwindeli gavlena ganjisa da erevnis saxanoebze<br />

kvlavac SeenarCunebina. isev kritikuli iyo yarabaReli <strong>somx</strong>ebis<br />

mdgomareoba. leos daxasiaTebiT, politikurma viTarebam<br />

xamsas meliqebi saqarTveloSi moiyvana. SimSilma da avadmyofobam<br />

sxvebic aiZula qarTul miwaze gadasuliyvnen da iq<br />

moqceuliyvnen TavianT Zvel batonTa Zalauflebis qveS. somexTa<br />

sakiTxma, Caqra ra yarabaRSi, Tavisi ukanaskneli naperwklebi<br />

mezobel qveyanaSi gadaitana. yarabaRSi samariseburi siCume<br />

sufevda, xolo saqarTveloSi axali cdebi tardeboda am<br />

sakiTxis gasacocxleblad.<br />

sakiTxis gamococxleba imaSi gamoixata, rom ruseTis imperatoris<br />

SuamdgomlobiT, qarTl-kaxeTis ukanasknelma mefem<br />

yarabaReli <strong>somx</strong>ebi lore-yazaxSi daasaxla. somexTa garkveuli<br />

politikuri wreebi ocnebobdnen, saqarTvelos teritoriaze<br />

xamsas axali avtonomiuri qveyana SeeqmnaT, magram mas axdena<br />

ar ewera. TviT saqarTvelos sakiTxic ukve gadawyvetili<br />

iyo ruseTis imperiis sasargeblod» [11].


162 163<br />

4. 4. ruseTis ruseTis politika politika saqarTveloSi.<br />

saqarTveloSi.<br />

xelSewyoba, 40000 sulze meti - TiTqmis mTlianad, gadmo-<br />

paskeviCebi, paskeviCebi, bebuTovebi bebuTovebi _ _ qarTvelTa<br />

qarTvelTa<br />

genocidis genocidis genocidis Semoqmedni.<br />

Semoqmedni.<br />

saxldnen <strong>somx</strong>ebi saqarTveloSi. aseve osmaleTidan: TiTqmis<br />

mTlianad daicala sami safaSo provincia baiazeTis, arzrumis<br />

da yarsisa. gadmosaxlebulTa ricxvi 70000 aRemateboda<br />

rusis jaris Semosvlis Semdeg damyarebuli mSvidoba Zalian<br />

Zvirad daujda saqarTvelos. «ruseTis xelisuflebam<br />

saqarTveloSi qarTvelebis winaaRmdeg <strong>somx</strong>ebi gaixada sayrdenad,<br />

Zalzed moamravla <strong>somx</strong>uri mosaxleobac Cvens qveyanaSi,<br />

XIX saukuneSi <strong>somx</strong>ebi Semoesivnen saqarTvelos. 1812 wlis<br />

kaxeTis ajanyebis dros ruseTis xelisuflebisaTvis didi<br />

samsaxuri gauwevia saqarTvelos <strong>somx</strong>ur mosaxleobas qarTvel-<br />

Ta amboxebis CaxSobis mizniT. amis gamo ruseTis imperatorma,<br />

aleqsandre I-ma samadlobeli sigeli gamougzavna<br />

saqarTveloSi mcxovreb <strong>somx</strong>ebs, romelSic es <strong>somx</strong>ebi ruse-<br />

Tis burjad miiCnia qarTvelTa `urCobis~ alagmvis saqmeSi»<br />

[21].<br />

«samxreTisken ruseTis swrafvis zrdam ki TurqeTs axalcixis<br />

safaSos nawili gamoglija (8 sanjayi, 8 isev maT<br />

darCaT). TiTqos iq mcxovreb qarTvelobas unda amoesunTqa,<br />

dabrunebodnen mSoblis kalTas da religias, magram es ruse-<br />

Tis xelisuflebas xels ar aZlevda, mas saxazinod carieli<br />

miwebi sWirdeboda, amitomac yvela Rone ixmara mahmadian<br />

qarTvelTa (Tavs „ierli“-sa da „banali“-s – aqaurobis binadars<br />

rom uwodebdnen) TurqeTSi masobrivi gadasaxlebisaTvis»<br />

[14].<br />

«amgvari viTareba xelsayreli iyo <strong>somx</strong>ebisaTvis da maT<br />

iwyes dena saqarTveloSi. 1828 da 1829 wlebSi, rodesac<br />

ruseTi oms awarmoebda sparseTTan da osmaleTTan, erTi<br />

umTavresi piroba mSvidobisa am orTav damarcxebuli mTavrobis<br />

mimarT is iyo, rom <strong>somx</strong>ebs, visac ki undoda, Tavisufleba<br />

hqonodaT saqarTveloSi gadmosaxlebisa. am ambavs yvela somexi<br />

didis sixaruliT Sexvda da maT dauyovnebliv daiwyes gadmosaxleba.<br />

sparseTidan, miuxedavad sparseTis xelisuflebis<br />

winaaRmdegobisa, polkovnik lazarevis daxmarebiT, romelsac<br />

ruseTis mTavrobisagan davalebuli hqonda am gadmosaxlebis<br />

(Revue des Deux Mondes, 1854, t. 6, p. 217; Journal Asiatique, 1834,<br />

tom. 1, p. 322 da a.S.). aqve davamatoT 1895 wlis Semdeg<br />

osmaleTidan gamoqceuli <strong>somx</strong>ebic, romlebic aTasobiT Semoexiznen<br />

saqarTvelos» [4].<br />

«saomar moqmedebebs paskeviCi awarmoebda. is iyo safaSos<br />

sruli baton-patroni da, rac moesurveboda, imas sCadioda.<br />

adgilobrivi mosaxleoba man Turqebad monaTla, TumcaRa, 1832<br />

wlis aRweriT, TviT evicki aRiarebda, rom eseni omaris seqtis<br />

aRmsarebeli axlad moqceuli qarTvelebi iyvnen<br />

(„Òáèëèññêèå Âåäîìîñòè”) – „bevrma maTganma dRemde Seinaxa<br />

Tavisi qarTuli gvari, axla ki zogi maTgani isev qristianobas<br />

daubrundao“ (Ñòàòèñòè÷åñêèå îïèñàíèÿ Àõàëöèõñêîãî<br />

Ïàøàëèêà). (gv. 137).<br />

bevrma mahmadianma qarTvelma kvlav iTxova, isini marTlmadideblobisaTvis<br />

daebrunebinaT, magram... „1840 w. statski<br />

sovetnik bulgakovTan gamocxaddnen qvablianis, focxovis,<br />

abasTumnis sanjay-begebi, Zvel qarTvel TavadTa STamomavalni<br />

da ganacxades _ Cveni survilia, davubrundeT Cveni winaprebis<br />

Zvel qarTul, qristianul sarwmunoebas mTeli Cveni mxaris<br />

mcxovreblebTan erTad, Tu mTavroba iseTive pirobebs<br />

Segviqmnis, rogorc qarTvel Tavadaznaurobas aqvso. petrburgidan<br />

bulgakovi daamSvides da ganumartes, rom SemoerTebul<br />

mxareSi mTavar amocanas warmoadgenda saxazino miwebis<br />

gazrda. yvelaferi gasagebi iyo. Cvengan amgvarad „zurgSeqceulma“<br />

qarTvelma mahmadianebma Tavadac zurgi Segvaqcies<br />

da TurqTa mflobelobaSi darCenili sanjayebis mosaxleobas<br />

daukavSirdnen“ (S. lomsaZe).<br />

`es rusuli politika iyo. mTavroba samcxe-javaxeTSi<br />

kazakTa dabebis mowyobas apirebda, rom samxreTis sazRvari<br />

Caketili hqonoda, swored amisTvis sWirdeboda aqauroba<br />

saxazino miwebad. cota ufro adre, 1810 w. imereTis olqis<br />

droebiTi mmarTvelobis mier SemuSavda proeqti, romlis


164 165<br />

mixedviTac imereTis saxazino glexTa erTi nawili axalcixis<br />

SemoerTebis SemTxvevaSi iq unda dasaxlebuliyo. magram<br />

imdroindeli saqarTvelos mTavarmmarTvelobam es proeqti<br />

viTomc daiviwya da imerelTa moTxovna yurad ar iRo~ (S.<br />

lomsaZe).<br />

ufro metic, paskeviCs oficialurad mimarTa qarTlisa<br />

da imereTis Tavadaznaurobam, rom qarTvel mefeTagan sigelgujariT<br />

boZebuli mamulebi maTTvis daebrunebinaT. sardalma<br />

es nawyalobevi miwebi maT ar daubruna, cnobad ar CaTvala<br />

sigel-gujarebi, radgan didi xnis dakarguli hqondaT miwebi<br />

da arc Camosaxlebis neba darTo maT. piriqiT, gawyra da<br />

ganrisxda imis gamo, rom maT gabedes aseTi sakiTxis wamoWra.<br />

amiT kidev erTxel gamoikveTa caristuli reJimis miznebi _<br />

maT samcxeSi qarTvelebi ar sWirdebodaT da arc uflebas<br />

aZlevdnen, sakuTar winaparTa miwebze dasaxlebuliyvnen.<br />

da ai, swored paskeviCma SeimuSava axali proeqti: arzrumeli<br />

da baiazeTeli <strong>somx</strong>ebi unda daesaxlebinaT iq, erTi nawili<br />

axalcixis safaSoSi, meore _ TrialeTsa da qvemo qarTlis<br />

dausaxlebel midamoebSi, agreTve, yarsis safaSos SemoerTebul<br />

nawilSi da <strong>somx</strong>eTis olqis zemo mxareSi. es proeqti<br />

mTavrobam yvela sxva danarCens amjobina! Tu rukaze am<br />

teritoriebs movniSnavT, aRmoCndeba, rom es aris mTeli istoriuli<br />

qarTlis naxevari _ TrialeT-taSiridan moyolebuli<br />

mtkvris mTliani marjvena sanapiros CaTvliT. es iyo „somex<br />

mecnierTa” mier nanatri „didi armenia” (<strong>somx</strong>eTis olqic xom<br />

rusebma Seqmnes)! dRes Znelia imis Tqma, rogor da visi karnaxiT<br />

Seqmna paskeviCma es proeqti, „zemodan” ukarnaxes, Tu isic<br />

qrTams daxarbda, magram faqti ki erTia _ ruseTi raRac axal<br />

saxelmwifos qmnida saqarTvelos xarjze, rom samxreTis sazRvarTan<br />

„erTguli” xalxi hyoloda „dabmuli”.<br />

„rusis seqtantebis CamosaxlebiT mTavroba fiqrobda, rom<br />

centralur guberniebs gaaTavisuflebda eretikosebisagan,<br />

kavkasiaSi maTi CamosaxlebiT moipovebda politikur simtkices;<br />

xels Seuwyobda adgilobrivi mosaxleobis garusebas<br />

da win waswevda mrewvelobis ganviTarebis saqmes” (S. lomsaZe).<br />

axalcixis aRebisTanave general-feldmarSalma paskeviCma<br />

1828 w. agvistos Seqmna axalcixis safaSos dapyrobili<br />

mxaris axali saolqo droebiTi mTavroba, romlis ufrosad<br />

daniSna generali Tavadi vasil bebuTovi, romelic grigorianuli<br />

sarwmunoebis qarTvel Tavadaznaurobas ganekuTvneboda.<br />

faqtobrivad, yvelafers vasil bebuTovi ganagebda ramodenime<br />

erTguli piris meSveobiT, aamoqmeda Tavisi moxeleni da Seecadnen,<br />

rac SeiZleba meti adgilobrivi mosaxleoba aeyaraT,<br />

mimarTavdnen propagandas, SantaJs, daSinebas, muqaras. es muqara<br />

ise didi iyo, rom TviT qristiani qarTvelebic SeSindnen.<br />

18 TveSi unda dasrulebuliyo gadasaxleba-gadmosaxlebis<br />

sakiTxi. mahmadianebi Cqarobdnen, rom dadgenil droSi<br />

moeswroT mamulebis gayidva. droebiTi mTavroba Calis fasad<br />

ayidinebda maT rusTaTvis sasurvel pirebze (raRa Tqma<br />

unda, araqarTvelebze). swored am dros mniSvnelovani mamulebi<br />

SeiZina grigorianulma eklesiam. „karapet arqiepiskoposebis<br />

mier SeZenili mamulebis Semosavali Semdeg <strong>somx</strong>uri<br />

skolis gaxsnasa da sxva <strong>somx</strong>ur erovnul saqmes xmardeboda”<br />

(S. lomsaZe).<br />

1828 wlis bolodanve daiwyes <strong>somx</strong>ebis Camosaxleba graf<br />

CerniSevskis proeqtiT. <strong>somx</strong>ebs unda SeeqmnaT naxevrad samxedro<br />

dasaxlebebi da gaeiolebinaT samxreT sazRvrebis dacva.<br />

gadmosaxlebis mTavari mizani is iyo, rom kolonistebs<br />

axal sacxovrebelze ganeviTarebinaT vaWroba-mrewveloba da<br />

SeeqmnaT pirobebi mTeli mxaris ekonomikuri dawinaurebisaTvis.<br />

ukve 1839 w. maisSi arzrumelma <strong>somx</strong>ebma daiwyes<br />

Camosaxleba. samzadisi 3000 ojaxze iyo gaTvlili, Camovida<br />

– 5000. „aman gamoiwvia is, rom kolonistebi winaswar gamoyofil<br />

saxazino miwebze ver daetivnen da TviTneburad daikaves<br />

saeklesio da sabatono miwebic. amis Sesaxeb dreSerma (polkovniki,<br />

bebuTovis gundis wevri, qalaqis mTavari policmaisteri<br />

– a.u.) komitets droze arc ki Seatyobina“ (Àêòû, ò.V<strong>II</strong>,<br />

ñ.844).<br />

„iyo SemTxveva, roca gadmosuli ubinao kolonistebi<br />

daerivnen qalaqis Zvel mcxovreblebs, moxucebs, qvriv-oblebs<br />

da ZaliT usaxldebodnen saxlebSi, arTmevdnen sakuTar sacx


166 167<br />

ovreblebs, dazaralebulebi ki amaod werdnen saCivris arzebs,<br />

undodaT mitacebuli saxl-karis dabruneba, davobdnen<br />

didxans da bolos yvelaferi imiT Tavdeboda, rom an iyrebodnen<br />

da midiodnen axalcixidan, an urigdebodnen mdgomareobas.<br />

iyo SemTxvevebi, roca kolonistebi TviTneburad itacebdnen<br />

sxva soflis miwis nakveTebs“. mTavroba adgilobriv<br />

mosaxleobas ki Turqs uwodebda; mouwodebda, wasuliyo Tavis<br />

„istoriul“ TurqeTSi da raRatom daicavda?<br />

axalcixis mxareTmcodneobis muzeumis xelnawerTa fond-<br />

Si ivane gvaramaZis mogonebebi inaxeba, sadac Cans kolonistTa<br />

TavzexelaRebuli TviTneboba da ukiduresi siTavxede, romelnic<br />

„marad samaxsovro naSTebs, cixe-koSkT, eklesiebs gvirRveven<br />

da gviqceven, monastrebs gvaclian xelTagan, xatebs gviZarcvaven,<br />

Zvirfas nivTebs aforiaqeben da sasaxelo da sasargeblo<br />

rameebs aRar gvarCenen“. axalma mSeneblobebma mospo javaxe-<br />

Tis tye, daiRupa Zveli, didebuli qarTuli Zeglebi. diliskis,<br />

xulgumos, suldis, TamaraSenisa da sxva soflis eklesiebis<br />

masala maT axalmSeneblobebze gamoiyenes. amas istoriis<br />

mospoba da warsulis amoZirkva hqvia, rom mere cota<br />

sxva ram amtkico – am miwaze Seni avtoqtonoba. rac mTavaria,<br />

mTavroba amaze Tvalebs xuWavda, ver amCnevda axalmosulTa<br />

TviTnebobas da isev adgilobrivebs Trgunavda, rom <strong>somx</strong>ebisaTvis<br />

„sasaTbure“ pirobebi Seeqmna. amas isic daerTo, rom<br />

TandaTan im adgilebidan mTlianad gaasaxles arasomexi mosaxleoba.<br />

„Camosaxldnen <strong>somx</strong>ebi TurqeTis mxridan, _ SeniSnavda vermiSevi,<br />

_ axalqalaqis mazra TiTqmis dafares mWidro mosaxleobiT,<br />

romelTa Soris oazisebad darCnen qarTuli soflebi.<br />

maTSi yovelmxriv iyo gaRvivebuli nacionaluri Segneba. qveyana<br />

iseT saxes iRebda, _ werda zagurski, _ TiTqos igi Tavidanve<br />

<strong>somx</strong>ebiT yofiliyos dasaxlebuli“ (S. lomsaZe)» [14].<br />

«axalqalaqis mazraSi mTavrobam Seqmna ekonomikuri uTanasworoba<br />

gadmosaxlebul da adgilobriv qarTvel glexTa<br />

Soris. sofel xerTvisSi, magaliTad, sadac qarTvelebi cxovroben,<br />

TiToeul komls aqvs 2.89 des. miwa; saijaro miwac<br />

rom mivumatoT, TiToeuli komlis xelSi 3.52 des. miwaa.<br />

<strong>somx</strong>ebs am mxareSi uWiravT 40.50.100 des. komlze. zemoxsenebul<br />

mazraSi qarTvelebi dauZlurdnen da CamorCnen. am<br />

provinciebSi Zvelad yvaoda kultura» [18].<br />

«somex xalxs kavkasiis rusuli administracia, qarTvel<br />

xalxTan SedarebiT, yovelTvis met upiratesobas aZlevda.<br />

amis wyalobiT mTeli saqarTvelo TiTqmis <strong>somx</strong>ebs CauvardaT<br />

xelSi. TurqeTidan gadmosaxlebuli 200.000-ze meti somexi<br />

dasaxlda saqarTveloSi. maT daikaves samcxes, borCalos, axalqalaqis,<br />

axalcixis mazrebi. isini saSinlad aviwroebdnen<br />

qarTvelebs. rusulma biurokratiam, nacvlad imisa, siyvaruliT<br />

da simdabliT hqonoda guli avsebuli imitom, rom<br />

qarTvelebma rusuli arwivis frTebs Seafares Tavi, maT xarbi<br />

eqsploatatorebi _ <strong>somx</strong>ebi Seusia. am saqmeSi winaswar<br />

Cafiqrebuli mizani amoZravebdaT _ xelovnurad daemsxvriaT<br />

qarTvelTa da Turqul-TaTruli warmoSobis xalxTa kompaqturi<br />

masa da amgvarad SeeqmnaT, TiTqosda, saWiro upiratesoba<br />

adgilobriv aborigenebze.<br />

axalcixis da axalqalaqis mazrebi, romlebic amJamad qarTlis<br />

guls warmoadgenen, <strong>somx</strong>ebis dasaxlebis Semdeg qarTvelebisaTvis<br />

dakarguli aRmoCnda. aseulobiT gadarCenili taZari<br />

da monasteri, qarTveli xalxis saukuneobrivi simdidre, aTasobiT<br />

naxevrad iavaryofili sofeli wilad xvda viRac ucxo<br />

mosulebs. maT xelT igdes qarTveli xalxis erovnuli poetis,<br />

SoTa rusTavelis samSoblos saukuneobrivi avladideba.<br />

qarTveli marTlmadideblebis „upatiosnesi“ da uangaro<br />

moamage rusifikatorebi amravlebdnen <strong>somx</strong>ur skolebs da<br />

megobrobdnen somex magnatebTan da mRvdelTmTavrebTan» [19].<br />

«es ki sworedac rom ruseTis politikaSi Sedioda! amitomac<br />

daamkvidra ukanonoba da mTeli Zalaufleba paskeviCs<br />

uwyaloba, man ki vasil bebuTovi gaixada marjvena xelad, is<br />

vasil bebuTovi, grigorianuli eklesiis mrevli rom iyo. mas<br />

ise sZulda mahmadiani qarTvelebi, rom maTi am miwidan saer-<br />

Tod amoZirkva gadawyvita. samwuxarod, vasil bebuTovs (qarTvel<br />

Tavads) mahmadiani qarTvelebi ki ara, saerTod qarTvelebi<br />

sZulda da aravis imdeni ziani ar moutania CvenTvis,<br />

rogorc mas. swored misi meSveobiT mesxeTSi iseTi mdgomar


168 169<br />

eoba Seiqmna, rom adgilobrivi rusuli mmarTvelobac ki SeSfoTda.<br />

mTavarmmarTebelma baronma giorgi rozenma specialuri<br />

komisiac ki moiwvia. filipovisa da snaqsarovis reviziis<br />

Sedegad man 1834 w. CaTvala, rom mamulebis yidva-gayidvaSi<br />

Cadenili yvela danaSauli mxolod safaSos droebiT<br />

mmarTvelobas miewereboda da damnaSaveTa pasuxisgebaSi micema<br />

moiTxova.<br />

mainc ra brali miuZRvoda droebiT mmarTvelobas?<br />

mas mamulebis gayidvis ufleba mxolod TurqeTSi wamsvlelTaTvis<br />

unda mieca. sinamdvileSi am dadgenilebiT isargebles<br />

da yvela mkvidr begsa da aRas darTes neba, maT, vinc<br />

TurqeTSi ar midioda, Tu, ra Tqma unda, maT mamuls iyidda<br />

bebuTovis SexedulebisaTvis sargo piri (ÖÃÈÀË, ô.1268,<br />

îò. 1, ã. 149, ñ. 75).<br />

`amasTan, iyo SemTxvevebi, roca saadgilmamulo (yidva-gayidvis)<br />

aqtebi xdeboda ukve gardacvlili, ugzoukvlod dakarguli,<br />

an TurqeTSi gaqceuli sifahis mamulze; aqtze arc<br />

mowme, arc gamyidveli ar awerda xels, mTeli aqti dawerili<br />

iyo marto mdivnis xeliT da Semowmebuli bebuTovis xelmoweriTa<br />

da beWdiT. am SemTxvevaSi gadamwyveti mniSvneloba<br />

safaSos ufrosis rezolucias eniWeboda~ (S. lomsaZe).<br />

erTi sityviT, TviT rusebma aRmoaCines mravali siyalbe.<br />

aqve isic unda SevniSnoT, rom TviT gamyidvelis mier xelmoweril<br />

dokumentebSic iyo siyalbeebi da amas sul ubralod<br />

axerxebda droebiTi mmarTveloba. „adgilobrivi begebi<br />

TavianT Txovnebs mamulis gayidvis Sesaxeb werdnen qarTulad,<br />

nasyidobis aqtebi mainc dgeboda Turqul enaze, romelic<br />

orive mxarisTvis gaugebari iyo. es gza ufro saimedo<br />

Canda siyalbis Casadenad. niSandoblivia isic, rom e. bebu-<br />

Tovs am saqmeebis mogvareba davalebuli hqonda mdivan-Tarjiman<br />

akofa davaranovisaTvis, romelic, rogorc 30-iani wlebis<br />

dokumentebSia aRniSnuli, bebuTovis yvela siyalbis monawile<br />

iyo. davaranovi imdenad cruobda, rom mis mier Turqulidan<br />

Targmnili werilebis teqstebsac ki sxvas amowmebinebdnen“<br />

(S. lomsaZe). yvelaferi imisTvis keTdeboda, rom moespoT<br />

adgilobriv feodalTa klasi, rac, Tavis mxriv, socialur-<br />

ekonomikuri wyobis moSlisa da mWidrod Camoyalibebuli<br />

meurneobis rRvevis, xolo Semdgom mospobis saSualeba iyo.<br />

erTi sityviT, qarTvelisa da qarTvelobis amoZirkva sul<br />

ramdenime saSualebiT SeiZleboda: 1) feodalTa klasis ganadgurebiT;<br />

2) socialur-ekonomikuri wyobis moSliT; 3)<br />

adgilobrivi mosaxleobis ayriT; 4) marTlmadidebluri da<br />

laTinuri ritis (kaTolikuri) eklesiebis mospobiT.<br />

saqme iqamde mivida, rom mesxeTma Tavisi mosaxleobis 80%<br />

dahkarga. nawili ZaliTac ki ahyares da gadaasaxles. es<br />

ZaliT gadasaxleba jer kidev 1810 w. tormasovma daiwyo,<br />

TurqebTan omi rom waago. maSin 1500 qarTuli ojaxi ahyares<br />

da loresa da Sida qarTlis teritoriaze Caasaxles. nawili<br />

mahmadiani mesxebisa propagandis Sedegad TviTon gadasaxlda<br />

TurqeTSi, nawili _ Turqebad monaTles da ZaliT<br />

ahyares. xolo is, vinc ar apirebda mama-papis miwidan ayras, an<br />

gawyvites, an kolonistebi Causaxles da yvela piroba Seuqmnes<br />

asimilirebisaTvis.<br />

bebuTovma erTi xerxic ixmara: 1829 w. 20 Tebervals<br />

aWareli axmed-faSas nawilebi rom SeiWrnen axalcixeSi, man<br />

cixis kari Caraza da qalaqis Zlivs gadarCenili mosaxleoba<br />

(rusebis mier axalcixis aRebis Semdeg) bedis anabara<br />

datova. maTi umravlesoba moZmis xelma imsxverpla, bebuTovma<br />

ki Tavisi saqcieli samxedro aucileblobiT axsna.<br />

Sedegi ki is iyo, rom mTeli istoriuli mesxeTi daicala<br />

qarTvelobisagan. amiT isargebles vaWar-markitantebma da didZali<br />

mamulebi SeiZines, riTac feodalTa rangSi aRzevdnen (esec<br />

bebuTovis erT-erTi danaSaulTagani iyo), xolo Semdeg qarTvel<br />

TavadaznaurobasTan erTad miecaT yvela privilegia, yvelaze<br />

didi miwis mflobeli ki <strong>somx</strong>uri eklesia gaxda.<br />

swored es braldebebi wauyena rozenma safaSos maSindel<br />

droebiT mTavrobas, magram „yvela gza“ imperatoris usayvarles<br />

sardlamde – paskeviCamde midioda da isev man iTava<br />

yovelives „Cafarcxava“ da es mSvenivrad moaxerxa. yvelaferi<br />

imiT damTavrda, rom 1840 w. ivlisSi mbrZanebelma specialuri<br />

reskripti gamosca, riTac yvelas yvelaferi epatia da amiT ki<br />

arsebuli demografiuli situacia dakanonda mesxeTSi» [14].


170 171<br />

5. 5. amgvarad amgvarad amgvarad ...<br />

...<br />

mravalricxovani somexTa mosaxleoba (ivanenko, Èñòîðèÿ ãðàæä.<br />

óïð. è Øàõàòóíÿí àäìèí. ïåðåä. 178-179). saqarTveloSi<br />

«yvelas, visac WeSmariteba uyvars, aq moyvanili istoriu-<br />

Semoxiznuli <strong>somx</strong>ebi TeTriwyaros raionis teritoriaze im<br />

li sabuTebidan SeuZlia cxadad dainaxos, Tu raoden styuian<br />

qarTul nasoflarebze dasaxldnen, romlebic Setanilia vax-<br />

<strong>somx</strong>is mwerlebi, rodesac saqarTveloSi TavianT gadmosaxuSti<br />

batoniSvilis rukaze da aRweris aqtebSi. gadmosaxlelebas<br />

aweren X<strong>II</strong>, XI, X da ufro adreul periodebs» [4].<br />

bulTa yvela ojaxi, mcire gamonaklisis garda, dasaxlebuli<br />

«X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I saukuneebamde somexi ar ecdeboda saqarTvelo-<br />

iqna dRevandeli axalcixis, axalqalaqis, bogdanovkis, marneu-<br />

Si Camosvlas da aq sacxovreblad darCenas. amisTana mdgolis,<br />

bolnisis, walkis raionebis teritoriaze da TbilisSi.<br />

mareobaSi mxolod samSoblos siyvaruls SeeZlo daekavebina<br />

marto axalcixis mazris teritoriaze dasaxlebuli iqna<br />

Tavisi Svilebi da ara ucxoelni, romelTac mamulisa araferi<br />

24752 suli somexi. TeTri wyaros teritoriaze mosuli<br />

ecxoT.<br />

<strong>somx</strong>ebi, rogorc ukve iTqva, dasaxldnen soflebSi: samRereTi,<br />

istoriuli masalebiT dadgenilia, rom <strong>somx</strong>ebis gadmo-<br />

samSvilde, daReT-xaCini, patara daReTi, didi durnuki, patara<br />

saxleba _ damkvidreba saqarTveloSi XV<strong>II</strong> saukunidan iwye-<br />

durnuki. 1828-1829 w. w. zavis Semdeg axalcixeSi 106000<br />

ba. saqarTvelos ruseTis mfarvelobis qveS Sesvlis dros<br />

somexi Semovida (ix. Â. Ë. Âåëè÷êî, Êàâêàç, ñ-ã, 1904, ñòð.<br />

(1783 w.) kaxeTisa da qarTlis samefoebSi, kavkasiis qalaqeb-<br />

15-19).<br />

Si da qarTvelTa mefe erekle <strong>II</strong> daqvemdebarebaSi myof <strong>somx</strong>-<br />

somex xalxs qarTveli xalxi Zmurad iRebda da TavSesaeTisa<br />

da azerbaijanis qalaqebSi, _ erevanisa da ganjis miwefars<br />

aZlevda. gadmoxvewilma <strong>somx</strong>obam saqarTveloSi hpova<br />

bianad, qarTvelebi, <strong>somx</strong>ebi, berZnebi, musulmanebi (mahmadiane-<br />

Tavisi meore samSoblo. gazeT „mSakis“ (gamodioda 1882<br />

bi), mTis sxvadasxva xalxi da qurTebi sul Seadgendnen<br />

wlidan) erT feletonSi am gazeTis damaarsebelma, griqur<br />

42 000 komls.<br />

arwrunma aRniSna, rom <strong>somx</strong>ebi yovelTvis qarTvelebs ufro<br />

<strong>somx</strong>ebma erTdroulad or skamze iwyes jdoma, ormagi<br />

ewyobodnen, vinem sxva tomisa da eris xalxs» [22].<br />

kavSiris Sekvris eSmakuri gza airCies. erTis mxriv, mefe<br />

somexTa saqarTveloSi momZlavrebis Semxedvare zogierTi<br />

erekle <strong>II</strong> an giorgi mefesTan TvalTmaqcobdnen, saqarTveloSi<br />

qarTveli mamuliSvili saRad afasebda viTarebas. «saxelmwi-<br />

Semoixiznebodnen xolme, viTarca devnilni da aq SedarebiT<br />

fos interesi iTxovda, rom qarTvelebs xeli moekidaT vaWro-<br />

myudro TavSesafars poulobdnen; imave dros, meore mxriv,<br />

bisTvisac. amitomac wers ioane bagrationi Tavis „sjulde-<br />

idumal ruseTis mfarvelobas amoefarebodnen xolme da<br />

baSi~: „pirveli saqme ars, riTac SeiZlebodes vaWroba davag-<br />

saqarTveloSi ruseTis mTavrobis daxmarebiT TavianT saqmes<br />

varoT qarTvelTa kacTa Soris. amisTvis, romel risac sarw-<br />

ikeTebdnen.<br />

munoeba aris mefe da erni, vaWarnica misive sarwmunoebisa<br />

qvemo qarTlSi, e.w. <strong>somx</strong>iTSi da loreSi _ wers ivane<br />

aris mefe da erni, vaWarnica misive sarwmunoebisani umjobes<br />

javaxiSvili, _ meliq abos garda aravin dasaxlebula. is<br />

iqmnebian. Cven TiTqmis <strong>somx</strong>ebis da TaTrebis vaWrebis xelis<br />

maSinac, roca saqarTvelo ruseTs SeuerTda TiTqmis ukacri-<br />

Semxedvelni varT da es Zliereba iqmneba Cveni, rodesac vaWarnic<br />

eli iyo da mxolod 1827-29 wlebSi, rodesac osmaleTiTgan<br />

Cvenni iqmnebian, da amisaTvis gamovarCioT qarTlidam, kax-<br />

106000 suli mcxovrebi, xolo sparseTiTgan 30000 suli<br />

eTidam, raodennime kacni, isev vaWrebTan namyofni da SevaCvioT<br />

Semoixizna da nawili maTgani borCalosa da axalcixis mazraSi,<br />

vaWrobas. amaT xeli ganemarTos saqveynos Semosavlidam, raTa<br />

nawili kidev erevnis guberniaSi daeSena, mxolod am droiT-<br />

iswavlon vaWroba~.<br />

gan moyolebuli Cndeba qvemo qarTlSi mWidro da SedarebiT<br />

ruseTis xelisuflebisaTvis raki miuRebeli iyo qarTve-


172 173<br />

li eris gaZliereba, mas isic ewada, rom qarTvelebi Rarib-<br />

Ratakni yofiliyvnen. amitom saqarTvelos mTeli vaWroba<br />

ruseTma ucxoelebs, maT Soris <strong>somx</strong>ebs Caugdo xelSi» [21].<br />

saqarTvelosa da mTels kavkasiaSi <strong>somx</strong>ebis gabatonebiTa<br />

da qarTvelTa dabeCavebiT Sewuxebuli didi qarTveli mamuliSvilebi:<br />

ilia, akaki, iakob gogebaSvili _ Seudgnen aqtiur<br />

pulicistur, saganmanaTleblo, sabanko da sxva saqmianobas.<br />

Jurnal _ gazeTebSi maT iwyes somex mweralTa mxileba da<br />

qarTvelTa Segoneba _ gamofxizleba.<br />

Tavi Tavi IV<br />

IV<br />

qarTvel qarTvel grigorianTa grigorianTa problema<br />

problema<br />

1. 1. Sesavali<br />

Sesavali<br />

qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis movlena Cveni eris istoriis tragikul<br />

furcelTagania da ukavSirdeba misi istoriis umZimes da<br />

ulmobel periodebs, gansakuTrebiT _ XV<strong>II</strong>I- XIX ss. da XX s.<br />

pirvel meoTxeds. movlenis arsis gamosavlenad aucilebelia<br />

istoriul WrilSi Seswavla mravalsaukunovani qarTul-<strong>somx</strong>uri<br />

urTierTobebisa, rasac mudam Tan sdevda dapirispireba. es ki<br />

istoriulad, xSirad somexTa mxridan, ukavSirdeboda arsebobisaTvis<br />

brZolas, romelic qarTvelTa winaaRmdeg iyo mimarTuli<br />

da, arc Tu iSviaTad, farul da moRalatur xasiaTsac<br />

atarebda.<br />

<strong>somx</strong>ur-qarTuli urTierTobebis Seswavla da Rrma anal


174 175<br />

izi, miuxedavad am sakiTxiT mkvlevarTa dainteresebisa, vfiqrobT,<br />

jer kidev gasakeTebelia. es friad saintereso problema, mizanSewonilia,<br />

ganxilul iqnes mravalmxrivi, saxeldobr, geopolitikuri,<br />

sarwmunoebrivi, eTnikuri, kulturuli, ekonomikursocialuri<br />

da sxva TvalsazrisiT. <strong>somx</strong>ur-qarTuli urTier-<br />

Tobis sakiTxis mxolod politikuri Sefaseba ver mogvcems<br />

srulyofil suraTs. aucilebelia, aseve, konfliqtis motivebis<br />

danaxva da gamovlena religiuri dapirpirebis fonze.<br />

aqve unda aRvniSnoT, rom termini „grigoriani” ar gamoxatavs<br />

<strong>somx</strong>uri sarwmunoebis arss da mxolod pirobiTad unda<br />

gamoviyenoT. ara imitom, rom es termini gviandeli, rusebis<br />

mier mogonili da mxolod XIX s.-is 30-ian wlebSi damkvidrebuli<br />

terminia, aramed imitom, rom <strong>somx</strong>uri sarwmunoeba ar<br />

efuZneba grigol ganmanaTleblis moZRvrebas, romelic marTlmadidebluri<br />

iyo. piriqiT, <strong>somx</strong>ebma swored am swavlebas<br />

uRalates da mwvalebluri monofizitoba miiRes. amitom termin<br />

„grigorians“ an „grigorianels“ <strong>somx</strong>uri sarwmunoebis mimdevris<br />

mniSvnelobiT gamoviyenebT.<br />

2. 2. qarTvelTa qarTvelTa gaTaTreba gaTaTreba gaTaTreba da da gafrangeba, gafrangeba,<br />

gafrangeba,<br />

rogorc rogorc rogorc ga<strong>somx</strong>ebis ga<strong>somx</strong>ebis ga<strong>somx</strong>ebis xelSemwyobi xelSemwyobi xelSemwyobi procesi procesi<br />

procesi<br />

ga<strong>somx</strong>ebas xels uwyobda qarTvelTa mier islamis an ka-<br />

Tolikobis (laTinTa sarwmunoebis _ papizmis) miReba. metexis<br />

xidze momwydar 100000 wamebul qarTvelTa STamomavlebma,<br />

sarwmunoebaSi Sesustebulebma, qristes jvari veRar zides,<br />

sastiki da ulmobeli zewolis qveS sulierad gatydnen, sarwmunoebrivi<br />

Ralatis gzas daadgnen – sicocxle gadairCines,<br />

suli ki – wariwymides. mravlismetyvelia is istoriuli<br />

faqti, rom gamahmadianebuli, gakaTolikebuli da ga<strong>somx</strong>ebuli<br />

qarTvelni qarTvelebad aRar iwodebodnen da maT „TaTrebs“,<br />

„frangebsa” da „<strong>somx</strong>ebs“ eZaxdnen. amiT isargebles <strong>somx</strong>ebma _<br />

ga<strong>somx</strong>ebuli eTnikuri qarTvelebi eTnikur <strong>somx</strong>ebad gamoacxades.<br />

es aris, mokled, qarTvel grigorianTa problemis arsi.<br />

«qarTvelma miiRo marTlmadidebloba da mis meoxebiT igi<br />

Zveladganve gvarovnobiTac daukavSirda mas. qarTveli yvelgan<br />

sarwmunoebis meoxebiT hkargavs Tavis gvars, enas da mama-papaTa<br />

xsovnas da mis siyvaruls... qarTvelma miiRo musulmanoba,<br />

daukavSirda TaTris tomis sarwmunoebas da mis saSualebiT<br />

da zegavleniT man dakarga Tavisi yovelive gvarovnebis da enis<br />

da mis magier SeikavSira TaTris wesi, zne, Cveuleba, ena da<br />

Tvisebac ki, Tavis mama-papaT mtraT aRmouCnda da miT oTxi<br />

wili qarTvelobis dRes gaTaTrebulia yvelafriT. eseTia<br />

qarTveli kacis Tviseba, ase dunea misi buneba da igi dakargvis<br />

gareSe sxvagan versad iCens Zalas. qarTvelma miiRo kaTolikoba<br />

da miTac ar darCa igi qarTvelaT, erTma nawilma<br />

kaTolikobis meoxebiT haosianuri ena SeiTvisa, meore nawilma<br />

TaTruli da mesamem qaldeuri. qarTveli daukavSirda grigorianobas<br />

da, unda iTqvas, rom arc amiT iqna igi ganCinebuli da<br />

morCenili gvarovnulis gadaylapvisagan» [29].<br />

isic unda aRiniSnos, rom ga<strong>somx</strong>ebasa da gafrangebas Soris<br />

mniSvnelovani sxvaobac iyo. gafrangebulebi inarCunebdnen qarTul<br />

enas, cnobierebas, kulturasa da mamuliSvilur grZnobebs, maSin,<br />

rodesac ga<strong>somx</strong>ebulTagan mravalma uaryo qarTveloba da <strong>somx</strong>ur<br />

cnobierebaze moeqca. esec somexTa agresiuli politikis nawili<br />

iyo: ga<strong>somx</strong>ebas erTxel da samudamod unda moeSala qarTuli<br />

cnobiereba.<br />

«qarTul-<strong>somx</strong>uri dapirispireba Zv. w. <strong>II</strong> saukuneSi imiT<br />

dagvirgvinda, rom frigiidan daZrulma <strong>somx</strong>urma tomebma asurebTan<br />

da babilonelebTan mravalsaukunovani brZoliT Sesustebuli<br />

qarTveluri tomebi Seaviwroves da aiZules Tavisi samflobeloebidan,<br />

kerZod, Sua aziis maRlobebidan, istoriuli<br />

armeniidan, CrdiloeTisaken daweuliyvnen da im adgilebSi damkvidrebuliyvnen,<br />

romelsac „iveria“ ewodeboda».<br />

cnobili berZeni geografis, strabonis cnobiT, <strong>II</strong> saukuneSi<br />

qristes dabadebamde gaZlierebulma somexma mefeebma saqarTvelos<br />

ramodenime olqi waarTves. SemdgomSi saukuneebis man-<br />

Zilze am olqebis dabrunebisaTvis ibrZodnen qarTveli xelisufalni.<br />

am sadaod qceul sasazRvro olqebSi xdeboda<br />

qarTuli Tu qarTveluri mosaxleobis ga<strong>somx</strong>ebac. V<strong>II</strong> sauku


176 177<br />

nis damdegs momxdari qarTvel-somexTa sarwmunoebrivi ganxeTqilebis<br />

Semdeg <strong>somx</strong>uri eklesiis saWeTmpyrobelni im qarTul<br />

olqebSi, romlebic, garkveuli mizezebis gamo, <strong>somx</strong>eTis SemadgenlobaSi<br />

moeqcnen, „<strong>somx</strong>uri rjulis“ _ monofizitobis gavrcelebas<br />

cdilobdnen. am saqmeSi <strong>somx</strong>ebi, zogjer, ucxoel dampyrobTa<br />

Tanadgomisa da mxardaWeris mopovebasac axerxebdnen.<br />

ase mag. V<strong>II</strong> s.-is 10-ian wlebSi, sasanidTa imperiaSi arsebul<br />

eklesiaTa warmomadgenlebis, e.w. „sparsul krebaze“, somexi<br />

istorikosis, sebeosis cnobiT, „brZaneba gamosca mefe xosrovma“<br />

(sparseTis Sahi xosro <strong>II</strong>), rom yovelma qristianma, romelic<br />

Cemi xelisuflebis qveS aris, somexTa rwmena aiRos“-o.<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiis Tavkacebi zogjer arabTa xalifebis mxardaWeris<br />

mopovebasac axerxebdnen, aseve, Semdegdroindeli<br />

dampyroblebisac, maT Soris, ruseTis imperiis mmarTvelobis.<br />

es arc Tu iSviaTad saqarTvelos interesebis xelyofis xarjze<br />

xdeboda, kerZod, saubaria qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebaze TviT<br />

XIX s-Si da XX s.-is pirvel meoTxedSic ki» [12].<br />

IX s. bolos arabTa monobisgan TavdaRweuli saqarTvelo<br />

samefo-samTavroebad danawevrebuli da SinaomebiT dasustebulia.<br />

im dros arabTa uRelqveS gaerTianebulma <strong>somx</strong>eTis samefom<br />

garkveuli drois (daaxloebiT 30 wlis) manZilze SeZlo<br />

aRmosavleT saqarTvelos, kerZod, qarTlis saqmeebSi Careva da<br />

qvemo qarTlis mniSvnelovani nawilis miTviseba. «ZiriTadad<br />

am qarTul miwa-wyalze Camoyalibda X s.-is 70-ian wlebSi e.w.<br />

taSir-Zogaretis <strong>somx</strong>uri samefo, romlis sataxto qalaqs<br />

erT xans samSvildec ki warmoadgenda, sanam XI s.-is 60-an<br />

wlebSi bagrat IV-is jarma ar gandevna kvirikiani (bagratuni)<br />

somexi mefeebi samSvildidan. amis Semdeg maT rezidenciad<br />

lore iqca, magram didxans verc iq gaZles da X<strong>II</strong> s-is dasawyisSi<br />

taSir-Zogaretis samefom arseboba Sewyvita. sul male, 1118 w.<br />

daviT aRmaSenebelma gareka Turq-selCukebi da es mxare saqarTvelos<br />

SemouerTa. raoden ucnauradac ar unda JRerdes, taSir-<br />

Zogaretis <strong>somx</strong>uri samefo ZiriTadad qarTul miwa-wyalze<br />

iyo gadaWimuli da mosaxleobis mniSvnelovan nawilsac<br />

qarTvelebi Seadgendnen. roca am mxareSi qarTuli saxelmwi-<br />

foebrioba aRdga, „ga<strong>somx</strong>ebuli“ qarTvelebis erTi nawili<br />

kvlav marTlmadideblur sarwmunoebas daubrunda» [12].<br />

rogorc cnobilia, XV s. meore naxevarSi saqarTvelo<br />

calkeul samTavroebad daiSala. <strong>somx</strong>eTSi ki XI saukunidan<br />

<strong>somx</strong>uri saxelmwifo saerTod aRar arsebobda. <strong>somx</strong>ebma<br />

saqarTveloSi daiwyes dasaxleba, gansakuTrebiT, aRmosavleT<br />

saqarTveloSi, kerZod, <strong>somx</strong>eTis mosazRvre qvemo qarTlSi. es<br />

procesi gansakuTrebuli intensiurobiT, da ZiriTadad, XV<strong>II</strong><br />

saukunidan iwyeba.<br />

wina TavebSi vnaxeT, Tu rogor daiwyes qarTvelebis mier<br />

Sevrdomilma da saqarTveloSi dasaxlebulma <strong>somx</strong>ebma saukeTeso<br />

miwebis dakaveba, eklesiebis mitaceba da ga<strong>somx</strong>ureba, rac adgilobrivi<br />

mosaxleobis ga<strong>somx</strong>ebis xelsayrel winapirobas<br />

warmoadgenda. es is periodia, rodesac saqarTvelo – danawevrebuli<br />

da dasustebuli ulmobeli da sisxlismRvreli<br />

omebiT-gatanjuli iyo sparsTa da osmalTa SemosevebiT: swored<br />

aseTi mZime politikuri da ekonomikur-socialuri mdgomareoba<br />

qmnida ga<strong>somx</strong>ebisTvis xelsayrel pirobebs.<br />

raoden ucnauric unda iyos, ga<strong>somx</strong>ebisTvis xelsayreli<br />

iyo, mosaxleobis gaTaTrebisa da gafrangebis, anu, laTinTa<br />

sarwmunoebaze (e.w. kaTolikobaze-a.u.) moqcevis procesi, rasac,<br />

arsebiTad, verafers Sveloda sarwmunoebrivad da ekonomikurad<br />

dasustebuli saqarTvelos marTlmadidebeli eklesia. kaTolike<br />

misionerTa cnobebidan vigebT, rom am periodSi mTel rig<br />

regionebSi marTlmadidebluri RvTismsaxureba, praqtikulad,<br />

aRar sruldeboda, xolo daumoZRvrav da umwyemsod darCenil<br />

ers mwvaleblebi da urjuloebi epatronebodnen.<br />

mas mere, rac dasavleT saqarTvelo osmalebma daikaves da<br />

xalxi daimones, ramdenime xnis Semdeg qarTvelebs gaTaTrebac<br />

dauwyes. «ai, aseT dros, dasavleT saqarTveloSi gaCndnen romis<br />

kaTolikeTa moZRvarni, romlebmac kargad Seiswavles<br />

saqarTvelos mdgomareoba, osmalTagan damonebuli qarTvelebi,<br />

maTi brZola da tanjva-wameba sjulisTvis. laTinTa moZRvarTagan<br />

mravalma Seiswavla qarTuli ena, umwyemsod darCenil<br />

mrevls uqadagebdnen, exmarebodnen, icodnen eqimoba, rac didad


178 179<br />

uwyobda maT misionerul saqmianobas xels. es calke saubris<br />

Temaa da mas detalurad ar SevexebiT, Tumca masze oriod<br />

sityvis Tqmas saWirod miviCnevT.<br />

male moZRvarT romSi papasTan miwer-mowera gamarTes da ase<br />

SeuTvales, rom osmalTagan daCemebuls saqarTveloSi qarTvelebs<br />

sul aTaTreben, berZnis samRvdeloebas araferi Zala ara aqvs,<br />

Cven ki erSi didi pativi movixveWeT, Cven xalxi didad gvafasebs,<br />

Cven rom movindomoT, maSin mTlad am gaTaTrebul qarTvelebs<br />

da imaTac, visac momavalSi gaTaTreba moeliT, yvelas gadmoviyvanT<br />

laTinT wesze, saqme axla romis taxtzea damokidebulio.<br />

papam da misma kardinalebma am saqmes didi yuradReba miapyres<br />

da male osmalos mTavrobasTan miwer-mowera gamarTes da<br />

ukanasknelT piroba Sekres da daaboloves miT, rom osmalebs<br />

neba ar hqondesT, rom TavianT sabrZanebelSi vinme kaTolikeTaganni<br />

Seaviwroon, an gaTaTreba dauwyon. osmalis saxelmwifo-<br />

Si kaTolikec iseve unda sargeblobdes TavisuflebiT, rogorc<br />

TviT osmalni. am xelSekrulobis ZaliT osmaleTSi kaTolikebis<br />

saqme warmatebis gzazed dadga. romis taxtma osmalosTan<br />

aseT xel-Sekrulobis pirobebi yvela saxelmwifoebs<br />

acnoba da agreTve mosweres yvela am moZRvrebs da cnobebi<br />

auwyes, romlebic ki osmaleTSi scxovrobdnen da iq mRvdelTmoqmedebas<br />

asrulebdnen. yvelaze wineT es ambavi dasavleT<br />

saqarTveloSi myofT moZRvrebs moesmaT, eseni male daimeddnen<br />

saqmis sinamdvileze. amitom amaT daiwyes qarTvelebSi kaTolikis<br />

sarwmunoebis gavrceleba da gaTaTrebulT Tu qristian<br />

qarTvelebs aqa-iq agrovebdnen da ase esaubrebodnen devnul<br />

qarTvelebs:<br />

_ Zmebo da Svilebo! Tqven yvelani qristianebi xarT, es<br />

adgilebic, sadac Tqven cxovrobT, mTlad saqarTveloa, xolo<br />

osmalTagan ZaliT daWerili da dRes osmali Tqven mosvenebas<br />

aRar gaZlevsT, sjuliT gaTaTreben; Tqven Tu gindaT, Svilebo,<br />

rom gaTaTrebas ascdeT da rogorme Tavi SeikavoT, maSin Tqven<br />

SeuerTdiT romis wminda taxts, eamboreT papas, miiReT kaTolikoba<br />

da maSin fiqri nu gaqvsT, Tqven xmas arvin gagcemT,<br />

papam da sulTanma amis Sesaxeb piroba Sekres da osmalT<br />

ufleba ara aqvT, rom vinme kaToliki Seaviwrovon da an gaaTa-<br />

Tron. es bevrs saxelmwifoebSi ician.<br />

patrebma darigeba misces maT, Tu rogor unda moqceuliyvnen.<br />

axlad gaTaTrebulebs urCevdnen erTis mxridam meoreSi gardasaxlebas,<br />

samudamod Tu ara, droebiT mainc, da iq Tavis-<br />

Tavis kaToliked aRiarebas. qristianebs urCevdnen, rom, roca<br />

TaTrebma Zala dagatanosT-gaTaTrdiTo – maSin nuRa etyviT,<br />

rom qarTvelebi xarT, Tqven uTxariT, rom kaTolikebi varT,<br />

papis mfarvelobis qveS Sesulni da isini maSinaTve Tavs daganebeben,<br />

xmas ar gagcemen da Tqven ki kaTolikebs SeuerTdebi-<br />

To. ase arigebdnen moZRvarni qarTvelT, qarTvelnic iseve moqmedebdnen,<br />

rogorc moZRvarni arigebden. qarTvelni male darwmunden<br />

saqmis sinamdvileSi da mitom iwyes gafrangeba da<br />

kaTolikobasTan SeerTeba. sul mcire xnis ganmavlobaSi karis<br />

da olTisis midamoebSi axal gaTaTrebul qarTvelTagan 1000<br />

komlamde iqmna gafrangebuli; Semdeg wlebSi laTinT moZRvrebma<br />

gafrangeba Semoitanes artanujis midamoebSi, arTvinSi mTlad<br />

livanaSi, aq saqme ise kargad wauvidaT, rom livanidam eseni<br />

lazistanSiac ki gadvidnen, sof. Cxalas. Cxalel lazebis<br />

gafrangeba am dros Seexeba. romelTa ricxvi Semdeg aqedam<br />

gafantula, gasul iqmna mcire aziis qalaqebisaken. arTvinis<br />

dRevandeli kaTolike aStrakiancebi iqaurni yofilan da<br />

gafrangebis gamo Semdeg droebSi ga<strong>somx</strong>ebulan, gvaric gardukeTebiaT<br />

<strong>somx</strong>uraT.<br />

patrebi ise kargad adevnebdnen Tval-yurs qarTvelebs, rom,<br />

sadac ki osmalis mTavroba qarTvelebs gaTaTrebas uwyebdnen,<br />

eseni iq male Cndeboden da qarTvelebs gaTaTrebisagan ixsnidnen.<br />

amaTis moqmedebiT da daxmarebiT gafrangdnen javaxeTis<br />

axalgaTaTrebuli qarTvelni...» [5].<br />

ai, romis aseTi mzakvruli gegmiTa da politikiT xdeboda<br />

qarTvelebis gafrangeba. mgelTa sajijgnad migdebul cxvars<br />

turebi itacebdnen. am process xels uwyobda Cveni eris istoriis<br />

erT-erTi yvelaze samarcxvino furceli _ tyveTa<br />

syidva. am gziT xdeboda qarTveli mosaxleobis, mniSvnelovani<br />

nawilis, ZiriTadad ymawvilebis, gaTaTreba Tu gafrangeba. ma


180 181<br />

galiTisaTvis, cnobilia, rom erT wels 2000-mde tyve gaiyida.<br />

ukeTesi mdgomareoba arc aRmosavleT saqarTveloSi iyo,<br />

masze sparselTa gavlena vrceldeboda. amgvarad iranelebma<br />

da osmalebma daiwyes didi religiuri saukunovani omi qarTvel-<br />

Ta erovnuli sarwmunoebis anu qarTuli marTlmadidebeli<br />

eklesiis winaaRmdeg. udidesi mniSvneloba mieniWa qarTvelebis<br />

gamahmadianebas, aseve, sxva sarwmunoebaze gadasvlas, gafrangebasa<br />

da ga<strong>somx</strong>ebas. es istoriuli faqtori TvalnaTliv gviCvenebs,<br />

rom qarTveloba Sesisxlxorcebuli iyo marTlmadideblobasTan<br />

da, faqtobrivad, masTan igivdeboda. amitom qarTvelTa<br />

damarcxeba mxolod marTlmadideblobis moSliT iyo Sesa-<br />

Zlebeli (asea dResac!).<br />

gafrangebul qarTvelTa ga<strong>somx</strong>eba xdeboda etapobrivad:<br />

jer isini gadadiodnen somex kaTolikeTa ti pikonze. «romis<br />

taxtisagan osmaleTis <strong>somx</strong>ebis kaTolikeTa ufros sasuliero<br />

pirs werili mouvida da euwyaT maT, rom osmaleTis<br />

saqarTvelos kaTolikebic Tqven CaibareT da dReis Semdeg<br />

Tqven unda upatronoT maTao. somex-kaTolikeTa sasuliero<br />

wodebam miiRo da Seiwynara papis Txovna da brZaneba, amaT<br />

maSinaTve moaqcies yuradReba osmaleTis qarTvelT romis ka-<br />

Tolikeebsa da amaTSi daiwyes mRvdel-moqmedeba da qarTveli<br />

eris patronoba. am dros osmalni arc somex-grigorianebs<br />

sdevnidnen, da mitom mraval alagas qarTvelTa TavianTi Tavebi<br />

<strong>somx</strong>aTac aRiares da miT gadarCnen gaTaTrebas, Semdeg eseni<br />

SeuerTdnen grigorianobas da, ukanasknel, grigorianobis meoxebiT,<br />

dakarges qarTuli gvar-tomoba da STamomavlobis xsovna.<br />

aseT ga<strong>somx</strong>ebul qarTvelebiT savsea Tbilisi da sxva<br />

adgilebi; amaT TavianTi vinaobisa aRaraferi axsovT, amaze<br />

sxvagan waikiTxavT» [5].<br />

«`gaosmaleba glexs batonymuri movaleobidan aTavisuflebda.<br />

SeniSnulia, rom yvelaze didxans qristianad rCeboda saxelmwifo<br />

da saeklesio soflebi, romlebic feodals ar ekuTvnoda“<br />

(S. lomsaZe). Tu imasac gaviTvaliswinebT, rom „samcxe“<br />

mcxeTis sakaTedro taZris samflobelo miwebs niSnavda, gamodis,<br />

misi erTaderTi mflobeli udidesi memamule eklesia<br />

gaxldaT, romlisTvisac damaxasiaTebeli iyo wminda qarTuli<br />

sameurneo yofa; xolo imisTvis, rom osmalur (aRmosavlur)<br />

socialur-ekonomikur wyobas sabolood gaemarjva, qarTuli<br />

sameurneo yofis eklesia unda moespo. amitom ebrZoda porta<br />

marTlmadideblobas, <strong>somx</strong>ur eklesias ki mfarvelobda, radganac<br />

igi swored Turqul-sparsuli stilis meurneobis mqone<br />

feodali iyo. dimitri baqraZis dakvirvebiT ki, islamis miRebidan<br />

mesame Taoba enis siwmindes inaxavda, meoTxe Taoba meryeobda<br />

da mSobliuri enis qsovilSi uxvad uSvebda ucxo leqsikis<br />

nakads, mexuTe Taoba ukve fiqrobda da azrovnebda ZaliT Tavs<br />

moxveul enaze da mSobliur enas mxolod SinaurobaSiRa xmarobda“<br />

(S. lomsaZe).<br />

ai, aseTi Sedegebi gamoiRo TurqTa politikam, Tumca, mesxeTis<br />

qarTvelobas qristianad darCenis erT Sanss kidev utovebda<br />

_ oRond grigorianeloba unda mieRo! saSiSroeba ki aqac<br />

iyo _ ori-sami Taobis Semdeg ga<strong>somx</strong>eba elodaT, radgan <strong>somx</strong>uri<br />

eklesia Tavis mrevlad mxolod „eTnikur <strong>somx</strong>ebs“ aRiarebda<br />

da sxvaTac am Targze Wrida. rCeboda dasavluri orientaciis<br />

gza _ gafrangeba-gakaTolikeba. „kaTolikur seqtebs<br />

Soris Turqi moxeleni upiratesobas aniWebdnen mxolod somex<br />

kaTolikeTa tipikons da am tipikonis aRmasrulebelT garkveul<br />

privilegiebsac aniWebdnen. TurqTa azriT, Tu qarTveli ar<br />

gamahmadiandeboda an unda ga<strong>somx</strong>ebuliyo, an <strong>somx</strong>ur kaTolikur<br />

ritze unda gadasuliyo“ (m. diasamiZe). orive SemTxvevaSi<br />

ispoboda „eTnikuri qarTveli“ da axalcixis safaSos<br />

teritoriaze <strong>somx</strong>uri eTnosi mravldeboda.<br />

ruseTamde axalcixis safaSoSi Turqi batonobda da somexic<br />

yvela Rones xmarobda, rom misi meSveobiT laTinur wess amofarebuli<br />

sakuTari meobis SemnarCunebeli qarTvelis saxsenebeli<br />

amoeZirkva da igi „eTnikur somexad“ Caewera. amisTvis ki<br />

aranair saxsarsa da saSualebas ar iSurebdnen. „1769 w. (<strong>somx</strong>ebma)<br />

axalcixis faSa moqrTames, jer gaZarcves da daluqes<br />

eklesiebi, Semdeg daatyveves kapucinebi, adgilobrivi mRvdlebi<br />

da zogi eCmiaZins waiyvanes, zogi _ bardusSi, sadac karga xans<br />

saSinlad tanjavdnen~ (m.TamaraSvili. istoria...). maT igive<br />

gaimeores 1827 w. agvistoSic. „somex kaTolikeT didZali


182 183<br />

TanxiT mousyidiaT sulTani mahmudi, raTa mas daepatimrebina<br />

da gadaesaxlebina axalcixidan kaTolike moZRvarni“ (m. diasamiZe)»<br />

[14].<br />

sainteresoa <strong>somx</strong>uri kaTolikobis istoriac. «kaTolikis<br />

sarwmunoeba <strong>somx</strong>eTSi Zveladve aRorZinda. X<strong>II</strong> saukuneSi somexkaTolikeni<br />

ise gamravldnen, rom laTinT eklesiis wignebi maT<br />

male sTargmnes <strong>somx</strong>urs enaze da eklesiebSi yvela locvebis<br />

warmoTqma da Sesruleba TavianT enaze daiwyes. Amis mowinaaRmdege<br />

maT aravin uCndeboda, da, nacvlad amisa, romis taxts<br />

uxaroda kidec, rom kaTolikis eklesiis wes-rigis wignebi<br />

sxva enazedac idgamda fexs. nel-nela ise wauvidaT <strong>somx</strong>ebs<br />

saqme, rom kaTolikis eklesiis yvela saWiro wignebi <strong>somx</strong>ur<br />

enaze sTargmnes da am ostatobiT kaTolikis eklesiis sulSi<br />

<strong>somx</strong>uri ena Cadges; es diaR kanonieric aris da asec unda<br />

momxdariyos. droTa da garemoebaTa meoxebiT didsa da mcire<br />

<strong>somx</strong>eTSi ise somex-grigorianTa sjulis meqoni <strong>somx</strong>ebi ver<br />

midiodnen win, rogorc kaTolike-<strong>somx</strong>ebi, garemoeba ufro amaT<br />

uwyobda xels, radganac eseni evropis kaTolikeTa saxelmwifoebmac<br />

gaicnes, amaT yuradRebas apyrobdnen. rac ki dro<br />

midioda, miT <strong>somx</strong>ebSi kaTolikobac magrdeboda, mtkice niadagze<br />

mkvidrdeboda da is warmomadgenel somexTagani moZRvarnic<br />

romis taxtis erTgul-morCilad Cndebodnen. amaT TavianTis<br />

erTgulobiT didi pativi moipoves papis winaSe da amas garda<br />

maT gaicnes dasavleTis samRvdeloebis Sno, xalxTa cxovreba,<br />

ostatoba da ganviTarebiTac win wavidnen...<br />

<strong>somx</strong>is kaTolikeTa Sno iyo, rom osmaleTSi <strong>somx</strong>ebs osmalni<br />

ise ara sdevnidnen, rogorc qarTvelebs, da nametur<br />

somex-kaTolikebs xom yvelaze upiratesobas aZlevdnen da<br />

Seviwroebis garda mfarvelobasac uwevdnen, rom amaT TavianTi<br />

sarwmunoeba mtkiced SeenaxaT da evrcelebinaT kidec iq, sadaca<br />

saWirod dainaxavdnen... amaT TavianTis moqmedebiT saqme<br />

gaitanes da igini gaxdnen sayvareli sulTnis, sayvareli romis<br />

taxtis, <strong>somx</strong>is kaTolikeebis da TviT somex-grigorianebisac.<br />

amaT saqme ise moawyves, rom male Tavebi ixsnes romis papis da<br />

kardinalebis uflebisagan da male, TviT romis taxtis Tanx-<br />

mobiT, amaT TavianT sasuliero pirad somexTagani amoirCies<br />

da es piri daamtkicebines papas somex-kaTolikeTa umaRles<br />

sasuliero pirad. ai, am sasuliero piris Tanamdebobidam aRmoscenda<br />

somex-kaTolikeTa patriarqis Tanamdeboba, romel<br />

patriarqi dResac uziT stambolSi. raki <strong>somx</strong>is kaTolikeebma<br />

TavianTi umaRlesi piris arCevis nebarTva miiRes papisagan<br />

da es amoirCies kidevaca, eseni mis Semdeg ufro gaZaluandnen,<br />

radganac am umaRles pirs irCevdnen papis TanxmobiT da osmalis<br />

mTavrobis damtkicebiT, amitom am pirebsac sakmarisi xma<br />

da Zala hqondaT romis taxtis winaSe da osmaleTis mTavrobisa<br />

da mitom igini <strong>somx</strong>is gvaris sasargeblod yvelgan TavgamodebiT<br />

moqmedebdnen. somex-kaTolikeTa mRvdelmTavars Cabarda<br />

mTelis osmaleTis somex-kaTolikeTa saqmeebi, romis taxtma<br />

amaTve miando qadagebis saqme, radganac maT siSore erTob<br />

uZnelebda saqmes» [5].<br />

«somex kaTolikeTa mesveurebma TurqeTis sulTnisagan xelSekrulebis<br />

firmani miiRes. frederik diubua wers – „saocari<br />

isaa, rom marto qarTvelebs sdevnidnen osmaloebi da ara<br />

<strong>somx</strong>ebs. maT sulTnisagan naSovni hqondaT sarwmunoebis Tavisuflebao~»<br />

[2].<br />

«somexi kaTolikeni, ise, rogorc somex-grigorianni, Turqebsa<br />

da iranelebsac XV-XV<strong>II</strong>I saukuneSi „miumxrobeli“ da „uwyinari“<br />

religiis warmomadgenlebad miaCndaT. amitom, TavianT<br />

qveyanaSi maT garkveul privilegiasac aniWebdnen» [7].<br />

konstantinopolis aRebis Semdeg Turqebma gaauqmes berZnuli<br />

politikuri xelisufleba. «amieridan rCeboda mxolod<br />

berZnuli marTlmadidebluri eklesia, konstantinopolis sapatriarqo,<br />

romelic qveyanaSi jer kidev didi gavleniT sargeblobda.<br />

mosalodneli eqscesebis Tavidan asacileblad, rogorc<br />

osmalebi fiqrobdnen, saWiro iyo, gamonaxuliyo mesame Zala,<br />

romelic daupirispirdeboda konstantinopolis sapatriarqos,<br />

bzars Seitanda marTlmadideblebis uflebebSi da mis realur<br />

konkurentad gadaiqceoda. sulTanis mTavrobam aseT<br />

mesame Zalad miiCnia TurqeTis imperiaSi mcxovrebi <strong>somx</strong>ebi da<br />

maTi <strong>somx</strong>ur-grigorianuli eklesia... sulTan mehmed <strong>II</strong>-s kon-


184 185<br />

stantinopoleli <strong>somx</strong>ebi miaCnda Tavisi interesebis erTgul<br />

damcvelad. saerTod, qristianul-religiur mimdinareobaSi<br />

somexTa Taviseburi seqta, romelsac mogvianebiT (1836 w.)<br />

grigorianoba Seerqva, <strong>somx</strong>ebs gansakuTrebul da SedarebiT<br />

privilegirebul mdgomareobaSi ayenebda, rogorc TurqeTSi, ise<br />

iranSi. ase Seiqmna meore <strong>somx</strong>uri sapatriarqo konstantinopolSi.<br />

amrigad, somexi xalxi <strong>somx</strong>uri saxelmwifos ararsebobis<br />

pirobebSi ucbad ori sapatriarqos (eCmiaZini-konstantinopoli)<br />

da ori sakaTalikosos (sisis da aRTamaris) patroni<br />

gaxda» [7].<br />

«mahmadianebi cdilobdnen, is qarTvelebi, romelTa gamahmadianebasac<br />

ver axerxebdnen, <strong>somx</strong>uri eklesiis mrevlad gadaeqciaT.<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiisadmi keTilganwyoba imdenad didi iyo,<br />

rom konstantinepolis aRebis Semdeg sulTanma mehmed <strong>II</strong>-m<br />

(1451-81) konstantinopolSi daaarsa axali qristianuli centri<br />

– <strong>somx</strong>uri sapatriarqo, romelic konstantinopolis<br />

berZnuli sapatriarqos Tanaswori uflebebiT aRiWurva» [6].<br />

keTilganwyoba <strong>somx</strong>ebisadmi iranSic sufevda. Sahi piradad<br />

exmareboda <strong>somx</strong>ebs eklesiebis mSeneblobaSi, «dadioda maT<br />

qristianul dResaswaulebze, eswreboda qristianul ceremonialebs.<br />

misi gansakuTrebuli brZanebiT sjidnen yvelas, vinc<br />

somex qristians Seuracxyofas miayenebda. . . abram erevanci<br />

sulTan ahmad <strong>II</strong>I-s <strong>somx</strong>ebis keTildReobaze mzrunvelsa da<br />

„somexi xalxis meurves“ uwodebda, ufro metic, nadir Sahis<br />

mier <strong>somx</strong>ebisadmi gamocemuli rayamebidan meoTxe rayamSi vkiTxulobT:<br />

„Tu romelime somexi qristiani miiRebs mahmadianur<br />

sarwmunoebas, maSin mas CamoerTvas mTeli Tavisi memkvidreoba“...<br />

`erTi mxriv, TurqeTisa da meores mxriv, sparseTis mesveurTa<br />

politikis wyalobiT, XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I saukuneebSi <strong>somx</strong>uri<br />

savaWro kapitali saerTaSoriso arenaze gavida“ (S. lomsaZe<br />

_ „gviani Suasaukuneebis saqarTvelos istoriidan“. 1979 w;<br />

aseve, a. aninski, <strong>somx</strong>uri... gv. 264, 38). maSasadame, Tu qarTvels<br />

gamahmadianeba ar undoda, is unda ga<strong>somx</strong>ebuliyo, radgan somexis<br />

gamahmadianeba im periodSi kanoniT isjeboda.<br />

im dros, roca saqarTvelos kaTalikosi evdemoz diasamiZe<br />

sparsma xelisufalma kldidan gadaagdebina, xolo kaTalikosi<br />

domenti stambolis cixeSi iyo gamoketili, iranis dedaqalaq-<br />

Si sparseli Sahebis xelSewyobiT agebdnen <strong>somx</strong>ur eklesiebs<br />

brwyinvale arqiteqturuli gadawyvetiT, mooqrovili WeriTa<br />

da gumbaTebiT, daxvewili gemovnebiT Sesrulebuli mxatvrobiT<br />

(1605-1663 ww), amave dros ki, TbilisSi sioni lamis<br />

mahmadianur meCeTad gadaakeTes.<br />

1578 wels osmalebma samcxe-saaTabago daipyres, qarTuli<br />

socialur-politikuri wyobileba gaauqmes, mis adgilze Seqmnes<br />

Cildiris (axalcixis) safaSo. gansakuTrebiT tragikuli<br />

iyo mesxeTis qarTvelTa bedi: aq osmalebma marTlmadidebloba<br />

akrZales. qarTvelebi, romlebmac mahmadianoba ar miiRes,<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiis mrevlad aqcies. samcxe-saaTabagos, anu mesxeTis<br />

qarTuli eklesia Turqebma <strong>somx</strong>ur eklesias, kerZod,<br />

konstantinopolis <strong>somx</strong>ur sapatriarqos dauqvemdebares...<br />

xdeboda qarTvelebis masiuri ga<strong>somx</strong>eba imier taosa da arzrumis<br />

sasazRvro provinciebSi» [6].<br />

«rogorc safiqrebelia, yarsisa da arzrumis marTlmadidebluri<br />

samwyso XV<strong>II</strong> s. bolos gauqmda da mrevli Seerwya<br />

Turqul-musulmanur da <strong>somx</strong>ur-grigorianul eklesiebs» [7].<br />

«qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis faqti dadasturebuli aqvs, agreTve,<br />

mkvlevar ignati fafazians Tavis „eklesiis cxovrebaSi“. ase-<br />

Tive viTareba Seiqmna artaanis TemebSi, Cildiris tbis midamoebSi.<br />

ga<strong>somx</strong>ebis igive procesi mimdinareobda iranelebis mier dapyrobil<br />

qarTl-kaxeTSi XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I saukuneebSi» [6]. «XV<strong>II</strong> s.-is<br />

30 wlebSi erTi qarTveli ymawvilis, nasyidas gakaTolikebis<br />

gamo didi aurzauri amtydara. amasTan dakavSirebiT sasamarTloze<br />

nikifore irbaxs uTqvams: „yoveldRiv Cvenis TvaliT vxedavT,<br />

rom mravalni qarTvelni <strong>somx</strong>debian, da ufro mometebuli<br />

maTgani mahmadianur sarwmunoebasac Rebulobs~» [12].<br />

3. 3. qarTvelTa qarTvelTa ga<strong>somx</strong>eba<br />

ga<strong>somx</strong>eba<br />

Cveni eris istoriaSi erT-erTi tragikuli furceli Cawera<br />

eris im nawilma, romelmac, didi xocva-Jletis da Sevi


186 187<br />

wroebis Sedegad, ver gauZlo zewolas, dasTmo sarwmunoeba _<br />

marTlmadidebloba _ aRiara kaTolikoba, xolo Semdgom, qristes<br />

wil papis Tayvanismcemelma, papis mierve gayidulma, miiRo <strong>somx</strong>oba<br />

da am gziT dakarga erovnuli cnobiereba, ena, kultura, xolo<br />

mravalma maTganma - samSobloc.<br />

«<strong>somx</strong>is kaTolikebma male moaqcies yuradReba dasavleT<br />

saqarTvelos qarTvel-kaTolikebs da maTSi male gamoamweses<br />

somex-kaTolikeTa mRvdelni, romlebic <strong>somx</strong>urebr<br />

iyvnen aRzrdilni. mRvdlebma qarTuli ena ar icodnen.<br />

amaT daiwyes mRvdel-moqmedebis Sesruleba <strong>somx</strong>urs enaze,<br />

xalxs eseni sayovelTaod Sina da gareT <strong>somx</strong>urs enaze<br />

esaubreboden; eklesiaSi qadagebac <strong>somx</strong>urs enaze hqondaT.<br />

ase da amgvarad, qarTvel kaTolikeTaTvis saWiro enad<br />

<strong>somx</strong>uri ena gaxades. qadagebaSi warmosTqvamdnen ase: namdvili<br />

kaTolikeni Tu xarT, namdvili qristianebi, maSin Tqven<br />

Tqveni saeklesio <strong>somx</strong>uri ena unda aucileblad SeiswavloT,<br />

uamisoba ar SeiZleba, Tqveni sjulis locvebi unda<br />

zepirad icodeT, Tu eseni ar gecodinebaT, maSin Tqven ka-<br />

Tolikebi ar iqnebiT.<br />

im dros qarTvelni iyvnen ueSmakoni, rogorc sjulisa da<br />

eklesiaSi saxmarebeli enis, daiwyes <strong>somx</strong>uri enis Seswavla. am<br />

dros somexT moZRvrebma aqa-iq gaxsnes saswavleblebi da<br />

qarTvelTa Svilebs <strong>somx</strong>urs enaze daawyebines wera-kiTxva da<br />

swavleba. saqme ise moawyes da moemarTa, rom Semdeg droebSi am<br />

moZRvarTa meoxebiT qarTvel kaTolikebma TavianT samSoblo<br />

enad <strong>somx</strong>uri ena icvnes da am enis SeTvisebisaTvisac iwyes<br />

mecadineba. somexT kaTolikeTa moZRvarTac es undodaT. eseni<br />

amis mets sxvas aras ndomobdnen, eseni imas fiqrobdnen, rom<br />

vinemc Cven SeviswavloT Cveni mrevlis ena, maT Seiswavlon<br />

<strong>somx</strong>uri enao. asec auxdaT. . qarTvelebi aramc Tu Seswavlas<br />

daadgnen, aramed TavianT deda-enad <strong>somx</strong>uri ena cnes da Semdeg<br />

droebSi am enisaTvis maT dava da mfarvelobac daiwyes; <strong>somx</strong>is<br />

kaTolikeTa moZRvrebi qarTvelebSi marto <strong>somx</strong>urs enas<br />

ar avrcelebdnen, enasTan erTad maT maTSi SehqondaT <strong>somx</strong>eTis<br />

siyvarulic da amaT aqezebdnen, rom saqarTvelos midamoebidam<br />

osmaleTis <strong>somx</strong>ebisken gardasaxlebuliyvnen, sadac maTi merjule<br />

kaTolikeT ricxvi didi iyo, es hazrebi nel-nela ganavrces<br />

erSi, am saqmisaTvis maT xels uwyobda im drois<br />

kaTolikeTa umaRles sasuliero piris da papis moqmedeba. am<br />

pirebis saxelis xsenebisaTvis qarTvelni mzad iyvnen, rom<br />

Tund zRvaSic Cacvivnuliyvnen.<br />

qarTvelTa gadasaxlebis saqmes isic uwyobda xels, rom<br />

saqarTvelos miuvals xeobis adgilebSi kaTolikebis cxovrebis<br />

saqme uWirdebodaT, da meore-qarTvel muslimanTa da osmalTaganac<br />

idevnebodnen, aq osmalos gamgeoba da kanoni yurTa<br />

glejaze iyo damokidebuli. amitom qarTvel kaTolikeebma<br />

iwyes <strong>somx</strong>eTSi gadasaxleba da dasaxleba iq, sadac ufro<br />

kaTolikeebi scxovrobdnen. metad didi ricxvi gadasaxlda<br />

konstantinepolSi. qarTvelni dasaxldnen aqa-iq <strong>somx</strong>ebSi, ricxviT,<br />

sul rom mcire vsTqvaT, aTi aTasze naklebs ver vityviT.<br />

es ricxvi manamdis Tu Tavis saeklesio enaT <strong>somx</strong>urs enas<br />

sTvlida, mis Semdeg maT TavianT samSoblo enaT <strong>somx</strong>uri ena<br />

CaTvales da am enaze iwyes mecadineoba. 100 wlis ganmavlobaSi<br />

saqme ise moxerxda, rom namdvil qarTvelTa STamomaval kaTolikeebma<br />

dakarges TavianTi deda qarTuli ena, daiviwyes gvartomobis<br />

momdinareoba, samSoblo qveyana, iwyes <strong>somx</strong>oba, <strong>somx</strong>uri<br />

ena icnes samSoblo enaT da namdvil <strong>somx</strong>ebad iqcnen, <strong>somx</strong>is<br />

gvaris STamomavlaT.<br />

mxne da mecadine kaTolikeTa moZRvarTa meoxebiT saqme<br />

marto qarTvelebis gadagvarebiT ar gaTavda. . qarTvelTa rom<br />

ufro mkacrad daviwyebodaT TavianTi vinaoba da amisTvis maT<br />

rame eWvic ar hqonodaT, amitom qarTvelT kaTolikeTa gvarebsac<br />

ki uwyes gadakeTeba da gardasxvafereba, ufro <strong>somx</strong>urs<br />

kiloze. qarTvelTa gvarebi ise gadaakeTes, ise gardaasxvaferes,<br />

rom dRes kaci sul veRar ifiqrebs da warmoidgens mas, rom<br />

dRevandel romelime somex-kaTolikeTa Zveli gvari sxva yofiliyos,<br />

romelsac awindels maT gvarTan araferi kavSiri ar<br />

hqonodes. eseTi gacalkeveba, gansxvaveba da gadagvareba TviT<br />

kaTolikebisTvis ufro aris saeWvo da sakvirveli, aseT saqme-<br />

Ta winmsvleloba qarTvel kaTolikebSi ufro osmaleTis


188 189<br />

<strong>somx</strong>eTSi mieca, konstantinepols, arzrums, osmalos saqarTvelos<br />

ganapir midamoebSi; aseve seni nel-nela fexs idgamda<br />

javaxeTSiac. somex kaTolike mxne moZRvarTa javaxeTSi sadgomaT<br />

da saqadageblaT axalcixe amoirCies, axalcixeSi damkvidrdnen<br />

igini da iqidan moqmedebdnen xalxSi. iqidam hqadagebdnen<br />

qristianobas da <strong>somx</strong>obas. male miaRwies wadils da maT<br />

mraval qarTvelTa soflebi gadaibires da gaa<strong>somx</strong>es, rom male<br />

maT qarTvelobis Sejavrebac ki dauwyes, magram amaT arc es<br />

ikmares! eseni ufro Sors apirebdnen wasvlas, maT surdaT<br />

saqarTvelos samefois sabrZanebelSiac Semosvla, romis laTinT<br />

moZRvarT Tavidam moSoreba da qarTvelT kaTolikeTa<br />

patronoba da amaSiac Semotana da ganmtkiceba ima azrebisa,<br />

rom viTomc isini <strong>somx</strong>is gvaris kaTolikeni arian da ara<br />

qarTvelis, magram es ver mouxerxdaT, Tumca wadili ki didi<br />

hqondaT. amaTma wadilma martoT osmaleTis samflobeloSi<br />

gaidga fesvi, martoT iq moikida niadagi da iq Cahylapes maT<br />

mravalni qarTvelni. amave senis gavrcelebas javaxeTSiac daadgnen<br />

da surdaT, rom javaxeTis qarTvelebSiac aeRorZinebinaT es<br />

hazrebi, magram, sxva da sxva damabrkolebel saqmeebTa meoxebiT,<br />

javaxeTSi es ise kargad ver mouxdaT, vera gaawyes ra da<br />

ukanasknel xom 1829 w., roca javaxeTi osmalos moscilda da<br />

aRmosavleTis saqarTvelos SeukavSirda, mas Semdeg xom maTs<br />

azrebs Ziri moeTxara da daimarxa samudamoT.<br />

maSin axalcixis skolebSi mxolod <strong>somx</strong>urs enas aswavlidnen...<br />

es saswavlebeli somex kaTolikeTa moZRvarT<br />

aRmzrdelaT iyo, aqve izrdebodnen qarTvel kaTolikeTa Svilebic,<br />

romelnic ki sasuliero wodebaSi emzadebodnen. mTelis aziis<br />

kaTolikeTa moZRvrebs aq zrdidnen, somex kaTolikebis<br />

tibikoniT amzadebdnen. Aaqve aswavlidnen aRmosavlur enebs,<br />

garda qarTulisa da evropiulis. am saswavleblis meoxebiT<br />

ufro ifineboda qarTvel kaTolikebSi qarTuli enis da gvartomobis<br />

vrdoma, aqedam gamosulT moZRvarTa meoxebiT gadabirdnen<br />

qarTveli kaTolikeni. maTi umetesi nawili SemdegSi osmaleTSi<br />

iqmna gadasaxlebuli» [5].<br />

«konstantinopolis <strong>somx</strong>ur sapatriarqosadmi damorCile-<br />

buli qarTvelebi <strong>somx</strong>debodnen ara marto imitom, rom maT<br />

eklesiebSi inergeboda <strong>somx</strong>uri ena da isini grigoriandebodnen,<br />

aramed imitomac, rom maT samoqalaqo-sasamarTlo saqmeebsac<br />

ki wyvetda konstantinopolis somexTa sapatriarqo» [7].<br />

«<strong>somx</strong>ebma iwyes qadageba da im azris damkvidreba, rom<br />

„saqarTvelo mtkvris gamoRma ar arsebobs. mtkvris aqeTa<br />

mxris xalxni gvartomobiT somexni ariano, garda amisa TviT<br />

saqarTvelo ra aris! Mmas momavali ara aqvs. misi gvartomoba<br />

mis Tanamorwmune Zlieris gvarisagan male aRigveba da moispoba.<br />

amitom umjobesi iqmneba, rom qarTvel kaTolikebma es ena<br />

male daiviwyon, Torem bolos samwuxaroT gauxdebaT saqme da<br />

maSin gvian iqneba» [5].<br />

armenistma sen martenma (frangi orientalisti) somex ka-<br />

TolikeTa mxiTaristebs winadadeba misca, rom rame istoriuli<br />

werilebi eweraT saqarTvelos _ gansakuTrebiT, osmale-<br />

Tis saqarTvelos Sesaxeb, sadac erT dros mogzaurobda. mxi-<br />

Taristebma sakmarisad aRweres dasavleT saqarTvelo, metadre<br />

_ livana, aWara, artaani, taos-kari, klarjeTi, kola, eruSe-<br />

Ti, SavSeTi da sxva adgilebi, rogorc istoriulad, ise sxva<br />

mxrivac. am werilebs isini veneciaSi <strong>somx</strong>ur enaze beWdavdnen,<br />

riTac sargeblobda mravali orientalisti, maT Soris, Sveicarieli<br />

swavluli dubua de monpere.<br />

«mxiTaristebma aweres aqamdisac osmalis xelSi daSTenili<br />

iSxnis taZari, xaxulis taZari, parxlis da sxv. am didebul<br />

naSTebs garda maT bevri kidev sxva naSTi aweres, romelnic sen<br />

martenis winaSe Taviss drosve iqmna cnobili. amaTganve isargebla<br />

somex kaTolikeTa mxiTarist mswavlul abat aliSanma, romelmac<br />

aRwera naSTebis suraTebi da CaurTa Tavisgan dawerils<br />

kilikiis vrcel istoriaSi. Aam mxiTaristebisgan mTlad daxatulia<br />

didebuli iSxnis taZari, xaxulis, parxlis, tbeTis; magram<br />

amaTi ara mosawoni is iyo, rom eseni mTel dasavleT<br />

saqarTvelos Zvel <strong>somx</strong>eTis nawilad aRiarebdnen, xolo<br />

qarTvelobisgan bagratovanebis gaZlierebis Semdeg miTvisebulaT»<br />

[5]. sen martenis garda, brosemac sakmarisad isargebla<br />

am mcdari nawerebiT, rac mis naSromebSic aisaxa.


190 191<br />

osmaleTis saqarTveloSi aris is adgilebi, sadac Zveladve<br />

daiwyo qarTvelebis gadagvareba. «mag. arTvinSi, sadac XV<strong>II</strong>I<br />

saukuneSi aTasi komli iqmneboda gadagvarebul qarTvelTa,<br />

ardanujisken, artaanisken da sxvaganac mravali, bevri amaTgani<br />

ZveliTganve gardasaxlebul iqmnen somex kaTolikeTa rCeviT<br />

arzrumSi, stambolSi da sxva adgilebSi. maTi gadasaxleba<br />

samSoblodam miT ufro xdeboda, radganac dasavleT<br />

saqarTvelois adgilebSi kaTolikebs xSiraT gaWirebac adgebodaT,<br />

samRvdeloebas mkacraT patronoba uWirdeboda, garda<br />

amis, samRvdeloebas cota gvartomobis azrovnebac qondaT da<br />

raki qarTvel kaTolikeni <strong>somx</strong>ebaT iwodebodnen, didaT surdaT,<br />

rom maTSi qarTuli enac mospobiliyo. bevrs sasuliero pirs<br />

isic ki Caenerga gulSi, rom qarTveli kaTolikebi <strong>somx</strong>ebi<br />

ariano, amitomac iwodebian <strong>somx</strong>ebaTo, mxolod drois meoxebiT<br />

gaqarTvelebulano.Mmagram es ase ar aris.<br />

XV<strong>II</strong>I sauk. naxevars, konstantinepolSi, qarTvel kaTolike-<br />

Ta mcxovrebT ricxvi 1500 komlze meti yofila, yvela eseni<br />

dasavleT saqarTvelodgan iqmnen mokrebilni. yvela eseni iwodebodnen<br />

somex kaTolikeT da maTs eklesiebSiac yovlisferi<br />

<strong>somx</strong>ur enaze sruldeboda. ori saukunis ganmavlobaSi maT<br />

dakarges TavianTi ena, gvartomoba da zne-Cveulebani, ukanasknel<br />

bevrma maTganma gvarebic ki gadaikeTes; mag.: zaqariancebi-zaqariaZeebi,<br />

maWaxlis pirSi mTeli sofelia; azariancebi-azaraSvilebi,<br />

savsea iveris xeoba; aWariancebi; zurabiancebi-zurabisSvilebi;<br />

maisurianci-maisuraZeebi; fafazianci-mocoSvili; aStrakiancebi,<br />

merabianci-merabiSvili; parmaqsisianci-vanaZe; lazarianci-lazareSvili;<br />

mRebarianci-mRebriSvili; galatozianci-cinaraZe;<br />

wamalianci-wamalaSvili.<br />

(qarTvelTa _ a.u.)AmowinaaRmdegeT dasSi pirveli adgili<br />

ekavaT javaxeTis somex kaTolikeTa moZRvrebs, romelTac dids<br />

mfarvelobas uwevda maSindeli kaTolikebis seminariis reqtorad<br />

namyofi episkopozi araratianci. am piris meoxebiT javaxeTis<br />

qarTvel kaTolikebs ise ucqerdnen somex kaTolikeTa<br />

moZRvarni, rogorc odesme ganZvinvarebuli osmal _ sparsebi.<br />

amaT meoxebiT 1830 w. javaxeTSi sityva qarTvelic ki<br />

iqmna mospobili da didi sayveduriT SeiCveneboda is qarTveli<br />

kaTolike, romelic Tavis Tavs qarTvelad aRiarebda, amis<br />

Sesaxeb qadagebac iqmna win waweuli» [5].<br />

ga<strong>somx</strong>ebuli qarTvelebi ase ambobdnen: «ara, ar iqneba, rogorc<br />

Cvens mamebs miuRiaT, Cvenc ise unda viqmneT. SegviCvenebia is<br />

qarTveli kaTolike da ara somexi, romelic Tavis Tavs qarTvelad<br />

aRiarebs. qarTvelad rusis mTavroba mxolod marTlmadideblebs<br />

scnavs. amis meoxebiT Cven sjulsac davkargavT»<br />

[5].<br />

maT romis paps «xel axlaT dauwyes ambebis gzavna, rom<br />

saqarTveloSi qarTvel kaTolikebs rusis mTavroba ar cnobs.<br />

Tu Tqven nebas miscemT kaTolikebs qarTvelad wodebisas,<br />

maSin Zalian advilad moxerxdeba, rom erTs dRes mTavrobis<br />

brZanebiT berZnis eklesias SeuerTdnen, romis eklesias sakmarisi<br />

ricxvi moscildeba da daekargebao, rom laTinT moZRvarT<br />

saqarTveloSi fexis gamagreba mitom undaT, rom eseni<br />

cdiloben qarTvelTa gafrangebasao.<br />

osmaleTis saqarTvelos qarTvel kaTolikeni ki, rogorc<br />

zemoTac vaxseneT, osmalis <strong>somx</strong>is gvaris kaTolikeT iwodebodnen,<br />

radganac amaT adridganve daatovebines qarTveloba.<br />

zogTa TqmiT, amaTi gadagvareba gakaTolikebis Semdeg xanas<br />

miewereba da, zogTa TqmiT, im droebs, roca dasavleT saqarTvelo<br />

osmaleTma aiRo da qarTvelebs gaTaTreba dauwyo. am<br />

dros <strong>somx</strong>ebi ukve SeCveul iyvnen osmalos qveSevrdomobas,<br />

monebas da amitom osmalni <strong>somx</strong>ebs ar sdevnidnen, amaTi SiSi<br />

ar hqondaT. qarTvelebs ki ar stovebdnen qarTvelaT, an sikvdili,<br />

an gaTaTreba, orSi erTi STeboda. qarTvelTa aseTis mdgomareobiT<br />

isargebles mravalTa da eseni arigebdnen qarTvelTa,<br />

rom Tqven Tqveni Tavebi <strong>somx</strong>aT gamoacxadeT da mas mere Tqven<br />

aravin ras gizavTo, qristianebaT mainc daSTebiTo. qarTvelTac<br />

iwyes ase moqmedeba da, roca maT osmalni vinaobas hkiTxavdnen,<br />

igini TavianT Tavebs <strong>somx</strong>aT aRiarebdnen da osmalnic aTavisuflebdnen<br />

maT. Semdeg droebSi qarTvelni srulad eTvistomebodnen<br />

<strong>somx</strong>ebs. aseTis manqanebiT qarTvelTa gadagvareba 1820<br />

wlebisamdisac ki win midioda da ara marto dasavleT saqarTve


192 193<br />

los Soreuls adgilebSi, aramed TviT javaxeTSiac» [5].<br />

qarTvelobis damcvelTa winaaRmdeg dairazma somex-kaTolikeTa<br />

samRvdeloeba: «amaTgan axalcixeSi kreba moxda. krebam<br />

gadaswyvita, rom axalcixeSi somex-kaTolikeTa seminaria gaxsniliyo<br />

da an aleqsandrepolis sasuliero saswavlebeli aq<br />

gadmotaniliyo... eseni imedovnebdnen, rom iq ufro advilad<br />

Seiyvandnen Svilebs, amis meoxebiT advilaT moifineboda <strong>somx</strong>uri<br />

wera-kiTxva...<br />

episkopozi yvelgan awesebda somex-kaTolikeTa mRvdlebs,<br />

romelnic eklesiebSi <strong>somx</strong>uraT swiravdnen da uqadagebdnen<br />

xalxs.<br />

_ SeCvenebul iqmnas is piri, vinc Tavis Tavs qarTveli<br />

uwodoso. am dromdis TiTo-orola locvebs kidev ambobdnen<br />

qarTulad da mis Semdeg ki amis uflebac moespoT. Tavis<br />

azris safuZvlaT is hqondaT, rom, Tu axalcixis kaTolikeni<br />

<strong>somx</strong>ebi ar arian, maS mefeebis dros raT miiRes maT <strong>somx</strong>uri<br />

tibikonio. imas ki ar fiqrobdnen, Tu qarTvel mefeebi amas<br />

raT dauSlidnen, an ra SiSi hqondaT misi... es ki ara da<br />

kaTolike mRebriSvilic ki somex kaTolikeT aRiares. imas ki<br />

ar daukvirdnen, Tu mRebri an mRebari ra enis sityva aris.. Cven<br />

kargad viciT, rom pavle Sahyuliani tomobiT qarTveli iyo, es<br />

manac kargaT icoda. igi Tavis pirvelis dReebidam qarTvelobda<br />

kideca da qarTuls enaze Zalianac Sromobda, bevri ram<br />

sTargmna italiuri enidam, laTinuris da <strong>somx</strong>uridama. Amas<br />

rom qarTvelobis siyvaruli ara hqoniyo, maSin igi amden vrcel<br />

qarTuls Sromasa xels ar mohkidebda, magram man icoda<br />

kargaT, rom is qarTveli iyo da, masTanave, mTeli dasavleTis<br />

kaTolikobaca, da amitomac sTargmnida da swerda qarTul<br />

enaze. uwyian, rom eseve mSvenivraT qadagebda qarTuls enazeo<br />

da erT dros qarTvel propagandistaT iqna xmobilio, magram<br />

ukanasknel droebSi sxvafer Seicvala es moZRvari, hazric<br />

gamoicvalao da rasac guSin ambobda qarTvel kaTolikeTa<br />

Sesaxeb, imas dRes darRveva dauwyovo.Amis saidumloeba mas<br />

Tan gahyva...<br />

„istoria gina moTxroba Zvelisa da axlisi aRTqmisa“ -<br />

qmnili somex mxiTarist ioane arqimandrit zurabianis mier.<br />

Targmnili <strong>somx</strong>uris enidgan da dabeWdili 1858w. venetikSi,<br />

wignTa sabeWdavTa Sina wm. lazares monastrisa. 875 gverdi.<br />

wignis damweri mxiTarist zurabiani tomobiT qarTveli yofila,<br />

ZvelaT gafrangebuli da konstantinepolSi gadasaxlebuli,<br />

sadac Semdeg droebSi saomex kaTolikeT iqmnen wodebulni da<br />

ukanasknel dakarges ena da gvartomobac qarTuli.<br />

„wmindanebis cxovreba“, qmnili <strong>somx</strong>urs enaze arqimandritis<br />

luka injinjianis mier, Targmnili da gamocemuli qarTulsa<br />

enasa zeda, venetiks, 1859w. wminda lazares monastris stamba-<br />

Si; or tomaT, damweri am wignisa mxiTarist injijiani aris<br />

qarTvel tomis Camomavali, livanaSi ZvelaT gafrangebuli, Semdeg<br />

stambolSi gadasuli, iq <strong>somx</strong>is kaTolikeT wodebuli.<br />

Semdeg amaT sruliad dakarges gvartomoba. arqimandrit injijians<br />

umogzaurnia dasavleT saqarTveloSi, aRuweria<br />

dawvrilebiT da venetikSi xSiraT ubeWdavs Tvisi werilebi.<br />

misma werilebma didi yuradReba miipyres evropis orientalistTa<br />

Soris da, sen martenis TxovniT, zogi amis werilebi<br />

saqarTvelos da <strong>somx</strong>eTis Sesaxeb franguls enazedac iqmnen<br />

gadaTargmnilni» [5].<br />

<strong>somx</strong>ebma «aTasgvari xrikebiT da ukadrisi xerxebiT miaRwies<br />

laTinur da qarTul enebze wirva-locvis akrZalvas.<br />

RvTismsaxureba marto <strong>somx</strong>ur enaze darCa. amiT gaTamamebulebma<br />

gaaCaRes antiqarTuli propaganda. maTma Tavxedobam kulminacias<br />

miaRwia, roca daiwyes mtkiceba, TiTqos ar arsebobs<br />

qarTveli kaTolike da yvela isini <strong>somx</strong>ebi an <strong>somx</strong>is Camomavlebi<br />

ariano. es gasaocari sicrue gamoqveynda gaz. „mSakis“<br />

furclebze (1897 w. ##110, 137, 138, 148, 149 da 1898 w. #190,<br />

agreTve gaz. „s. peterburgskii vedomosti“, 1900 w. #156 da<br />

1901 w. #98).<br />

„iveriis“ cnobis avtori gulistkivils gamoTqvams samcxe-javaxeTis<br />

qarTuli kaTolikuri eklesiebis <strong>somx</strong>ur tipikonze<br />

gadasvlis gamo. am arasakadris saqciels da moqmedebas<br />

gamouwvevia qarTuli mosaxleobis „ga<strong>somx</strong>eba“. viRac ujiSo<br />

qarTvel kopaZes kpcianad gadaukeTebia gvari, xolo qarTvel


194 195<br />

bavSvebs somexi mRvdlebi „hairiks“ amRerebdnen da isinic<br />

Tavs ukve <strong>somx</strong>ebad Tvliano – SeniSnavs cnobis avtori gulistkiviliT»<br />

[2].<br />

im drois zogierTi franguli gazeTi ki, somexTa mecadineobis<br />

Sedegad, aseT ambebs amtkicebda TiTqos: «saqarTvelo<br />

araferia, mtkvris dasavliT da samxreTi mxare <strong>somx</strong>eTia,<br />

qarTvelebs araferi aqvsT, istoria, mwerloba, ena, moqalaqeoba.<br />

igini kavkasiaSi arafer Zalas Seadgenen, maTze bevraT maRla<br />

<strong>somx</strong>ebi sdganan. eseni maTze bevraT Wkvianni arian da moxerxebuli<br />

xalxia, maT yvelaferi aqvsT: ena, mwerloba, mdidari<br />

istoria; xalxic metia, kapitali, vaWrobac amaT xelSia, moqalaqeobac<br />

amaTia, qalaqebic maT ganaSvenes. yvela didi mamulebi<br />

maT ekuTvnisT. evropis saxelmwifoebma kavkasiaSi mTavar<br />

eraT es eri unda icnas da ara qarTvelnio» [5].<br />

qarTveli mamuliSvilebi cdilobdnen, rogorme win aRdgomodnen<br />

ga<strong>somx</strong>ebis process. «gansvenebuls ivane kereseliZes<br />

1860w. amis Sesaxeb TviT p. xarisWiraSvilisagan werilebic<br />

mosvlia xolme „ciskarSi“ dasabeWdaT, magram ivane kereseliZem<br />

sTqva: „me rogor davbeWdavdio, mTeli Tavad-aznauroba amijanydebodao“.<br />

petre xarisWiraSvili didaT ayvedrida xolme<br />

Tavad-aznaurobas saqarTvelos Ralats, ymebis gayidvas da sxva<br />

aseT saqmeebs, nametur mas sZagda guriis Tavad-aznauroba,<br />

romelnic TavianT ymebs osmalebze cxvrebze ufro iafaT yiddnen.<br />

mis dros mTeli stamboli savse iyo gurulis gogobiWebiT»<br />

[5].<br />

saqarTvelos aRmosavleTSi, dasavleT saqarTvelosa da<br />

samcxe-javaxeTisagan gansxvavebiT, ga<strong>somx</strong>eba pirdapir _ <strong>somx</strong>uri<br />

sarwmunoebis, monofizitobis _ miRebis Sedegad xdeboda.<br />

«mahmadianTa mpyrobelobis gamo qvemo qarTlis qarTveloba,<br />

romlebic lekebsa da TaTrebs gadaurCnen, iZulebulni gaxdnen,<br />

mieRoT <strong>somx</strong>uri sarwmunoeba. amiT isini gadaurCnen fizikur<br />

ganadgurebas mahmadianTa mier. vaxuSti maT Sesaxeb wers: „am<br />

adgilTa Sina mosaxleni arian sarwmunoebiT somexni (da mciredad<br />

qarTlis sarwmunoebisa), aramed qceva-zniTa qarTuliTa“<br />

(q.c. gv 312).<br />

vaxuStis dros Tbilisis garda „sarwmunoebiT somexni“<br />

(magram eTnikurad qarvelebi) cxovrobdnen aseve taSirsa da<br />

abocSi (iqve, gv. 312-313), magram qvemo qarTlSi jer kidev<br />

mravlad iyvnen qarTuli eklesia-monastrebi, Tumca „xucis<br />

amara“ darCenilni. male mravali maTgani gadavida somexTa<br />

xelSi. es katastrofa Semdgomac gagrZelda» [6].<br />

calke saubris Temaa Tbilisi da Tbilisis <strong>somx</strong>oba. «XV<strong>II</strong><br />

saukunis Suidan Tbilisis ekonomikuri aRmavloba vaWrobis<br />

ganviTarebasTan iyo dakavSirebuli, xolo es sfero somexTa<br />

da <strong>somx</strong>uri eklesiis xelSi imyofeboda, rac kargad gamoiyeneboda<br />

qarTvelTa <strong>somx</strong>ur sarwmunoebaze gadayvanisaTvis. am mizezis<br />

gamo qvemo qarTlsa da TbilisSi gaizarda <strong>somx</strong>uri sarwmunoebis<br />

mqoneTa raodenoba, mosaxleobis erTi nawili TandaTan<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiis mrevlad iqca sparselTa nebiT. „warmovida<br />

yizilbaSis jari da moicves sabaraTaSvilo da <strong>somx</strong>iTi moiTare-<br />

Ses da iyvnen. . . xolo yorCibaSman gaamagra cixe tfilisisa<br />

da daagdo mun svimon-mefe 1628...“ (q.c. <strong>II</strong>, gv 415)» [6].<br />

svimonis mokvlis Semdeg (1631 w.) ganrisxebulma Sahma<br />

qarTlSi gamogzavna gaTaTrebuli rostom-xani. amis Semdeg,<br />

kidev asi wlis ganmavlobaSi qarTl-kaxeTs gaTaTrebuli<br />

mmarTvelebi marTavdnen. «XVI saukunidanve qvemo qarTli da<br />

Tbilisi sparsuli politikur-ekonomikuri daqvemdebarebis<br />

qveS myof qveyanas warmoadgenda da aq <strong>somx</strong>ur eklesias SeRavaTebi<br />

da upiratesoba hqonda. amis gamo mrevli akldeboda<br />

mahmadianTa mier sastikad devnil qarTul eklesias da emateboda<br />

<strong>somx</strong>ur eklesias. Sedegmac ar daayovna. da, Tuki XV<strong>II</strong><br />

saukunis dasawyisSi kaxeTSi yofila 20 saepiskoposo, qarTlSi<br />

- 21, xolo mesxeTSi – 14-mde, Teimuraz <strong>II</strong>-is qristianuli<br />

wesiT kurTxevisas, XV<strong>II</strong>I saukunis 40-an wlebisaTvis, qarTlkaxeTSi<br />

sul ramodenimeRa moqmedi saepiskoposo arsebobda,<br />

xolo mesxeTSi – arcerTi. XV<strong>II</strong>I s. bolosa da XIX s. dasawyisisaTvis<br />

qarTlSi yofila sul eqvsi saepiskoposo, kaxeTSi<br />

– oTxi, samcxeSi ki, vaxuStis sityvebiT: „garna Tvinier adgiladgil<br />

ipovebian mRvdelni da Seiqmna sruliad mahmadianoba<br />

wesiTa da rjuliTa maTiTa da aRSendebian meCeTni. aramed


196 197<br />

daSTnen glexni da iginica umwyemselni, viTarca pirutyvni“.<br />

mcirdeboda eklesia-monastrebis ricxvi. vinc darCa „qristiani,<br />

iginica umwyselni arian, vinaidan arRara ras morCileben<br />

qarTlis kaTalikozsa da berZenTa ara scalis maTTvis. amisTvis<br />

uepiskoposni da uxuconi arian“ (q.c. IV t, gv. 660). saarsebo<br />

pirobebisa da uuflebo mdgomareobis simZime aiZulebda maT,<br />

TandaTan gadasuliyvnen ucxo sjulze da amiT moepovebinaT<br />

zogierTi SeRavaTi arsebobis SesanarCuneblad“ (l. davlianiZe,<br />

„hakob kenecis...“, gv. 250-254).<br />

sul sxva viTarebaa aRniSnul periodSi <strong>somx</strong>ur eklesiaSi.<br />

mas Semdeg, rac kilikiidan sakaTalikoso taxti eCmiaZinSi<br />

iqna gadatanili 1441 wels, is iqca <strong>somx</strong>ur uZlieres sasuliero<br />

centrad. 1540 wels arzrumis „kanun nameSi“ specialuri<br />

miTiTebaa <strong>somx</strong>uri monastrebis miwaTmflobelobis Sesaxeb<br />

da <strong>somx</strong>uri sasuliero wodebis gaTavisuflebis Taobaze saxelmwifo<br />

gadasaxadebisagan (m.k. aluliani _ „Àðìåíèà â ïåðâîé<br />

ïîëîâèíå XVI â.”, Ì., 1971, ñ.26). aseve garkveuli SeRavaTebiT<br />

sargeblobda <strong>somx</strong>uri sasuliero wodeba aRmosavleT<br />

saqarTveloSic.<br />

mTel saqarTveloSi, sadac ki fexi moikides mahmadianma<br />

mmarTvelebma, aqtiurad mimdinareobda qarTvelTa denacionalizaciis<br />

procesi. qarTvelebs mahmadianuri saxelmwifoebi ara<br />

marto asaxlebdnen TavianTi miwa-wylidan, yiddnen da yidulobdnen<br />

tyveebad, aramed yovelnairad uwyobdnen xels qarTvelebis<br />

sxva erebSi gaTqvefa-asimilacias, rac im dros mxolod<br />

erTi xerxiT miiRweoda – sarwmunoebrivi gadagvarebiT. qarTuli<br />

eklesiis samwysodan gasuli mrevli qarTuli qristianobis<br />

dakargvasTan erTad erovnebasac kargavda.<br />

Tbilissa da qvemo qarTlSi qarTuli mosaxleoba, Ziri-<br />

Tadad, <strong>somx</strong>ur eklesias ekedleboda. . . <strong>somx</strong>ur eklesias<br />

SeeZlo tyveTa daxsna. ase dauxsnia qarTlis tyveTagan 300<br />

ojaxi nadirSahis Semosevisas <strong>somx</strong>ur eklesias. „imis gamo,<br />

rom qarTvelTa Soris aseTi saxsrebi Znelad saSovari iyo,<br />

Cans, qveyanas didZali xalxi ekargeboda. es viTareba <strong>somx</strong>ur<br />

sarwmunoebas saqarTveloSi popularulsa da mimzidvels xdida“<br />

(S. lomsaZe, „gviani...“. 1979 w.). somexTaTvis miniWebuli SeRavaTebis<br />

gamo „TviT evropeli vaWrebic ki, romelTac otomanis<br />

imperiaSi TavianTi interesebi hqondaT, Cumad, somexTa saxeliT<br />

da tansacmliT Semodiodnen da ise saqmianobdnen“ (S. lomsaZe,<br />

dasax. wigni). xelsayreli pirobebis dadgomis Semdeg <strong>somx</strong>uri<br />

eklesia advilad zrdida mrevlsa da samwysos. qarTvelebi<br />

iranSic mas ekedlebodnen. iranSi, <strong>somx</strong>uri eklesiis ezoeb-<br />

Si (mag. ispahanis erT-erT ubanSi), SemorCenilia qarTulwarweriani<br />

saflavis qvebi. eseni iyvnen ga<strong>somx</strong>ebuli qarTvelebi.<br />

imdenad didi iyo grigorianul sarwmunoebaze gadasul qarTvel-<br />

Ta ricxvi XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I saukuneebSi, rom Tavisi axali samwysosaTvis<br />

<strong>somx</strong>uri eklesia locvansa da saeklesio wignebs qarTuli<br />

asoebiT awerinebda <strong>somx</strong>ur enaze. XIX s. dasawyisisaTvis yvela<br />

qarTveli vaWari ukve somexad iTvleboda.<br />

„XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I saukuneebis dokumentebSi yvelgan, rogorc wesi,<br />

<strong>somx</strong>uri warmoSobis qalaqis moxeleebis, vaWrebis, xelosnebis<br />

da maTi saxlis kacebis vinaoba gvaris aRmniSvneli qarTuli<br />

formiTaa dasaxelebuli. iSviaTi ar iyo maTSi wminda qarTuli<br />

saxelebic“ (v. gabaSvili, gv 335-336).<br />

n. berZeniSvili wers, rom Seuswavlelia da Seufasebelia<br />

XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I saukuneebSi saqarTveloSi mimdinare eTnikuri<br />

procesebi – qarTvelTa „gaTaTreba“, „galekeba“, „gaoseba“, „dakargva“<br />

(Cven davamatebT – „gafrangeba“-a. u.).<br />

eCmiaZins mniSvnelovani mamulebi hqonda Tavrizsa da TbilisSi.<br />

mamulebTan erTad isini yidulobdnen, agreTve, yma glexebs,<br />

romlebic amuSavebdnen nayid miwebs. mag., 1715 wels kaTalikos<br />

astvacatur amandelma TbilisSi iyida ymebad xaxutaSvilebis<br />

ramodenime ojaxi, ris Semdeg isini didxans eCmiaZinis<br />

nayid ymebad iTvlebodnen“ (S. lomsaZe, gviani...). cnobilia, rom<br />

is qarTveli yma-glexebi, romelTac eCmiaZini da, saerTod, <strong>somx</strong>uri<br />

eklesia yidulobda, iRebdnen grigorianul sarwmunoebas<br />

da <strong>somx</strong>debodnen.<br />

qarTveli glexebis ga<strong>somx</strong>ebis faqti aRwerili aqvs misioner<br />

ambrozis. mas SeumCnevia, rom <strong>somx</strong>debodnen ara marto<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiis mier nayidi glexebi, aramed <strong>somx</strong>deboda im


198 199<br />

qarTuli soflis mosaxleoba, romlebsac iZendnen mdidari<br />

<strong>somx</strong>ebi. adamianis ga<strong>somx</strong>eba imiT gamoixateboda, rom is aRiarebda<br />

Tavis Tavs <strong>somx</strong>eTis eklesiis wevrad.<br />

Sah-abasma kaxeTis qarTveli mosaxleoba daatyveva da sparseTSi<br />

gadaasaxla (zogierTi monacemiT, 300000 suli). amave<br />

dros, Sah-abasis piradi meTvalyureobiT Sendeboda ispahanjulfis<br />

brwyinvale <strong>somx</strong>uri eklesiebi... sparseTi da Turqe-<br />

Ti, XVI-XV<strong>II</strong>I ss. Seqmnili gansakuTrebuli politikuri vi-<br />

Tarebidan gamomdinare, ebrZodnen ara yvela qristianul konfesias,<br />

aramed mxolod marTlmadideblobas saqarTveloSi.<br />

XV<strong>II</strong> s. dasawyisSi mkveTrad Seicvala saerTaSoriso vi-<br />

Tareba – CrdiloeTSi swrafad viTardeboda da farTovdeboda<br />

marTlmadidebluri ruseTi, romelic samxreTisaken moiwevda<br />

da kavkasionis qeds uaxlovdeboda. ruseTma sparseTsa da<br />

osmaleTs waarTva maTi gavlenis sferoebi: yirimi, Crdilo<br />

Savi zRvispireTi, Crdilo kavkasia, dunaispireTi, moadga kaspiis<br />

zRvispireTs. igi apirebda konstantinepolis aRebas, bosforis<br />

srutis gakontrolebasa da xmelTaSua zRvaze gasvlas,<br />

aseve, iranis gavliT indoeTis okeaneze gasvlas. aqedan gamomdinare,<br />

gansakuTrebul mniSvnelobas iZenda kavkasia, kerZod ki<br />

saqarTvelo, romelic iranisa da TurqeTis mier erTmorwmune<br />

ruseTis potenciur mokavSired iTvleboda, romlis daxmarebiTac<br />

ruseTi SeZlebda kavkasiis aRebas. es prognozi momavalSi<br />

gamarTlda. amitom sparseT-osmaleTis mTeli politika<br />

kavkasiaSi iqiTken warimarTa, rom rogorme xeli SeSloda<br />

saqarTvelosa da ruseTs Soris mokavSireobas da, aqedan<br />

gamomdinare, cdilobdnen saqarTveloSi marTlmadideblobis<br />

mospobas.<br />

am miznis misaRwevad sparseT-osmaleTi fiqrobda <strong>somx</strong>ebis<br />

gamoyenebasac, vinaidan qristianobis saxeliT SesaZlebeli iqneboda<br />

mravali marTlmadideblis cduneba, marTlmadideblobidan<br />

<strong>somx</strong>is rjulze gadayvana da Semdeg ga<strong>somx</strong>eba» [6].<br />

Tumca am dros <strong>somx</strong>uri faqtoris gamoyenebas ruseTic<br />

cdilobda. «`qristianoba am SemTxvevaSi mxolod safarveli<br />

iyo. aq mTavar rols TamaSobda somexTa SesamCnevi adgili<br />

wina aziis vaWroba-mrewvelobaSi. monarqistuli ruseTis eqspansia<br />

nedleulisa da bazrebis dapyrobisaTvis aRmosavleTSi<br />

TandaTan Zlierdeboda. aseT viTarebaSi petre pirvels mxedvelobidan<br />

ar gamorCenia somexTa rolic. 1723 w. ivlisSi<br />

petrem iran-TurqeTSi mcxovreb <strong>somx</strong>ebs dasasaxleblad mouwoda<br />

ruseTis mier dapyrobil kaspiis zRvis sanapiroebze<br />

(gilani, baqo, Semaxia, derbenti...). Camosaxlebulebs igi pirdeboda<br />

farTo ekonomikur Tavisuflebas da yvelanair SeRavaTs.<br />

amis Semdeg mTeli XV<strong>II</strong>I s-is manZilze aRar Sewyvetila somex<br />

vaWar-mrewvelTa dineba ruseTSi. ase Seiqmna Zlieri <strong>somx</strong>uri<br />

koloniebi Crdilo kavkasiaSi, astraxanSi, donze, peterburgSi<br />

da sxva. ruseTSi <strong>somx</strong>uri burJuazia sargeblobda gansakuTrebuli<br />

privilegiebiTa da mfarvelobiT (Ñ. Ãëèíêà, Èñòîðèÿ<br />

Àðìÿíñêîãî íàðîäà, ÷. I). gaZlierda ruseTis qveSevrdomoba-<br />

Si myofi <strong>somx</strong>ur-grigorianuli eklesiac. aseT viTarebaSi maT<br />

xelSi Tavi moiyara udidesma simdidrem, risi meSveobiTac<br />

SesaZlebeli gaxda axlo urTierTobis damyareba ruseTis mmarTvel<br />

wreebTan, rasac mohyva qristian somexTa sakiTxis gaaqtiureba<br />

da dRis wesrigSi dasma“ (S. lomsaZe). swored petre<br />

pirvelis politikis gagrZeleba iyo 1766 w. ruseT-eCmiaZinis<br />

mier dadebuli xelSekruleba, ris mixedviTac unda aRmdgariyo<br />

„didi <strong>somx</strong>eTi“ da, raRa Tqma unda, saqarTvelos xarjze, radgan<br />

Tavisi istoriuli misiis gamo am qveynis arseboba (mTeli<br />

kavkasiis SemakavSirebel-gamaerTianebeli) rusuli politikisTvis<br />

miuRebeli iyo» [14].<br />

aqve aRvniSnoT, rom mogvianebiT, rodesac mefis ruseTma<br />

saqarTvelosa da kavkasiaze Tavisi gavlena gaavrcela, isic<br />

iyenebda <strong>somx</strong>ebs daumorCilebeli qarTvelebis winaaRmdeg Tavisi<br />

politikis gasatareblad. <strong>somx</strong>eTi aseve erT-erT mokavSired<br />

mogvevlina ukve bolSevikuri ruseTisa: saqarTvelos aneqsiis<br />

ganxorcielebisas ruseTma Cvens qveyanaSi is naRmebi Cado,<br />

romelTa afeTqeba saqarTveloze ruseTis zemoqmedebis erTerT<br />

faqtors warmoadgenda da rasac ruseTi Tavisi geopolitikuri<br />

miznebis misaRwevad dRemde iyenebs. ar aris gamoricxuli,<br />

rom somexTa amJamindeli moTxovna 600-ze meti ekle


200 201<br />

sia-nagebobebis maTTvis gadacemis Sesaxeb am politikis gamovlineba<br />

iyos.<br />

davubrundeT Temas. «TurqeTma samxreT saqarTveloSi erTmaneTis<br />

miyolebiT gaauqma qarTuli saepiskoposoebi, 1763-<br />

1764 wlebisaTvis am mxareSi darCenili iyo erTaderTi qarTveli<br />

episkoposi, vinme giorgi. TurqTa iZulebiT „1764w. dasawyis-<br />

Si am mxaris qarTveli episkoposi, giorgi, iZulebuli gamxdara,<br />

daetovebina marTlmadidebloba. marTlmadideblur qristianoba-<br />

Si osmaleTi xedavda ruseT-saqarTvelos kavSirs da araviTar<br />

SemTxvevaSi ar miiCnevda axalcixis safaSos teritoriaze mis<br />

ramenair Sewynarebas. amitomac iyo, rom qarTvelma episkoposma<br />

giorgim marTlmadideblobis nacvlad miiRo kaTolikuri sarwmunoeba,<br />

rac sakmarisi sababi gaxda imisaTvis, rom Turq moxeleebs<br />

SeewyvitaT saepiskoposos devna“ (S. lomsaZe _ „samcxe-javaxeTi“).<br />

magram saqme amiT ar damTavrebula. „gakaTolikebul episkoposs<br />

devna dauwyo eCmiaZinis patriarqma“ (S. lomsaZe _ „samcxe-javaxeTi“).<br />

<strong>somx</strong>ebma faSas mosTxoves misi dapatimreba im<br />

motiviT, rom qarTveli episkoposi ki ar unda gakaTolikebuliyo,<br />

aramed unda gagrigorianebuliyo, radgan yvela qristiani,<br />

vinc unda iyos is, Cven unda gvemorCilebodeso. misioneri<br />

leoni wers: „eCmiaZinis patriarqi portas mieraa damtkicebuli<br />

da kargadaa daculi TviT sulTnis mier, amitom mbrZaneblobs<br />

mTel erze... da Turqebis firmanis ZaliT yvela sxva<br />

qristiani morCilebaSi mohyavs“ (S. lomsaZe _ „samcxe-javaxeTi“).<br />

gansakuTrebiT is qarTvelebi idevnebodnen, romlebic am<br />

wess daarRvevdnen da <strong>somx</strong>uri sarwmunoebis nacvlad kaTolikobas<br />

miiRebdnen. „gakaTolikebul qarTvel episkoposs<br />

faSasaTvis qrTami 1000 piasrti miucia da faSas is somexi<br />

episkoposisaTvis daumalavs. somexTa episkoposs faSasaTvis<br />

dokumenturad dausabuTebia, rom „xvanTqaris firmanis ZaliT<br />

axalcixelebi unda emorCilebodnen Cvens patriarqso. axla ki<br />

gafrangebulan da misi morCilebi ar ariano“... `es dava Cven<br />

imasac gvafiqrebinebs, rom axalcixis bevri marTlmadidebeli<br />

am gziT, albaT, grigorianul sarwmunoebas iRebda“ (S. lomsaZe<br />

_ „samcxe-javaxeTi“). arsebobs damamtkicebeli sabuTi<br />

„saqarTveloSi <strong>somx</strong>uri sarwmunoebis qarTvelTa sakmaod<br />

mravalricxovani koleqtivis arsebobisa“ (g. maisuraZe – qarTvel...<br />

gv.315).<br />

evsevi nikolaZe, qarTuli eklesiis istorikosi, wers, rom<br />

saqarTveloSi qarTvelebma Tavidan kargad miiRes Tanamorwmune<br />

(qristiani) <strong>somx</strong>ebi. „magram <strong>somx</strong>ebma qarTvelebs es Rvawli<br />

miT miuzRes, rom daiviwyes maTi amagi da daiwyes qarTvel<br />

xalxSi mwvaleblobis (e.i. grigorianobis) gavrceleba.<br />

qarTvelebis im erT nawils, romelic aRiarebda somexTa sarwmunoebas,<br />

Seaswavles <strong>somx</strong>uri ena da am gziT es xalxi qarTvelobas<br />

CamoaSores... aseTi warmatebiT gamxnevebuli somexTa misionerebi<br />

moefinnen aRmosavleT saqarTvelos da daiwyes<br />

qarTvelebSi mwvaleblobis gavrceleba. maT winaaRmdeg gamovidnen<br />

saqarTvelos ganaTlebuli kaTalikosebi: nikoloz amilaxvari<br />

(1675-1688), domenti (1705-1724) da, gansakuTrebiT,<br />

besarioni (1724-1739). saqarTveloSi Zveli droidan moipovebodnen<br />

TargmanSi is nawerebi, romlebic iyvnen mimarTuli<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiis mwvaleblobis winaaRmdeg... somexTa mwvalebloba<br />

warmatebiT vrceldeboda qarTvelTa Soris imitom,<br />

rom saqarTveloSi gamocxadebuli iyo sarwmunoebrivi Tavisufleba...“<br />

(ev. nikolaZe _ saqarTvelos eklesiis istoria, 1918<br />

w, gv. 145-146).<br />

saqarTvelos kaTalikosi nikoloz V<strong>II</strong> 1742 wels erT<br />

werilSi werda: „Cemi didi xnis wadilis Sesruleba <strong>somx</strong>ebma<br />

ar damacales, radgan axla Cven aRar gvijereben da am qveyanaSi<br />

TavianT nebisaebr batonoben“.<br />

<strong>somx</strong>ebisadmi keTilad iyo ganwyobili da maT karg pirobebs<br />

uqmnidnen rostom mefe, mariam dedofali (mariams wilkanSi<br />

<strong>somx</strong>ebisaTvis eklesia augia), vaxtang VI... mefe simon I (somexi<br />

mematianis sityvebiT) „...somexTa didi mosiyvarule da vardapetebis<br />

didi pativismcemeli iyo“... `grigorianebisaTvis rostom<br />

mefes da mariam dedofals augiaT qalaqi (qarTlis axalqalaqi)<br />

grigorianuli saydrebiTa da monastrebiT“ (g. maisuraZe<br />

_ „qarTvel da somex xalxebis urTierToba“). ros


202 203<br />

tomi... marTlmadidebelTa eklesias devnida. qarTveli kaTalikosi<br />

evdemoni man daaxrCobina da cixidan gadmoagdebina...<br />

eCmiaZinis gavlena iseTi didi iyo, rom mas TviT marTlmadidebeli<br />

qarTveli mefeebic ki ymebsa da soflebs Cuqnidnen.<br />

qarTveli glexebi am gziT <strong>somx</strong>debodnen. „kaxeTis batons<br />

Teimurazs da mis SviliSvils erekles eCmiaZinisaTvis SeuwiravT<br />

sofeli Tasmaluri Tavisi mcxovreblebiT, venaxebiTa<br />

da wylebiT“ (g. maisuraZe...) (es sofeli kazreTsa da qiziys<br />

Soris yofila). „1657 w. ukve rostom mefes Seuwiravs eCmiaZinisTvis<br />

sofeli naxiduri“ (g. maisuraZe...)» [6].<br />

<strong>somx</strong>uri gamocdilebis gadaRebas kaTolike misionerebic<br />

cdilobdnen. amis magaliTia «patri ambrozis moxseneba, romSi<br />

1640 wels gagzavnili: „qristianebis qveyanaSi kvalad SeiZleba<br />

bevri keTilis qmna ramdenime mamul-soflebis yidviT, rogorc<br />

Svrebian <strong>somx</strong>ebi, romlebisac, Tumca, didi simZulvare aqvsT<br />

qarTvelebs sarwmunoebis saqmeSi, magram, raki maTi xelqveiTebi<br />

gaxdebian, bevri maTgani gadadis <strong>somx</strong>is weszed, amazed uaresic<br />

vnaxeT: zogierTma saqarTveloSi mcxovrebma mdidarma uriebma<br />

gaauriaves ramdenime TavianTi yma da mosamsaxure. amisaTvis<br />

Tvinier raime eWvisa, bevri qarTveli siamovnebiT miiRebs la-<br />

Tiniss wessa, ukueTu Seiqmnebian Cvenni xelqveiTni“ (m. TamaraSvili<br />

_ „pasuxad <strong>somx</strong>is mwerlebs“).<br />

qarTvelTa masiur gagrigorianebas xels isic uwyobda, rom,<br />

maSin damkvidrebuli wesis Tanaxmad, vaWari, meduqne, xelosani,<br />

amqari, moqalaqe grigorianuli sarwmunoebisa unda yofiliyo.<br />

ufro metic, sxvadasxva xelobis mosaqmeni qmnidnen gaerTianebebs,<br />

romelSic SesvlisaTvis aucileblad saWiro iyo gagrigorianeba.<br />

qarTvel grigorianebs mxolod sarwmunoebrivad miaCndaT<br />

TavianTi Tavi „<strong>somx</strong>ebad“, eTnikurad ki – „saqarTvelos Svilebad“.<br />

mxolod XIX saukunis dasawyisidan aRricxes rusebma<br />

qarTveli grigorianebi erovnebiT <strong>somx</strong>ebad, aseTive <strong>somx</strong>ebad<br />

aRricxes <strong>somx</strong>uri tipikonis mqone qarTveli kaTolikeebi» [6].<br />

qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis process xels socialur-ekonomikuri<br />

faqtorebic uwyobda: «... unda vifiqroT, rom grigorianobis<br />

miReba – es iyo socialuri kategoriis Secvla. es iyo raRac<br />

msgavsi socialuri revoluciisa.. SinaomebiT, lekianobiT, mahmadianuri<br />

agresiiT gatanjul, dazaralebul glexebsa da xelosnebs<br />

omi aRar surdaT. Cans, gadasaxadebiT da omebiT<br />

gaRatakebuli xalxis masebi ise xvdebodnen grigorianul sarwmunoebas,<br />

rogorc ganmaTavisuflebels siRatakisa da omebisagan.<br />

marTlac, es sarwmunoeba aTavisuflebda glexs da xelosans<br />

omis begarisagan da, Cans, sabatono gadasaxadisagan.<br />

maTi mfarveli xdeboda Zlieri da mdidari <strong>somx</strong>uri eklesia,<br />

romelic siRatakisagan daxsnisa da uSiSroebis garantias<br />

aZlevda maT, samagierod, arafers ar iTxovda glexobisa da<br />

xelosnebisagan, garda eCmiaZinis religiuri upiratesobis aRiarebisa.<br />

marTlac, ekonomiurad dauZlurebul da amiT avtoritet-<br />

Selaxul mcxeTasTan (qarTul eklesiasTan) SedarebiT, mdidar<br />

eCmiaZins didi garegnuli brwyinvaleba hqonda.<br />

grigorianobis miRebiT glexi, rogorc „somexi“ anu vaWari<br />

Tavisufldeboda omis begarisagan, es im dros, roca yovel<br />

Tavads Tavisi mamuli patara saxelmwifod miaCnda da gametebiT<br />

ibrZoda am „saxelmwifo“ sazRvrebis gafarToebisaTvis.<br />

amas garda, grigorianebs Seqmnili hqondaT erTgvari korporaciebi,<br />

urTierTdaxmarebis salaroebi TavianT eklesiebTan. eklesia<br />

exmareboda Rataks, aZlevda bavSvebs ganaTlebas, aswavlida<br />

vaWrobas da, rac mTavaria, tyved wayvanil ojaxebsac ki<br />

ixsnidnen fuliT da abrunebdnen TavianT sacxovrebel adgilze.<br />

es didad mimzidvels xdida grigorianobas. saqarTveloSi<br />

im dros „<strong>somx</strong>oba“ aRniSnavda ara erovnebas, aramed socialur<br />

fenas, socialur kategorias. qveyanaSi arsebobda yma, anu glexi,<br />

mebatone da „somexi“, anu vaWar-xelosani. „<strong>somx</strong>oba“ – es iyo<br />

vaWar-xelosanTa fena da ara erovneba da isini ar idevnebodnen<br />

spars-osmalTa mier. <strong>somx</strong>oba rogorc iranis, ise Turqe-<br />

Tis ekonomikuri warmatebis sayrdeni iyo. <strong>somx</strong>ebs swored<br />

vaWroba-xelosnoba evalebodaT. <strong>somx</strong>oba religiur-ekonomikuri<br />

organizacia iyo. aman gamoiwvia is, rom erT periodSi, Sida<br />

qarTlis barSi, miuxedavad mosaxleobis siWarbisa, gauqmda<br />

yvela qarTuli saepiskoposo, radgan mosaxleoba gagrigorian


204 205<br />

da da eCmiaZins Seemata. amitom erekle <strong>II</strong> droisaTvis mcxeTidan<br />

vidre lixis qedamde TiTqmis aRarc erTi qarTuli<br />

saepiskoposo aRar arsebobda, mxolod mcxeTa-TbilisSi da<br />

kaxeTSi isxdnen qarTveli episkoposebi!» [6].<br />

«sarwmunoebrivad ga<strong>somx</strong>ebul qarTvelTa <strong>somx</strong>ur cnobierebaze<br />

gadasvla aRmosavleT saqarTveloSi ufro nela mimdinareobda.<br />

aq ga<strong>somx</strong>ebulebis udidesi nawili qarTulenovani iyo<br />

da maT „uyvardaT saqarTvelo, qarTuli kultura, qarTuli<br />

adaT-wesebi da yovelive mamapapuri, saqarTvelos istoria da<br />

winaprebi. aseTi „<strong>somx</strong>ebi“ gansxvavdebian namdvili <strong>somx</strong>ebisagan<br />

da namdvil <strong>somx</strong>ad arc miaCndaT TavianTi Tavi, xolo<br />

<strong>somx</strong>eTSi maT <strong>somx</strong>ad ar miiCnevdnen.... <strong>somx</strong>uri eklesiis moRvawe<br />

artem ararateli aRniSnavs qarTuli enis sayovelTao<br />

xmarebis Sesaxeb grigorianTa mier: „aqauri <strong>somx</strong>ebis umravlesobam<br />

srulebiT ar icis <strong>somx</strong>uri da qarTulad laparakobs.<br />

. . am adgilebis gavla miT ufro Zneli iyo, rom <strong>somx</strong>ebma ar<br />

icodnen <strong>somx</strong>uri ena da qarTulad laparakobdnen“ (g. maisuraZe).<br />

amis gamo gaxda saWiro, rom maTTvis qarTuli asoebiT<br />

daeweraT <strong>somx</strong>uri locvani, wignebi da saxarebac ki» [6].<br />

4. 4. 4. „ruseTs „ruseTs „ruseTs Tavisi Tavisi Tavisi samxreTis samxreTis samxreTis sazRvarTan<br />

sazRvarTan<br />

sazRvarTan<br />

„erTguli „erTguli ZaRlis“ ZaRlis“ ZaRlis“ dabma dabma sWirdeboda“<br />

sWirdeboda“<br />

<strong>somx</strong>ebi yvela droSi cdilobdnen, esargeblaT axladSeqmnili<br />

politikuri garemoebebiT da mcire SesaZleblobasac ar<br />

uSvebdnen, TavianTi interesebi rom daecvaT saqarTvelosa da<br />

qarTvelTa xarjze. maTTvis gansakuTrebiT xelsayreli vi-<br />

Tareba Seiqmna ruseTis mier saqarTvelos SeerTebis Semdeg.<br />

kavkasiaSi TavianTi imperiuli miznebis misaRwevad da erTmorwmune<br />

qarTvelebis sawinaaRmdego politikis gasatareblad<br />

rusebma mokavSired <strong>somx</strong>ebi gaixades.<br />

«somexTa pirvelobis mada mTel wina aziasa da amierkavkasiaSi<br />

araxali xili gaxldaT. patkanovma 1883 wels ruka<br />

gamosca, sadac mtkvris marjvena sanapiro armeniis kuTvnilebaa,<br />

marcxena – alaniisa, qarTvelebis xseneba ki arsadaa... swored<br />

es kaci gaxldaT niko maris aRmzrdeli. arada, erTi aTaswleulis<br />

manZilze mainc somexTa pirvelobis sakiTxi amierkavkasiaSi<br />

arasodes damdgara (romaelTa mier <strong>somx</strong>uri saxelmwifos IV<br />

s-Si gauqmebis Semdeg mainc). es mxolod ruseTs Tavisi samxreTis<br />

sazRvarTan „erTguli ZaRlis“ dabma sWirdeboda (swored ase<br />

werda mis umaRlesobas statski sovetniki bulgakovi<br />

(ÖÃÈÀÍËô. 1268, î 11, ã233, ä. 422) da, vinaidan saqarTveloSi<br />

aseT „erTgulebas“ ver hpovebda da verc hpova, mis samxreTel<br />

mezobels – <strong>somx</strong>obas mimarTa, romelsac imxanad saxelmwifo<br />

saerTod ar hqonda da „didi armeniis“ Seqmnis pirobiTa da<br />

<strong>somx</strong>uri kapitalis gamoyenebiT apirebda samxreTisaken (TurqeTis<br />

imperiis xarjze) Tavisi samflobeloebis gazrdas (isev iq<br />

mcxovreb somexTa imediT, SemdgomSi, omis dros, didi daxmareba<br />

rom gauwies TurqTa zurgSi). isic sakiTxavia, ratom ar endobodnen<br />

rusebi qarTvelebs da ar miiCnevdnen „erTgul ZaRlebad“?<br />

saqme is iyo, rom saukuneebis manZilze saqarTvelo<br />

(istoriuli qarTli) Tavisi ganfenilobiTa da ideologiiT<br />

yovelTvis iyo mTeli amierkavkasiis gamaerTianebeli yvela<br />

juris dampyrobis winaaRmdeg (sparseTis, romis, arabebis, Turqebisa<br />

da TviT monRolebisac ki). erTi sityviT, moqmedebda<br />

fenomeni, romelic wina saukunis bolo aTwleulSi „kavkasiuri<br />

saxlis“ ideiT aRorZinda, magram, samwuxarod, man Cven<br />

ufro didi ziani mogvitana (mxedvelobaSi afxazeTi gvaqvs),<br />

„kavkasiuri saxli“ ki isev ruseTis mier faqtobrivad pan-<br />

Turquli ideiT Seikra. caristuli mmarTvelobisa da politikuri<br />

kursis ganmsazRvrelTaTvis, etyoba, kargad iyo cnobili<br />

qarTvelis Tavisuflebismoyvare suli da, Tavis sawinaaRmdego<br />

koalicia rom moespo, an misi Seqmnis SesaZlebloba<br />

sulac rom aRmoefxvra, swored is sWirdeboda – amitomac<br />

aRar unda yofiliyo qarTvelisa da saqarTvelos saxsenebeli!<br />

amisTvis ki, aqtiur politikasTan erTad, rogorc dRes<br />

uwodeben, „informaciuli omis“ mogebac iyo saWiro, da amoqmedda<br />

mTeli imperiuli manqana – da, raRa Tqma unda, „erTguli<br />

ZaRlebic“ auSves» [14].<br />

manamde ki «`aleqsandre pirvelma mTavarmmarTebel torma


206 207<br />

sovs daavala saqarTvelos saeklesio sakiTxebis gamokvleva.<br />

reviziam cxadi gaxada, rom saqarTvelos eklesia umsxvilesi<br />

da yma-mamulebiT mdidari feodalic iyo“ (S. lomsaZe). da<br />

1811 w. imperatorma gaauqma misi avtokefalia, riTac, faqtobrivad,<br />

erTi gasroliT ramodenime kurdReli mokla: 1. Tavidan<br />

moiSora erT-erTi umsxvilesi feodali, riTac saSualeba eZleoda,<br />

misi miwa-mamulebi saxazinod gamoeyenebina da, rogorc<br />

moesurveboda, ise emarTa isini; 2. aSkara konkurents uspobda<br />

rusul marTlmadideblur eklesias da mas yovelgvar gasaqans<br />

aZlevda (Tumca, rogorc Semdeg gairkva, sruliad sxva eklesiam<br />

miiTvala mosavali); 3. koloniuri politikis gamoyenebiTa da<br />

rusuli enis ZaliT danergviT daCqarda garusebis sakiTxi,<br />

radgan eklesiidanac qarTulis amogdebiT, faqtobrivad, enis<br />

sruli ignorireba xdeboda (saxelmwifo da sasamarTlo enad<br />

ukve rusuli funqcionirebda) (m. TamaraSvili).<br />

jer kidev XX s-is dasawyisSi gazeTma „isarma” (1907 w.<br />

#110) qarTuli sazogadoebis winaSe gamoamzeura yvela is<br />

„sikeTe“, rac sinodma Cvens eklesias moutana: 1) sinodis moxeleebma<br />

mtkvarSi gadayares yvela adrindeli kanoni da dadgenileba,<br />

dawves auracxeli saeklesio dokumenti. rac darCa,<br />

peterburgSi waiRes (anu mTlianad mospes qarTuli eklesiis<br />

saarqivo masala). 2) mospes 25 eparqia, romelTa Soris zogi<br />

15 saukunis ganmavlobaSi arsebobda. 3) egzarxosma evsevi<br />

ilinskim gayida qarTvel kaTalikosTa uZvirfasesi samoseli,<br />

xatebsa da samoslebs Zvirfasi Tvlebi Camoxsna. monawileobda<br />

gelaTis monastris samoslebis mitacebaSi, radgan swored<br />

man darTo neba graf paninsa da levaSovs (1870), viTomcda,<br />

sarestavraciod gaetanaT isini. imereTis kaTalikosTa sapatriarqo<br />

samoslidan (stambolis aRebamde iyo isini Seqmnili)<br />

8 girvanqa oqro gadaadnes, xolo margalitebidan da<br />

firuzebidan qalebs samkaulebi gaukeTes. 4) swored am egzarxosis<br />

dros daikarga sionis taZridan auracxeli simdidre,<br />

oqro, ramodenime fuTi margaliti, firuzi da sxva Zvirfasi<br />

qva. aseve gaiZarcva alaverdis, ninowmindis da sxva did<br />

taZarTa saganZurebi.<br />

qarTuli samRvdeloebis fenis mospobis Semdeg „Tavisufal“<br />

adgilebze sinodi rus da somex RvTismsaxurebs miavlenda<br />

xolme. naTlobis aqtis Catarebis Semdgom qarTul<br />

gvarTa daboloeba „Svili“ Sesabamisi rusuli „ov“ daboloebiT<br />

icvleboda...im mrevlSi ki, romelsac tertera hyavda, monaTvlisas<br />

arqmevdnen somexi episkoposis mier rekomendirebul<br />

saxelebs da ase TandaTan icvleboda maTi vinaoba. xSirad<br />

axal saxels axali gvaris xelovnurad Seqmna da gadakeTebac<br />

mosdevda. mag. Tu naTlobisas akops daarqmevdnen, misi Svili<br />

ukve akopovad iwereboda. meore-mesame Taobis eTnikur <strong>somx</strong>ad<br />

Caweras ki win ukve aRaraferi daudgeboda... es saqarTveloSi<br />

xdeboda masiurad yvelgan da, gansakuTrebiT, im provinciebSi,<br />

SemdgomSi „erevnis gubernias“ rom esazRvreboda, anu loreSi,<br />

qvemo qarTlsa da samcxe-javaxeTSi.<br />

„1840 w. 10 aprilis dadgenilebis safuZvelze administraciuli<br />

cvlilebebis Sedegad gauqmda axalcixis safaSos<br />

droebiTi mmarTveloba da mis nacvlad Seiqmna erTi axalcixis<br />

mazra, romelic saqarTvelo-imereTis guberniaSi Sevida.<br />

axlad Seqmnili mazra sam ubnad dahyves: axalqalaqis, xerTvisisa<br />

da abasTumnis“ (Â. Èâàíåíêî, Ãðàæäàíñêîå óïðàâëåíèå).<br />

da swored aqedan daiwyo „didi TamaSi“. „1846 w. axali<br />

administraciuli gadanawilebis dros, rodesac amierkavkasia-<br />

Si Seiqmna 4 gubernia, erzrumidan Camosaxlebuli kolonistebisa<br />

da zogierTi didvaWar-markitantebis gavleniT, mTavrobam<br />

axalcixis mazras Camoacila axalqalaqis ubani da es erTi<br />

administraciuli ubani orad gayo. orad gayofili provinciis<br />

erTi didi nawili, rogorc axalcixis mazra, Sevida quTaisis<br />

guberniaSi, xolo meore nawili – axalqalaqis ubani –<br />

Tbilisis guberniaSi, magram ara, rogorc damoukidebeli axalqalaqis<br />

mazra, aramed rogorc aleqsandropolis mazris<br />

erTi ubani. ase xelovnurad da dausabuTeblad moiwadines<br />

viTomc eTnikuri <strong>somx</strong>uri mazris Seqmna saqarTvelos istoriul<br />

miwa-wyalze... 1849 w. aleqsandropolis mazra SeuerTes<br />

axlad Seqmnil erevnis gubernias, axalqalaqis ubani ki daubrunda<br />

axalcixis mazras. SemdegSi axalqalaqis ubani mazrad aqcies,


208 209<br />

1868 wlidan axalcixisa da axalqalaqis mazrebi SeuerTes<br />

tfilisis gubernias. amis Semdeg ramdenjerme kidev iyo cda<br />

saqarTvelosagan axalqalaqis mazris Camocilebisa, magram nacionalistTa<br />

es zraxva marcxiT mTavrdeboda“ (S. lomsaZe).<br />

ruseTis mTavroba ki ucxo sasuliero pirTa sakuTari<br />

imperiis farglebidan gaZevebas cdilobda (igi amas somexi<br />

sasuliero pirebis xeliT akeTebda-a.u.). yvelaferi ki axalcixeSi<br />

daiwyo: <strong>somx</strong>uri kaTolikuri wesis erT-erTma mRvdelma<br />

SahyulianT pavlem (propagandis aRzrdili gaxldaT) omi<br />

autexa misions, yvela saSualebas mimarTa, raTa isini samudamod<br />

gaeZevebina sqarTvelodan.<br />

„SahyulianT pavlem mTel saqarTveloSi dagzavna Tavisi<br />

mRvdlebi, kapucinebis mier datovebuli eklesiebi rom daekavebinaT.<br />

mosaxleobam maT karebi dauketa da arCies, sul umRvdlod<br />

darCeniliyvnen, vidre <strong>somx</strong>is mRvdlebi hyolodaT. mTavroba<br />

ki iZulebuli gaxda, amis Semdeg poloneli samRvdeloeba moewvia.<br />

samwuxarod, Seteva amiT ar dasrulebula. papma pius IX-m<br />

1848 w. 3 ivliss saqarTvelos yvela kaTolike, rogorc laTinuri,<br />

aseve <strong>somx</strong>uri wesisa tiraspolis axali eparqiis gamgeblobas<br />

dauqvemdebara“ (m. TamaraSvili)<br />

<strong>somx</strong>ebma amiT kvlav isargebles da sakuTari wesebi Semoi-<br />

Res, Tumca laTinuri eklesiebi da maTi qoneba xelSi ver<br />

Caigdes. „amitom erT Zalze sakvirvel saSualebas mimarTes:<br />

yvelanairad Seecadnen, xalxi daejerebinaT, TiTqos arasodes<br />

arsebobdnen qarTveli kaTolikebi da saqarTveloSi mcxovrebi<br />

yvela kaTolike somexi iyo. am axal gamogonebas ruseTis<br />

mTavroba keTilganwyobiT Sexvda, radgan xels uwyobda mis<br />

zraxvebs. amitom imperatorma aleqsandre <strong>II</strong>I-m 1886 w. 16 ianvars<br />

gamoaqveyna brZanebuleba, romelic, garda im mravali wyalobisa,<br />

<strong>somx</strong>ebs rom uboZes, Seicavda aseT muxls: „misi imperatorobiTi<br />

udidebulesoba brZanebs, kavkasiaSi morwmune ka-<br />

Tolikebs, sulerTia, <strong>somx</strong>ur wess ekuTvnian Tu laTinurs,<br />

aRara aqvT ufleba qarTuli eniT isargeblon eklesiis RvTismsaxurebaSi,<br />

rom aRar iyos dayofa qarTvel da somex kaTolikebad“<br />

(m. TamaraSvili)<br />

es iyo eTnikuri qarTvelebis mospobis kidev erTi cda,<br />

radgan <strong>somx</strong>uri wesis eklesiis mrevlis meore Taoba ara<br />

ga<strong>somx</strong>ebul qarTvelad, ukve somexad iwereboda! ruseTis<br />

mTavrobam cota ufro adre izruna <strong>somx</strong>uri kaTolikuri da<br />

grigorianuli eklesiebis gaerTianebaze. „am mizniT (romisgan<br />

rom gamoeyo) didi sarfa da uxvi sazRauri SesTavaza yvelas,<br />

vinc isurvebda rusul eklesias SeerTeboda. amave dros, swyalobda<br />

mas, vinc aRar amJRavnebda damokidebulebas romis<br />

eklesiisadmi, an vinc am eklesias mTlianad ganudgeboda, raTa<br />

gamoyofil <strong>somx</strong>ur eklesiaSi gadasuliyo. ruseTis mTavrobam<br />

romis eklesiidan <strong>somx</strong>ur eklesiaSi gadasvlis gasaadvileblad<br />

saxe Seucvala Tavis kanonmdeblobas, rasac amtkicebs<br />

sabuTi, romelic ruseTis ministrma perovskim gamoyofil<br />

somexTa kaTalikoss nersess 1852 w. 30 ianvars gaugzavna“.<br />

es iyo <strong>somx</strong>uri kaTolikuri da grigorianuli eklesiebis<br />

faqtobrivi gaerTianeba da dResdReobiT mxolod <strong>somx</strong>uri<br />

grigorianuli eklesia arsebobs. saerTod, zemoT moxseniebuli<br />

yvela es faqti gaxda mizezi imis, rom istoriuli mesxe-<br />

Tis teritoriaze qarTuli eTnosi garkveul epoqamde Zalze<br />

mcire iyo. swored igive sakiTxebi gamoiyofa saqarTvelos<br />

kidev erTi provinciis (Tumca ukve yofilis), lores istoriaSic»<br />

[14].<br />

5. 5. somexTa somexTa somexTa umravlesobas umravlesobas qarTveli<br />

qarTveli<br />

grigorianebi grigorianebi Seadgendnen<br />

Seadgendnen<br />

ga<strong>somx</strong>ebis, iseve, rogorc gafrangebis, process xels uwyobda<br />

qarTvelTa sarwmunoebrivi daqveiTeba, gauTviTcnobierebloba.<br />

eri ver erkveoda sarwmunoebriv sakiTxebSi, ver asxvavebda<br />

WeSmarit swavlebas mwvaleblobisagan. „qristianobis”<br />

saxeliT mas acdunebdnen da igi mwvalebelTa msxverpli<br />

xdeboda. erTaderTi, rac qarTvel ers gamoarCevda, tradicia<br />

da wes-Cveulebani iyo.<br />

marTlmadidebeli eklesia saTanadod veRar patronobda<br />

Tavis samwysos. bevrgan moiSala da mravali aTeuli wlis


210 211<br />

ganmavlobaSi aRar aResruleboda wirva-locva. daumoZRvravi<br />

da, rig SemTxvevaSi, mwyemsis gareSe darCenili marTlmadidebeli<br />

eris warmomadgenlebi somexTa Tu laTinTa aqtiuri, xan<br />

daTafluli, umTavresad kiA_ agresiuli prozelitizmis msxverpli<br />

xdebodnen.<br />

gazeTi „iverias~ (1893 w., #225) werilSi „mdgomareoba<br />

marTl-madideblobisa saqarTvelos saeqsarxosoSi“, mohyavs cnoba<br />

uwmindesi sinodis oberprokuroris 1892 da 1893 wlebis<br />

angariSidan. igi daibeWda JurnalSi „Öåðêîâííèÿ Âåäîìîñòè~<br />

(1893 w. #36,) da ganixilavs marTlmadidebelTa sarwmunoebriv<br />

mdgomareobas saqarTvelos eparqiebSi. masSi, kerZod, naTqvamia:<br />

«... 2. qarTvelebi sarwmunoebriv-zneobrivad Zalian ukan<br />

arian CamorCenili. iSviaTad dadian ekklesiebSi, ar aqvT gulmodgineba<br />

taZrebis gamSvenebisa SesawiravebiT, naklebad aqvT<br />

survili aRsarebisa da wminda ziarebis miRebisa, da TiTqmis<br />

arc-ki icnoben marTlmadidebelTa sarwmunoebis swavla-moZRvrebasa».<br />

am cnobis moyvanis Semdeg werilSi naTqvamia: «yovelive<br />

zemo-aRwerilidgan sCans, rom sarwmunoebis mxriv saqarTvelos<br />

saeqsarxosos marTlmadidebeli samwymso ara sanatrels<br />

da sasiamovno yofaSia; amas uSvelis mxolod samrevlo-saeklesio<br />

skolebi; magram, rogorc mowmobs usamRvdeloesi eqsarxosi,<br />

samwuxarod, samRvdeloeba, sasuliero wodeba am saqmisTvis<br />

naklebad aris momzadebuli; mizezi amisa aris, rom: 1) sasuliero<br />

wodebaSi naklebad arian ganaTlebulni da 2) nivTieris<br />

mxriv ar aris igi uzrunvelyofili. erTi mesamedi saqarTvelos<br />

eparqiis samRvdeloebisa sruliad moklebulia ganaTlebas,<br />

anu miuRia igi ori-sami wlis ganmavlobaSi dabals saswavlebelSi<br />

da Semdeg momzadebula monastrebSi, an TviT samrevloebSi,<br />

sadac umsaxurnia ekklesiis darajobidgan mokidebuli<br />

mRvdlis xarisxamde; amisTana samRvdeloebas ar ZaluZs<br />

moZRvreba, swavleba xalxisa, maTi sarwmunoebrivi ganviTareba<br />

da mavne zne-CveulebaTa aRmofxvra maT Soris».<br />

am savalalo mdgomareobis fonze somexi mRvdlebi _ terterebi<br />

_ did gulmodginebasa da moxerxebas iCendnen. zaqaria<br />

WiWinaZe werda:<br />

«<strong>somx</strong>is samRvdeloeba yovelTvis ufro Tavisuflad moqmedebda,<br />

yovelTvis ufro ayvarebda mrevls Tavs, vinemc qarTvelTa.<br />

<strong>somx</strong>is samRvdeloebis devizs es Seadgenda: ZmaTa siyvaruli,<br />

qarTvelTa da somexTa Soris sruli mSvidoba da pativis cema,<br />

erTmanerTis mfarveloba da gatana. es asec unda yofiliyos<br />

maTgan, igini nebas aZlevdnen <strong>somx</strong>ebs, rom amaT qarTvelT eklesiebSi<br />

evloT _ iq, sadac <strong>somx</strong>is eklesiebi ar iyo, TiTqmis<br />

saziarebladac ki momzadebuliyvnen, sefiskveric aeRoT, xolo<br />

ziarebiT ki <strong>somx</strong>is mRvdlisagan unda ziarebuliyo.<br />

iyo xolme iseTi SemTxvevebic, rom qarTveli SeuTqvamda, rom<br />

Cemi Svili ama da am <strong>somx</strong>is eklesias, anu xatis dReobas unda<br />

movnaTlovo, marTlac, daniSnul dResaswaul dRes romelime<br />

soflidam waiyvandnen iq qarTvelT ymawvils da <strong>somx</strong>is mRvdeli<br />

monaTlavda <strong>somx</strong>urad. amazed winaaRmdegi aravina sTqvas,<br />

martod Tfiliss maxlobliv TeleTSi wminda giorgSi, krwanisis<br />

eklesiaSi da Sav-nabadas ramdenime asi qarTvelia monaTluli.<br />

TeleTis wyaloba aris, rom mis garSemo mTeli qarTvelT<br />

grigorianebi dRes TavianT Tavebs namdvil <strong>somx</strong>aT aRiareben.<br />

aseTma garemoebam saqarTveloSi 1830 wlamde gastana. am saydris<br />

saSualebiT didi Zali qarTveloba moesxlita Tavis<br />

vinaobas, aseT gaTvisebulT qarTvelTa ricxviT savsea TviT<br />

Tfilisi. mere isic unda iTqvas, rom erT dros, TeleTis<br />

wmida giorgi, Sav-nabada da krwanisic qarTvelTa saydrebi iyo,<br />

mis garSemo qarTvelni scxovrobdnen, xolo JamTa viTarebis<br />

meoxebiT aqeT qarTvelT samRvdeloeba uZlur iqmna, maT mrevlis<br />

movla aRar SaeZloT. mrevli ki ara da, TviT taZrebsac<br />

ki stovebdnen upatronod, oxrad, aRarc movlis Tavi hqondaT,<br />

aRarc saxsari sarwmunoebis viTarebisa, maTs gamudmebuls vi-<br />

Tarebasa mxolod musulmanTa mtroba Seadgenda, maTTan omi da<br />

sisxlis Rvra, saydris movlis da qarTvelis sjuliT SemofargvlisTvis<br />

aRaravis scxeloda.<br />

amiT sargeblobdnen somexTa samRvdeloni da igini mogzaurobdnen<br />

soflidan sofels, TviT miuvals, miyruebuls qarTvelT<br />

soflebSi da iq qarTvelebs xSirad <strong>somx</strong>urad unaTlavden<br />

ymawvilebs, aqorwinebdnen, amis modave maT winaSe aRaravin iyo,


212 213<br />

radganac qarTvelT mis Segnebis Zala aRar SeswevdaT _ maT-<br />

Tvis sul erTi iyo, oRond qarTveli mounaTlavi ar darCeniliyo,<br />

dausaflavebeli.<br />

<strong>somx</strong>is samRvdeloebas rom ufro mZlavrad emoqmedna<br />

qarTvelebzed, amitom igini axla gadabirebul qarTvelT ar<br />

uSlidnen TviT qarTvelT saydrebSi siaruls, locvis mosmenas<br />

da ziarebasac ki. mxne moZRvarT mklavebi aramc Tu martod<br />

qarTvel ers efineboda gars da eTviseboda, aramed eseni<br />

epatronebodnen TviT qarTvelTa didron taZrebsac ki, iseT<br />

taZrebs, rogoric axpatia, sanaini, beTlemis RvTismSobeli, bolnisis<br />

sioni, mixaelis saydari, TeleTis didi taZari. martod<br />

TfilisSi qarTvelebis oTxi saydari aqvsT daCemebuli da<br />

ga<strong>somx</strong>ebuli. eseni arian feTxiani, wm. mixeilis saydari, didi<br />

meidnis Tavzed wm. giorgisa da metexis aRmarTzed patara<br />

saydari.<br />

Tumca <strong>somx</strong>is samRvdeloeba Tanaswori iyo sjulis saqmis<br />

SexedulebaSi, xolo upiratesobis ganmaTviseblobiT ki moqmedebda<br />

xalxSi da sul misi wyaloba iyo, rom Sig Sua guls<br />

qarTlis soflebSi ase mravlad danerges <strong>somx</strong>is mcneba, <strong>somx</strong>uri<br />

deda hazrebis pativiscema. saqme ise moewyo, rom dRes<br />

mTels qarTlSi veRarc erTs ver aTqmevineb, rom igi qarTveli<br />

grigoriania, rom mas martod sjuli aqvs <strong>somx</strong>isa da ena da<br />

modgma ki qarTvelis, amis cnebac ki ar arsebobs maTs TavSi.<br />

Tumca umetes nawils gvari da saxelebic namdvili qarTuli<br />

aqvsT, magram mainc ise arian gadabirebulni, rom igini arc am<br />

garemoebas akvirdebian.<br />

vinc ki qarTvelTagani Zveladganve daSTen grigorianTa eklesiis<br />

winaSe, yvela maT saxelaTa da gvaraTac im saxiT da<br />

gziT erqmeodaT saxelebi, rogorc grigorianT eklesia iTxovda,<br />

magaliTebr, urTierTis gasarCevad ivanes _ ohanezi, giorgis<br />

– geurqa, maTes _ maTeos da sxvac ase. erTis sityviT, samRvdeloba<br />

monaTvlis sjulis saSualebiT qarTvelebSi icavda namdvil<br />

Zireuls <strong>somx</strong>urs saxelebs da sul amis wyaloba gaxlavsT,<br />

rom JamTa viTarebis wyalobiT qarTvelT <strong>somx</strong>is saxelebi<br />

ewoda.<br />

ai, es soflebic: naTluxi, aq aris mravalni qarTvel gvarisani<br />

ga<strong>somx</strong>ebulni, soRanluxs, krwaniss, Sindiss, tabaxmelas, xatis<br />

TeleTs, walahyurs, TeleTs, kumiss, vaSlovans, ertis, Roubans,<br />

borbalos, muxaTs, kodas, marabdas, marneuls, Wolagaurs, patara<br />

Sulavers, dids Sulavers, axtalas, madans, spilenZis madans, darbazs,<br />

gograSens, axbulaxs, vanaZurs, kolaCs, bornas, lalkanaTs,<br />

karanduxars, baitaloglas sofels, zemo sarals, qvemo sarals,<br />

baganos, bolniss da sxvaganac. am soflebs garda _ SamSadils,<br />

yazaxs, borCalos, yarabaxis sazRvrad, Sulaverisken da bambakisken<br />

qarTvelTa iyo 240 sofeli. XV<strong>II</strong> saukunis Semdegidam es<br />

soflebi Semcirda qarTvelT mcxovrebTa ricxviT, yvela igini<br />

sparseTs iqmnen gadasaxlebulni, maT moadgileT aq gamravldnen<br />

TaTrebi da <strong>somx</strong>ebi. JamTa viTarebis wyalobiT am soflebs<br />

yvelas saerTod SeecvalaT qarTuli saxelebi da maT magier<br />

TaTruli ewodaT. am soflebs ise aqvsT saxelebi Secvlili,<br />

rom ZnelaT maT qarTulis rameRa Seetyos, zogis qarTul saxelebs<br />

vaxuStic moixsenebs da zogsac aq daSTenil qarTvelT<br />

Zvel STenni RaRadeben. ase da amgvarad moispo aq qarTvelT<br />

xseneba. vinc ki Savs beds gadarCa, ar gadasaxlda da aq daSTa,<br />

maTi nawili qarTlis samRvdeloebisagan mitovebul iqmnen da<br />

amitom umetes nawili maTi zogi <strong>somx</strong>ebs SeuerTda da zogic<br />

TaTrebs: zogi ZaliT, zogi nebiT, drois wyalobiT maT qarTuli<br />

enac daiviwyes da, ase da amgvarad, am vrcels kuTxeSi sadReisod<br />

amovarda Zirian-fesvianad qarTuli ena.<br />

mokled unda iTqvas, rom mTels qarTls somexT STamomavalni<br />

mxolod gors, axalgors, duSeTs, axal qalaqs da mcirec or-sam<br />

soflebSi scxovroben, danarCen adgilebSi vinc ki scxovroben,<br />

isini qarTvelis tomisani gaxlavan da JamTa viTarebis meoxebiT<br />

ga<strong>somx</strong>ebulni, amas gadawyvetiT vambobT. -aseT ga<strong>somx</strong>ebulT<br />

ricxvi metad didia TbilisSi, TiTqmis somexTa naxevari qalaq-<br />

Si aseT qarTvelTagan Sesdgeba, magram yvela maT daviwyebuli<br />

aqvsT TavianT vinaoba da mis istoria. igini dRes namdvili<br />

„haebi“ arian, Tumca haikuraT araferi ician. mTel qarTvlis<br />

qarTvel <strong>somx</strong>obas dRes Tavis Tavi namdvil <strong>somx</strong>aT miaCniaT,<br />

<strong>somx</strong>eTidgan mosulebaT sTvlian Tavebs, Tumca maT amisi ara


214 215<br />

etyobaT ra da garegan da Sinagan namdvils qarTvels warmoadgenen.<br />

maT veravin ras SeamCnevs, rom igini <strong>somx</strong>ebi, an maTi STamomavalni<br />

iyvnen. saqarTveloSi 2600 wlis ganmavlobaSi TviT<br />

qarTvel uriebma Seinaxes TavianTi sulis Zala da saxe, TviT<br />

maT etyobaT dResac kargad, rom igini ebraelTa STamomavalni<br />

arian da, nuTu <strong>somx</strong>ebs, romelTa mosvlac saqarTveloSi XV<strong>II</strong><br />

saukunis iqiT ar miswvdeba, amaT ki ar unda SerCenodesT TavianTi<br />

niSanwyali? es SeuZlebelia.<br />

samcxe-saaTabagos dacemamde, mTels kuTxesa da, nametur _<br />

axalcixeSi namdvil somexTa ricxvi sul ar iyo. axalcixeSi<br />

<strong>somx</strong>ebi gaCndnen qarTvelTagan. osmaleTis samflobelo<br />

saqarTveloSi osmalebma Zriel gauWires saqme qarTvelTa. yvelas<br />

aTaTrebdnen, gauTaTrebliv aravis stovebdnen, qarTvels an<br />

sxva sjuli unda mieRo, an unda gaTaTrebuliyo, orSi erTi<br />

eloda. am dros qarTvelT iwyes gafrangeba da ga<strong>somx</strong>eba, qalaqis<br />

zemo nawilis qarTveloba gafrangda da qvemo nawilis, anu<br />

sadac qarTvelT ebraelni saxloben, imaT maxloblaT mcxovreb<br />

qarTvelni ki ga<strong>somx</strong>den. maSin am ga<strong>somx</strong>ebulT ricxvi 300<br />

komlzed meti iqneboda, maT ori saydari aqvndaT. qarTvelebs<br />

rogorc gafrangebas ar uSlidnen, iseve ga<strong>somx</strong>ebas _ rogorc<br />

afrangebdnen, ise a<strong>somx</strong>ebdnen. amas nuravin iucxovebs.<br />

kaxeTSi <strong>somx</strong>ebis misvla ekuTvnis sam xanas: X<strong>II</strong> sauk. XVI<br />

sauk. da XV<strong>II</strong> sauk. mxolod mcire ricxvi ki, ase rom maTi<br />

aRniSvna 100 komlzed iqiT ar wava, iginic dasaxlebul iqmnen<br />

Telavs, siRnaxs da sagarejos. danarCen adgilebSi Semdeg gaCndnen.<br />

dRes kaxeTSi, gareT Tu SigniT kaxeTs _ <strong>somx</strong>ebi scxovroben<br />

Semdeg soflebSi: Telavs, sadac daCemebuli aqvsT qarTvelT<br />

ekklesiac, qistaurs, rCeuleTs, xorxels, alaverds, janians, oJios,<br />

artozans, artozans meores (aq somexT ricxvi Zvelad dasaxlebula<br />

ramdenime komli), ruis-pirs (aqac Zvelad dasaxlebula<br />

ramdenime komli). axatels, vardis ubans, gulgulas, kurdRelaurs,<br />

tomians, winandals, Cobakurs, qvemo xodaSens, kalaurs,<br />

SaSians, uriaTubans, mukuzans, veliscixes, Cumlays, kuWatans,<br />

sanavardes, pirisyanas, faSaans, iraklis cixes, nafareuls,<br />

sankores, artakas, lalisyurs, taxtis sofels, axatels, fiCx-<br />

ovans, baxtrians, mataans, yandaurs, gavazs, kuWatans, sanavardes,<br />

pirisyvanas, bakurcixes qalaqs, kardanaxs, jugaans, tibaans, prasiaans,<br />

ozaans, sulkanas da sxvani. ivris xeobaze scxovroben<br />

Semdeg soflebSi: kakabeTs, manavs, giorgi wmindas, sagarejos,<br />

nino wmindas, patarZeuls, karbulaxs, ujarmas, vejins, norios,<br />

martyofs, axal sofels, sarTiWalas, navTluxs da sxvaganac<br />

aqa-iq TiTo-orola komlni. qiziyisken scxovreben Semdeg adgilebs:<br />

q. siRnaxs, gurjaans, Calaubans, melaans, qodalos, fxovles,<br />

ziaras, agramas, jimiTs, anagas, vaqirs, saqvabos, maSnaars,<br />

mirzaans, maCxaans, fanians, maRaros, nukrians, Wotors, bodbes,<br />

bodbis xevs, kodals, asnaurs, axal siRnaxs anu na<strong>somx</strong>ars, da<br />

sxva soflebSiac TiTo-orola komli.<br />

kaxeTSi uwin somexTa ricxvs fexi gamagrebuli hqonda Telavs,<br />

siRnaxs, sagarejos da ors Tu sams soflebSi. danarCenSi<br />

maTi ricxvis xsenebac ar iyo, iq maTsas kaci vervis naxavda,<br />

xolo SeiZleboda vaWrobis mxriT TiTo-orola kaci aqa-iq<br />

droebiT misuli genaxaT. danarCens veravis naxavdiT. yvela<br />

zemoxsenebuls soflebSi, sadac ki dRemde <strong>somx</strong>ebi scxovreben,<br />

yvela igini qarTvelebi arian STamomavlobiT _ maTi vinaoba<br />

qarTvelia, dedaenac qarTuli, igini JamTa viTarebis meoxebiT da<br />

somexTa samRvdeloebis wyalobiT arian grigorianobazed gadayvanili<br />

da miT ga<strong>somx</strong>ebulni. rogorc Tfilisis <strong>somx</strong>is sam-<br />

Rvdeloeba qarTlis qarTvelebSi avrcelebda <strong>somx</strong>is sjuls,<br />

imasve kaxeTSi Telavisa da siRnaRis somexTa sasuliero wodeba<br />

Cadioda da upatronoT STenilT kaxeTis glexkacebs a<strong>somx</strong>ebda.<br />

kaxeTSi rac ki qarTveli grigorianebi arian, yvela igini<br />

<strong>somx</strong>obasTan dakavSirebulni arian XV<strong>II</strong> da XV<strong>II</strong>I saukunis<br />

damdegs. amas eWvi ar unda. tyuilubralod SeiZleba, rom <strong>somx</strong>is<br />

azgaserebi gagulisdnen amazed, gagulisebidam araferi gamova<br />

_ rac marTalia, is unda simarTliT iqmnes aRiarebuli, da rac<br />

tyuili _ is kidev iseve. vgoneb, am daskvnazed davas ar dagviwyeben.<br />

mainc aq sadavo araferia, es istoriuli mimoxilva aris.<br />

<strong>somx</strong>is ekklesia da misi wesebi aris ise moqargul-mowyobili,<br />

raisa gamo igi gvarTa Wamiad unda CaiTvalos _ rogorc<br />

islami sWams gvars da yvelas aTaTrebs, iseve grigorianoba


216 217<br />

sCadis. ai, Tund dRes, rom me miviRo es sjuli, im dRidgan me<br />

unda namdvili somexi gavxde eniT da zniT, qarTuli unda<br />

yovelive daviviwyo, vgmo cxared da mis magier <strong>somx</strong>uri unda<br />

SeviTviso, namdvil <strong>somx</strong>oba unda daviwyo. ase gaxlavsT mTeli<br />

qarTlis da kaxeTis ga<strong>somx</strong>ebul qarTvelT viTareba. rac aq<br />

sazogadoT mimoxilva SevadgineT qarTvel <strong>somx</strong>ebzeT, vgoneb,<br />

CvenTvis sakmarisi unda iqmnes. Cven sakvirvelad gvrCeba is<br />

garemoeba, rom an ki <strong>somx</strong>is mxne samRvdeloebas rogor gadaurCaT<br />

da mTeli saqarTveloc ki ver gaa<strong>somx</strong>es. xom viciT isic,<br />

rom Cveni samRvdeloeba, saubedurod, ukanasknel dros ise<br />

dakninda da daeca, rom <strong>somx</strong>is mxne samRvdeloeba, aramc Tu<br />

martod qarTvelT mdabioTa sicocxles Seisyidda, romelTac<br />

cxovreba hqondaT gamwarebuli, aramed igini Seisyiddnen TviT<br />

qarTvel mRvdlebs da mRvdel mTavrebsac da, Tu saqme gaWirdeboda,<br />

maSin TviT kaTolikossac ki. es nuravis ewyineba, CvenSi<br />

yvelam kargad vicodiT qarTveli samRvdeloebis uZlureba da<br />

umamulisSviloba. qarTveli samRvdelo oRond gaaZRe, aWame,<br />

asvi, fuli mieci da igi aramc Tu Tavis mrevls dagiTmobs<br />

gadasarjuleblad, aramed TviTac gamogyveba ukan.<br />

dResac qarTveli Tavis uxeirobiT da bedaslobiT martod<br />

kuWis gzas adgas da, rogorc uZRebs, erTi lukma purisTvis<br />

daviwyebuli aqvs gvaric, enac, tomic da qveyanac. qarTveli asea<br />

gafuWebuli da gawuwkebuli, rom igi fulzed gahyidis TviT<br />

Tavis pirovnebasac, cols, Svilebs, dedas da mamasac. ase viyaviT<br />

Zveldaganve da, aba, raRa fiqri unda mas, rom <strong>somx</strong>ebs Cveni<br />

Sesyidva da ga<strong>somx</strong>ebac, vgonebT ar gauWirdebodaT, amas igini<br />

yovelTvis advilad moaxerxebdnen» [29].<br />

Znelia, Seafaso, ramdenad samarTliania zaqaria WiWinaZis<br />

bolo sityvebi imdroindeli saqarTvelosTvis. SesaZloa, gada-<br />

Warbebulic iyos, magram unda gvaxsovdes isini.<br />

6. 6. qarTuli qarTuli enis enis devna devna da da qarTvelTa<br />

qarTvelTa<br />

„ganTviseba“<br />

„ganTviseba“<br />

„ganTviseba“<br />

qarTvelTa mamulebisa da salocavebis dasakuTrebisa da<br />

maTSi <strong>somx</strong>uri sarwmunoebis gavrcelebis pirvel etapze<br />

<strong>somx</strong>ebi qarTvelobis erT-erT mZlavr niSans _ qarTul enas<br />

_ ara sdevnidnen. piriqiT, qarTuli eniT izidavdnen<br />

qarTvelebs salocavebSi, sadac msaxurebasa da qadagebas am<br />

enaze aRasrulebdnen. <strong>somx</strong>ur locvebsac qarTuli asoebiT<br />

uwerdnen mrevls, raTa <strong>somx</strong>uris ucodinar qarTvelebs nelnela<br />

<strong>somx</strong>uri wesi SeeTvisebinaT.<br />

magram <strong>somx</strong>uri sarwmunoebis gavrcelebisa da qarTvel-<br />

Ta adgil-mamulebis warmatebiT dapatronebis kvaldakval<br />

<strong>somx</strong>ebma qarTvel grigorianTa TemebSi qarTuli enis umowyalod<br />

devna daiwyes. amas unda daesrulebina salocavwagvrili<br />

qarTvelis sruli ga<strong>somx</strong>eba.<br />

«qarTlsa da kaxeTSi mcxovreb <strong>somx</strong>ebT Soris rom didi<br />

nawili unda iyos qarTvel grigorianebisa, es iqidamac kargad<br />

sCans, rom qarTvelTa da somexT Soris didi erTobis<br />

qselia gabmuli. igini erTmaneTisagan arafriT ganirCevian _<br />

lxini, Wiri da sxva amgvarebi erTad ician, Wama, sma da weswyobilebac<br />

erTnairi aqvsT, laparaki, mixvra-moxvra da wesebic<br />

erTia, rasakvirvelia, qarTuli. naTesavoba, misvla-mosvla, qalis<br />

gaTxoveba, danaTesaveba da naTlobac xSirad ician. amxanagoba<br />

yvelanairs saqmeebSic ganurCevlad swarmoebs, maTSi rame<br />

gvarovnuli ganxeTqileba sul ar arsebobs ise, es rogorc<br />

sxva wris xalxSi gaxlavsT. amaT danaTesavebas da kacTa<br />

Soris siyvaruls is garemoebac ufro afarTovebda da amtkicebda,<br />

rom qarTvelT mefeebis dros Svili yovelTvis<br />

mamis sjulzed inaTleboda, amitom <strong>somx</strong>eTagan qarTveli<br />

qalebis SerTva erTob xSiri iyo, es garemoeba kidev maTSi<br />

mtkice kavSirs hbadavda, <strong>somx</strong>is sjulis mqone qarTvelTa<br />

ricxvi saqarTveloSi Tavisuflad mravldeboda. maT Cvens<br />

dromde kargad moaRwies, Tumca XIX saukunis damdegidam<br />

maTs aseTs cxovrebas ki saxe Saecvala, dairRva is, rac<br />

karga xans maTSi arsebobda, TiTqmis naTesavoba ki ara da,<br />

megobrobac moispo, Tvinier qarTulis enisa. jer-jerobiT<br />

maTs erTs tomobis niSnad maTSi mxolod-Ra qarTuli ena<br />

arsebobs. Tumca, isic ki unda iTqvas, rom am bolos dros<br />

amasac evlineba maTeburi maxvili, qarTuli enis davardnis


218 219<br />

da amofxvris natvra maTSi xSirad swarmoebs, SeiZleba momavalSi<br />

esec amovardes maTSi. enis garda sadReisoT qarTvel<br />

grigorianebs TavianT Zvels qarTuls gvarsa da saxelebsac<br />

usxvafereben, axal raRaca <strong>somx</strong>ur gvarebs arqmeven<br />

da miT arwmuneben, rom Tqveni Zveli gvari <strong>somx</strong>uri aris da<br />

dReindeli, qarTuli ki axali mogonilio.<br />

aseTi ostatoba da manqanebani maTgan xSirad momxdara Cven-<br />

Si da sul amis wyaloba gaxldaT, rom am garemoebas Cven<br />

adreve mivaqcieT yuradReba. amis Sesaxeb cnobebic vswereT,<br />

mere am garemoebam kamaTic gamoiwvia, <strong>somx</strong>ur mwerlobaSi saubari<br />

astexes da uar hyves Cveni mosazreba, daaskvnes da daaRaRades,<br />

rom qarTvelebTagan somexi arc yofila vinme da arc iqnebao.<br />

visac ki somexs qarTuli gvari aqvs, is qarTvelebTagan aris<br />

mogonili da darqmeulio. mere kldias (erT-erTi aseTi werilis<br />

avtori-a.u.) misces pasuxi „mSakSi“ da erT Cems werils<br />

„murWSi“. aq TamamaT uarhyves qarTul grigorianT arseboba.<br />

qarTul grigorianebi Cven saxseneblaTac ar viciTo. dabeWdes<br />

aseTi cnobac, rom sul sicrue ariso.<br />

gvarovnobis ganviTarebis trfialebiT amaT iqamdis miaRwies,<br />

rom ukanasknel qarTuli ena aSkarad hgmes da am enis<br />

devna TviT eklesiebidan da skolidamac daiwyes. iqneba<br />

mkiTxvelma es arc ki daijeros, rom, rogor Tu saqarTveloSi,<br />

qarTvelT Soris, qarTuli ena igmobao _ aq daujerebeli<br />

araferia, yovlis feri marTalia da WeSmariti.<br />

siRnaRs _ <strong>somx</strong>ebi ramdenadac <strong>somx</strong>is STamomavalni scxovroben,<br />

imazed meti qarTvel gvarisanic arian, e. i. grigorianebi.<br />

orives Zriel kargad esmisT qarTuli ena, saxalxo<br />

saxarebel deda enaT qarTuli ena iTvleba. wera-kiTxvac am<br />

enazed emarjvebaT da Zveldaganve maTSi qarTuli wignebis<br />

wera da kiTxva iyo gavrcelebuli. yvela saqmis qaRaldebi<br />

qarTulad iwereboda, eklesiebSi qadagoba da TviT saxarebis<br />

kiTxvac qarTulad icodnen. saflavis qvebzedac qarTulad<br />

awerdnen da, amas garda, TviT ekklesiis qvebzedac.<br />

maTgan qarTuli mwerlobis asparezzed meleqseni da mwerlebic<br />

gamodiodnen, xSirad swerdnen kidevac. swerdnen da<br />

sweren TviT qarTul gazeTebSiac.<br />

magram dRes siRnaRis skolebSi, qarTvel grigorianebs<br />

Soris, sastikaT aris qarTuli ena aRkrZaluli da patara<br />

<strong>somx</strong>is vaJebsa da qalebs pirvel dawyebidganve <strong>somx</strong>uris<br />

eniT awyebineben swavlas, rac bavSvebisTvis gaugebaria. skolaSi<br />

bavSvi sastikaT daisjeba, Tu man qarTuls enazed xma<br />

amoiRo. aswavlian <strong>somx</strong>urs da rusuls, rogorc saxelmwifo<br />

enas, orive ena ki saqarTvelos qarTvel grigorianTa<br />

bavSvTaTvis ucxoa da miuxvedri, rac maT swavlis saqmesac<br />

uZnelebs da es realuri pedagogiis winaaRmdegic aris.<br />

Telavs _ aqvs qalebis da vaJebis skola. aq arian qarTvel<br />

gvaris grigorianebic, magram aq arc vaJebs da arc qalebs<br />

qarTul enas ar aswavlian.<br />

cxinvals _ aqvs skolebi, magram gandevnili aqvsT qarTuli<br />

ena, bavSvebi Cumad swavloben. somexTa Zveli mRvdelni<br />

aseTis zomebis ar iyvnen.<br />

gors _ aqvs skolebi, magram sastikaT gandevnili aqvsT<br />

qarTuli ena. ar aswavlian. bavSvebi Cumad swavloben.<br />

duSeTs _ aqvsT skolebi, magram gandevnili aqvsT qarTuli<br />

ena, ar aswavlian. aqac bavSvebi Cumad swavloben.<br />

axalgors _ aqvs skola da gandevnili aqvsT qarTuli<br />

ena.<br />

axalqalaqs _ aqvsT skola da gandevnili aqvsT qarTuli<br />

ena.<br />

surams _ aqvsT skola da gandevnili aqvsT qarTuli ena.<br />

ase da amgvarad, qarTlis sxvadasxva soflebSiac aqvsT samrevlo<br />

skolebi daxsnili, magram yvelgan qarTuli anbanis<br />

swavleba mospobili aqvsT, qarTuli enis xmarebac mkacraT<br />

aris damxobili.<br />

kavTisxevs _ aqvsT skola vaJebis da qalebis, skolidan<br />

gandevnili aqvsT qarTuli ena. ase rom, aq xalxs xmas, krints<br />

ar aRebineben qarTuls enazed. namdvili despotizmi arsebobs<br />

am gvars qarTlis somexTa skolebSi maT meTaur maswavlebelTagan.<br />

mere vin arian es qarTlis <strong>somx</strong>ebi? _ umetesi nawili


220 221<br />

qarTvelis gvarisani, qarTvelT grigorianebi, romelTa deda<br />

enas qarTuli ena Seadgens, radganac TviTac qarTvel tomis<br />

STamomavalni arian, maTi garCeva qarTvelisagan SeuZlebelia.<br />

maTi saxalxo ena qarTulia, yovelive maTSi am eniT swarmoebs<br />

da sruldeba, tirili, simRera, lxini da yovelive<br />

saojaxo, Sinauri Tu gareuli sul qarTuli eniT swarmoebs.<br />

ZnelaT, rom mTel qarTlSi moiZebnos erTi iseTi somexi, rom<br />

mas am enis rigianad gageba hqondesT. TviT Tavadis Svilebic<br />

ki ucodinarni arian amisi, radganac igini am enas mxolod<br />

saydris enaT sTvlian, maTs deda enas qarTuli ena Seadgens.<br />

TfilisSi _ aqvsT sasuliero seminaria, sxvadasxva sava-<br />

Jo da saqalo saswavleblebi, magram yvelgan damxobili<br />

aqvsT qarTuli ena da wera-kiTxva. TfilisSi Zveladganve<br />

qarTvel grigorianebi qarTulad swerdnen da kiTxulobdnen<br />

sxvadasxva baraTebs, wignebs, saflavis qvebzed sul qarTulad<br />

awerdnen, ekklesiebSic mRvdelni xSirad ityodnen<br />

qarTuls enazed qadagebas, rom mis saSualebiT mrevls gaego<br />

qadagebis deda-hazri. xSirad <strong>somx</strong>is Tavadis Svilebi<br />

da aznaurebic iyvnen samefo samsaxurSi, mefis mdivnebi da<br />

mweralni, mTargmnelni da mxatvarni, rogorc ter filipe<br />

yaiTmazaSvili, Tfilisis gegmis damxati ter Smovani da<br />

mravalnic sxvani eniT dauTvlelni, yvelas moTvla aq Znelia.<br />

xolo imas ki vityviT, rom Zveladganve Tfilisis<br />

qarTvel grigorianebis Tu <strong>somx</strong>is STamomavalTaTvis saxalxo<br />

enas qarTuli ena Seadgenda. am eniT suldgmulobden<br />

igini, am eniT iZendnen qarTvelTagan mamulebs, am eniT stkbebodnen,<br />

am eniT scocxlobdnen.<br />

ZvelTaganve Tfilisis namdvil <strong>somx</strong>is STamomavali moqalaqeni<br />

Tavisuflad yidulobdnen qarTvelT yma glexebs,<br />

maT hflobdnen, rogorc undodaT, da Tan TavianT sjulzed<br />

moaqcevdnen. TviT qarTvelT ymaTa mdgomareobac iseTi iyo,<br />

rom mravalni devnilni ymani eTvisebodnen somexTa, devnilni<br />

<strong>somx</strong>urs gvarsa da saxelebs irqmevdnen, <strong>somx</strong>urad inaTlebodnen<br />

da miT gadirCendnen xolme Tavebs.<br />

Cven aq moviyvaneT da davasaxeleT martod zogierTi didro-<br />

ni dabani da qalaqebi, sxvebs ar vaxsenebT, magaliTebr, qarTlisa<br />

da kaxeTis didron iseT soflebs, sadac somexTa ekklesiebic<br />

aqvsT, iqvea samrevlo skolebic, magram skolebSi bavSvebs sityvasac<br />

ar aswavlian qarTulad. erTis sityviT, yvela am<br />

soflebSi mospobilia qarTuli ena. am enis saWiroebas adgilobriv<br />

mcxovrebnic ki kargad grZnoben da saWiroeben, magram<br />

maT ndomas gza da kvali ara aqvsT, radganac somexT gamgeoba<br />

aseTis wesiT aris Sepyrobili. eseni moqmedeben TavianT wesdebis<br />

Tanaxmad, es maTi wesdeba ki winaaRmdegia eris moTxovnilebis<br />

_ eri iTxovs qarTuli enis Seswavlas, nametur qarTuli<br />

wera-kiTxvis gamo.<br />

Cvens skolebSi qarTuli enis swavleba ar SeiZleba _ qarTuli<br />

ena xom Tqveni ena ar aris, rom gaswavloT, Tqveni deda-ena<br />

<strong>somx</strong>uri ena aris da mitomac Cven <strong>somx</strong>uri unda gaswavloT.<br />

visac qarTuli enis swavla unda, imas am enis swavleba Sinac<br />

eyofa. Cvens skolebSi qarTul enas ver SevitanT, radganac igi<br />

iqac metia, sadac ki es somexTa ojaxebSi arsebobs, Cven movaleni<br />

varT, rom Tqven martod Tqveni sjulis deda-ena _<br />

<strong>somx</strong>uri gaswavloTo.<br />

erT sofelSi, ai, ra miTxres:<br />

swored ambobT, batono, es Cveni mRvdlebisagan (terterebisagan-a.u.)<br />

veRar gagviwyvia ra: saqmes ise gviWireben, rom lamis<br />

qarTulad davinaTlneT, Cveni ekklesia kancelariad gadaxda, iq<br />

gvagroebs da aTasnair samtro laparakiT mosvenebas ar gva-<br />

Zlevs. aba, Tqvena brZaneT, axla Cven rom qarTvelebisagan erTob<br />

Sors viaroT, ra unda gamovides miT, araferi. <strong>somx</strong>uri iswavleTo,<br />

es kargi, axla sul rom <strong>somx</strong>uri ena da wera-kiTxva<br />

viswavloT da sxva araferi mis meti, vsTqvaT, Cven SinaT da<br />

gareT sul am eniT vilaparakoT, mere Cven mezobloba ar gvinda,<br />

an megobari, amxanagi da mokeTe?<br />

meore aseTma glexma sTqva axalqalaqSi:<br />

Cven, Seni Wirime, qarTvelebTan moyvroba gvaqvs, naTesaoba,<br />

naTel-mironi. yvelam qarTuli ena viciT, am eniT vlaparakobT,<br />

amiT vasrulebT Cven Wirs, lxins, wveulebas, qarTulad vmReriT,<br />

vstiriT, am eniT vadidebT RmerTs, vgonebT, RmerTma Tavis


222 223<br />

dideba yvela enazed uwyinrad unda miiRos. vinc mas adidebs,<br />

is misTvis yvela erTi unda iyos. magram ara, es Cveni mRvdlebi<br />

ki amas ar ismenen da imas CagvCiCineben, rac maT enatrebaT _ ai,<br />

batono, Cvenma mRvdlebma gadahkida Cveni glexoba Cvens mebatoneebsac.<br />

lamis sisxli agvaRebinon erTmaneTSi. Sors iareT<br />

qarTvelebisagan da maTTan yovelnairi naTesaoba da megobroba<br />

mospeT da gawyviteTo. mohyvebian, batono, da sjulis saxeliT,<br />

vin icis, ra samtro saqmeebs ara sTesen.<br />

mesamem miTxra iqve: axla, e dalocvilebi imas ki aRar kiTxuloben,<br />

rom Cvenc gvepitnaveba maTi qadageba da mtrobis vrceleba<br />

Tu ara. amas ar fiqroben, agvtexian, rom <strong>somx</strong>uri ena<br />

daiswavleTo, Svilebsac es aswavleT, somexi xalxi mdidari<br />

xalxia, vaWari da am enis codniT Tqveni Svilebic gamdidrdebiano.<br />

mere sad, romel xalxSi da kuTxeSi gavmdidrdebiT, amaze<br />

aras amboben. Cven, batono, qarTvelebSi vcxovrovbT, maTSi davdivarT,<br />

tyeSi varT Tu barSi, yanaSi, bostanSi da, vin icis, sad<br />

gvinda ara, rac ki soflis saqmeebi mogexsenebaT, yvelaferSi;<br />

Cven qarTvelebTan gvaqvs saqme da megobroba, yoveli Cveni avi<br />

da kargi qarTulis laparakiT swarmoebs, am eniT vsazrdoebT,<br />

am enaSi dabadebulan Cveni mama-papani, am eniT aRvzrdilvarT<br />

Cvenc da am eniTve aRizrdebian Cveni Svilebi da Svilis Svilebic,<br />

uamenoo Cven saqarTveloSi erT dResac ver gavZlebT da ver<br />

vicocxlebT da ver vicxovrebT. uamisoT, aba, ra viqnebiT da ra<br />

mniSvneloba gveqneba?!<br />

Cvens saWiro enas es ena Seadgens, am eniT gvicxovria da<br />

amiTve unda vicxovroT, amas vervin wagvarTmevs, gind, rom wagvarTvan,<br />

amis sanacvlo enis swavlebas gadavyvebiT. exla es<br />

axalgazrda <strong>somx</strong>ebi da ter-terebi agvtexian, rom Tqven Svilebs<br />

<strong>somx</strong>uri ena aswavleT da Tqvenc <strong>somx</strong>urad ilaparakeT da<br />

qarTul enas Tavi gaanebeTo. Cveni balRi Cveni saydris skola-<br />

Si sam weliwads dadioda, iq sul <strong>somx</strong>urs da rusuls aswavliden,<br />

am xnis ganmavlobaSi man verc <strong>somx</strong>uri iswavla da verc<br />

rusuli. exla gamovida skolidama da qarTuli ubralo mokiTxvis<br />

dawera ki ara, anbanic ar icis. exla Cemi bavSvi mikitans<br />

mivabare erTi wliT, muqTad, egebi, mxolod qarTuli<br />

wera-kiTxva aswavlos, ro SinaurebSi mokiTxvis weris wakiTxva<br />

da dawera mainc SaeZlos.<br />

ZvelTaganve yvelam kargad viciT, rom saqarTveloSi <strong>somx</strong>is<br />

STamomaval somexni Tu amaT Tana merjule qarTvel grigorianebi<br />

savaWro davTrebs sul qarTulad swerdnen, angariSic<br />

ase iyo, qarTul Zvels qoronikons maTSi hqonda adgili.<br />

amaTSi, erTis sityviT, yvelaferi qarTulad swarmoebda.<br />

bevrs alagas maT sawadels miaRwies da qarTvel grigorianebs<br />

TavianT ojaxebSi moaspobines qarTuli Zveli savaWro<br />

davTrebi, davTrebi TviT XV<strong>II</strong> sauk. naweri, Zveli garigebis<br />

werilebi, sigel-gujrebi da TviT qarTuli wignebic ki. bevrs<br />

ojaxSi Seirya qarTuli ena. bevrs alagas undodaT am enis<br />

amogdeba da amis sasargeblod cdac daiwyes, magram saqmiT ki<br />

vera gaawyes ra. Tumca unayofobas xedven, magram cdas mainc<br />

Tavs ar anebeben. davTrebis, sigel-gujrebis da wignebis mospobis<br />

mizezi is iyo, raTa mis saSualebiT Zirian-fesvianad<br />

amoegdoT qarTuli enis niSan-wyali qarTvel grigorianTa<br />

ojaxebSi.<br />

Zvelad aramc Tu saqarTvelos grigorianebi misdevdnen<br />

qarTuls enazed wera-kiTxvas, aramed maT samRvdelo pirnic ki<br />

swerdnen qarTuls enazed, radganac maT qarTuli enac kargad<br />

icodnen, vinaidan qarTlsa da kaxeTSi iyvnen dabadebul-aRzrdilni,<br />

STamomavlobiTac qarTvelni. Zveli mRvdelni TavianTis qarTuliT<br />

ufro izidavdnen qarTvelebis gulsa da ukanasknel a<strong>somx</strong>ebdnen<br />

kidec. <strong>somx</strong>is Zvelma samRvdeloebam kargad icoda, rom<br />

uqarTul-enod igini veras gaawyobdnen, TviT <strong>somx</strong>is ekklesiasac<br />

veras SesZendnen da amitom igini TviTonac zed miwevniT<br />

swavlobdnen am enas da mrevlsac ar uSlidnen amis<br />

swavlas da daxmarebas. igini amiT orives tomSi siyvaruls<br />

da gaurCevlobas nergavdnen da dReindeli samRvdeloeba ki<br />

winaaRmdeg iqceva Zvelis samRvdeloebis. es moZRvarni iseTi<br />

ostatebi iyvnen, rom igini <strong>somx</strong>ebSi <strong>somx</strong>ur enas TviT qarTul<br />

asoebis saSualebiTac ki avrcelebdnen, magaliTebr, saqarTveloSi<br />

somexTaTvis 1825 wlidan locvis wignebi qarTul asoebiT<br />

ibeWdeboda da ise vrceldeboda maTSi.


224 225<br />

axalgazrda (somexi-a.u.) samRvdeloeba gatacebulia ganusazRvrelis<br />

ocnebiT da maT aRar ician, ra qmnan, ra Ronis<br />

Zieba ixmaron, rom qarTuli ena amoagdon maTSi da mis magier<br />

<strong>somx</strong>uri daamkvidron, igi ganaZeon Tfilisis skolebidam. igini<br />

amisTvis didaT mecadineoben da qarTvelT grigorianTa<br />

SvilebSi sastikad aqvs qarTuli ena aRkrZaluli. am enazed,<br />

rogorc vaJebs, iseve qalebs sityvis Tqmac ar SauZliaT, Torem<br />

sastikaT dasjian.<br />

garda aseTi ostatobisa, es xsenebuli wodeba Tavis miznis<br />

misaRwevaT da gansaxorcieleblad sxva Ronis Ziebasa da ostatobasac<br />

xmaroben: maT imecadines da aramc Tu martod enis da<br />

mwignobrobis mxriv daarRvies Zveli qarTuli erToba da kavSiri,<br />

aramed maTis codniT dairRva TviT namsaxuri da megobruli<br />

Zalac. naTesavoba sjulis gamo qarTvelebs da qarTvel grigorianebs<br />

Soris mkacraT ispoba, nametur sdevnian somexTagan<br />

qarTvelT qalis SerTvas, amas sastikaT ukrZalaven. vinc ki<br />

<strong>somx</strong>eTagani am mcnebas da aRkrZalvas daarRvevs, vai, misi brali.<br />

qarTvelTa ganTvisebas qarTvel gvarovnobisagan xels uwyobda<br />

is garemoebac, rom qarTveli samRvdeloeba uZluri anu<br />

gaugebari iyo gvarovnul saqmeSi. igi gulgrili iyo da mas<br />

amis Ziebis droc ar aqvnda. mefenic iseTis Sexedulebis iyvnen,<br />

rom saqarTveloSi mcxovrebni oRond qristianebi yofiliyvnen,<br />

Torem danarCenTan maT saqme ar aqvndaT. qarTvelT mebatoneTagan<br />

Tavisuflad isyidebodnen maTi ymani, romelTac yidulobdnen<br />

somexT SeZlebulni vaWarni da mere am nayids TavianT<br />

sjulzed miaqcevden da amis modave maTi aravin iyo. kanoni<br />

iyo ise, rom myidveli batoni Tavis nayids ymas aramc Tu<br />

martod Tavis sjulzed gadaiyvanda, aramed SeeZlo gaeTaTrebina<br />

kidec. am garemoebam didi marcxi daartya saqarTvelos<br />

da aman mouRo bolo Cvens Zalas. vityviT imasac, rom qarTvelT<br />

aramc Tu ymobidan asxvaferebdnen, aramed somexTa mxne xucebi<br />

fuliT yidulobdnen mTels soflis xalxs da Tvis sarwmunoebazed<br />

gadahyavdaT. amis magaliTnia Semdegi: cxinvalisken<br />

erTs sofelSi scxovroben glexni gigaurebi, yvela igini XV<strong>II</strong>I<br />

saukuneSi gadakavSirebul iqmnen <strong>somx</strong>is saydarzed. dRes gi-<br />

gaurebi <strong>somx</strong>aT iTvlebian, sarwmunoebis wyalobiT gvariTac<br />

sxva-ferdebian. dRes rom maTTan mivides vinme da hkiTxos<br />

Tvisi vinaoba, igini maSinaTve etyian, „rom <strong>somx</strong>ebi varTo.“!<br />

amis sasargebolod Rwva <strong>somx</strong>is samRvdeloebam adridganve<br />

morTes, martod erTs dids SromaT Rirs amaT mier gvarebis<br />

gadakeTeba. magaliTebr, metexel glex mirzaSvilebs gvari mirzaiancad<br />

gadaukeTes.<br />

am garemoebas <strong>somx</strong>is sasuliero wodebam yuradReba miaqcia<br />

da am 40 wlis wineT qarTvel grigorianebs namdvil qarTuli<br />

gvarebis <strong>somx</strong>urad gadakeTeba uwyes da yvelas gvari – teriT<br />

da ianciT gadaasxvaferes» [29].<br />

7. 7. somexTa somexTa mamxilebeli mamxilebeli publikaciebi<br />

publikaciebi<br />

XIX saukunis meore naxevarSi <strong>somx</strong>ebma, ruseTis adgilobriv<br />

xelisufalTa daxmarebiT, mosaxleobis aRricxvisas moaxerxes<br />

sarwmunoebrivad ga<strong>somx</strong>ebul qarTvelTa aRricxva da<br />

Cawera erovnebiT <strong>somx</strong>ebad. isini amtkicebdnen, rom ga<strong>somx</strong>ebuli<br />

qarTveli ar arsebobs, rom yvela grigoriani eTnikuri<br />

somexia. amas xels uwyobda zogierTi gadagvarebuli qarTvelis<br />

dasturic maTi <strong>somx</strong>uri warmomavlobis Sesaxeb. qarTvel<br />

grigorianTa winaaRmdeg mimarTuli es <strong>somx</strong>uri „eTnoagresia“<br />

dRemde grZeldeba.<br />

«somex mkvlevarTa (mag. p. muradianis) azriT, qarTvel<br />

grigorianTa raodenoba mxolod da mxolod TiTebze CamosaTvleli<br />

Tu SeiZleba iyos. qarTvelis gagrigorianeba, „<strong>somx</strong>urad<br />

monaTvla“ (da, maSasadame, ga<strong>somx</strong>eba) mxolod yofiT niadagze<br />

xdebodao saukuneSi erTxel; magaliTad, Tu romelime obol<br />

bavSvs <strong>somx</strong>uri ojaxi iSvilebda. amgvari tendenciuri poziciaa<br />

warmodgenili, kerZod, 1988 w. 26 agvistos erevanSi gamomaval<br />

gazeT „grakan TerT“-Si („literaturuli gazeTi“) dabeWdil<br />

p. muradianis werilSi: „tendenciuri istoriuli Tvalsazrisi~,<br />

anu, „sanam maxaTs sxvas uCxvletde, nemsi Sen TviTon<br />

iCxvlite~» [12].<br />

swored am usamarTlobas ebrZodnen XIX saukunis bolos


226 227<br />

qarTveli mamuliSvilni, romelTa werilebi aRsavsea wuxiliT<br />

xsenebuli movlenis gamo. maT mier mravali konkretuli faqtia<br />

moxmobili somexTa samxileblad. am mxriv fasdaudebelia<br />

didi mamuliSvilebis: iliasa da akakis Rvawli, romlebsac<br />

<strong>somx</strong>is mwerlebi „<strong>somx</strong>iWamiebs“ uwodebdnen.<br />

moviyvanT im periodis damaxasiaTebel zogierT publikacias,<br />

romlebic fardas xdian gansaxilvel movlenas, warmoaCenen<br />

somexTa mzakvrobas, aseve, qarTvelTa qarafSutul daudevrobasa<br />

Tu moRalatur saqmianobas, maT Soris _ mcdarad gagebul<br />

kosmopolitizmsa da liberalizms.<br />

„iveria~ „iveria~ 1901 1901 w., w., w., #119<br />

#119<br />

qarTveli qarTveli qarTveli grigorianebi<br />

grigorianebi<br />

«qristes sarwmunoeba qarTvelebma da <strong>somx</strong>ebma meoTxe saukuneSi<br />

miiRes, is ekklesia-ki, romelmac gaavrcela Cvensa da maT<br />

Soris qristianoba, berZnisa iyo da didebulis bizantiis<br />

keisarTa dabrZanebuli da sapatrono... sarwmunoebrivi ganxeTqileba<br />

meeqvse saukuneSi uaresad gamwvavda da bolos <strong>somx</strong>is<br />

eklesia dogmatiTac daSorda berZnis eklesias... mecxramete<br />

saukunis damdegs ixila saqarTvelos somexT eklesiam<br />

nayofi abram kaTalikosis moqmedebisa, im abramisa, romelmac<br />

SeaCvena yoveli somexi, vinc qarTvel-berZnis sarwmunoebas kidev<br />

aRiarebda. abram kaTalikosis memkvidreebma mihyves xeli qarTvel<br />

grigorianTa Sorisa, ganurCevlad, <strong>somx</strong>obis, rogorc sxva eris<br />

azris CaTesvas, Tumca <strong>somx</strong>oba ise rogorc frangoba saqarTvelo-<br />

Si sarwmunoebriv sityvas warmoadgens da sxva arafers. Tamamad<br />

SeiZleba iTqvas, rom im <strong>somx</strong>ebSi, romlebic Cvens qveyanaSi<br />

scxovroben, erTi mesamedi Zlivs Tu iqneba iseTi, <strong>somx</strong>is niSanwyali<br />

kide etyobodes, danarCeni ori mesamedi zniT, Cveulebrivi<br />

eniT da tanisamosiT pir wmindad daemsgavsa namdvil qarTvelebs,<br />

romlebsac naTesaoba da naTel-mironobiTac ki ukavSirdeba<br />

agreTve.<br />

mecxramete saukunis TiTqmis meore naxevramde maT eklesiebSi<br />

qarTuli locvanebi xmarebaSi iyo da vnebis kviraSi jvarcmis<br />

saxareba ikiTxeboda qristes gamotirilis sagalobeli<br />

iTqmoda... qarTuli qadageba xom dResac ferxmagrobs saqarTvelos<br />

grigorianTa ekklesiebSi, mets vityvi, wirvac-ki aris<br />

somexTa ekklesiisa qarTulad naTargmni. <strong>somx</strong>is samRvdeloebam<br />

Tavisi gansxvavebuli rjuli gankerZoebis saSualebad dasaxa,<br />

gansakuTrebiT mas aqeT, rac eCmiaZinis sapatriarqo saydarma am<br />

ociode wlis win brZaneba gamosca _ Cvenis samwysos Semavali<br />

mRvdeli amieridan mokled ikreWdes Tmasao. im dRidan ufro<br />

marjved Seudgnen qarTulis enis gamoZevebas TavianT skolebidgan,<br />

rogorc igi gamoaZeves winad ekklesiidan».<br />

„iveria~ „iveria~ 1902 1902 w. w. #136<br />

#136<br />

«SarSan, „anahit”-<strong>somx</strong>ur JurnalSi, romelic parizSi gamodis,<br />

kavkasiis qronikis ganyofilebaSi misma tfilelma Tanam-<br />

Sromelma, b-nma g. meliq-yarageozianma gamoaqveyna werili saxelad<br />

„hai-vracakan harc“, viTom-da somex-qarTvelTa saqmeo.<br />

werils sityva-sityvad Targmnils moviyvanT aq da „iveriis“<br />

mkiTxvelma Seityos, Tu saqarTvelos <strong>somx</strong>is inteligencia da,<br />

kerZod, „anahitis“ redaqcia da misi redaqtori b-ni Cobaniani<br />

ra TvaliT gviyureben. ai, TviT es werilic:<br />

„ager, aTi weliwadi iqneba, rac kavkasiaSi arseboba aqvs erT<br />

saqmesa. romelsac ewodeba „somex-qarTvelTa saqme“. es saqme<br />

astexes TviTon qarTvelebma, romelnic Civian, <strong>somx</strong>ebi daepatronnen<br />

sruliad kavkasiis simdidres da im simdidris wyalobiT<br />

ara Tu marto <strong>somx</strong>is, aramed qarTvelTa guberniebSiac<br />

ebatonebian sruliad xalxsa, maSasadame, saqarTvelosacao.<br />

Sors rom ar wavidnen, uTiTeben tfilissa, romelic namyoSi<br />

saqarTvelos deda-qalaqi yofila da dResac umTavresi qalaqia<br />

erTis guberniisa, romlis mkvidrTac umTavresad Seadgenen<br />

qarTvelebi. magram im tfilis qalaqSi <strong>somx</strong>ebs ara Tu yovlad<br />

Zlieri elementi SeuqmniaT, aramed ricxviTac qalaqis<br />

yovlad didi nawili uWiravT. amas garda, nu daviviwyebT, rom<br />

tfilisi kavkasiis deda-qalaqia, mTavrobisa da samwerlosakulturo<br />

centri. ai, am ambisa gamo dafiqrebuli qarTvelTa<br />

mwerlebi, rogorc ilia WavWavaZe da akaki wereTeli, cdiloben,<br />

daarwmunon Tanamemamuleni, rom „erTobilis“ (havaqakan) ZaliT


228 229<br />

dauzogvelad ebrZolon <strong>somx</strong>ebsa, rogorme maT batonobas kveTeba<br />

miscen, radganac im batonobas SeuZlia bolos-da-bolos sruliad<br />

gadaylapos qarTvelTa erToba da mouspos cxovrebis RonisZieba,<br />

_ erTobilis ZaliT, radganac individuali brZola uZluria<br />

iseT xalxTan, rogorc <strong>somx</strong>ebi ariano.<br />

namdvili ambavia, rom <strong>somx</strong>ebi ekonomiurad yovlad Zlieri<br />

xalxia kavkasiaSi da am nivTieris simdidris wyalobiT yovlad<br />

mniSvnelovan rols TamaSoben adgilobriv sazogado saqmeeb-<br />

Si... gamgeobiTis TvaliT Tu SevxedavT, sityvac ar iTqmis<br />

somexTa mier qarTvelebs rame gasaWiri adgesT, sanam qarTvel-<br />

Ta ricxvi mTavrobis samsaxurSi aTjer umetesia, vidre <strong>somx</strong>ebisa...<br />

dagvrCenia ekonomiuri brZola... roca vinme aznauri,<br />

valebSi Cavardnili, moisurvebs bolos da bolos Tavisi adgil-mamulis<br />

dagiravebas, im dros, iciT, ras Svreba? igi eZebs<br />

<strong>somx</strong>ebs, radganac igini arian fulis patronebi da SeuZliaT<br />

ufro meti SeaZlion...<br />

qarTvelTa guldaklebulobis mesame muxli is aris daaxloebiT,<br />

rom <strong>somx</strong>ebi, raki, viTom, TavianT saqmeebSi pirwminda<br />

ar arian da RonisZiebaSiac gaurCevelni arian, siswrafiT ixveWen<br />

fulsa da amnairad qarTvelebi ganze rCebian. garda amisa,<br />

Tu qarTveli somexTan erTad aris rame saqmeSi, mas, viTomc,<br />

Tavisi gulubryvilobisa da pir-wmindaobis wyalobiT, ar Seu-<br />

Zlia TanamoSurneoba gaswios Tavis amxanagTan, somexTan, romelic<br />

cot-cotad erTad-erTi patroni xdeba.<br />

esAmuxli, Cvenis fiqriT, erTad-erTi muxlia, romelic, Sesa-<br />

Zloa, sacilobeli iqnes. marTalia, SeuZlebeli rodia, erTi<br />

xalxi ufro gaurCeveli iyves RonisZiebaSi arsebobisaTvis<br />

sabrZolvelad, vidre meore, magram marto amiT SeuZlebelia<br />

gavamarTloT qarTvelTa warmatebis nelad msvleloba. saqmec<br />

is aris, rom qarTvelTa gaumarjveblobis umTavresi mizezi<br />

unda eZios kacma maTsave zarmacobasa, gulis amyolobasa da<br />

SedarebiT gonebriv sust niWierebaSi.<br />

fuliT mocileobaSi igive sulia gabatonebuli, rac politikaSi.<br />

yoveli Zala iswrafis Tavis gamoCenas. ZalTa mocileoba-<br />

Si, vinc ufro Zlieria, is win midis, xolo vinc ukan rCeba, Civils<br />

“<br />

“<br />

uwyebs Zliersa da yovel bralsa sdebs misi mocileobis uwyalo<br />

saSualebas... aq „bralianobia“ saWiroa miviRoT ara zneobrivis<br />

azriT, aramed marto cxovrebisaTvis brZolis kveTebis<br />

TvaliT. erTi braliania, radganac mxneoba da seriozuloba ara<br />

aqvs, meore, radganac xamia Sesaferi niWisa, xolo mesame, radganac<br />

ar gaegeba, Tavisi simarTle rogor daicvas, ar esmis, rom ekonomiur<br />

brZolaSi aras dros Zlieri ar efardeba sustsa... jer<br />

sakiTxavia, Tu qarTvelebi rogorni iqnebodnen, rom <strong>somx</strong>is savaWro<br />

niWiTa da mxneobiT dajildoebulni im zomamde Sesdgomodnen<br />

aReb-micemobas, an mrewvelobas. kacs Tavi xSirad sufTa hgonia,<br />

radganac arafers saqmobs, da amisTanebis ricxvi qarTvelTa Soris<br />

Zlier didia. erTs ki vityvi, rom rasac advilad Soulobs xeli,<br />

adviladve flangavs. qarTvelT Tavad-aznauroba mcire garjiT<br />

sargeblobs Taviss naxevrad aoxrebulis adgil-mamulisagan. Tu<br />

adgil-mamuls agiravebs, imave dros guluxvad flangavs aRebul<br />

fuls. magram imas jer kiTxva unda, risTvis flangavs. ra sakvirvelia,<br />

piradisa da meorexarisxovanis saWiroebisaTvis_tanisamosisa,<br />

faitonisa, garTobisaTvis da sxva. xolo cxovrebis seriozul<br />

moTxovnilebas _ pirads, saerTos Tu sazogadoebrivs, nu Tu<br />

eZleva kmayofileba ise, rogorc somexTa Soris? aRaras vityviT<br />

qvelmoqmedebisas, sadac qarTvelTa adgili nulia. amas TviT<br />

qarTvelebic aRiareben“.<br />

werilSi bevri ramea, rasac qarTvelma publicistebma yuri<br />

unda aTxovon, imedic ari, xma amoiRon. mxolod msurs, mkiTxveli<br />

Sevayeno erT azrze: <strong>somx</strong>is avtori rom brZanebs, aTi<br />

weliwadia, rac kavkaziaSi arseboba aqvs somex-qarTvelTa saqmes<br />

da es saqme TviTon qarTvelebma astexeso. es saqme, Tu davekiTxeT<br />

Cvens istorias da haiastanis meistorieebsac, maSindelia,<br />

rac <strong>somx</strong>ebma uar-hyves berZnis marTlmadidebeli sarwmunoeba<br />

da meore, rac maTi saxelmwifo moispo. mogexsenebaT,<br />

pirveli ambavi VI saukunis dasasruls, xolo meore ambavi XI<br />

saukunis damdegis droindelia. am somex-qarTvelTa saqmis<br />

siZveles cxadad mowmobs agreTve qarTuli mwerloba X saukunemde<br />

(ix. m. g. janaSvilis wigni imave saTauriT, tfilisi<br />

1900 w.) da maSindelis saero mwerlobis drtvinva movaxSeTa


230 231<br />

winaaRmdeg, romelic Zlieris kalmiT aris gamoxatuli „mosesxisa<br />

da movalis“ TxzulebaSi. is movaxSeni, vinc unda yofiliyvnen,<br />

sul erTia, Tumca <strong>somx</strong>ebs vgoneb, radganac maSindeli Cveni<br />

moqalaqobrivi cxovrebisa da kulturis centri iyo zemoqarTli,<br />

anu mesxeTi, mosazRvre <strong>somx</strong>eTisa da aReb-micemobaSi<br />

<strong>somx</strong>ebs arc maSin eZinebodaT, xolo Semdeg saukuneebSi rac<br />

moxda da rac exla xdeba, yovelis nakiTxis da Segnebulis<br />

qarTvelisaTvis cxadia. kldia kldia». kldia (avtoris fsevdonimi-a.u.)<br />

„iveria~ „iveria~ „iveria~ 1902 1902 w. w. 170 170<br />

170<br />

tfilisi, tfilisi, 11 11 agvisto<br />

agvisto<br />

«grigorianT eklesia saqarTveloSi, rogorc rusobamde,<br />

ise mas Semdeg, pativiscemiT epyroboda qarTvel grigorianT<br />

enas da zne-Cveulebas. wirva-locvis gasagebad mihmarTavda<br />

saxarebis qarTulad kiTxvas, qarTulad galobas da qadagebis<br />

qarTulad Tqmas. grigorianT locvani, rogorc „dilis naTelo“<br />

da sxva, ise wirvis wesi, qarTulad naTargmni, amas yovelsave<br />

cxadad hmowmobs. qarTuli ena pativ-debaSi iyo, agreTve,<br />

grigorianT samrevlo skolebSi da <strong>somx</strong>urs aswavlidnen dedaenis<br />

saSualebiT.<br />

am asis wlis winad, roca saqarTvelo Taviss beds ganagebda,<br />

saqarTvelos grigorianT sasuliero mTavroba damokidebuli<br />

iyo qarTvelT saero mTavrobis nebasa da survilzed da<br />

qarTuli ena cxovrebis saxsrad hqonda miCneuli. grigorianT<br />

samRvdeloeba qarTuls mwignobrobas etaneboda da ara erTi<br />

wigni mogvepoveba misgan qarTulad SeTxzuli, <strong>somx</strong>uridan na-<br />

Targmni da gadawerili.<br />

aseTi mimarTuleba gamohyvaT grigorian mRvdlebs mecxramete<br />

saukuneSiac, roca saqarTvelos marTva rusis xelSi gadavida.<br />

magram rusTa mTavrobas saqarTveloSi gauCnda axali<br />

sazrunavi, romlis gaZRola SeiZleboda mxolod saxelmwifo<br />

saerTo interesebTan SeTanxmebiT. qarTveli grigorianoba bedis<br />

anabara darCa da, hnaxes Tu ara terterebma, rom damSleli<br />

da damyenebeli aRaravin iyo, zegardmo brZanebiT, niadagi moumzades<br />

aRorZinebisTvis lukas da ioseb (arRuTaSvilTa) kaTalikos-<br />

Ta miswrafebas, _ rom saqarTvelos daWirveba haiastanis dalxineba<br />

yofiliyo. am miswrafebam, rogorc viciT, frTebi Seisxa<br />

kaTalikosis gevorq meoTxis droidan im zomamde, rom qarTuls<br />

enas, rogorc qarTvelT grigorianT eklesiaSi, ise samrevlo<br />

skolebSiac suli amohxades, eqsoriad gandevnes da maswavleblebi<br />

daiTxoves, radganac qarTulis eniT aswavlidnen skolebSi<br />

(moigoneT gorelis maswavleblis saakovis saqme).<br />

aseTma gankargulebam dahgmo, rogorc qarTvel grigorianT mrevlis<br />

simarTle, ise saxareba-samociqulos zneoba, ra aRiara pavle mociqulis<br />

sityvebi ukuRmarTad-sulisaTvis didi sargeblobaa gaugebaris<br />

eniT locvao. devna da ugulebel yofa qarTulis enisa<br />

warmatebiT midis win dRes da amis moTaved Seqmnilia tfilisis<br />

qarTl-kaxeT-imereTis qarTvel grigorianTa sasuliero konsistoria,<br />

romelsac amas winad kidec ukadrebia da miuweria qarTvel<br />

marTlmadidebelT sasuliero gamgeobisaTvis: dauSaleT dekanoz<br />

solomon SoSiaSvils qadageba, Torem grigorianebi dadian yuris<br />

sagdebelado. es magaliTi sakmao sabuTia imisa, rom qarTvel<br />

grigorianebisTvis <strong>somx</strong>urad wirva-locvasa da qadagebas niadagi<br />

ara aqvs da mxolod Zaladmacxovneoba gamodis.<br />

qarTveli grigoriani danatrebulia dedaenazed wirva-locvis<br />

mosmenas da mis samarTlian natvras-ki awindeli tertera arad<br />

agdebs. . . rad ar aTxovebs yurs im zneobriv sulier satanjvelsa,<br />

romelic adgaT qarTvel grigorianebs TavianT wirva-locvis<br />

mosmenisagan ucxo, gaugebaris eniT, romelic namdvil <strong>somx</strong>ebsac-ki<br />

ar esmiT.<br />

ara, qarTvel grigorianT samrevlo skolebi xalxis interesebs<br />

unda emsaxurebodes... amitom qarTuli ena savaldebulo<br />

sagnad unda iyos gadaqceuli qarTvel grigorianT samrevlo<br />

skolebSi, xolo nersesis seminariaSi, romelic tfilisSia, qarTuls<br />

garda unda iswavlebodes qarTulad qadagebis Tqmac».<br />

„iveria~, „iveria~, „iveria~, 1902., 1902., #175<br />

#175<br />

narkvevi<br />

narkvevi<br />

«Cvenma gazeTma ramodenime werili dabeWda imis Sesaxeb,<br />

rom saqarTveloSi mcxovreb grigorianTa Soris qarTveli


232 233<br />

grigorianobac aris. grigorianT samRvdeloebas ramodenime<br />

eklesia aqvs dasakuTrebuli iseTi, rom Zvelad marTlmadideblis<br />

yofila... qarTvel grigorianT simarTle moiTxovs-qarTuli<br />

ena, rogorc maT ekklesiaSi, ise maT samrevlo<br />

skolebSi pativcemuli iyveso.<br />

rogorc mosalodneli iyo, es ambavi ar iama <strong>somx</strong>is<br />

motertere gazeTs „nordars“. ama agvistos 17 dRis<br />

mowinave werilSi brZanebs, sxvaTa Soris, rom „iveriis“<br />

publicistebma gamoigones es ambavi mxolod imisTvis,<br />

rom: „qarTvelebis ricxvi gaadidon, qarTuli ena gaavrcelon,<br />

riTac fiqroben, qarTvelTa elementi gaZlierdebao“.<br />

Semdeg gazeTi ganmartavs: sxva qveynebSi <strong>somx</strong>ebi kidev<br />

laparakoben <strong>somx</strong>urs da saqarTveloSi-ki veRarao, magram<br />

es imiT aixsneba, rom: „qarTuls Zlier male swavloben<br />

<strong>somx</strong>ebi, advili enaa imdenad, rom SuadRemde Sei-<br />

Zleba iswavlos kacma da saRamomde iseve advilad daiviwyoso“.<br />

movaxsenebT „nordaris“ redaqcias, rom qarTvel grigorianT<br />

saqme Cven ki ar gamovigoneT, aramed yuradReba<br />

mivaqcieT mas, rogorc sinamdviles da zneobrivadac valdebulni<br />

varT, davicvaT misi simarTle, romelic Selaxulia<br />

da gaTelili. qarTveloba imdenad Ronieria bunebriv, rom<br />

erTi saukunis ganmavlobaSi TiTqmis erTi eqvsad iqca,<br />

raic iSviaTia statistikis istoriaSi. mas wined, rogorc<br />

istoria mowmobs, qarTvel mefeTa politikam ar icoda<br />

pan-iverizmi (sruliad qarTveloba) da principi: cujus<br />

regio, ejus religio (visic qveyana, misive sarwmunoeba),<br />

Torem, SesaZlebelia, davac aRar atexiliyo. ase rom, Tu<br />

vinme SegviTvistomda, is Rvawlia qarTvelis piradis Rirsebisa,<br />

misi bunebaziarobisa, romelic, samwuxarod moikosmopolitikebs<br />

xolme Cvenda savnebeladac. rac Seexeba<br />

imas, qarTuli advilad Sesaswavlia da adviladve dasaviwyebelio,<br />

ocnebianis imediT uTqvams „nordars“, egeb qarTvel<br />

grigorianis ga<strong>somx</strong>ebaSi xeli aravin SegviSaloso da<br />

ise gava<strong>somx</strong>oT, rom <strong>somx</strong>urTan ara Tu qarTulic icodnen,<br />

aramed ise davaviwyoT, RonisZieba aRar eqmnes karis<br />

mezobels qarTulad gamoelaparakoso».<br />

„iveria~, „iveria~, 1902 1902 w., w., #178<br />

#178<br />

„somexTa „somexTa da da qarTvelTa qarTvelTa urTierToba~<br />

urTierToba~<br />

«„iveriis“ „iveriis“ „iveriis“ werils qarTvelTa da somexTa erTobis Sesaxeb<br />

b-nma liunma ama agvistos 11 dRis „mSakSi”, ai, ra pasuxi gasca:<br />

„...qarTul „iveria“ gazeTsa „mSakis“ 152 nomerSi dabeWdili<br />

Cemi saubari sruliad gadmouTargmnia. qarTvelTa es yovlad<br />

Zveli gazeTi mJave patriotobis, saero baqiaobis, Sovinizmis<br />

organo iyo Tavadis ilia WavWavaZis dros. roca <strong>somx</strong>iWamioba<br />

modad Semovida, Tavadis ilia WavWavaZis organo Tavisis mZvinvarebiT<br />

daigdo iseTma sneulebam, rom adamians Tavze Tma aeSleboda.<br />

yovlis zomisa da sazRvris daviwyebiT miaRwia im xarisxsa,<br />

rom somexTa Jletis dros osmalebs icavda da Sxamianis eniT<br />

oxunjobda berlinis kongresis 61 muxlis asagdebad.<br />

upirveles yovlisa, Rrma mwuxarebiT unda SevniSno, rom<br />

qarTuli gazeTi Cemda momarT did SecdomilebaSi Cavardnila.<br />

imas mosCvenebia, rom qarTvelTa erTobis mimarT winaswar vazrianobde,<br />

rom kacis moZuleobiT damJavebuli mwerali viyve. Cems<br />

movaleobad vTvli, winaaRvudge aseT cdomilebas.<br />

Tu gaxsovT, Cems saubarSi vaxsene is garemoeba, rom qarTvelsa<br />

da osmalos TiTqmis erTnairis sityvebiT hsurs, <strong>somx</strong>is eri<br />

ar iyoso. rogorc mogexsenebaT, me-ki ar vyofilvar qarTvlis<br />

da osmalos aseTis mowmobis yuris mgdebeli, aramed erTi<br />

rusis mwerali, romelsac daubeWdia mTeli tomi... osmalo<br />

ambobs, Tu undaT somexTagan aRar ivnebodnen, eCmiaZini unda<br />

daaqcion, kaTalikosoba an gaauqmon, an gadaitanon peterburgsao.<br />

TiTqmis erTsa da imave sityvebs imeorebs qarTvelic. amas<br />

ukvirs, roca sjian, <strong>somx</strong>ebs ekklesia aqvTo. ara, ekklesia ki ara,<br />

samoqalaqo dawesebuleba ariso, ambobs igi. hgavs Tu ara, ar<br />

vici, ramdenad simarTliT Cauweria rusis avtors qarTvelis<br />

da osmalos naTqvami. arc is vici, namdvilad arseboba hqondaT<br />

im mowmeebs, Tu avtors azrad mosvlia is mowmoba.


234 235<br />

„iveria“ sityvasac ar ambobs mis gasasworeblad, pir-iqiT,<br />

TviTonac TiTqmis imeorebs imav sityvebs. esreT ambobs, <strong>somx</strong>ebs<br />

undaT ga<strong>somx</strong>eba qarTvelebisao. rogorc mogexsenebaT,<br />

qarTvelTa SesaniSnavma kacT-moZule mecnierma xaxanaSvilma kidec<br />

gadaswyvita, saqarTvelos qarTulad molaparake <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebiki<br />

ara, qarTvelebi arian, mxolod lusavorCakanobis aRmsarebelio.<br />

„iveria“, am saSinel gadawyvetilebazed dafuZnebuli, ambobs:<br />

Tu saqarTveloSi <strong>somx</strong>ebi arian, isini mevaxSeebi arian,<br />

aRmosavleT saqarTveloSi rom cxovroben, marto isini arian<br />

<strong>somx</strong>ebio...<br />

naxeT, „iveria“ mekiTxeba, ra giyves qarTvelebmao! nu Tu<br />

qarTvelebs daugdiaT TavianTi samSoblo da wasulan sacxovreblad<br />

haiastanSi, mevaxSeobas dadgomian, somexTa ekklesiebi<br />

dautacniaT, dausakuTrebiaT <strong>somx</strong>is siZvelenio...unda sTqvas,<br />

Tu <strong>somx</strong>ebmac egre Caidines saqarTveloSio.<br />

gakvirvebiTa da mwuxarebiT vxedav, rom ganaxlebuli „iveria“<br />

jer kidev ganagrZobs cxovrebas ilia WavWavaZeebisa da<br />

akaki wereTlebis bavSvuris bodviTa. sapasuxod arc mocaleba<br />

maqvs, arc gunebaze var. vityvi mxolod imas, rom mec mosuli<br />

var da movsulvar saqarTveloSi im mizeziT, rom aravis dauSlia<br />

CemTvis. rkinis gzis sadgurze bileTi momces tfilisamde,<br />

tfilisSi saxli daviqirave da, roca mivdivar puris sayidlad,<br />

aravina mTxovs „iveriis“ redaqciis mowmobas, rom xeli<br />

maqvs am qalaqSi vicxovro da puri vWamo. agreTve viswrafvi<br />

gamovacxado sajarod, _ sruliad winaaRmdegi ar viqnebi, ukeTu<br />

umal meore dResve „iveria“ Cven yvela somexs gagvyris mSvenieris<br />

qarTlidgan da gagvgzavnis Cvens namdvil samSobloSi».<br />

„iveria“, „iveria“, 1902 1902 w., w., w., #179<br />

#179<br />

tfilisi, tfilisi, tfilisi, 23 23 agvistos agvistos<br />

agvistos<br />

«Cveni gazeTis mdgomareoba im Tavidanve metad gamorkveuli<br />

iyo: emsaxureboda mxolod WeSmarit mamuliSvilobas, hqadagebda<br />

Tavis pativiscemas, rom sxvaTaganac pativiscema hqonoda<br />

da maTac pativs scemda agreTve. es pativiscema, Cvenis Tavis<br />

iqneboda Tu sxvisi, yovelTvis Seicavda mxolod iseT saero<br />

Rirsebas, romelic gamaupatiurebels medgrad ebrZoda da arc<br />

Tavis Tavs akadrebda, rom igi vinmesTvisme avad exsenebina. ase<br />

eWira Tavi <strong>somx</strong>ebTanac _ Tu daugmia <strong>somx</strong>is cudi ram zne-<br />

Cveuleba, daugmia kerZoobiTad, ramdenadac Cvens qveyanaSi gamouCenia<br />

zogierT maTgans, Torem <strong>somx</strong>is ers pativiscema da keTilad<br />

xseneba qarTvelTagan ara hklebia. amas gvimtkicebs TviT „<strong>somx</strong>i-<br />

Wamia“ mwerlebis ilia WavWavaZisa da akaki wereTlis samwerlo<br />

moRvaweoba da is garemoebac, rom <strong>somx</strong>oba, ise, rogorc<br />

frangoba, Cvens ers rjulis gamosaxatavad miuRia, grigorianobisa<br />

da kaTolikobis magier. ase rom „mJave patriotobas,<br />

saero baqiobas da Sovinistobas“ ilia WavWavaZis „iverias“<br />

veravin daswamebs, Tu ar Cveni mwerlobis xami da sxvisi<br />

damjere. ar gvaxsovs, rom imave WavWavaZis xelSi an merme<br />

„iverias“ somexTa JletisTvis gulgrilad ecqiros da berlinis<br />

kongresis 61 muxli aegdos, isic Sxamianis oxunjobiT.<br />

Tu saqarTvelos <strong>somx</strong>obas haikianT ers ver uwodebT, amisi<br />

sruli simarTle gvaqvs... haikianT saqme CvenTvis gare saqmea<br />

da srulis TanagrZnobis Rirsi, magram, rogorc vnaxavT, haikianT<br />

azgaserTa mcireodeni miswrafebis mimarTuli ki, rom<br />

saSinao saqmed gagvixadon, brZolas ar moviSliT, Tu gind<br />

Zviradac dagvijdes... Cveni urTierToba gamwvavebuli iyo da<br />

sagani gamwvavebisa, rac exlaa, maSinac is iyo.<br />

qarTvelT grigorianTa saqme, romelsac „mSakma“ „nor-dariseburis“<br />

TvaliT Sexeda da ar unda daijeros maTi qarTveloba,<br />

pirvelad aRZra Cvenma TanamSromelma kldiam... terteras anaforas<br />

Zali da madli mxolod „nor-daris” TvalSi aqvs da rad<br />

ecilebian mas aseT sasoebas?.. gana sawyenad unda mieRo „mSaks“,<br />

rom Cven moviTxoveT Zveleburad qarTvel grigorianT ekklesiebsa<br />

da samrevlo skolebSi qarTuli ena jerovnad pativcemuli<br />

iyveso. amiT xom gansacdelSi ar Cavardeboda haikianT<br />

eroba saqarTveloSi, sadac mkvidrobs qarTvelTa eri, sjulieris<br />

simarTlis mqonebeli, ori-aTasis wlis mosaxle Tavis<br />

miwa-wyalze...<br />

gulwrfelad movaxsenebT „mSakis” redaqcias, rom ilia<br />

WavWavaZisa da akaki wereTlis samwerlo moRvaweoba da azri


236 237<br />

<strong>somx</strong>is mevaxSeebisa da azgaser-Sovinistebis Sesaxeb „bavSur<br />

bodvad“ ar migvaCnia da, Tu metis ara, naklebis mxneobiT ar<br />

ganvagrZobT Cven, axali patronebi „iveriisa“, <strong>somx</strong>is mevaxSeebisa<br />

da azgaser-Sovinistebis uwyalo devnas. medgrad SevebrZviT<br />

maT mier saqarTvelos moqalaqobrivadac dapatronebis<br />

miswrafebas. Cven aravis gavyriT „Svenieris qalaqidan“, miT<br />

umetes, arc <strong>somx</strong>ebsa, radganac Cven, qarTvelebi, stumarT-moyvare<br />

varT. magram isic viciT, rom stumars Tu xani gadauvida,<br />

spilenZad iqceva, xolo Tu Ramis gaTevasac ar dasjerda da<br />

mZimed mokalaTebuli mohyva: stumroba meyofa, amieridgan maspin-<br />

Zeli me TviTon unda viyovo, aseT stumars yoveli maspinZeli<br />

moaxsenebs: rogoric moxval svinao, iseTi waxval Sinao.<br />

„gulsavsed mosurneni varT, rac SeiZleba male moeswron<br />

isini, _ viTom-da qarTveli patriotebi, _ im sanatrel dRes,<br />

roca Cven haistanSi davbrundebiT; magram sad wavideT, haistanica<br />

da mrTlad mcire aziac saqarTvelo yofila, urartebi<br />

da xeTelebi qarTvelebi yofilan, rogorc qarTvelma mecnierebma<br />

gadagviwyviteso“, _ dacinviT gveubneba b. l-iuni. Sesa-<br />

Zloa asec iyos, magram, RvTis madliT, jer saqme ise ar gagvWirvebia,<br />

magisTana daZvelebul Tamasuqebs gamovekidoT miwis mflobelobis<br />

saqmeSi, im miwa-wylisaTvis, romelic exla Cveni samkvidro<br />

aRar aris. urartebisa da xeTelebis qarTveloba qarTvel<br />

mecnierT ar gadauwyvetiaT. TviTon Tqvenis piriT brZanebT<br />

Cvens urartobas, roca Cvens qveyanas vrastans, vrastans, vrastans, urastans urastans, urastans ese<br />

igi uris uris uris samkvidros, xolo Cvens xalxs vir vir (axali formiT<br />

vrac vrac) vrac uwodebT, saidganac warmodga berZnul-romauli iveria iveria. iveria<br />

mogexsenebaT es ur ur iyo Temi qaldisa qaldisa, qaldisa saidanac gamovida abraam,<br />

anu karduxi (berZenTa kardu-xi kardu-xi, kardu-xi ese igi kardu-eli kardu-eli; kardu-eli xi qarT.<br />

megr. = Svilsa) da im adgils dResac ewodeba qurTistani qurTistani,<br />

qurTistani<br />

ese igi qurTis qurTis samkvidro... xeTelebisve eseve iTqmis. Cven<br />

TviTon amogvikiTxavs wlevandelis „mSakis“ erT-erT werilSi,<br />

romelic germaniidan iyo gamogzavnili, rom xeTuri lursmuli<br />

warwerebi amoikiTxeba qarTulis enis SemweobiTo. aseTi<br />

azri SeudgeniaT germanel mecnierebs xeTelTa vinaobis Sesaxeb<br />

da qarTvelTa mecnierebi aq ra SuaSi arian.<br />

Cvens simarTles rom „qvaTa RaRadi“ ar amtkicebdes, ra<br />

gveSveleba, xom pirs dagvicoben Tu Tqveni Sovinistebi ara,<br />

sxvebi mainc: ar viciT, vin yrixarT, saidgan moTreulxarT, nadir<br />

xalxTan saqme ara gvaqvso. ara, arqeologia Zlier saWiroa<br />

Cvenis istoriisaTvis, xolo es ukanaskneli kidev Cveni samoqalaqo<br />

sakiTxebis gamosarkvevad. amitom „CvenTvis dRis siaved<br />

da varamad“ yvelaferi SeiZleba iqnes, rasac Cvens cxovrebasTan<br />

ase Tu ise kavSiri aqvs. vicavT yovels kargsa da Zvelsa,<br />

viTvisebT yovel kargs axalsa da arc aravis winaSe ar mogvaqvs<br />

Tavi, viciT-ra fasi Tavis qebisa da znedac ara gvWirs „kaci-<br />

Wamioba“, radganac kaciWamia ufro mimxtomia da Cven-ki, rogorc<br />

damxdomi, iZulebulni varT, Tavi ar SevaWmevinoT Semoseulsa da<br />

vibrZodeT mis mosagerieblad». („iveria“, 1902 w., #179)<br />

„iveria“, „iveria“, 1902 1902 w. w. #181 #181<br />

#181<br />

«... unda gamovtydeT, rom im friad sayuradRebo sagnis<br />

gamokvlevaSi, arian da iyvnen Tu ara qarTvelTa Soris grigorianebi,<br />

<strong>somx</strong>urma gazeTebma mecnierul simSvides moklebuli<br />

msjeloba gamoiCines. Cvenis azriT, es garemoeba naTlad amtkicebs,<br />

rom TviTon <strong>somx</strong>ebi darwmunebulni arian da TavianT<br />

istoriul wyaroebidan kargad ician, rom did-Zalma qarTvelobam<br />

odesme grigorianoba miiRo.<br />

... xucianci ambobs, ded-mama haiastenelebi myvandneno, xolo<br />

saqarTveloSi Cven <strong>somx</strong>ebma <strong>somx</strong>uri ena ar vicodiT da qarTulad<br />

vlaparakobdiTo. maS, sCans, misi mSoblebi qarTvel mar-<br />

Tl-madideblebisagan imiT ganirCeodnen mxolod, rom <strong>somx</strong>uri<br />

rjuli swamdaT. mere is qarTvelni, romelTac odesme grigorianoba<br />

miiRes, vin iyvnen – somexni Tu qarTvelni? mama xuciancisa<br />

daibada saqarTveloSi, laparakobda mxolod qarTulad,<br />

_ cxovrebiT, yofa-qceviT, CveulebebiT arafriT ganirCeoda<br />

qarTvelisagan, xolo grigoriani iyo sarwmunoebiT; gana, amiT<br />

ar mtkicdeba, rom is qarTveli iyo da ara haiastaneli?!<br />

Cvenis mxriv, davarwmunebT haiastanelebs, rom qarTvel grigoriani<br />

Zalian wminda Semnaxvelia <strong>somx</strong>uris nacionalurisa da<br />

rjulis gansakuTrebul TvisebaTa. es mtkicdeba aTiaTasjer.


238 239<br />

qarTveli mahmadianebisTana TavianT rjulis Semnaxavi naklebad<br />

moipoveba mTel mahmadianobaSi. kidev imitoma varT Cven<br />

qarTvelni gulnatkenni, rom Zala da niWi imaTi, vinc Cvens<br />

sarwmunoebas ganSorda, gamoadga sxva erTa progress da ara<br />

Cvenis erisas. swored amitoma gvaqvs sainteresod, rom qarTveli<br />

grigorianebi darCnen qarTvelebad da Tavisi ena kargad<br />

daicvan da ar waalekinon Tavi im talRas, romelic, rogorc<br />

„nor-daris“ redaqcia amJRavnebs, qarTvel marTl-madideblebsac<br />

ki gviqadis ga<strong>somx</strong>ebas».<br />

„iveria“, „iveria“, 1902 1902 w., w., w., #185<br />

#185<br />

«rogorc „iveriis” mkiTxvelebs moexsenebaT, qarTvel grigorianTa<br />

Cqara ga<strong>somx</strong>ebis surviliT „nor-darma“ viTom ioxunja<br />

_ „qarTuli iseTi enaa, rom advilad SeiZleba SuadRemde<br />

daiswavlos kacma da iseve advilad daiviwyos saRamomdeo“.<br />

pasuxad am oxunjobisa, romelic <strong>somx</strong>is niWs saxels utexs,<br />

Cven movaxseneT, sxvaTa Soris, „nor-darsa“: eg rom marTali<br />

iyos, sparseTSi myofi qarTveloba dRevandlamde ar SeirCenda<br />

deda-enaso. „nor-darma“ sixaruliT SeniSna: „sparseTSi myofi<br />

qarTveloba gasparsebula da qarTulad aRar laparakobso“.<br />

... gazeTi Cvengan Txoulobs faqtebs qarTvelTa grigorianobisas,<br />

TiTqo abaSiZeebis, gvelesianebis, duCaiZeebis, lomiZeebis,<br />

muCaiZeebis, qavTaraZeebis, CxeiZeebis, wereTlebis da sxva<br />

mraval qarTvelTa grigorianoba ambavi da sabuTi ar iyos, sxva<br />

rom ara iyos-ra, da TviTon ki ar erideba sicruec pentos,<br />

roca ujobs. gansvenebuli aTam onikaSvili, romelic sparseTidan<br />

iyo gadmosaxlebuli da b-n aRniaSvilis wigni „sparseTi da<br />

iqauri qarTvelebi“ dRisgan ucxadesad amtkicebs, rom sparseTSi<br />

myofi qarTveloba dResac qarTuls laparakobs.<br />

exlac, agvistos 29 ricxvis „nor-darSi“, b-ni spandarianci<br />

kidev mohyolia wuwuns-qarTvel patriotebs hsurT qarTvel<br />

grigorianebis gamoCxrekiT qarTvelTa ricxvi gaamravlono, da<br />

daicineba, qarTveli patriotebi <strong>somx</strong>obasa da eklesiebs ise<br />

Semogvecilen, „TiTqos <strong>somx</strong>is sazogadoeba da misi ekklesiebi<br />

tyis panta iyos, krifon da Wamono“.<br />

kidev unda movaxsenoT „nor-daris” redaqcias, rom<br />

saqarTveloSi grigorianebi erTi wili wminda qarTvelobaa,<br />

meore _ gaqarTvelebuli <strong>somx</strong>oba da mesame _ wminda sisxlis<br />

<strong>somx</strong>oba. somexTa gaqarTveleba da miT qarTvelT gamravleba<br />

moxda yovelis politikis gareSe da didi xnis ambavic aris.<br />

maSasadame, Cven ki ara, <strong>somx</strong>is azgaserebs hsurT, CvenTan Sesisxlxorcebuli<br />

da SeTvistomebuli grigorianoba aTasnairis<br />

RvarZlis TesviT mogvaSoron da azgaseroba gaavrcelon maT-<br />

Si. Cven-ki ara, pir-iqiT, <strong>somx</strong>is azgaserebi fiqroben, rom<br />

qarTveloba da misi ekklesiebi panta iyos, rom krifon da<br />

Wamon. aki krifes da Wames kidec!. is dro, roca tfilisis<br />

moednebze batonebs ymebi da monebi gamohyavdaT gasayidad da<br />

es sawylebi iZulebulni iyvnen, axali batonebis xelSi gadasvlis<br />

Semdeg maT nebasa da rjulzed evloT, samudamod dainTqa<br />

saukuneTa wyvdiadSi. erTi gvaris metic rom ar iyos grigoriani<br />

qarTveloba, maSinac ver davTmobT maT sulier tyveobas<br />

da moviTxovT maTi simarTle aRdgenil iqmnas».<br />

„iveria“, „iveria“, 1902 1902 w., w., #201<br />

#201<br />

akaki akaki _ „gamowveuli „gamowveuli pasuxi”<br />

pasuxi”<br />

«`zogjer sinidisic kargi saqoneliao“, ambobs vaWruli<br />

andaza da sCans, rom es mcneba aRar mohgonebiaT „mSakelebs“,<br />

roca cilsa swamebdnen qarTvelebs, rom isini, kacis-Wamia iliasa<br />

da akakis SegonebiT, mtroben da sdevnian <strong>somx</strong>ebso... aba erTi<br />

migviTiTon da gviTxran: sad da rodis uTqvams romelime<br />

qarTvels <strong>somx</strong>ebis samtro-sazaralo ram? da Tu maTi ukuRmarTobis<br />

sawinaaRmdego sityva mtroba hgoniaT, eg sxva aris!<br />

romelime eris mtroba da devna qarTvelis bunebis sazogadod<br />

Seuferebelia. piriqiT _ qarTveli istoriulad gulkeTilia,<br />

buneba-Tanaziari, bevris amtani da ufro metis kidev mimtevebel-<br />

Semndobi. amas me istoriuli simarTle malaparakebs da ara<br />

erovnuli fanatizmi. „Seiyvare moyvasi Seni, viTarca Tavi Senio“<br />

da „miuteve, raTa mogetevoso“, es aris qva-kuTxedi qristes<br />

moZRvrebisa da qarTvelebic amaze amyareben Taviss erovnebas;<br />

maT gareT onavroba da SigniT wurbeloba ar SemCneviaT. qarTve


240 241<br />

lis xmali mxolod mtris mosagerieblad, fargvarad, amodioda<br />

qarqaSiT da, dascxreboda xolme mteri Tu ara, qarTvelis<br />

gulis-wyromasac mizezi aRar hqonda. mtrobas moyvrobiT<br />

uxdidnen. saukuneebis ganmavlobaSi mahmadianTagan nawvaleb<br />

qarTvelobas kargi guli aRar unda SerCenoda maT Sesaxeb,<br />

magram, miuxedavad yovelifrisa, saqarTveloSi myof mahmadianebs<br />

mainc kidev lmobierad epyrobodnen...<br />

adre, im TaviTve, iwyo carva <strong>somx</strong>ebis bedman da, Tu maTgan,<br />

Cveulebrivad gazviadebul kilikiis mefobas ar miviRebT mxedvelobaSi,<br />

mexuTe saukuneSive dahkarges maT erovnuli damoukidebloba<br />

da im gaWirvebaSi myofs, vin uwvdida Zmurad da megobrulad<br />

xels, Tu ara saqarTvelo? gana cota Rvawli dasdva<br />

daviT aRmaSenebelma sa<strong>somx</strong>eTs? mefe giorgi mesame ar iyo, rom<br />

ramdenime aTi-aTasi qarTveli meomari umsxverpla <strong>somx</strong>ebis<br />

keTildReobas da qarTvelebis sisxliT morwyo anis midamo?<br />

Tamar mefis lmobierad maTi mopyroba da qarTvelebTan gaTanasworeba<br />

umagaliTo ar iyo, im drois mixedviT, istoriulad?<br />

da es araCveulebrivi simarTlis moyvareoba da sulgr-<br />

Zeloba gana dasaviwyaria? romeli erTi gavixsenoT?...<br />

qarTvelebs sanamdi-ki SeeZloT sagareoTac frTebis gaSla,<br />

sazRvar-gareTac esarClebodnen <strong>somx</strong>obas da bolos, roca garemoebam<br />

maTac frTebi Seakveca da martoRa, mxolod, samSoblos<br />

sazRvarze idgnen garSemortymul mtrebis mosagerieblad da<br />

meti rom aRara SeeZloT-ra, mtrisgan aoxrebul da usaxlkarod<br />

darCenil <strong>somx</strong>obas samSoblos kars uRebdnen, rom mama-<br />

Svilurad SeexiznaT. wylulze malamos adebdnen da<br />

anugeSebdnen...„modiT, Svilebo da, ai, rac moucia RmerTs, ga-<br />

ZlevT sarCo-sabadeblad da masTanac kidev CvenTan erTad erovnul<br />

Tanasworobasaco... moisveneT da Cven-ki, madloba RmerTs, imdeni<br />

Zal-Rone kidev SegvrCenia, sazRvarze davdgeT mtrebis mopirdapired,<br />

rom movigerioT da, rogorc Cveni sakuTari col-Svili,<br />

ise Tqvenic maTTan Tanasworad gansacdels gadavarCinoTo.<br />

Tqven-ki mxolod Sin darCiT, vaWrobas mihyaviT xeli, radgan<br />

vaWrobac erovnul arsebobis erTi dargTaganiao.~<br />

da, marTlac, rodesac saqarTvelos maRali wodeba sazR-<br />

varze sisxls anTxevda da dabali wodebac im samsxverplo<br />

sisxls zed oflsac awuravda, SemoxiznulTa gadasarCenad da<br />

gamosakvebad, isini (<strong>somx</strong>ebi) maSin adliTa da sasworiT xel-<br />

Si soflebad dafarfaSobdnen uSiSrad da qonebas iZendnen da<br />

Tanac maspinZlebs ajerebdnen: Tqveni da Cveni vis gauyvia? Cvenc<br />

Tqvenive varT da Cveni SenaZenic amave qveynis ariso. swamdaT es<br />

sityva gul-ubryvilo qarTvelebs da Semoxiznulebis gulSi<br />

nadebs vera hxedavdnen. arc erTi iWvi ar SeutaniaT maT naTqvamze,<br />

Tumca ena-tkbil Tav-mokatunebul „viTomda moZmeebs“<br />

Tavisi sityva arc erTxel ar ganuxorcielebiaT da qarTvelebTan<br />

erTad qveynis sasamsaxurod uReli ar gauweviaT. pir-iqiT,<br />

arc erTxel ar dasdgomiaT qarTvelebs Savi dRe, rom aq<br />

<strong>somx</strong>is TiTs ar eCxikinos. Sors rom ar wavideT, aqve gadavxedoT<br />

tabaxmelas da is gvetyvis, Tu ra moulodnelis da<br />

uRmerTo RalatiT daiRvara qarTvelebis sisxli aq, rodesac<br />

svimon mefe tyved CauvardaT xelSi TaTrebs. da vin iyo is<br />

iuda, qarTvelebisagan Zmad nagulebi, sandod arCeuli da amaRlebuli?<br />

somexi karapeta yorRanaSvili. vin aqezebda da<br />

agulianebda irakli mefisa da mTlad saqarTvelos samtrod<br />

ganjis mflobels jevaT-xans, Tu ara somexi arzumana? vin<br />

moiwvia xoja-xani da aaklebia da aaoxrebia qalaqi. vin miugzavna<br />

winamZRolad artema araraci sparselebs? vin gauRo maT<br />

cixis karebi da Semoiyvana tfilisis asaoxreblad, Tu ar<br />

maSindelma meliqebma. TviT <strong>somx</strong>is kaTolikosebic-ki, magali-<br />

Tad, Rukasi da ioseb, mis nacvlad, rom locva-kurTxeviT moexsenebiaT<br />

is eri, romelmac Zmoba da erToba gauwia da imdenaT<br />

Seitkbo da pativi sca maT qristianobas, rom mza-mzareulad<br />

saydrebic-ki dauTmo da mama-papaTa wva-dagviT anageb taZrebSi<br />

mesakuTreebad Seiyvana, locva-kurTxevis miniWebis nacvlad,<br />

saidumlo SeCvenebas ugzavnidnen da Tan scdilobdnen saSviliSvilo<br />

xafangis dagebas. amas, gana, ara hxedavdnen Cveni Zvelebi,<br />

magram mainc ver imetebdnen guliT <strong>somx</strong>ebs da Tavs atyuebdnen<br />

ujero mosazrebiT: amas kerZo pirebi sCadiano!... ar ejeraT,<br />

rom is TiTo-orola saerTo, saero mcnebisa da miswrafebis<br />

wamonaSobebi iyvnen. sakvirvelia, riTi aixsneba es, erTi mxriv


242 243<br />

gulwrfeli ndoba da siyvaruli, da meoriT _ mtroba da<br />

gautanloba? „wyal-waRebulma Tu xeli Caavlo mimSvel-mcuravs,<br />

CaiTrevs da daaRrCobso“, amboben da <strong>somx</strong>ebic ase eWidebodnen<br />

qarTvelebs: undodaT, rom axali samSoblo, danakarg samSoblos<br />

samagiero eSovnaT da aRTqmiT miaCndaT saqarTvelo _<br />

qarTvelis sikvdiliT hsurdaT <strong>somx</strong>is mkvdreTiT aRdgineba.<br />

es Secdoma iyo maTis mxriv, magram Cvenc mainc kidev amas<br />

yovelifers daviviwyebdiT, rom dRevandeli <strong>somx</strong>oba mama-papis<br />

Zvel anderZs ar imeorebdes kidev am Cvens droSi.<br />

...rasac dRes „mSakelebi“ amboben „Zmobisa da erTobis“<br />

Sesaxeb, es adrec, im TaviTganve gagvigonia <strong>somx</strong>ebis meTaurebisagan,<br />

magram ...mxolod gagvigonia, Cvenive Tvalebis asaxvevad, da<br />

saqmiT-ki ara gvinaxavs ra! maSin, rodesac, Cven, qarTvelebi,<br />

yovelTvis vyofilvarT da varT amis mowadine. mesamoce wleb-<br />

Sive Cveni saerTaSoriso mcneba Zmoba da siyvaruli iyo. gansvenebulma<br />

giorgi wereTelma es saZmo samoyvro survili<br />

saflavSi Tan Caitana, agreTve, sergi mesxmac. TviT ilia Wav-<br />

WavaZe iZulebuli gaxda „qvaTa RaRadi“ daewera, amave surviliT<br />

iyo gamsWvaluli da didxans uloliavebda <strong>somx</strong>is<br />

axalgazrdobas, rom, egeb, rogorme daviyolio da Sevagono maT<br />

is, rac Cven orivesTvis sasargeblo da sakeTildReo ariso.<br />

TviT me, maTi umorCilesi mona, mosurne ar vyofilvar<br />

yovelTvis „Zmobisa da erTobisa“? gadaaTvalieron „droebis“<br />

furclebi, gadaikiTxon Cemi statia: „lukma gavardes, jamSi<br />

Cavardes“ da maSin mixvdebian Cems ganzraxvas. da, Tu dRes<br />

imedi gadagviwyda, aRara gvjera-ra maTi, es maTive bralia! gana<br />

dro ar aris, Cvenc mivxvdeT, rom: „sityva sxvaa, saqme sxvaa, Sua<br />

uzis didi zRvari?“<br />

Cven gvegona, rom dRevandeli <strong>somx</strong>oba mainc gamoisyidida<br />

mama-papaTa Secdomas, ar gaimeorebda maTgan gadanaxvev gzas da<br />

qarTvelebis Sesaxeb saWir-boroto mcnebas samoyvrod gadaakeTebda,<br />

magram mogvicda lodini- ager, ormoc welze metia,<br />

samtro niSnebis mets verasa vxedavT maTis mxriv. gansxvaveba<br />

is aris, rom Zvelebi ufro frTxilad moqmedeben da eseni-ki<br />

Tavs aRar imalaven. albaT, imitom, rom garemoeba Seicvala:<br />

Zvelad, rodesac xmali sWrida, Zala qarTvelebis xelSi iyo<br />

da, rasakvirvelia, rom Cveni guli moegoT motyuebiT, da axlaki:<br />

rodesac misi adgili qonebam daiWira da fuli sWris,<br />

focxveriviT gamodian da muqariT gviwveven: madloba RmerTs,<br />

Tqveni Sesaxvewari da TqvenTan sabodiSo aRara gvaqvs-rao...<br />

mobrZandiT da vibrZoloTo!..a, burTi da a, moedanio.<br />

aba, samagieros gadaxdac amas hqvian! adrindeli Cveni Zmuri<br />

daxmareba da lmobierad Sewynareba, Cveni mama-papebis uWkuobisa<br />

da politikuri dabrmavebis nayofi hgoniaT da dRevandeli<br />

maTi mediduroba da usamarTlod mopyroba da samtro<br />

ieriSi-ki _ sibrZnisa da SorsmWvretelobis niSani. raRa<br />

gveTqmis?... mWedelma uTxra mopirdapire mters: me is ki ara<br />

mwyins, rom mokvlas mipirebo, is ufro mawuxebs, rom iaraRaT<br />

xelSi Cemive gaWedili xanjali giWiravso. <strong>somx</strong>ebs Cvensa, garda<br />

titvela tanisa da mSieri muclisa, sxva ara moutaniaT ra<br />

da is iaraRi, romelic dRes xelT uWiravT, saqarTveloSive<br />

aqvT monagari, magram ara SromiT da keTil-moRvaweobiT. eh,<br />

asea, Tu ise, axla gvianRa aris amaze laparaki. kidev madloba<br />

ufals, rom dRes CvenTvisac aRara aris-ra dafaruli.<br />

saaSkaraoze sdgas dRevandeli <strong>somx</strong>oba... axlebi warsulsac<br />

epotinebian, rom...daajeron ucxoelebi, rom qarTvelebi arc<br />

arian da arc yofilan odesmeo... mxolod Cven-ki vyofilvarT,<br />

varT da kidec unda viyoTo. istoriuli simarTlec xelSi<br />

gviWiravso!... am saTvalTmaqco mosazrebiT fexiTa sTelaven<br />

Cvens istorias, rom wamoayenon maTganve gadaxveuli da gadayalbebuli<br />

viTomda matianeebi...<br />

tyuilis Tqmas da saTaRliTo sityvas utifari gulTqmac<br />

Tanve axlavs. erTis mqneli meoresac Caidens da, amitomac, Cven<br />

aRar gavimeorebT imas, rasac isini Cven Sesaxeb sityviT avrceleben,<br />

da marto mxolod im faqtebze mivuTiTebT, Zeglebad<br />

rom gamouqveynebiaT da risac gadaTqma da gadafuCeCeba aRar<br />

SeuZliaT: 1) ukeTesi maTi istorikosebi, magaliTad, profesori<br />

patkanovi, warb-Seuxrelad scdiloben daamtkicon: saistorio<br />

rodis ra hqoniaT qarTvelebs, rom istoria hqondeTo?<br />

maTi qarTlis cxovreba terterebisagan sasacilod gamogoni


244 245<br />

li zRaprebiao da vaxtang mefem da sxvebma-ki namdvilad miiReso.<br />

2) maTi naqebi moRvaweebi, magaliTad, ezovi, saocaris<br />

zizRiTa da mZulvarebiT cilsa swamebs qarTvelobas da mis<br />

mier samtrod gamogonil werilebs ara ezovze naklebad cnobili<br />

<strong>somx</strong>ebisave publicisti u. janSievi siamovnebiT hbeWdavs,<br />

im sazizRar cilis wamebas Tavis gamocemul „krebulSi“<br />

da amayad umaxaroblebs qveyanas: ai, an rani yofilan da an dRes<br />

ra Svilebi brZandebian qarTvelebio? 3) eseve publicisti<br />

janSievi Taviss calke gamocemul wignSi, romelsac saxelad<br />

„kavkasiis margalits“ uwodebs, rogorc, viTom da, simarTlis<br />

mqone iuristi, borjoms Suagul <strong>somx</strong>eTad aRiarebs da Tanve<br />

dasZens, rom saniZeebi, muCaiZeebi da sxva Zeebica da Svilebic<br />

sul <strong>somx</strong>is Camomavlobisa ariano, Torem iancebs win raRa<br />

daudgebao? yoveli gvari moxeleoba <strong>somx</strong>ebis xelSiao, ase<br />

gasinjeT, rom xabazebaTa da meetleebaTac <strong>somx</strong>ebi arian, Torem<br />

zarmaci qarTveli da misi Wkua an erTsa da an meores rogor<br />

moaxerxebso? sul am gvari tendenciiT aris gatenili da<br />

axatul-Caxatuli es calke wigni. 4) upirvelesi <strong>somx</strong>ebis<br />

mgosani „qamar-qaTiba“ (rafael patkanovi) erTs Taviss leqs-<br />

Si damReris: wyeuli iyos is somexi, romelmac qarTveli ZiZa<br />

saxlSi Semoiyvanoso da SeCveneba im somexs, romelic qarTvelis<br />

ZuZuTi izrdebodeso. 5) dRevandeli <strong>somx</strong>ebis axalgazrdoba<br />

ucxoeTis sxva-da-sxva qalaqebSi referatebs kiTxuloben,<br />

rom <strong>somx</strong>ebi aRamaRlon da qarTvelebi-ki daamdablon qveynis<br />

TvalSi. „qarTvelebs anbanic-ki Cvenma mesrofma uwyalobao, da<br />

rjulic ninom misca, romelic <strong>somx</strong>is qali iyoo~ da sxvani...<br />

7) <strong>somx</strong>is seminariidan gamosuli diakvnebi samrekloebisa da<br />

Zvel cixe-darbaz-taZrebis saTavemdinac-ki micocaven namalevad,<br />

rom iq zed warwerili qarTuli gadafxikon da nacvlad<br />

<strong>somx</strong>uri „CaupodloRon“, viTom da aqac sa<strong>somx</strong>eTi yofilao<br />

da qveyana moatyuon. aki, kidevac Seacdines grafinia uvarovisa,<br />

romelmac daswera, rom, rogorc zed-warweridan Cans, metexis<br />

sioni <strong>somx</strong>ebis agebuli yofilao. ras moifiqrebda mecnieri,<br />

rom aqac siyalbe iqneboda?<br />

romeli erTi CamovTvalo? am cxovel faqtebze rom mivu-<br />

TiTebT xolme Cven <strong>somx</strong>ebis meTaurebs da maTac rom uaris<br />

yofa aRar uxerxdebaT, viTom-da gul-mtkivneulad ubodiSeben<br />

xolme TanamoZmeebs: marTalia, Semcdarni arian, magram magaT Secdomas<br />

xalxis grZnoba-moqmedebasTan saerTo ara aqvs-rao. egeni<br />

sul sxva arian da namdvili xalxi-ki sul sxvao. sakvirvelia<br />

WeSmaritad! mecnierebi, istorikosebi, publicistebi, profesorebi,<br />

poetebi, mRvdlebi, diakvnebi, naswavli da uswavleli, didi da<br />

patara _ yvela erTad saocaris SeTanxmebiT modian ieriSs<br />

Cvenze da es, Turme, umanko Secdoma yofila, romelsac xalxTan<br />

saerTo ara aqvs-ra... ki magram, sadRaa is <strong>somx</strong>oba, romelsac Cven<br />

vera vxedavT da romelic Cvenze cuds ar ganizraxavs? is xalxi<br />

xom ar aris, romlis mecadineobam iZulebuli hyo, rom baTomis<br />

olqidan qarTveli mahmadianebi ayriliyvnen, saTaTreTSi gadaxvewiliyvnen<br />

da maTi miwa-wyali-ki <strong>somx</strong>ebisaTvis daetovebinaT?<br />

an isini, dRes rom saqmes uWirveben axalcixis mkvidrTY da an<br />

kidev... magram kmara, amazed meti raRa vsTqvaT-ra! raca vsTqviT,<br />

esac imitom, rom vagrZnobinoT Cven mokamaTeebs da davanaxoT,<br />

rom Cvenca vxedavT da, Tu Cumada varT, sul sxva mosazrebiT.<br />

Cven sasikvdiloTa da gasanadgureblad motanil ieriSs batoni<br />

meTaurebi ubralo, umniSvnelo SecdomaTa Tvlian? keTili<br />

da patiosani. maS, ratom <strong>somx</strong>ebis Jurnal-gazeTebi ar aRniSvnen<br />

xolme am Secdomebs, Tu isinic maTTan erTad ar arian da<br />

pir-iqiT kversac scemen sadasturos. aba, amasa hqvian: „fici<br />

mwams da bolo makvirvebso“. inteligenciis ganzraxvasa da<br />

moqmedebas rom ubralo SecdomiTa xsnian, axla vnaxoT dabali<br />

xalxis onavrobas raRas eZaxian? eso, amboben, msoflio kanoniao!<br />

Tqven, qarTvelebs, ar gesmiT, Torem amaze xmasac ar amoi-<br />

RebTo. es Cveulebrivi ekonomiuri movlenaa da ubralo brZola<br />

arsebobisaTviso! sakvirvelia, rom am vaJbatonebs marqsisturi<br />

Teoriebica da darvinisturi moZRvrebac cal-gverdad<br />

esmiT. TiTqo am mecnierebs maTi Txzuleba sakuTrad <strong>somx</strong>ebisTvis<br />

daeweroT: rac imaT gamoadgeba, is Teoriac aris da<br />

WeSmaritebac qveynisaTvis, da, rac ar eWaSnikebaT, is-ki ubralo,<br />

umniSvnelo titini!<br />

ara, ra ekonomiuri brZolaa is brZola, romelsac mxolod


246 247<br />

safantazio politikuri sarCuli uZevs da sxva araferi?<br />

„iveria~, „iveria~, 1902 1902 w. w. # # 201<br />

201<br />

ekonomiur brZolasac Tavisi sakuTari pativsadebi kanonebi<br />

aqvs da mas saerTo ara aqvs ra usamarTlo carcva-glejasTan,<br />

narkvevi<br />

narkvevi<br />

«„nor-dari~ dagvpirda, me gavarCev vin aris qarTveli, an vin<br />

romelsac, sazogadod, arsad da arasodes kanoni ar iwynarebs...<br />

aris somexio da modga weras. magram imis sabuTad, rom qarTve-<br />

erTi meores rom ujeroT da usamarTlod rames waarTmevs da<br />

li grigorianebi viTom <strong>somx</strong>ebi iyvnen, ai, ra moiyvana am enken-<br />

waaglejs, ese igi, imas waiRebs, rac ar ergeba, esec, filosofiisTvis<br />

135 nomerSi: `Cxarel da onel qarTulad molaparake<br />

uris SexedulebiT, kanonieri movlinebaa, magram, aba, erTi sin-<br />

<strong>somx</strong>ebs rom uTxra: qarTvelebi xarTo, isini getyvian: <strong>somx</strong>ebi<br />

jos romelime qarTvelma, mosamsaxurem, an mzareulma an sxvam,<br />

varT, <strong>somx</strong>uri ar viciT, ar vlaparakobTo. am publicistebma<br />

da cota rame gamorCes mis xazein-somexsa, Tu im batonma<br />

unda dainaxon, rom qarTuli da qarTulad laparaki jer<br />

qveyana ar SeZras da sasamarTlos karebzedac talaxi ar<br />

kidev ar moaswavebs, qarTl-kaxeTsa, an imereTSi mcxovrebi<br />

aayenos?! maSin ekonomiuri principebica da filosofiuri<br />

somexi qarTveli iyoso~.<br />

Sexedulebebic daviwyebulia!..<br />

Mmagram aseT sabuTs b-ni spandarianci marto Cvenda mimarT<br />

Cven Tqven Tval win malayebs gadavalT da Tqven-ki Tvali<br />

xmarobs, Torem TviTonac kargad esmis usafuZvloba misi, roca<br />

daxuWeTo!.. amaze meti Seupovari, usamarTlo Tav-gasuloba,<br />

ganagrZobs imave nomerSi: `aleqsandrepolel <strong>somx</strong>is ymawvils<br />

gana, SeiZleba? qors rom wiwila miaqvs, „hau! haus!” SesZaxeben;<br />

rom hkiTxoT, xarT Tu ara somexio, <strong>somx</strong>urad gipasuxebT: `ara,<br />

nadiri rom Sinaur oTx-fexs moitacebs, imas Seuqaqaneben xolme!<br />

kanoni moiTxovs. da, roca Seni warsuli, awmyo da momavali<br />

ara, somexi ara var, me frangi varo~».<br />

undaT waritacon, maSin-ki daCumdiT, xmas nu amoiRebT, Torem<br />

Cveneburad SegamkobTo: ese igi, ugunurs, gamoyruebuls, damyayebuls,<br />

<strong>somx</strong>is-Wamia akakiebs dagiZaxebTo!.. rusuli andazaa: „visac<br />

mgelis eSinia, is tyeSi veRar ivliso!“ Cven rom amisTanebisa<br />

gvSineboda, dRes xsenebac aRar iqneboda Cveni. yvelas Tavisi<br />

sindisi atarebs. im Tqveni mowonebuli <strong>somx</strong>is momReralqarTvelebi,<br />

rogorc nebavdesT, ise moiqcnen da Cven-ki, dRes<br />

Tqvengan <strong>somx</strong>is-Wamiebad monaTlulebi, Cvensas ver moviSliT,<br />

Cvens rwmenas ver vuRalatebT da yovelTvis imas vurCevT<br />

Cvens TanamoZmeebs, rac dRemdisac gvirCevia: Zmobas, siyvarulsa<br />

da erTobas ara Tu mezobel erebTan, SoreulebTanac-ki. RmerTma<br />

ise nu dasces zneobiTad qarTveli, rom iman sxvisi<br />

ubedurebiT moiwadinos Tavisi sakuTari bedniereba da onavar-wurbelaoba<br />

daiwyos. nu daaviwyos mama-papuri andaza: „rac<br />

ar mergebao, ar Semergebao!“ magram, nurc ise daamdablos da<br />

dasces, rom avisa da kargis garCeva aRar SeeZlos, mtersa da<br />

moyvares ver scnobdes da mtris mosagerieblad fari veRar<br />

daiWiros xelSi!».<br />

„iveria~, „iveria~, 1904 1904 w.<br />

w.<br />

lasi lasi _ „qarTvelTa „qarTvelTa ga<strong>somx</strong>eba~<br />

ga<strong>somx</strong>eba~<br />

«Cveulebisamebr, 1904 wlisaTvis daibeWda, mTavar-marTeblis<br />

gankargulebiT, kavkasiis kalendari. am wignidgana sCans,<br />

rom somex-grigorianTa sasuliero uwyebas hqonia 1904 wlis<br />

ianvrisaTvis amierkavkasiaSi erTi sasuliero akademia da oTxi<br />

sasuliero seminaria. am saswavlebelTa garda TiTqmis Ti-<br />

Toeul mrevlsac Tavisi samrevlo skola moepoveba. akademiasa<br />

da oTx samrevlo skolaSi iricxeboda 1904 w. pirvel ianvars<br />

1858 moswavle, romelnic ase ganiyofebian: eCmiaZinis akademiaSi<br />

_ 40, eCmiaZinis seminariaSi _ 195, erevnisaSi _ 415,<br />

yarabaRisaSi _ 575, tfilisisaSi _ 633.<br />

amier-kavkasiis somex-grigorianTa ricxvi aRniSnulia amave<br />

kalendriT sul 1,100,138 suli.<br />

amave dros, marTl-madidebel sasuliero uwyebas, romelsac<br />

eqvemdebareba amier-kavkasiaSi 1,683,658 suli, hqonia sul ori<br />

sasuliero seminaria: tfilisisa da quTaisisa, ukanaskneli<br />

daarsebulia ramodenime wlis winad. marTalia, kalendarSi


248 249<br />

moyvanili ar aris, ramdeni mowafea am or seminariaSi, magram<br />

danamdvilebiT SeiZleba iTqvas, rom samjer naklebi iqneba,<br />

vidre somex-grigorianTa akademia-seminariaSi.<br />

tfilisisa da quTaisis guberniaSi iTvleba 242,180 somexgrigoriani.<br />

amaTSi or mesamedze meti CamomavlobiT wminda<br />

qarTvelebi arian. cota ar moipoveba maTSi wminda qarTuli<br />

gvarebi, magaliTad: abaSiZe, gvelesiani, duCaiZe, qavTaraZe, lomiZe,<br />

CxeiZe, muCaiZe, wereTeli da sxva.<br />

cxadia, rom iseTi mcire mrevlisaTvis, rogoricaa 242,180,<br />

didad moWarbebulad unda CaiTvalos xuTi saswavlebeli, sadac<br />

izrdeba 1858 mowafe. aqedan is azri unda davaskvnaT, rom,<br />

raki somex-grigorianTa sasuliero uwyebas ar eWirveba ase<br />

ricxv-mravalni saeklesio moRvaweni, igi misdevs saerTod xalxis<br />

ganaTlebas da amasTanave didis warmatebiT qarTvelebis ga<strong>somx</strong>ebas,<br />

raica mtkicdeba imiTi, rom qarTuli ena gandevna rogorc<br />

eklesiidgan (winad saxareba qarTulad ikiTxeboda, qadagebac<br />

warmoiTqmeboda xolme qarTuladve), egredve skolidgan.<br />

sja-baasi qarTvel grigorianTa Sesaxeb pirvelad Camoagdo<br />

gazeT „iveriaSi“ b-nma kldiam, Semdeg amave saganze laparaki<br />

gamarTa lazarevis institutis profesorma b. xaxanaSvilma<br />

gazeT „kavkazSi“. mTavrobam oficialurad rom Seiwynaros qarTvel<br />

grigorianni, didad xelsayreli saqme iqneba, radgan, jer erTi,<br />

isini gadarCebian ga<strong>somx</strong>ebas, romelsac ase erTgulad misdevs<br />

<strong>somx</strong>is sasuliero uwyeba, da meorec isa, rom marTlmadidebel<br />

samRvdeloebas saSualeba miecemoda, daebrunebina igini marTlmadidebel<br />

sarwmunoebisaTvis. Tu ki erevnis guberniis ramodenime<br />

soflis RviZli somexni SeuerTdnen marTlmadidebel eklesias,<br />

unda vifiqroT, rom qarTvel grigorianni, moklebulni<br />

sarwmunoebriv fanatikosobas, ufro didis xalisiT daubrundebian<br />

marTl-madideblobas, radganac somexTa eklesiis moZRvrebaswavleba,<br />

romlis damfuZnebeli wm. grigol ganmanaTlebeli mar-<br />

Tl-madidebeli iyo da TviT somexTa eklesiis Tavi, patriarqi<br />

atarebs tituls „ugapar“, raica iTargmneba «marTl madidebeli»,<br />

ufro uaxlovdeba marTl-madideblobas, vidre swavla-moZRvreba<br />

danarCen ara marTl-madidebel aRmosavleTis eklesiaTa.<br />

qarTvel grigorianTa SemoerTeba marTl-madidebel eklesiasTan<br />

iseT saadvilo da sarwmuno saqmed gveCveneba, rom<br />

saWirod arc-ki migvaCnia misionerTa moRvaweoba-qadageba».<br />

„iveria~, „iveria~, 1904 1904 1904 w,. w,. #216<br />

#216<br />

akaki<br />

akaki<br />

«samas weliwadze metia, rac saqarTveloSi brZandebiT da<br />

uars raT ambobT qarTvelobaze-meTqi?... dafiqrda da miTxra:<br />

eg sul sxva ariso. ....diaR, es raRac „sxvaoba~ ucnaur upiratesobas<br />

aZlevs <strong>somx</strong>ebs!... visac isini waexaxunebian, cdiloben,<br />

maSinaTve <strong>somx</strong>oba daakisron, da TviTon ki, sadac unda<br />

iyon, sadac TiTo-orolad Sekinkildebian……maTis arSin-arax-<br />

CiniT da fexs moikideben, araTu icvlebian, piriqiT, cdiloben,<br />

rom yvelas „wiwernaki~ amReron.<br />

gadaWarbebuli patriotuli ndoma-survili xSirad nametans<br />

moafiqrebinebs kacs, Torem, gana, <strong>somx</strong>ebma ki ar ician, styuian?<br />

sityviTac da damwerlobiTac Cvens warsuls uars hyofen……da<br />

undaT sxvebi daajeron, rom saqarTvelo quTaisis aqeT arasodes<br />

yofila! _ aq mxolod……sa<strong>somx</strong>eTi iyoo, da, maSasadame,<br />

Cvenc, <strong>somx</strong>ebma, dRes Cvensave nasakuTrebzed movikalaTeTo!...<br />

...simarTlis moyvare publicisti janSievi Taviss „borjomis<br />

aRweraSi~ ki amtkicebs, rom „Zeebi~ da „Svilebi~ Zvelis-<br />

ZvelTaganve CamomavlobiT <strong>somx</strong>ebi ariano!<br />

...axalcixis da axalqalaqis mazris mcxovreblebs da, maTTan<br />

erTad, TiTqmis mTel samesxeTosac, vinc ki ar gamahmadianebula,<br />

<strong>somx</strong>oba daakisres... <strong>somx</strong>ebis propaganda iseTi moxerxebulia,<br />

rom arTvinelebi, namdvili qarTvelebi, dRes <strong>somx</strong>ursac axerxeben<br />

da es sul am naxevari saukunis ganmavlobaSi moxda...<br />

<strong>somx</strong>obam dRes gaidga CvenSi fesvi da gaimarTa welSi,<br />

…Tvara, adre, araTu qarTveli grigoriani, marTlad da droebiT<br />

sa<strong>somx</strong>eTidan mosulebic ver bedavdnen, rom gaemxilaT<br />

Tvisi <strong>somx</strong>oba!..<br />

es yovelive kargad esmiT im qarTvelebs, romelnic, zogi<br />

kudabzikobiT, da zogic sapirado angariSiT <strong>somx</strong>obas kuds<br />

uqicineben! »


250 251<br />

„Sroma~, „Sroma~, „Sroma~, 1883 1883 w, w, #9<br />

#9<br />

„droeba~, „droeba~, 1882 1882 w. w. #185)<br />

#185)<br />

p. p. m. m.<br />

m.<br />

vinme vinme mesxi mesxi _ _ „xma „xma xizabavridan”<br />

xizabavridan”<br />

«... maTi (<strong>somx</strong>ebis –a. u.) vaWrebi mainc ar iSlian, TavianTi<br />

«„jinWvelas rom frTa gamoesxmis, RmerTi maSin gawyre-<br />

cbierebisa da yalbis megobrulis ganwyobilebiT raime sarfa ar<br />

bao!“ Cveneburi kro somex_kaTolikebic swored im WinWvelis<br />

naxon qarTvelTan saqmis daWeriT. saqme bevrnairia: an miasesxebs<br />

gvarni arian. mis dros arzrums areulan, atexilan, gasjibre-<br />

fulebs uRmerTo sargebliT, an daigiravebs adgil-mamuls da mis<br />

bian osmalebsa da mis gamo, b. paskeviCis saSualebiTa, gardmo-<br />

avejeulobas da sxva amgvari saeqsploatacio saqmeebi, magram<br />

saxlebulan Cvens qveyanas. Cvenis miwa-wylis wyalobiT, Cvenis<br />

maTi CarCebisa da vaWrebisagan dRes yvelaze gaWirvebulia Cveni<br />

glexebis naWirevis pur-ulufiT wel-zurgi gaimagres da wam-<br />

glexi, Tumc arc Tavadaznaurobas dayria keTili maTgan fulis<br />

oigrZeles enebi; sa<strong>somx</strong>eTSi <strong>somx</strong>oba ar gauvidaT da aq,<br />

sesxebiT. dRes iqamdis aris dasuli es eqsploatacia, rom-<br />

saqarTveloSi, ara marto wmida <strong>somx</strong>obas Cemuloben, aramed<br />

lisTvisac ase mWidrod ukidniaT xeli mikirtum gaspariCebs,<br />

sxvebis da<strong>somx</strong>ebasac lamian....<br />

rom maTi usindiso saqcielis gamo glexebma igrZnes maTi faru-<br />

erTi ambobs: „Cveni bWobis arsebiTi mizezi ena aris. gvarovnolis<br />

SemWirveblobis mavnebeli Tviseba da TalsaCinod ucxadeben<br />

bis erTi Zlieri kavSiri gvqonda-sarwmunoeba. saubedurod,<br />

ukmayofilebas, Tu depoebis gaxsniT da Tu mama-papuris muStiT.<br />

Cven sarwmunoebaSi rom wvaleba (monofizitoba – a.u) Semogve-<br />

am movlenis cxadad gamometyvelia dRes Cveni literatura. <strong>somx</strong>para,<br />

mainc ena davicaviT, Tu enis dacvas ar mivaqcioT yuradReebi<br />

dRes Uparazitebi gagvixdnen im mfarvelobis samagierod,<br />

ba, sadRa dagvSTeba gvarovnebao?“... meore ambobs: „Tu dRes Cven<br />

romelic aRmouCina maT Cvenma xalxma, misca ra Ratak-SiSvlebs<br />

mivsceT neba qarTuli enis xmarebisa Cvens eklesiaSi, xval<br />

Tavis mamulSi Tav-Sesafari da sacxovrebeli.<br />

laTinebic mogvTxoven im gvar simarTlesa...“.<br />

<strong>somx</strong>is inteligencia movalea, datuqsos maTi vaWrebis da<br />

rva-asSi da cxra-asSi (V<strong>II</strong>I, IX ss. -a.u.). im mxares imdeni<br />

CarCebis sisxlismwovroba. veWvob, rom maTi inteligencia am<br />

qarTvelebis simravle yofila, rom erTi episkoposi TviT q.<br />

movaleobas asrulebdes, piriqiT, gavrcelebulia xma, rogorc<br />

anSi mjdara, meore yarsSi da mesame valaSkertSi. es samive<br />

naswavl, ise umecar <strong>somx</strong>ebis sazogadoebaSi, Tfilisi Cveni<br />

episkoposebi awyveris mTavarepiskoposis (mawyverelis) xe-<br />

qalaqiao, da momavali bedis gaskvnasac saqarTveloSi apireben».<br />

ldebulni yofilan. TviT yarssac kari (palate) ewodeba<br />

qarTulad. sazRvris Sesaval da igive yarsis soRanlus mTebi<br />

„droeba~, „droeba~, „droeba~, 1880w, 1880w, #250)<br />

#250)<br />

samesxeTis mTebad Tqmul arian; magram es Cems mowinaaRmdege<br />

l. l. _ _ „episk. „episk. zaxarianis zaxarianis zaxarianis wirva~<br />

wirva~<br />

«Cven viciT, rom m. zaxarian episkoposi (arTvineli-a. u)<br />

<strong>somx</strong>ebs azradac ar gaugoniaT! TviTon me minaxia yiriRis<br />

ekklesiazed xucuri asoebi, romelic 30-40 verss Soravs q.<br />

aris STamomavlobiT qarTveli kaTolike, magram istoriul<br />

aleqsandropolidgan: Tqma aris - pirvelni mcxovrebni iqau-<br />

garemoebas da <strong>somx</strong>is kaTolikobis wesis wyalobas amisaTvis<br />

robisa qarTvelebi yofilan!<br />

dauviwyebia srulebiT rogorc qarTveloba, ise qarTuli ena;<br />

axalcixis Zvelad mcxovrebTa qarTvelobas amtkicebT agreTve:<br />

radganac araerTi viciT magaliTi, rom sarwmunoebis wodeba<br />

a) fizionomia da wmida qarTuli enis codna yofa-qcevigvarovnobis<br />

wodebaT aris gadaqceuli (qarTvel laTinis rigis<br />

TurT, romelic saqarTvelos <strong>somx</strong>obas mis dReSic ar hqonia<br />

kaTolikes rom hkiTxon, getyvis, rom me „frangi~ varo, da<br />

da verc eqneba.<br />

qarTvelobas marTl_madideblis sarwmunoebas eZaxis da ami-<br />

b) Cveni naTesaoba da ganyofa srul mesxi qarTvelebi arian;<br />

Ti is uaryofs qarTvelobas)».<br />

g) saeklesio Zvels javTagebSi naTlisRebisa Tu Sesawirav-


252 253<br />

Ta srul qarTuli gvarebi da saxelebi arian, rogorc: otiaTi,<br />

RTisiaTi, maxaroblianTi, glaxaTi, oqropiraTi, batonaTi, beJua-<br />

Ti, mamacaTi, nadiraTi, yandinanTi, eTeraTi da sxva.. iseTi<br />

Zvelis-Zveli istoriuli zRapar-andazebia CvenSi, sufruli,<br />

mobanebi da simRerebi... agreTve, Cveni bebera dedebisaganni<br />

umravlesni qarTvelebTan marxvebs iWerdnen da iWeren dResac<br />

mravalni...<br />

Cems mopasuxes ki vurCev, Tavisi darigeba magra Seinaxos<br />

TavianTTvis, jer gamicnos da mere zrdilobianad ilaparakos:<br />

me <strong>somx</strong>is mRvdeli ara var!...».<br />

„droeba~, „droeba~, 1877 1877 w. w. w. # # 110<br />

110<br />

«<strong>somx</strong>ebi da „<strong>somx</strong>is saqme~, mkiTxvelo, am Jamad „modnaT~<br />

Semovida qalaqSi. yvela somexze da <strong>somx</strong>ebis raRac facafucze<br />

laparakobs.<br />

dRes Camivarda xelSi sruliad ruseTis sataxto qalaqis<br />

erTi gazeTi, „birJis uwyebebi~, romlidamac <strong>somx</strong>ebze zogier-<br />

Ti ara-sanugeSo cnobebi unda amovkrifo. es cnobebi exla<br />

Canan ase ara-sanugeSoT, rodesac Cven <strong>somx</strong>ebs u. kutulis<br />

sityvebiT vicnobT, Torem wineT rom yofiliyo, bevraT ar<br />

SevwuxdebodiT.<br />

zemoxsenebuli gazeTis 16 ivlisis me-170 nomerSi dabeWdilia<br />

statia, romlis saTauric qarTulad, daaxloebiT, ase<br />

unda gadmoices: „xalxTa grova~ („ („ÌÓÐÎÂÅÉÍÈÊÜ („<br />

ÍÀÐÎÄÎÂÜ”). ”).<br />

es meore statiaa da is marto <strong>somx</strong>ebisTvis uZRvnia ucnobs<br />

avtors... amoviRoT statiidan is adgili, romelic, sazogadod,<br />

<strong>somx</strong>ebis xasiaTs da exlandels maTs mdgomareobas Seexeba:<br />

„ganmartoebuli sarwmunoebiT, gancalkevebuli politikurad,<br />

cxovrebis mxriv, da moSorebulni mTels danarCen kacobriobas,<br />

Tavis yovel dRiurs interesebSi _ <strong>somx</strong>ebi Zriel magrad da<br />

mWidrod ekidebian ruseTs, rogorc Zriels piradiTi da qonebiTi<br />

xelSeuxeblobiT. am gvarad eCmiaZini da amis simdidre _ ruseTSia,<br />

agreTve, monastrebic, romlidamac monazonebis oTxia, maSin<br />

rodesac erTi sparseTSia da osmaleTSi xom sul mospobilia~.<br />

Tu ase dids imeds amyareben ruseTze <strong>somx</strong>ebi, es mxolod<br />

imitom, rom undaT, TavianTi arseboba uSiSrad gaataron; <strong>somx</strong>ebis<br />

Tanxebis asparezi ki osmaleTia.<br />

ruseTSi <strong>somx</strong>ebi im xalxebs ekuTvnian, romelnic „droTa<br />

viTarebiTa~ jer-jerobiT kidev sargebloben sxvadasxva war-<br />

CinebebiT: mag. sayovelTao samxedro samsaxurs isini (garda<br />

CrdiloeT kavkaziis <strong>somx</strong>ebisa) ar eqvemdebarebian, yovelgvar<br />

saxelmwifo gadasaxads, SedarebiT sxvebTan, Zriel cotas<br />

ixdian da samoqalaqo cxovrebis dawyobilobaze maTi<br />

gavlena bevris mxriT ufro mavnebelia, vidre margebeli:<br />

yalbi maneTebi (asignaciebi) Tu vismes Semohqonda da Semoaqvs<br />

ruseTSi, es mxolod <strong>somx</strong>ebs inglisis sabeWdavebidam<br />

(es nametaTa!)<br />

universitetis da, sazogadod, ganaTlebis misaRebi saSualebebis<br />

uqonlobam osmaleTis imperiaSi srulebiT ver<br />

gamoiwvia <strong>somx</strong>ebi da maTi SeZleba am ganaTlebis saxsaris<br />

dasaarseblaT. mTels xalxze, erTad, SeiZleba kacma sTqvas<br />

_ wera-kiTxvis mcodne ar ariso, da sasuliero wodeba xom<br />

sruliad uswavleli da gauxsneli hyavsT.<br />

sazogadod rom vsTqvaT, mTels evropaSi ar aris iseTi<br />

fanatikuri da daxSuli xalxi, rogorc dRevandeli <strong>somx</strong>ebi<br />

arian.... maT Sinauruls, yovel dRiurs cxovrebaSi kaci<br />

ver SeniSnavs rame iseTs niSans, rom sTqvas _ am xalxs<br />

kargi momavlisa da zneobiTi ganaxlebis imedi unda<br />

hqondeso».<br />

„droeba~, „droeba~, 1880 1880 w. w. #2<br />

#2<br />

uriaTubnelT uriaTubnelT mezobeli<br />

mezobeli<br />

„uriaTubnis „uriaTubnis skolis skolis gaxsna gaxsna da da oriode oriode mosazreba<br />

mosazreba<br />

kaxeTis kaxeTis kaxeTis somex_grigorianebis somex_grigorianebis somex_grigorianebis Sesaxeb~ Sesaxeb~ Sesaxeb~. Sesaxeb~ Sesaxeb~<br />

«....exla eRirsa sof. uriaTubans Tavis sakuTari skola.<br />

Taosnoba da dagvirgvineba am saqmisa ekuTvnoda ors gvamsa,<br />

saxeldobr: Telavis sasuliero saswavleblis zedamxedvels<br />

n. m. mTvarelovsa da adgilobrivs mRvdels n. ir. Cekurovsa.<br />

sofels winadac da exla swavlis survili etyoba da, Tu


254 255<br />

aqamdis abrkolebda rame am saqmesa, es zogierTi, viTom, xalxis<br />

TanamgrZnobi, aznaurebi, romelTac sxva nugeSi aRara dar-<br />

8. 8. xandaxan xandaxan <strong>somx</strong>ebs <strong>somx</strong>ebs rusebic rusebic ubrazdebodnen<br />

ubrazdebodnen<br />

ComiaT-ra, soflis sasamarTlos mwerlobisa da laqucmouraobis<br />

meti.... amgvar gvamebs Zlier ewyinaT skolis gaxsna,<br />

radganac sxvis Tvalis axileba amaT jibes avnebs....<br />

am sofelSi yuradRebis Rirsia is garemoeba, rom aq <strong>somx</strong>oba<br />

blomad aris. isini ass komlzed mets Seadgenen (sul 300<br />

komli iyo- a. u.) zogierTma somexma, gansakuTrebiT, mamasaxlisma,<br />

romelic TviT somexia, isurva gancalkevebiT da saku-<br />

Tari skolis gaxsna..... ubeduri gaugebroba exlandel naswavl<br />

da uswavlel <strong>somx</strong>ebSiac is aris, rom eseni sarwmunoebasa da<br />

enas erTmaneTisagan ver arCeven. Tu JamTa –viTarebis gamo, Sen<br />

miiRe grigorianebis sarwmunoeba, maSin mTeli <strong>somx</strong>eTi ieriSs<br />

moitans Senzed, dagecema Tavzed da, Tu nebiT vera, ZaliT dagawyebineben<br />

<strong>somx</strong>uri enis sacodavad mtvrevasa, Sens vinaobazed da<br />

gvartomobazed is aRara fiqrobs, radgan Sen <strong>somx</strong>urad iwer<br />

pir-jvarsa.<br />

uriaTubanSi da kaxeTis sxva soflebSiac (TviT TelavSiac)<br />

mcxovrebni grigorianebi arian, magram amaT <strong>somx</strong>ebad (Tu kanonierad<br />

gvinda vixmaroT es sityva), ver uwodebT.... maT srulebiT<br />

ar esmiT <strong>somx</strong>uri ena arc saero, da saeklesio xom _ ara da<br />

ara.....<br />

aviRoT, Tundac, Telavis <strong>somx</strong>ebi _ aqaurni somexni sul<br />

qarTulad laparakoben. Telavel ymawvilebisTvis pirveldawyebiTi<br />

swavla qarTul enazed unda midiodes. magram egre<br />

ar gaxlavT: viwro patriotobisa gamo aq sacodav bavSvebs<br />

maT gaugebars <strong>somx</strong>urs enazed aswavlian da amiT amaxinjeben<br />

maTs norC gonebas da tvinsa. qarTuls xom sagnadac ar<br />

aswavlian. amisaTvis aqauris <strong>somx</strong>is skolidam gamosuls<br />

<strong>somx</strong>uri aviwydeba da Semdeg skolis dasrulebisa hswavlobs<br />

qarTulsa, rogorc usaWiroess enas. jer TviT <strong>somx</strong>eb-<br />

Siac qarTuls wignebs ufro eltvian TelavSi, vidre <strong>somx</strong>urs,<br />

romelic ician aq aTiode gvamma, isic gacilebiT<br />

qarTulzed uxeiroT..... weRanac vsTqvi: es aris mxolod somexTa<br />

mowinave xalxis daJineba da gaugebroba».<br />

unda aRiniSnos, rom, marTalia, ruseTi <strong>somx</strong>eTs saqarTvelos<br />

winaaRmdeg Tavisi politikis gasatareblad iyenebda, magram<br />

iyo periodebi, rodesac rusifikatoruli politika ewinaaRmdegeboda<br />

<strong>somx</strong>ur fenomens, romelic yovelTvis metad<br />

TviTmyofadi da mkacrad nacionalistur-Sovinisturi iyo.<br />

«moxda ise, rom ruseTis xelisufleba XIX saukunis bolos,<br />

ramdenime wlis ganmavlobaSi <strong>somx</strong>ebsac gauwyra. amis Taobaze<br />

zemoT ukve naxsenebi araqel babaxaniani (leo) Tavis wignSi<br />

_„warsulidan~, romelic 1925 welsa TbilisSi daistamba<br />

<strong>somx</strong>ur enaze, wers: 1896 wels kavkasiis mTavarmmarTeblad<br />

daniSnulma Tavadma golicinma miznad daisaxa ‘daeCqarebina<br />

kavkasiis garuseba. amis gamo man, sazogadod, SeiZula is erebi,<br />

romlebsac sakmaod moepovebinaT erovnuli Rirebulebebi mas-<br />

Tan dasapirispireblad» [21].<br />

somexTa mzardi interesebis SesazRudavad daarsda gazeTi<br />

„kavkazi~, romlis redaqtoroba golicinma miando poet vasili<br />

veliCkos. bunebrivia, gaparpaSebulma <strong>somx</strong>ebma igi SeiZules.<br />

babaxaniani zemoT dasaxelebul wignSi werda: «veliCkos<br />

somexT moZule bodvas siamovnebiT Seuwyo xma qarTulma „kniazurma~<br />

presamac. ilia WavWavaZe, akaki wereTeli, nikolaZe da<br />

sxvac mravali maTi msgavsni „kavkazis~ poeti redaqtorebis<br />

adiutantebi iyvnen» [21].<br />

es, ra Tqma unda, morigi ciliswameba iyo Cveni didi mamuliSvilebis<br />

mimarT. «ilias, akakis da sxva qarTvel moRvaweebs<br />

veliCko rom ar uyvardaT, amis Sesaxeb masalebi sakmaod moipoveba.<br />

maT arc <strong>somx</strong>ebi CauwixlavT, mxolod da mxolod<br />

TavianT mravaltanjul samSoblos icavdnen. leos da mis Tanamoazreebs<br />

ki ar eWaSnikebodaT, rom saqarTvelos hyavda ise-<br />

Ti didi mamuliSvilebi, rogorebic arian ilia, akaki da sxvebi.<br />

qarTveli moRvaweebi xom maT antiqarTul parpaSs saqarTveloSi<br />

ar iTmendnen. ilia, akaki da maTi TanamebrZolebi moqmedebdnenen<br />

principiT: „samSoblos arvis wavarTmevT, Cvenc nurvin<br />

Segvecileba~_qarTvelebs samSoblos arTmevdnen rusebic, <strong>somx</strong>


256 257<br />

ebic da Cvens moRvaweebs, bunebrivia, ar eqnebodaT didi survili<br />

rus-somexTa droebiT dapirispirebaSi, gaeSvelebinaT isini»<br />

[21].<br />

vfiqrobT, zogierTi <strong>somx</strong>is saqmeTa warmosaCenad sainteresoa<br />

rusebis Sexedulebebic. amitom gadavwyviteT, Cvens wignSi<br />

mraval avtorTagan swored vasili veliCkos mosazrebebi Segvetana.<br />

gTavazobT amonarids misi erTi werilidan (qarTuli<br />

Targmani mogvyavs naSromidan [15]). veliCkos werili, Ziri-<br />

Tadad, saqarTvelos ruseTTan mierTebamde da mierTebis Semdgom<br />

periodsa da viTarebas exeba.<br />

vasili vasili veliCko veliCko _ _ „kavkasia“<br />

„kavkasia“<br />

«...saqarTvelos Tavad-aznaurTa didma nawilma ar gaiziara<br />

me-19 saukunis radikaluri zomebi saqarTvelos ruseTis SemadgenlobaSi<br />

Sesvlis Taobaze da miiCnia, rom es sakiTxi unda<br />

gadawyvetiliyo ara manifestiT, aramed ormxrivi xelSekrulebis<br />

safuZvelze.<br />

... vidre CvenTvis Zvirfasia Cveni sarwmunoeba, saqarTvelo<br />

CvenTvis sulierad axlobeli iqneba. amasve adasturebs qarTuli<br />

sisxlis raindTa is modgma, romelTac rusuli droSebis qveS<br />

SesaSuri Tavdadeba gamoiCines brZolis velze da CvenTan er-<br />

Tad akeTes „mesame romis“ sulierebis SenarCunebis saqme. vidre<br />

Cven gvwams am saqmisa, vidre CvenTvis sanukvaria rusuli<br />

droSa, Cven qarTvelebSi unda vxedavdeT mxolod sakuTar<br />

Zmebs. mTel wina aziaSi qarTvel ers qristianuli sarwmunoebis<br />

forpostad da mZlavr berketad unda miviCnevdeT...<br />

qarTvelTa socialur wyobas gaaCnda erTi didi xinji, rac,<br />

SeiZleba, Zvirad daujdes qveyanas – maT ar hyavdaT sakuTari<br />

burJuazia. mrewvelebis, vaWrebisa da xelosanTa rigebi<br />

saqarTveloSi, ZiriTadad, ivseboda sxva rwmenisa da qveynis<br />

moqalaqe <strong>somx</strong>ebiT, romlebic, qarTul xmlebs amofarebulni,<br />

musulmanTagan icavdnen Tavs. isini agrovebdnen qonebas im<br />

mSvidobis wyalobiT, rac qarTul xmlebs mohqonda maTTvis,<br />

zogjer ki qveynis mmarTvelebs uziarebdnen am qonebis nawils.<br />

gulmxurvale somexi patrioti, aw gansvenebuli generali qiSmi-<br />

Sovi Tavis broSuraSi guliswyromiT moixseniebda im qarTvel<br />

feodalebs, romlebic fulis gamorTmevas cdilobdnen<br />

mdidari <strong>somx</strong>ebisaTvis.<br />

istoriam daumtkica qarTvelebs, rom ar SeiZleba im xalxis<br />

ndoba, romelTac jaSuSobisa da Ralatis Tandayolili<br />

Tvisebebi gaaCniaT: mefe erekle meoris mier aRzevebuli somexi<br />

meliqebi abo da mejnuni, romelTac igi sparselTa devnisagan<br />

icavda, sabediswero Jams ganudgnen qarTvel mefes da 1795<br />

wels aRa-mahmad xanis urdoebs SemouZRvnen saqarTveloSi,<br />

romelTac sisxlSi CaaxrCves Tbilisis mosaxleoba. es faqti<br />

sasurvelia SevaxsenoT im somex publicistebs, pirze duJmomdgarni<br />

rom amtkiceben TavianT qristianobas...<br />

...qarTuli miwaTmflobeloba daujerebeli siswrafiT dneba;<br />

sxvadasxva manTaSovebi, aramiancebi, araqelovebi, makariancebi da<br />

sxva somexi bobolebi Calis fasad yiduloben miwebs da iq<br />

TurqeTidan gadmosaxlebul <strong>somx</strong>ebs afuZneben. salocavebi da<br />

mTeli eklesiebic ki somexTa sakuTrebaSi gadadis...<br />

sxvaTa Soris, qarTveli Tavadebic xSirad codaven, radgan<br />

yofili seminaristebisa da aradidgvarovanTa mimarT qedmaRluri<br />

damokidebulebiT did mtrebs iCenen am wridan gamosuli<br />

Cinovnikebis saxiT.<br />

samsaxurebrivi sicruiTa da qarTuli nerviulobiT gajerebuli<br />

kavkasiuri atmosfero sakmaod did Tavsatexs uCens<br />

xolme rus Cinovnikebs, magram mdgomareobis ganmuxtva ki xSirad<br />

sevdiani, magram mainc brZnuli qarTuli iumoriT xdeba xolme.<br />

magaliTad, erTma qarTvelma Tavadma Tavisi mdgomareoba am<br />

sityvebiT daaxasiaTa: „adgil-mamuli <strong>somx</strong>ebma wamarTves, samsaxuri<br />

ufrosobam damakargvina. damrCa mxolod erTgulebis<br />

grZnoba da kargi mada. araferia, cxovreba SeiZleba!“<br />

<strong>somx</strong>ebze dasabamidan Camoyalibda cudi azri _ da es gaxlavT<br />

Seumcdari azri, sakmaod safuZvliani, igi arc SeiZleboda<br />

yofiliyo sxvagvari, radgan absoluturad erTnairad Camoyalibda<br />

yvela eris SemecnebaSi, Tanac _ istoriulad sxvadasxva<br />

dros.<br />

magram isic naTelia, rom amgvari azris kategoriuloba,


258 259<br />

romlis magaliTebsac me qvemoT moviyvan, xSir SemTxvevaSi<br />

usafuZvlo da usamarTloa. jer erTi, aucilebelia erTmaneTisagan<br />

gavmijnoT somexi xalxis ZiriTadi masa da am eris<br />

mtacebeli plutokratia, politikanizmiT gamsWvaluli sam-<br />

Rvdeloeba da fsevdointeligencia. e.i. is mmarTveli <strong>somx</strong>uri<br />

sazogadoebrivi fenebi, romlebic Cagraven ara mxolod sxva<br />

tomis mezoblebs, aramed sakuTar ubralo Tanamemamuleebsac.<br />

am TavkacebTan da maT mier daqiravebulebTan Sexebisas ar<br />

SeiZleba, rom nebismier wesier adamians ar aReZras siZulvilis<br />

grZnoba <strong>somx</strong>ebis mimarT. am saidumloebiT aRsavse eris<br />

istoriis gacnobisas ki ar SeiZleba, mis mimarT ar ganimsWvalo<br />

erTgvari TanagrZnobiT, radgan mas uamravi kargi Tviseba<br />

gaaCnia.<br />

magram, ramdenadac didi iqneba es TanagrZnoba, miT ufro<br />

gaizrdeba zizRi da siZulvili maTi jilagidan gamosuli<br />

politikanebis, mCagvrelebisa da meamboxeebis mimarT.<br />

meorec, is socialur-ekonomikuri da istoriuli pirobebi,<br />

romlebSic bedis ukuRmarTobiT aRmoCndeboda xolme somexi<br />

xalxi, ganapirobebda da dResac ganapirobebs im garemoebas,<br />

rom eris wiaRidan amotivtivdes mxolod somexi eris yvelaze<br />

saZageli, maxinji da gaiZvera warmomadgeneli.<br />

profesori d. n. anuCini ambobs, rom <strong>somx</strong>ebi ar ganekuTvnebian<br />

ariul tomebs da isini arianizirebulebi (eniT) arian. zemoTqmulTan<br />

erTad, yvelani, vinc sakuTar Tavs <strong>somx</strong>obas miakuTvneben,<br />

aSkarad ar arian Zireuli <strong>somx</strong>uri tomis warmomadgenlebi.<br />

kidev ufro saintereso daskvna mniSvnelovani <strong>somx</strong>uri<br />

jgufebis Taobaze gaakeTa kavkasiis anTropologma, doqtorma<br />

i. i. pantiuxovma. pativcemulma mecnierma gamoiyena is periodi,<br />

roca Tbilisi gadaWedili iyo naxevradveluri ltolvilebiT<br />

TurqeTidan da bevr TurqeTidan gamoqceul somexs Cautara<br />

anTropologiuri kvleva. gairkva, rom am daupatiJebel stumarTa<br />

meti wili TavianTi fizikuri agebulebiT wminda wylis<br />

qurTebi iyvnen.<br />

am garemoebaTa gamo naTelia, rom somexTa ZarRvebSi Cqefs<br />

yovelnairi sisxli. amiT aixsneba is ambavi, rom wina aziaSi<br />

saarakod qceuli simxdalis mqone somexi xalxi drodadro<br />

iZleva talantur da uSiSar mxedarTmTavrebs. swored es<br />

adasturebs somexTa jilagze sxva, meomari da mamaci xalxis,<br />

sisxlis gavlenas. normalur, wminda sisxlis somexs ki saer-<br />

To-kavkasiuri andazis Tanaxmad, „kurdRlisac ki eSinia“. es ki<br />

aSkarad miuTiTebs am eris semitur xasiaTze. saerTod, semituri<br />

xasiaTis mravali Tviseba gaaCnia somex xalxs. es aris<br />

istoriulad myari saxelmwifoebriobis arqona, avtoritetuli<br />

sagvareulo aristokratiis TandaTanobiTi gaqroba, didi<br />

xnis win demokratiuli wyobis iatakqveSa politikaze gadasvla,<br />

sarwyavi miwebis koleqtiurad gamoyenebis sistema, rasobrivi<br />

ltolva vaWrobisa da mevaxSeobisaken da momxveWelobis<br />

dauokebeli survili. qedmaRloba uqonelebTan da Zlier-<br />

Ta mimarT monuri damokidebuleba, TviTreklama da gandidebis<br />

mania xom ebrauli damaxasiaTebeli niSnebia, magram <strong>somx</strong>ebSi<br />

igi ufro intensiurad da uxeSi saxiT gvxvdeba.<br />

<strong>somx</strong>ebs Zalian ar uyvarT, roca maT ebraelebs adareben da<br />

avaleben TavianT damcvelebs, rom, rac SeiZleba, energiulad<br />

amtkicon haikeli haikeli xalxis xalxis ariuli warmomavloba... samwuxaroa,<br />

rom amgvari oqros kerpis winaSe dayudebuli monebi<br />

dRes xSirad gvxvdebian mosamsaxureebs, publicistebsa da<br />

mwerlebs Sorisac ki...<br />

1. „murCi“, 1897 weli, statia saTauriT ‘boSebisagan wamosuli<br />

<strong>somx</strong>ebi“.<br />

„...aucileblad unda aRiniSnos, rom somexi navTobmrewveli<br />

mecenatebi gaZlierebulad zrunaven <strong>somx</strong>eTis gansakuTrebuli<br />

istoriis Seqmnaze, am patara erisa da misi „gmirebis“<br />

gandidebaze, iqnebian isini pativiscemis Rirsi SemTxveviTi generlebi,<br />

Tu aseve pativiscemis Rirsi (oRond sxva kuTxidan)<br />

araSemTxveviTi kontrabandistebi. kerZod, isini xelidan ar<br />

uSveben SemTxvevas, parazituli xerxebiT ganadidon TavianTi<br />

istoriuli „damsaxurebebi“, Tu amJamindeli Rirsebebi; gzadagza<br />

cdiloben, daCrdilon is mezobeli xalxebi, romelTac<br />

bevrad naTeli istoria da Rirseba gaaCniaT, vidre sakuTriv


260 261<br />

<strong>somx</strong>ebs. istoriul-arqeologiurad <strong>somx</strong>ebi qarTvelebs usindisod<br />

Zarcvaven _ istoriuli Zeglebidan amokawvriT Slian<br />

qarTul warwerebs; itaceben uZveles marTlmadideblur samrekloebs<br />

da dacarielebul eklesiebs ∗ ; Txzaven istoriul<br />

sisuleleebs da Zvel <strong>somx</strong>ur samflobeloebad warmogvidgenen<br />

im sanaxebs, sadac yoveli qva qarTuli samefos warsulze<br />

mianiSnebs.<br />

<strong>somx</strong>ebis mier rusul literaturaSi pirveli daqiravebuli<br />

mwerali gaxldaT „baron brambeusis“ fsevdonims amofarebuli<br />

senkovski, romelic <strong>somx</strong>ebisaTvis xelsayrel nawarmoebebs<br />

qmnida. Semdeg, somexi „istorikosebi“ emini („mose xorenelis<br />

istoria~), xudobaSevi (`<strong>somx</strong>eTis mimoxilva~), gverds uvlidnen<br />

ra istoriuli Zeglebis damajerebel RaRadiss, yvelanairad<br />

cdilobdnen, moeparaT qarTvelebisaTvis istoriuli qarTuli<br />

olqis _ saaTabagos mdidari warsuli, romelic aTabagi jayelebis<br />

sammarTvelo teritoria gaxldaT da romelic amJamad<br />

axalcixis mazraSi Sedis. arada, nebismierma kavkasielma kargad<br />

icis, rom aq dRemde SemorCenilia Tamar mefis xelmwifobis<br />

kvali, rom mazris musulmanuri mosaxleoba mxolod<br />

gaTurqebuli qarTvelebia, romlebic qarTul enaze metyveleben,<br />

rom somexTa umetesi wili me-19 saukuneSi TurqeTidan<br />

ltolvilebia da ara mkvidri mosaxleoba.<br />

∗ amis dasturad moviyvanT wina Tvis manZilze momxdar or faqts:<br />

duSeTis mazris wminda nikolozis eklesiis mrevlma Seadgina arza da<br />

Tavisi wris or warmomadgenels sTxova eSuamdgomla kavkasiis maRali<br />

Cinebis winaSe mkacri zomebis misaRebad somexi samRvdeloebis im<br />

warmomadgenlebisadmi, romelTac usindisod miitaces samreklo „bodavis<br />

wminda giorgis niSi~ da misi mimdebare teritoria. am samreklos mTavari<br />

xatebi maTve moipares da duSeTis <strong>somx</strong>ur eklesias gadasces. samreklos<br />

daarqves `surp-geurqi~ da iq marTlmadidebel mRvdlebs wirvis saSualeba<br />

aRukveTes (Jurnali `kavkazi~, 1897 wlis ivnisi).<br />

axalcixis axlos, mdinare focxovTan aris samkurnalo wyaro,<br />

romelic Tavis tkivilis uebari saSualebaa. aq didi xania dgas qarTuli<br />

samreklo da salocavi niSa. wyaroTi xalxi ufasod sargeblobda, samreklos<br />

ki sakmaod didi Sesawiri Tanxa Sesdioda. mimdinare wlis martSi ki<br />

viRacam samrekloSi gamofina <strong>somx</strong>uri xatebi, karebs didi klite Seaba da<br />

gasaRebi jibeSi Caido (gazeTi `iveria~, 1897 wlis aprili).<br />

armenologi profesori patkanovic naklebi mokrZalebiT<br />

iyenebda faqtebs da, ZiriTadad, eyrdnoboda saeWvo reputaciis<br />

mqone mecnierebs _ senkeviCs, mogzaur botanikos koxs da<br />

sxvebs. patkanovi droulad amxila qarTvelma mweralma dimitri<br />

baqraZem, magram, samwuxarod, am polemikas rusuli sazogadoebis<br />

didi nawili ver gaecno. patkanovis mowafe mari (niko<br />

mari – a.u.) xelidan ar uSvebs SemTxvevas, rom <strong>somx</strong>ebis sasargeblod<br />

raime waglijos qarTvelebs, Tanac sul imis damtkicebas<br />

cdilobs da gvpirdeba, rom uZvelesi qarTuli poema „vefxistyaosani“<br />

nasesxebi nawarmoebia.<br />

es xels aZlevT somex politikanebs imdenad, ramdenadac<br />

<strong>somx</strong>ebs Tavisi arsebobis manZilze ar hqoniaT ramdenadme<br />

Zlieri poeturi nawarmoebi, rogorc eris sulieri aRmavlobis<br />

TvalsaCino nimuSi.<br />

rogorc ar unda ecadon, iuri veselovskis msgavsad mowadinebuli<br />

literaturuli bartyebi mdidari <strong>somx</strong>uri literaturis<br />

arsebobis mtkicebas, mTeli es kampania sacodavi<br />

luRluRis doneze darCeba, radgan amgvari ram bunebaSi ar<br />

arsebobs.<br />

viRac g. ezovi Tavis fenomenalurad uceremonio wignSi<br />

„petre didis kavSiri somex xalxTan“, yovelgvari saRi azris<br />

sawinaaRmdegod, viRac vigindara somex israel orus Tu oriuss<br />

miawers gansakuTrebul diplomatiur mniSvnelobas. vi-<br />

Tom, oru cdilobda, petre pirveli CaeTria sparseTTan omSi<br />

maSin, rodesac igi ukve eomeboda SvedeTs. ezovi yvela wyaroebidan<br />

moixmobs mxolod qarTvelebisaTvis araxelsayrel citatebs.<br />

amgvar citatebs tendenciurad `atenian“ mkiTxvelebs<br />

filantropiul krebulSi `Zmuri daxmareba TurqeTSi dazaralebul<br />

<strong>somx</strong>ebs“, romelsac gladstonis epitafia amSvenebs:<br />

`sikeTe, sikeTe da ... sikeTe!“, magram, unda vaRiaroT, rom<br />

sakmaod Sxamiani sikeTe gamovida, isic Cveul <strong>somx</strong>ur stil-<br />

Si.<br />

metad saintereso broSura („qvaTa RaRadi“) uZRvna somexTa<br />

mTel am sicruesa da binZur istoriul-arqeologiur mtaceblobas<br />

cnobilma qarTvelma poetma da publicistma, Tavadma


262 263<br />

ilia WavWavaZem. es broSura mdidaria saxasiaTo faqtebiT<br />

da igi Targmnilia rusul enaze.<br />

roca TbilisSi <strong>somx</strong>ebisa da qarTvelebis tomTa Soris<br />

urTierTobaze saubroben, ixseneben „iesa“-is korespodents,<br />

viRac kutulis. Camovida Tu ara TbilisSi, igi wamsve xelT<br />

igdo gaqnilma, eSmakma, magram Wkvianma politikurma agitatorma,<br />

kuzianma arwrunma, romelic gamoscemda gazeT „mSaks“.<br />

somexma bobolebma pativiscemiT Tavbru daaxvies kutulis _<br />

aWmevdnen, asmevdnen, wamiT ar Sordebodnen gverdidan. mas sruliad<br />

dahkargvoda garemos aRqmis unari. saqme iqamdec mivida,<br />

rom yvela Semxvedr lamaz qals kutulis <strong>somx</strong>ad warudgendnen,<br />

maxinjs ki _ qarTvelad. komikuri situacia Seiqmna,<br />

radgan qarTvelebic ki, romelTac gamZafrebuli aqvT istoriuli<br />

Tavmoyvareoba, Rimils ver ikavebdnen mimndobi Tu<br />

mosyiduli frangis Canawerebis wakiTxvisas.<br />

sul axlaxans ki WeSmaritad saseiro sanaxaobad iqca<br />

somexi politikanebis da „istoriis mTxzvelebis“ mcdeloba,<br />

_ Tavbru daexviaT frangi swavlulis, baton de baisaTvis,<br />

romelic bevrs swerda rusebze, magram <strong>somx</strong>ebs kovzi nacar-<br />

Si CauvardaT. de baim moinaxula somexTa kaTolikosis rezidencia<br />

_ eCmiaZini, sadac mas warudgines `warmoudgenlad“<br />

Zveli nivTebi, raRac gvirgvinebi, fialebi, moqarguli gadasafareblebi<br />

da sxva. gamocdilma arqeologma wamsve SeamCnia,<br />

rom nivTebis realuri asaki ar emTxveoda maT „<strong>somx</strong>ur da-<br />

TariRebas“ da amis Taobaze sakmao ironiiT dawera presaSi.<br />

sxvaTaSoris, aRmoCnda, rom friad saeWvo naqargTa maqmanebi<br />

gviandel rokokos stils ganekuTvneboda. baron de bais<br />

ironiis gamo rusuli asoebiT nabeWdi adgilobrivi gazeTebis<br />

gaafTrebuli toni yovelgvari zrdilobis farglebs<br />

gascda.<br />

somexTa mtkivneuli Tavmoyvareobis, gandidebis maniisa da<br />

TviTreklamirebis survilis gamarTleba mxolod imiT Sei-<br />

Zleba, rom am xalxis reputacia saukuneTa manZilze samudamod<br />

Seilaxa da isini yvelanairad cdiloben Tavis marTlebas.<br />

ai, ras swers <strong>somx</strong>ebze miukerZoebeli, humanuri da ma-<br />

Ralzneobrivi tacitusi, romelsac SeeZlo romis mtrebisgermanelebis<br />

qebac ki, Tavisi meore wignis „Ad axcessu augisti“is<br />

53-e paragrafSi: „es aris dasabamidan orsaxovani xalxi,<br />

rogorc xasiaTiT, aseve geografiuli mdebareobiT“. xolo<br />

me-12 wignis 46-e paragrafSi igi aSkarad miuTiTebs somexTa<br />

mzakvrul bunebaze.<br />

„Sen xar mSiSara, Sen xar mona, Sen xar somexi!“- ambobs<br />

puSkini moxuci mpiriT; qarTvelebi amboben _ `movida somexi,<br />

moitana sxva mexi“. somexi mevaxSeebis mier qarTveli Tavadebis<br />

mSobliuri miwebidan gandevnam mTeli rigi qarTuli<br />

andazebi Sva: _ `jiSiani cxenebi gawydnen, doRi virebs dar-<br />

CaT“, `gareulma qaTamma Sinauri qaTami gaagdo“ da sxva. amierkavkasieli<br />

TaTrebi amboben: _ `aTive TiTi sanTlad rom<br />

aqcio da somexs gza gaunaTo, misgan madlobas ver eRirsebi“.<br />

rusi xalxi sakmaod damamcirebeli epiTetebiT moixseniebs<br />

<strong>somx</strong>ebs _ xan zizRiT, xan kidev damcinavad. nekrasovi ambobs:<br />

daiwuna soliduri sasiZo,<br />

viRac somexs kisristexviT gahyva.<br />

aranakleb humanuri JemCuJnikovi (`kozma prutkovSi“) am<br />

sityvebs amRerebs:<br />

vwevar viwro loginze,<br />

mezobel palataSi ki<br />

yviris somexi...<br />

sityva `yviris” Zalze tipiuria. <strong>somx</strong>ebi marTlac gamudmebiT<br />

yvirian _ ar SeuSveb Sens saxlSi, droze gaugeb mzakvrul<br />

Canafiqrs, Tu wvrilman qurdobaze daiWeren maTi wris<br />

warmomadgenels _ isini Tavadac yvirian da sxva eris sulel<br />

Tu mosyidul adamianebsac ayvireben.<br />

Cveni miukerZoebeli beletristikac sakmaod mkvaxed moixsenebs<br />

<strong>somx</strong>ebs. leskovs Tavis nawarmoebSi „soborianebi“<br />

erT-erT gmirad hyavs Seyvanili sqelgaviani somexi SantaJisti<br />

Termosesovi.<br />

safrangeTsa da germaniaSi, sadac moqmedeben <strong>somx</strong>uri revoluciuri<br />

wreebi, sadac baqoel navTobmrewvelTa fulebiT


264 265<br />

mimdinareobs <strong>somx</strong>ebis sasargeblo agitacia, saqmeSi Caxeduli<br />

da miukerZoebeli adamianebi udidesi riskis fasadac ki aRar<br />

eridebian somexTa winaaRmdeg xmis amaRlebas. cnobili frangi<br />

mogzauri, grafi de Sole <strong>somx</strong>eTis, qurTistanisa da mesopotamiis<br />

moxilvis Semdeg musulmanebis <strong>somx</strong>ebisadmi damokidebulebis<br />

fonze swerda: „miuxedavad didi TanagrZnobisa, romelsac<br />

badebs <strong>somx</strong>ebis siRaribe da tanjva-vaeba, me verasodes<br />

movaxerxe maTTan daaxloeba, radgan ver Sevegue maT zizRismomgvrel<br />

cbierebas, sulmdablobas da gulisamrev simuxTles!“<br />

imperatrica ekaterine meoris mefobis dros <strong>somx</strong>ebs<br />

yovelmxriv SesaniSnavi pirovneba gamouCndaT, dauokebeli energiis<br />

mqone, politikurad fxiani, arcTu iSviaTad _ momabezrebeli.<br />

igi arqiepiskoposi iosebi gaxldaT, warmoSobiT<br />

gaqarTvelebuli kulturuli <strong>somx</strong>uri ojaxidan, romelsac<br />

qarTvel mefeTagan Tavadis wodeba hqonda miniWebuli. misi<br />

gvari _ arRuTaSvili-mxargrZeli rusul yoveldRiurobaSi,<br />

rusuli fantaziisve wyalobiT, rogorc „arRuTinskidolgoruki“<br />

Sevida. riurikebis dolgorukebTan maT, ra Tqma<br />

unda, araferi akavSirebT. xsenebulma arqiepiskoposma iosebma<br />

1779 wels (samxreT ruseTSi) <strong>somx</strong>uri qalaqi „donis<br />

naxiWevani“ daaarsa. yirimidan da TurqeTidan gadmoxvewili<br />

15000 <strong>somx</strong>is bazaze Camosaxlebulebs, sakmaod kargi SeRavaTebi<br />

dauwesdaT: xazinis xarjze yirimidan mTeli qonebis<br />

gadazidva, 12000 desetina saZovari ialaRi, saguSagoebisa da<br />

rekrutisagan gaTavisufleba, 10 wliT yoveli saxis begaris<br />

moxsna; yovel mosaxles 30 desetina miwa gamoeyo; tye da<br />

saxlis asaSenebeli masala usasyidlod gadaecaT, saTesle<br />

masala, saqoneli da inventari ki 10 wlis Semdeg anazRaurebis<br />

pirobiT. yovelive es kanonTa srul krebulSi dawvrilebi-<br />

Taa asaxuli.<br />

saqarTveloSi erekle meoris mefobis Jams, igive arRuTinskis<br />

mcdelobiT, viRac yarabaReli meliqebi daasaxles TavianTi<br />

yma glexebiT, romelTac Sulaveris dasaxleba Seqmnes.<br />

orma meliqma, mejnunma da abom, Tvalis daxamxamebaSi uRalates<br />

Tavis axal mfarvels _ mefe erekles da 1795 wels aRa-<br />

mahmad-xans TbilisSi SemouZRvnen, romelmac qalaqi miwasTan<br />

gaaswora. es faqti erovnebiT somexma general-leitenantma<br />

s. o. qiSmiSovma aRiara... n. f. durnovis naSromSi aRniSnulia,<br />

rom 1796 wels somexi arqiepiskoposi iosebi ubodiSod<br />

Caeria dapyrobili derbentis saqmeebSi da musulmanebTan<br />

Sedavebis arcerT SemTxvevas ar uSvebda xelidan; maT <strong>somx</strong>ebis<br />

winaSe amcirebda; derbentSi xanmokle yofnis periodSi<br />

mTeli mosaxleoba aimxedra. grafma zubovma iosebi mTavar<br />

binaSi gamoiZaxa, magram aqac saWiro gaxda zomebis miReba,<br />

raTa arqiepiskoposis politikanuri miswrafebebi SezRuduliyo.<br />

dauaxlovda ra eCmiaZinis patriarqs ise, rom nebar-<br />

Tva aravisgan auRia, maT erToblivad Seadgines _ „koleqtiuri<br />

mimarTva yarabaRSi da kavkasiis sxva adgilebSi mcxovreb<br />

<strong>somx</strong>ebs“. am manifestSi ewera, rom ruseTis jari sparseTSi<br />

mxolod erTi ganzraxviT Sevida _ „gaaTavisuflos<br />

<strong>somx</strong>ebi musulmanTa uRlisagan da moupovos maT damoukidebloba“.<br />

amas didi mRelvareba mohyva mTel amierkavkasiaSi.<br />

<strong>somx</strong>ebi didi <strong>somx</strong>eTis samefos aRdgenaze ocnebobdnen... xsenebuli<br />

arqiepiskoposis Tanamedrove p. g. butkovi adasturebs<br />

iosebis gadametebul pativmoyvareobas.<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiis politikurobis klasikur nimuSs warmogvidgens<br />

somexTa didi apologetis ezovis broSura „eCmiaZinis<br />

sapatriarqos ruseTis xelisuflebasTan urTierTobis<br />

dasawyisi“.<br />

saqarTvelos SemoerTebisTanave <strong>somx</strong>uri samRvdeloeba mudmivad<br />

cdilobda, daemtkicebina, rom <strong>somx</strong>ebi aq raRac gansakuTrebul<br />

rols TamaSoben da, rom, lamis yvelaferi maTzea<br />

damokidebuli. imdenad, ramdenadac saqmeSi Caxedulma rusulma<br />

samRvdeloebam kargad icoda <strong>somx</strong>uri monofizitizmi da isic,<br />

rom qarTvelebi ruseTs „erTmorwmuneobis“ egidiT SeuerTdnen,<br />

arqiepiskoposma iosebma <strong>somx</strong>ur-grigorianul sarwmunoebasTan<br />

dakavSirebiT keTilSobiluri informaciis gavrcelebaze<br />

izruna. „1799 wels s/petergburgSi ruseTSi damkvidrebuli<br />

somexi xalxis arqiepiskopos iosebis wigni <strong>somx</strong>uri eklesiis<br />

qristianuli sarwmunoebis aRmsarebloba“ gamovida.


266 267<br />

me-14 gverdze igi qristes Taobaze wers: „erTi saxe, erTi<br />

ieri, SenivTebulia erT bunebriobasTan“; 50-e gverdze iosebi<br />

ganmartavs, rom „bunebriobaSi“ igulisxmeba „saxe“. maSin ra<br />

saWiro iyo ori erTmniSvnelovani mcnebis moyvana? gasagebia,<br />

rom igi ecada <strong>somx</strong>ebis monofizitobis miCqmalvas. man, aseve,<br />

miCqmala kaTolikos ioane meoTxes saxelic, romelic <strong>somx</strong>ur<br />

eklesias wmindanad hyavs Seracxuli, romelmac arabi<br />

musulmanebis saameblad qalkedoniis eklesia anaTemas gadasca<br />

da Semdegi gadawyvetileba gamoaqveyna: „anaTema mas, vinc<br />

ityvis, rom qriste adamiani iyo Tavisi bunebiT, rom igi iyo<br />

xorcSesxmuli da gadaitana xorcieli wameba, eziara sikvdils<br />

adamianis msgavsad, anaTema mas! vinc ar aRiarebs qristes<br />

erTsaxovan ukvdav bunebriobad, anaTema mas!“<br />

xedavdnen ra, rom yovelive es marTlmadidebelTa TvalSi<br />

<strong>somx</strong>ur eklesias Seuracxyofs, me-13 saukunis somexi istorikosi<br />

kirakosi, mogvianebiT ki xsenebuli iosebi da ka-<br />

Tolikosi nersesi <strong>somx</strong>uri monofizitobis miCqmalvas cdilobdnen.<br />

am maqinaciebs naTels hfenen cimbiris sasuliero akademiis<br />

profesori troicki 1877 wels gamocemul „<strong>somx</strong>uri<br />

eklesiis rwmenis SinaarsSi“ da aniskini „<strong>somx</strong>uri eklesiis<br />

istoria-Si~ (gamoica 1900 wels kiSinovSi).<br />

tyuilad ki ar wuxda arqiepiskoposi iosebi, radgan im<br />

periodis rusul biurokratias sruliadac ar anaRvlebda<br />

marTlmadidebluri princi pebi. <strong>somx</strong>uri saqme rusul<br />

sazRvrebSi maSin giganturi tempebiT viTardeboda da axali<br />

simaRleebisaken ganuxrelad miiwevda. TurqmenCaTis traqtatiT<br />

eCmiaZini ruseTis SemadgenlobaSi Sevida, kaTolikosi ki mTeli<br />

msoflios somexTa patriarqad darCa. qarTuli marTlmadidebluri<br />

avtokefalia Cven droulad gavauqmeT, miwebi CamovarTviT<br />

da xazinas gadaveciT, ris gamoc ruseTis saxelmwifoSi<br />

Seiqmna Teokratiuli saxelmwifo saxelmwifoSi,<br />

romelic miuwvdomeli iyo kontrolisaTvis da politikuri<br />

samwysos TvalSi veeberTela avtoriteti gaaCnda. paskeviCis<br />

dros sparseTSi <strong>somx</strong>ebis gadmosayvanad polkovniki lazare-<br />

vi gaigzavna, romelsac Tan, daaxloebiT, 40000 suli Camohyva.<br />

eCmiaZinis patriarqic monawileobda am kombinaciaSi:<br />

sparseTidan somexi mRvdlebi brZanebiT gamoixmo, romelTac<br />

TavianTi samwysoebi gamohyvnen. andrianopolisis zavis Sedegad<br />

Cven miviReT 100000 TurqeTis somexi, mxolod erzrumis<br />

arqiepiskoposma karapetma 70000 somexi gamoiyvana. amis Semdeg<br />

musulmanuri samyarodan <strong>somx</strong>ebis gadmosaxlebam masobrivi,<br />

sistematuri saxe miiRo _ xalxis nakadi zogjer<br />

mcirdeboda, xSirad ki did mdinared moedineboda. migraciis<br />

amgvari masStabebis Sedegebis gaTvaliswinebiT, sasurvelia,<br />

gavixsenoT Zveli malorosiuli andaza: „sakuTari fuliT<br />

ubedureba iyida“.<br />

ra Tqma unda, rogorc ioseb arRuTinski, aseve 1843 wlidan<br />

1857 wlamde eCmiaZinis kaTolikosis taxtis mflobeli nersesi<br />

<strong>somx</strong>uri ideis kolosebi iyvnen. Tbilissa da kiSinovSi arqiepiskoposad<br />

nersesis moRvaweobam <strong>somx</strong>eTs, marTlac, didi<br />

saqme gaukeTa.<br />

uzenaesi nebiT gamocemul wignSi „kavkasiismiRma mdebare<br />

rusuli samflobeloebis mimoxilva“ (1836 wlis <strong>gamocema</strong>)<br />

197-199 gverdebze naTqvamia, rom _ `<strong>somx</strong>ebi, moses xalxis<br />

msgavsad, mTeli dedamiwis zurgze gaifantnen, raTa daegrovebinaT<br />

simdidre, romlis gamoyenebis bednierebas isini saku-<br />

Tari mmarTvelebis uRelqveS, sakuTar miwaze ver eRirsebodnen“.<br />

swored es gaxlavT <strong>somx</strong>uri xasiaTis warxocvis mizezi<br />

da igi kosmopolitad iqca. mis samSoblod iqca is qveyana,<br />

sadac igi yovelgvari safrTxis gareSe arsebobda da saku-<br />

Tari moxerxebisa da eSmakuri gonebis wyalobiT qonebas<br />

ixveWda... eSmakoba, cbiereba, gaunaTlebeli, miT umetes movaWre<br />

<strong>somx</strong>ebis, ZiriTadi niSan-Tviseba gaxlavT: maTTvis yidva-gayidvisas<br />

sicruis nebismieri forma misaRebia, oRond kanonis<br />

farglebSi. maT Tbilisi da mTeli amierkavkasia swored<br />

vaWrobiT daipyres... erTi sityviT, yvelgan, sadac ki SeiZleba<br />

mogebis miReba, mxolod <strong>somx</strong>ebs naxav. angareba _ ai, ra gaxlavT<br />

am xalxis mamoZravebeli Zala da zrunvis upirvelesi<br />

sagani.


268 269<br />

rogorc ukve aRvniSne, erT-erTi uZvelesi marTlmadidebluri<br />

siwmindis ganmaqiqebeli statia cenzuram daubrkolebliv<br />

gaatara, me ki ar momca saSualeba, amgvar binZur gamoxdomaze<br />

pasuxi gameca. am da sxva werilebis akrZalvis mizezad<br />

rasobrivi uTanxmoebis saSiSroeba moiyvanes, Tumca masSi <strong>somx</strong><strong>somx</strong><br />

ebze ebze araferi iyo Tqmuli. magram rasobrivma rasobrivma Tanxmobam<br />

Tanxmobam<br />

sruliad ar SeuSala xeli cenzuras, rom tfilisis „cnobis<br />

furcelSi“ muhamedianobaze pasqvilis gamoqveynebisaTvis mwvane<br />

Suqi aenTo. es ar iyo gasarTobad dawerili statia, mas<br />

masobrivi aurzauri unda gamoewvia. `cnobis furclis“ gamosvlis<br />

dRes, somexi wvrilfexoba, romelic saeWvod swrafad<br />

iyo gacnobili aq gamoqveynebul werils, adgilobrivi musulmanebis<br />

gasaRizianeblad gazeTs gamomwvevad afrialebda. am<br />

ukanasknelTa aRSfoTebas sazRvari ar hqonda, viRaceebma ki<br />

xanjalze gaivles xeli. musulmanTa sulierma winamZRolebma<br />

ganacxades, rom pasuxs ar agebdnen maTi samwysos saqcielze.<br />

mxolod am ukanasknelma garemoebam momca werilis avtorisadmi<br />

sakadrisi pasuxis gacemis saSualeba, romelic, rogorc Semdeg<br />

gairkva, <strong>somx</strong>ebis mier mosyiduli sxva erovnebis warmomadgeneli<br />

aRmoCnda.<br />

saerTod, am kategoriis „mwerlebis“ ganaTlebis doneze<br />

erTi niSandoblivi faqti metyvelebs: Sobis wina dReebSi<br />

maswavleblTa jgufma gadawyvita xelmokle ojaxis SvilebisaTvis<br />

naZvis xis zeimi moewyo. erT-erTma somexma sovdagarma<br />

Semowirulobis gaRebaze uari ganacxada, misma mxardam-<br />

Werma erT-erTma „mweralma“ aseTi Sinaarsis werili gamoaqveyna:<br />

„RaribebisTvis naZvis xis zeimi keTili qristianuli<br />

ganzraxviTaa nakarnaxebi, magram es xom fulis uazro fantvaa.<br />

amas jobda, rom naZvis xe gagveyida da fuli RaribebisTvis<br />

dagverigebina. qristec xom amas qadagebda“.<br />

<strong>somx</strong>uri gazeTis am feletonistma qristes miawera iudas<br />

sityvebi. amis Semdeg gaCnda TbilisSi gamoTqma _ „iudas<br />

morali“.<br />

<strong>somx</strong>ur presaSi saerTod gaugebari ram xdeboda. magali-<br />

Tad, gazeTSi „arZaganqi“ sistematurad ibeWdeboda rusebis<br />

salanZRavi werilebi, romlis Taobazec me calkeuli werilebi<br />

momewodeboda. TbilisSi wesieri Tarjimnis gamonaxva<br />

oqros fasadac ki SeuZlebeli iyo. bolos da bolos, me<br />

aseTi pirovneba gamovZebne _ isic SemTxveviT da isic arasomexi<br />

erovnebis. man momitana misi uwmindesobis, kaTolikos<br />

mikirtiC pirvelis friad saeWvo qadageba da <strong>somx</strong>uri „patriotizmis“<br />

araTavmdabluri nimuSebi. rogorc ki me es<br />

masalebi gamovaqveyne, <strong>somx</strong>uri presa da rusuli cenzurac<br />

wamsve aizRarba. me moRalateoba damwames. cenzura ki, TiTqosda,<br />

Cem mier daSvebul uzustobebs TiTze ixvevda da gazeT „arZaganqs“<br />

Riad icavda.<br />

TiTqos ucnauria, magram rasac axla mogaxsenebT, sruli<br />

simarTle gaxlavT _ msxvili Tanamdebobis pirs, avad Tu<br />

kargad, ZaluZs rusuli interesebis somexTa Tavdasxmebisagan<br />

dacva. SedarebiT dabali donis CinovnikisTvis ki usafrTxo<br />

ar gaxlavT araTu <strong>somx</strong>uri intrigebis winaaRmdeg<br />

aqtiuri moqmedeba, aramed somexi bobolebis kanonsawinaaRmdego<br />

qmedebebisadmi principuli damokidebulebac ki. Tu<br />

gavleniani patroni ar hyavs _ mas aucileblad gasvrian,<br />

pirad saqmes gaufuWeben, samsaxurs daatovebineben. mis colsa<br />

da Svilebze zemoqmedebas moaxdendnen, Seisyidian mis<br />

veqsilebs, Tu ki amgvari mas gaaCnia, uars ganucxadeben kreditze,<br />

Tu mas es sWirdeba.<br />

arafers vambob pirdapir borotmoqmedebaze. datacebulia<br />

aTiaTasobiT desetina saxelmwifo miwebi, miCqmalulia asobiT<br />

aRmaSfoTebeli danaSauli, ramac mTeli mxare aalaparaka. kontrabandistebma,<br />

xazinis qurdebma, yalbisqmnelebma da sxva juris<br />

damnaSaveebma milionebi daagroves da maRali sazogadoebisaken<br />

gza binZuri meTodebiT gaikafes _ umecrebi da garyvnilebi<br />

saswavlo dawesebulebebis mfarvelebad iqcnen, qurdebi da<br />

eWvmitanilebi <strong>somx</strong>ur eklesiebSi mokalaTdnen, zogi banks<br />

Semouskupda, zogi _ saqvelmoqmedo sazogadoebas.<br />

tfilisis saqalaqo meurneobis saSinel mdgomareobaze<br />

zedmeti saubari xom saWiro ar aris. miuxedavad imisa, rom<br />

<strong>somx</strong>ebi qalaqis mosaxleobis mxolod 40 procents Seadgenen,


270 271<br />

qalaqis duma (meria) mTlianad maT xelSia _ qarTvelebi,<br />

rusebi, musulmanebi SenobaSic ki ver Sedian; versad naxavT<br />

normalur qvafenils, karg ganaTebas, keTilmowyobil wyalsadens.<br />

niSandoblivia erTi aRmaSfoTebeli faqtic _ Tbilisis<br />

guberniis eqimma, uaRresad wesierma da Seupovarma pirovnebam,<br />

b-ma qiqoZem qalaqis saqonlis sasaklaos eqimi ispanderiani<br />

amxila, romelic, nacvlad imisa, rom didi raodenobis triqinoziT<br />

daavadebuli dakluli Roris xorci cecxlSi gaenedgurebina,<br />

mas mosaxleobaze hyidda. rogor ar emuqrebodnen<br />

qiqoZes, magram man es amazrzeni danaSauli mainc gaaxmaura,<br />

ris Semdegac ispanderianma Tavi moikla. qalaqis dumaSi<br />

mokalaTebuli <strong>somx</strong>ebi am ambis gamo Sewuxdnen da aforiaqebulebi<br />

sakiTxis ganxilvis gadadebas cdilobdnen. amasobaSi<br />

ki kaxeTis tyeebSi ramdenime tyis mWrelma tanjva-wamebiT<br />

dalia suli, maTi sikvdilis mizezic triqinozi iyo. qalaqis<br />

dumam aRniSnuli sakiTxi erTi wlis dagvianebiT ganixila,<br />

magram im motiviT, rom mTavari damnaSave cocxali aRar<br />

iyo, saqme male miiviwyes.<br />

<strong>somx</strong>uri sakiTxis sirTules ganapirobebs is, rom<br />

parazitizmi da politikanoba mWidrod aris urTierTSerwymuli<br />

da erTmaneTTan organul kavSirSi imyofebian... es gansakuTrebiT<br />

Tbilisis mmarTvelobis arCevnebisas iCens xolme<br />

Tavs. qarTvelebi da rusebi, rogorc wesi, maT winaaRmdeg<br />

mowyobili intrigebis mizeziT, am arCevnebSi monawileobis<br />

miRebas ver axerxeben.<br />

ioli warmosadgenia, Tu rogori cinizmiT epyrobian somexi<br />

politikanebi sxva erebis warmomadgenlebs. ramdenime wlis win<br />

kaxeTis qalaq siRnaRSi marTlmadideblebi dResaswaulobdnen.<br />

marTlmadidebloba rom daemcirebinaT, <strong>somx</strong>ebma damkvrelebis<br />

dasta daiqiraves da zurnis WyvitinSi xalxma qadagebis mosmena<br />

ver SeZlo. policias TavxedebisaTvis xeli ar SeuSlia,<br />

radgan mazris policiis ufrosic somexi iyo. skandalistebi<br />

Semdeg umniSvnelo fuladi TanxiT daajarimes, magram ara SemkveTebi,<br />

aramed sawyali daqiravebuli musikosebi.<br />

qarTvelebi da yarabaReli musulmanebi zogjer arc mT-<br />

lad gulmowyale RimiliT amboben: „sakmarisia, ruseTis<br />

mTavrobam kavkasiidan jari gaiyvanos da <strong>somx</strong>ebisgan araferi<br />

darCeba“. ukve ocdaaTi welia, rac es fraza WeSmaritebisagan<br />

Sors dadga, radgan am xnis manZilze <strong>somx</strong>ebma aramxolod<br />

politikuri da ekonomikuri sakvanZo adgilebis xelSi Cagdeba<br />

moaxerxes, aramed maT axla sakuTari „jaric“ ki gaaCniaT –<br />

TurqeTidan Camosaxlebuli brbo, ramac ukanaskneli periodis<br />

Tbilisis eTnografiuli ruka mniSvnelovnad Secvala.<br />

axla TbilisSi Znelia Sexvde raWidan Camosul muSas, romelic<br />

Savi muSis simpaTiur tipad iyo aRiarebuli; axla gvxvdebian<br />

araCveulebrivi yaCaRuri sifaTebi Turquli feskebiT,<br />

turbanebiTa da Calmisebri TavsaburavebiT. qarTveli da<br />

rusi mSromelebis Seviwroveba qalaqis TviTmmarTvelobisa<br />

da plutokratiis uSualo mxardaWeriT kvlavac grZeldeba.<br />

gazeTi „iveria“ 1897 wels iuwyeboda, rom qalaq Tbilisisa<br />

da sxva qalaqebis Savi muSebis ricxovneba soflebidan<br />

migrirebuli mciremiwiani da xelmokle glexebis xarjze<br />

ivseboda, axla ki maT erevnis guberniidan gadmosuli da<br />

TurqeTidan ltolvili <strong>somx</strong>ebi sdevnian da aviwroeben. ukve<br />

gamoqveynebulia informacia imis Taobaze, rom TbilisSi sa-<br />

Sualod yoveldRiurad Sav samuSaoze 300-400 adamiania<br />

dakavebuli, romelTa 93% <strong>somx</strong>ebi Sedgenen. maTi xelafsebi<br />

muSaTa SeTqmulebis xarjze mniSvnelovnad gaizarda. <strong>somx</strong>ebi,<br />

ZiriTadad, damgvelebi da quCis mrwyvelebi arian, avWalis<br />

wyalsadenis yaraulebic, romelTa ricxvi 200 kacs Seadgens,<br />

isini yvelani <strong>somx</strong>ebi arian. ramdenime wlis win am adgilebze<br />

Cinebuli fxizeli muSakebi iyvnen dasaqmebuli _ raWvelebi<br />

da aisorebi (asirielebi), romlebsac axla zarmaci,<br />

cuRluti da uzrdeli adamianebi enacvlebian TurqeTidan.<br />

isini ki SedarebiT maRal anazRaurebas iReben. am savalalo,<br />

aranormaluri pirobebis naRvliani Sedegis Sesaxeb 1897<br />

wels gazeTma „cnobis furcelma“ werili gamoaqveyna, romelic<br />

bazris muSis tragedias mieZRvna.<br />

12 dekembers TianeTis safosto traqtze, sofel sabaduris<br />

maxloblad, meetlem naxevrad SiSveli, qancgaclili


272 273<br />

mgzavri SeamCnia, romelic sofel saydrianis mkvidri simon<br />

sisauri aRmoCnda. ubeduri adamiani sofel sabaduraSi miiyvanes,<br />

magram igi gadatanili SimSilisa da sisustisagan gardaicvala.<br />

rogorc Semdeg gairkva, gamrje glexi did gasaWirs<br />

ganicdida da saSovrisTvis TbilisSi wasvla gadawyvita.<br />

xangrZlivi drois ganmavlobaSi eZebda samuSaos, magram verafers<br />

gaxda. igi zamTris civ Rameebs Ria cis qveS aTenebda,<br />

SimSilobda, ukanaskneli groSebic rom Semoexarja, sofelSi<br />

dabruneba gadawyvita, sadac misvla mas aRar dascalda.<br />

amgvari daxasiaTeba, kosmopolitizmze miniSnebis garda,<br />

dResac ZalaSi rCeba. XIX saukunis 30-iani wlebidan bevrma<br />

wyalma Caiara da somexTa tomobrivi gancalkevebis procesi,<br />

saero da sasuliero patriotTa xelSewyobiT, swrafad gamdidrebis<br />

da simdidris daubrkoleblad gamoyenebis wyalobiT,<br />

didi siswrafiT ganviTarda. amas xels uwyobda ara-<br />

SorsmWvreteloba ruseTis mTeli rigi mmarTvelebisa, romelTac<br />

somexTa Tavkacebi sxavdasxva argumentebis (maT Soris,<br />

materialuri) moSveliebiT arwmunebdnen ruseTisadmi TavianT<br />

erTgulebaSi. es ukanaskneli, TiTqosda, marTlac mtkicdeboda<br />

TiTqmis yovel omSi, romlebSic <strong>somx</strong>ebi Turqebisa<br />

da sparselebis winaaRmdeg monawileobdnen, rogorc jaSuSebi.<br />

mtkicebuleba arc Tu saimedoa, radgan TviT jaSuSis<br />

xelobaSi ukve devs undoblobis faqtori.<br />

TviT mrewvelobis sferoSic ki somexTa sulieri simxdalis<br />

Taobaze friad niSandoblivia „obozrenies“ avtoris<br />

daskvna. Tavadi voroncovi lamis ZaliT aZlevda maT momgebian<br />

sawarmoebs, romelTac maTTvis Semdeg zRapruli mogeba<br />

mohqonda. maTi gamdidrebis ZiriTad mamoZravebel Zalas<br />

parazitizmi da ara SemoqmedebiToba warmoadgens. germanul<br />

ekonomikur literaturaSi amas conjucturgewinn (koniuqtura<br />

_ mTargmn.), e.i. sarfi ewodeba, romelic pirobaTa gansakuTrebuli,<br />

SemTxveviTi Tu xelovnuri, gadajaWviT miiReba.<br />

XIX saukunis pirveli naxevris ZiriTadi dro <strong>somx</strong>urma bur-<br />

Juaziam ekonomikis did qvabze qafis moxdas da ucxotomelebis<br />

xelisufalTa mosyidvas moaxmara.<br />

imisTvis, rasac „obozrenies“ avtori somexTa damaxasiaTebeli<br />

niSanTvisebebis arqonas uwodebs, upriani iqneboda<br />

garegani asimilirebis, sxva eris gvarsaxelebis mikuTvnebis,<br />

tansacmlis tarebis da wes-CveulebaTa miTvisebis unari<br />

gvewodebina. saqarTveloSi <strong>somx</strong>ebma miiTvises gvarebi „Svilis~<br />

daboloebiT, musulmanur provinciebSi gaCndnen iusufbegebi,<br />

yara-begebi, ibrahim-xanebi da sxva gvarebs amofarebuli<br />

<strong>somx</strong>ebi. ruseTSi agreTve gaCndnen ara mxolod <strong>somx</strong>uri<br />

Zirisa da rusuli daboloebis mqone gvaris matarebeli<br />

<strong>somx</strong>ebi, aramed maTi jiSis krasilnikovebi, sapoJnikovebi,<br />

lisicinebi, sergeevebi, popovebi. astraxanSi ki „wiTel qamrad“<br />

wodebulma pirwavardnilma somexma mevaxSem „Zalze“<br />

rusuli gvari miiTvisa. misi memkvidreebi Tavadaznauroba-<br />

Sic gaZvrnen, sadac maT namdvilad ar moelodnen.<br />

rogorc mogvianebiT gairkva, es asimilacia uaRresad<br />

zedapiruli da friad drouli iyo. <strong>somx</strong>obas zurgs ukan<br />

gancalkevebulobis qva eWira, romelic TandaTan diddeboda<br />

da gansakuTrebiT Tavbrudamxvevi da TvalSi sacemi XIX<br />

saukunis meore naxevarSi gaxda.<br />

gancalkevebulobis ideas <strong>somx</strong>ebs ingliselebi karnaxobdnen,<br />

romlebic Cveni kavkasiuri omis dawyebis dRidan cdilobdnen,<br />

ruseTis winaaRmdeg aemxedrebinaT adgilobrivi mosaxleoba,<br />

XIX saukunis 30-ian da 60-ian wlebSi _ polonelebi,<br />

mogvianebiT germanelebi da TviT sazRvargareTis qveynebidan<br />

Camosuli <strong>somx</strong>ebi. amgvar <strong>somx</strong>ebs Soris gansakuTrebiT<br />

aRsaniSnavia ori gansakuTrebiT „Sxamiani“ ojaxi. pirveli<br />

gamoirCeoda klerikalur-separatistuli mimarTulebiT,<br />

meorem ki separatizmi zogjer radikaluri niSniT gamor-<br />

Ceul burJuaziul-liberalur safuZvelze Seayena...<br />

jer kidev pogodini, romelmac kavkasia Tavad bariatinskis<br />

dros moinaxula, aRniSnavda saarsebo siZvires, rac,<br />

ueWvelia, xelovnurad iyo gamowveuli.<br />

aseve didi samsaxuri gauwia somexTa ekonomikuri aRmavlobisa<br />

da tomobrivi gancalkevebulobis saqmes mefisnacvlis<br />

institutma. dReisaTvis kavkasiaSi es gaxlavT mmarT


274 275<br />

velobis dromoWmuli forma, romelsac Tavis droze efeqturi<br />

mxareebi, aseve, sakmao sibnelec aSkarad gaaCnda. magaliTad,<br />

Tavadma voroncovma miznad daisaxa kavkasiis mosaxleobis<br />

„evropeizacia“ da miznis misaRwevad nergavda moxmarebis<br />

zrdas, fufunebisaken ltolvas, xmaurian sazogadoebriobas.<br />

ekonomikurad moumzadebeli elementebi kotrdebodnen,<br />

mtacebluri, e.i. <strong>somx</strong>uri burJuazia ki Zlier mdidrdeboda<br />

im saxelis maZiebeli didgvarovnebis xarjze, axalaxali<br />

satyuarebis gamo cecxlSi rom miZvrebodnen. pirvelive<br />

mefisnacvlis dros Seiqmna raRac samefo karismagvari<br />

da, miuxedavad imisa, rom am karis wevrebi, ZirTadad didgvarovanTa<br />

warmomadgenlebi iyvnen, maTi finansuri damokidebuleba<br />

somexi mdidrebisadmi am ukanasknelTa did faqtobriv<br />

gavlenas xSirad swored mefisnacvalTa xeldasxmiT<br />

gansazRvravda...<br />

amierkavkasiis rkinigza <strong>somx</strong>uri burJuaziis xelSi iqca<br />

qveynis mTeli mosaxleobis mtacebluri eqspluataciis iaraRad,<br />

iseve, rogorc bankebi da sxva mravali.<br />

yovelive aman ki ocneba gauRviva ers, romelmac oflism-<br />

Rvreli Sromis gareSe daagrova didZali qoneba, romlisTvisac<br />

bolo aTwleulis ganmavlobaSi nebadarTulia yvelaferi,<br />

rasac ki moisurveben. roca mis xelSia adgilobrivi Tu<br />

dedaqalaqis gazeTi _ ucnauric ki iqneba, rom ar iocnebo!<br />

dapyrobil olqebSi mcxovrebi musulmanebi sakmaod mware<br />

ironiiT kiTxuloben _ „sad arian rusebi, risTvis dagvipyres<br />

Cven? yovel SemTxvevaSi ara CvenTvis. Cven vixileT mamaci<br />

Zlieri rusi jariskaci, axla ki vxedavT daCaCanakebul angarebian<br />

russ, xSir SemTxvevaSi ki ararus Cinovnikebs. arc<br />

Tqveni vaWrebi, arc Tqveni miwaTmoqmedebi aq ar Canan. mxolod<br />

<strong>somx</strong>ebi arian, Cveni guSindeli monebi. verafers vityviT!<br />

Rirda ki brZola saimisod, rom gagvebatonebina ase-<br />

Ti adamianebi?“<br />

amierkavkasieli <strong>somx</strong>ebisTvis orma faqtma iqonia gadamwyveti<br />

ekonomikuri da politikuri mniSvneloba da gaar-<br />

Rvia is jebiri, rac akavebda maT Semtev svlas. es gaxldaT<br />

XIX saukunis samociani wlebis reformis (igulisxmeba batonymobis<br />

gadavardna _ mTargmneli) xarvezebi da baqos nav-<br />

Tobmrewvelobis ganviTareba.<br />

pirvelma faqtma gamoiwvia Tavadaznaurobis gakotreba<br />

da misi avtoritetis dacema, amierkavkasiaSi rusuli wyobisadmi<br />

mtrulad ganwyobili rusebis didi nakadis Semosvla,<br />

romlebic gamsWvaluli iyvnen axali ideebiT _ burJuaziuli<br />

liberalizmidan, anarqiis CaTvliT. aseT xalxs arc<br />

rusuli saqmis keTebis unari gaaCnda da arc imis survili,<br />

rom win aRsdgomoda ucxotomelTa gancalkevebulobas. samarTlebrivi<br />

wesrigi, sadac mosaxleobis yvela fenasa da<br />

kategoriaSi Zlier aris ganviTarebuli moqalaqeobrioba<br />

da TviTSemoqmedebis unari, absolutur uazrobad iqca amierkavkasiaSi,<br />

sadac yvelaferi somexTa xelSi aRmoCnda, radgan<br />

mxolod maT, erTaderTs mTel amierkavkasiaSi, gaaCndaT bur-<br />

Juaziul-samarTlebriv wyobaSi gamarjvebis unari. gadametebuli<br />

ar iqneba, Tu vityviT, rom es Tviseba maT simaxinjemde<br />

aqvT ganviTarebuli. aralegaluri cxovrebis wesma<br />

maT SesZina imis unari, rom winaswari molaparakebis gareSe<br />

Seikran erT muStad, gaerTiandnen wreebSi, iyvnen disciplinirebulebi,<br />

yvela sxva danarCeni obivatelis winaaRmdeg<br />

gaficvebi da mcire ekonomikuri SeTqmulebebi moawyon. am<br />

TvisebebiT isini aWarbeben ebraelebsac ki, romelTac SemoqmedebiTi<br />

fantazia <strong>somx</strong>ebze metad aqvT ganviTarebuli.<br />

am mxareSi Tavidan navTobmrewvelobis pionerebi rusebi<br />

iyvnen, magram aqauroba maleve datoves, radgan maT ar See-<br />

ZloT <strong>somx</strong>uri meTodebiT gamdidreba da <strong>somx</strong>ebis meTodebiT<br />

konkurentebTan brZola damnaSaveTa daxmarebiT, gaficvebiT<br />

da sxva binZuri intrigebiT. aTeul milionobiT saxsrebis<br />

Sovna Tvalis daxamxamebaSi SeiZleboda. guSindeli<br />

hambalebi, mzidavebi, mtvirTavebi, wvrili moxeleebi an, sulac,<br />

kontrabandistebi, „sakuTari xalxisagan“ miRebuli<br />

xazinidan naqurdali miwis mcire nakveTis wyalobiT ramdenime<br />

TveSi aTeulobiT im Cinovnikis mosyidvas axerxebdnen,<br />

romelTac siRaribe da sixarbe gonebas urevda, maT ar


276 277<br />

gaaCndaT materialuri mxardaWera da zneobrivi simtkice;<br />

daiwyo uTavbolo bakqanalia, romelic mzardi ZaliT dResac<br />

intensiurad mimdinareobs.<br />

iqauri rusi erovnebis momsaxureba didi xania damokidebulia<br />

somex mdidrebze. ar arsebobs arc erTi dawesebuleba,<br />

romlis gegmebi ucnobia <strong>somx</strong>ebisTvis. didgvarovnebi<br />

dakabalebulebi arian <strong>somx</strong>ebis veqselebiT, bankebi ki<br />

(saxelmwifo bankebis CaTvliT) mTlianad maT xelSia _<br />

dawyebuli wvrili moxeleebidan, mmarTvelTa CaTvliT<br />

damTavrebuli. maT xelSia gazeTebic.<br />

ebraul gazeTebTan erTad, romlebic, TiTqos, Cvendami solidarobas<br />

amJRavneben, <strong>somx</strong>ur gazeTebs saerTo isa aqvT, rom<br />

oriveni rusuli SriftiT ibeWdeba da oriveni mTlianad<br />

arian gamsWvalulni rusuli SemoqmedebiTi sawyisebis mimarT<br />

zizRiT.<br />

cenzurac ki, romelic movalea, obieqturi pozicia ekavos,<br />

<strong>somx</strong>ebs aSkarad eloliaveba...<br />

aucilebelia, aRvniSnoT, rom ukanaskneli ocdaaTi wlis<br />

ganmavlobaSi germania sistematiurad muSaobs amierkavkasiaSi<br />

<strong>somx</strong>uri separatizmis gasaRviveblad; uamravi <strong>somx</strong>uri<br />

wre swored germaniaSia Tavmoyrili. tfiliss, berlinsa<br />

da miunhens Soris Cveni baltiispireli pangermanistebi<br />

xels uwyoben gacxovelebul moZraobas, raSic aqtiurad<br />

monawileoben fineli demagogebic. germaniis generaluri Stabis<br />

oficrebi, arqeologebis nadirobis moyvarulTa da turistebis<br />

egidiT, mniSvnelovani jgufebiT Camodian amierkavkasiaSi.<br />

niSandoblivia isic, rom germanuli universitetebis<br />

kursdamTavrebuli inteligenti <strong>somx</strong>ebi mudmivad mtroben<br />

ruseTs da Tvlian, rom kavkasiaSi dasaqmebuli germaneli<br />

mosamsaxureebi gansakuTrebiT mfarveloben <strong>somx</strong>ebs.<br />

zemoT aRniSnulis gamo berlinis traqtatis Semdeg <strong>somx</strong>ebi<br />

avtonomiis miRebis politikur ocnebaSi CaiZirnen, magram<br />

ara parazituli, aramed ramdenime myari avtonomiisaTvis<br />

aucilebelia bevrad Tu naklebad erTiani teritoria.<br />

rogorc 1897 wels gamoqveynebuli safrangeTis sagar-<br />

eo saqmeTa saministros dokumentidan irkveva, TurqeTSi am<br />

avtonomiis Seqmnis safuZveli ar yofila da arc iqneba. me-<br />

2 gverdze aRniSnulia: „sxvadasxva tomTa ganTavsebis Rrma<br />

analiziT dadgenilia, rom TurqeTis arcerT vilaieTSi<br />

<strong>somx</strong>ebi ar warmoadgenen mosaxleobis umravlesobas. amasve<br />

adastureben kavkasiaSi moZiebuli statistikuri masalebis<br />

safuZvelze generaluri Stabis oficrebi generali zelenoi<br />

da polkovniki karcevi“. miTiTebuli dokumentis me-12<br />

gverdze TurqeTis sulTnis karze safrangeTis elCis, baton<br />

kambonis werilSi ministr ganotosadmi naTqvamia, rom<br />

damoukidebel <strong>somx</strong>eTze saubaric ki zedmetia da, Tu daujerebeli<br />

pirobebiTac ki evropa SemogvTavazebs <strong>somx</strong>eTis Seqmnas,<br />

praqtikulad, SeuZlebelia am axali saxelmwifos farglebis<br />

gansazRvra.<br />

igive batoni kamboni iuwyeba, rom TurqeTSi mimdinareobs<br />

aqtiuri propaganda <strong>somx</strong>uri janyisaTvis, romelsac<br />

amzadebs inglisi. diarbeqiris frangi vice-konsuli ki 1894<br />

wlis 5 oqtombris SetyobinebaSi aRniSnavs, rom am saqmeSi<br />

aqtiuradaa CarTuli tfilisi. ai, ras wers vice-konsuli<br />

batoni merie Tavis ufross: „amboben, rom moZraoba didi<br />

xnis win moamzada sazogadoebam „hnCaki“, romlis mmarTveloba<br />

amJamad tfilisSi imyofeba, adre ki londonSi da ainaxSi<br />

(igulisxmeba miunxeni _ mTargmneli). instruqciebi ki, TiTqos,<br />

am sazogadoebis brZanebebs emorCilebian“.<br />

SeiZleba naTqvams davumatoT, rom somex revolucioner-<br />

Ta meore jgufi, saxelwodebiT „droSaqi“, e.i. „droSa“ gaer-<br />

Tianebulia imave saxelwodebis gazeTis irgvliv, romelic<br />

dResac arsebobs. igi qveynis miRma gamoicema, magram „droSaqistebi“<br />

kavkasiaSi sakmaod mravlad arian.<br />

safrangeTis elCis rig SetyobinebebSi, romlebic gamsWvalulia<br />

<strong>somx</strong>ebisadmi simpaTiiT, batoni kamboni miuTiTebs<br />

sisastikiT gamorCeul politikur mkvlelobebze, romlebic<br />

<strong>somx</strong>uri revoluciuri komitetis wevrebma da maTma daqiravebulebma<br />

Caidines. me gadavamowme faqtebi da davrwmundi,<br />

rom somexTa meti wili ar TanaugrZnobs revolucias da


278 279<br />

mxolod TurqeTis somexTa mcire nawili Tanxmdeba masSi<br />

monawileobaze, isic _ TavianTi Tavkacebis SiSiT. TurqeTidan<br />

ltolvili bevri somexi aRiarebda, rom isini ruseTSi gamoiqcnen<br />

ara Turqebis, aramed TavianTi teroristebis SiSiT.<br />

miTiTebul wignSi aRniSnulia, rom uamravi areuloba<br />

organizebuli iyo TviT <strong>somx</strong>ebis mier. zogjer isini Tavad<br />

esxmodnen Tavs Turqebsa da qurTebs, raTa gamoewviaT somexTa<br />

masobrivi xocva-Jleta. am areulobaTa dawyebis win, romelic<br />

gansakuTrebuli sisastikiT gamoirCeoda, konstantinepolis<br />

„otomanTa banakSi“ dinamitebiTa da bombebiT Sevardnilma<br />

<strong>somx</strong>uri revoluciuri komitetis wevrebma oficialuri notis<br />

saxiT ganucxades baton kambons, rom <strong>somx</strong>ebma gadawyvites<br />

„msoflio demonstraciis“ mowyoba da komiteti pasuxismgeblobas<br />

moixsnis Tavidan, Tu maT saqmeSi policia Caereva.<br />

Semdgomi manifestaciisas upirvelesad <strong>somx</strong>ebi xocavdnen<br />

policielebs da Jandarmeriis oficrebsac ki. swored es<br />

aRmoCnda somexTa saSineli xocva-JletisaTvis mTavari biZgi,<br />

romlis gaxsenebamac ki ar SeiZleba adamians Jruanteli<br />

ar mohgvaros (igulisxmeba TurqeTSi 1902 wels mowyobili<br />

somexTa pirveli genocidi. meore genocidi 12 wlis<br />

Semdeg moewyo _ mTargmneli). miTiTebuli wignidan Cans, rom<br />

somexTa xocva-Jletis sababi TavianTi qmedebebiT swored<br />

somexma revolucionerebma warmoqmnes, rom inglisis elCi<br />

da konsuli yvelanairad cdilobdnen am faqtis gazviadebas,<br />

ruseTisa da safrangeTis elCebi ki did politikur taqts<br />

iCenden politikuri intrigebis msxverplTa da gamxecebuli<br />

Turqebis mimarT.<br />

gansakuTrebiT aRsaniSnavia Cveni sagareo saqmeTa ministris,<br />

generaluri da dauviwyari Tavadis lobanov-rostovskis<br />

damsaxureba, romlis SorsmWvretelobisa da udreki nebis<br />

wyalobiT ruseTi ar aRmoCnda CarTuli uazro omSi. es<br />

swored man Searyia, magram ver amoZirkva rusuli diplomatiis<br />

usafuZvlo Sexeduleba <strong>somx</strong>obaze, rogorc Cvens megobrul<br />

da saimedo dasayrden Zalaze sparseTsa da, gansakuTrebiT,<br />

TurqeTSi. mas kargad esmoda, rom saWiroa ruseT-<br />

TurqeTis urTierTobis axal fazaSi gadayvana. kerZod, Cven<br />

unda davifaroT Turqebi ucxoelTa eqspluataciisa da maT<br />

saqmeSi Carevisagan, samagierod ki mivaRwioT qristianTa<br />

xvedris Semsubuqebas aRmosavleTSi, da, rac mTavaria, gavamyaroT<br />

Cveni mdgomareoba sruteebze. gansxvavebuli azris<br />

mqone mxareebi ekopwiavebodnen TurqeTis <strong>somx</strong>ebs, mxars<br />

uWerdnen ildioz-kioskis gaborotebas Cvens da, saerTod,<br />

slavianebis mimarT da, amasTan erTad, iribad mxars uWerdnen<br />

<strong>somx</strong>uri tomis hegemonias kavkasiaSi.<br />

kavkasiaSi rusebica da <strong>somx</strong>ebic aRSfoTebas gamoTqvamdnen<br />

aTasobiT adamianis daRupvis gamo (genocidis dros<br />

TurqeTSi _ a.u.), Tumca isic aRsaniSnavia, rom Zalze agdebulad<br />

moixsenieboda „musulmanuri religiuri fanatizmi“.<br />

yvelaze naklebad dazaraldnen TurqeTSi mcxovrebi berZnebi,<br />

kaTolikebi da somexi kaTolikeebic ki, bevrad ki _<br />

somexi grigorianelebi. safrangeTis konsuli 1896 wlis<br />

25 ianvars trapizonis vilaieTSi mowyobili genocidis<br />

Taobaze werda: „vidre xalxis masobriv xocvas daiwyebdnen,<br />

sofel giumiuS-xaneSi musulmanebi Segrovdnen soflis moedanze.<br />

maT <strong>somx</strong>ebi gamoacalkeves sxva qristianebisagan da es<br />

ukanasknelebi gverdze gaiyvanes, raTa ar areodaT winaswar<br />

gansazRvrul msxverplSi. mxolod Semdeg daiwyes <strong>somx</strong>ebis<br />

xocva.“ gasagebia, rom am SemTxvevaSi Turqi fanatikosebi<br />

daundoblad ebrZodnen <strong>somx</strong>ur-grigorianul da <strong>somx</strong>urrevoluciur<br />

organizaciebs, romlebic safrTxis qveS ayenebdnen<br />

ara mxolod vilaieTebis mosaxleobas, aramed mTlianad<br />

TurqeTis saxelmwifoebriobasac ki. magram yvelaze<br />

TvalSisacemi am istoriaSi gaxlavT is faqti, rom TurqeT-<br />

Si mcxovrebi <strong>somx</strong>ebis sicocxles safrTxe Seuqmnes TviT<br />

somexma bobolebma da maTma damqaSma politikanebma» [20].<br />

9. 9. 9. „usircxvilos „usircxvilos Tu Tu ar ar arcxven, arcxven, baZviT<br />

baZviT<br />

morcxvic morcxvic gaurcxvdebis”.<br />

gaurcxvdebis”.<br />

qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis procesi XIX s. bolosa da XX s.<br />

pirvel meoTxedSic grZeldeboda. amis dasturad mogvyavs


280 281<br />

cnobili qarTveli moRvawis, i. varTagavas monaTxrobi: «1916-<br />

1917 saswavlo wels TbilisSi komerciuli saswavlebeli<br />

daarsda. erT weliwads saswavlebelSi Semovida vinme norakiZe,<br />

imereTidan. dokumentebis gadasinjvis dros aRmoCnda, rom<br />

mas dabadebis mowmobaSi ewera-grigoriani ariso. aman administracia<br />

daainteresa. daibares da kiTxes norakiZes _<br />

qarTvelia Tu somexi. man ganacxada, rom qarTvelia. „maS,<br />

rad giweria dabadebis mowmobaSi, rom grigoriani xaro?“, _<br />

ekiTxeboda isidore (isidore kostava _ saswavleblis erTerTi<br />

xelmZRvaneli). mowafem jer verc ki gaigo, Tu raSi<br />

iyo saqme, SemkrTali RimiliT imeorebda: „qarTveli var,<br />

imereli, me arc ki gamigonia, ra aris grigorianio“. ymawvili<br />

ded-mamiT oboli aRmoCnda. „qarTul eklesiaSi dadixar Tu<br />

<strong>somx</strong>urSio?“ _ ganagrZobda isidore dakiTxvas. „qarTul-<br />

Sio, CvenSi sad aris <strong>somx</strong>uri eklesiao“, _ upasuxa ymawvilma.<br />

es sakiTxi administraciisTvis bneli da gaugebari dar-<br />

Ca... norakiZem daiwyo swavla, saRvTo rjuli pirvel sagnad<br />

iTvleboda. am sagans norakiZe, sanam komerciul saswavlebelSi<br />

Semovidoda, rusulad swavlobda dabal klasebSi (marTlmadideblurad).<br />

aq ki „mamam“ (nagulisxmevia saswavleblis<br />

xazinadari somexi dekanozi – a.u.) moiTxova, rom norakiZes<br />

saRvTo sjuli <strong>somx</strong>ur enaze eswavla, rogorc „grigorians“.<br />

mowafem ki erTi sityvac ar icoda <strong>somx</strong>urad. miSin<br />

administracia kompromisze wavida: sanam saqmis viTareba<br />

danamdvilebiT gamoirkveodes, norakiZe gaeTavisuflebinaT<br />

saRvTo rjulis swavlebidan. amaze araviTar SemTxvevaSi ar<br />

daTanxmda „mama“. is moiTxovda, rom norakiZe daswreboda<br />

mis gakveTilebs. administraciam daavala norakiZes „mamis“<br />

gakveTilebze daswreba. is jer ver garkveuliyo, raSi iyo<br />

saqme: davalebas asrulebda, magram „inCi-binCi“ ar gaegeboda,<br />

gakveTilebze ra keTdeboda. bolos es tragi-komedia imiT<br />

damTavrda, rom norakiZem Tavi daaneba saswavlebels, _ mis-<br />

Tvis da yvela CvenTvisac gaurkveveli iyo, Tu rogor da vin<br />

Cauwera qarTvel bavSvs dabadebis mowmobaSi sityva „grigoriani?!~<br />

(i. varTagava, mogonebebi, <strong>II</strong>, 1962, gv. 343-344).<br />

imereTSi XX s. damdegs <strong>somx</strong>uri mosaxleoba imis measedic<br />

ar iyo, rac aRmosavleT saqarTveloSi. raRa iqneboda aRmosavleT<br />

saqarTveloSi...<br />

zaqaria WiWinaZe, imowmebs ra gamoCenili somexi mwerlis<br />

rafis, igive akof meliq-akofianis (1835-1888) sityvebs, SemaZrwunebel<br />

ambavs gvauwyebs: „erT qarTvels Tavads qaRaldis<br />

TamaSobaSi 150 komli qarTveli waugia, es mougia erT<br />

mdidar somexs“ (z.W. „qarTvelebi konstantinopolSi da<br />

sparseTSi~, 1990, gv. 62). ra Tqma unda, msgavsi xvedris<br />

qarTvelebs grigorianobaze moqceva da ga<strong>somx</strong>eba ar ascdebodaT»<br />

[12].<br />

iliasa da akakis droindeli qarTul-<strong>somx</strong>uri paeqrobakamaTis<br />

amsaxvelia Semdegi amonaridi: «qarTvelTa da saqarTvelos<br />

saxelgamtexTa Soris „sapatio“ adgili ukavia grigol<br />

eremias Ze arwruns, romelmac TbilisSi umaspinZla safrange-<br />

Tis gazeT „Temps“-is korespondents, baton kutulis. am<br />

ukanasknelma arwrunisagan miRebuli qarTvelTa makomprometirebeli<br />

cru informacia mTel evropas mohfina. arwrunis<br />

informaciiT aRWurvilma korespondentma kutulim mTeli<br />

evropis gasagonad iyvira: „warsuli qarTvelebisa sruliad<br />

unugeSo suraTs warmoadgens; momavali kavkasiaSi <strong>somx</strong>ebs<br />

ekuTvnis da mis mezobel, sulierad da xorcielad Ronemixdil<br />

qarTvelebs sxva ara darCeniaT ra _ an unda ga<strong>somx</strong>dnen,<br />

an <strong>somx</strong>ebs ymad emonono“. arwrunis zRaprebiT moxibluli<br />

kutulis fantaziam <strong>somx</strong>ebs 30 milionamde gazrda<br />

uwinaswarmetyvela amierkavkasiaSi kaspiidan Sav zRvamde<br />

qarTvelebis, azerbaijanelebis da rusebis Semcirebis xarjze.<br />

gazeT „qarTul wignSi“ gamoqveynebul „arwrunis aRsasrulSi~,<br />

kamaTis sagnis da mizezis gareSe, calmxrivad, tendenciurad,<br />

akakis utaqtobaze usafuZvlo miTiTebiT aris<br />

gaSuqebuli akaki wereTelsa da grigol arwruns Soris<br />

kamaTis finali. kamaTis mizezi iyo is, rom arwrunma gamosca<br />

<strong>somx</strong>eTis ruka, sadac qarTuli teritoriebic iyo Setanili<br />

goris mazris CaTvliT. amis Sesaxeb mkacri sayve


282 283<br />

duris Sedegad gaficxebulma arwrunma akakis miaxala: „Sen<br />

ra gesmis, mTeli <strong>somx</strong>eTis sve-bedi am kiserze mawevso“,<br />

razec enamoswrebulma akakim misTvis Cveuli oxunjobiT<br />

upasuxa: -„mjera batono, <strong>somx</strong>eTi kiserze da ararati zurgze<br />

gadgia, meti raRa ginda, bednieri yofilxaro“, rac arwrunma<br />

Tavis kuzze dacinvad miiRo da ganawyenda.<br />

rogorc didi ilia brZanebs, Cven <strong>somx</strong>ebis araviTari<br />

Rirseba, araviTari sikeTe ar gvSurs, piriqiT, Tu sikeTe da<br />

raime Rirseba aqvT, is CvenTvis sanatrelia da ara Suris<br />

sagani, amitom <strong>somx</strong>ebis arwruniseuli qeba-didebis Cxreka<br />

ar aris saWiro, magram arc is SeiZleba, rom SevniRboT da<br />

davmaloT misi oinbazoba, orpiroba da calguloba zed<br />

liberalizmis wminda kalTis gadafarebiT, radgan „usircxvilos<br />

Tu ar arcxven, baZviT morcxvic gaurcxvdebis“.<br />

liberaloba da mamuliSviloba visame wyenis SiSiT tyuilis,<br />

oinbazobis, TaRliTobis, TvalTmaqcobis da yovelgvari<br />

namusaxdilobis malva, xelis wafareba da Selamazeba ki ar<br />

aris, aramed yovelive amis mxileba. ara saqarTvelos istoriis,<br />

awmyosa da momavlis mlanZRvelis pativiscema, aramed<br />

misi saxis SeuniRbavad da Seulamazeblad warmodgena. visame<br />

maameblobis mizniT qarTveli eris mZagebeli pirovnebis<br />

dadebiTad warmodgena, sulmnaTi ilias sityvebiT rom vTqvaT,<br />

farisevlobaa, melaturobaa, qvemZromobaa, soroSi Tavis<br />

SeZvrenaa, kudisa ki _ gareT darCena. aseTi ram ar ekadreba<br />

i. WavWavaZis saxelobis erovnuli biblioTekis gazeT<br />

„qarTul wigns“, mis redaqcias, redaqtors, am gazeTis xsenebuli<br />

masalis avtorebs, romlebTanac garkveuli piradi simpaTia<br />

da pativiscema makavSirebs. swored es maiZulebs,<br />

piruTvnelad mivuTiTo daSvebul Secdomaze imis gaTvaliswinebiT,<br />

rom es Secdoma im friad saSiSi tendenciis<br />

Semadgeneli nawilia, romlis nayofic movimkeT dakarguli<br />

afxazeTisa da samaCablos separatizmis poziciaze myofi<br />

sxva regionebis, sulierad da politikurad daqveiTebuli<br />

da damcirebuli saqarTvelos rwmenis Seryevis safrTxis<br />

qveS myofi qarTvelebis saxiT... » 15].<br />

amgvarad, didi <strong>somx</strong>oba saqarTveloSi ori saukunis win<br />

daiwyo, «roca ruseTis imperiaSi Segnebul qarTvel kacs<br />

xmali waarTves da yanwi daakavebines xelSi. maSin aravis<br />

gaxsenebia daviT aRmaSeneblis STagoneba imis Taobaze, rom<br />

qveynis gaZliereba unda moxdes „ara mwvanilobiTa zeda“.....<br />

saqarTvelos moqeife TavadTa rixiani simRerebi azanzarebda.<br />

am bolo dros ki Cveni samxreTeli somexi mezoblebi<br />

gaZlierebiT swavlobdnen rusul enas; ruseTis ukidegano<br />

imperiaSi TandaTan epotinebodnen sarfian Tanamdebobebs da<br />

momgebian bizness; agrovebdnen fuls, raTa Semdeg orTaWalis<br />

baRebSi aeSenebinaT saroskipoebi da restornebi. es<br />

gaxldaT saqarTvelos daSla-dacemis „genialuri“ gegma, radgan<br />

swored am saroskipoebsa da restornebSi xarjavdnen qarTveli<br />

Tavadaznaurebi sakuTari miwebis yidva-gayidviTa da dagiravebiT<br />

miRebul fuls. swored maSin iyides Calis fasad<br />

fuliT modarajebulma <strong>somx</strong>ebma TiTqmis mTeli goris mazra,<br />

duSeTis mosavliani miwebi, TviT ajameTis tyec ki, romelic<br />

viRac „ovebis“ sakuTrebad iqca. am tyis unikaluri nawili<br />

_ urTxmelis koromi, romelic ramdenime aTeul heqtarze<br />

iyo gadaWimuli, axalma patronebma gaCexes da merqani woniT<br />

gayides safrangeTSi, radgan am xes verafers aklebs zRvis<br />

iodi da igi Seucvlelia gemebis furnituraSi. urTxmelis<br />

nadgomze sxva xe ar amodis da male zestafonis mimdebare<br />

teritoriaze gaCnda kidev erTi Waobi _ qarTuli gularxeinobis<br />

simbolo.<br />

pirvelad sulmnaTma iliam daarisxa zarebi, roca „qvaTa<br />

RaRadiT“ daanaxa qarTvel ers sakuTar sxeulSi aRmocenebuli<br />

simsivne. mis mier Seqmnilma qarTulma saadgilmamulo<br />

bankma SeaCera qarTuli miwebis gaflangvis procesi da gaakotra<br />

uamravi araqarTveli miwaWamia da beltiylapia. gakotrebulTa<br />

Soris iyo gazeT „mSakis“ gamomcemeli, yovelive<br />

qarTulisa da saqarTvelos didi moZule, grigol<br />

arwruni. igi xels uwyobda saqarTvelos ngrevis process.<br />

samwuxaroa, rom dRes saqarTveloSi Cvens gverdiT cx


284 285<br />

ovroben qarTuli miwebis ylapvis msurveli sxva erisa da<br />

sxva religiuri aRmsareblobis warmomadgenlebi. Cven isini<br />

Tavi Tavi V<br />

V<br />

maTTvis istoriuli Znelbedobis Jams miviReT, vumaspin-<br />

ZleT, davapureT, CavacviT, davasaxleT, amis sanacvlod ki<br />

miviReT <strong>somx</strong>uri diasporis mier mdidrulad gaformebuli<br />

daSnakebi daSnakebi da da neodaSnakebi<br />

neodaSnakebi<br />

wigni friad uxamsi saTauriT „Cemi javaxeTi“. frTxilad,<br />

1. 1. 1. daSnakebis daSnakebis memkvidre memkvidre neodaSnakebis<br />

neodaSnakebis<br />

qarTvelebo, frTxilad!» [15].<br />

ZiriTadi ZiriTadi samizne samizne javaxeTia<br />

javaxeTia<br />

didi SeSfoTebiT vadevnebT Tvals, Tu rogor mimdinareobs<br />

amJamad daSnakuri ideologiis aRorZineba, romlis ZiriTadi<br />

mizania teritoriebis miTviseba. daSnakebis mtacebluri<br />

mzeris qveS saqarTvelos sakmaod didi miwebi iyo moqceuli,<br />

neodaSnakebis interesTa areali ki, ZiriTadad, samcxe-javaxeTiT<br />

SemoizRuda.<br />

daSnakuri ideologiis aRorZinebis „mecnierul“ safuZv


286 287<br />

lebs qmnian mecnierebad wodebuli is somexi moRvaweebi,<br />

romlebic memkvidreobiT agrZeleben Cveni qveynis teritoriisa<br />

Tu kulturis xelyofas, misi istoriis gayalbebas, _ Tu<br />

praqtikulad, Tu Teoriulad, _ sxvadasxva wignebsa da naSromebSi.<br />

qarTvelTa mimarT somexTa umadurobisa gamo gvinda<br />

SevaxsenoT da vkiTxoT <strong>somx</strong>ebs: «rodis iyo qarTveli xalxi<br />

sxvis teritorias, sxvaTa miwis nayofs epotineboda zogier-<br />

Ti mezobeliviT. am mxriv arc qarTveli mecnierebi da mwerlebi<br />

Sxamaven SovinizmiT TavianTi eris sulsa da gonebas<br />

daSnaki mecnierebiviT. isini somex xalxSi aRviveben „didi<br />

<strong>somx</strong>eTis~ aRdgenis avadmyofurad akviatebul ideas. Tavian-<br />

Ti mecnieruli SromebiT xels uwyoben, agreTve, agresiul<br />

separatizms javaxeTSi. vekiTxebi maT: ra aucilebeli mizezis<br />

gamo gaxda saWiro ZirZveli qarTuli miwis _ javaxeTis _<br />

rukis <strong>gamocema</strong> <strong>somx</strong>ur enaze da misi ufasod, proklamaciis<br />

saxiT darigeba javaxeTis <strong>somx</strong>ur mosaxleobaSi? pasuxi naTelia:<br />

am rukiT javaxeTis <strong>somx</strong>uri mosaxleobis cnobierebaSi<br />

separatizmis damkvidrebas uwyobT xels da mis propagandas<br />

eweviT. aRaras vambobT javaxeTis e.w. avtonomiis ukanono<br />

moTxovnis Sesaxeb. b-ni muradiani (zemoT ukve moxseniebuli<br />

daSnak mecnierTagani-a.u.) wers: „qarTvelma istorikosma unda<br />

gaacnobieros javaxeTis <strong>somx</strong>ebis umniSvnelovanesi misia _<br />

kedlis aRmarTva saqarTvelosaken wamosuli mtris winaSe,<br />

rogorc adgili hqonda, magaliTad, 1918-1920 wlebSi~.<br />

etyoba, batoni muradiani ar icnobs profesor SoTa lomsaZis<br />

vrcel monografias _ „mesxebi~ (1997 w.). masSi dokumentur<br />

masalebze dayrdnobiT naCvenebia, Tu ra „kedeli~<br />

aRmarTes <strong>somx</strong>ebma saqarTveloze wamosuli Turqebis SesaCereblad.<br />

1918 wels saqarTvelos demokratiuli respublikis<br />

mZime mdgomareobiT isargebles axalqalaqis samazro<br />

komitetSi mokalaTebulma daSnakebma, gamoitanes dadgenileba<br />

da axalqalaqis mazra erevnis gubernias SeuerTes. marTalia,<br />

general-gubernatorma Salva maRlakeliZem es usamarTlo da<br />

unamuso dadgenileba gaauqma da samarTali aRadgina, magram<br />

Ralatis faqti xom samudamod darCa. ai, rogori <strong>somx</strong>uri<br />

„kedeli~ aRimarTa maSin ZnelbedobaSi Cavardnil qarTvelTa<br />

dasacavad. kargi, es iyo aTeuli wlis winaT. xolo afxaze-<br />

Tis omSi bagramianis batalionma, somexma boevikebma lomis<br />

wili rom daides qarTvelTa genocidSi, yvelas kargad moexseneba.<br />

presis saSualebiT mivmarTe erevnel mwerlebs da<br />

mecnierebs, ufro zustad, <strong>somx</strong>eTis mweralTa kavSirs, xma<br />

aemaRlebinaT da daegmoT somex boevikTa vandalizmi afxazeTSi,<br />

magram am mimarTvas aravin gamoxmaurebia <strong>somx</strong>eTidan.<br />

mousmineT afxazeTidan ltolvil, saqarTvelos saxalxo<br />

artists, parlamentar dimitri jaians _ `rac <strong>somx</strong>ebma afxazeTis<br />

omis dros Caidines, gaugonari sisastike iyo. aqamde<br />

gaCumebulebi viyaviT, gvindoda mezobluri urTierToba ar<br />

gagvefuWebina. albaT, dadga dro, yvelaferi iTqvas~» [25].<br />

rogorc aRvniSneT, neodaSnakebis mzera, ZiriTadad, javaxeTiskenaa<br />

mimarTuli. amitomacaa aqcenti gadatanili am ZirZveli<br />

qarTuli miwis istoriis gayalbebaze, rac dResac didi<br />

mondomebiT mimdinareobs. wina TavebSi Cven sakmaod visaubreT<br />

javaxeTSi <strong>somx</strong>uri mosaxleobis gadmosaxlebis, eTnikur<br />

qarTvelTa Seviwroeba-gandevnis (SeiZleba iTqvas _ genocidis),<br />

miwebis, kulturul naSTTa, taZrebisa da saeklesio<br />

qonebis datacebisa da ga<strong>somx</strong>urebis, qarTvelTa ga<strong>somx</strong>ebis<br />

Sesaxeb. miuxedavad amisa, gvsurs, kidev erTxel SevexoT am<br />

sakiTxs da aRvniSnoT, rom dResac somexTa mier javaxeTi<br />

xelaRebiT <strong>somx</strong>ur teritoriebad cxaddeba, xolo masze arsebuli<br />

xuroTmoZRvrebis nimuSebi – <strong>somx</strong>urad.<br />

neodaSnaki mecnierebi mondomebiT iRwvian da istoriis<br />

arnaxuli gayalbebiT cdiloben, Seqmnan Teoriuli da politikuri<br />

safuZvlebi, aseve, moamzadon somexi mosaxleobis cnobiereba<br />

imisaTvis, rom moxdes javaxeTis saqarTvelodan mowyveta<br />

da iq pro<strong>somx</strong>uri avtonomiis Seqmna, rac, faqtobrivad,<br />

am ZirZveli qarTuli miwis <strong>somx</strong>eTTan mierTebas niSnavs.<br />

«aRiarebs ra s. karapetiani (wina TavebSi xsenebuli rukacnobaris<br />

avtori-a.u.) qarTl-kaxeTsa da imereTSi <strong>somx</strong>ebs mosulebad,<br />

samagierod, samxreT saqarTveloSi, e. i. javaxeTSi maT<br />

ZiriTad, mkvidr mosaxleobad Tvlis. amgvari mecnierebi aqezeben


288 289<br />

erevnidan organizacia „javaxqs~ da mis eqstremistul wevrebs<br />

avtonomiis mosaTxovnad im motiviT, viTom isini ZirZveli qarTuli<br />

miwis _ javaxeTis aborigenebi arian da a. S.<br />

javaxeTSi axlad Camosaxlebuli viTom mkvidri <strong>somx</strong>ebi<br />

carizmis mier gandevnil aborigen qarTvelTa aSenebul Zvel<br />

eklesiebs uceremoniod daepatronen da miisakuTres, rasakvirvelia,<br />

maTi qarTulobis kvalis ganadgurebis Semdeg. am amazrzeni<br />

saqcielis Sesaxeb auarebeli masalaa gamoqveynebuli gasuli<br />

saukunis qarTul presaSi.<br />

movixmob rus sasuliero moRvawes: „somex xalxs kavkasiis<br />

administracia (carizmi_b.a.) yovelTvis met upiratesobas<br />

aZlevda qarTvel xalxTan SedarebiT. amis wyalobiT TiTqmis<br />

mTeli saqarTvelo <strong>somx</strong>ebs CauvardaT xelSi. TurqeTidan<br />

saqarTveloSi Camosaxlebulma <strong>somx</strong>ebma daikaves samcxes, bor-<br />

Calos, axalqalaqis, axalcixis mazrebi. isini saSinlad aviwroebdnen<br />

qarTvelebs. rusulma biurokratiam, nacvlad imisa,<br />

siyvaruliT da simarTliT hqonodaT guli avsebuli, imitom,<br />

rom qarTvelebma rusuli arwivis frTebis qveS nebayofilobiT<br />

Seafares Tavi, maT xarbi eqspluatatorebi _ <strong>somx</strong>ebi<br />

Seusia. am saqmeSi winaswar Cafiqrebuli mizani amoZravebdaT<br />

_ xelovnurad daemsxvriaT qarTvelTa da Turqul_TaTruli<br />

warmoSobis xalxTa kompaqturi masa da amgvarad SeeqmnaT<br />

TiTqosda saWiro upiratesoba adgilobriv aborigenebze.<br />

axalcixisa da axalqalaqis mazrebi, romlebic imJamad zemo<br />

qarTlis guls warmoadgendnen, <strong>somx</strong>ebis dasaxlebis Semdeg<br />

qarTvelebisaTvis dakarguli aRmoCnda. aseulobiT gadarCenili<br />

taZari da monasteri _ qarTveli xalxis saukunovani<br />

simdidre, aTasobiT naxevrad iavaryofili sofeli wilad<br />

xvda viRac ucxo mosulebs (<strong>somx</strong>ebs_b.a.), maT xelT igdes<br />

qarTveli xalxis erovnuli poetis SoTa rusTavelis sam-<br />

Soblos saukuneobrivi avla-dideba. qarTveli marTlmadideblebis<br />

rusifikatorebi amravlebden <strong>somx</strong>ur skolebs da<br />

megobrobdnen somex magnatebTan da mRvdelTmTavrebTan“ (n.<br />

durnovi, qarTuli eklesiis bedi, gaz. „qarTuli maxvili~,<br />

1988, 4-10 aprili).<br />

am bolo xanebSi somexma mecnierebma Zalian TviTdajerebiT<br />

daiwyes mtkiceba somexTa „aborigenobis~ Sesaxeb javaxeTSi.<br />

Tumca isini ZiriTadad 1829-1830 wlebSi arian mosulebi am<br />

ZirZvel qarTul miwaze! ai, saiT umiznebs karapetiani, sazogadoeba<br />

„javaxqi~ da mis zurgs ukan mdgomi daSnakuri partia!<br />

<strong>somx</strong>ur da ucxour enebze gamodis gamocemebi, absurduli<br />

rukebi, romlebSic aRmosavleT saqarTvelo, samcxe-javaxeTi<br />

da baTumi <strong>somx</strong>eTis sazRvrebSia moTavsebuli. erTi sityviT,<br />

maniakalurad akviatebuli „didi <strong>somx</strong>eTis~ aRdgenis ideas<br />

unergaven TavianT xalxs s. karapetiani da misi msgavsi mecnierebi.<br />

ar iqneba urigo, gavixsenoT daSnakuri partiis beci<br />

politikis Sedegad 1915 w. milionnaxevari <strong>somx</strong>is gaJleta<br />

TurqeTSi. istoriis mware gakveTilebis gaTvaliswineba zedmeti<br />

ar iqneba, karapetiano... „<strong>somx</strong>uri civilizaciis~ damangreveli<br />

qarTveli xalxis gulmowyalebiT iqneba kidev mogixdeT<br />

sargebloba... Tqveni yalbi mecnieruli propagandis Sedegi<br />

Tvalwinaa, daSnakurma organizacia „javaxqma~ amave saxelwodebis<br />

gazeTis 1998 wlis 20 agvistos nomerSi gamoaqveyna<br />

„javaxqis~ avtonomiuri respublikis konstitucia-proeqti»<br />

[25].<br />

samvel karapetians arc misi Tanamemamule, <strong>somx</strong>eTis mecnierebaTa<br />

akademiis istoriis institutis mecnier-TanamSromeli,<br />

politologi aleqsandre qananiani CamorCeba Tavisi statiiT<br />

_- „javaxq: Seucnobelia gzani istoriisa~, romelic erevnis<br />

rusulenovan gaz. „novoe vremiaSi~ (2002, 5 noemberi) gamoqveynda.<br />

«al. qananiani acxadebs: „<strong>somx</strong>eTisgan gansxvavebiT, qarTuli<br />

istoriografia „mdidaria~ javaxeTis Temisadmi miZRvnili<br />

naSromebiT~. es daboRmili kacis naTqvami ufroa, vidre gonebadamjdari<br />

mecnieris azri. esec araferia imasTan SedarebiT,<br />

rasac Semdeg wers _ „imis aucileblobam, rom javaxqi nebismieri<br />

xerxebiT miekuTvnebinaT qarTuli eTnokulturisaTvis,<br />

qarTveli mecnierebi aiZula, sabWoTa periodSi aTeulobiT<br />

tomi gamoecaT istoriis, arqeologiis, arqiteqturis darg-<br />

Si. maTSi Segnebulad aris ugulvebelyofili <strong>somx</strong>uri ni


290 291<br />

Sati javaxqis teritoriaze. es mxolod uaryofa rodia<br />

mravalricxovani <strong>somx</strong>uri jilagis am miwaze mosaxleobisa,<br />

aramed am kuTxeSi Sua saukuneebis <strong>somx</strong>uri kulturis Zeglebis<br />

aRmaSfoTebeli ignorireba gaxlavT~.<br />

al. qananiani javaxeTSi marto <strong>somx</strong>ur toponomikas xedavs,<br />

viTom, qarTuli ar iyos. Tu mainc aris aqa-iq, umniSvnelo<br />

raodenobisas „imetebs~ somexi avtori. arada, faqtiurad,<br />

aris piriqiT da es bunebrivicaa _ qarTul mxareSi, pirvel<br />

rigSi, qarTuli toponimi iqneba da Semdeg ucxo. aq toponim-<br />

Ta 90 procenti qarTulia, danarCeni ki aris <strong>somx</strong>uri, berZnuli,<br />

Turquli da sxva. enaTmecnierebi javaxur toponimiaSi miu-<br />

TiTeben zanuri enis nakvalevs. isini fiqroben, soflebSi:<br />

WobareTi, toloSi, orxofia, miraSxani, koruSeTi, kvarSa, burnaSeTi,<br />

xaloSeTi, aresati, baraleTi, janjaRa, orjaRa, CunCxa,<br />

oldani, oloda, eStio da sxva, Semonaxulia kvali uZvelesi<br />

zanuri saxelwodebebisa. javaxeTis gaTxrebis Sedegad aRmoCenil<br />

arqeologiur masalaSi naTlad Cans kolxuri brinjaos<br />

kvali. javaxeTSi dadasturebulia rogorc das. qarTuli,<br />

ise aRm. qarTuli kulturis damaxasiaTebeli brinjaos nivTebi.<br />

erTi sityviT, javaxeTis brinjaos xanis arqeologiur<br />

masalas, pirvel rigSi, naTesauri paraleli eZebneba mxolod<br />

da mxolod qarTulTan.<br />

al. qananianis tendenciuri midgoma javaxeTis istoriis<br />

sakiTxebisadmi imdenad aSkara da TvalSisacemia, rom, ubralod,<br />

survilic ki gekargeba masTan mecnieruli kamaTisa. igi,<br />

ubralod, javaxeTTan TiTqmis yvela problemas yovelgvari<br />

motivaciis gareSe, sakuTari survilisamebr wyvets. e. i. gamodis<br />

_ raxan qananians ase surs, amitomac_„istoriuli wyaroebi<br />

(?!) (romeli wyaroebi?_b.a.) mowmoben, rom javaxqi somexi<br />

eris genezisis arealSi Sedioda. qarTuli eTnikuri elementebis<br />

SeWra javaxeTSi uZveles droSi xdeboda, umTavresad,<br />

qarTveli mesaqonleebis saxiT~.<br />

aqve vityviT: qananiani ar aris pirveli, vinc javaxeTis<br />

miwis <strong>somx</strong>urobas amtkicebs. ai, magaliTad, 1829-1839 wlebSi<br />

mefis ruseTis nebiT, generalma paskeviCma erzrumis <strong>somx</strong>oba<br />

gadmoasaxla javaxeTSi (40 aTasi ojaxi). maT win mouZRoda<br />

episkoposi karapeti (bagratuni). roca moaxalSeneTa pirvelma<br />

nakadma javaxeTis qarTul miwas fexi daadga, karapet episkoposma<br />

samjer miwas joxi dahkra da sTqva _ „Cemi xalxi<br />

<strong>somx</strong>uri miwidan mSobliur miwaze movidao~. am episkoposma<br />

Zalian bevri gaakeTa javaxeTis miwaze <strong>somx</strong>ebis dasamkvidreblad<br />

da yovelgvari ZirZveli qarTulis amosaZirkvad. dRes<br />

ki javaxeTis <strong>somx</strong>obam isargebla qarTvelTa rbili raindizmiT<br />

da qarTvelTa mtris, episkopos karapetis ZegliT<br />

„daamSvena~ axalqalaqi!..<br />

akad. n. berZeniSvilma 1933 wels samecniero mizniT moawyo<br />

eqspedicia samcxe-javaxeTSi. eqspediciis dros igi yoveldRe<br />

werda dRiurebs. sadac aRniSnavs, javaxeTis <strong>somx</strong>uri<br />

mosaxleobis udier, ufro sworad, mtrul damokidebulebas<br />

am mxareSi arsebul qarTuli istoriuli Zeglebisadmi. moaqvs<br />

araerTi faqti, Tu rogor angrevs zogierTi somexi qarTul<br />

eklesiebs, spobs qarTul epigrafikas da a. S. „ciliswamebiT~<br />

aRSfoTebuli al. qananiani wers _ `mTavari is aris,<br />

rom niko berZeniSvili yovlad usafuZvlod sdebs brals<br />

adgilobriv <strong>somx</strong>ur mosaxleobas qarTuli warwerebis Segnebulad<br />

dazianebaSi. Tumca epigrafikaSi odnav Caxeduli<br />

adamiani, rom araferi vTqvaT mecnierze, unda mixvdes, rom<br />

umravles SemTxvevaSi aseTi faqtebi Zeglebis „dazianebisa~<br />

ganpirobebulia droiT da bunebis stiqiiT; da im ramdenime<br />

SemTxvevis gamo, roca adamiani „Seuracxyofs~ Zegls, usafuZvlod<br />

unda daabralo yvelaferi <strong>somx</strong>ebs?!~. aqedan gamodis,<br />

rom ara marto niko berZeniSvili ver arCevda, esa Tu is<br />

qarTuli Zegli adamianis xeliTaa dazianebuli Tu bunebis<br />

stiqiis ZaliT, aramed am saqmeSi ver erkveodnen eqvTime TayaiaSvili,<br />

iv. rostomaSvili, iv. gvaramaZe, g. boWoriZe da sxvani.<br />

am „uvicobis~ mizeziT, Turme, akad. n. berZeniSvili javaxeTis<br />

qarTuli Zeglebis Tavs damtydar mTel ubedurebas<br />

<strong>somx</strong>ebs miawers. aseT absurdamde mivida al. qananiani sakvlevi<br />

Temisadmi subieqturi damokidebulebis gamo. mesmis,<br />

qananiani Tavis jiSsa da jilags icavs samarcxvino saqcielis-


292 293<br />

agan, magram dacvac aris da dacvac _ igi ususuri argumentebiT<br />

cdilobs, namusi mowmindos javaxeTSi mcxovreb <strong>somx</strong>ebs.<br />

aq ar Cerdeba qananiani da cdilobs, kanSi gaZvres, raTa<br />

zogierTi javaxeli <strong>somx</strong>is danaSauli gaaqarwylos. amitom<br />

gadawvda javaxeTSi mcxovreb musulmanebs da qarTuli Zeglebis<br />

ganadgureba maT gadaabrala. amasTan dakavSirebiT ar<br />

iqneba zedmeti, icodes qananianma, samcxe-javaxeTSi mcxovrebi<br />

musulmanebi qarTul istoriul Zeglebs, misi Tanamemamuleebisagan<br />

gansxvavebiT, SedarebiT moridebiT epyrobodnen.<br />

mivyveT al. qananians, romlis „braldeba~ akad. n. berZeniSvilisadmi<br />

aRniSnuliT ar amoiwureba. ai, isic, „niko berZeniSvili<br />

mxolod qarTuli siZveleebis ganadgurebas rodi gvabralebs.<br />

1933 wels javaxeTSi yofnisas mas xan antiqarTuli<br />

ganwyoba elandeba (ar ekadreba axalgazrda qananians<br />

gansvenebuli qarTveli mecnieris ase udierad moxsenieba _<br />

b.a.), xan antisabWoTa SeTqmuleba. misi eqspediciis dRiurebi<br />

mSvenieri saxelmZRvanelo iyo ÍÊÂÄ-saTvis (gasuli saukunis<br />

30-ian wlebSi ase ewodeboda saxelmwifo uSiSroebis<br />

komitets _ b.a.). patriotulad ganwyobili ganaTlebuli<br />

javaxelebis fizikurad gasanadgureblad avtori soflebs<br />

da ojaxebsac ki asaxelebs, sadac mas (mxolod imitom, rom<br />

is qarTvelia?!) lukmapuri da wyali daukaves, da atarebs<br />

azrs, rom aseTi adamianebis mimarT aucilebelia zomebis<br />

miReba~.<br />

gawiwmatebuli al. qananiani tyavSi Zvreba, Tvistoms namusi<br />

mowmindos, magram al. qananianma Tu icis, rom ufrosma Tanamemamulem<br />

akad. i. orbelma sacimbirod gawira akad. g. CubinaSvili.<br />

man qarTveli mecnieri saqarTvelos cekaSi daabezRa<br />

(es xom igive CekaSi „CaSveba~ iyo) da moiTxova konstituciis<br />

Sesabamisi muxliT misi dasja. es akad i. orbelma gaakeTa<br />

imitom, rom ar gamosuliyo akad. g. CubiniSvilis cnobili<br />

wigni _ „jvris ti pis Zeglebi~.<br />

b-n ivanes (iv. javaxiSvils – a.u.) „brals~ sdebs qananiani<br />

imaSi, rom 1918-1919 wlebSi saqarTvelo_<strong>somx</strong>eTis sasazRvro<br />

davis dros, TiTqos, araobieqturoba gamoiCina. mivyveT oponentis<br />

moxmobil faqtebs da argumentebs. man „absurduli~ uwoda<br />

iv. javaxiSvilis da qarTveli mecnierebis Semdeg Sexedulebas<br />

_ `<strong>somx</strong>ebi pretenzias acxadebdnen saqarTvelos did nawilze,<br />

maT Soris, Tbilisis, goris, kaxeTis mimarT~. qananiani irwmuneba:<br />

„ar arsebobs arc erTi politikuri, Tundac programuli dokumenti<br />

<strong>somx</strong>uri mxaris, sadac gamoTqmuli iqneboda msgavsi<br />

pretenzia~. me minda Sevaxseno erTi dokumenti: germaniis damarcxebis<br />

Semdeg umweo dReSi Cavardnili osmaleTi safrangeTsa<br />

da ingliss daemorCila (1918 w). stambulsaA da amierkavkasiis<br />

respublikebSi ingliselebis da misi mokavSireebis saokupacio<br />

jari Semovida. <strong>somx</strong>eTis respublikis daSnakur mTavrobas da<br />

politikur wreebs didi <strong>somx</strong>eTis aRdgenis imedi gauCndaT:<br />

„damaxasiaTebelia, rom swored am dros, 1918 wels, stambolSi<br />

daibeWda <strong>somx</strong>eTis (viTomc istoriuli) fantastiuri (gamogonili-a.u.)<br />

ruka, romelic Savi zRvisgan kaspiis zRvamdea gada-<br />

Wimuli da samsunis odnav aRmosavleTiT mdebare adgilTagan<br />

xmelTaSua zRvamde aRwevs, da selevkiis CrdiloeTiT mdebare<br />

adgilTagan q. ardevilis odnav CrdiloeTiT mimavali xaziT am<br />

sruliad <strong>somx</strong>eTis sazRvari kaspiis zRvasTan mTavrdeba; baba-ba Tumi, Tumi, Tumi, axalcixe, axalcixe, TviT TviT mcxeTa mcxeTa da da da tfilisic tfilisic ki ki am am rukaze<br />

rukaze<br />

<strong>somx</strong>eTSia<strong>somx</strong>eTSia<strong>somx</strong>eTSia moqceuli moqceuli da da saqarTvelos saqarTvelos patara patara patara viwro viwro zolizoli- zoli- zoli-<br />

Ra Ra aqvs aqvs aqvs mikuTvnebuli~ mikuTvnebuli~ (xazgasma yvelgan Cvenia) („saqarTve-<br />

los sazRvrebi~ 1919). kargi, amas wers qananianis mier Serisxuli<br />

iv. javaxiSvili. magram dokuments, <strong>somx</strong>ur rukas, sadRa<br />

wauxvalT. igi inaxeba <strong>somx</strong>eTis istoriis institutSi, erevanSi.<br />

mibrZandiT da naxeT masze <strong>somx</strong>eTis daSnakuri mTavrobis mier<br />

ganaxevrebuli saqarTvelo. es aris „absurdi~?...<br />

erevnis gazeT „erkir nairis~ (nairis qveyana) 1994 wlis 9<br />

seqtembris nomerSi gamoqveynda vrceli interviu <strong>somx</strong>eTis be-<br />

WdviTi sityvis da informaciis mudmivi komitetis TavmjdomaresTan,<br />

meruJan ter-gulanianTan. korespondentis kiTxvaze _ Tqveni<br />

sanukvari ocnebaa nairis qveyana da ras usurvebdiT gazeT<br />

„erkir nairis~ mkiTxvelebso, batoni meruJani pasuxobs: „gulaxdilad<br />

rom vTqva, „nairis qveyana~ CemSi vahan terianma


294 295<br />

daamkvidra da didxans mis mier Seqmnil samyaros Tavi ver<br />

davaRwie. ase rom, „nairis qveyana Soreuli ocnebaa~ (vaham terianis<br />

leqsis striqonia _ b.a.) da am ocnebas wmindad vinaxavdi<br />

gulSi. magram Semdeg ukve `nairis qveyanas~ realurad (praqtikulad)<br />

Sevxede. axla ki mesmis, Carencis _ `nairis qveyana~<br />

aris is, rac amJamad gvaqvs, Cven gvekuTvnis. es miwa aris 30<br />

aTasi kv. km. mas unda miematos javaxqis (javaxeTis armenizebuli<br />

formaa javaxq. _ b. a.) da dasavleT <strong>somx</strong>eTi (TurqeTis<br />

<strong>somx</strong>eTi _ b. a.). „nairis nairis qveyana~ qveyana~ „Soreuli Soreuli ocneba~ ocneba~ iyo iyo iyo da da<br />

da<br />

iqneba, iqneba, magram magram ocneba ocneba ocnebad ocnebad ar ar unda unda darCes, darCes, radgan<br />

radgan<br />

viTareba viTareba SeiZleba SeiZleba SeiZleba ise ise Setrialdes, Setrialdes, rom rom Cveni Cveni kuTvnili<br />

kuTvnili<br />

nairis nairis qveynis qveynis dacva dacva dagvWirdes. dagvWirdes. dagvWirdes. amitom amitom yvelani yvelani erTad<br />

erTad<br />

unda unda viyoT viyoT _ _ ocneba ocneba rom rom (axdes) (axdes) aRsruldes~ aRsruldes~ aRsruldes~ (xazgasma<br />

(xazgasma<br />

Cvenia Cvenia _ _ _ b.a.)<br />

b.a.)<br />

eRiSe Carencs amofarebul baton mwerals da ministrs, karga<br />

gvariani mada gaRviZebia. Tumca originalobas ver daikvexnis,<br />

radgan 1919 wels stambolSi, DdaSnakebma dabeWdes rukebi,<br />

romlebzedac Tbilisi, mcxeTa, gori da baTumi <strong>somx</strong>eTis saxelmwifos<br />

sazRvrebSia moqceuli.<br />

axla msurs vkiTxo baton mwerals da ministrs, riT apirebs<br />

mezobelTa miwebis mierTebas? is xom dResaviT naTelia, rom<br />

arc erTi mezobeli nebiT goja miwas ar daTmobs. ZirZvel<br />

qarTul miwas _ javaxeTs _ visi an risi imediT gvarTmevs?<br />

javaxeTi, mesxeTi, tao, klarjeTi, SavSeTi _ es xom erTi qarTuli<br />

regionia da maTi mkvidrni aTadan-babadan qarTvelebi iyvnen<br />

da arian. magram erevanSi, da aramarto iq, t. maruTianis, s.<br />

karapetianis da p. muradianis msgavsi „mecnierebi moRvaweoben~<br />

da maT mier SeTiTxnil alimaTias javaxeTis, taos, SavSeTis<br />

araqarTulobis Sesaxeb meruJan ter-gulanianisnairi <strong>somx</strong>ebi<br />

udavo WeSmaritebad miiCneven. amgvar „vaimecnierTa~ damsaxurebaa,<br />

rom somexi mwerali ase uceremoniod acxadebs pretenzias<br />

da moiTxovs <strong>somx</strong>eTis sazRvrebis gadawevas da gafarToebas<br />

mezobel, kerZod, qarTuli miwebis xarjze. am azrs aseuli<br />

wlebis manZilze uCiCinebdnen somexi mecnierebi TavianT xalxs,<br />

moswavle axalgazrdobas da maTac yalbi azri Zval-rbilSi<br />

aqvT gamjdari. amden xans javaxeTis xelSi Cagdebaze Tu Cur-<br />

Culebdnen, axla saaSkaraoze gamovidnen, radgan fiqroben, am krizisul<br />

momentSi saqarTvelos iqneba raime wavglijoTo. am gaaqtiurebis<br />

Sedegia is, rom axalqalaqSi daixura erTaderTi<br />

qarTuli sabavSvo baRi da gaixsna erevnis universitetis filiali<br />

(?!). analogiuri faqtebis motana kidev bevri SeiZleba»<br />

[25].<br />

2. 2. daSnakebis daSnakebis omi omi saqarTvelos saqarTvelos saqarTvelos winaaRmdeg<br />

winaaRmdeg<br />

«1918 wels saqarTvelom da <strong>somx</strong>eTma damoukidebloba rom<br />

moipoves, qarTvel-somexTa urTierToba kidev ufro gamwvavda.<br />

aRsaniSnavia, rom <strong>somx</strong>eTis saTaveSi moeqca erovnuli xelisufleba<br />

_ daSnakcuTiunis partia, xolo saqarTvelos xelisuflebas<br />

Seadgendnen menSevikebi, internacionalistebi, marqsistplexanovelebi<br />

da maT erovnuli TiTqmis araferi ecxoT. amis<br />

mizezi isic iyo, rom ruseTma 1811 wels gaauqma qarTuli<br />

eklesiis avtokefalia, xolo <strong>somx</strong>urs avtokefalia SeunarCuna.<br />

amis Sedegad skolebSi qarTul enas TiTqmis aRar aswavlidnen,<br />

<strong>somx</strong>uri eklesia ki <strong>somx</strong>uri enis, <strong>somx</strong>eTis istoriis, kulturis<br />

swavlebas axerxebda. aseT pirobebSi, miuxedavad TurqeTSi<br />

1915 wels momxdari somexTa genocidisa, daSnakebma SeZles somexTa<br />

saomrad momzadeba qarTvelebisa da saqarTvelos winaaRmdeg.<br />

noe Jordanias da ZmaTa misTa ki samSoblos siyvaruli arc<br />

Tavad emCneodaT da arc awyobdaT patriotuli suli qarTvel<br />

xalxSi gaZlierebuliyo, rameTu aseT SemTxvevaSi maT araerovnul<br />

xelisuflebas eri aRar moiTmenda» [21].<br />

«1918 w. stambolSi „viTom istoriuli~ gamogonili <strong>somx</strong>uri<br />

rukis mixedviT gamovida sruliad <strong>somx</strong>eTis saxelmwifos<br />

axali ruka. yuradReba miaqcieT _ masze <strong>somx</strong>eTi TiTqmis imave<br />

istoriuli rukis sazRvrebSia warmodgenili. xazgasmiT unda<br />

iTqvas, rom <strong>somx</strong>eTis saxelmwifo am sididis arasdros yofila.<br />

XI saukunidan igi politikuradac aRar arsebobda. es<br />

rukebi, gansakuTrebiT meore, nuTu ar aris dokumenti <strong>somx</strong>eTis<br />

daSnakuri mTavrobis saqarTvelosadmi usazRvro da usamarT


296 297<br />

lo teritoriuli pretenziebisa? aqve minda vTqva _ zogi<br />

dokumenti qaRaldze rCeba da mis aRsrulebaze aravin fiqrobs.<br />

aq gamonaklisTan gvaqvs saqme, radgan <strong>somx</strong>eTis daSnakurma mTavrobam<br />

Tavi gamoiCina da <strong>somx</strong>ur saxelmwifo rukaze moxazuli saqarTvelos<br />

teritoriis dapyrobas praqtikulad da operatiulad<br />

Seudga» [25].<br />

«<strong>somx</strong>eT_saqarTvelos sazRvarze garTulebebi 1918 w. oqtombridan<br />

SeimCneoda, amave wlis dekemberSi ki somexTa jari<br />

omis gamoucxadeblad Semoesia saqarTvelos. Cveni qveynis menSevikuri<br />

mTavroba am brZolisTvis ar momzadebula. <strong>somx</strong>eTis<br />

mesveurebma SeZles saqarTvelos <strong>somx</strong>uri mosaxleobis ajanyebac,<br />

mimxrobac; Cvens qveyanaSi maT mexuTe kolonia Seqmnes da<br />

omis pirvel dReebSive Semouties saqarTvelos. somexTa jarma<br />

moaxerxa win wamoweva qarTul miwa-wyalze. <strong>somx</strong>ebs miznad<br />

hqondaT dasaxuli naxevari saqarTvelos, kerZod, Tbilisis<br />

dapyrobac. imdroindel <strong>somx</strong>ur rukebze swored naxevari<br />

saqarTveloa moqceuli <strong>somx</strong>eTis sazRvrebSi» [21].<br />

somexTa daSnakuri mTavrobis jaris veraguli Semoseva<br />

«moxda inglisis saokupacio jaris ufros, general uofesTan<br />

Cumi SeTanxmebiT. inglisis mxardaWeriT gaTamamebulma <strong>somx</strong>e-<br />

Tis daSnakurma mTavrobam Tavisi sagareo saqmeTa ministris<br />

piriT saqarTvelos ultimatumi wauyena da mosTxova, qarTlis<br />

sazRvramdis ukan daexiaT. <strong>somx</strong>ebi qarTlad goris mazras<br />

sTvlidnen. amdenad, es ultimatumebi gulisxmobda Tbilisis<br />

daclas. aq isev davimowmoT qananianisagan „dawunebuli~ iv.<br />

javaxiSvili: „es moTxovna zemoaRniSnuli <strong>somx</strong>eTis or rukaTagan<br />

yvelaze ufro fantastiuri, viTom istoriuli rukis sazRvrebis<br />

aRdgenas lamobda (stambolis konferenciaze TurqeTis warmomadgenelma<br />

erT wuTSi amxila <strong>somx</strong>uri rukebis siyalbe. es<br />

imdenad aSkara iyo, rom inglisis, safrangeTis warmomadgenlobam,<br />

miuxedavad maTi survilisa, <strong>somx</strong>ebs mxari ver dauWira),<br />

somex politikosTa mada saqarTvelos wasarTmevad da dasakuTrebisaTvis<br />

aramc Tu ar daukargvinebia, piriqiT, gazarda kidec _<br />

Zveli <strong>somx</strong>eTis viTomc istoriuli sazRvrebis aRdgena saqarTvelos<br />

da qarTveli xalxis xarjze undodaT, exla rom moxerx-<br />

ebuliyo~ (ivane javaxiSvilis arqividan, gaz. „lit. saqarTvelo~,<br />

1988, #34).<br />

daSnakurma mTavrobam gamoucxadeblad omi rom daiwyo saqarTvelos<br />

winaaRmdeg (1919), ovanes Tumanianis ramdenime Svili erevanSi<br />

CarCa; didma poetma Svilebs SeuTvala _ Tu monawileobas<br />

miiRebT qarTvelTa winaaRmdeg omSi, rogorc mSobeli, dagwyevliT<br />

da SegaCvenebTo!» [25].<br />

WeSmariti somexisa da qarTvelTa megobris es sityvebi<br />

gviCvenebs imdroindeli movlenebis dramatulobasa da tragizms.<br />

samwuxarod, ovanes Tumanianisagan gansxvavebiT, Tbilissa<br />

da saqarTveloSi macxovrebel somexTagan mravali Ralatis<br />

gzas daadga da mexuTe kolona Seqmna.<br />

am movlenebis Sesaxeb mogviTxrobs qarTveli moRvawis, 1918<br />

w. movlenebis SuagulSi myofi ioseb imedaSvilis Txzuleba _<br />

„ganaxlebuli sicocxle~, _ romelic 1919-1920 wlebSi daibe-<br />

Wda. «masSi, kerZod, saubaria TbilisSi somexTa erT-erTi Tav-<br />

Seyris Sesaxeb, romelsac <strong>somx</strong>uris mcodne erTi qarTveli mweralic<br />

eswreboda (iq myofma yvela somexma ar icoda, maT<br />

Soris qarTvelic Tu imyofeboda). <strong>somx</strong>ebma pretenzia ganacxades<br />

Tbilisze.<br />

„ _gana istoriulad qalaqi Tbilisi qarTvelebis ar aris?_<br />

ikiTxa qarTvelma mweralma.<br />

_romeli istoriiT? _ hkiTxa tigranma.<br />

_qarTvelebis sisxliTa da ofliT rom daiwera, _miugo<br />

qarTvelma mweralma.<br />

_ dRes ki istoria oqro-vercxlad iwereba...<br />

SexeT, Cveni (<strong>somx</strong>ebiso_g. k.) Tbilisi rogor ivseba<br />

qarTvelebiT.<br />

<strong>somx</strong>ebma unda movspoT qarTvelebi, radgan saqarTveloSi somex-<br />

Ta winsvlas eRobebian, xels uSlian!<br />

_ saqarTvelo unda mokvdes da mokvdeba kidec! _ sTqva<br />

tigranma~.<br />

aRniSnul krebaze kaxeTSi mcxovreb erT somexs ganucxadebia;<br />

„siRnaRisa da Telavis mazrebSi mofantuli <strong>somx</strong>ebi saukeTesod<br />

arian mowyobilni, mTeli xalxi xelSi hyavT da, saiTac


298 299<br />

undaT, iqiT mouRrecen kisers.... iqac ki, saca viTom qarTvelebi<br />

gamgebloben, Cveni kacebi gvyavs SeCenili da Cvens uneblied erTi<br />

nabijic ver gadaidgmeba. swored amas unda mivaweroT, rom<br />

saqarTvelos jaris Sekreba savsebiT ver moxerxda....Cvenis amxanagebis<br />

CagonebiT qarTveli glexis Svilebi an ar Sedian samxedro<br />

samsaxurSi, da Tu rogorme Caiyvanes, tanisamoss Caicvamen, fexsamoss<br />

miiReben, iaraRs Caibareben da ukanve brundebian...<br />

Cveni agentebic muSaoben da xalxSi avrceleben MmTavrobisadmi<br />

zizRs~.<br />

qarTlSi mcxovreb somexTa warmomadgenels uTqvams: „socialdemokratiul<br />

partiis propagandistTa CagonebiT da Cveni mcdelobiTac<br />

xalxs amorecxili aqvs samSoblos siyvaruli da<br />

saqarTvelos saxeli. xalxi or banakad gavyaviT da erTi meores<br />

esisineba.~<br />

terteras mouxsenebia krebisTvis: „karga xania, TiTqmis<br />

ocdaaTi weliwadi, rac mTel saqarTveloSi Cveni sjulis da<br />

gvar-tomis gamavrcelebeli sulis mamani davgzavneT... Cvenis<br />

terterebis sasaxelod unda iTqvas, rom saqmec kargad midis.<br />

bevr adgilas SegxvdebaT ded-mama namdvili qarTveli<br />

tetiebi, <strong>somx</strong>uri enis arc erTi sityvis mcodne, magram Svilebi<br />

ki <strong>somx</strong>ur wes-rigze aRzrdili.... ra wuTsac mibrZanebT, maSinve<br />

Tavs davesxmiT Tbiliss da qarTvelebs mZinareebs amovwyvetT!<br />

_ daabolova rixianad, aRtacebiT terteram.~<br />

Tbilisis sabWos xmosans, deputats, paron xaCos ganucxadebia:<br />

„dgeba momenti, roca <strong>somx</strong>is erma frTebi mZlavrad<br />

unda gaSalos Tavis farTe miznebis misaRwevad, ukeTes dros<br />

veRar naxavT, saqarTvelos damoukideblobis Seqmna jer kidev<br />

CanasaxSia, Tu movspobT axla, Tu arada, mere gaZneldeba~.<br />

i. imedaSvili ganagrZobs: „brZolis velze qarTvelTa razmis<br />

ufrosma oficerma ucabedad wamoiZaxa:<br />

_ Cvenma mTavrobam gagvyida, ueWvelad gagvyida! Torem sad<br />

gagonila ase upatronod mitoveba xalxisa, gxocavdnen, Sen ki ar<br />

SegeZlos pasuxis gacema. sad aris mamulis Rirsebis dacva?<br />

fui, amisTana naZrax sicocxles!”.<br />

poruCikma „korZaiam daxeda da naxa _ RamiT <strong>somx</strong>ebs da-<br />

etitvlebinaT da SeebilwaT muxanaTur TavdasxmaSi daxocili<br />

qarTveli oficer-jariskacebi. agera, titlikana meomari, romelsac<br />

sasircxvilo aso moWrili aqvs da pirSi sCria... ager,<br />

cxvirmoWrilebi mTlad gatitvlebulebuli, ager SubiT TvalebCaTxrilni,<br />

ager, aso-aso akuwulni...~<br />

RvTis madliT, mamuliSvilebi, eriskacebi im drosac sakmaod<br />

moiZebnebodnen qarTvelTa Soris. xalxic, rigiTi qarTvelebic<br />

aRaSfoTa somexTa veragobam da male qarTvelTa jari mazniaSvilis<br />

meTaurobiT Setevaze gadavida, <strong>somx</strong>ebs ukan daaxevines<br />

(qarTulma jarma gamanadgurebeli Seteva ganaviTara da miuaxlovda<br />

erevans _ a.u.). am dros saqmeSi Caeria inglisi da omi<br />

Sewyda. inglisis moTxovniT lore-taSiri neitralur zonad<br />

gamocxadda. amiT safuZveli Caeyara lore-taSiris CamoSorebas<br />

saqarTvelosagan. 1921 wels bolSevikurma ruseTma moglija<br />

lore-taSiri saqarTvelos da <strong>somx</strong>eTs gadasca iseve, rogorc<br />

saingilo _ azerbaijans.<br />

ruseTis xelisuflebis antiqarTuli pozicia gasagebia, magram<br />

inglisi raRas gverCoda? saqme isaa, rom didi saxelmwifoebi,<br />

kerZod, inglisic, cdilobdnen Careuliyvnen TurqeTis<br />

imperiis saqmeebSi, TurqeTSi mcxovrebi <strong>somx</strong>ebis sakiTxis gadawyvetaSi.<br />

amas Sedegad mohyva somexTa genocidi TurqeTSi, <strong>somx</strong>eTs<br />

didma saxelmwifoebma ver uSveles. maSasadame, brali somex-<br />

Ta genocidSi inglissac edeboda. amasTanave, inglisi kvlav fiqrobda<br />

somexTa sakiTxis gamoyenebas TurqeTis imperiis gadanawilebis,<br />

am sivrceSi Tavisi gavlenis mopovebis mizniT. amitomac<br />

saqarTvelos xarjze inglisma moiwadina <strong>somx</strong>ebis gulis mogeba.<br />

<strong>somx</strong>ebi dRemde weren, rom 1818 wlis omSi Cven gavimarjveT,<br />

qarTvelebs Wkua vaswavleT, <strong>somx</strong>ebis SiSi CavunergeTo. amiT<br />

istorias aSkarad ayalbeben, isev da isev Caagoneben TavianT<br />

Tanamemamuleebs, rom qarTvelebi arasrulfasovani xalxia. faqtobrivad,<br />

ersac ar warmoadgenen, gadaSenebis piras dganan da<br />

<strong>somx</strong>ebma kvlav unda vifiqroT saqarTveloSi Cveni wilis miRebazeo»<br />

[21].<br />

«daSnakebis mier wamowyebulma am ZmaTa sisxlisRvram <strong>somx</strong>


300 301<br />

eTs warmateba ver moutana. inglisis saokupacio jaris sardlobam<br />

SeaCera qarTuli jaris Zlevamosili svla da SuaSi<br />

Cadga. isic viciT, axla gamoCndnen somexi vai istorikosebi da<br />

„amtkiceben~, viTom, somexTa jarma Tbilisic ki aiRo da a. S.<br />

amgvari yalbi istoriebiT fons ver gaxvalT, xalxs TvalSi<br />

nacars nu ayriT, simarTles ver damalavT... xsenebuli <strong>somx</strong>uri<br />

daSnakuri e. w. istoriuli da saxelmwifo ruka aris erTerTi<br />

samarcxvino dokumenti qarTveli da somexi xalxis urTierTobis<br />

istoriaSi.<br />

axla vnaxoT, parizsa da san-remos konferenciaze ra pretenziebiT<br />

gamovidnen somexi daSnaki politikosebi _ 1919 wels<br />

<strong>somx</strong>eTis delegacia parizSi daJinebiT iTxovda <strong>somx</strong>eTis<br />

sakuTrebaSi samxreT saqarTvelos teritorias da imasac, rom<br />

miecaT misTvis Sav zRvaze gasasvleli. swored am dros daibe-<br />

Wda parizSi <strong>somx</strong>eTis saxelmwifo ruka, sadac mis sazRvrebSi<br />

moqceuli iyo mtkvris mTeli marcxena mxare gorisa da Tbilisis<br />

CaTvliT.<br />

„amierkavkasiis sakiTxi idga konferenciaze, romelic 1920<br />

wlis aprilSi Seikriba san-remoSi. Tavisi Zveli pretenziebiT<br />

kvlav gamovida daSnakuri <strong>somx</strong>eTis delegacia, romelmac moiTxova<br />

baTumis olqis nawili, saxeldobr, Woroxis mxare, raTa<br />

rkinigziT Sav zRvaze gasasvleli hqonoda. saqarTvelos delegacia<br />

win aRudga am ukanono moTxovnebs, gaaqarwyla maTi sabu-<br />

Tianoba~ (a. da p. surgulaZeebi _ saqarTvelos istoria<br />

(1783_1990 ww., gv.222. 223.). rogorc vxedavT, daSnakebs gvariani<br />

mada hqoniaT qarTuli teritoriebis misataceblad. maTze<br />

naklebi mada ar aRmoaCndaT somex bolSevik xelmZRvanelebs,<br />

romelnic sabWoTa periodSi analogiur daSnakur moTxovnas<br />

uyenebdnen saqarTvelos mTavrobas. pretenziis obieqti kvlav<br />

javaxeTi iyo.<br />

simarTle ar ainteresebs aleqsandre qananians, radgan misi<br />

„naSromis~ mizania ara simarTle javaxeTis istoriis Sesaxeb,<br />

aramed am simarTlis gayalbeba da, rac mTavaria, am mxaris <strong>somx</strong>urad<br />

gamocxadeba. magram amiT ar amoiwureba al. qananianis _ am<br />

XXI saukunis xanjianis _ daSnakuri agresiuli zraxvani<br />

saqarTvelosadmi. ase, xelis erTi dakvriT, javaxeTi miisakuTra<br />

Tavisi WkuiT, axla qvemo qarTls miadga da oriode striqoniT<br />

es problema „gadaWra~, ra Tqma unda, <strong>somx</strong>eTis sasargeblod _<br />

„Crdilo aRmosavleTi gugarqi, boRnofori, qviSafori, wobofori,<br />

koRmofori, mangliacfori (anu dRevandeli saqarTvelos<br />

bolnisis, dmanisis, TeTriwyaros raionebi), praqtikulad, Turquli<br />

eTnikuri elementebiT aris dasaxlebuli. Tumca asobiT <strong>somx</strong>uri<br />

eklesia, mravali aseuli <strong>somx</strong>uri warwera (romelTa umravlesoba<br />

ukvalod gaqra XX saukunis 30-ian wlebSi qarTvel<br />

mecnierTa „kvlevis~ Sedegad) naTlad metyvelebs am teritoriaze<br />

mcxovreb ZiriTad eTnikur elementebze. yovel aT Suasaukunovan<br />

<strong>somx</strong>ur eklesiaze (romlebic, faqtobrivad, ubralo nagebobebia,<br />

ubralo xalxis naSeni) erTi qarTuli eklesia modis _<br />

didi da mdidruli. es kidev erTxel usvams xazs im garemoebas,<br />

rom qarTul eklesiebs saxelmwifo aSenebda, amkvidrebda ra<br />

<strong>somx</strong>ur teritoriebze bizantiur marTlmadideblobas. miuxedavad<br />

yovelive amisa, daSnakebi mxolod <strong>somx</strong>ebiT dasaxlebul<br />

javaxeTisa da lores mierTebas moiTxovdnen <strong>somx</strong>eTisaTvis~<br />

jer erTi, qarTuli da <strong>somx</strong>uri eklesiebis aseTi ricxobrivi<br />

Sefardeba qvemo qarTlSi saidan aiRo, wyaros ar asaxelebs;<br />

meorec, am amonaridis mixedviT kidev erTxel vardeba winaaRmdegobaSi.<br />

da, ai, ratom _ <strong>somx</strong>uri eklesiebis sada da sofluri<br />

nagebobani maT siZveles ki ar mowmobs, aramed siaxles. isini<br />

Sua saukuneebSi (amas qananianic ar uaryofs) qvemo qarTlSi<br />

somexTa masiuri migraciis Semdeg aaSenes. am didi migraciis<br />

mizezi cnobilia: Tundac is, rom bolnisis sioni aSenebulia V<br />

s-Si. mravlismetyveli faqtia wesieri istorikosisaTvis. am<br />

drosaa Sesrulebuli bolnisis uZvelesi qarTuli warwerebi<br />

(480-493/494ww.) sxvas rom Tavi davaneboT, marto es faqti<br />

mowmobs am miwis ZirZvel qarTulobasa da iq qarTuli xuroTmoZRvruli<br />

Zeglebis odiTganve arsebobas.<br />

„miuxedavad yovelive amisa, daSnakebi mxolod <strong>somx</strong>ebiT dasaxlebul<br />

javaxeTsa da lores mierTebas moiTxovdnen <strong>somx</strong>eTisaTvis~.<br />

al. qananianis „miuxedavad yovelive amisa~, niSnavs _<br />

marTalia, qvemo qarTli, tao-klarjeTi da a.S. wminda <strong>somx</strong>uri


302 303<br />

miwebia, magram daSnakebma ver gamoiCines principuloba da marto<br />

javaxeTi da lore-taSiris teritoriebi „mosTxoves~<br />

saqarTvelos demokratiul respublikas.<br />

ramdenad samarTliani iyo es „moTxovna~?<br />

qarTuli miwis _ lores _ <strong>somx</strong>eTisaTvis gadacemis istoria<br />

aseTia: roca <strong>somx</strong>eTis daSnakurma mTavrobam ganicada marcxi<br />

saqarTvelosTan brZolaSi, maSin gaformda saqarTvelosa da<br />

<strong>somx</strong>eTs Soris sagangebo SeTanxmeba. am SeTanxmebis ZaliT, bor-<br />

Calos mazris lores teritoria neitralur zonad gamocxadda.<br />

mis CrdiloeT nawilSi unda yofiliyo qarTuli jaris<br />

SenaerTi, samxreTSi ki _ <strong>somx</strong>uri.<br />

es SeTanxmeba, marTalia, daido, magram adgilobrivi mosaxleoba<br />

moiTxovda saqarTvelosTan SeerTebas. amis sabuTia 1919<br />

wels saqarTvelos damfuZnebeli krebis saxelze Sedgenili<br />

lores mosaxleobis oficialuri mimarTva: „uxsovar dros mar-<br />

TlmorwmuneTa taZrebi, Zeglebi da sasaflaoebi, romlebic Cven-<br />

Si aqamde uvnebladaa daculi, ueWvod amtkicebs, rom lores<br />

samuslimano raioni mudam ganuyreli nawili iyo saqarTvelosi<br />

da am raionis mosaxleni burjad idgnen saqarTvelos sazRvrebis<br />

simtkicisaTvis. saqarTvelos mTavroba lores raions, ratom-<br />

Rac, viTomda, sadao teritoriad Tvlis saqarTvelosa da <strong>somx</strong>eTs<br />

Soris, rac Zlier damRupvel mdgomareobaSi gvayenebs. Cven<br />

tfilisTan varT dakavSirebulni ekonomiurad, politikurad,<br />

sulierad da yovelmxriv. amitom misgan CamoSoreba ar Segvi-<br />

Zlian. vTxovT saqarTvelos mTavrobas, yovelgvari zomebi miiRos<br />

Cvens dauyovnebliv saqarTvelos teritoriisaTvis misaerTeblad”<br />

(jaba samuSia _ „stalinma olqi dauTmo~ gaz.<br />

„jorjian taimsi~, 2003, #5).<br />

amgvari dokumentis arsebobis SemTxvevaSi nebismieri gonieri<br />

mTavroba daikavebda lores teritorias. es ar gaakeTa<br />

saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobam da aRebul<br />

valdebulebebs punqtualurad asrulebda. man lores sadao<br />

teritoria mxolod <strong>somx</strong>eTis daSnakuri mTavrobis TxovniT<br />

daikava 1920 wels. magram bolSevikuri ruseTis me-11 armiis<br />

mier saqarTvelos respublikis okupaciis dros _ 1921 wels,<br />

isargebles areulobiT da somexi bolSevikebi uceremoniod<br />

daepatronnen lores. amiT maT mada gaexsnaT da lores misakuTrebis<br />

Semdeg javaxeTs waepotinnen, magram, madloba RmerTs,<br />

es ar gamouvidaT. samagierod, amJamad cdiloben daSnakebi „Secdomis<br />

gamosworebas~ da javaxeTs kvlav miubrundnen.<br />

aq bunebrivad Cndeba kiTxva _ dRes vis sWirdeba sakiTxis<br />

xelaxla wamoWra? _ ase daiwyes afsua da osma separatistma<br />

vaimecnierebma mtkiceba, imisa, rom isini mosulebi ki ar arian<br />

qarTul miwaze, aramed aborigenebi „brZandebian~. SeTxzes viTom<br />

mecnieruli istoriebi da sxva» [25].<br />

daSnakuri omis gagrZelebad unda miviCnioT somex boevikTa<br />

monawileoba afxazeTis omSi. «paruir muradiani afxazeTSi bagramianis<br />

batalionis somexi boevikebis qarTvelTa genocidSi monawileobis<br />

gamarTlebas cdilobs saqarTvelos istoriidan motanili<br />

Semdegi faqtebi _ kaxelebi da qarTlelebi, imerlebi da<br />

gurulebi da sxvani erTmaneTs xom ebrZodneno.<br />

XIX saukuneSi TurqeTidan afxazeTis ZirZvel qarTul miwaze<br />

gadmosaxlebuli (Tu vin da rogor moaxdina motyuebiT<br />

maTi gadmosaxleba qarTul miwaze, amaze sxva dros) hamSenel –<br />

<strong>somx</strong>ebis mier maspinZel, mSvidobian qarTvelTa sadisturi wamebis,<br />

xocva-Jletis da genocidis gamarTleba uzneoba da usindisobaaa.<br />

kidev ufro Sors midis muradianis Tanamemamule viRac<br />

haikazun alvrciani, romelic TavmowonebiT da siamayiT wers _<br />

am omSi aseulobiT somexi dajildovda ordeniT da medliT;<br />

xolo 20 somex mebrZols mieniWa afxazeTis gmiris wodeba (ix.<br />

kreb. „mSobliuri javaxeTi~ 2002; gv. 383. beiruTi, <strong>somx</strong>ur<br />

enaze). kargi, somexma boevikebma es boroteba Caidines brZolis<br />

dros, magram omis Semdgom periodSic galis raionSi mSvidobiani<br />

qarTuli mosaxleobis mimarT igive simxece da daundobloba<br />

gamoiCines _ danaSauls danaSauli daumates...<br />

afxazeTi saqarTvelosTvis igivea, rac <strong>somx</strong>eTisTvis yarabaRi,<br />

_ wers paruir muradiani. yarabaRi rusis xiStis wyalobiT<br />

<strong>somx</strong>eTma waarTva azerbaijans da TviTmarqvia respublikad<br />

gamoacxada. Tanac yarabaRi aris uZvelesi albanuri miwa. afxazeTis<br />

aneqsia ruseTma uceremoniod moaxdina, ZirZveli qarTu


304 305<br />

li miwa CamoaWra saqarTvelos da gamoacxada TviTmarqvia afxazeTis<br />

respublikad. ase, rom es Sedareba zusti ar aris.<br />

muradians „daaviwyda~ misi megobris Tu mowafis samvel karapetianis<br />

naSromi _ „Ãîñóäàðñòâåííàÿ ïîëèòèêà Ãðóçèè è<br />

ïàìÿòíèêè àðìÿíñêîé êóëüòóðû (1988-1998)~, erevani 1998.<br />

naSromis SesavalSi galanZRulia, am sityvis pirdapiri mniSvnelobiT,<br />

ara marto sruliad saqarTvelos kaTalikos-patiarqi,<br />

ilia <strong>II</strong>, aramed saqarTvelos mTavroba da qarTveli xalxi. am<br />

miuRebel faqtze „simarTlismoyvare~ b-ni muradiani dums da<br />

Tavisi siCumiT eTanxmeba da amarTlebs Tavis mowafis Tu megobris<br />

s. karapetianis umsgavso saqciels.<br />

2002 wels beiruTSi gamocemul krebulSi _ „mSobliuri<br />

javaxeTi~ (haireni javaxq) moTavsebulia erevnis saxelmwifo<br />

samxatvro akademiis docent haikazun alvrcianis Sroma _ „afxazeTis<br />

<strong>somx</strong>uri Temi~. mas mecnieruli gamokvlevis pretenzia<br />

aqvs da, bunebrivia, sakmaod vrclad ganixilavs afxazeTis <strong>somx</strong>uri<br />

Temis istorias, rac, samwuxarod, araobieqturad aris warmodgenili.<br />

Tundac is faqti, rom h. alvrciani ar ganixilavs da<br />

TiTqmis dumiliT gverds uvlis XIX saukuneSi <strong>somx</strong>ebis afxazeTSi<br />

Casaxlebis istorias, metyvelebs mis tendenciurobaze.<br />

Tu rogor dasaxldnen hamSeneli <strong>somx</strong>ebi afxazeTSi, amis<br />

Sesaxeb mogviTxrobs iv. javaxiSvili: „XIX saukunis samociani<br />

wlebidan moyolebuli, ruseTis politikuri wreebi yovel Rones<br />

xmarobdnen, amierkavkasiaSi mosaxleoba gaerusebinaT. amave dros,<br />

ruseTi poloneTis garusebas cdilobda, magram rusi politikosebi<br />

darwmundnen, rom ar hyavdaT imdeni xalxi, gaswvdomodnen.<br />

swored am dros somexma moRvawem qananovma sakolonizaciod,<br />

Savi zRvis dasasaxleblad, <strong>somx</strong>ebis gadmosaxlebis proeqti<br />

wamoayena. m. katkovma am azrs, rusi kolonistebis simciris<br />

gamo, mxari dauWira da politikuri da ekonomikuri mizniT<br />

mizanSewonilad miiCnia: `<strong>somx</strong>ebi Cveni erTguli momxreebi iqnebian<br />

da, viTarca vaWari xalxi, Tan fulsac mogvitaneno~, - ambobda m.<br />

katkovi. am azrs, iseTi gavleniani rusi Savrazmelis dasturis<br />

Semdgom, rogoric katkovi iyo, mTavrobis adgilobrivi umaRlesi<br />

warmomadgenloba miemxro da dasaxlebas Seudga. <strong>somx</strong>ebTan<br />

erTad germanelebis da estonelebis Camosaxlebasac mihyves xeli...<br />

qarTvelma mwerlebma da sazogado moRvaweebma sabWoTa periodSi<br />

(50-60-iani wlebi) gangaSi atexes somexTa farul migraciaze<br />

afxazeTSi, rasac farulad xels uwyobda sabWoTa<br />

<strong>somx</strong>eTis mTavroba. ase xdeboda afxazeTis ZirZveli qarTuli<br />

miwis ukanonod aTviseba. marTalia, gamoqveynda mamxilebeli<br />

werilebi, magram sabWoTa saqarTvelo kremlis SiSiT jer dumda,<br />

Semdeg sulac uaryo es faqti. axla h. alvrcianis naSromiT<br />

gairkva, rom maSindelma sabWoTa saqarTvelom Segnebulad damala<br />

somexTa maluli migracia afxazeTSi. ai, ras wers TviTon h.<br />

alvrciani: „aRsaniSnavia, rom am dros (50-60-ian wlebSi) <strong>somx</strong>eTidan<br />

da javaxeTidan uamravi somexi gadasaxlda afxazeTSi~.<br />

rogorc Cans, sabWoTa saqarTvelos maSindelma mTavrobam angarebis<br />

an skamebis dakargvis SiSiT miaCumaTa es saqme, kidev<br />

erTxel gamoamJRavna antierovnuli suliskveTeba, samagierod,<br />

sabWoTa xalxebis megobroba qarTuli miwebis gacemis xarjze<br />

„ganamtkica~.<br />

h. alvrcianis naSromis erT-erTi qveTavia _ „arcaxis (yarabaRis)<br />

moZraobis Semdeg~. ai, ras wers somexi avtori: `yarabaxis<br />

gaTavisuflebisaTvis brZolam axali sunTqva da axali<br />

suli Cabera afxazeTis <strong>somx</strong>ur Tems, yarabaReli Zmebis dasaxmareblad<br />

Seiqmna sxvadasxva kavSiri. maT Tavi moiyares da<br />

gaerTiandnen kulturul-saqvelmoqmedo organizacia „krunkis~<br />

garSemo. gamovida gazeTi „krunk~ (wero), romelmac ganamtkica<br />

kavSiri <strong>somx</strong>eTTan~. aqve SevniSnavT, rom „yarabaRelma<br />

Zmebma~ am daxmarebisaTvis afxazeTis Temis <strong>somx</strong>ebs samagiero<br />

madloba imiT gadauxades, rom afxazeTSi ibrZodnen qarTvelebis<br />

winaaRmdeg da aqtiuri monawileoba miiRes mSvidobiani qarTveli<br />

mosaxleobis genocidSi. amave dros, aseulobiT yarabaReli<br />

somexi `mebrZoli~ Caasaxles Turme qarTvel ltolvilTa<br />

saxlebSi, gagraSi.<br />

yovelive ra sabediswerod damTavrda qarTvelTaTvis, dRes<br />

yvela vxedavT. amitom dasawyisSive unda vamxiloT mecnierprovokatorebi<br />

- s. karapetiani, al. qananiani da maTi msgavsni.<br />

saaSkaraoze unda gamovitanoT da amovSanToT maTi avi zraxvebi


306 307<br />

da ar mivceT saSualeba, borotebis fesvma ixaros da weli<br />

wamoimagros. saqarTvelos Secdomis ufleba aRar aqvs!» [25].<br />

3. 3. 3. neodaSnakebi, neodaSnakebi, anu anu anu _ _ _ Cveni Cveni Cveni drois drois drois daSnakebi daSnakebi<br />

daSnakebi<br />

amJamad mimdinareobs daSnakuri id ebisa da politikis aRorZineba<br />

javaxeTSi. am movlenasTan kavSirSi unda ganvixiloT pirvel<br />

TavSi aRniSnuli gasuli wlis noembris bolos Tbilisis saer-<br />

TaSoriso simpoziumze gakeTebuli isaxanianis moxseneba, saxalxo<br />

damcvelis, b-n subaris gamosvla saqarTvelos parlamentSi,<br />

am wlis dasawyisSi axalqalaqSi ganviTarebuli movlenebi<br />

da sxva. aSkaraa, somexTa warmomadgenlebi „neodaSnakizmis“ asa-<br />

RorZineblad iRwvian.<br />

«am ramdenime xnis win gamomcemlobam „saarqivo masalebi~<br />

gamosca bukleti inglisur enaze saxelwodebiT `<strong>somx</strong>eTis<br />

politikuri da eTnikuri sazRvrebi 1878-1948~. mas erTvis<br />

ruka #9, romelic gadmobeWdilia 1919 wels frangul enaze<br />

gamocemuli wignidan „<strong>somx</strong>eTis respublika~... es dokumentebi<br />

aris <strong>somx</strong>uri erovnuli imedis memorialuri dafa.<br />

<strong>somx</strong>eTis politikuri da eTnikuri sazRvrebis (1878-1948<br />

ww.) aRniSul rukaze axalqalaqis da borCalos regionebi<br />

<strong>somx</strong>eTis farglebSia moqceuli da iqvea miTiTebuli mosaxleobis<br />

eTnikuri raodenoba. 1829-1830 wlebSi am ZirZvel qarTul<br />

miwaze mkvidr mcxovrebTa umravlesoba, TiTqmis 90%, qarTvelebi<br />

iyvnen. am mxareSi demografiuli balansi <strong>somx</strong>eTis sasargeblod<br />

ruseTis mefis mTavrobis veragulma politikam xelovnurad<br />

Secvala.<br />

ai, ratom aiRes rukis Semdgenlebma da, mogvianebiT, bukletis<br />

avtorma 1878 weli da ara 1829-31 ww. - is wina periodi. amiT<br />

maT javaxeTisa da misi mimdebare regionebis eTnikuri monacemebi<br />

daumales mkiTxvels. saqmeSi Cauxedavi inglisur da frangulenovani<br />

sazogadoeba irwmunebs am tendenciurad warmodgenil<br />

demografiul monacemebs, sadac <strong>somx</strong>ebi mkvidr mosaxleobaze<br />

metni arian.<br />

niSandoblivi faqtia, bukleti, ruka _ „<strong>somx</strong>eTi: politikuri<br />

da eTnikuri sazRvrebi 1878-1948 ww.~ da mTeli masala miuRia<br />

saqarTvelos respublikis sagareo saqmeTa saministrosac. sagareo<br />

saqmeTa ministrs, Tavis mxriv, miumarTavs baton eduard<br />

SevardnaZisaTvis: „saqarTvelos prezidents, baton eduard SevardnaZes!<br />

batono prezidento:<br />

saqarTvelos sagareo saqmeTa saministrom miiRo inglisis<br />

erT-erTi gamomcemlobis („saarqivo gamocemebi~) sareklamo<br />

prospeqti.<br />

werils, rogorc nimuSi, Tan erTvis 1918 wlis ruka. am rukaze<br />

uxeSadaa damaxinjebuli <strong>somx</strong>eTsa da saqarTvelos Soris sazRvari.<br />

rogorc bukletis avtori cxadyofs, saqarTvelos teritoriis<br />

mimarT avtorebs kidev ufro farTo pretenziebi aqvT.<br />

mogexsenebaT, es pirveli SemTxveva ar aris, rodesac ama Tu im<br />

gamocemebSi arasworad aris naCvenebi saqarTvelos sazRvrebi<br />

da misi teritoria. principul sakiTxad migvaCnia, rom aseTi<br />

SemTxvevebi ar unda darCes reagirebis gareSe.<br />

dasasrul, saWirod migvaCnia, mivaqcioT Tqveni yuradReba im<br />

garemoebas, rom jer-jerobiT ver moxerxda saqarTvelosa da<br />

<strong>somx</strong>eTs Soris saxelmwifo sazRvris delimitacia da demarkacia.<br />

<strong>somx</strong>eTis mxare, samwuxarod, miuxedavad Cveni araerTgzis<br />

sityvieri da werilobiTi SeTanxmebisa, aWianurebs am metad<br />

mniSvnelovani samuSaoebis Catarebas.<br />

danarTi: Tanaxmad teqstisa 3 furclad.<br />

Rrma pativiscemiT irakli menaRariSvili~ (gaz. „saqarTvelos<br />

samreklo~ 1998, 17-23).<br />

am mimarTvaSi sagulisxmo da mravlismTqmeli erTi garemoeba<br />

ipyrobs yuradRebas. ministri xazgasmiT aRniSnavs, rom saqarTvelos<br />

sagareo saqmeTa saministros sityvierad da werilobiT<br />

araerTxel miumarTavs <strong>somx</strong>eTis mTavrobisaTvis, magram dRemde<br />

dumiliT pasuxoben, rac aSkarad metyvelebs, rom <strong>somx</strong>eTis respublikis<br />

mTavrobas ar akmayofilebs saqarTvelo-<strong>somx</strong>eTis<br />

dRevandeli sazRvari da elodeba Sesaferis moments, Zireulad<br />

gadasinjos sazRvrebi, ra Tqma unda, Tavis sasargeblod. ar<br />

akmayofilebT, qarTvelma bolSevikebma ZirZveli qarTuli miwa<br />

_ alaverdi, lore, taSiri _ <strong>somx</strong>eTs rom miarTves. ician, javax


308 309<br />

eTis gadacema ar moxdeba molaparakebis gziT. amitom daSnakTa<br />

ocnebis ganxorcielebas ZaliT fiqroben, risTvisac mzad arian<br />

ruseTis wyalobiT. ai, es aris mizezi, rom dResac <strong>somx</strong>eTis<br />

mTavroba fexs iTrevs da sasazRvro molaparakebaze ar modis.<br />

axali damTavrebuli mqonda naSromi, roca xelSi Camivarda<br />

frangul enaze Sesrulebuli saproeqto naxazebis mTeli tomi,<br />

romelsac ydaze aweria: tasisis _ TanamSromlobisa da koordinaciis<br />

programa: meRri-erevani-gumri (yofili leninakani, b.a.)<br />

_ baTumis sagzao RerZis mSenebloba.<br />

proeqtSi aRniSnulia, rom am gzis gayvanas <strong>somx</strong>eTis respublikisaTvis<br />

sasicocxlo mniSvneloba aqvs. masSi garkveviT aris<br />

miniSnebuli, rom proeqtis ganxorcielebiT, agreTve, dainteresebuli<br />

arian irani, Savi zRvis auzis qveynebi da dasavleT evropis<br />

calkeuli saxelmwifoebi.<br />

ramdenadac CvenTvis cnobilia, proeqtis Sedgenisas saqarTvelos<br />

gzatkecilebis saministro saqmis kursSi ar yofila da<br />

mas aravin SeTanxmebia. magram, SeuZlebelia, ar iTqvas erTi dauzustebeli<br />

cnobis Sesaxeb: 1980-ian wlebSi gamoJona informaciam,<br />

TiTqos, maRalCinosan komunist funqcioners proeqtze<br />

Tanxmobis misaRebad ramdenime milion dolaramde SesTavazes.<br />

erovnulma moZraobam da Semdgomma movlenebma mis ganxorcielebas<br />

xeli SeuSala. am proeqtze kvlav xmauri atyda _ ramdenime<br />

wlis win presaSi gamoqveynda werilebi, sadac igi uaryofiTad<br />

iqna Sefasebuli (r. baramaZe).<br />

unda iTqvas, proeqtis realizaciis SemTxvevaSi moxdeba<br />

araqarTuli mosaxleobis kidev ufro mozRvaveba da dasaxleba<br />

am sagzao derefnis gaswvriv _ rasakvirvelia, Sesabamisi demografiuli<br />

matebiT.... dRes ki mxedvelobaSia misaRebi, rom<br />

ruseTis mier kbilebamde SeiaraRebuli <strong>somx</strong>eTi damokidebulia<br />

saqarTvelos sarkinigzo gzaze, rac mas akavebs da aiZulebs,<br />

ar gadaiWras sasicocxlo arteria da gaufrTxildes<br />

saqarTvelosTan urTierTobas, ase Tu ise, mezobloba SeinarCunos.<br />

Tu gaviTvaliswinebT <strong>somx</strong>eTis respublikis saTaveSi<br />

saqarTvelosadmi istoriulad agresiulad ganwyobili daSnakebis<br />

partiis mosvlis SesaZleblobasac, maSin unda velodoT,<br />

rom isini gamoiyeneben uaxloesi warsulis gamocdilebas da<br />

yovelgvar Zaladobaze wavlen saqarTvelos mimarT. maT am e. w.<br />

derefnis wyalobiT (muRri-erevani-gumri-ninowminda-axalqalaqi-axalcixe-adigeni-baTumi)<br />

xel-fexi gaxsnili eqnebaT, Cven ki<br />

gagviWirdeba qmediTi sapirispiro faqtorebis amuSaveba. isic<br />

unda aRiniSnos, rom zogierTma qarTvelema (b-n aslan abaSiZem)<br />

am proeqts mxari dauWira, razec ver daveTanxmebiT. es proeqti<br />

daSnakTa Zveli survilebis aRorZinebaa, kerZod: „1919 wels<br />

<strong>somx</strong>eTis delegacia parizSi daJinebiT iTxovda <strong>somx</strong>eTis<br />

sakuTrebaSi ecnoT samxreT saqarTvelos teritoria da miecaT<br />

misTvis Sav zRvaze gasasvleli. swored am dros daibeWda<br />

parizSi <strong>somx</strong>eTis saxelmwifo ruka, sadac mis sazRvrebSi moqceuli<br />

iyo mtkvris marcxena mxare gorisa da Tbilisis CaTvliT~.<br />

is, rasac ver miaRwies daSnakebma 80 wlis win, cdiloben,<br />

dRes ganaxorcielon. amis dasturia aRniSnuli sagzao proeqti<br />

_ muRri_erevani_gumri_ninowminda_axalqalaqi_axalcixeadigeni_baTumi.<br />

am mizans emsaxurebian javaxeTSi moqmedi partiebi<br />

„javaxq~ da „virq~. es organizaciebi sxvadasxva xerxiT<br />

cdiloben Zveli miznis asrulebas, rac gamoixateba jer javaxeTis<br />

avtonomiasa da mere mis <strong>somx</strong>eTTan mierTebaSi. sabolood,<br />

„mada WamaSi modis~ da „didi <strong>somx</strong>eTis aRdgenaSi~ (ix. akad.<br />

lendruS xurSudianis statia _ `<strong>somx</strong>eTis erovnuli ideologia:<br />

arsi da Sinaarsi~. masSi warmodgenilia „didi <strong>somx</strong>eTis~<br />

etapobrivi aRdgenis gegma Zalis gamoyenebiT (gaz. „kavkasioni~<br />

1999, 17-23 Tebervali).<br />

1998 wlis 12 agvistos axalqalaqis abulis mTaze saswavlo<br />

manevrirebisaTvis mimavali qarTuli jaris nawilebi oriode<br />

aTeulma SeiaraRebulma somexma ar gaatara da isinic iZulebuli<br />

gaxdnen, ukan gamobrunebuliyvnen. rogori saqmea _ ZirZvel<br />

qarTul miwaze guSindelma Camosulma xizanma qarTuli<br />

erovnuli jari ar gaatara. saqarTvelos televiziis erTerTma<br />

arxma gadmosca daSnakuri sazogadoeba „javaxq~-is erTerTi<br />

lideris, vinme ervand Sirianis interviu. `liderma~ daSnakebis<br />

mravalwliani mizani, ris Sesaxebac iv. javaxiSvilis


310 311<br />

zemoxsenebul statiaSia laparaki, daufaravad, pirdapir amcno<br />

sazogadoebas. man ganacxada: `moviTxovT avtonomias, <strong>somx</strong>ebi<br />

mosulebi ar varT, odiTganve vcxovrobdiT javaxeTSi(?!)~. man<br />

<strong>somx</strong>uri enis raRac prioritetze ilaparaka da ganacxada: araviTari<br />

qarTuli jari aq ar iqneba. isini _ e. i. „javaxq~-is<br />

wevrebi da javaxeTis <strong>somx</strong>oba endoba iq mdgom rusis jars!<br />

...javaxeTis <strong>somx</strong>oba mxars gviWerso, `íàðîä çà íàìè~ da a. S.<br />

kidev meti, gazeT `javaxq~-is furclebze gamoqveynda e. w. javaxqis<br />

respublikis konstituciis proeqti.<br />

„konstituciis~ 31-e punqtiT _ „aravis, arcerT organos, ara<br />

aqvs ufleba, avtonomiur respublika „javaxq~-s dauSalos <strong>somx</strong>eTis<br />

respublikasTan ekonomikuri, savaWro, religiuri urTier-<br />

Toba~. e.i. formalurad ara, magram faqtiurad <strong>somx</strong>eTis SemadgenlobaSi<br />

aRmoCnda qarTvel winaparTa sisxliT morwyuli<br />

ZirZveli miwa da rusTavelis samSoblo. qarTuli poeziis dRe<br />

SemodgomiT <strong>somx</strong>eTSi unda vizeimoT, Tu nebas dagvrTaven. erTi<br />

sityviT, Tu es proeqti ganxorcielda da Sav zRvamde mivida,<br />

CaiZireba, naxevari ki ara, mTeli saqarTvelo.<br />

am dReebSi (2002 wlis marti) sainformacio saSualebebma<br />

aseTi cnoba gadmosces _ <strong>somx</strong>urma politikurma partia „virqma~<br />

Seicvala saxelwodeba da mas ewoda „daSnakcuTiuni~. es<br />

faqti mowmobs imas, rom daSnakebma saqarTveloSi niRabi Camoixsnes<br />

da aSkara moqmedebaze gadavidnen.<br />

ise ki, etyoba, istoriis mware gakveTilebma daSnakebs Wkua<br />

ver aswavla da `didi <strong>somx</strong>eTis~ aRdgenas yarabaRis TviTmarqvia<br />

respublikiT da javaxeTiT cdiloben. isini am maniakur<br />

ideas Tavs axveven javaxeTis <strong>somx</strong>ur mosaxleobas, romelTa<br />

umetesoba ar aris avtonomiis momxre. imedia, somexi eri gamoiCens<br />

Cveul sibrZnes da ar ayveba daSnakTa da mis msaxurTa<br />

usazRvro ambiciebs. daSnakebis partiis beci politikis Sedegi<br />

iyo somexTa tragedia, genocidi 1915 wels....» [25].<br />

Tavi Tavi VI<br />

VI<br />

somexTa somexTa sarwmunoebisaTvis<br />

sarwmunoebisaTvis<br />

1. 1. 1. Seagonebdnen Seagonebdnen somexTa<br />

somexTa<br />

somexTa mwvaleblobaSi STavardnis<br />

Semdeg dapirispireba <strong>somx</strong>ur da qarTul<br />

eklesiebs Soris mravalmxriv gansazRvravda<br />

am ori eris urTierTobebs.<br />

WeSmaritebis dakargvis kvalobaze <strong>somx</strong>eTma<br />

saxelmwifoebriobac dakarga. aseT<br />

pirobebSi, TiTqmis aTi saukunis man-<br />

Zilze, somexTa patronisa da gamaer-<br />

Tianeblis rols <strong>somx</strong>eTis eklesia asrulebda.<br />

amitom <strong>somx</strong>ur-qarTuli urTierTobis<br />

axsna sarwmunoebrivi dapirispirebis<br />

niuansebis gaazrebis gareSe<br />

arasrulyofili iqneba.<br />

qarTvelT udaod esmodaT, raoden<br />

saziano iyo es dapirispireba, da mravali<br />

saukunis ganmavlobaSi Seagonebdnen<br />

da mouwodebdnen <strong>somx</strong>ebs, dabrunebodnen<br />

WeSmaritebas _ marTlmadideblobasa<br />

da deda eklesias. amis naTeli<br />

dasturia qarTvelTa (marTlmadidebel-<br />

Ta) da somexTa (monofizitTa) saRvTismetyvelo<br />

dava, romlis iniciatoric wm.<br />

mefe, daviT aRmaSenebeli iyo. qarTlis<br />

cxovrebis mematiane ase aRwers am ambavs:<br />

«xolo Semokrba odesme winaSe<br />

mefisa naTesavi gularZnili, yovelTa<br />

borotTa somexTa episkoposebi da monasterTa<br />

maTTa winamZRuarni, romelni<br />

azmobdnen TavTa TvisTa miwevnad yov


312 313<br />

lisa swavlulebisa da mecnierebisa da moaxsenes, raTamca<br />

yos brZanebiTa misiTa kreba da yvesca sityvisgeba da gamo-<br />

Zieba sjulisa: ukeTu iZlivnes somexni, Tvisi sjuli SeaCvenon;<br />

xolo ukeTu sZlon somexTa, arRara gviwoddeTo mwvaleblad<br />

da arca SeguaCvenebdeTo. maSin mouwoda mefeman ioanes,<br />

kaTalikossa, da mis queSeTa episkoposTa da meudabnoeTa da<br />

arsens iyalToelsa, mecniersa berZenTa da qarTvelTa enaTasa<br />

da ganmanaTlebelsa yovelTa eklesiisaTa. da yves ukeTu sityvis-geba<br />

urTierTas ciskridan vidre mecxre Jamamde da<br />

veras uZles daboloebad. rameTu iyo orkerZove Zlevis moyvareba<br />

oden da cud sityuaTa paeqroba: rameTu Sevidian SeuvalTa<br />

saqmeTa safilofososTasa da Zniad gamosavalTa. Seewyina<br />

mefesa da rqua maT: „me Sors var mecnierebasa, viTarca<br />

mxedrobaTa Sina aRzrdili da yovlad msoflio, amisTvisca<br />

martivTa mier sityuaTa vezraxo Tquen“. ese ra Tqua, iwyo<br />

maTda mimarT sityuaTa Tqmad, romelsa RmerTi miscemda ueWvelad<br />

pirsa missa, esodenTa igavTa da saxeTa winadaudebda,<br />

axsnaTa sakvirvelTa da ucilobelTa, romliTa daanTqa, vi-<br />

Tarca megviptelni, da dauyo piri maTi da upasuxo yvna da<br />

yovlad usityuel, viTarca odesme didman basili aTinas Sina.<br />

ese mwvalebelni esreT yovlad uRononi yvna, romelTa<br />

aRiares cxadad Zleuleba Tvisi amisTa oden metyuelTa, vi-<br />

Tarmed: „Sen, mefeo, mowafe guegone amaT moZRuarTa TquenTa,<br />

garna, viTar vxedavT, Sen same xar moZRuari moZRuarTa, romlisa<br />

brWyalsa ver mimwuTar arian ege moZRuar sagonebelni<br />

Tquenni“. da esreT friad mabralobelni Tavisa Tvisisani<br />

miiqces sircxvileulni, arRaRa odes mkadrebelni amisni<br />

odesca».<br />

2. 2. petrosianni petrosianni da da ara ara grigorianni<br />

grigorianni<br />

<strong>somx</strong>uri sarwmunoeba ganekuTvneba mwvalebluri monofizituri<br />

swavlebis erT-erT saxeobas. monofizitebs sxvagvarad<br />

antiqalkedonitebsac uwodeben, raki es mwvalebluri<br />

swavleba uaryofs qalkedonis meoTxe msoflio krebis<br />

dogmats qristes ori bunebis Sesaxeb. monofizitebi, maT<br />

Soris, <strong>somx</strong>ebi, TavianT Tavs „aRmosavleTis marTlmadide-<br />

blebsac“ uwodeben, xolo TavianT mwvaleblur eklesias –<br />

marTlmadideblurs, samociqulos. Ees aris TviTmarqvioba,<br />

vinaidan monofizitoba ewinaaRmdegeba marTlmadideblobas<br />

- wminda werils, wminda msoflio krebebsa da wminda mama-<br />

Ta swavlebebs. aseve, TviTmarqviobaa, rodesac mociqulTa<br />

swavlebis uarmyofeli mwvalebluri eklesia Tavis Tavs<br />

„samociqulos“ uwodebs.<br />

yovlad gaumarTlebelia isic, rom <strong>somx</strong>ebi „grigorianebad“<br />

iwodebian. niSandoblivia, rom es saxelwodeba rusebma<br />

XIX saukunis 30-ian wlebSi daamkvidres. grigoli iyo<br />

kapadokiis kesariaSi ganswavluli qristiani (dRevandeli<br />

gagebiT _ marTlmadidebeli). man Trdatis mmarTvelobis<br />

dros (gamefda 232 w.) <strong>somx</strong>eTSi qristianoba Semoitana,<br />

ris gamoc <strong>somx</strong>eTis ganmanaTleblis saxeli ewoda. magram<br />

oTxiode saukunis Semdeg <strong>somx</strong>eTis eklesiam uRalata grigolis<br />

swavlebas da mwvalebel petros mkawrvelisagan 1<br />

monofizituri mwvalebloba miiRo. amitom samarTliania,<br />

maT ara grigorianni, aramed petrosianni ewodoT.<br />

am „samarTlianobis“ arss rom CavwvdeT, gavixsenoT periodi,<br />

rodesac <strong>somx</strong>eTma, sparseTis zewoliTa da saku-<br />

Tari politikuri mosazrebebiT _ saxelmwifoebriobis<br />

SenarCunebisa da gaZlierebis imediT _ uaryo mociqulebrivi<br />

swavleba qristianobisa da monofizituri mwvalebloba<br />

miiRo. sparseTi ki <strong>somx</strong>eTis daxmarebiT cdilobda qarTvel-<br />

Ta gadayvanas monofizitobaze da am gziT bizantiasTan<br />

misi mokavSireobis moSlas.<br />

am dros saqarTveloSi moRvaweobda qarTlis kaTolikosi,<br />

kirion I (591-615), tomiT qarTveli, javaxeTis sofel<br />

skutridan, eriskacobaSi _ svimeoni, romelmac dawyebiTi<br />

swavla-ganaTleba mSobliur mxareSi miiRo, xolo farTo<br />

da Rrma ganaTleba _ bizantiaSi. ganswavlis Semdeg xuTi<br />

weli qorepiskoposad mjdara, Semdeg ki qarTlis sakaTalikoso<br />

taxti daukavebia.<br />

1 petros mkawrveli – antioqiis patriarqi petre knafevsi (V s.),<br />

monofiziti mwvalebeli.


314 315<br />

mwvave politikuri da religiuri brZolis dros kirionma<br />

ar uRalata qristes swavlebas, ar uRalata qalkedonis<br />

krebis dadgenlebas da mtkiced daicva mociqulebrivi<br />

swavleba, rac <strong>somx</strong>ur eklesias Zalian ar moswonebia.<br />

amis Semdeg qarTuli da <strong>somx</strong>uri eklesiis gzebi<br />

sabolood gaiyara, xolo <strong>somx</strong>eTis kaTolikosma abraamma,<br />

mouwoda ra Tavis ers qarTvelebTan yovelgvari urTier-<br />

Tobis Sewyvetisken, ase damoZRvra: „sruliad ar eziaroT<br />

maT arc locvaSi, arc Wamasa da smaSi, arc megobrobaSi da<br />

arc dedamZuZobaSi, arc salocavad waxvalT jvarSi, romelic<br />

ganTqmulia mcxeTis midamoSi, arc manglisis jvarSi da<br />

nurc eklesiaSi miiRebT qarTvelebs, aramed qorwinebisaganac<br />

sruliad ganeSoreT, mxolod iyideT da miyideT, vi-<br />

Tarca uriebs“.<br />

niSandoblivia, rom saxelmwifoebriobis SenarCunebis<br />

imediT WeSmaritebis uarmyofelma <strong>somx</strong>obam V<strong>II</strong> saukuneSi<br />

jer damoukidebloba dakarga, xolo XI saukunidan vidre<br />

XX saukunis 20-ian wlebamde _ saxelmwifoebriobac, da<br />

mTeli am xnis ganmavlobaSi sxvaTa vasal-morCili iyo, maT<br />

Soris sxvadasxva dros da sakmao xnis ganmavlobaSi _<br />

saqarTveloisac.<br />

kacobriobis istoriis mimwuxrze ki, antiqristes religiis<br />

– ekumenizmis (ukve _ panekumenizmis) _ gavrcelebis<br />

kvalobaze, sxvadasxva komisiebSi gaerTianebuli ekumenistebi,<br />

maT Soris _ marTlmadidebeli eklesiis warmomadgenlebi,<br />

cdiloben antiqalkedonitebTan (da sxvebTanac)<br />

uniis (erTobis) SesaZleblobis azri daamkvidron. am adamianebis<br />

poziciidan gamodis, rom uniis uarmyofeli qristes<br />

eklesia mTeli am xnis ganmavlobaSi cdeboda, rom mravali<br />

Taoba wminda mamebisa da eklesiis maswavleblebisa, romlebic<br />

amxeldnen monofizitebs, iakobitebs, severianelebs<br />

da mis msgavsT, aseve cdebodnen.<br />

gana vinmes eWvi epareba, rom wminda mamebi arc goniTa<br />

da arc siyvaruliT Tanamedrove ekumenistebze naklebni ar<br />

iyvnen? piriqiT, rogorc WeSmariti mwyemsebi, isini yvelanairad<br />

cdilobdnen, rom Secdomilni marTal gzaze daey-<br />

enebinaT. mwvalebelTa mxileba, TviT anaTemas gadacema, rogorc<br />

Segonebis ukiduresi forma, swored rom am WeSmariti<br />

siyvarulis gamoxatuleba iyo. amis sapirispirod, religiuri<br />

Semwynarebloba, anu ganurCevloba, tyuilze agebuli erTobaa,<br />

romlis safuZveli RvTisgan ganSoreba da siyvarulis<br />

moklebaa.<br />

zemoTqmulis srulad gasagebad unda gaviazroT da gaviTvaliswinoT,<br />

rom saqme gvaqvs ara filosofiur Teoriebsa<br />

da relativistur moZRvrebebTan, aramed marTlmadideblobasTan<br />

_ WeSmarit, sulis macxonebel moZRvrebasTan;<br />

vsaubrobT ara filosofiur-sofistur disputebze, aramed<br />

sulis gadarCenaze. Cven vacxadebT, rom wminda mamaTa swavlebis<br />

mizani da arsi iyo cxonebis SesaZleblobis uzrunvelyofa<br />

da ara _ filosofiuri Tu sxva saxis Teoriebis<br />

Seqmna. isini imisTvis ki ar ibrZodnen, rom vinmes azrs<br />

ezeima, aramed imisTvis, rom adamianebs cxoneba moepovebinaT.<br />

swored am TvalsazrisiT unda SevxedoT somexTa swavlebis<br />

mamxilebel teqsts, romelsac gTavazobT. Cven Segnebulad<br />

avarideT Tavi monofizitobis arsis warmomCen<br />

da mamxilebel rTul, saRvTismetyvelo msjelobas, ris<br />

mosasmenadac, SesaZloa, ar iyos mzad mkiTxveli. sanacvlod,<br />

gadavwyviteT, mogvewodebina ufro cocxali teqsti, ris<br />

SesaZleblobasac mixeil sabinaSvilis „saqarTvelos<br />

samoTxe” da sxva wyaroebi gvaZlevs.<br />

3. 3. somexTa somexTa swavlebis swavlebis mxileba<br />

mxileba<br />

werilebi, romlebsac gTavazobT, moamzada, Targmna an axalqarTulze<br />

gadmoitana q-nma mariam niaurma. manve mogvawoda<br />

isini Cveni wignisTvis, risTvisac did madlobas vuxdiT.<br />

vimedovnebT, Segnebuli mkiTxveli mixvdeba, rom somexTa sarwmunoebis<br />

mxileba Cvengan ara mtrobisa da siZulvilis gamoxatuleb<br />

a, aramed, rogorc zemoT mogaxseneT, WeSmariti siyvarulisa<br />

moyvasisadmi, romlis sulis gadarCena Cveni sanukvari ocnebaa.


316 317<br />

sityvisgeba sityvisgeba berisa berisa eqvTime eqvTime grZelisa grZelisa<br />

grZelisa<br />

sosTenis sosTenis mimarT mimarT _ _ somexT somexT moZRvrisa<br />

moZRvrisa<br />

bdnen rjulsa Cvensa da maTsa; xolo winaaRmdgomi misi<br />

veravin hpoves da aw eqvTimes imedi aqvT, rom Zlevs mas.<br />

ierusalimeli beri SeZrwunda, es rom gaigo _ pirvelad<br />

X s.-Si, bagrat V-is dros, 1046 w.<br />

Rrtilas krebaze, artanujSi, moxda somex<br />

monofizitebsa da qarTvel marTlmadideblebs<br />

Soris sarwmunoebis sakiTxebze<br />

sityvisgeba, romlis drosac qarTvelma<br />

moZRvarma eqvTime grZelma (ierusalimelma)<br />

sajarod ganaqiqa somex monofizitTa<br />

moZRvari sosTeni. am paeqrobis oqmebma<br />

Cvenamde moaRwia. igi gamosca mixeil sabinaSvilma<br />

wignSi „saqarTvelos samoTxe“.<br />

ucxoobisTvis da mermed ganumzadeblobisaTvis. da gamoisaxa<br />

jvaris saxe pirsa Tvissa da gulsa da emTxvia epistoles<br />

uflisas, romelic xeliTa TvisiTa miuwera avgaroz mTavars, da<br />

aRixila zecad gonebis Tvalni, sulTiTquna suliTa da Tqua:<br />

„ufalo ieso qriste, RmerTo Cveno, Tanaarso da Tanasworo<br />

mamisa da wmida sulisa Senisao, romelman gamouTqmeliTa gangebulebiTa<br />

SeniTa xorcxSesxmisa SenisaTa ganage cxovreba Cueni,<br />

romelman ubrZane qadagTa SenTa wmidaTa mociqulTa da mTavar-<br />

Ta: saxelisa CemisaTvis nu winaswar iwurTiT, viTarca ra sTquaT,<br />

anu ra sityva miugoT, rameTu mogce Tquen piri da sibrZne,<br />

romelsa ver uZlon winaaRmdgomad da sityvisa-gebad yovelTa<br />

RvTismsaxuri mefis, bagratis dros, Sedga kreba Rrtilas,<br />

romelic eriskacTa kreba ufro iyo, vinem samRvdelo.<br />

iyo vinme monazoni, naTesaviT somexi, maTi moZRvari da<br />

winamZRvari sjulisa, saxelad _ sosTeni _ kaci enamanqana da<br />

maTi gandrekili sarwmunoebisa da swavlaTa didadmcodne.<br />

erTxel igi, Cveulebisamebr, mivida bagrat mefesTan da zvaobiTa<br />

da ampartavnebiT daiwyo Tavisi sjulis qeba, xolo<br />

Cveni marTlmadidebeli sarwmunoebis gmoba da Zageba. imxanad<br />

aravin gamoCnda iq Zlieri sityvismgebeli misi. da, Tumc ki<br />

mravalma scada masTan paeqroba, magram imaTi swavla_moZRvrebis<br />

umecrebis gamo ver SeZles sosTenis winaaRmdegoba. maSin<br />

mefes urCia misma biZaSvilma daviTma, rom sxva veravin Se-<br />

Zlebda sosTenis sityvisgebas, garda eqvTime grZelisa, romelic<br />

imJamad ierusalimidan Casuliyo da anCis mTavarepiskoposTan<br />

imyofeboda, da kargs izamda mefe, Tu mas moixmobda. gaxarebulma<br />

mefem umal mouwoda anCis mTavarepiskoposs, raTa maT-<br />

Tvis waredgina ierusalimidan Camosuli beri eqvTime.<br />

mwuxrisas mTavarepiskoposi anCisa mama eqvTimesTan erTad<br />

winaaRmdgomTa Tquenda. da, aha, mivyav me sityvis sageblad samsjavrosa<br />

amas da ara uwyi, ra vTqva, anu rasa vityode, aramed Sen<br />

maswavle, hoi, saxiero, aRTqmisa Senisaebr utyuelisa da nu<br />

iyofin, viTarca umecrebisa Cemisa mier Seuracx iqmna simtkice<br />

marTlisa aRsarebisa Senisa winaSe urwmunoTa~.<br />

ase iloca berma mwvaleblebTan sityvisgebis win da Sevida<br />

da warsdga winaSe mefisa. mefem jerisamebr moikiTxa igi da<br />

ubrZana dajdoma wesisamebr.<br />

maSin amayad hkiTxa sosTenma mefes:<br />

_maS, es aris sityvismgebeli Cemi, romelic momiyvane?!<br />

_diax, namdvilad eg aris. _ upasuxa mefem.<br />

da kvlav nacvali ugo sosTenma mefes:<br />

_Tu aris vinme sjulismcodne, yvelas erTad mouwode, raTa<br />

yvela erTad, viTarca cocxiTa, movgavo, da maSin geuwyos Zala<br />

sarwmunoebisa Cvenisa da uZlureba Tqveni. da kidev amas vTxov<br />

Tqvens mefobas, raTa amgvari brZaneba gasce: ukeTu me mZlion<br />

Senma sjulismecnierebma, maSin SiSveli gamiyvanon Seni sasaxlidan,<br />

xolo, ukeTu me vZlio maT, maSin isini gaiyvanon Sengan<br />

movida sasaxleSi, xolo mefesTan wardginebamde eqvTime ber-<br />

ganZarcvulni da SiSvelni (igulisxmeba sasuliero Sesamoseli<br />

ma mTavarepiskoposis Zmisagan Seityo, rom <strong>somx</strong>eTis saxel-<br />

_ m.n.).<br />

ganTqmuli moZRvari sosTeni, Tavisi diswuliTa da mxle-<br />

qarTvelTa mefem ki yovliTa simSvidiTa miugo sosTens:<br />

blebiTurT, mefesTan imyofebodnen da winaSe mefisa gamoiZie-<br />

_saRmrTo sjulis da marTlis sarwmunoebis sityvisgebisas


318 319<br />

jerovnad ar mimaCnia saqme xumaraTa da mezobelTa da maxlobelTai;<br />

aramed yovliTa dawynarebiTa jer ars gamoZieba saRmrTo<br />

sjulisa da marTlis sarwmunoebis ganrCevad RuarZlisagan<br />

wvalebisaTa.<br />

maSin sosTens urCia mefis mwignobarTuxucesma, romelic maTi<br />

boroti mwvaleblobis Tanaziari iyo, marTlmadideblobis Sinaganmcemi,<br />

rom: wignTagan sityvisgebis dawyebamde, beri eqvTime<br />

cudi ram sityviT, saero da garewari metyvelebiT SeaSinos da<br />

gankicxos, radgan beri udabnoTa Sina iyo aRzrdili da iq iyo<br />

misi cxovreba, xolo kacobrivi sityvisgeba ara ra iciso; amasve<br />

CasCurCulebda gverdiT mjdomi misi diswuli.<br />

maSin amgvari sityviT mimarTa sosTenma ierusalimel bers _<br />

eqvTimes:<br />

_ pirvelad msurs, mamao, gviTxra, Tu rogor moaRwie aqamde;<br />

anu ra gziT moxvel; gzas Sedgomilma pirvel dRes ra sazrdeli<br />

miiRe da dRis romel Jams isere, an sad daisvene, sad daide<br />

savane; anu ramden xans geZina RamiT, an Tu ifxizlebdi da ras<br />

fiqrobdi gzadmomavali?...<br />

berma eqvTimem miugo sosTens:<br />

_pavle mociquli ityvis: „odes-igi viyav yrma , vityode vi-<br />

Tarca yrma da Seracxil viyav, viTarca yrma , xolo odes viqmen<br />

mamakac, dauteve siyrmisa igi~. da rasac axla Sen ambob, magnairi<br />

mRereba siyrmeSive dauteve me; xolo aw Sen sruli asakisa xar,<br />

magram sityviT da gonebiT yrmeebri. magram me Sen cbieri da<br />

ganmryvneli sityviT ki ar gipasuxeb, aramed WeSmaritebiT:<br />

me jer pirvelad movdivar uflis aRdgomis wmida qalaq<br />

ierusalimidan, uflis Zmis _ wmida iakob mociqulis saydriTgan,<br />

da antioqiidan da romidan _ wmida petre mociqulTa Tavis<br />

saydridan da, merme _ aleqsandriidan wmida markoz maxareblis<br />

saydriTgan, da mermed _ konstantinepoliT da saydriT wmida<br />

ioane maxareblisa. am sapatriarqos saydarTagan movdivar da<br />

msoflio krebaTa marTali aRsareba miswavlia, mtkice da WeSmariti<br />

sarwmunoeba miswavlia da aw movsulvar, raTa vamxilo borotad<br />

madidebloba Tqveni; xolo Sen ar ici, saidan modixar. argianiT<br />

da marmaSeniT moxval da mogaqvs wvaleba nestorisa da sevi-<br />

rozisa da petroz mkawrvelisa, da ikadreb yvedrebad ersa Ru-<br />

Tisasa da winaganwyobad wmidisa marTlisa sarwmunoebisa.<br />

sosTeni SeaSina mama eqvTimes Zlierma sityvam da cota dautkba<br />

bers:<br />

_ Seminde, mamao, gancxromiT Tqmuli sityvisaTvis; axla ki<br />

aRsdeg, ganemzade da wamomideqi. amieridan me SegekiTxebi da Sen<br />

pasuxs gamcem.<br />

eqvTime ierusalimelma miugo:<br />

_ ara egreT ganago WeSmaritebaman RvTisaman, raTa marTlmadidebelni<br />

warvsdgebodeT mwvalebelTa winaSe, aramed Sen ufro<br />

gmarTebs warmosdge, viTarca gansakiTxavi da dasasjeli, da,<br />

rameTu esreT ars wesi, rom mefeni Tqvenni winaSe mefeTa CvenTa<br />

da mRvdelTmoZRvarni mRvdelTmoZRvarTa CvenTa winaSe warmosdgebian<br />

da SiSiT da ZrwoliT Tayvaniscemen; xolo, Tu ese ar<br />

gsurs, maSin visxdeT aq da mkiTxe da me mogago pasuxi. da iwyo<br />

eqvTime ierusalimelma warmoTqma marTlaRsarebis sarwmunoebisa<br />

erTarsisa da ganuyofeli samebisaTvis da wmida samebis<br />

meore piris _ Ze RmerTis _ gankacebisaTvis da masSi ori<br />

bunebis SeerTebisaTvis: ganuyofelad, ganuyrelad, Seurevnelad,<br />

uqcevelad, rogorc iqadaga winaswarmetyvelTagan da mociqul-<br />

Tagan gveuwya gancxadebulad da rwmena sofelsa da wmidaTa<br />

mRvdelTmoZRvarTa da damtkicda krebiTa msoflioiTa.<br />

da Seaxsena eqvTime grZelma somexTa moZRvars _ sosTens, rom<br />

isinic Tanaeziarebodnen marTlmadidebel moZRvrebas, vidre meoTxe<br />

msoflio krebamde, xolo mas mere, rac uRalates maT sakuTar<br />

mefes da <strong>somx</strong>eTis ganmanaTlebel wmida grigols, aRerien sparsTa<br />

Tana da dvinis saeklesio krebaze „dasCxabes gandrekili sarwmunoeba<br />

maTi..... da esreT aRasrules neba eSmakisa~. Semdeg mama<br />

eqvTime brals sdebs <strong>somx</strong>ebs: „da uRalateT mefes Tqvensas,<br />

ganudeqiT berZnebs da SeuerTdiT sparsTa da gamarTeT kreba<br />

dvinSi da dasCxabeT gandrekili sarwmunoeba wvalebisa iakobitTa<br />

2 ... da getyviT kidev Tqvens wignebSi moxseniebul grigol<br />

2 iakobitebi _ igulisxmeba siriel da mesopotamiel monofizitTa seqta,<br />

romelic Camoayaliba iakob baradem (VI s) (ix. Òàëáåðã. «Èñòîðèÿ<br />

Õðèñòèàíñêîé öåðêâè» 2000; ñòð.176)


320 321<br />

somexTa ganmanaTeblis Sesaxeb, romelsac RmerTma winaswar gamoucxada<br />

cxovelsmyofeli sarwmunoebidan Tqveni gardaqcevis Sesaxeb,<br />

da, rom cxvrebi mglebad iqcevian da sxva cxovarT Seuteveno~.<br />

Semdgom mama eqvTime imowmebs somex qalkedonitTa _ marTlmadidebelTa<br />

paeqrobas monofizit <strong>somx</strong>ebTan, romelsac <strong>somx</strong>ebi<br />

patmoTins 3 uwodebdnen.<br />

somexTa moZRvari sosTeni patmoTinis xsenebam ganarisxa da<br />

SesZaxa:<br />

_ wyeul iyavn, romelmac gaswava Sen patmoTini da aRgWurva<br />

miT CvenTan sabrZolvelad!<br />

ierusalimelma berma ki warsTqva SeCueneba yovelTa erTbunebianTa<br />

da samwmidaos galobis SemryvnelTaTvis.<br />

_ wyeul iyav petroz mkawrveli, romelman gaswava xaCecari<br />

da ganwvala galoba samwmidaarsobisa.<br />

_ ratom aris mwvalebloba Cveneuli wesi?!<br />

berma miugo:<br />

_ werilTa Zalsa ver gulisxmayofT da friad scdebiT<br />

ugulisxmoebiT. magis Sesaxeb getyviT wmida werilis swavlebiT<br />

da wmida krebaTa mixedviT, romliTac mamebma friad<br />

SeaCvenes sityva ege Tqveni da gmobad Seracxes petroz mkawrvelis<br />

mier xelyofa samwmidao galobisa, romelmac locvas:<br />

wmidao RmerTo, wmidao Zliero, wmidao ukvdao, Segviwyalen<br />

Cven _ daumata: „romeli CvenTvis jvars ecvi~. da ganyo da<br />

calke daayena Ze RmerTi _ gvamovani igi Zali mamisa da calke<br />

_ jvarcmuli, TiTqosda ZlierTagan kidev sxva iyo vinme, anu<br />

vnebulad Seracxa ukeTurman man Zisa Tana mama da suliwmida....<br />

warvedin mgmobari Tqveni moZRvreba da SeCvenebul iyavn......<br />

Semdgom eqvTime ierusalimeli imowmebs wmida grigolis,<br />

wmida RmerTSemosili aTanasi da netari vasilis mowmobebs<br />

da ganumartavs, rom samwmidaobiT locva mxolod Zis mimarT<br />

ar aris gamoTqmuli, aramed wmidisa erTarsisa samebisaTvis<br />

iTqmis da rom wmida serabimni samgzis „wmidaoTi~ gvamc-<br />

patmoTini _ uwyeba, istoria; `avandagiri~ _ `gauwyebs gangebasa<br />

<strong>somx</strong>eTisasa wigni, romelsa ewodebis avangadiri, romel ars patmoTini~.<br />

noben sam hipostass _ yovlad arss RmrTeebisas, xolo<br />

saerTo sityviT _ ufali _ gvaZleven yovladwmida samebis<br />

erTiani arsisa da meufebis gulisxmisyofas.... beri Seaxsenebs<br />

sosTens saeklesio gardamocemas, romlis mixedviTac<br />

gansacdelis Jams zecadayvanili yrma damoZRvres angelozebma<br />

samwmidao galobiT esreT: wmidao RmerTo, wmidao Zliero,<br />

wmidao ukvdao, Segviwyalen Cven.<br />

dasasrul ki ase damoZRvra eqvTime berma somexTa moZRvari:<br />

_ sakvirvelia, rodesac vinme cvlis im galobas, romelsac<br />

serabimebi galoben da saswauliTa sarwmuno qmnila,<br />

winaswarmetyvelTagan qadagebula, mociqulTagan damtkicebula,<br />

wmida mRvdelTmoZRvarTa da krebulTagan gancxadebula.<br />

da axla ki vin unda iyos esreT gonmixdili, romelmac yovelive<br />

es wesi da moZRvreba datova da petroz mkawrvelis<br />

moZRvrebas Seudga?! _ didi sicofe da ugnurebaa es. da vinc<br />

wmidao RmerTosTan jvarcmas amboben, anu samebasa oTxoba<br />

Sematon _ friad SevaCvenebT Cven da eSmakTa Tana SevracxT...<br />

.... maSin sosTens misma diswulma ieremiam uTxra:<br />

_ adeqi, wavideT, rameTu viZlieniT. magram sosTenma kvlav<br />

gaagrZela mama eqvTimesTan kamaTi da petrozis moZRvrebis qeba.<br />

eqvTime berma kvlavac dauyo piri:<br />

_ samarTlianad da jerovnad ganidevna da Seuracxyofil<br />

iqmna da daemxo ukeTuri petroz mkawrveli mRvdelmTavris<br />

pativisagan da ganidevna, radgan, zemoTqmulTan erTad, yovladwmida<br />

qalwuli mariami ar aRiara RvTismSoblad, rac usjulo<br />

nestorisagan iswavla, da Semdgom mivida da Seacduna eri<br />

ege Tqveni uswavleli, da romlisa saxsenebeli da mimdevarnic<br />

misni warwymida ukunisamde.<br />

maSinRa warmosdga sosTeni da wasvla daapira.<br />

qarTvelTa mefem hkiTxa:<br />

_ gaqvsRa-ra sityvad Cvenda anu sruliad iZlie?<br />

sosTenma upasuxa:<br />

_ me araA Tu kacTagan viZlie, aramed WeSmaritebisagan.<br />

xolo mefem kvlavac hkiTxa:<br />

_ ratom ar moiqcevi marTlmadideblobaze?


322 323<br />

_ marmaSeni 4 rogor davtovo? _ miugo sosTenma.<br />

_ mis nacvlad Cven mogcemT sxvas, _SesTavaza mefem.<br />

_ ase advilad ver davtoveb me marmaSens! _ sTqva sosTenma<br />

da Sercxvenilma datova kreba.<br />

... xolo uTaoTa somexTa marcxvenelisa da piris damyofelis<br />

_ wmidisa da RmerTSemosili mamisa, eqvTime ierusalimelisa<br />

(grZelis) mier esreT idida wmida marTlmadidebeli sarwmunoeba<br />

Cveni, romel iqmna Zegl marTlisa sarwmunoebisa. da<br />

mefe bagrat da yoveli saeroni da sasulieroni adidebdnen da<br />

akurTxebdnen cxovlismyofelsa RmerTsa mamasa da Zesa da sulsa<br />

wmidasa, romelsa Svenis dideba da Tayvaniscema ukunisamde.<br />

amin. [27].<br />

monofizitobisaTvis<br />

monofizitobisaTvis<br />

saeklesio istoriiT, monofizituri mwvalebloba damkvidrda<br />

`avazakuri krebis” Sedegad; mogvianebiT (X<strong>II</strong> s.) am mwvaleblobis<br />

mimdevrebs qarTveli kaTolikosi ioane `mimtaceblebad”<br />

saxelsdebda: mimtacebeli ZaRli Tu iqnebis mxolodo _<br />

uTxra monofizit zaqaria mxargrZels kaTolikosma, rodesac<br />

man marTlmadidebelTa sefiskveri waritaca TviTneburad samrevlo<br />

sinidan (ix. `q.c.”).<br />

am niSneul Tvisebas istoriis manZilze monofiziti mwvaleblebi<br />

mravalgzis avlendnen da ruis-urbnisis ZeglisweraSic,<br />

maTi RvTismgmobi mwvaleblobis anaTemirebaSi, viTarca `momxdurni”<br />

iwodebian: `romelnica RmrTis mavneblobisisa mis wvalebisagan<br />

xaCecarTaisa, romel arian somexni, marTalsa da uzakvelsa<br />

sarwmunoebasa mouxdebodin da wmidasa kaTolike eklesiasa<br />

SeerTebodin...”<br />

ukanasknel aTwleulSi, e. w. Sambezis deklaraciis saxiT<br />

monofizitebi marTlmadideblobis saxelis mitacebasac Seecadnen,<br />

xolo 2002 wels, aRdgomis dResaswaulze, saRvTo cecxlis<br />

gardamosvlisas, monofizitma <strong>somx</strong>ebma Tanamedrove sekularuli<br />

samyarosTvisac sakvirveli mimtaceblobis saqme aRas-<br />

4 argini da marmaSeni – somexTa monasteri, romlis winamZRvari iyo<br />

sosTeni (k. kekeliZe, „samoTxe“, t. 1).<br />

rules: maT xelidan warstaces ierusalimis patriarqs saRmrTo<br />

cecxli; amasTanave, somex monofizitTa winamZRvari wlebis<br />

manZilze ecileba marTlmadideblebs macxovris saflavis<br />

taZarSi pirvelobas da, saRmrTo cecxlis gardamosvlisas,<br />

qristes saflavze agebul ekvterSi yofnis uflebas, risi<br />

nebac mxolod marTlmadidebel winamZRvars aqvs ... cxadia,<br />

yovelive amas „mciredad Tu“ mieTvleba saqarTvelos istoriul<br />

teritoriebze marTlmadidebeli, qarTuli taZrebis mitacebis<br />

mcdeloba...<br />

monofizitTa xdoma marTlmadideblobaze rogorc praqtikul,<br />

aseve Teoriul doneze aResruleba, rasac antioqiis<br />

da rumineTis sruli da ruseTis sapatriarqoebis nawilobrivi<br />

ekumenisturi „Riaoba“ ganalaRebs. mwvaleblebTan uniaturi<br />

msaxureba ki iseT „SeuvalTa Sina Sesul“ TeologTa<br />

xmovanebiT aResruleba, romelTac, wminda mamebi, viTarca yrmebi,<br />

upasuxeben, rom SfoTi SemoaqvT maT, vinc „mociqulTa mier<br />

qadagebuli marTlmadideblobisa igi sarwmunoeba wmidisa<br />

kaTolike eklesiisa ganagdes da moZRvrebaTa mier wmidaTa<br />

krebaTa RvTivsulierTa ganwesebuli kanoni saeklesio Seuracxhyves“<br />

[28].<br />

petros petros mkawrvelisaTvis, mkawrvelisaTvis, alajoris<br />

alajoris<br />

marxvisa marxvisa da da subsarqisisaTvis<br />

subsarqisisaTvis<br />

konstantinopoleli arqimandriti petros<br />

mkawrveli (knafeuj) 5 , romelic V s. <strong>II</strong> naxevarSi<br />

antioqiis patriarqi gaxda, magram am<br />

monofizitobisaTvis gaaZeves am kaTedridan,<br />

<strong>somx</strong>eTSi gadavida, sadac amave mwvaleblobas<br />

daudo saTave, romelic „xaCecaris“<br />

saxeliT gavrcelda <strong>somx</strong>eTSi da mas kerZo<br />

_ <strong>somx</strong>uri mravali wvaleba daemata. maT<br />

Soris aris alajoris, anu subsarqisis marx-<br />

5 bresbituri (ix. Êàðòàøîâ, Âñåëåíñêèå Ñîáîðû, ñòð. 383)


324 325<br />

va, romlis Sesaxebac gadmogvcems „saqarTvelos<br />

samoTxe“ (gv. 629-633) da romelsac<br />

somexi monofizitebi marTlmadidebluri<br />

„mezverisa da farisevlis“ kviraSi inaxaven<br />

<strong>somx</strong>eTis qveyanaSi petros mkawrveli monofizitur mwvaleblobas<br />

qadagebda; yovliTurT gmobda RmerTs da sjuls _<br />

wmidaTa da didTa krebaTa da RmerTSemosilTa mamaTagan<br />

damtkicebulTa. petros mkawrveli yovelgvar sacdurs iqmoda<br />

eSmakis mier da wvalebaSi ganswavlida somex ers.<br />

petross hyavda gawvrTnili ZaRli alaja, romelic grZnebiT<br />

raTme hyavda ganswavlili da eSmakis TanadgomiT yovelgvar<br />

saocrebas iqmoda. erTxel samisnod wargzavnili es ZaRli<br />

erTma xucesma da misma mowafeebma mokles, xevSi Caagdes da<br />

qva miayares. petrosma axlo-maxlo soflebSi mZebneli daagzavna<br />

da, rom versad ipova grZnebiT aRkazmuli Tavisi ZaRli,<br />

im mxaris mosaxleobas ganuwesa, emarxaT da elocaT, raTa<br />

„RmerTs misTvis gamoecxadebina“, ra SeemTxva mis ZaRl alajas.<br />

maSin orSabaTidan SabaTamde imarxa yovelma iqaurma<br />

mkvidrma da petross eSmakis manqanebiT eCvena alaja ZaRli,<br />

romelic mas uxmobda: „xevs Sina var me mkvdario“. petrosma<br />

xalxs auwya, rom es „didi saswauli“ iyo da rom amieridan<br />

sruliad sa<strong>somx</strong>eTSi yoveli wlis imdroisaTvis marxva ganawesa.<br />

es marxva aris petros mkawrvelis (misnis) mier<br />

dadebuli sjuli, romelic mociqulTa mier aris SeCvenebuli<br />

da wmida msoflio krebaTa mier gangdebuli da „Semca<br />

iCvenebis yoveli mmarxveli alajisaTvis da subsarqisisaTvis”<br />

(„awindel somexTa subsarqisis marxva, alaja ZaRlis marxva<br />

aris“ _ miqael sabinini _ gv. 631; „subsarqisis kvira, romelic<br />

farisevlisa da mezveris kviras emTxveva, mkvdari ZaRlis<br />

saxelze marxvaa” _ „pidalioni“; alajoris marxva <strong>somx</strong>ebma<br />

dvinis saeklesio krebaze daakanones _ m.n.)<br />

mogvianebiT, petros mwvaleblis mier agebul gaidas taZar-<br />

Si gadmoasvenes somexi beris subal sarqisis Zis cxedari,<br />

romelic monazvnur cxovrebas eweoda da arabebma awames. igi<br />

monofizitebma wmidanad gamoacxades da alajoris marxvas<br />

misi saxeli uwodes. mas Semdeg <strong>somx</strong>ebi subal sarqisisaTvis<br />

loculobdnen da alajoris marxvas inaxavdnen. xolo petros<br />

mkawrvelis yovladmwvalebloba da mis mier <strong>somx</strong>eTis qveynis<br />

rjulgadaxdoma mTel marTlmadidebel samyaros ganivrco.<br />

ierusalimis, antioqiis, aleqsandriis patriarqebma da<br />

romis papama SeaCvenes petrosi da yoveli, vinc alajoris<br />

marxvas inaxavda, vinc sufsarqisisaTvis loculobda da<br />

monofizitur sjuls misdevda, an vinc ismenda maT swavlas<br />

da ar SeaCvenebda maT sjuls _ anaTemirebulyves da warTqves:<br />

„krul iyavn saukunod, rameTu man, RmrTivmoZagebulma petrosma<br />

samwmida arsobis didebismetyvelebas daurTo `wmidao ukvdao,<br />

romeli CvenTvis jvars ecvi, Segviwyalen Cven“ da „saSual<br />

juarisa samsWualisa ganwona“ (CaarWo – m.n.) da manve, petrosman<br />

daakanona monaTvla jvrisa. gana vin unda iyos esoden gonebamaxvili,<br />

rom zeciur ZalTagan mocemuli didebismetyveleba<br />

wmida samebisa dauteos da usjulo petrosis swavlas Seudges?!<br />

im petrosis _ romelic wvers oqrosfrad iRebavda,<br />

romelic wmida mamaTagan SeiCvena da ganikveTa antioqiis saydridan<br />

da manve wyeulman ara Tqva wirvasa Sina „umetesad<br />

yovladwmidisa“ da ar aRiara RvTismSoblad yovladwmida<br />

qalwuli mariami, da dagmo, rogorc es man bilwi nestorisagan<br />

iswavla.<br />

xolo es RvTismgmobeli petrosi SemaRlebul ram saydarze<br />

ijda brWyviala samosliT da grZel samklaves (saxelos)<br />

mahmadianTa wesisamebr miugdebda xolme Tayvaniscemad<br />

misulebs da, isinic, rogorc xalifas, emTxveodnen maszed.<br />

misi ampartavneba saqarTvelosac mowvda da SemouTvala qarTlis<br />

episkoposs, netar miqaels, raTa misi mwvaleblobis aRmsarebeli<br />

gamxdariyo da ziareboda mis sjuls, xolo urCobisaTvis<br />

_ saydridan gadaayenebda. es yovelive miwera episkoposs<br />

qarTlisas da ixmo TavisTan.<br />

xolo miqael episkoposi SeWurva sulma wmidam, rogorc<br />

daviTi goliaTis winaaRmdeg, da mcxeTidan gavida episkopos-<br />

Ta, mRvdelTa da morwmune eris TanxlebiT. gzad netar miqaels<br />

euwya angelozTagan CvenebiT, rom maTze Zaladobas apirebdnen


326 327<br />

da rom sazRvarTan, sadac petrosi elodaT, xevSi, maxviliT<br />

aRWurvili mteri idga. amisTvis miqael episkoposma yoveliTurT<br />

ganamzada mxlebelni. da rodesac warsdga RvTissaTno<br />

mwyemsi petros mkawrvelis winaSe, am ukanasknelma Cveulebrisamebr<br />

„STaugdo saxelo Sesamoselisa mis, raTa emTxvios<br />

igic Cveulebisamebr misisa“, xolo RmrTivganbrZnobilma<br />

miqaelma „upyra mis saxelos da STamozidna Zlierad da<br />

STamoiTria miwaze da daanarcxa“. maSin misma mxlebelma erma<br />

qva dakra da „mokles mgeli igi”. petrosis yovel mimdevars<br />

SiSis zari daeca da verc xelis ganZreva da verc bralobis<br />

sityva veravin SeZlo, aramed ukvirdaT, Tu rogor mokvda ase<br />

ubralod da samarcxvinod maTi ese „didi mTavari sjulisa“<br />

da winamZRvari erisa.<br />

petros mwvaleblis sjulis mimdevarma misma erTgulma<br />

moswavleebma gadawyvites, im RamiT Sekrebiliyvnen da locviT<br />

Rame eTiaT „am wmida gvamis“ winaSe da imedovnebdnen, rom<br />

ixilavdnen rasac RmerTi gamoucxadebda. hyves egreT da, roca<br />

SuaRame Camodga, „ixiles mglebis saxiT Sekrebili eSmakebi,<br />

romlebic mis gvams dahyvirodnen“. xolo yvela iq myofma<br />

mwvalebelma Seracxa, rom ese angelosni arian, romelni ugaloben<br />

mas (petross) da mas Semdeg „avajas“ „momaRlo da<br />

grZeli xmiT“ (m. sabinini) da Tavadac amgvarad iwyes Sesruleba<br />

Jamn-galobisa.<br />

(m. sabinini, „saqarTvelos samoTxe“). [28].<br />

wmida wmida maqsime maqsime maqsime berZeni<br />

berZeni<br />

<strong>somx</strong>uri <strong>somx</strong>uri borotmorwmuneobis borotmorwmuneobis winaaRmdeg<br />

winaaRmdeg<br />

(Ïëîäû ýêóìåíè÷åñêîãî äðåâà, ò. 32, ñ.234-243)<br />

<strong>somx</strong>uri borotmorwmuneoba, romelic mravali mwvaleblobisagan<br />

Sedgeba, sam umTavres, yvelaze ufro uwmindur da saZagel<br />

mwvaleblobas Seicavs. pirveli da uborotesi maTi zraxva<br />

is aris, rom RmerT_sityvis macxovnebeli wamebisas, maTi azriT,<br />

uvnebeli RvTaebac iseve mokvda, rogorc kacTa naTesavi; meore<br />

maTi umTavresi mwvalebloba brZnobs, rom gankacebulma sityvam<br />

RvTisam, zecad amaRlebis Semdgom, ganiZarcva yovladwmida RvTism-<br />

Soblis yovladwmida sisxliT miRebuli sxeuli; xolo mesame<br />

maTi umTavresi mwvalebloba is aris, rom arasworad aRrevs<br />

qristeSi Seurevnelad SeerTebul or bunebas _ kacobrivs da<br />

RvTaebrivs, romelnic, viTomdac, erT bunebad iqca.<br />

aseTia umTavresi maTeuli RmrTivsaZageli mwvaleblobebi<br />

da ra SeiZleba vTqvaT marTlmadideblebma winaaRmdeg amisa?<br />

nuTu Cven amas daveTanxmebiT, rom asea? araviTar SemTxvevaSi!<br />

nu iyofin, rom odesme SeviwynaroT esoden RvTismgmobi da<br />

mkrexeluri azrebi gvamovnebiT erTi, maradmyofi, ukvdavi da<br />

uvnebeli RmerTis bunebasa da mis ukvdavebaze. maTeuli mkrexelobis<br />

warmoTqma da mosmena ar SeuZliaT TviT RmrTis<br />

winaaRmdgom eSmakebsac ki. xolo es Cans im naTqvamidan, romelic<br />

damRupvelma da borotis dasabamma gvelma pirferulad Cas-<br />

CurCula dedakacTa winapars: „ara sikudiliT mohkudeT. rameTu<br />

uwyoda RmerTman, viTarmed: romelsa dResa sWamoT misgan,<br />

gangexunen Tquen Tvalni da iyvneT, viTarca RmerTni, mecnier<br />

keTilisa da borotisa“ (dab. 3,4,_5), anu, ukvdavni da uxrwnelni<br />

iqnebiT, viTarca TviT ufali, romelman SegqmnaT Tqven.<br />

magram yovelTa Semqmneli RmerTis ukvdavebaze mravlis<br />

metyveleba araTu zedmetia, aramed Rimilis momgvrelic, rameTu<br />

ara marto RmrTivsulierni werilni arian savse maradmyofi<br />

yovelTa damtevnelis ukvdavebaze mowmobiT, aramed yvelaze<br />

ufro gareSe filosofosebi da ritornic ki ugaloben TavianT<br />

TxzulebebSi maradmyofi RvTis ukvdavebis didebas. maS,<br />

wyeuli <strong>somx</strong>ebi, wyeul dioskoresTan 6 erTad, rogorRa amtkiceben,<br />

rom qristes RmrTaebrivi ukvdavi buneba mis wmida<br />

sxeulTan erTad mokvda?<br />

da, ukeTu uvnebeli, ukvdavi da araqmnuli misi RvTaeba,<br />

rogorc isini amboben, sikvdils mieca, maSin es niSnavs, rom<br />

misi wmida sulic, viTarca xorcTan erTad Sobili, mis Rmr-<br />

TaebasTan erTad mokvda. da, ukeTu vaRiarebT, rom es asea,<br />

maSin rogorRa vityviT, rom igi STaxda jojoxeTs da bWeni<br />

rvalisani Semusrna da aRmoiyvana saukuniTgan iq myofi mar-<br />

Tali sulebi?<br />

6 dioskore I (444_451) _ aleqsandriis patriarqi, monofiziti.


328 329<br />

ukeTu igi mokvda, rogorc xorciT, aseve RmrTaebiT da<br />

suliT, maSin, rogorRa iqneba Tavad jvarcmulisagan WeSmaritebiT<br />

Tqmuli: „amisTvis uyuar me mamasa, rameTu me davsdeb<br />

sulsa Cemsa, raiTa kualad moviRo igi“; da kualad: „xelmewifebis<br />

dadebad misa da xelmewifebis kualad moRebad misa”<br />

(ioane, 10, 17-8) da, ukeTu, maTeburad, igi mokvda rogorc<br />

xorciT, aseve RmrTaebiT da suliT, maS, rogorRa SeZlo misi<br />

miReba srulebiT mkvdarma, - man, vinc aris ganusazRvrelad<br />

Zlieri Zala yovlismpyrobeli RmerTisa? ukeTu adamianis<br />

suls, romelic Seqmnilia sityvierad da ukvdavad, ar Seu-<br />

Zlia, rom mokvdes, maS, yovelTa cxovreba, „romelsa mxolosa<br />

aqvs ukvdaveba, da naTelsa myof ars miuwvdomelsa“ (1 tim.<br />

6,16), rogorRa mokvda jvarze Tavisi ukvdavi RmrTeebiT?<br />

da es eretikuli zraxva rom RvTis gmobaa, RmrTivsaZagelia<br />

da sicruea, Zalian brZnulad aCvena alamundar ismaitelma,<br />

romelic qristianul marTlmorwmuneobaze moeqca da moinaTla<br />

mTeli ojaxiTa da modgmiT. xolo, rodesac uwmidurma<br />

severosma 7 Seityo ismaitelis mamulis sjulisagan marTlmadidebel<br />

sarwmunoebaze moqceva, maSin masTan gagzavna Tanamzraxveli<br />

ori episkoposi da Seecada mis midrekas Rmr-<br />

TivsaZagel Tavis mwvaleblobaze. rodesac mwvaleblebi alamundarTan<br />

mividnen da xangrZlivi saubari gaubes severosis<br />

moZRvrebaze, alamundarma daiTxova isini da uTxra: „xval<br />

kidev visaubrebT amaze“, xolo mwvalebelTa wasvlis Semdgom<br />

man Tavis erTgul msaxurs uTxra: „severosis mogzavnilebi<br />

kidev rom movlen CemTan da TavianT mwvaleblur moZRvrebaze<br />

saubars damiwyeben, maSin momiaxlovdi da yurSi CamCurCule:<br />

miqael mTavarangelozi ukve gardaicvala-Tqo“.<br />

roca severosis kacni kvlav movidnen da xangrZlivad<br />

sityvaflidobdnen winaSe axlad naTelRebuli alamundarisa,<br />

maSin mivida maTTan msaxuri da Tavis batons wasCurCula,<br />

rac davalebuli hqonda. alamundari umal moCvenebiT mwuxarebas<br />

da naRvels mieca, Tavi Caqindra da idayvdayrdnobili<br />

mdumared ijda, episkoposebis sityvebs yuradRebas ar aqcev-<br />

7 severosi (512_538) _ antioqiis patriarqi, monofiziti.<br />

da da, roca Caacivdnen da mwuxarebis mizezs gamohkiTxavdnen,<br />

alamundarma upasuxa: „Sevityve, mTavarangelozi miqaeli gardaicvala<br />

da rogor ar vidardo, rodesac aseT mcvels movakldi?“<br />

razec maT SesZaxes: „ar daijero, pativcemulo batono,<br />

arafriT miaqcio yuradReba amgvar ambavs, es aSkara tyuilia,<br />

rameTu angelozTa buneba sikvdils ar eqvemdebareba, radgan<br />

yovelTa Semoqmedma Seqmna isini ukvdavad“.<br />

maSin alamundarma uTxra: „maS, miTxariT, gTxovT, ukeTu<br />

angelozTa bunebas, romelic yovelTa Semoqmedma Seqmna ukvdavad,<br />

ar SeuZlia, rom mokvdes, maSin dausabamo da maradiuli,<br />

romelsa mxolosa aqvs bunebiTi ukvdaveba, da naTelsa myof<br />

ars miuwvdomelsa, _ rogor unda momkvdariyo Tavis ukvdavi<br />

RmrTeebiT, Tavisi macxovnebeli wamebisas? Zlier SemcdarxarT<br />

da didad Sors xarT WeSmaritebisagan, Tqvens moZRvarTan<br />

erTad“. aseTi brZnuli mosazrebebiT dauyo piri mwvaleblebs<br />

da arcxvina axlad naTelRebulma ismaitelma.<br />

kidev sxva sakvirveli saswaulic movisminoT _ ara amqveyniuri,<br />

aramed RvTis gangebulebiT _ zeciTgan gamocxadebuli,<br />

WeSmariti keTilmorwmuneobis sauwyeblad da saZageli<br />

<strong>somx</strong>uri mwvaleblobis samxileblad:<br />

rodesac unetaresi patriarqi prokle 8 sasuliero wodebasTan<br />

da erTan erTad konstantinepolis Semogarens moivlida,<br />

cremliT locvas aRasrulebda da evedreboda xSiri da<br />

saSineli miwisZvrebis SeCerebisaTvis, _ im dros, uecrad,<br />

xalxidan patara bavSvi aRetaca zecad, yvela morwmunis Tvalwin,<br />

romlebic didi SiSiT RaRadebdnen: „ufalo, Segviwyalen“.<br />

Semdgom bavSvi kvlavac uvneblad dadga miwaze. rodesac unetaresma<br />

proklem bavSvs hkiTxa, Tu ra ixila da ra ismina iq,<br />

yrmam upasuxa, rom wmida angelozebi iq samwmidaos sagalobels<br />

galobdnen danarTis gareSe, iseve, rogorc amqveynad<br />

galobs wmida kaTolike da samociqulo eklesia.<br />

amis TqmisTanave, RvTis miuwvdomeli gangebiT, bavSvi gardaicvala.<br />

xolo gamonaTqvami „danarTis gareSe“ niSnavs Semdegs:<br />

usjulo severosma, romelic qristes RmrTaebis Sesax-<br />

8 prokle (434_446) _ konstantinepolis patriarqi


330 331<br />

eb brZnobda, rom igi vnebas eqvemdebareboda, da surda am<br />

mwvaleblobis danergva, Tavis mimdevrebs aswavla, rom samwmidao<br />

danarTiT egalobaT Semdegnairad: „wmidao RmerTo, wmidao<br />

Zliero, wmidao ukvdavo, CvenTvis vnebulo, Segviwyalen<br />

Cven“. am danamatiT _ „CvenTvis vnebulo“, yovladuwmidurs<br />

surda eCvenebina, rom qristes RmrTaeba ivno anu mokvda mis<br />

wmida sxeulTan erTad. ra SeiZleba, rom am gmobaze uaresi<br />

da saZageli ram iyos winaSe RvTisa?<br />

ukueTu mxolodSobilis RmrTaeba ivno, anu mis wmida<br />

sxeulTan erTad mokvda, rogorc is uwmidurni amtkiceben,<br />

maSin es niSnavs, rom srulad wmida samebac ivno, anu mokvda,<br />

rameTu erT ars RmerTi, erT ars buneba da erT ars arseba<br />

samebisa ganuyofelisa. rameTu wmida sameba ganuyofelad ganiyofeba<br />

hipostasebiT, xolo arsebiT SeerTebulia Seurevnelad,<br />

e. i. erT ars RmerTi – yovladwmida sameba erTarseba, igiv<br />

ganiyofeba da ganuyofelia, ganiyofeba hipostasebiT, xolo<br />

ganuyofelia arsebiT, bunebiT da RmrTeebiT. amitom, cxadad<br />

mxilebulni arian uwmiduri <strong>somx</strong>ebi severosTan erTad, rameTu<br />

isini gmoben wmida samebas, rodesac mis vnebas aRiareben, anu<br />

sikvdils – mxolodSobilis macxovnebeli wamebis dros.<br />

o, ra uwmidurebaa da ra satanuri naazrevia? marto am<br />

erTi mwvaleblobisaTvis gvmarTebs maTi moZageba srulad da<br />

maTgan ganSoreba, Tanaxmad RmrTis moSurnis gamoTqmisa: „anu<br />

ara moZuleni Senni, ufalo, moviZulen da mterTa SenTa zeda<br />

ganvkfdi? siZulviliTa sruliTa moviZulen, da igini mterad<br />

Semeqmnnes me“ (fs. 138, 21-22).<br />

kidev erTi sakvirveli ambis Sesaxeb monaTxrobi movisminoT,<br />

romelic RvTis gangebiT moxda WeSmaritebis saCveneblad<br />

da severosiseuli RmrTivsaZageli gmobis samxileblad.<br />

rodesac qalkedonSi Seikriba 630 RmrTivsulieri mama<br />

wmida msoflio IV krebaze da mravali dRis manZilze WeSmaritebisaTvis<br />

gulmodgined gamoarCevdnen, am dros demonuri<br />

paeqrobiT Sepyrobili mwvaleblebi Zlier ewinaaRmdegebodnen<br />

marTlmadidebelTa mier saRmrTo werilidan moyva-<br />

nil mtkicebebs. maSin orive mxarem, gangebiT, amgvari gadawyvetileba<br />

miiRo: WeSmaritebaze miniSneba RvTisaTvis miendoT<br />

da yovladdidebul didmowame efemiasaTvis. amisTvis orive<br />

mxarem cal-calke dawera Tavisi sarwmunoebis simbolo da<br />

dabeWda; Semdeg gaxsnes mowamis wmida nawilebis Casasvenebeli,<br />

dasdves orive werili mis wmida neStze da marTlmadideblebma<br />

warmosTqves: „Sen, ufalo, gulTamxilavo, locvi-<br />

Ta yovladdidebulisa mowamisa SenisaTa, arwmune winaaRmdgomTa<br />

WeSmaritebisa SenisaTa!“ Semdgom daxures wmida luskuma,<br />

kvlav dabeWdes da Tav-TavianT adgils miaSures.<br />

ramdenime dRis Semdeg, erToblivi SeTanxmebisamebr, Seikribnen<br />

da wmida saZvale gaxsnes _ o, ra saocari da aRmatebulia<br />

yovel gonebaze saswaulni Senni, yovladnetaro da kacTmoyvareo<br />

meufeo! _ naxes, rom marTlmadidebelTa werili magrad<br />

epyra wmida mowames xelSi, xolo mwvaleblebis _ Sors egdo,<br />

mis wmida ferxTiT, viTarca RmrTivsaZageli da yovliTurT<br />

RmrTismgmobelobiT aRsavse. sxva kidev meti raRaa saWiro<br />

maTi mwvaleblobis sarcxvenad? magram ar dascxrebian usjuloebi!<br />

aris kidev saeklesio sityva, romelic ambobs, rom<br />

mtruli mxaris mowmoba ufro utyuarad iTvleba; da vin<br />

SeiZleba Cveni marTlmadidebeli sarwmunoebis ufro didi<br />

mteri iyos, vinem _ eSmaki? amitom, zemoT naTqvams davumateb<br />

kidev erT mowmobas, romelic eSmakebma Tqves da amiT davamTavreb<br />

sityvas:<br />

kerpTayvanismcemlobis wyvdiadis batonobis dros elada-<br />

Si iyo erTi adgili, Tavisi jadoqrobiT yvelaze cnobili.<br />

ewodeboda piTia 9 , sadac ulamazesi sakerpo taZari iyo agebuli<br />

da masSi idga cnobili kerpi, romelsac yvela warmar-<br />

Ti gansakuTrebul pativs scemda da maTeburad „RmerTi“ _<br />

apoloni erqva. masTan yvela xalxis kerpTayvanismcemeli miemarTeboda<br />

yoveli mxridan da TiToeuli maTgani Tavis kiTxvaze<br />

pasuxs iRebda apolonis qurumebisagan demonuri mzakvrebiT.<br />

da ai, amitomac hqondaT am „RvTisadmi“ didi rwmena<br />

kerpTayvanismcemel xalxebs.<br />

9 piTo (ix. berZn. saxelTa orTograf. Lleqsik.); piTia _ misani qali apolonis taZarSi.


332 333<br />

ufali Cveni ieso qristes macxovnebeli wamebis Semdeg da<br />

Semdgomad mis zecad amaRlebisa, rodesac WeSmariti RmerTis<br />

SemecnebiT gabrwyinda mTeli mzisqveSeTi, da erTni sixaruliT<br />

Seudgnen mociqulTa qadagebas, inaTlebodnen, xolo meoreni<br />

Zlier ewinaaRmdegebodnen yovelive amas da mTel qveyanaze<br />

amis gansja da urTierTSoris brZola Seiqmna, maSin<br />

apolonis erTma qurumma, rodesac dainaxa, rom mTeli qveyana<br />

esodenma mRelvarebam moicva da mokle xanSi yvela SeZra,<br />

moisurva Tavisi „RmerTi” apolonisagan Seetyo, Tu ra iyo es<br />

axali moZRvreba, mTel qveyanas rom moefina, da vin iyo ieso<br />

qriste. gabeda da yovelive amis Sesaxeb hkiTxa Tavis kerp-<br />

RmerT apolons. xolo eSmaki, romelic idumal mtrobda<br />

qristes keTilmorwmuneebs, SekiTxvisaTvis ganurisxda Tavis<br />

msaxurs, ar mouwona saqcieli da uTxra: „umjobesi iyo, sulac<br />

ar gekiTxa CemTvis amaze, wyeulo msaxuro Cemo” magram,<br />

RvTaebrivi ZaliT iZulebulma, mokled ganumarta Tavis msaxurs<br />

gankacebuli qriste RmerTis saSineli saidumlo, uambo<br />

misi macxovnebeli wamebis Sesaxeb da dasZina: „jvarcmuli<br />

aris RmerTi, magram RmrTaeba misi ar vnebula“.<br />

amis Semdeg ras ityvis uRirsi severosi Tavis samgzis<br />

wyeul somex mimdevrebTan erTad? ai, sxva yovliTurT cbierma<br />

apolonma, RvTis ZaliT, Tavisi sakuTari nebis winaaRmdegac<br />

ki aRiara qriste macxovari, rogorc vnebuli da rogorc<br />

uvnebeli: vnebuli, rogorc adamiani, rameTu iyo sruli kaci,<br />

da uvnebeli _ RmrTaebiT. xolo dioskoross, seveross da<br />

maT mimdevar wyeul <strong>somx</strong>ebs rogor ar eSiniaT imis mtkiceba,<br />

rom ivno qristes ukvdavi RmrTaeba misi macxovnebeli wamebis<br />

dros?<br />

amitom, girCev, rogorc erTgul megobars da sayvarel Zmas,<br />

ganeSore maT uwmidur sakrebulos da maTTan pirmoTne<br />

saubrebs (anu mas, rasac dRes ekumenistebi dialogebs uwodebenm.n.),<br />

ukeTu namdvilad gsurs bolomde uvneblad daicva SenSi<br />

winaparTagan gadmocemuli marTlad madidebeli sarwmunoeba<br />

_ rameTu ganxrwnian keTilsaTno Cvevebs boroti saubrebi,<br />

rogorc ityvis samociqulo sityva. da kualad: „mwvalebelsa<br />

kacsa Semdgomad erTisa da orisa swavlisa ganeSore“<br />

(tite 3,10). wyeuli <strong>somx</strong>ebi ki, ara Tu pirveli da meore,<br />

aramed Svidi krebis moZRvrebas ewinaaRmdegebian. da rogor-<br />

Ra Rirs-vyoT isini CvenTan urTierTobiT da saubrebiT?<br />

icode, rom yvela mwvaleblobis meTauri aris eSmaki, rameTu<br />

saxarebaSi moxseniebuli mteri swored is adamiania, romelmac<br />

sufTa da umwikvlo saxarebiseul RvTisSemecnebis xorblis<br />

yanaSi cbierebis RvarZli daTesa, anu is RmrTivsaZageli<br />

sxvadasxva mwvalebloba, romelSic Cvens CaTrevas eswrafis<br />

yovladuwmiduri da surs gangvaSoros marTlmadidebel<br />

sarwmunoebas, romlis moZRvrebiTac gvwams maradmyofi da<br />

dausabamo RmrTaebis _ yovlisampyrobelisa da erTarsebisa<br />

da ganuyofelisa yovladwmidisa samebisa da saSineli, yovel-<br />

Ta gonebasa da sityvaze aRmatebuli saidumlo _ mxolod-<br />

Sobili Zis gankacebisa, romelic wmida samebis erTi piria<br />

da romlisagan da romlisa mier samudamod Seimusra borotis<br />

Zlieri isrebi; iaraRi misi ganqarda da samkvidrebeli<br />

misi Seimusra da, viTarca uZluri frinveli, gmobisa da daTrgunvis<br />

sagnad iqca yovelTagan, romelTa yovliTa guliTa da<br />

WeSmaritebiT swamT jvarcmuli ieso qristesi, vinc sZlia<br />

eSmakni.<br />

nu viqnebiT uzrunvelni da ugrZnobelni, roca Cveni cxonebisa<br />

da cxovrebis esoden Seurigebeli da cbieri mteri<br />

gvyavs; aramed mxne viyoT da vifxizlebdeT maradJams da<br />

raodeni igi ar dacxreba da yovelgvari mzakvrobiT aRiWurveba<br />

winaaRmdgomad da mosakvdinebelad Cvenda, egreTve Cvenc<br />

aRviWurvoT keTilmorwmuneobis iaraRiT, misi legionisa da<br />

misi damcveli RmrTivsaZageli mwvaleblebis winaaRmdeg da<br />

movizRudoT yovliTa gonebiTa da RmrTivsulieri werilis<br />

codniT, raTa odesme Cvenc ganvicadoT ufro Zlieri saWmeli<br />

da mTeli cxovreba oden rZiT ar vikvebebodeT.<br />

mtkiced aRviWurvoT dogmatTa yovladsaWurveliT, rogoric<br />

aris ioane damaskelis saRvTismetyvelo Tavni da mtkiced<br />

daviswavloT isini, raTa davuyoT daudumebeli piri Cvens<br />

mtrebs da davamxoT yoveli winaaRmdgomi qristes nebisa,<br />

rameTu qristem mogvca xelmwifeba daTrgunvad gvelTa da<br />

RriankalTa da yovelTa borotTa ZalTa, „rameTu ara ars


334 335<br />

brZola Cueni sisxlTa mimarT da xorcTa, aramed mTavrobaTa<br />

mimarT da xelmwifebaTa, soflis mpyrobelTa mimarT bnelisa<br />

amis sawuToisaTa, sulTa mimarT ukeTurebisaTa, romelni arian<br />

casa queSe“ (efes. 6,12) da romelTa nairgvari manqaneba da<br />

gansacdeli daamxos ufalma da uvnebelad saukunod dagvicvas<br />

Cven, amin! [28].<br />

Targmaneba Targmaneba somexTa somexTa wualebaTaTvis, wualebaTaTvis, Tu<br />

Tu<br />

romliTa romliTa SeiCuenebian SeiCuenebian somexni<br />

somexni<br />

viTarmed, viTarmca xrwnilebisa, romel ars SimSili, wyurvili<br />

da sxua kacobrivi uxrwnelebisa ara mgonebelni, SeiCuenebian.<br />

da viTarca erTisa bunebisasa qristessa Soris mgonebelni,<br />

mgmobelni, SeiCuenebian.<br />

da viTarca erTsa moqmedebasa qristessa mgonebelni, mgmobelni,<br />

SeiCuenebian.<br />

da viTarca erTsa nebasa mis Soris borotad meCqureni.<br />

SeiCuenebian.<br />

da viTarca qristes Sobisa uaris myofelni, SeiCuenebian.<br />

da viTarca xarebasa RuTis mSoblisasa ara medResaswauleni,<br />

SeiCuenebian.<br />

da viTarca xatsa qristessa da RuTis mSoblisasa da<br />

yovelTa wmidaTa saidumloTa ara Tayuanis mcemelni, SeiCuenebian.<br />

da viTarca ucomosa purisa msxuerplad Semwiruelni, SeiCuenebian.<br />

da viTarca RvinosTana qristes sisxlisasa wylisa<br />

ara ganmzavebelni, SeiCuenebian.<br />

da viTarca saxarebisa gardamqcevelni, SeiCuenebian.<br />

da viTarca cru mRvdelobisa maTisa cxadaT ganmsyidvelni<br />

da samTvraloT myofelni maTisa eklesiisani, wmidaTa da<br />

RmerTSemosilTa mamaTa mier, viTarca simonianni, SeiCuenebian<br />

da iudas Tana daiwesebian.<br />

romel Tvinier marilisa Seiqmnan ucomosa da mkudarsa<br />

msxuerplsa mocemisaebr ebraelisa, SeiCuenebian.<br />

romel ianvris Tvis xuTsa hyofen xarebasa uwesoebiT ara<br />

pativisaTvis RuTismSoblisa, SeiCuenebian.<br />

romel ara equssa ianvarsa dResaswauloben naTlisRebasa,<br />

aramed ganvlen mdinared maCueneblobiT, SeiCuenebian.<br />

romel dResaswauloben Tormetsa Tvis ianvrisasa naTlis-<br />

Rebasa qristessa, romel ars gardaqceuleba didi, SeiCuenebian.<br />

romel ar aqusT mironni, aramed balazinisa zeTsa ixmareben,<br />

SeiCuenebian.<br />

romel naTlisRebasa ara scxeben zeTsa, aramed udeb hyofen,<br />

SeiCuenebian.<br />

romel naTlisRebasa Sina ara iqmnebis maT mier Seberva<br />

axal naTelRebulTa, SeiCuenebian.<br />

romel arca erTsa rasame locuaTa Sina maTTa daubrT<br />

hsjulad ara Tqmad mamao Cuenosa, arca ityvian, SeiCuenebian.<br />

romeli dauZsT hsjulad mamaTa maTTa, vinca vin SabaTsa<br />

anu kviriakesa marxuaTa Tana aRiracxven Tvinier xolo gancxadebisani<br />

amisTvis, SeiCuenebian.<br />

romel wmidaTa didTa marxuaTa SabaT-kviriakeTa sWamen<br />

sZesa da kvercxsa da erbosa, romelnime cxadad, romelnime<br />

farulad, SeiCuenebian.<br />

romel saxsenebelsa wmidaTasa ara aRasruleben amisTvis,<br />

SeiCuenebian.<br />

romel micualebasa wmidis RuTisa mSoblisasa da amaRlebasa<br />

juarisasa ara dResaswauloben, SeiCuenebian.<br />

romel Semates xma gansmenilobiT qadagebuli maT mier<br />

marxua alajorisa, romeli miiRes uRmerToTa manaskerts<br />

tarsun qalaqsa dvins SekrebilTa mwualebelTa, SeCuenebulimca<br />

arian.<br />

romel yuelieri, romeli pirvelad ezod wmidisa marxuisa<br />

ganaweses wmidaTa RmerTSemosilTa mamaTa, amaT Seagines xorcTa<br />

WamaTa, SeiCuenebian.<br />

Seuracxyofen Jamisa wirvasa saRmrTosa da arca imosebian<br />

Tvinier stixrisa, olaris da filonisa, da ara hswiraven,<br />

romeli kanoniTa dauwesa didman silivistros, SeiCuenebian.<br />

romel Jamis wirvis Jamsa ramdenni pirni iqmnebian mwirvelni,<br />

erTis meti ver miiRebs saidumlos, SeiCuenebian.<br />

romel didsa xuTSabaTsa serobasa uflisa Cuenisa ieso


336 337<br />

qristessa, odes yovelni qristeaneni eziarebian, yovlad ara<br />

aRasruleben, aramed sruliad ugulebel yofen, SeiCuenebian.<br />

romel kninRa daurTavsve da zraxven iginica, raJams gardaixdian<br />

paseqsa aRvsebisasa weliwdeulTa kravTa da hcxeben<br />

sisxliTa maTTa wuerTilTa dasacvelad TavTa TvisTa<br />

Seracxven, SeiCuenebian.<br />

romel hsjulisamebr uriaTasa amas ese viTarca saZagelsa<br />

msxuerplsa, ra moiyuaneben xarsa da verZsa da Seamkoben maT<br />

RebiliTa ZoweuliTa da maT Soris raTa maTTa damohkideben<br />

xilisa TiTo fersa da moiyuaneben maT karTa Tana eklesiisaTa<br />

da saxel hsdeben msxverplad sameufod, ese igi ars<br />

mtlad, SeCuenebulmca ars xseneba maTi.<br />

romel ugulisxma da ucnobel arian urwmunoebiT amisi, vi-<br />

Tarmed sisxli qristesi daiTxia sacxovreblad soflisa da<br />

ityvian, viTarme ukeTu ara iqmnas dakula da daTxeva sisxlisa<br />

zroxisa anu cxvrisa, raJams yofdnen Jamis wirvasa micualebulisa,<br />

ara iqmnebis gansueneba sulisa maTisa, SeiCuenebian.<br />

romel gardamaqcevelTa wmidisa saxarebisaTa aRmouxocian,<br />

rameTu daudumeblad yovelni qristes ganxorcielebisa saidumloni<br />

gangebulebani, viTar igi mlocvelisa ofli qristesi<br />

da SeZrwunebuli ars suli Cemi, damixsen me Jamisa amisgan,<br />

SeiCuenebian.<br />

romel ar imarxven marxvaTa qristes SobisaTa, romeli<br />

wmidaTa mociqulTa ganaweses ormeoci dRe, arca kualad<br />

wmidaTa mociqulTasa, arca RvTis mSoblisaTa micualebisaTa,<br />

aramed aqun maT marxuani ucxoni hsjulisagan da wesisa<br />

qristeaneTasa, viTar igi imarxven ionnas zed qalaqisaTvis<br />

ninevisa da eliasTvis da grigorisaTvis, didisa <strong>somx</strong>iTis<br />

episkoposisa da subsarqisisaTvis, SeiCuenebian.<br />

romel saxe wmidisa ioane naTlis mcemelisa Seagines da<br />

niSi patiosnisa sqemisa Seamwikvlnes, usjuloebiTa monazon-<br />

Ta maTTa eris kacebr WamiTa, SeiCuenebian.<br />

romel ganakleben saSual juarisasa samsWualsa rkinisa,<br />

qvisa iyos juari anu Tu Zelisa, da scxeben zeTsa qunjuTisasa,<br />

wesisamebr axal naTelRebulTasa da egreTRa Tayuansa<br />

scemen, SeiCuenebian.<br />

romel ganadgines yoveli <strong>somx</strong>iTi berZenTa mTavrobisagan<br />

da Tana Semwe eqmnes sparsTa da momadlebisa maTisaTvis<br />

moixvnes xalifasagan wesni da hsjulni sruliad qristeaneTagan,<br />

anu gare kide ganbneulni maTni, ese igi arian wina<br />

dacueTa samRvdelovisa nawilisaganTa Jamsa kurTxevisasa da<br />

Roris xorciTa ara WamiTa da nacvlad fayviTa mandilTa da<br />

burvilobisa qedTa maTTa zeda tvirTveloba mandilTa da<br />

raTa Semdgomad Camolocvisa ara ityvian, qristeman WeSmaritman<br />

RmerTman Cvenman, aramed igini juaris weriT oden ersa<br />

mTxvevelsa xelTa maTTa.<br />

da wirvasa Sina orTave qedTa daiburven da saxarebasa<br />

warikiTxaven samxriT kerZo da muniT ilocven wesisamebr<br />

muslimisaTa.<br />

da rasa mRudelni da monazonni maTni zraxvidnen, amis ukue<br />

da ese viTarTaT s, romeli iTqmian, daiwera ara Rirs arian,<br />

gangdebasa maT da gankidganebs wmida ekklesia da esoden<br />

ukue, viTarca RuTis mbrZolni SeiCuenebian da eSmakisad<br />

micemulni.<br />

mTavarTa Tana maTTa da moZRvarTa mravlisa Tana maTisa<br />

borotad madideblobisaTa.<br />

da mermeca yovelTa qristianeTa mier, SeiCuenebian.<br />

viTar kualad qristianeTa Sesaracxel arian da ara ufrosRa<br />

viTarca mbrZolni da qristes uaris myofelni, gina viTar<br />

naTlisReba maTi, keTil Sewynarebul ars da anu sarwmunoeba<br />

maTi Sewynarebul iyvnen.<br />

aramed daiyavn ugunurTa maT ara wmidaTa, ara wmidani pirni<br />

maTni, WeSmaritaT qristianeTa amaoT saxelismdebelni maTi<br />

da naTlisRebac maTsa keTil Semwynarebelad metyvelni.<br />

xolo ukeTu maTni wignni warikiTxes, romelnime ganxorcielebisaT<br />

s qristesisa da saxarebisa da wmidaTa mamaTaT s<br />

aRuweriaT, viTar uriaTa da maniqevelTagan.<br />

(mixeil sabinaSvili, „saqarTvelos samoTxe~, peterburgi,<br />

1882 w., gv. 633-635). [27].


338 339<br />

4. 4. istoriani istoriani da da azmani azmani SaravandedTani<br />

SaravandedTani<br />

SaravandedTani<br />

didebulebic ar akldebodnen RvTismsaxurebas.<br />

«movides Zmani orni mefes winaSeEmsaxurebad, Zeni sargis<br />

saqarTveloSiO arasdros hqonia adgili religiur Tu<br />

amirspasalarisani, romelni mas Jamsa didad gandidebulni<br />

eTnikur SuRls. rogorc ukve aRvniSneT, marTlmadidebeli<br />

iyvnes mefisa mier: zaqaria amirspasalari da ivane msaxurT-<br />

eklesia, qarTveli marTlmadideblebi kacTmoyvareobiT, kacT-<br />

uxucesi. yovelni mk drni mefis winaSe iyvnes: kaTalikosi<br />

SemwynareblobiT gamoirCeodnen, rasac araferi aqvs saerTo<br />

ioane, sulmoberuli, kaci angelozTa mosagre, da mcireni episko-<br />

rjulTSemwynareblobasTan. rjulis sakiTxSi qarTveli mar-<br />

posni, da sxuanica saqarTvelos warCinebulni Sekrebul iyvnes.<br />

Tlmadideblebi ukompromisobiTa da marTlmkveTelobiT gam-<br />

viTar kaTalikosi ioane usisxlosa msxuerplsa mRdelmooirCeodnen.<br />

swored amis Sedegia is, rom saqarTvelos mar-<br />

qmedebda, moiRo da Seswira man Jami».<br />

Tlmadidebelma eklesiam ar gaikara mwvaleblobani da qristes<br />

da, ai, msaxurebis dasasruls, rodesac mRvdeli arigebda<br />

eklesiis dogmatebi mociqulebrivi siwmindiT daicva.<br />

sefiskvers, mis misaRebad zaqariac gaemarTa, magram, miuxeda-<br />

kacTSemwynareblobisa da rjulTSeuwynareblobis magalvad<br />

zaqarias warCinebulobisa, mRvdelma ar misca mas seiTs<br />

saqarTvelos didi xelisufalni iZleodnen. maT aseT<br />

fiskveri, ris gamoc zaqaria Seecada, ZaliT aeRo igi. amis<br />

marTlmkveTelobas RmerTi gamorCeuli SemweobiT adasturebda<br />

Semxedvare aRSfoTebuli ioane kaTalikosi, „cecxlebr aRty-<br />

da amitomac iyo, rom aseT xelisufalTa mmarTvelobis dros<br />

inebuli“, ekveTa mwvalebel zaqarias da amxila igi: «aR-<br />

saqarTvelo sulierad, zneobrivad, politikurad, ekonomikurad<br />

srulebisa yovelni Rirsni mouxdebodes Wamad sefiskuerisa.<br />

da kulturulad Zlierdeboda. wm. mefe daviT aRmaSeneblis<br />

xolo mRdelTa ara misces, rameTu iyo sarwmunoebiT somexi,<br />

marTlmkveTelobis magaliTi am Tavis dasawyisSi moviyvaneT.<br />

SeCuenebulTagani; da sircx liTa ikadra zaqaria aRtacebad<br />

Tqmulis gansamtkiceblad wm. Tamar mefis droindeli saqarTve-<br />

sefiskuerisa da SeWmad. romlisaTvis kaTalikosi, cecxlebr<br />

los cxovrebidan erT epizods movitanT, romelsac mematiane<br />

aRtyinebuli, Zlierad amxilebda da etyoda: „nefsiT aravin<br />

mogviTxrobs.<br />

marTlmadidebelTagani ikadrebs mRdelmoqmedebasa sefiskuers<br />

Tamaris dros samefo karze ori Zma – zaqaria da ivane<br />

Tquen, S dgzis wyeulTa somexTa, mocemad, momtacebeli ZaRli-<br />

mxargrZelebi iyvnen dawinaurebulebi. Zmebi tomiT qurTebi<br />

iyvnen, sarwmunoebiT ki - monofizitni, anu <strong>somx</strong>is sarwmunoebisani.<br />

zaqaria amirspasalari iyo, ivane - msaxurT-uxucesi.<br />

es SemTxveva naTlad aCvenebs, rom Tamaris droindel<br />

saqarTveloSi saero samsaxurSi adamianebs pirovnuli Rirsebebis<br />

mixedviT awinaurebdnen da ara eTnikuri Tu religiuri<br />

niSniT. amave dros, es Rirsebebi da Tanamdebobebi sarwmunoebriv<br />

sakiTxebSi ar iZleoda raime SeRavaTebsa da upiretesobebs.<br />

amas naTelyofs erTi istoriuli epizodi<br />

samefo karis cxovrebidan: igi mogviTxrobs erTi RvTismsaxurebis<br />

Sesaxeb, romelsac mefe da sxva didebulebi eswrebodnen<br />

(ix. q.c. t. <strong>II</strong>, gv. 81-91). unda aRiniSnos, rom wm.<br />

Tamar mefe mxurvale mlocveli iyo da misi Semxedvare<br />

ca Tu ipoos“. romlisTvisca sircxvileuli warvida zaqaria<br />

karvad Tvisad».<br />

ioane kaTalikosi uxsnida zaqarias misi mwvalebluri<br />

sarwmunoebis mcdarobas, magram zaqaria miugebda: «„me melaSqre,<br />

ver keTilad mecnier var sityvis-gebad Senda; aramed mouwodo<br />

moZRuarTa sarwmunoebisa CuenisaTa, romelTa Cem wil<br />

sircx leul gyon“. kaTalikosi ioane miugebda: „iyavn neba<br />

qristesi da maradis-qalwulisa RmrTismSobelisa, romelman<br />

sircx leul yvnes uarismyofelni T sni“. amisman msmenelman<br />

zaqaria waravlina kaci kaTalikosisa mimarT maTisa, Tana-da<br />

episkoposTa, yovelTa vardapetTa da mecnierTa».<br />

amgvarad, zaqariam mouwoda somexTa rjulis mcodneebs, _


340 341<br />

vanis kaTalikoss, episkoposebs da varTapedebs, _ im ganzraxviT,<br />

rom isini daicavdnen somexTa sarwmunoebas da, piriqiT,<br />

sircxvileul yofdnen marTlmadideblebs. marTlac, gaimarTa<br />

sarwmunoebrivi ganxilva da kamaTi.<br />

«da movida kaTalikosi vanisa da yovelni vardapetni. da<br />

daidga samsajavro, da dajda dedofali, dedoflisa mosavi,<br />

daviT mefe da warCinebulni saqarTvelosni erT-kerZo, m argrZelni<br />

zaqaria da ivane erT-kerZo. mouwodes kaTalikossa<br />

ioanes. Sevida da ityoda fsalmunsa amas: „aRdeg, RmerTo,<br />

saje sja Seni, moixsene yuedreba Seni, romel ars ugunurTagan“.<br />

viTar Sevida, aRdges mefeni da pativiT Tanadaisues;<br />

egreTve marRasTa da vardapetTa somexTa maTca pativi uyves<br />

wesisaebr». ai, zne qarTvelTa: daufaravad amxelen mwvaleblebsa<br />

da Svidgzis wyeulebs uwodeben maT, magram, rogorc<br />

kacTmoyvareni, „wesisaebr“, kacobriv pativs miageben maT.<br />

«viTar mokiTxvaman Jami moiRo, dadumnes yovelni da iwyes<br />

somexTa sarwmunoebisa maTisa Tqmad sityua-mWevrad da vrcel-sityuad,<br />

vinaca keTilad mo senebul iyvnes. kaTalikosi,<br />

zegardamoTa niWiTa aRsavse, gonierebiT aRu snida da brZnad<br />

miugebda ukurRuevad TqmulTa maTTa, xolo T sisa damamtkiceblad.<br />

da gagrZelda sityuis-geba mimiwuxramde.<br />

moSiSman istoriisa sigrZisaman kma-viyo Tqmad: viTar uwyiT<br />

somexTa sityua-misveobisa, Zlieri RaRadi aRuteves, cilobisa<br />

swori Zleva iqmneboda. amis msmenelman kaTalikosman<br />

ioane, RmrTis-metyuelisa mosaxeleman, nu ukue zenaT sulis<br />

wmidis mier aRvsebulman, anu Tu marTlisa sarwmunoebisa<br />

mindobilman _ ara uwyi, aRaRo piri brZnad metyueli SeuvalTa<br />

sityuaTa. odesme didi elia msxuerplsa zeda moxedvida<br />

cecxliTa RmrTisa mier mlocveli; ixileT, Tu viTar<br />

uaRres aRsa del ars usisxlo msxuerpli _ orci da sisxli<br />

RmrTisa kac-qmnulisa _ msxuerplsa zroxisasa, romeli<br />

aCrdilsa mwerebulad iyo, egoden ubrwyinvales da uzenaes<br />

ars, romeli aw iqmna da iTqua, vhgoneb, sulisa mier wmidisa,<br />

piriTa msaxurisa misisa kaTalikosisaTa. rameTu Tqua:<br />

„saxliT Targamosno, romelni Sekrebul xarT Z nad da<br />

mterad marTlisa sarwmunoebisa! uwyiTa, romel naTesavsa kac-<br />

Tasa eufla eSmaki? damyofelman TualTa gonebisaTaman SeasakuTrna<br />

xrizmosTa, da aramecnierni da damtevebelni RmrTisani<br />

uzorvides kerpTa, xaxusa da niorsa da jinWarsa. xolo<br />

RmerTi, ara ugulebels-myofeli dabadebulTa T sTa, ezraxa<br />

abrahams da merme naTesavsa missa; kuald moses mosca sjuli<br />

da msjavri ukanasknel, umetesTa wyalobaTa aRZruli, zeciT<br />

gardamoxda erTi samebisagani, Ze da sityua, qalwulisa mariamisagan<br />

orcni Seisxa da msgavs kacTa iqmna, rameTu sisxlTagan<br />

qalwulisaTa miixuna orcni kacobrivni da suli sityvieri,<br />

iqceoda kacTa Tana da yovelnive gangebulni aRasrulna.<br />

raJams SesaZrwunebeli igi nebsiT juarcma eguleboda,<br />

aTormetTa mowafeTa Tana isera da srul-yo paseqi. viTar<br />

srul iqmna, iwyo axalsa amas RmerT-myofelsa saidumlosa:<br />

moiRo puri, gantexa da misca mowafeTa da Tqua: „miiReT da<br />

WameT, ese orci Cemi ars misatevebelad codvaTa“. egreTve<br />

sasmelica: „suT amisgan, ese sisxli Cemi ars“. da pirvel<br />

ityoda: „ukeTu ara sWamoT orci Zisa kacisasa, ara gaqundes<br />

nawili CemTana“. da kualad ityodave: „ orci Cemi WeSmariti<br />

saWmeli ars da sisxli Cemi WeSmariti sasmeli ars, da mravalsadme<br />

arian eseviTarni sityuani. aw ukue momigeT: grwmena<br />

eseviTarni mani maxarobelTani?“ xolo maT miuges: „ucilobel<br />

ars ege, rameTu moguca orci da sisxli misi, raTa<br />

ukudavebad vWamdeT da vsumideT; ese ars niWi didi Cuenda<br />

momarT, raTa qristes RmerTad aRmsarebelni vWamdeT orcsa<br />

missa da vsumideT sisxlsa missa“.<br />

da kualad kaTalikosman ma yo brwyinvaled: „keTil, Svilno,<br />

vinaTgan aRiareT, aw ukue eseca grwams, viTarmed axali sjuli<br />

da axali paseqi iyo seroba igi, da yovelni, qristes<br />

RmrTad da kacad aRmsarebelni, mRdel-vmoqmedebT qristes<br />

vnebaTa mom senebelni; vWamT orcsa missa da vsuamT sisxlsa<br />

missa, igi ars sjuli Cueni da mcneba axali“.<br />

xolo somexTa miuges: „agre, amas aravin umecar ars“.<br />

kaTalikosman Tqua: „aw uwyodeT, ukeTu sarwmunoeba Tqueni<br />

umjobes-sadame ars, Tqven mier Seicvalebis puri orcad


342 343<br />

uflisad. Tu Cueni umjobes ars, Cuen mier mRdelmoqmedebuli<br />

Seicvalebis orcad uflisad“.<br />

maT Tques: „egreT ars“.<br />

kaTalikosman Tqua saSinelis sasmenelad sityua: „saqmiTa<br />

gamovaCinoT, ara sityviTa“.<br />

maT Tques: „romelsa hyof, hyav“.<br />

kaTalikosi etyoda: „mogcem ZaRlsa erTsa. dro-giyof<br />

samTa dReTa, rome Rame ganaTioT litaniiTa da RmrTisa<br />

vedrebiTa; sam dRe ZaRli uWmelad damarxeT. da erTi ZaRli<br />

me momeciT, sam dRe uWmelad davmarxo, Rame ganvaTeno litaniiTa<br />

da RmrTisa vedrebiTa, da gamoCndes marTali sarwmunoeba.<br />

mesamesa dResa aRvasruleb usisxlosa msxuerplsa da<br />

moviReb sefiskuersa eliTa CemiTa. daRaTu ara sakadrebel<br />

ars, daugeb ZaRlsa wina, romeli Tquen gyavs, da egreTve Tquen<br />

sefiskueri moiReT da daugeT ZaRlsa mas, romeli me myavs.<br />

romlisaca SeWamos misi rwmuneba ara ars; Tqueni SeWamos,<br />

Tquen grcxuenes; Tu Cueni SeWamos Cuen gurcxuenes“».<br />

amgvarad, ioane kaTalikosis ganmartebiT, WeSmariti sarwmunoebis<br />

mpyrobelTa msaxurebisas puri da Rvino WeSmaritad<br />

gardaiqceva qristes xorcad da sisxlad da sami dRis<br />

mSieri ZaRlic ver gaekareba mas. amitom, man SesTavaza monofizitebs,<br />

aResrulebinaT msaxureba da Tav-TavianTi nawilebi<br />

daedoT winaSe mSierTa ZaRlTa, romlebic gamoarCevdnen, Tu<br />

romeli iyo qristes xorci da romeli _ gardauqceveli<br />

puri. es iyo saSineli gamocda da ioane kaTalikosma icoda,<br />

rom msgavsi gamocda adrec CaetarebinaT marTlmadideblebs,<br />

V saukuneSi, arianelTa mwvaleblobis gamosaaSkaraveblad.<br />

«esma ese mefeTa da ersa, gankuirdes da uRonoebaman moicuna.<br />

viTar gonebad movides, rques kaTalikossa: „ra ese sTqui,<br />

sasmeneladca zaria!“ kaTalikosi umetes daamtkicebda. garna<br />

somexTa aRara eneba, miscnes ZaRlni urTierTsa, da warvides<br />

karavTa mimarT.<br />

xolo mefe, Zlierad mbrZoli, etyoda kaTalikossa: „ra<br />

sTqu, vin SemZlebel ars amisda qmnad, mogonebad da smenad,<br />

rameTu gansakvirvebel ars?“ kaTalikosi wynariTa gonebiTa<br />

miugebda: „saqme ese ara mindobiTa Tavisa CemisaTa vyav, aramed<br />

vyof amasa sasoebiTa qristes RmrTisaTa, raTa aCuenos morwmuneTa,<br />

marTali morwmuneoba Tu visi ars, da vin arian<br />

marTal-aRmsarebelni, da visTa xelTa miscems tarigi RmrTisa<br />

daklvad Tavsa T ssa, anu vin vWamT orcsa missa da vin<br />

vsuamT sisxlsa missa; mindobiTa marTlmadideblobisaTa cxad<br />

vyofT WeSmaritebasa, mefeo, Semewie Sen da yovelni qarTvelni,<br />

didi da mcire“. gank rda mefe da yoveli eri, ismines ra<br />

brZaneba kaTalikosisa, da warvides T s-T sad.<br />

iyo dRe igi paraskevi. iwyes litaniobad: erTken mefeman<br />

da kaTalikosman, da yovelman saRmdeloman krebulman (mciredi<br />

iyvnes mun episkoposni, rameTu ara kreba eyo mefesa), da<br />

erT-kerZo somexni da m argrZelni zaqaria da ivane. Rame igi<br />

orTave gaaTenes, SabaTsa kualad iwyes litaniobad da mwuxri<br />

erTSabaTi gaaTenes. da amovida mze da yovelni waremarTnes<br />

eklesiad, cremliT mvedrebelni RmrTisani. ganamzades wmida<br />

trapezi orgniTve, iyo tirili orisave krebulisgan. da srulyo<br />

ra usisxlosa msxuerplisa Sewirva, aRiqua kaTalikosman<br />

feSxumiTa SesaZrwunebeli igi orci CuenT s kac-qmnilisa<br />

qristes RmrTisa. warmovida krebulisa mimarT mgazvr metyueli:<br />

„wmida ars, wmida ars, wmida ars ufali sabaoT, savse<br />

arian cani da queyana didebiTa misiTa“.<br />

mouwoda somexTa episkoposTa da m argrZelTa da yovelTave<br />

sarwmunoebisa maTisa ziarTa da etyoda: „ismineT aw, saxlo<br />

Targamosiso! uwyiT, rameTu RmerTman, CuenTvis kac-qmnilman,<br />

moguca orci Tvisi saWmelad metyuelman: „ukeTu ara sWamoT<br />

orci Cemi, ara gaqundes cxovreba, amas hyofdiT mosaxsenebelad<br />

Cemda“ da mociqulica ity s; „pursa amas romelsa<br />

ganvtexT, ara-me ziarebad orcTa qristesTa ars?“ aw ukeTu<br />

sarwmunoeba Tqueni WeSmarit ars, puri ese wmida orci qristesi<br />

iqmnebis; ukeTu Cueni sarwmunoeba sTnavs, Cuen mier kurTxeul<br />

iqmnebis orcad uflisad yovladve. nu iyofin, romel<br />

ikadros romelmanca (uarisyofa ). aw moiyvaneT ZaRli, romelic<br />

me mogec; daRacaTu ara sakadrebel ars, winadaugeb pursa amas<br />

wmidasa. ukeTu Seexos ZaRli da ikadros miaxlebad, ara sa


344 345<br />

dame ars sarwmunoeba Cueni. moyvanebad vceT ZaRli Tqueni,<br />

daudvaT puri Tqven mier kurTxeuli; ixileT raZi iqmnas, da<br />

mas zeda gamoCndes, visi sarwmunoeba sTnavs qristesa“.<br />

xolo somexTa daRacaTu ara eneba, garna ara iyo pasuxi<br />

samarTlisa; ZliT etyodes kaTalikossa: „Sen mier ganCinebulsa<br />

amas saqmesa Sen giRirs qmnad“. xolo iyo ersa zeda Semosvlad<br />

jari raZi iqmnas. da amisman msmenelman kaTalikosman<br />

Tqua: „me vyo“. da brZana erisa Sorad ganyeneba da mrguliv<br />

garemodgoma, raTa yovelTa mier saxilvel iqmnas didebuleba<br />

RmrTisa. da gandga eri Soradre.<br />

warmodga kaTalikosi ioane Semosili, da elTa et rTa<br />

zaris asaxdeli igi saidumlo, orc-qmnili, mRdel-moqmedebuli.<br />

mefe da yovelni eri xedvides ganc frebulni da SeZrwunebulni.<br />

da kaTalikosi dga, viTarca godoli Seuryeveli,<br />

turfad aRSenebuli, esre mtkiced dga ganSuenebuliTa piriTa.<br />

maSin moyvaneba brZana sam-dRe uWmelisa ZaRlisa; da moiyvanes<br />

ZaRli igi SimSiliTa ganligebuli. da wardga ioane kaTalikosi<br />

da aRmouteva ma brwyinvale: „qriste meufeo, snisaT s<br />

kacTasa gankacebulo, juarcmulo CuenTvis, daflulo da aRdgomilo<br />

da zecad mamisa amaRlebulo, romelman moguec orci<br />

Seni, raTa mosa senebelad Senda vhyofdeT; Sen, meufeo, gTnavs<br />

sarwmunoeba qarTvelTa, gTnavs sarwmunoeba ese Cueni, Seuxebelad<br />

da miuaxlebelad daicev zarisa asa deli orci ese<br />

Seni, Cuen mier mRdel-moqmedebuli; Sen ukue Seiwire SeuZrveli<br />

ege da aCuene ersa amas gza WeSmariti, da moxede msxuerplsa<br />

amas da sircx leul yven winaaRmdgomni Cuenni“.<br />

da raJams ese iTxova, daago SesaZrwunebeli igi usisxlosa<br />

msxuerplisa aRmonakueTi momymarisa mis ZaRlisa wina.<br />

xolo mxilveli purisa viTar mieteva, mieaxla miuaxlebelsa<br />

mas; myis Zlierad iy rna ZaRlman da ver Seexo wmidasa mas<br />

wmidaTasa. da ixiles gansakrTomeli ese saswauli, gankrTes<br />

mefe da yoveli eri. maRliTa miTa ma-yo kaTalikosman da<br />

yovelman simravleman erisaman: „did xar Sen, ufalo, da sak rvel<br />

arian saqmeni Senni!“ da aRuteves ma sixarulisa madidebelad<br />

RmrTisa cremliTa sixarulisaTa. xolo somexni, uRo-<br />

noebasa micemulni, gank rvebulni dges da uk rda.<br />

maSin evedra kaTalikosi mefesa, raTa daadumos eri igi.<br />

da viTar dawynardes mani igi, Tqua naTel mofeniliTa piriTa<br />

marRasTa <strong>somx</strong>iTisaTa da m argrZelTa: „ismineT da uwyodiT:<br />

RmerTi, uxilavi da miuaxlebeli da Seuxebeli borotisa,<br />

romlisganve uboroto ars da man Tavadman brZana purisa<br />

amis wmidisa orc qmnad. nu gikvirs, rameTu manve Tqua: „iyavn<br />

naTeli da kualad gamoCnda naTeli, mel _ da gamoCnda“, manve<br />

sityuaman ara-rasagan qmna meli. ara Tu saxismetyueleba<br />

ars, aramed WeSmaritad orci misi. amas ra Seexeboda? orci<br />

misi da puri anu orive erT ars, anu umjobes romelime“.<br />

xolo somexTa araTu eneba, uneblieT Tanaedva amisi qmnad.<br />

viTar mRdelni dges da moiyvanes ZaRli, romeli hyva kaTalikossa,<br />

da mougdes msxuerpli maTi. da myis aRitaca. da<br />

qarTvelTa iwyes madlobad RmrTisa miTa sixarulisaTa,<br />

iqiT da aqeT xldomiTa masve ityodes: „did xar Sen, ufalo,<br />

da sak rvel arian saqmeni Senni!“. da kaTalikosi Semosili<br />

Sesues hunesa T ssa, da elTa etvirTa tabakiTa sefiskueri<br />

da Tanahyuebodes yovelni warCinebulni da laSqarTa Sina<br />

vidodes metyuelni esreT fsalmunsa asocdamervesa:<br />

„mravalgzis mebrZodes me mterni Cemni siyrmiT CemiTgan<br />

da me ver mereodes.<br />

beWTa CemTa mcemdes me codvilni da ganagrZes uSjuloeba<br />

maTi.<br />

ufalman Semusrna qedni codvilTani.<br />

hrcxuenoden da marTal ukun iqcen yovelni moZuleni<br />

sionisani.<br />

ufalsa ugalobdiT, rameTu didebiT didebul ars. ufalman<br />

Semusra mbrZolni,<br />

ufal ars saxeli misi“.<br />

esreT mxiaruliTa piriTa movles yoveli banaki. somexni,<br />

viTarca myuari utbo, egreT dges u mod, queyanad mxedvelni,<br />

viTar Zuel odesme mRdelni astartesni. xolo Tu viTari<br />

sixaruli, sasoeba da madloba RmrTisa moiwia qarTvelTa<br />

zeda, Txroba SeuZlebel ars. da Se-ra-vides, didi seri Semzades<br />

mefeman da kaTalikosman.


346 347<br />

xolo somexni sircx leulni warvides m argrZelTa karvad.<br />

ivane msaxurT-uxucesi etyoda Zmasa T ssa, amirspasalarsa zaqarias,<br />

viTarmed: „me ara meneba ciloba; qarTvelTa marTali sarwmunoeba<br />

upyries. raRa ars myenebel Cuenda, rome marTali sarwmunoeba<br />

ara SeviwynaroT da ara naTel-viRoT qarTvelisa kaTalikosis<br />

mier?“ xolo igi miugebda: „uwyi, Zmao, rameTu marTali rjuli<br />

ars qarTvelTa, magra romeli ganikiTxvis dResa mas, hkiTxon; me<br />

ara SeverTvi qarTvelTa!“ da esma ivanes da rqua: „mik rs sibrZnisa<br />

Senisagan, romel umjobessa ara arCev, me ara SeverTvi<br />

ganzraxvasa Sensa, naTel-viReb sarwmunoebasa zeda qarTvelTasa“.<br />

radRa sakmar ars sityua? movida da naTel-iRo sarwmunoebasa<br />

zeda Cuensa ioanes mier kaTalikosisa. da mravali<br />

simravle somexTa movida naTlisRebad da iqmna sixaruli, da<br />

zaqaria egreve urwmunoebasa zeda.<br />

eseviTari niWi da pativi mimadla mis mier Seyuarebulman<br />

RmerTman Tamarsa, garna arca is udeb iqmna moqmedebad saqmeTa<br />

saTnoTa RmrTisaTa. amisT s el-yo aRSenebad sayofelsa<br />

gammarjuebelsa missa zeSTa-kurTxeulsa varZiisa RmrTism-<br />

Sobelsa, zemo varZiis quemo varZiiTa micvalebiTa, romeli<br />

kldisagan gamohkueTa, TviT patiosani eklesia da monazonTa<br />

sayofi senakebi, romeli mterTaganca Seuval da ubrZolvel<br />

yo. ese varZia pirvelad daewyo sanatrelsa mamasa missa<br />

giorgis, garna ver srul eqmna da daeteva, romel didman aman<br />

aRasrula da Seamko yovliTurT, da Seswirna mravalni da<br />

didroani soflebi, da Sehkazmna trapezisa Semosavalni didni,<br />

romeli yovlisaganca moTxroba Znel ars. Tu visme nebavs<br />

amisganca, ixilen varZia da saqmeni misni qmnulni da naSenebi<br />

quab-qmnili. vina mefeman Tamar guls-idgina msaxurebad ubiwosa<br />

da gansakrTomelisa saswaulTa-moqmedisa varZiisa Rmr-<br />

TismSobelisa, amisT s umetes pirvelTa idida mefoba misi».<br />

5. 5. cecxlTan cecxlTan TamaSi<br />

TamaSi<br />

somexi eris istoria aRsavsea dramatizmiTa da tragizmiT.<br />

Znelia, adamians ar gagiCndes maTdami TanagrZnobisa da Tanadgomis<br />

survili. istoriulad swored aseTi iyo qarTveli eris mimarTeba<br />

mravaltanjuli somexi xalxisadmi. gverdSi bevrjer<br />

dadgomia saqarTvelo <strong>somx</strong>eTs, xolo qarTvelebs somexi xiznebisTvis<br />

lukma gauyviaT, sacxovrebeli miuciaT, xeli gaumarTavT,<br />

fexze wamouyenebiaT, Zmuri siyvaruliT daxmarebian Wrilobebisa<br />

da tkivilebis moSuSebaSi.<br />

somexi xalxis istorias Tamamad SeiZleba vuwodoT cecxlSi<br />

gamotarebuli. magram am eris xanZris alSi gaxveva, xandaxan,<br />

Tavad maTive warmomadgenlebis avanturistuli qmedebebis<br />

Sedegad xdeboda. uaxlesi istoriidan amis magaliTia<br />

osmaleTSi daSnakTa mier somexi xalxis Segulianeba TurqTa<br />

winaaRmdeg, Semdeg maTi gamZvinvarebul osmalTa pirispir Setoveba,<br />

rasac mohyva aTasobiT msxverpli. <strong>somx</strong>uri avantiura,<br />

ra Tqma unda, ar amarTlebs osmalTa sisastikes, magram pasuxismgebloba<br />

xalxis winaSe, upirveles yovlisa, swored<br />

daSnakebs ekisrebaT. aseTi magaliTi ara erTia somexi xalxis<br />

istoriaSi. amgvari cecxlis danTebas neodaSnakebi, rogorca<br />

Cans, javaxeTSic apireben, albaT, im imediT, rom amjerad xan-<br />

Zari mxolod saqarTvelosa da qarTvel xalxs Seexeba.<br />

am qveTavSi mogiTxrobT ambavs somexi sasuliero pirebis<br />

cecxlTan TamaSis Sesaxeb, pirdapiri gagebiT. rogorc cnobilia,<br />

marTlmadidebluri kalendriT aRdgomis wina dRes,<br />

did SabaTs, uxsovari droidan macxovris saflavze marTlmadidebeli<br />

patriarqis mier RvTisadmi aRvlenili savedrebeli<br />

locvis Jams cidan gadmodis RvTaebrivi Seuwveli cecxli,<br />

romelic kandels aRanTebs marTlmadidebli patriarqis<br />

xelSi. xolo Semdgomad amisa es cecxli mTel kacobriobas<br />

ganefineba.<br />

RvTiuri cecxlis gardamosvla utyuari dasturia mar-<br />

Tlmadideblobis WeSmaritebisa, marTlmadidebeli eklesiis<br />

utyuarobisa, romlis wevrebsac igi ganamtkicebs rwmenaSi,<br />

amave dros, Seagonebs mwvaleblebsa da urjuloebs, raTa<br />

gulisxmayon, Seinanon, dauteon borotmadidebloba da WeSmaritebaze<br />

moeqcnen.


348 349<br />

aRsaniSnavia, rom cecxlis gardamosvlis ceremonialSi<br />

somexTa sasuliero pirebs, ganwesebis Tanaxmad, TavianTi gamor-<br />

Ceuli adgili aqvT miCenili, rac imiT moipoves, rom Tavis<br />

droze ZaliT miitaces iakob mociqulis saxelobis taZari,<br />

romelic manamde qarTvelTa sakuTreba iyo. swored somexTa<br />

mzakvrobisa da, upirvelesad, Cveni codvebis gamo davkargeT<br />

macxovris saflavis uSualo siaxloves mdebare iakob mociqulis<br />

saxelobis taZari, amiT ki mogvaklda upiratesi<br />

ufleba, axlos vmdgariyaviT ierusalimis patriarqTan cecxlis<br />

gardamosvlis Jams.<br />

rogorc aRvniSneT, es movlena saukuneebis manZilze gr-<br />

Zeldeba da aravis ganucxadebia pretenzia RvTiuri cecxlis<br />

miRebis pirvelobaze im dromde, vidre somex sasuliero pirebs<br />

ar SeuCndaT boroti ganzraxva am saswaulTan TamaSisa. amis<br />

Sesaxeb mogviTxrobs werili gazeT „mrevlidan”, romelsac<br />

mcireodeni SemoklebiT gTavazobT:<br />

« ... did SabaTs (2002 wels – a.u.) macxovris saflavze<br />

cecxlis gardamosvlis ceremonialze saukunis avantiuram<br />

iCina Tavi: monofizituri (<strong>somx</strong>uri – a.u.) eklesiis warmomadgenlebi<br />

yvelasaTvis moulodnelad Tavs daesxnen berZen<br />

marTlmadidebel patriarqs da RvTaebrivi cecxlis mitaceba<br />

daupires. RvTis SewevniT monofizitTa mzakvruli gegmebi<br />

CaSala macxovris saflavTan mdgomma Cvenma Tanamemamulem,<br />

saqarTvelos konsulma israelSi _ batonma laSa Jvaniam....<br />

redaqcia daukavSirda baton laSas ierusalimSi da sTxova,<br />

am ambebis amsaxveli masala moewodebina mkiTxvelisaTvis.<br />

mokle mokle istoria<br />

istoria<br />

cecxlis pirvelad gardamosvlis konkretuli TariRi<br />

cnobili ar aris, magram faqti, rom es aris uZvelesi tradicia<br />

da eklesiis arsebobis pirvel wlebs ukavSirdeba _<br />

udavoa. wmida cecxlis miRebis Sesaxeb pirveli werilobiTi<br />

wyaro 163 wliT aris daTariRebuli. yovelwliurad did<br />

SabaTs cecxli gardamodis macxovris saflavze.<br />

imis gamo, rom marTlmadidebeli mrevlis garda cecxlis<br />

miRebis survili sxva aramarTlmadidebel denominaciebsac<br />

aqvT _ ceremonialis yoveli detali, TiToeuli konfesiis<br />

warmomadgenlis adgili, qcevis wesi da macxovris taZarSi<br />

Sesvlis dro mtkiced aris gansazRvruli specialuri SeTanxmebiT,<br />

romelsac „status qvo~ ewodeba.<br />

cecxlis cecxlis miRebis miRebis miRebis ceremoniali<br />

ceremoniali<br />

ceremoniali<br />

didi didi SabaTi<br />

SabaTi<br />

saukuneebis ganmavlobaSi mxolod ierusalimis marTlmadidebeli<br />

patriarqi (an misi mosaydre) iRebs cecxls, radgan<br />

igi saflavSi mxolod misi Sesvlis dros gadmodis.<br />

cecxlis miReba_miTvisebis faqti moxda XVI saukuneSi,<br />

1549 wels. rodesac somexma mRvdelmsaxurebma moisyides<br />

otomanebi (wmida miwis imJamindeli mmarTvelebi) da cecxlis<br />

miRebis ufleba moipoves. maSin, Zalis gamoyenebiT, mar-<br />

Tlmadidebeli patriarqi gareT datoves Tavis mrevlTan<br />

erTad, xolo cecxlis misaRebad saflavSi ierusalimis somexi<br />

patriarqi Sevida. marTlmadidebeli patriarqi am dros taZris<br />

SesasvlelTan idga Tavis mrevlTan erTad da gulmxurvaled<br />

tiroda. im wels cecxli saflavze ar gadmovida... magram<br />

moxda yvelasaTvis xiluli saswauli _ taZris Sesasvlelis<br />

erT-erTi sveti, romelTanac marTlmadidebeli patriarqi idga,<br />

gaipo da cecxli iqidan gadmovida.<br />

(am SemTxvevas sxva wyaro ase mogviTxrobs: Turqi Cinovnikebis<br />

mosyidvis Semdeg <strong>somx</strong>ebi did SabaTs adrianad mividnen<br />

qristes saflavze, Sevidnen taZarSi da Carazes kari. rodesac<br />

marTlmadideblebi _ episkoposebi, samRvdeloeba da maTi Tanmxlebni<br />

movidnen, veRar Sevidnen taZarSi, dadgnen daketil karTan<br />

da mwared atirdnen. axlovdeboda RvTaebrivi cecxlis gardamosvlis<br />

dro, marTlmadideblebi idgnen gareT da mwuxared<br />

loculobdnen, <strong>somx</strong>ebi ki taZarSi galobdnen, Taviseburad loculobdnen<br />

da elodnen madlmosili cecxlis gadmosvlas, magram<br />

amaod daSvrnen. ucbad zeciurma cecxlma ifeTqa, gaapo qvis<br />

uzarmazari sveti, romlis siaxlovesac marTlmadideblebi idgnen<br />

da maT xelSi aanTo kandelebi. qvis svetis ganabzari dResac<br />

RaRadebs WeSmaritebas da afrTxilebs cecxlTan TamaSis mo


350 351<br />

surneebs. magram maT ugunurebas dResac ar uCans bolo. vagr-<br />

ZelebT werils gazeT „mrevlidan~).<br />

...amis (1549 w.–a.u.) Semdeg <strong>somx</strong>ebi, koptebi, asirielebi<br />

da laTinebi ver bedaven macxovris saflavSi cecxlis misaRebad<br />

Sesvlas. piriqiT, am cecxlis miRebis ceremonialze<br />

dasaswrebad isini taZarSi elodebian marTlmadidebel patriarqs.<br />

Semdgom, taZarSi misi Semosvlis dros, eaxlebian<br />

mas, mowiwebiT Tavs uxrian da xelze eamborebian, patriarqi<br />

ki, Tavis mxriv, maT nebas aZlevs, daeswron cecxlis gardamosvlis<br />

ceremonials.<br />

Semdgom iwyeba daluquli (luqi saflavs masSi yvela kandelisa<br />

da sanTelis Caqrobis Semdeg edeba) saflavis garSemo<br />

samjer Semovlis procesia. mesame wris dasrulebis Semdeg<br />

marTlmadidebeli patriarqi dgeba macxovris saflavis win,<br />

ganimoseba sadResaswaulo samosisagan da mxolod TeTr kabaSi<br />

Semosili rCeba (am wessac Tavisi istoria aqvs: saeklesio<br />

gadmocemis mixedviT, erTxel <strong>somx</strong>uri eklesiis warmomadgenels<br />

macxovris saflavSi Sesasvlelad gamzadebul mar-<br />

Tlmadidebel patriarqze uTqvams: „cecxli damaluli aqvs<br />

Sesamoslis SigniTo~. amis pasuxad marTlmadidebeli patriarqi<br />

ganimosa Sesamoslisagan, raTa taZarSi myof morwmuneebs<br />

eWvi ar SehparvodaT da <strong>somx</strong>is samxileblad igi mxolod<br />

TeTr kabaSi Semosili Sevida saflavSi).<br />

tradiciisamebr, marTlmadidebel patriarqs somexi episkoposi<br />

mihyveba, romelic saflavis pirvel nawilSi rCeba (saflavis<br />

rotunda or nawilad aris gayofili. pirvel naxevarSi<br />

anu SesasvlelSi, moTavsebulia im lodis nawili, romelic<br />

macxovris saflavs faravda da romelzec angelozi ijda,<br />

rodesac menelsacxeble dedebi aRdgomis dRes saflavTan<br />

mividnen), patriarqi ki Camqrali sanTlebiT Tavad saflavSi<br />

Sedis, iq kiTxulobs cecxlis misaReb savedrebels, romlis<br />

drosac loculobs mTeli msofliosaTvis. cecxli xan ramdenime<br />

wuTSi, xan ki xangrZlivi drois Semdeg (20-25 wuTi)<br />

gadmodis. amjerad (2002 wels – a.u.) cecxli macxovris<br />

saflavze 8 wuTSi gardamovida.<br />

rogorc wesi, cecxlis gardamosvlis dros yovelTvis<br />

xdeba usiamovneba monofizitebsa da marTlmadideblebs Soris.<br />

ZiriTadad, axalgazrda qristianebi erTmaneTs sityvierad<br />

aRizianeben, aqezeben, rac SemdgomSi fizikur dapirispirebaSi<br />

gadaizrdeba xolme. amjerad provokacia somexi monofiziti<br />

sasuliero pirebisagan wamovida: rogorc zemoT aRvniSneT,<br />

„status qvo~-s mixedviT cecxlis gardamosvlis procesis<br />

dros yoveli detali dawvrilebiT aris dadgenili. isic ki,<br />

Tu romeli mimdinareobis mrevls taZris romel nawilSi<br />

aqvs dgomis ufleba. Sesabamisad, ra Tqma unda, „status qvo~<br />

gansazRvravs, Tu ra dros unda mividnen saflavTan kopturi<br />

da asiriuli, aseve, franciskanuli eklesiebis warmomadgenlebi<br />

marTlmadidebeli patriarqisagan cecxlis misaRebad<br />

da Semdgom xalxze gadasacemad.<br />

kerZod, „status qvo~ adgens, rom marTlmadidebeli patriarqi<br />

saflavidan gamosvlisTanave jer macxovris saflavis<br />

wina nawilSi mdgom somex episkoposs unTebs sanTlebs, Semdgom<br />

saflavis marcxena sarkmlidan awvdis mrevls. mxolod amis<br />

Semdeg aqvs somex episkoposs ufleba, saflavis marjvena sarkmlidan<br />

gadasces cecxli mrevls. amis Semdeg saflavSi Sedian<br />

kopturi da asiriuli eklesiebis warmomadgenlebi da<br />

iReben cecxls marTlmadidebeli patriarqisagan. wesisamebr,<br />

pirvelma unda datovos saflavi marTlmadidebelma patriarqma,<br />

romelsac ukan unda mohyvebodes somexi episkoposi,<br />

xolo kopts da asiriels ufleba ar aqvT, gamovidnen saflavidan,<br />

sanam mas marTlmadidebeli patriarqi garkveuli man-<br />

ZiliT ar daSordeba.<br />

amjerad <strong>somx</strong>uri eklesiis warmomadgenelma gadawyvita,<br />

marTlmadidebel patriarqze adre gamosuliyo saflavidan,<br />

Tumca gamosvlamdec man scada, pirvels gadaewodebina cecxli<br />

sarkmlidan: orive SemTxvevaSi mas marTlmadidebeli patriarqis<br />

kanonieri winaaRmdegoba Sexvda. aseve, cecxlis mar-<br />

Tlmadideblebze adre gadawodebis mizniT, <strong>somx</strong>uri eklesiis<br />

warmomadgenlis mier adgili hqonda sxva uxeS, araqris


352 353<br />

tianul qmedebasac, rac, Tavad patriarqis TxovniT, ar Semi-<br />

Zlia sajarod ganvacxado, sanam <strong>somx</strong>uri eklesiis am warmomadgenels<br />

ar moeTxoveba sakadrisi pasuxi.<br />

sabolood, marTlmadidebeli patriarqi pirveli gamovida<br />

saflavidan, Tumca mas, praqtikulad, aqac Tavs daesxnen monofizituri<br />

denominaciis warmomadgenelebi, mas ki, xalxis sim-<br />

Widrovis gamo, ar hqonda gadaadgilebis saSualeba.<br />

sabednierod, cecxlis gardamosvlis ceremonialze me macxovris<br />

saflavis SesasvlelTan videqi. „status qvos~ mixedviT<br />

esec akrZalulia, magram Cemi iqidan moSoreba azradac aravis<br />

mosvlia, vinaidan yovelma iq mdgomma icoda ierusalimis patriarqTan<br />

im piradi da axlo urTierTobebis Sesaxeb, rac Cvens<br />

Soris jer kidev patriarqad mis arCevamde damyarda.<br />

Tavidan ver mivxvdi, ra xdeboda, magram, rodesac gaverkvie,<br />

marcxena mxridan marjvniv, Zalis gamoyenebiT, gavikvlie gza,<br />

ierusalimis marTlmadidebel patriarqs gverdiT amovudeqi<br />

da vcdilobdi, Zalisve gamoyenebiT CamomeSorebina mowolili<br />

masa. es, nawilobriv, movaxerxe, patriarqs Sevxede da davinaxe,<br />

rom marjvena xelSi sanTeli aRar eWira. rogorc Cans, an<br />

vinmem waarTva, an, isedac, am xilul saswaulTan pirispir<br />

pirvelad Sexebis (igi patriarqad gasuli wlis 13 agvistos<br />

iqna arCeuli) Sedegad emociurad da fizikurad dau-<br />

Zlurebuls, nawilobriv damtvreuli sanTlebi xelidan gauvarda.<br />

umal gaviazre, rom saubris dro ar iyo, verc sanTlebs<br />

movZebnidiT aRgznebuli masis garemocvaSi myofebi, amitom<br />

mis unetaresobas marjvena xelSi xeli Cavavle, maRla avawevine<br />

da Cemi _ saflavis karTan misganve anTebuli, saqarTvelos<br />

kaTalikos-patriarqTan gamosagzavni sanTlebi Cavude<br />

xelSi.<br />

mivxvdi, rom uamravi xalxiT garSemortymul patriarqs<br />

xelebis maRla awevis Zalac gamoleoda da amitom misTvis<br />

xeli ar gamiSvia, ase mivyevi marTlmadidebluri taZris<br />

sakurTxevlamde.<br />

ase rom, wels „status qvo~-s ramdenime ZiriTadi punqti<br />

dairRva <strong>somx</strong>uri eklesiis warmomadgenlebis mxridan, Tumca<br />

ierusalimis axlad arCeulma marTlmadidebelma da kanonierma<br />

patriarqma, misma unetaresobam, irineos pirvelma Tavisi<br />

mtkice nebiT adamianuri cdomilebebisagan daicva wmida adgilis<br />

xelSeuxebloba, riTac kvlav daumtkica, rogorc wmida<br />

miwis mkvidrT, aseve msoflios, rom is ierusalimis eklesiis<br />

pirveli meTauris, wmida iakobis Rirseuli memkvidrea da<br />

aseTive RirsebebiT daicavs eklesiis simarTles da simtkices.<br />

aRdgomis wina dRes sainformacio saSualebebisaTvis<br />

micemul interviuSi ierusalimis marTlmadidebelma patriarqma<br />

ganacxada: „Cven mowodebuli varT, sicocxle SevwiroT<br />

marTlmadidebeli eklesiis interesebs wmida miwaze da davicvaT<br />

qristianoba~ _ qriste aRdga!!!<br />

laSa Jvania, saqarTvelos konsuli israelSi<br />

“mrevli”, 2002w., #2 (62)»<br />

arsebobs gadmocema, romlis mixedviTac, did SabaTs ciuri<br />

cecxlis argadmosvla meored mosvlis niSani iqneba. sanam es<br />

sayovelTao gankiTxvis Jami damdgara, gvinda, SevagonoT somexi<br />

eris cecxlTan moTamaSe warmomadgenlebs: SeCerdiT, nu acdunebT<br />

somex xalxs, nu amxedrdebiT RvTisa da misi mimdevari<br />

qarTveli xalxis winaaRmdeg. SeCerdiT! SeCerdiT! SeCerdiT!


354 355<br />

Tavi Tavi V<strong>II</strong><br />

V<strong>II</strong><br />

ruseTis mier saqarTvelos aneqsiamde iqnen agebulni.<br />

Cvens wignSi ar viZleviT ruka-cnobaris analizs da mecnieruli<br />

Sefasebas. es saqme mkvlevarebma unda Seasrulon, ra<br />

ruka-cnobari<br />

ruka-cnobari<br />

Tqma unda _ eklesiasTan mWidro kavSirSi. Cveni wigni mieZRvna<br />

im movlenebsa da tendenciebs, romlebmac ganapirobes ruka-<br />

1. 1. Sesavali<br />

Sesavali<br />

cnobaris Seqmna da <strong>gamocema</strong>.<br />

uwinares mogvyavs amonaridi b-n bondo arvelaZis erTi<br />

Cven mravali TvalsazrisiT mizanSewonilad miviCnieT, ga-<br />

statiidan (ix. [24]), romelic dagvexmareba ruka-cnobaris<br />

mogveqveynebina wina TavebSi naxsenebi ruka-cnobari, romelic<br />

zogad Sefasebasa da gagebaSi.<br />

daibeWda ciurixSi da 1995 wels gamoica erevanSi misi<br />

avtoris, samvel karapetianis da, saerTod, somexTa didi naw-<br />

2. 2. qarTuli qarTuli eklesiebis eklesiebis misakuTreba<br />

misakuTreba<br />

ilis azriT, saqarTvelos teritoriaze 650-ze meti <strong>somx</strong>-<br />

grZeldeba...<br />

grZeldeba...<br />

uri saeklesio nagebobaa ganTavsebuli. swored am taZrebze<br />

acxadebs pretenzias <strong>somx</strong>eTis eklesia.<br />

«... ucxoel dampyroblebs gamoridebuli somexi ltolvile-<br />

ruka-cnobaris analizi gviCvenebs, rom masSi mravladaa<br />

bi saukuneebis manZilze talRa-talRa Semodiodnen saqarTvelo-<br />

Setanili <strong>somx</strong>ebis mier sxvadasxva dros ama Tu im xerxiT<br />

Si da aq myudro TavSesafars hpovebdnen. nivTierad momagrd-<br />

mitacebul-miTvisebuli qarTuli marTlmadidebluri taZrenen<br />

Tu ara, maSinve TavianT monofizitur aRmsareblobaze<br />

bi. gansakuTrebiT es Seexeba im taZrebis absolutur umrav-<br />

daiwyes zrunva da Znelbedobis Jams mitovebuli qarTuli<br />

lesobas, romlebic 1801 wlamde periodiT TariRdebian, anu –<br />

eklesiebis misakuTrebas mihyves xeli. aseulobiT qarTuli<br />

eklesia <strong>somx</strong>urad aqcies. falsifikaciis procesi saukuneebis<br />

ganmavlobaSi grZeldeboda da am saTakilo gziT momravlda<br />

„<strong>somx</strong>uri~ eklesiebi saqarTveloSi.<br />

am istoriul process or periodad vyof. pirvelia _<br />

uZvelesi droidan 1801 wlamde, ruseTis mier saqarTvelos<br />

aneqsiamde. meore periodi moicavs XIX-XX saukuneebs. es<br />

periodebi garkveuli niSniT gansxvavdebian erTmaneTisgan.<br />

pirvel periodSi, saqarTvelos samefos gauqmebamde, qarTveli<br />

mefis, saqarTvelos kaTolikos-patriarqis unebarTvod raime<br />

sakulto nagebobis aSeneba ar SeiZleboda, miTumetes, <strong>somx</strong>uri<br />

monofizituri eklesiisa, romelic jer kidev V<strong>II</strong> saukunidan<br />

mwvaved iyo dapirispirebuli qarTulTan.<br />

am TvalsazrisiT sakmao xani vimuSave saxelmwifo arqiv-<br />

Si, amavdroulad, gadavsinje saistorio wyaroebi, magram qarTvel<br />

mefeTa an kaTolikos-patriarqTa raime nebarTvas romelime<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiis aSenebis Taobaze ver mivakvlie, dRemde ar


356 357<br />

Semxvedria. aris ramdenime, magram es mTlian suraTs ar cvlis.<br />

is ki ara, Sevamowme moaruli azri, TiTqos qarTveli<br />

mefeebi SeWirvebis Jams yiddnen eklesiebs mdidar <strong>somx</strong>ebze,<br />

magram yidva-gayidvis sabuTi ver vnaxe, Tu mxedvelobaSi ar<br />

miviRebT k. kekeliZis saxelobis xelnawerTa institutSi z.<br />

WiWinaZis fondSi dacul cnobas: „<strong>somx</strong>ebma qarTvelebisagan<br />

motyuebiT da cdunebiT TviT qarTvelebis saydrebic ki<br />

SeiZines. ase, magaliTad, feTxainis (igulisxmeba Tbilisis<br />

beTlemis eklesia-b.a.) saydris SeZenis saqme. es saydari<br />

qarTvelebma VI saukuneSi gaakeTes. igi gaakeTa vaxtang gorgaslis<br />

Svilma, arCilma (es eklesia daaarsa vaxtang gorgasalma<br />

V saukuneSi. asea miRebuli qarTul istoriografiaSi_b.a.).<br />

aseve Seisyides <strong>somx</strong>ebma oqromWedlis qu-<br />

Caze qarTvelebis didi saydari _ wm. nikolozisa, romelsac<br />

dRes <strong>somx</strong>ebi surb_nSans uwodeben, aseve Seisyides <strong>somx</strong>ebma<br />

wm. giorgis saydari tfilisisad wodebuli. amas garda, maidnis<br />

Tavzed dRes somexi surb_gevorqis saydaric qarTvelebis<br />

iyo, somexT daiCemes, aseve daiCemes metexis aRmarTzed avlabris<br />

SeyolebiT patara saydari~.<br />

marTalia, <strong>somx</strong>uri eklesiebis arseboba saqarTveloSi<br />

faqtia, magram sakiTxavia, samarTlebrivad ramdenad iyo kanonieri<br />

maTi aSeneba Tavis droze. aqedan gamomdinare, SeiZleba<br />

davaskvnaT _ Tu ar aris qarTveli mefis an kaTolikospatriarqis<br />

brZaneba, sigeli an werilobiTi nebarTva ama Tu<br />

im <strong>somx</strong>uri eklesiis aSenebis Sesaxeb, maSin 1801 wlamde<br />

arsebuli yvela <strong>somx</strong>uri eklesia saqarTveloSi ukanonoa,<br />

kanonis darRveviT aris aSenebuli. es erTi. meore _ qarTveli<br />

mefis brZanebis an kaTolikos-patriarqis nebis gareSe<br />

mtrisagan gaveranebuli romelime qarTuli eklesiis gadakeTeba-gadmokeTeba,<br />

masze daSeneba, miSeneba anda dangreva da<br />

mis adgilze <strong>somx</strong>uris aSeneba da <strong>somx</strong>ur eklesiad qceva<br />

aris arasamarTlebrivi aqti da miiCneva naZaladev qmedebad,<br />

mitacebad. amitom saqarTvelos sapatriarqo uflebamosilia,<br />

amgvari „<strong>somx</strong>uri~ eklesiebi Sexedulebisamebr gankargos,<br />

aRadginos maTze Tavisi kanonieri, iuridiuli ufleba.<br />

amdenad, safuZveli ecleba zogierTi somexi mecnieris en-<br />

ergiul mcdelobas, ramdenime aseuli „<strong>somx</strong>uri~ eklesia daafiqsiros<br />

saqarTveloSi. am rigis Sromebi araerTia gamoqveynebuli<br />

XIX-XX saukuneebSi <strong>somx</strong>ur enaze. somexi istorikosis<br />

aleqsandre ericianis (1811-1902) mixedviT <strong>somx</strong>uri eklesiebi<br />

saqarTveloSi 1837 wels yofila 198 (ix. „yovelTa somexTa<br />

sakaTalikoso da kavkasiis <strong>somx</strong>ebi XIX-s.~ naw. <strong>II</strong>, Tbilisi,<br />

1895, gv. 256, <strong>somx</strong>. enaze). 1903 wlis <strong>somx</strong>uri kalendari<br />

arTvinisa da artaanis raionebSi 256 „<strong>somx</strong>ur~ eklesias<br />

iTvlis. es monacemebi zusti ar aris, gacilebiT mets varaudoben<br />

somexi avtorebi.<br />

aRniSnuli naSromebis Semdeg yvelaze „srulia~ 1995 wels<br />

erevanSi <strong>somx</strong>ur enaze gamocemuli ruka-cnobari „<strong>somx</strong>uri<br />

eklesiebi saqarTveloSi~. avtoria prof. samvel karapetiani.<br />

es is karapetiania, saqarTvelos prezidentis, saqarTvelos<br />

kaTalikos-patriarqis ilia <strong>II</strong>-isa da qarTveli xalxis uSveri<br />

lanZRviT Tavi rom isaxela (ix. „saqarTvelos saxelmwifo<br />

politika da <strong>somx</strong>uri kulturis Zeglebi (1988-1991)~,<br />

erevani 1998, <strong>somx</strong>ur enaze). am e.w. naSromis Sesaxeb 1998<br />

wels gazeT „axal saqarTveloSi~ (##43-44) gamovaqveyne<br />

kritikuli statia, sadac vamxile karapetianis antiqarTuli<br />

gamoxdomebi da faqtobriv masalaze dayrdnobiT gamovaaSkarave<br />

am monografiis fsevdomecnieruli Sinaarsi.<br />

axla vnaxoT, ras gvamcnobs xsenebuli ruka-cnobaris Sesavali.<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiebi saqarTvelos 40 raionSi yofila<br />

ganTavsebuli da maTi ricxvi, Turme, 650 aRwevs. Tumca siis<br />

mixedviT saqarTveloSi aris 638 „<strong>somx</strong>uri~ eklesia. es Seusabamoba,<br />

ar vici, s. karapetianis uneblie Secdomaa, Tu misi<br />

dauokebeli survili, rac SeiZleba, gaberos <strong>somx</strong>uri eklesiebis<br />

ricxvi saqarTveloSi. Tumca, sjobs <strong>somx</strong>urad qceuli ramdenime<br />

qarTuli eklesiis istoriis magaliTze vaCveno karapetianis<br />

mier asobiT qarTuli eklesiis misakuTrebis gulsatkeni<br />

suraTi.» [24].<br />

axla gTavazobT xsenebul ruka-cnobars, romlis qarTuli<br />

Targmani b-nma bondo arvelaZem mogvawoda, riTvisac did madlobas<br />

vuxdiT. aRvniSnavT, rom sxva „sikeTesTan“ erTad, rukacnobari<br />

mraval uzustobas Seicavs. aseve unda gaviTvaliswi-


358 359<br />

noT, rom saeklesio saxelebsa da terminebs <strong>somx</strong>ebi gansxvavebulad<br />

warmoTqvamen.<br />

3. 3. 3. samvel samvel karapetiani karapetiani karapetiani _ _ _ „<strong>somx</strong>uri „<strong>somx</strong>uri<br />

„<strong>somx</strong>uri<br />

eklesiebi eklesiebi saqarTveloSi”<br />

saqarTveloSi”<br />

saqarTveloSi”<br />

«Tanamedrove saqarTvelos saxelmwifo teritoria, afxazeTTan,<br />

aWarasa da samxreT oseTTan erTad, Seadgens 69,7 aTas kv.km da<br />

iyofa 65 raionad (aqedan afxazeTSi-5, aWaraSi-5, samxreT oseT-<br />

Si-4). saqarTveloSi <strong>somx</strong>uri eklesiebi ganTavsebulia 40 raionSi.<br />

Zalian cotaa raioni, <strong>somx</strong>uri eklesia rom ar iyos.<br />

aRsaniSnavia, ukanasknel xanebSi gansakuTrebiT intensiurad<br />

gamodis cnobarebi, romlebSic sakmaod mwirad aris warmodgenili<br />

istoriuli <strong>somx</strong>eTis - gugarqis regionis Crdilo raionebi,<br />

rogoric arian wobofore, boRnofor, qveSafor, kagarq, mangleacfor,<br />

treRqi da javaxqi. maT dRes Seesabameba: marneulis, bolnisis,<br />

dmanisis, TeTriwyaros, walkas, ninowmindis, axalqalaqis<br />

da aspinZis raionebi.<br />

saqarTvelos istoriul qarTlsa da kaxeTSi, sadac Zveli<br />

<strong>somx</strong>uri diaspora cxovrobs, <strong>somx</strong>uri eklesiebi mravladaa da<br />

TariRdeba X<strong>II</strong>-XIV saukuneebiT. Uufro gviandelia dasavleT<br />

saqarTveloSi _ imereTSi, samegrelosa da kolxidaSi arsebuli<br />

<strong>somx</strong>uri eklesiebi, xolo afxazeTsa da aWaraSi yvela maTgani<br />

XIX s-is bolos da XX s-is dasawyisSi aris aSenebuli.<br />

dRemde ar arsebobda saqarTvelos <strong>somx</strong>uri eklesiebis sruli<br />

cnobari. marTalia, iyo cnobarebi, romlebSic aRnusxulia <strong>somx</strong>uri<br />

eklesiebi, magram maTSi Setanilia mxolod moqmedi eklesiebi<br />

da vanqebi. magaliTad _ erT sofelSi Tu iyo 2-3<br />

eklesia, siaSi SehqondaT erTi _ moqmedi, danarCeni or gauqmebul<br />

eklesias ar aRniSnavdnen.<br />

1837 wels saerTod saqarTveloSi aRricxuli iyo 198<br />

<strong>somx</strong>uri eklesia, vanqi da maturi _ patara eklesia saflavze -<br />

(ix. al. ericiani, „yovelTa somexTa sakaTalikoso da kavkasiis<br />

<strong>somx</strong>ebi XIX-s.~ wigni <strong>II</strong>, Tbilisi, 1895 w., gv. 256, <strong>somx</strong>ur enaze).<br />

agreTve _ 1903 wlis kalendris mixedviT arTvin-artanujis<br />

raionSi aRniSnulia 256 <strong>somx</strong>uri eklesia (1903 wlis <strong>somx</strong>uri<br />

kalendari, konstantinepoli, gv.363), magram am cnobars aqvs erTi<br />

arsebiTi nakli: maTSi dafiqsirebulia marto grigorianuli<br />

eklesiebi, <strong>somx</strong>uri kaTolikuri ki ara.<br />

savele muSaobisa da werilobiTi wyaroebis mecnieruli<br />

kvlevebis Sedegad saqarTveloSi aRricxulia 650 <strong>somx</strong>uri<br />

eklesia (SesaZloa, zogierTi gamorCa). isini saqarTvelos dRevandeli<br />

raionebis mixedviT aris warmodgenili.<br />

ruka-cnobarSiruka-cnobarSi pirvelad pirvelad miTiTebulia miTiTebulia eklesiis, eklesiis, vanvanvanqis,qis, maturis maturis aSenebis aSenebis TariRi, TariRi, TariRi, Semdeg, Semdeg, Semdeg, aRdgena- aRdgena-restavraciis<br />

aRdgena- restavraciis<br />

weli weli da da da bolos, bolos, amJamindeli amJamindeli mdgomareoba<br />

mdgomareoba mdgomareoba (dayofa Cvenia<br />

b.a.).<br />

mTargmnelis mTargmnelis mTargmnelis mTargmnelis mTargmnelis SeniSvna: SeniSvna: SeniSvna: SeniSvna: SeniSvna:<br />

1. n. marma qarTul geografiul saxelwodebebs Camoacila eT<br />

_ sufiqsi da rusulad werda _ Êàðòëèÿ, Êàõèÿ, Ìåñõèÿ da<br />

a.S. am xelovnurma cdam mecnierebaSi dRemde fexi ver moikida,<br />

magram axla ruka-cnobaris avtorma samvel karapetianma gamoiCina<br />

„iniciativa~ da <strong>somx</strong>urad wers _ afxazia, aWaria, mesxia da<br />

a.S. es faqti garkveulwilad s. karapetianis tendenciurobas<br />

mowmobs.<br />

2. s. karapetianis gancxadeba, TiTqos, pirveladia <strong>somx</strong>uri<br />

toponimi-wobofori, boRnofori da sxva, xolo meoradia qarTuli<br />

- bolnisi, manglisi da a.S. mecnierul safuZvels aris moklebuli.<br />

es ZirZveli qarTuli mxare (amas mowmobs <strong>somx</strong>uri da<br />

ucxouri wyaroebi) erTxans <strong>somx</strong>eTs hqonda dapyrobili da am<br />

periodSi zogierTi qarTuli toponimi Sesabamisi <strong>somx</strong>uri<br />

TargmaniT Seicvala. amaSi gansakuTrebuli araferia da amgvari<br />

toponimuri transformacia sxva qveynebis istoriul geografiaSic<br />

gvxvdeba. aRdga Tu ara qarTuli samefos iurisdiqcia<br />

qvemo qarTlSi, bunebrivia, moxda pirveladi qarTuli toponimebis<br />

aRdgenac.<br />

„friad niSandoblivia is faqti, rom gugarqisa da taiqis<br />

Semadgeneli kantonebis saxelwodebani <strong>somx</strong>urad „for“ terminiT<br />

aris gaformebuli, romelic qarTulad „xevis” Sesatyvisad<br />

ixmareba. sakuTriv <strong>somx</strong>uri provinciebis kantonebi ki, rogorc<br />

wesi, „Zor“ terminiT arian gaformebuli (T.s. hakobiani _ „<strong>somx</strong>


360 361<br />

uri istoriuli geografia“, 1968, gv.260 sqolio-I, <strong>somx</strong>ur<br />

enaze). es mowmobs, rom am istoriul-geografiul erTeulTa<br />

qarTuli nomenklatura pirveladia, xolo <strong>somx</strong>uri mis Targmans<br />

warmoadgens. es bunebrivia, radgan, rogorc viciT, „gogarene”-<br />

„gugarq“ da „tao“- „taiq“ ZirZveli qarTuli provinciebia<br />

(akademikos d. musxeliSvili _ „saqarTvelos istoriuli<br />

geografiis ZiriTadi sakiTxebi“, Tbilisi 1980, gv.51, sqolio<br />

#171).<br />

s. karapetianma ki qvemo qarTlis toponimika SebrunebiT,<br />

ukuRma, warmoadgina.<br />

ruka-cnobari<br />

ruka-cnobari<br />

saqarTvelos is administraciuli raionebi, sadac gan-<br />

Tavsebuli iyo da aris <strong>somx</strong>uri eklesiebi:<br />

1. adigenis raioni 20. walkis raioni<br />

2. axalcixis raioni 21. wiTel-wyaros raioni<br />

3. axalqalaqis raioni 22. kaspis raioni<br />

4. axmetis raioni 23. yvarelis raioni<br />

5. aspinZis raioni 24. marneulis raioni<br />

6. bolnisis raioni 25. mcxeTis raioni<br />

7. borjomis raioni 26. ninowmindis raioni<br />

8. gardabanis raioni 27. sagarejos raioni<br />

9. goris raioni 28. saCxeris raioni<br />

10. gurjaanis raioni 29. siRnaRis raioni<br />

11. dmanisis raioni 30. cageris raioni<br />

12. duSeTis raioni 31. qarelis raioni<br />

13. zugdidis raioni 32. foTis raioni<br />

14. Tbilisis (tfilis) qalaqi 33. quTaisis raioni<br />

15. TeTri-wyaros raioni 34. onis raioni<br />

16. Telavis raioni 35. afxazeTi<br />

17. Terjolis raioni 36. aWara<br />

18. lagodexis raioni 37. samxreT oseTi<br />

19. xaSuris raioni<br />

adigenis raioni<br />

1. abasTumnis mariam RvTismSoblis, agebulia 1866 w., (<strong>somx</strong>ur<br />

_ kaTolikuri), restavr. iqna 1905 w., dgas.<br />

2. abasTumnis wm. giorgis, agebulia 1898 w., dgas (gamoyenebulia<br />

puris sacxobad).<br />

3. aralis wm. iosebis, agebulia 1860 w., (<strong>somx</strong>ur _ kaTolikuri),<br />

dgas.<br />

4. udes RvTismSoblis (<strong>somx</strong>ur - kaTolikuri), agebulia<br />

1860 w., restavr. 1905w.<br />

axalcixis raioni<br />

5. abaTxevis wm. jvris, agebulia 1870 w., (<strong>somx</strong>ur _ kaTolikuri),<br />

dgas.<br />

6. azdoris wm. petre-pavles, agebulia XIX s., dangreulia.<br />

7. axalcixis RvTismSoblis, agebulia 1356 w., restavr.<br />

1442 da 1833-34 ww., naxevrad dangreulia. aris raba-<br />

Tis ubanSi.<br />

8. axalcixis RvTismSoblis, agebulia 1831 w.<br />

9. axalcixis yovelTa wmidaTa, agebulia 1835-37 ww., gadakeTebulia<br />

yazarmad.<br />

10. axalcixis wm. grigoris, agebulia 1837 w., moqmedia.<br />

11. axalcixis erevanis wm. jvris, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I s.,<br />

restavr. 1886 w., (adre iyo grigorianuli, axla aris<br />

<strong>somx</strong>ur _ kaTolikuri), naxevrad dangreulia.<br />

12. axalcixis wm. jvris (mardas ubanSi), agebulia 1861 w.,<br />

dgas.<br />

13. axalcixis wm. hovhanes-mkrtiCis agebulia 1850 w., (<strong>somx</strong>ur<br />

_ kaTolikuri), restavr. 1910 w., dangreulia.<br />

14. axalcixis wm. stefanozis (rabaTSi). agebulia XV<strong>II</strong>I<br />

s. 40-iani w., dgas.<br />

15. ivlitas wm. jvris, agebulia 1650 w., (<strong>somx</strong>ur _ kaTolikuri),<br />

restavr. 1691 w, 1782 w., dgas.<br />

16. winubnis RvTismSoblis, agebulia 1879 w., restavr.


362 363<br />

1900 w., 1908 w., (<strong>somx</strong>ur - kaTolikuri), dgas.<br />

17. wyalTbilas, agebulia 1849 w., (<strong>somx</strong>ur - kaTolikuri),<br />

restavr. 1888 w., dgas.<br />

18. wuRruTis wm. sionis, agebulia XX s. dasawyisSi, dgas,<br />

magram dazianebulia, Aavariulia.<br />

19. wuRruTis maturi, patara eklesia saflavze, agebulia<br />

X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., Ddgas.<br />

20. wiras wm. giorgis, agebulia XIX s., dgas.<br />

21. didi pamaWis wm. jvris- (wm. stefanozis), agebulia<br />

1900 w., dgas.<br />

22. naoxrebis (<strong>somx</strong>ur _ kaTolikuri) eklesia, restavr.<br />

1863-65 ww. da 1886 w., dgas, dazianebulia.<br />

23. sagelis wm. jvris, agebulia XIX s., dgas.<br />

24. suflis RvTismSoblis, agebulia 1843 w., (<strong>somx</strong>ur _<br />

kaTolikuri), restavr. 1900 w., dgas.<br />

25. vales RvTismSoblis, agebulia 1879 w., (<strong>somx</strong>ur _<br />

kaTolikuri), dgas.<br />

26. patara pamaWis wm. jvris, agebulia XIX s., Ddangreulia.<br />

27. aralis wm. giorgis, agebulia XIX s., dgas.<br />

axalqalaqis raioni<br />

28. abulis wm. haruTiunis (RvTismSoblis), agebulia XIX<br />

s. 30-ian wlebSi restavr. 1884 w., dangrevis pirasaa.<br />

29. aganas Tu azanas (ar Cans-b.a.) mTavarangelozis, agebulia<br />

XIX s., dgas.<br />

30. azavreTis wm. maStocis, agebulia XX s. dasawyisSi,<br />

dgas.<br />

31. alaTumanis wm. kvirikes, agebulia XIX s. bolos, dgas.<br />

32. alastanis wm. mariamis, agebulia 1856 w., (<strong>somx</strong>ur _<br />

kaTolikuri), dgas.<br />

33. alastanis „xaraba~. agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

34. axalqalaqis wm. jvris, agebulia XIXs. 30-iani wleb-<br />

Si, restavr. 1856 w., dgas.<br />

35. axalqalaqis jvris, gumbaTiani eklesia, nangrevi, agebulia<br />

X-XIss.<br />

36. axalqalaqis beris (gandegilis), agebulia X<strong>II</strong>I s., Ddgas.<br />

37. arakovas wm. giorgis, agebulia XIX s., restavr. XX s.<br />

dasawyisSi, dgas.<br />

38. arakovas, agebulia V<strong>II</strong> s., dangreulia mTlianad.<br />

39. balxos wm. haruTiunis, agebulia XIX s., restavr.<br />

1868 w., dgas<br />

40. bavras wm. jvris, agebulia 1887 w., (<strong>somx</strong>ur _ kaTolikuri),<br />

dgas.<br />

41. baraleTis RvTismSoblis, agebulia 1869 w., dgas.<br />

42. baraleTis wm. hovhanesis, agebulia VI-V<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

43. beJanos wm. minasis, agebulia XIX s., dgas.<br />

44. beJanos „kaTnaRbir Jam~-is, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrd<br />

dangreulia.<br />

45. beJanos „vanqi~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., nangrevi.<br />

46. bzaveTis wm. grigori ganmanaTleblis, agebulia V-V<strong>II</strong><br />

ss., dgas.<br />

47. bzaveTis jvris samlocvelo, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />

nangrevi.<br />

48. buRaSenis wm. hariuTinis, agebulia XIX s. bolos,<br />

dgas.<br />

49. burnaSeTis wm. maTeosis, agebulia XX s. dasawyisSi,<br />

dgas.<br />

50. burnaSeTis „znrul~-is, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />

51. „giumurda~ wm. hambarZumis, agebulia XIX s., dgas.<br />

52. „giumurda~ „TaxunTa~, agebulia V<strong>II</strong> s., dgas.<br />

53. gomanis wm. ganmanaTleblis, agebulia 1847 w., dgas.<br />

54. dadeSis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

55. dadeSis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

56. diliskis wm. sargisis, agebulia XIX s. 30-iani wleb-<br />

Si, dgas.<br />

57. zakis wm. minasis, agebulia XIX s., dgas.<br />

58. ixtilas wm. stefanozis, agebulia IX-X ss., dangrevis<br />

piras aris.


364 365<br />

59. ixtilas „vanq~-is, agebulia X-XI. ss., naxevrad dangreulia.<br />

60. TaxaCas wm. minasis, agebulia XIX s. 70-ian wlebSi,<br />

dgas.<br />

61. lomaturcxis, agebulia XIX s., dgas.<br />

62. xandos wm. giorgis, agebulia V<strong>II</strong> s., dgas.<br />

63. xandos wm. jvris, agebulia XIX s., naxevrad dangreulia.<br />

64. xandos „kirira~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

65. xaveT mrakolis wm. sargisis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />

restavr. XIX s., naxevrad dangreulia.<br />

66. xospias, agebulia XIX s., dgas.<br />

67. xorenias erevmanis wm. jvris, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss.,<br />

dgas.<br />

68. xorenias „veri Jam~-is, agebulia X<strong>II</strong>I s., dgas.<br />

69. xorenias „Zori Jam~-is eklesia, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I s.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

70. xulgumas RvTismSoblis, agebulia 1856 w., (<strong>somx</strong>ur _<br />

kaTolikuri), restavr. 1908 w., dgas.<br />

71. kaWos wm. minasis, agebulia XIX s., dgas.<br />

72. karzaxis wm. karapetis, agebulia 1894 w., dgas.<br />

73. karwaxis „flaw Jam~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss. dangreulia.<br />

74. kartikamis RvTismSoblis, agebulia 1843 w., (<strong>somx</strong>ur<br />

_ kaTolikuri), restavr. 1908 w., dgas.<br />

75. kulikamis, agebulia XIX s., dgas.<br />

76. kokias „Stabi Jam~- is, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

77. kokias „kalTubanis~, agebulia VI-V<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

78. kokias sasaflaos, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

79. korxis wm. stefanozis, agebulia XIX s.<br />

80. korxis Zv. sasaflaos eklesia, agebulia VI-V<strong>II</strong> ss.,<br />

dangreulia.<br />

81. okamis, agebulia X-XI ss., dangreulia.<br />

82. Rados wm. grigol narekacis, agebulia XIX s., dgas.<br />

83. majadias wm. ganmanaTleblis, agebulia 1867 w., dgas.<br />

84. majadias wm. hovhanesis vanqi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.<br />

85. marturis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

86. didi samsaras RvTismSoblis, agebulia 1902 w., dgas.<br />

87. didi samsaras kldis, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss.<br />

88. didi samsaras „xaCmaRara~ kldis, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss.,<br />

dgas.<br />

89. didi samsaras kldis, maturi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />

dgas.<br />

90. didi samsaras kldis, agebulia XI-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

91. merenias wm. RvTismSoblis, agebulia XIX ss., dgas.<br />

92. merenias „kotraw Jam~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

93. modegamis, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

94. murjaxeTis wm. jvris, XIX s., dgas.<br />

95. murjaxeTis, agebulia XV-XVI ss., dangreulia.<br />

96. Camduras wm. haruTiunis, XIX s., dangreulia mTlianad.<br />

96.a) Ciflikas wm. giorgis, agebulia XIX s., dangreulia<br />

mTlianad.<br />

97. sirkis wm. giorgis, agebulia 1911 w., dgas.<br />

98. suldas wm. jvris, agebulia XIX s., dgas.<br />

99. suldas patara eklesia saflavze (maturi), agebulia<br />

X-XI ss., dgas.<br />

100. vaCianis wm. sioni, agebulia XIX s., dgas.<br />

101. vaCianis, agebulia XI s., dangreulia mTlianad.<br />

102. varevanis wm. qalwul mariamis, agebulia 1842 w.,<br />

restavr. 1856-1903 ww., dgas.<br />

103. trknas wm. jvris (nSan), agebulia 1891 w., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

104. turcxis RvTismSoblis, agebulia 1888-92 ww., (<strong>somx</strong>ur<br />

_ kaTolikuri), dgas.<br />

105. turcxis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dagreulia.<br />

106. patara samsaras _ wm. haruTiunis, agebulia 1891 w., dgas.<br />

107. patara samsaras wm. giorgis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />

dangreulia.


366 367<br />

108. qarsepis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., gabzarulia.<br />

109. qarsepis, sofel azmanaSi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

110. qarsepis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

111. qarsepis „xarTa~, soflis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

112. olaveris RvTismSoblis, agebulia 1899 w., dgas.<br />

113. orjas Zveli, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

114. orjas wm. Tadeosis da wm. barTlomeosis, agebulia<br />

1900 w., dgas.<br />

axmetis raioni<br />

115. alaverdis faitaSenis, moxsenebulia 1818 w., daqceulia.<br />

116. maRranis RvTismSoblis, agebulia XIX s., daqceulia.<br />

117. matnis RvTismSoblis, dangreulia.<br />

118. sanadiros, agebulia XV<strong>II</strong>I s. bolo.<br />

119. qistauris RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I s. bolo,<br />

restavr. 1853 w., dgas.<br />

aspinZis raioni<br />

120. bnelas samlocvelo, maturi, agebulia XIX s., dangreulia.<br />

121. Tmogvis kldis, dgas (aSenebis TariRi ar uweria _<br />

b.a.).<br />

122. Toqis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

123. xizabavra, agebulia 1990 w., (<strong>somx</strong>ur_kaTolikuri), dgas.<br />

124. xizabavras wm. jvris (xaC), agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />

dgas.<br />

125. xrTvizis wm. hovhanesis da wm. karapetis, agebulia<br />

1843 w., dangreulia.<br />

126. tamalas wm. jvris (xaC), agebulia 1843-45 ww., dgas.<br />

127. tamalas, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

128. vargavas RvTismSoblis, agebulia 1890 w., (<strong>somx</strong>ur _<br />

kaTolikuri), dgas.<br />

bolnisis raioni<br />

129. akaiurTas, agebulia XIX s. bolos.,Gdgas.<br />

130. aRalaris, agebulia 1314 w., naxevrad dangreulia.<br />

131. araqelis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

132. araxlos, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

133. araxlos, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

134. baliWis, agebulia XIX s. 80-iani wlebSi., Ddgas.<br />

135. baliWis, maturi, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

136. bektaqaris, agebulia XVI –XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

137. bolnisis xaCeni, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

138. bolnisis RvTismSoblis, agebulia 1884 w., axla klubia.<br />

139. bolnisis „karmrakvor~, agebulia 1721 w., dgas.<br />

140. bolnisis „Sina teReci”, XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

141. bolnisis „qerwi taki eRci~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

142. bolnisis „kamakataris~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., mTlianad<br />

dangreulia.<br />

143. bolnisis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

144. bolnisis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

145. darbazis wminda sargisis, agebulia 1237 w., dgas.<br />

146. darbazis „Tanahli~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

147. darbazis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

148. darbazis, agebulia XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

149. darbazis „Rarasu~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

150. darbazis „c<strong>urt</strong> aRabiur~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />

1988 w. miwisZvris dros daingra.<br />

151. darbazis wm. giorgis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

152. darbazis RvTismSoblis, agebulia 1465 Tu 1365 ww.,<br />

dgas.


368 369<br />

153. Turqis darbazis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

154. Turqis darbazis, agebulia XV-XVI ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

155. Turqis darbazis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

156. injoRlis wm.sargisis vanqi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

157. injoRlis, X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

158. xatis bolnisis wm. giorgi, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />

159. kazreTis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

160. kazreTis, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />

161. kianeTis wm. giorgis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

162. muSevanis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

163. muSevanis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

164. musoprianis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

165. CaTaxis wm. giorgis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

166. CaTaxis „kotlebi baR~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

167. CaTaxis „lemsi qol~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

168. CaTaxis „aTaqiSi~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

169. CaTaxis „SanSiberdi~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

170. CaTaxis, maturi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

171. CaTaxis „moloRi~, agebulia 1506 w., dgas.<br />

172. CaTaxis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

173. CaTaxis forforTis, agebulia 1505 w., dgas.<br />

174. CaTaxis forforTis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

175. CaTaxis forforTis „kotraz vanq~, agebulia XVI-<br />

XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

176. CaTaxis forforTis „hakobi geRateR~, agebulia XVI-<br />

XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

177. CaTaxis forforTis „iTqiorfu eRci~, agebulia XV<strong>II</strong><br />

s., Ddgas.<br />

178. ratevanis wm. giorgis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., restavr.<br />

XIX s., dgas.<br />

179. ratevanis sasaflaos eklesia agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

180. samwveris „kuibulaRi vanq~, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />

181. samwveris „uzunqilisa~, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />

182. samwveris, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

183. samwveris `SanSianebis sagvareulo eklesia~, agebulia<br />

XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

184. qiafanakCis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

185. qiafanakCis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

186. qiafanakCis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

187. qiafanakCis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

188. qiafanakCis, agebulia XIV-XV ss., naxevrad dangreulia.<br />

189. qolagiris, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

190. qveSis wm. RvTismSoblis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />

dgas<br />

191. qveSis wm. sargisis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

192. qveSis „boloraZevis eklesia~, agebulia V<strong>II</strong>-V<strong>II</strong>I ss.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

193,194,195 ar Cans! (b.a.)<br />

196. qveSis maturi, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas<br />

borjomis raioni<br />

197. borjomis wm. grigol ganmanaTleblis, 1878 w., dgas.<br />

198. moliTis wm. giorgis, agebulia XIX s., dgas.<br />

199. moliTis maturi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

200. tabawyuris wm. karapetis, agebulia XIX s. 70-iani<br />

wlebi., dgas.<br />

gardabnis raioni<br />

201. axalsoflis wm. sargisi, restavr. 1900 w., dgas.<br />

202. TeleTis wm. giorgis, agebulia XV<strong>II</strong>I s., restavr.


370 371<br />

1887 da 1901 ww., 1989 wels am eklesiaze gaqra<br />

<strong>somx</strong>uri warwerebi.<br />

203. TeleTis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

204. wavkisis wm. sargisis, restavr. XX s. dasawyisSi.<br />

205. wavkisis maturi, agebulia 1493 w., dgas.<br />

206. wyneTis RvTismSoblis, agebulia 1881 w., 1990 wels<br />

gaanadgures.<br />

207. kojris RvTismSoblis, agebulia 1875 w., dgas.<br />

208. kumisis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

209. avWalis, restavr. 1895 w., dgas.<br />

210. martyofis RvTismSoblis, agebulia 1888 w., dgas.<br />

211. norios RvTismSoblis, restavr. 1899 w., dgas.<br />

212. Savnabadas wm giorgis, agebulia XV<strong>II</strong>I s. bolo,<br />

restavr. XIX s., dgas.<br />

213. Sindisis wiranavor RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />

dgas.<br />

214. soRanluRis RvTismSoblis (grigol), restavr. agebulia<br />

1884 w.<br />

215. tabaxmelas wm. giorgi, agebulia XIX s., dgas.<br />

216. tabaxmelas sasaflaos eklesia, agebulia XIV<strong>II</strong>I s.<br />

40-iani wlebi., restavr. 1877 w.<br />

217. oqroyanis, agebulia 1897 w.<br />

gurjaanis raioni<br />

218. axaSenis, agebulia XIX s. dasawyisi.<br />

219. gurjaanis wm. sargisi, agebulia XIX s. 50-iani wlebi.,<br />

restavr. 1888 w., daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />

219. a)kardanaxis, agebulia XIX s.<br />

220. mukuzanis RvTismSoblis (wm. hambarZum), restavr.<br />

agebulia 1909 w., dgas.<br />

221. sof. veliscixe, RvTismSoblis samreklo agebulia<br />

1888 w.<br />

222. Cumlayis sasaflaos samlocvelo, agebulia XIX s.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

223. vejinis RvTismSoblis, agebulia XIX s. dasawyisi,<br />

restavr. XX s. dasawyisSi.<br />

224. uriaTubnis wm. sargisi, agebulia XIX s., dgas.<br />

225. xovles, agebulia XIX s. dasawyisi.<br />

226. qodalos wm. RvTismSoblis, XIXs. dasawyisi.<br />

dmanisis raioni<br />

227. boslebis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

228. boslebis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

229. ganTiadis (RalamSa), agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

230. gorasis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

231. gorasis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>Iss., dgas.<br />

232. gornjukis wm. jvris, agebulia XV<strong>II</strong> s., Ddgas.<br />

233. dunusis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

234. dunusis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

235. loqjandaris, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />

236. kaklianis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

237. Rzlajlos, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

238. Rzlajlos, agebulia XV<strong>II</strong> s., naxevrad dangreulia.<br />

239. yzlqilisas, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.<br />

240. didi gomareTis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

241. didi gomareTis, agebulia XV<strong>II</strong> s., naxevrad dangreulia.<br />

242. didi gomareTis, maturi, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />

Nnaxevrad dangreulia.<br />

243. didi dmanisis RvTismSoblis, restavr. agebulia XIX<br />

s., dgas.<br />

244. mTisZiris, agebulia XV-XVI ss., naxevrad dangreulia.<br />

245. a. RarabulaRis, agebulia XV-XVI ss., naxevrad dangreulia.<br />

246. a. RarabulaRis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

247. Sindlaris, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

248. pantianis, agebulia XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.


372 373<br />

249. javaxqis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

250. sakires, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

251. sakires, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

252. sakires, maturi, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

253. sajas, agebulia XIV-XV ss., naxevrad dangreulia.<br />

254. sarkineTis vanqi, agebulia 1694 w., samreklo. 1721 w.,<br />

dgas.<br />

255. sarkineTis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

256. sarkineTis, agebulia XVI_XV<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

257. safarlos, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

258. safarlos, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss naxevrad dangreulia.<br />

259,260,261 ar Cans - b. a.<br />

262. v. RarabulaRis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

263. ukanagoris, agebulia XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

264. ukanagoris, maturi, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />

Nnaxevrad dangreulia.<br />

265. patara dmanisis, maturi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

266. patara dmanisis, maturi, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

267. ormaSenis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

duSeTis raioni<br />

268. ananuris RvTismSoblis, restavr. 1850 w., dgas.<br />

269. duSeTis RvTismSoblis, agebulia XIX s. 20-iani<br />

wlebi. restavr. 1863 w. da 1892 w.<br />

270. duSeTis sasaflaos eklesia wm. giorgis, agebulia<br />

XIX s., dgas.<br />

271. duSeTis wm. giorgis (tyeSi), agebulia XIX s., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

272. Wadijvris RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />

zugdidis raioni<br />

273. zugdidis eklesia, agebulia XIX s. meore naxevari.<br />

Tbilisi (tfilisi)<br />

274. Tbilisis (tfilisi)kaTolike wm. giorgi, agebulia<br />

1352 w., restavr. 1808 w. da 1832 w.<br />

275. Tbilisis beTlemis RvTismSoblis, agebulia 1500w.,<br />

restavr. 1718, 1884, 1838 ww., 1990-1993 ww. misi<br />

gaqarTuleba moxda.<br />

276. Tbilisis noraSenis RvTismSoblis, agebulia 1467 w.,<br />

restavr. 1650, 1795, 1808, 1830 ww., dgas.<br />

277. Tbilisis Samqoris RvTismSoblis, agebulia 1809 w.,<br />

restavr. 1844, 1858ww., daingra 1989 w. 26 aprils.<br />

278. Tbilisis moRninis wm. giorgis, agebulia 1356 w.,<br />

restavr. 1752, 1850 ww., dgas.<br />

279. Tbilisis veris wm. jvris, agebulia 1836 w. XX s.<br />

90-ian wlebSi akurTxes wm. panteleimonis saxelze<br />

da gaxda moqmedi qarTuli eklesia.<br />

280. Tbilisis qarafis wm. giorgis, agebulia 1753 (1600),<br />

1991 w., gaaqarTules.<br />

281. Tbilisis kukiis wm. grigoris, agebulia 1789 w.,<br />

daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />

282. Tbilisis avlabris wm. giorgis, agebulia 1894 w.,<br />

daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />

283. Tbilisis dedaTa wm. stefanosis, agebulia 1727 w.,<br />

restavr. 1866 w., 1910 w., gaaqarTules 1989-1991 wlebSi,<br />

dgas.<br />

284. Tbilisis CuRureTis wm. giorgis (RvTismSoblis),<br />

agebulia 1807 w., restavr. 1854 w., 1991 wlis 26<br />

ianvars akurTxes wm. ninos saxelze da gaaqarTules.<br />

285. Tbilisis avlabris ejimiawinis wm. giorgis, agebulia<br />

1806 w., restavr. 1857 1912 ww., moqmedia.<br />

286. Tbilisis zrkiniacis wm. giorgis, agebulia 1713 w.


374 375<br />

daangries XXs. 40-ian wlebSi.<br />

287. Tbilisis Tandoianis RvTismSoblis, agebulia 1865<br />

w., restavr. XIX s. 90 -ian wlebis bolos. Aaxla<br />

masSi aris kinoTeatri `kolxida~.<br />

288. Tbilisis xarfuxis wm. sargisis, agebulia 1716 w.,<br />

restavr. 1770 w., daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />

289. Tbilisis qamoianis wm. giorgis, agebulia 1778 w.,<br />

restavr. 1804 w., daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />

290. Tbilisis vanqis eklesia, agebulia 931 w., restavr.<br />

1430, 1715 ww., daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />

291. Tbilisis mTavarangelozis eklesia, agebulia 1480 w.,<br />

restavr. 1781 w., daangries 1939 wels.<br />

292. Tbilisis metexis wm. vardanis, agebulia 1893 w.,<br />

daangries XXs. 40-ian wlebSi.<br />

293. Tbilisis jigraSenis RvTismSoblis, agebulia 1704<br />

w., restavr. 1785 w. da 1893 w., daangries 1930-ian<br />

wlebSi.<br />

294. Tbilisis zorabaSis wm. giorgis, agebulia 1600 w.,<br />

restavr. XIX s. 80-ani wlebis bolos. daangries 1995<br />

w. ianvarSi.<br />

295. Tbilisis erevis wm. minasis, agebulia 1811 w., daixura<br />

1924 wels., Ddgas.<br />

296. Tbilisis patara moRninis eklesia, Sua saukuneebi,<br />

daangries XIX s. 70-ian wlebSi.<br />

297. Tbilisis navTluRis waRkevanqis, restavr. XIX s.<br />

80-ian wlebSi.<br />

298. Tbilisis avlabris meliqi vanqi, daangries.<br />

299. Tbilisis wm. ganmanaTleblis, restavr. XIX s. 80-ian<br />

wlebSi. ra adgilas iyo ucnobia.<br />

300. Tbilisis sasaxlis wm. giorgis, agebulia 1785 w.,<br />

daangries 1870w.<br />

301. Tbilisis navTluRis wm. giorgis, agebulia 1897 w.,<br />

daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />

302. Tbilisis xojavanqis, agebulia 1655 w., daangries XX<br />

s. 30-ian wlebSi.<br />

303. Tbilisis zarivairis wm. karapetis, agebulia 1400 w.<br />

restavr. 1705w. da<br />

1870 w. gaaqarTules 1992-1993 ww.<br />

304. Tbilisis kozma da dima, adgilmdebareoba cnobili<br />

ar aris.<br />

305. Tbilisis sahakaSenis wm. karapetis, agebulia 1703 w.,<br />

restavr. 1814 w., adgilmdebareoba cnobili ar aris.<br />

306. Tbilisis wm. nSanis nikolozis, agebulia 1703 w.,<br />

restavr. 1868 w., dgas.<br />

307. Tbilisis wm. kvirikes, Sua saukuneebi, daangries XIX<br />

s. 70-ian wlebSi.<br />

308. Tbilisis Tekenamis wm. giorgis, agebulia 1736 w.,<br />

restavr. 1807w., Ddaangries 18 70-ian wlebSi.<br />

309. Tbilisis zrataris wm. iakobis, Sua saukuneebi, daangries<br />

XIX s. 70-ian wlebSi.<br />

310. Tbilisis nariyalas cixis eklesia, Sua saukuneebi,<br />

gaTxrebis dros _1990 w. aRmoCnda misi saZirkveli.<br />

311. Tbilisis didubis ubnis eklesia, agebulia<br />

1898w.<br />

312. Tbilisis krwanisis wiranavor (geRard), Sua saukuneebi,<br />

restavr. 1771w da 1861w. dgas.<br />

313. Tbilisis Savi ubnis wm. giorgis eklesia, agebulia<br />

1868 w.<br />

314. Tbilisis wm. grigor ganmanaTleblis maturi, (<strong>somx</strong>ur-kaTolikuri),<br />

agebulia XIXs.<br />

TeTriwyaros raioni.<br />

315. axalSenis eklesia, agebulia VI-V<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

316. ardasubnis wm. giorgis, agebulia XIX s., dgas.<br />

317. bogv-kamakataris RvTismSoblis, agebulia 1455 w., dangreulia.<br />

318. daReT-xaCenis didi papis, agebulia 1890 w., dgas.<br />

319. daReT-xaCenis wm.RvTismSoblis, agebulia 1879 w., dangreulia.


376 377<br />

320. daReT-xaCenis eklesia, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

321. daReT-xaCenis wm. stefanosis, aRmoaCines 1896 wels,<br />

dgas.<br />

322. daReT-xaCenis `aRaloi Jam~ an wm. giorgis, agebulia<br />

X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

323. daReT-xaCenis `eRci~, agebulia X<strong>II</strong>I-XIV ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

324. dmanisis eklesia, agebulia XV-XVI ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

325. TeTriwyaros wm. karapetis, agebulia 1881 w., daangries.<br />

326. TeTriwyaros `dedofal giol~, agebulia 1617 w.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

327. TeTriwyaros „wxut~, Sua saukuneebi, naxevrad dangreulia.<br />

328. lipa-eklesia, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

329. lipa-eklesia, agebulia XV-XVI ss., naxevrad dangreulia.<br />

330. winwyaro, wm. sargisis, agebulia XV<strong>II</strong>I s., Ddgas.<br />

331. koda, RvTismSoblis, agebulia XIX s. bolo, dgas.<br />

332. kodas sasaflaos eklesia, agebulia XIX s., dgas.<br />

333. manglisis wm. giorgis, agebulia 1878 w., daangries.<br />

334. didi durnukis wm. giorgis, agebulia 1863 w., restavr.<br />

1884 w., dgas.<br />

335. didi engaiTis (jorjiaSvili) RvTismSoblis, agebulia<br />

XIX s., dgas.<br />

336. didi ToneTis RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I s. 50-ian<br />

wlebSi., restavr. XIX s. 10-ian da 90-ian wlebSi., dgas.<br />

337. muxaTis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

338. muxaTis wm. giorgis, agebulia 1913 w., dgas.<br />

339. samSvildis RvTsmSoblis, agebulia 1854 w., forma<br />

Secvlili aqvs.<br />

340. samSvildis RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I s.,<br />

dgas.<br />

341. samSvildis wm. giorgis, agebulia XV<strong>II</strong>I s., dgas.<br />

342. samSvildis krwanisi, wm. giorgis, agebulia XV-XVI<br />

ss., naxevrad dangreulia.<br />

343. samSvildis kvirikianebis sasaxlis eklesia, agebulia<br />

X s., Ddgas; aRdgenilia.<br />

344. samSvildis wm. sionis, agebulia X-XI ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

345. samSvildis „varJapeti paker~, agebulia XV-XVI ss.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

346. samSvildis eklesia qalaqSi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

347. samSvildis, qalaqSi agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

348. samSvildis, mdinare xramis marjvena napirze, agebulia<br />

X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

349. samSvildis Wantaris vanqi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I s.s.<br />

naxevrad dangreulia<br />

350. samSvildis meore eklesia, igive vanqi, agebulia X<strong>II</strong>I<br />

s., dgas.<br />

351. samRereTis wm. nSanis (jvris), agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />

restavr. XIX s., dgas.<br />

352. samRereTis wm. giorgis, agebulia 1612 w., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

353. samRereTis „xaC~ (jvari) vanqi, soflidan 3 km.<br />

samxreTiT, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

354. samRereTis „geRateRis~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

355. samRereTis „mehri Jam~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

356. vaneTis RvTismSoblis, agebulia XIX s., naxevrad dangreulia.<br />

357. vaSlovanis wm. giorgis, restavr. 1659 w., naxevrad<br />

dangreulia.


378 379<br />

358. vaSlovanis wm. gorgis, agebulia 1659 w., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

359. varxunas RvTismSoblis, agebulia 1645 w., dgas.<br />

360. varxunas „eco~, soflis eklesia, agebulia XVI-XV<strong>II</strong><br />

ss., naxevrad dangreulia.<br />

361. „patara daReTi~, RvTismSoblis, agebulia 1863 w.,<br />

dgas.<br />

362. patara durnukis, wm.kvirikes, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

363. patara ToneTis, wm.giorgis, agebulia XIX s. 40-ian w.,<br />

restavr. XXs. dasawyisSi, daangries.<br />

364. qosalaris, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

365. qosalaris, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

366. qsovreTis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />

Telavis raioni<br />

367. axatelis RvTismSoblis, agebulia XIX s. dasawyisSi,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

368. q. Telavis wm. giorgis deda eklesia, agebulia 1786<br />

w., dgas.<br />

369. q. Telavis wm. karapetis, agebulia 1797 w.<br />

370. q. Telavis wm. giorgis Zveli galavnis, agebulia<br />

XV<strong>II</strong>I s., restavr. 1854 w., dgas.<br />

371. q. Telavis RvTismSoblis sasaflaos eklesia, agebulia<br />

XV<strong>II</strong>I s. dasawyisSi,<br />

restavr. 1878 -1879 ww., dgas.<br />

372. q. Telavis wm. Tomas maturi, restavr. 1882-1885 ww.<br />

373. q. Telavis, agebulia XIX s. 60-iani wlebis dasawyis-<br />

Si., dgas.<br />

374. larisyuris RvTismSoblis, XIX s. dasawyisi., dgas.<br />

375. winandlis RvTismSoblis, agebulia 1808 w., dgas.<br />

376. nafareulis wm.kvirikes (RvTismSoblis, wm.Tomas), agebulia<br />

XIX s., dgas.<br />

377. nafareulis maturi, agebulia XIXs.<br />

378. zanaanis RvTismSoblis, agebulia XIX s., Aadgilmdebareoba<br />

cnobili ar aris.<br />

379. ruispiris RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

380. ruispiris wm. sargisi, agebulia 1875 w.<br />

381. saniores RvTismSoblis (wm.iakobis), restavr. 1854-<br />

1857 ww., 1871-75 ww. gamoyenebulia abanod.<br />

Terjolis raioni<br />

382. Cxaris RvTismSoblis, restavr. 1866 w., naxevrad dangreulia.<br />

lagodexis raioni<br />

383. q. lagodexis RvTismSoblis, agebulia 1867 w., restavr.<br />

1911 w., daangries.<br />

xaSuris raioni<br />

384. alis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

385. alis RvTismSoblis, agebulia X<strong>II</strong>-XIV ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

386. alis RvTismSoblis, agebulia XIV-XV ss., dangreulia.<br />

387. alis wm. qalwulTa, agebulia X<strong>II</strong>I-XIVs.s. naxevrad<br />

dangreulia.<br />

388. alis wm. karapetis, agebulia X<strong>II</strong>I-XIV ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

389. alis RvTismSoblis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

390. nabaxtevis wm. karapetis, agebulia ara ugvianes XV<br />

s., restavr. 1876 w., dgas.<br />

391. suramis wm. grigor ganmanaTleblis, agebulia XIX s.<br />

50-ian wlebSi., Ddgas.<br />

392. suramis wm. hambarZumis, agebulia XIX s., dgas.


380 381<br />

393. vayas RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I s., restavr. 1882<br />

w. da 1912 w., dgas.<br />

394. osiauris RvTismSoblis, restavr. 1903 w.<br />

cageris raioni<br />

395. lailaSis RvTismSoblis, restavr. XIX s.<br />

walkis raioni<br />

396. axalikis wm. haruTiunis (RvTismSoblis), agebulia<br />

1899 w., 1901w. dgas.<br />

397. aiazmas wm. giorgis (RvTismSoblis), VI-V<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

398. aSxalas wm. minasis, agebulia XIX s., dgas.<br />

399. burnaSeTis wm. stefanozis, restavr. 1960 w., dgas.<br />

400. deres wm. haruTiunis (wm.giorgis), restavr. 1855-57<br />

ww., Ddgas.<br />

401. xaCis (jvari) wm. giorgis, restavr. 1855-57 ww.,<br />

dgas.<br />

402. korxiis wm. stefanozis, agebulia XIX s., dangreulia.<br />

403. Raduris wm. sargisis, restavr. 1857-61 ww., dgas.<br />

404. yiziqilis RvTismSoblis, restavr. 1875-80 ww., dgas.<br />

405. yiziqilis „karmir vanq~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

406. RuSCis wm. jvris (wm. giorgis), restavr. 1866-67<br />

ww., dgas.<br />

407. RuSCis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

408. nardevanis wm. sargisis, restavr. 1860 w., dgas.<br />

409. noraSenis wm. ganmanaTleblis, agebulia 1850 w., dgas.<br />

410. zinisis (CivTqilisa) wm. stefanosis, restavr. 1886<br />

w., dgas.<br />

411. taSbaSis wm. sargisis, agebulia XV s., restavr. XIX<br />

s., naxevrad dangreulia.<br />

412. taSbaSis wm. mariamis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

413. taSbaSis (hiuna) RvTismSoblis, restavr. 1860 w.,<br />

Ddgas.<br />

wiTel-wyaros raioni.<br />

414. wiTel-wyaros RvTismSoblis, agebulia 1885 w., dgas.<br />

kaspis raioni.<br />

415. axalsofelis RvTismSoblis (hambarZumis), agebulia<br />

1900 w., dgas.<br />

416. axalqalaqis RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I s., restavr.<br />

1894 w., dgas.<br />

417. axalqalaqis RvTismSoblis sasaflaos eklesia, agebulia<br />

XIX s., dgas.<br />

418. axalqalaqis wm. karapetis, agebulia XV<strong>II</strong>I-XIX ss.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

419. grakalis wm. RvTismSoblis (aSenebis TariRi ar<br />

Cans).<br />

420. duisis wm. iakobis, restavr. 1899 w., dgas. (axla<br />

maRaziad aris gadakeTebuli).<br />

421. xandakis wm. RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I-XIX ss.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

422. kaspis wm. petre-pavles, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

423. yaraRajis wm. RvTismSoblis, agebulia 1864 w.,<br />

dgas.<br />

424. niabis nor kiraki, agebulia XIX s.<br />

425. kavTisxevis RvTismSoblis, restavr. XIX s.<br />

426. kavTisxevis wm. gabriel da miqael mTavarangelozis,<br />

agebulia XV-XVI ss., dgas.<br />

427. kavTisxevis wm. giorgis, agebulia 1595 w., dgas.<br />

yvarelis raioni<br />

428. aRdgomis wm. sargisis, agebulia XIX s. dasawyisSi.,<br />

dangreulia.<br />

429. gavazis RvTismSoblis (wm. sargisi, wm. giorgi), agebulia<br />

1850 w., dangreulia.


382 383<br />

430. gremis wm. RvTismSoblis, agebulia 1595 w., aRadgines<br />

1989-90 wlebSi.<br />

431. gremis (mravalsarTuliani), agebulia XVI s., dgas.<br />

432. gremis, agebulia XVI s., dgas.<br />

433. gremis (gumbaTiani), agebulia XVI s., dgas.<br />

434. gremis (erTnaviani), agebulia XV-XVI ss., dgas.<br />

435. gremis, agebulia XVI s., dgas.<br />

436. gremis, agebulia XVI s., dgas.<br />

437. gremis maturi, agebulia XV-XVI ss., dgas.<br />

438. gremis samreklo-eklesia, agebulia XV-XVI ss.,<br />

dgas.<br />

439. gremis, agebulia XV-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

440. gremis maturi, agebulia XV-XVI ss., dgas.<br />

441. gremis , agebulia XVI s., dgas.<br />

442. gremis gumbaTiani, agebulia XV-XVI ss., dgas.<br />

443. gremis, agebulia XV s., dgas.<br />

444. gremis eklesia, samreklo, agebulia XVI s., dgas.<br />

445. zeganis wm. sargisis, agebulia XIX s. dasawyisSi.,<br />

dangreulia.<br />

446. xaCmianis (sanavardo), restavr. 1836 w., naxevrad dangreulia.<br />

447. xaCmianis wm. petre-pavles (<strong>somx</strong>ur-kaTolikuri), agebulia<br />

XIX s.<br />

448. kuWatanis wm. giorgis, agebulia XV<strong>II</strong>I s. bolos.,<br />

dgas.<br />

449. yvarlis RvTismSoblis, agebulia XIX s. dasawyisSi.,<br />

restavr. 1844-1849 ww. daangries XIX s. 70-ian wleb-<br />

Si.<br />

450. Saqrianis, agebulia XIX s. dasawyisSi.<br />

451. Saqrianis wm.giorgis, maturi, agebulia XIX s. dasawyisSi.,<br />

dgas.<br />

452. Sildas RvTismSoblis, agebulia 1858-1860 ww., restavr.<br />

1914 w., dangreulia.<br />

453. faSaanis (faSiani) RvTismSoblis, agebulia XIX s.<br />

dasawyisSi.<br />

marneulis raioni<br />

454. aRqiorfis wm. giorgis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

455. aRqiorfis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

456. aRqiorfis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

457. aRqiorfis wm. grigoris, restavr. 912-1913 w., Ddgas.<br />

458. brdaZoris wm. giorgis, agebulia XIX s., dangreulia.<br />

459. brdaZoris, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />

460. burmas, agebulia XVIU-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

461. giullibaRis wm. pavle-petros, agebulia 1840-ian<br />

wlebSi., 1930 w aafeTqes da ise daangries.<br />

462. damias, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

463. damias . RvTismSoblis, agebulia XIX s., dangreulia.<br />

464. damias „zargiar~, agebulia 1656-57 ww., dgas.<br />

465. Tazaqiandis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

466. xoJornis wm. jvris (naban), agebulia XI s., dgas.<br />

467. xoJornis „nerqi Jam~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

468. xoJornis „veri Jam~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

469. xoJornis „meliqSen~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad<br />

dangrulia.<br />

470. xoJornis „meliqSen~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

471. xoxmelis RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong>I s., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

472. xoxmelis wm. giorgis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

473. weraqvis (sof. weraqvi _ aq daibada mixeil javaxiSvili<br />

(b.a.)), agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

474. weraqis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

475. wobis, agebulia V<strong>II</strong> s., dangreulia.<br />

476. wobis wm. giorgis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad<br />

dangreulia.


384 385<br />

477. wobis „ageR cuxeC~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

478. Rudris wm. giorgis, agebulia XV<strong>II</strong> s., naxevrad dangreulia.<br />

479. Rudris „RondaRsaz~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

480. Rudris „moroi ioT~, agebulia XV-XVI ss., dangreulia.<br />

481. Rudris „SiSTafa~, agebulia XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

482. Rudris „veri~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

483. Rudris „nerqi~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

484. marneulis wm. giorgis, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas<br />

485. didi Sulaveris (Saumiani) wm. mesropis, restavr.<br />

1887 w., dgas.<br />

486. didi Sulaveris wm. sargisis, maturi, agebulia XV<strong>II</strong>I<br />

s., dgas.<br />

487. didi Sulaveris wm. kvirikes, agebulia XV<strong>II</strong> s., restavr.<br />

XIX s., naxevrad dangreulia.<br />

488. bniZoris didi vanqi, agebulia 1663 w., dgas.<br />

489. bniZoris patara vanqi, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad<br />

dangrulia.<br />

490. bniZoris „xaCi ial~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dangreulia.<br />

491. bniZoris „spitakSen~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

492. bniZoris „mijin vanq~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

493. bniZoris RvTismSoblis, restavr. 1844 w. agreTve<br />

1981- 1991 ww.<br />

494. moliaoRlis wm. sargisis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

495. CanaxaCis RvTismSoblis, agebulia 1880 w., dangreulia.<br />

496. CanaxaCis maturi, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

497 da 498 ar Cans, ver amovikiTxe _ b. a.<br />

499. CanaxaCis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

500. sionis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

501. sionis eklesia agebulia XVI-XV<strong>II</strong>s.s. naxevrad dangreulia.<br />

502. ulianovkis, agebulia XV<strong>II</strong>-XV<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

503. ulianovkis „lobialx~, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />

504. ulianovkis „aSroRli~, agebulia XV<strong>II</strong> s., dgas.<br />

505. ulianovkis „aRqiand~-is., dgas.<br />

506. ulianovkis „aRqiand~-is, maturi., dgas.<br />

507. patara Sulaveris RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />

forma Secvlilia.<br />

508. ofreTis wm. sargisis, agebulia XIX s., dgas.<br />

509. ofreTis „goreli~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

510. ofreTis „goreli~, 1615 w., naxevrad dangreulia.<br />

511. ofreTis „goreli~, agebulia XV<strong>II</strong> s., naxevrad dangreulia.<br />

mcxeTis raioni<br />

512. axaldabis RvTismSoblis (Zveli sasaflao), restavr.<br />

1838 w. da 1902 w., dgas.<br />

513. gldanis wm. grigor ganmanaTleblis, agebulia 1896 w.,<br />

restavr. 1902 w., dgas.<br />

514. dampalas wm. jvris (gumbaTiani), agebulia XVI s.,<br />

dgas.<br />

515. diRmis „karmir kiraki~, agebulia XIX s.,<br />

516. lisis, agebulia 1885 w., dgas.<br />

517. Zegvis RvTismSoblis, restavr. XIX s.,<br />

518. mcxeTis RvTismSoblis, agebulia 1851 w., XX s. 30-ian<br />

w. daangries.<br />

519. muxranis wm.ganmanaTleblis, agebulia 1843 w., restavr.<br />

1857 w., dgas.<br />

520. muxranis wm.giorgis (axal sasaflaoze), agebulia<br />

XIX s.,


386 387<br />

521. muxranis wm. nikolozis, restavr. XIX s., dgas.<br />

521a. muxranis naxSirgora RvTismSoblis, agebulia XIX s.<br />

80-ian wlebSi. dgas. gaaqarTules 1986-1987 ww.,<br />

522. niCbisis RvTismSoblis, agebulia 1871 w., dgas.<br />

523. niCbisis wm. nikolozis, restavr. XIX s., dgas.<br />

524. cixisZiris, agebulia XV-XVI ss., dgas.<br />

525. cixisZiris, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

526. cixisZiris, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., dgas.<br />

527. qandas RvTismSoblis, agebulia 1472 w., dgas.<br />

528. qsovrisis wm.mariamis, restavr. XIX s., naxevrad dangreulia.<br />

ninowmindis raioni<br />

529. asparas, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

530. ganZas wm. karapetis, agebulia 1850 w., dgas.<br />

531. ganZas „sari Jam~, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

532. ganZas „flaw Jam~, agebulia XVI-XV<strong>II</strong> ss., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

533. Torias RvTismSoblis (<strong>somx</strong>ur-kaTolikuri), restavr.<br />

1905 w., dgas.<br />

534. xojabekis wm. sargisis, agebulia XIX s., restavr.<br />

1882 w., dgas.<br />

535. xojabekis maturi „yaraCa”, restavr. 1985 w., dgas.<br />

536. heStias RvTismSoblis (<strong>somx</strong>ur-kaTolikuri), agebulia<br />

1856 w., dgas.<br />

537. yaurmas RvTismSoblis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dgas.<br />

538. Rulalisis RvTismSoblis (ganmanaTleblis), agebulia<br />

XI-X<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

539. didi aragialis wm. jvris (xaC), agebulia XIX s.,<br />

dgas.<br />

540. didi aragialis „weruni~, agebulia X<strong>II</strong>I s., dangreulia.<br />

541. didi gionduris RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />

restavr. 1868 w., dgas.<br />

542. didi xanaCalis RvTismSoblis, agebulia XIX s., pirvel<br />

naxevarSi., naxevrad dangreulia.<br />

543. namzaras wm. ganmanaTleblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

544. jigraSenis mTavarangelozis, agebulia XIX s., dgas.<br />

545. jigraSenis „pikaSen~ soflis eklesia, agebulia X<strong>II</strong>I<br />

s., naxevrad dangreulia.<br />

546. saTxes, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

547. saTxes wm. didi nersesis, restavr. 1869 w. da 1994<br />

w., dgas.<br />

548. saRamos eklesia, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

549. saRamos eklesia, agebulia XI-X<strong>II</strong> ss., naxevrad dangreulia.<br />

550. saRamos eklesia, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., naxevrad dangreulia.<br />

551. spasovkas, agebulia X-XI ss., . dangreulia.<br />

552. vladimrovkas, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., dangreulia.<br />

553. tambovkas, agebulia X<strong>II</strong>I s., Gganadgurebulia.<br />

554. tilifis wm. vardan mamikonianis, XIX s., dgas.<br />

555. ujmanas wm. hovhanesis-mkrtiC (<strong>somx</strong>ur-kaTolikuri),<br />

agebulia 1851 w., dgas.<br />

556. farvanas maturi, agebulia X<strong>II</strong>I s., dgas.<br />

557. fokas wm. ganmanaTleblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

558. patara aragialis wm. stefanozis agebulia 1862 w.,<br />

dgas.<br />

559. patara giunduras wm. RevondianT mRvdelebis, agebulia<br />

XIX s., dgas.<br />

560. patara xanaCalis wm. iakobis, agebulia 1875 w., dgas.<br />

561. orojalaris wm. iakobis, agebulia X<strong>II</strong>-X<strong>II</strong>I ss., da<br />

aSenda axlad XIX s-Si. dgas.<br />

sagarejos raioni<br />

562. kakabeTis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

563. yandauras wm. RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.


388 389<br />

564. yandauras wm.sargis, agebulia XIX s.<br />

565. yandauras `waRkavanq~ maturi, agebulia XV<strong>II</strong>I s., nax-<br />

qarelis raioni<br />

evrad dangreulia.<br />

582 a. atocis RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />

566. manavis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

583. dirbis RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

567. manavis RvTismSoblis, agebulia XIX s., naxevrad dan-<br />

584. dirbis wm. Tovmas, XIX s., naxevrad dangreulia.<br />

greulia.<br />

585. ruisis RvTismSoblis, agebulia 1865 w., dgas.<br />

568. manavis maturi, agebulia XIX s., naxevrad dangreulia.<br />

569. manavis „Taraqi“ wm. giorgis, agebulia XIX s., nax-<br />

qalaqi foTi<br />

evrad dangreulia.<br />

570. ninowmindis, agebulia XIX s., pirveli naxevari<br />

daumTavrebelia.<br />

586. q. foTis wm. grigor ganmanaTleblis, agebulia 1869-<br />

1870 ww., restavr. 1911 w,.<br />

571. Cailuris RvTismSoblis (wm.giorgis), agebulia 849w.,<br />

restavr. 1893-94 ww., naxevrad dangreulia.<br />

qalaqi quTaisi<br />

572. sagarejos RvTismSoblis, agebulia XIX s. dasawyis-<br />

Si, daangries 1940-ian wlebSi.<br />

573. udabnos kldis daviT garejis, agebulia XIV s.,<br />

574. maturi, agebulia XIV-XV ss., dgas.<br />

587. q. quTaisis wm. RvTismSoblis, agebulia XIX s., dgas.<br />

588. q. quTaisis wm. giorgis, agebulia XIX s. dasawyisSi,<br />

restavr. 1844 w.,<br />

saCxeris raioni (arasworia saCxereTi)<br />

575. saCxeris RvTismSoblis, agebulia XIX s., 1991 w.<br />

miwisZvram daaziana.<br />

siRnaRis raioni<br />

576. anagis wm. giorgis, agebulia XIX s. dasawyisSi., dgas.<br />

577. na<strong>somx</strong>aris RvTismSoblis, agebulia XIX s. dasawyis-<br />

Si.<br />

578. nukrianis wm. sargisis, agebulia 1872-74 ww., dgas.<br />

579. zanaanis RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />

580. q. siRnaRis wm. giorgis, agebulia 1793 w., restavr.<br />

XIX s., dgas.<br />

581. q. siRnaRis wm. karapetis, agebulia XIX s., restavr.<br />

1847 -1849 ww., daangries 1930-ian wlebSi.<br />

582. q. siRnaRis RvTismSoblis sasaflaos eklesia, agebulia<br />

XIX s., dgas.<br />

onis raioni<br />

589. onis RvTismSoblis, agebulia XIX s.,<br />

goris raioni<br />

590. atenis wm. sionis, agebulia V<strong>II</strong> s. (arqiteqtori<br />

Todosaki).<br />

591. axris RvTismSoblis, agebulia XIX s., dangreulia.<br />

592. berbukis wm. mTavarangelozis, agebulia 1882-1896 w.,<br />

dgas.<br />

593. q. goris RvTismSoblis, agebulia XV<strong>II</strong> s., dangreulia.<br />

594. q. goris RvTismSoblis (mcire), daangries XX s 30ian<br />

wlebSi.<br />

595. q. goris wm. stefanozis (aSenebulia Zvelad), 1661 w.<br />

restavr. 1898 w., daingra 1920 wlis miwisZvris dros.<br />

596. q. goris wm. stefanozis, (aSenebulia qviT) agebulia<br />

1708 w., restavr. 1857 w., dangreulia.


390 391<br />

597. q. goris wm. grigor ganmanaTleblis, restavr. XIX s.,<br />

dangreulia.<br />

598. q. goris wm. Tovmasis, restavr. XIX s., daangries.<br />

599. q. goris wm. hambarZumis, agebulia 1790-95 ww.,<br />

600. q. goris RvTismSoblis sasaflaos eklesia, naxevrad<br />

dangreulia.<br />

600a. gorijvris zalapis eklesia, agebulia 1491 w.,<br />

naxevrad dangreulia.<br />

601. zerdis RvTismSoblis, agebulia XIX s. Bbolos.,<br />

Ddgas.<br />

602. karaleTis wm. stefanozis, agebulia XIX s., dgas.<br />

602.a. karaleTis wm. RvTismSoblis, agebulia XVI-XV<strong>II</strong><br />

ss., dangreulia.<br />

603. Zeveras RvTismSoblis, restavr. XIX s., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

604. xelTubnis RvTismSoblis, restavr. XX s., dasawyisSi.<br />

605. xelTubnis RvTismSoblis sasaflos eklesia, naxevrad<br />

danreulia.<br />

606. didi garejvris RvTismSoblis, agebulia 1887 w.,<br />

restavr. 1902 w., dgas.<br />

606.a. mejvrisxevis wm. sargisis, agebulia XV<strong>II</strong>I s.,<br />

restavr. 1853-1897 ww., dgas.<br />

607. nadarbazevis wm. jvris (xaC), restavr. XIX s., dgas.<br />

608. rexas wm. jvris (xaC), restavr. 1900 w., dgas.<br />

609. sveneTis, agebulia XIX s. bolos.<br />

610. tinisxidis RvTismSoblis, agebulia XIX s. dasawyis-<br />

Si., dgas.<br />

611. tirZnisis RvTismSoblis, restavr. XIX s., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

612. tyviavis wm. jvris (ZelWeSmariti), agebulia 1461<br />

w., restavr. 1899 w., dgas.<br />

613. ufliscixis wm. jvris, restavr. 1585 w., 1886-1895<br />

ww., dgas<br />

614.Uufliscixis RvTismSoblis.<br />

615. ufliscixis kldis, agebulia XIV-XV ss., dgas.<br />

616. patara garejvris RvTismSoblis, agebulia XIX s.<br />

,dgas.<br />

617. qvaxvrelis RvTismSoblis, agebulia XV-XVI ss.,<br />

dgas.<br />

618. qvaxvrelis wm. jvris, agebulia XIV-XV ss., dgas.<br />

619. qiwnisis RvTismSoblis (yovladwminda), agebulia<br />

1895 w., dgas.<br />

620. qsovrisis wm. grigor ganmanaTleblis, agebulia<br />

XIX s., dgas.<br />

afxazeTi.<br />

621, anuxvas (gudauTas raioni) RvTismSoblis, agebulia<br />

1898 w.,<br />

621. a. gagaris, agebulia 1995 w.,<br />

622. eSeras (soxumis raioni), agebulia XIX s., dasawyis-<br />

Si.<br />

623. leCkopis wm. ganmanaTleblis, agebulia 20-iani wlebis<br />

dasawyisSi.<br />

624. webeldas (gulrifSis raioni) yovladwmindas, agebulia<br />

1893 w., dgas.<br />

625. mwaras (gudauTias raioni)wm. karapetis, agebulia<br />

1885 w., daangries XX s. 30-ian wlebSi.<br />

626. zigardas (oCamCiris raioni) RvTismSoblis, agebulia<br />

XX s. dasawyisSi.<br />

627. fsircxas (gudauTis raioni) wm. iakobis, restavr.<br />

1885 w.,<br />

aWara<br />

628. q. baTumis wm. ganmanaTleblis, agebulia 1885 w.,<br />

dgas.<br />

629. q. baTumis (<strong>somx</strong>ur-kaTolikuri), agebulia XIX s.,


392 393<br />

samxreT oseTi.<br />

630. axalgoris RvTismSoblis, restavr. 1462 w. 1693 w.<br />

1897 w., dgas.<br />

631. axalgoris wm. kvirikes, agebulia XIX s., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

632. axalgoris wm. ganmanaTleblis, agebulia XIX s., naxevrad<br />

dangreulia.<br />

633. axalgoris wm. giorgis, restavr. XIX s.,<br />

634. axalgoris wm. marinosis, agebulia XIX s., dangreulia.<br />

635. axalgoris wm. miqael mTavarangelozis, agebulia XIX<br />

s., daangries.<br />

636. axalgoris maturi, agebulia XIX s. bolos. Nnaxevrad<br />

dangreulia.<br />

637. axalgoris cxinvalis RvTismSoblis, agebulia 1748<br />

w., dgas.<br />

638. axalgoris wm. hambarZumis, agebulia XIX s., dgas.<br />

ruka-cnobari momzadda da gamoica RAA-s xelSewyobiT. A<br />

awyo da gaaforma „siestam“. daibeWdaAARBEITSKREIS<br />

ARMENIEU ZURICH-is organizebiT da daxmarebiT.<br />

E erevani 1995weli».<br />

<strong>somx</strong>uridan qarTulad Targmna bondo arvelaZem.<br />

2006w.<br />

dasasruli<br />

dasasruli<br />

vfiqrobT, araqristianuli iqneba, qarTvelebma Tavi viqoT,<br />

magram, Tuki vinmes duniaze mezoblobis av-kargobisa rame<br />

gaegeba da afasebs mezoblobas da mezobels _ Wiris Semamsubuqebelsa<br />

da lxinis gamamravlebels, _ maTSi qarTvelic<br />

urevia. qarTvels uTqvams: „mezobelo karisao, naTeli xar<br />

Tvalisao“, xolo Tvalis naTels, cnobilia, adamiani Tvalis<br />

CiniviT ufrTxildeba.<br />

magram qarTvels isic uTqvams: „mokeTes pirSi uZraxe,<br />

mters-pirs ukano“. zogierT somex mecnierTa logikiT ki,<br />

Tu vinme qarTvelma xma aRimaRla yalbismqmnel, mtacebel Tu<br />

cilismwamebel „mecnierTa“ winaaRmdeg, igi Seuwynarebeli<br />

yofila. Tu qarTvelma mecnierma somexs pasuxi mosTxova:<br />

«ra sabuTiT isakuTreb qarTveli xalxis istorias da<br />

kulturaso, Turme, armenofobi yofila. saqarTvelos istoriis<br />

falsifikaciaze Tu Tvals davxuWav, es aris xalx-<br />

Ta Zmobis dacva. ai, ase calmxrivad da subieqturad gansjian<br />

saqarTvelos da <strong>somx</strong>eTis urTierTobis sakiTxebs bn<br />

muradiani (zemoT xsenebuli somexi daSnaki mecnieri-a.u.)<br />

da Zmani misni. barem aqve vityvi: interviuSi gaiJRera, TiTqos<br />

saqarTveloSi sistematurad qveyndeba armenofobiuri statiebi<br />

da Sromebi. xazgasmiT vambob, rom, iqneb, Seignos daSnakuri<br />

propagandiT mowamlulma zogierTma somexma mecnierma<br />

da Jurnalistma, rom saqarTveloSi araviTari armenofobiuri<br />

statiebi ar qveyndeba da arc anti<strong>somx</strong>uri propaganda<br />

mimdinareobs, piriqiT ki aris. Tu qveyndeba qarTvel<br />

mecnierTa Sromebi da statiebi, es aris pasuxebi zogierTi<br />

somexi mecnieris mier saqarTvelos istoriis, xuroTmoZRvrebis,<br />

ase gansajeT, teritoriis misakuTrebis, usafuZvlo misakuTrebis<br />

pretenziebis gamo. gana SeiZleba laparaki armenofobiaze<br />

saqarTveloSi, sadac saukuneebis ganmavlobaSi<br />

naxevar milionamde somexi cxovrobs. saqarTveloSi aris<br />

165 <strong>somx</strong>uri saSualo skola, baga-baRi, TbilisSi _ p. adami


394 395<br />

anis saxelobis saxelmwifo <strong>somx</strong>uri Teatri, saqarTvelos<br />

radioSi aris <strong>somx</strong>ur gadacemaTa redaqcia, <strong>somx</strong>ur enaze<br />

gamodis gazeTi „vrastani~, Tbilisis saxelmwifo universitetSi<br />

60 welze metia arsebobs armenologiis kaTedra,<br />

romlis gamge gardacvalebamde iyo profesori leon melqiseT-begi.<br />

XIX saukuneSi erevanSi iyo qarTuli marTmadidebluri<br />

eklesia. is ise daangries, rom misi arsebobis kvalsac ki<br />

ver mivageniT. saqarTveloSi armenofobiaze laparaki umadur<br />

adamianebs SeuZliaT mxolod» [25].<br />

rodesac vinmeofobiaze, genocidze, gvariWamiobasa Tu kulturis<br />

ZeglTa ganadgurebazea saubari, yvelaze utyuari sabuTi<br />

amisa aris realuri statistika. davsvaT SekiTxva: rogoria<br />

<strong>somx</strong>eTSi somex macxovrebelTa procentuli Semadgenloba?<br />

(ramdenadac CvenTvis cnobilia, 100%-s bevri aRara aklia<br />

ra!); sxva erovnebis moqalaqeebs TviTmyofadobis Senar-<br />

Cunebisa da ganviTarebis ra saSualebebi gaaCniaT, mag. skolebi,<br />

Teatrebi, gazeTebi, umaRlesi saswavlebebi da a.S.? ramdenadac<br />

CvenTvis cnobilia _ bevri veraferi!<br />

«es iyo am aTiode wlis winaT erTi qarTveli literatoris<br />

ojaxSi erevnidan Camosuli, maSinac da axlac, erTerTi<br />

iqauri Teatris direqtori, aslamaziani gavicani. man<br />

sufraze _ aramTvralma da ara sadRegrZelos Tqmisas, RimiliT<br />

da gulwrfeli toniT Tqva:<br />

- Õîðîøèé, äîáðûé Âû íàðîä, ãðóçèíû. Âîò âû òåðïèòå<br />

ó ñåáÿ ïîëìèëëèîíà àðìÿí, à ìû ... Â Åðåâàíå, â<br />

«Èíòóðèñòå» ðàáîòàë îäèí êàðñåëàäçå ... Âñåãî îäèí,<br />

åäèíñòâåííûé ãðóçèí âî âñåì ãîðîäå! Íî ïîêà ìû åãî<br />

íå âûòóðèëè, íèêàê íå ìîãëè óñïîêîèòñÿ.<br />

mxolod raRac arasrul 20 weliwadSi (1939-1958<br />

w.w.) marto TbilisSi Camosaxlda 25 800 somexi. Camosaxldnen<br />

ara mxolod loredan da alaverdidan _ erevnis<br />

axlomaxlo soflebidan da dabebidan, maT ki 250 km-iT<br />

moSorebul erevanSi, rogorc aslamaziani patiosnad gamotyda,<br />

erTi qarTvelic ar daayenes» [22].<br />

ai, sxva magaliTebi somexTa ciliswamebisa da qarTvelTa<br />

mimarT umadurobisa:<br />

«... „<strong>somx</strong>uri arqiteqturis kvlevis organizaciam~ (erevani)<br />

kvlav Semoutia qarTveli xalxis istorias da kulturas.<br />

adre Tu qarTuli istoriuli Zeglebis <strong>somx</strong>urad<br />

gamocxadebas jerdeboda, axla aqeT gvedaveba da saqarTveloSi<br />

<strong>somx</strong>uri civilizaciis ganadgurebas da eklesiebis misakuTrebas<br />

gvwamebs. es aTasi fuTi braldeba Tavmoyrilia krebul-<br />

Si „saqarTvelos saxelmwifo politika da <strong>somx</strong>uri kulturis<br />

Zeglebi~ (1988-1998), erevani, 1998. (<strong>somx</strong>ur enaze).<br />

masSi Sesulia saqarTvelos, kerZod, ufro metad TbilisSi<br />

mcxovreb `TviTmxilvel somexTa~ werilebi „<strong>somx</strong>uri~ eklesiebis<br />

Sesaxeb. es werilebi gamoqveynebulia erevnis <strong>somx</strong>ur<br />

da SedarebiT mcire rusul presaSi. mecnieruli pretenziebis<br />

mqone statiebic gvxvdeba. krebulis Semdgenelia da<br />

winasityvaoba ekuTvnis s. karapetians. es is karapetiania,<br />

1995 wels erevanSi <strong>somx</strong>ur enaze ruka-cnobari rom gamosca<br />

(<strong>somx</strong>uri eklesiebi saqarTveloSi), da, arc meti, arc<br />

naklebi, 650 <strong>somx</strong>uri eklesia „aRmoaCina~ saqarTveloSi.<br />

jer epigrafi rad Rirs _ „bedniereba ver gaucnobierebia<br />

im xalxs, visac civilizaciis damangreveli mezobeli ar<br />

hyavs~. es formula, Turme, Tavis droze gamoxatavda <strong>somx</strong>uri<br />

kulturis beds TurqeTisa da azerbaijanis teritoriaze.<br />

Cvens mizans scildeba am sami eris urTierTobis<br />

garkveva, magram erTs ki SevniSnav: tao-klarjeTSi erevnis<br />

gzirebi dadian da iq mcxovreb musulmanebs qrTamaven, Tan<br />

„moZRvraven~ uZvelesi taZrebi _ bana, xaxuli, parxali, oSki<br />

da sxva _ qarTuli ki ara, <strong>somx</strong>uriao.<br />

TurqeTisa da azerbaijanis „gamocdileba~ (brWyalebi<br />

Cvenia), Turme, qarTvelebs gadauRiaT: „didebulad iswavles<br />

da gadaiRes azerbaijanis gamocdileba qristianul<br />

saqarTveloSi. am qveyanaSi dRes anadgureben berZnul, rusul<br />

da germanul, gansakuTrebiT, <strong>somx</strong>ur civilizacias~ (gv. 7), _<br />

wers am civilizaciaTa „erTaderTi~ „gulSematkivari~ karapetiani.<br />

simarTles Tu vityviT, amas ciliswameba ki ara,


396 397<br />

dabezReba ufro hqvia, risi mizanicaa rusi, germaneli da<br />

berZeni xalxis gadakideba qarTvelebTan da maT Soris konfliqtis<br />

Camogdeba. am ankesze ar wamoegeba aravin, miT umetes,<br />

saqarTveloSi mcxovrebi rusi, radgan rusul civilizacias<br />

saqarTveloSi urigmarigod aravin Sexebia, maSinac ki, roca<br />

rusis saldaTebi 9 aprils Tu afxazeTis omSi mSvidobian<br />

qarTvel mosaxleobas ar indobdnen da xocavdnen.<br />

saqarTveloSi rusuli saSualo skola aris _ 214, saxelmwifo<br />

umaRles saswavleblebSi rusulad aris swavla _<br />

50 specialobaze, saqarTvelosa da TbilisSi mofenilia<br />

rusuli mwerlobisa da kulturis moRvaweTa Zeglebi –<br />

puSkinis, lermontovis, griboedovis, gorkis, maiakovskis, Caikovskis,<br />

anton rubenSteinis da sxvebis. Tbilisis quCebs<br />

amSvenebs tolstois, polonskis memorialuri dafebi. gulmodginedaa<br />

daculi da movlili griboedovis saflavi mTawmindaze.<br />

gamodis rusuli gazeTi _ 15, Jurnali _ 3, arsebobs<br />

– 3 rusuli Teatri; sistematurad midis rusuli<br />

gadacemebi saqarTvelos radio-televiziiT; gamomcemlobebi<br />

„merani~, „saqarTvelo~ da „samSoblo~ scems rusul wignebs,<br />

saqarTveloSi aris 9 rusuli moqmedi eklesia.<br />

axla vnaxoT, ra dReSia rusuli ena da civilizacia <strong>somx</strong>eTSi<br />

_ „<strong>somx</strong>uri enis dacvis saxelmwifo komisiam“ didi<br />

gamarjveba moi pova. wels <strong>somx</strong>eTSi ukanasknelad gamoica<br />

rusuli enis saxelmZRvaneloebi. dRes Tuki vinme gabedavs<br />

Tundac oficialur doneze rusulad xmis amoRebas, umal<br />

uceremoniod Caawyvetineben xmas.<br />

somexi bavSvebidan erTeulebiRa Tu swavloben rusul<br />

skolebSi, romelTa arseboba ukve aSkarad aRizianebs Sesabamis<br />

uwyebebs da, Tundac erT dRes wauRia wyals, maTze<br />

mzrunvelobas aravin iCens. rusuli humanitaruli universiteti<br />

erTaderTi umaRlesi rusulenovani saswavlebelia,<br />

romelsac kategoriulad ebrZana, saswavleblad miiRos mxolod<br />

rusi erovnebis abiturientebi da araviTar SemTxvevaSi<br />

_ somexi axalgazrdebi, romlebsac swavla-ganaTlebis<br />

miReba mxolod mSobliur enaze marTebT. <strong>somx</strong>uri enis<br />

dacvis saxelmwifo komisiam yovelgvari xmauris gareSe<br />

gaauqma dadgenileba, romlis safuZvelze Sereuli ojaxis<br />

bavSvebs unda eswavlaT mSoblebis mier aRniSnul enaze da,<br />

Sesabamisi gadawyvetilebiT maTac kategoriulad mosTxoves,<br />

bavSvebi mxolod <strong>somx</strong>ur skolebSi Seiyvanon, xolo<br />

rusul skolebs aseve kategoriuli miTiTeba miecaT, ar<br />

miiRon am kategoriis bavSvebi saswavleblad.<br />

rac Seexeba <strong>somx</strong>eTis saxelmwifo televiziis or arxs,<br />

iq praqtikulad aRaraferi darCa rusulenovani mayureblisTvis,<br />

yvela filmi dublirebulia <strong>somx</strong>ur enaze (gaz<br />

„TvalTai~, 1996, #32, 24-31 oqtomberi; isev ise Zveleburad?<br />

ara, uaresad!!!).<br />

erT yvelaze uZveles xalxs saqarTveloSi berZnebi warmoadgenen.<br />

maTi arseboba aq 28 saukunovan istorias iTvlis.<br />

am xnis ganmavlobaSi qarTuli miwa mSobliuri gaxda<br />

berZnebisaTvis. magram <strong>somx</strong>ebiviT pretenziebi ar gamoucxadebiaT<br />

masze da arc saqarTvelos istoriisa da kulturis<br />

miTviseba ucdiaT. isini mSvidobianad cxovroben qarTveli<br />

xalxis gverdiT dRemde. 1996 wels saqarTvelos ganaTlebis<br />

saministrom miiRo dadgenileba saSualo da umaRles<br />

saswavleblebSi erT-erT ucxo enad berZnulis SemoRebis<br />

Sesaxeb. daarsda saxelmwifo instituti_Zveli berZnuli<br />

enis_bizantiologiis da axali berZnuli enisa da filologiis.<br />

saqarTvelos radios <strong>II</strong> arxiT aris berZnul enaze gadacema.<br />

berZnul enaze gamodis sami gazeTi. Tbilisis universitetSi<br />

saqarTvelos berZnuli diasporis, berZeni axalgazrdebisaTvis<br />

gamoyofilia 14 adgili, raTa berZeni ymawvilebi<br />

daeuflon berZnul enasa da literaturas, Tesalonikis<br />

universitetSi swavlobs saqarTvelodan wargzavnili 9<br />

qarTveli studenti. 1998 wels 3-12 ivliss saqarTveloSi<br />

Catarda berZnuli kulturis dekada. am dReebSi axalcixis<br />

universitets saberZneTidan gadmoeca biblioTeka.<br />

axlaxan walkis raionis sofel avranolSi aSenda kidev<br />

erTi berZnuli eklesia wm. dimitris saxelze. saerTod ki<br />

saqarTveloSi 50 berZnuli eklesiaa, xolo soflebis pa


398 399<br />

tar-patara eklesiebs Tu CavTvliT, maTi ricxvi asamde<br />

gaizrdeba.<br />

saqarTvelos berZnuli federacia da sazogadoeba uaxloes<br />

momavalSi apirebs Seqmnas berZnuli gamomcemloba, stamba,<br />

berZnuli muzeumi, sainformacio saagento da a.S. (ix. „macne~,<br />

1998, agvisto, saxelmwifo kancelariis saerTaSoriso ganyofilebis<br />

organo, rus. enaze).<br />

s. karapetianis ZiriTadi braldeba mainc Semdegia: is SaviT<br />

TeTrze wers _ TiTqos <strong>somx</strong>ur kulturas spoben<br />

saqarTveloSi. rac gacamtverebas gadaurCa, qarTvelebi iTviseben:<br />

`danarCen civilizaciaTagan gansxvavebiT, <strong>somx</strong>uri kulturis<br />

Zeglebs uyureben, rogorc yvelaze saSiSs, im mizeziT,<br />

rom, Tu saqarTvelos regionSi (qarTli, kaxeTi, imereTi)<br />

<strong>somx</strong>ebi, sxva xalxTa msgavsad, iTvlebian araadgilobrivebad,<br />

mosulebad, samxreT saqarTveloSi <strong>somx</strong>ebi arian ZirZveli<br />

mcxovrebni, mkvidrni. amitom, ukanasknel 10 wels saqarTveloSi<br />

mimdinareobs <strong>somx</strong>uri istoriuli Zeglebis srulmasStabiani<br />

ganadgureba da miTviseba~ (gv.7) gv. 116. am amonaridSi<br />

ramdeni sityvac aris, imdeni sicruea» [25].<br />

«... movideT pirvel sityvas da vnaxoT, kidev ra braldebas,<br />

ufro sworad, ra ciliswamebas kadrulobs s. karapetiani:<br />

`Znelia, warmoidgino is samwuxaro faqti, rom <strong>somx</strong>uri<br />

Zeglebis ganadgureba saqarTveloSi uSualod xelmZRvanelobis<br />

monawileobiT, saxelmwifo da sasuliero meTaurebis<br />

Tvalwin mimdinareobs am „demokratiul respublika-<br />

Si~. SeiZleba iTqvas, ukeTes SemTxvevaSi es xdeba maTi gulgrilobis<br />

gamo. eduard SevardnaZe ar aris iseTi gulubryvilo,<br />

ar icodes, ra xdeba. igi gverdiT edga ilia <strong>II</strong>_s,<br />

romelmac akurTxa axali qarTuli eklesiis (igulisxmeba<br />

wm. samebis taZari-b.a.) safuZvlis Cayra~.<br />

jer imis Sesaxeb, rom saqarTvelos demokratiuli respublika<br />

ironiulad moixsena da brWyalebSi Casva. zogierT<br />

respublikasaviT qarTveli xalxisaTvis xonCiT ar miurTmeviaT<br />

Tavisufleba da demokratia. man sisxliT da brZoliT<br />

moipova igi da aravis aqvs ufleba, gaaqilikos igi da<br />

dacinviT moixsenios. aseve saqarTvelos kaTolikos-patriarqi<br />

ilia <strong>II</strong> aqtiurad iRwvis saqarTveloSi qarTvel da<br />

araqarTvel mcxovrebTa, da, maT Soris, <strong>somx</strong>ebTan, qristesmieri<br />

Zmoba-megobrobis gansamtkiceblad.<br />

TiTqmis naxevari milioni somexi arsad ise kargad ar<br />

grZnobs Tavs, arsad <strong>somx</strong>ur kulturas ar eqceva iseTi<br />

yuradReba, rogorc „<strong>somx</strong>uri civilizaciis damangrevel~<br />

saqarTveloSi. es faqti <strong>somx</strong>eTis prezidentma _ amJamad<br />

eqsprezidentma _ levon ter petrosianmac ki aRiara: „ra<br />

sirTuleebsac unda ganicdideT, modiT, viyoT gulaxdilni.<br />

damisaxeleT msoflioSi Tundac erTi saxelmwifo, iqneba<br />

es amerikis SeerTebuli Statebi, sadac milioni somexi<br />

cxovrobs, safrangeTi, iq mcxovrebi 400 aTasi somexiT, siria,<br />

irani, erayi, libani, argentina an, Tundac, ruseTi, Sua azia...<br />

damisaxeleT saqarTvelos msgavsi sxva qveyana, sadac somex<br />

Tems hqondes orasze meti <strong>somx</strong>uri skola da, kidev erTxel<br />

vimeoreb, <strong>somx</strong>uri eklesiebi, Teatri, gazeTi, hyavdes deputatebi.<br />

aseTi qveyana ar arsebobs. qarTuli kulturis, mecnierebis<br />

ganviTarebis paralelurad ganviTardeba da ayvavdeba<br />

saqarTveloSi mcxovreb somexTa kulturuli da samecniero<br />

cxovrebac. qarTuli eklesiis ayvavebis paralelurad<br />

<strong>somx</strong>uri eklesia ayvavdeba. me mwams, qarTveli xalxi erTxel<br />

kidev da samudamod daadga demokratiis, Tavisuflebis,<br />

erTobis gzas da aRar gadauxvevs~ (levon ter-petrosianis<br />

sityva 4 ianvars Tbilisis operisa da baletis TeatrSi<br />

<strong>somx</strong>uri sazogadoebis warmomadgenlebTan Sexvedraze gaz.<br />

„saqarTvelos respublika~, 1996, #110, 7 ivnisi). diax, im<br />

dros, roca saqarTveloSi moqmed <strong>somx</strong>ur eklesiebSi mrevlis<br />

teva ar aris, indoeTSi, amerikaSi, indoneziaSi, honkongSi,<br />

singapurSi da sxvagan <strong>somx</strong>ur eklesiebs mrevli ar hyavs da<br />

daxurvis pirasaa (gaz. `golos armenii~ 1996 w. 13 ivnisi.<br />

„eklesiebi carieldebian~).<br />

is ki, TiTqos sam aTeulze meti <strong>somx</strong>uri eklesia<br />

„gaqarTulda~, ar aris marTali. ki ar gaqarTulda, aramed<br />

am eklesiebis umetesoba iyo qarTuli, qarTvelTa Znelbe


400 401<br />

dobiT isargebles <strong>somx</strong>ebma da sxvadasxva dros, arcTu<br />

sakadrisi xerxebiT, miisakuTres. miTvisebis erT-erTi xerxi<br />

iyo, rom guSindeli mosuli <strong>somx</strong>ebi mtrisgan gaveranebul<br />

Zvel qarTul eklesias daepatronebodnen, jer mis<br />

qarTulobis damadasturebel niSnebs mospobdnen da <strong>somx</strong>ur<br />

stilze gadaakeTebdnen: sakurTxevels aamaRlebdnen, sanaTlavs<br />

CrdiloeT mxares gadaitandnen da a.S. Semdeg <strong>somx</strong>is<br />

sasuliero pirebs eklesia <strong>somx</strong>ur eklesiaTa siis davTar-<br />

Si SehqondaT, rogorc <strong>somx</strong>uri eklesia, misi qarTuli warmomavlobis<br />

aRniSvnis gareSe. gamonaklisi SeiZleba iyo, magram<br />

ar Semxvedria. amitom <strong>somx</strong>uri eparqiis saklesio, saarqivo<br />

sabuTebi, Tqven ase amayad rom uTiTebT da afrialebT,<br />

b-no s. karapetiano, imTaviTve nayalbevia da mecnierul ndobas<br />

ar imsaxurebs. ama Tu im <strong>somx</strong>urad qceuli qarTuli eklesiis<br />

istoriis Sesaxeb xelovnuri dumili swored misi<br />

qarTulobis maniSnebelia. dRes ki dadga dro samarTlianobis<br />

aRdgenis, qarTvelma xalxma Tavisi sakuTari eklesiebi daibruna,<br />

kapitaluri rekonstruqcia gaukeTa da qarTuli marTlmadidebluri<br />

wirva-locva aRadgina.<br />

s. karapetiano, Tqven erTgvari siamayiT aRniSnavT, „<strong>somx</strong>uri<br />

arqiteqturis kvlevis organizacia~ warmatebiT aRnusxavs<br />

da ikvlevs ukrainaSi, indoeTsa da sxva qveynebSi<br />

arsebul <strong>somx</strong>uri xuroTmoZRvrebis Zeglebso. maTgan TanagrZnoba<br />

ar gakliaT, s. karapetiano! aba, erTi sinjeT da<br />

xsenebul saxelmwifoebs usafuZvlo teritoriuli pretenziebi<br />

wauyeneT, rac ase gCveviaT, an romelime, Tundac, mcirexarisxovani<br />

maTi Zegli miisakuTreT, rogorc saqarTvelos<br />

mimarT sCadixarT Tqven da zogierTi sxva somexi mecnieri,<br />

da mere naxavT, ra megobrul TanagrZnobas da mxardaWeras<br />

miiRebT maTgan.<br />

didi somexi poeti ovanes Tumaniani Tavis xalxs moZRvravda<br />

_ „qarTvelebi kavkasiaSi mudam pirvelebi iyvnen politikur<br />

da sazogadoebriv brZolaSi... Tu Tvals gadavavlebT<br />

msoflios xalxTa mezoblur urTierTobebs, ueWve-<br />

lad dameTanxmebiT, qarTvelebi, rogorc mezoblebi, erT-erTi<br />

saukeTesoebi arian~.<br />

samwuxarod, s. karapetiani qarTveli xalxis am keTilSobilebas<br />

an ver xedavs, an mainc Cirqs scxebs. mas hgonia,<br />

qarTvelTa damcirebiT Tavis xalxs pativs da didebas moutans.<br />

scdeba, mwared scdeba karapetiani. davesesxoT isev<br />

ovanes Tumanians: „is somexi moRvawe, romelic ar daicavs<br />

somexs da <strong>somx</strong>eTs, araferi esmis qarTveli xalxis da misi<br />

istoriuli gzis~.<br />

vfiqrob, am gzidan gadaxveva qarTveli da somexi xalxis<br />

Zmobis Ralatia, Ralati ki aravis epatieba, vinc ar unda<br />

iyos igi. piruTvneli msajuli-istoria umkacres ganaCens<br />

gamoutans mas» [25].<br />

«1881 wels TbilisSi ruseTis imperiis siZveleTmcodneTa<br />

V yrilobaze cnobil peterburgel aRmosavleTmcodnes,<br />

profesor d. xvolsons Tavis misasalmebel sityvaSi uTqvams:<br />

„me bednieri var, rom vimyofebi <strong>somx</strong>eTis dedaqalaq<br />

tfilisSio~. sxdomas eswrebodnen da es sityvebi TavianTi<br />

yuriT moismines akaki wereTelma da sxva moRvaweebma. xvolsonis<br />

sityvebi ar iyo SemTxveviT wamosrolili.<br />

somexTa garkveuli wreebi mTels msoflioSi gahkiodnen<br />

_ saqarTvelo, tfilisi, yovelTvis <strong>somx</strong>eTis nawili iyo da<br />

Tavis kanonier patrons unda daubrundeso. aseve STaagones<br />

d. xvolsonsac.<br />

aseT viTarebaSi ilia WavWavaZe iZulebuli gaxda, daewera<br />

„somexTa mecnierni da qvaTa RaRadisi~ (SemoklebiT<br />

„qvaTa RaRadi~ uwodes), romelSic sastikad amxila somex-<br />

Ta garkveuli wreebis antiqarTuli, saqarTveloSi qarTveli<br />

eris sasicocxlo interesebis fexqveS gasaTelad mimarTuli<br />

gamoxdomebi. ilia, akaki da maTi TanamebrZolebi<br />

moqmedebdnen principiT: `samSoblos arvis wavarTmevT, Cvenc<br />

nurvin Segvecileba~.<br />

iliasa da akakis umcrosi Tanamedrove revaz gabaSvilic<br />

aRniSnavda: „<strong>somx</strong>oba aSkara mtrul ganwyobilebas iCenda<br />

yvelafer qarTulisadmi saqarTvelos dedaqalaqSi~. „ra


402 403<br />

kiTxva unda, rom yvela rusi da somexi saqarTvelos damoukideblobisa<br />

ki ara, arsebobis winaaRmdegic iyo im xanebSi~ [21].<br />

Cvenc ilias, akakisa da vaJas gzas gvinda mivdioT: sxvisi<br />

ara gvinda ra, magram Cvensasac nebiT ar davTmobT. am mamuliSvilTa<br />

Tviseba piruTvneloba, mkacri mxileba, moswrebuli,<br />

rig SemTxvevaSi – mware sityva da SeZaxili iyo, magram,<br />

somex moRvaweTagan gansxvavebiT, arasdros maT gamonaTqvamsa<br />

Tu azrSi somexTa mimarT mtroba ar ido.<br />

« ...„qarTul wignSi~ (gazeTi gamodioda saqarTvelos<br />

erovnul biblioTekaSi, romelSic gakenwvliT axsenebdnen<br />

ilias, akakis da sxva qarTvelTaTvis saTayvanebel pirovnebebs<br />

maSin, rodesac xotba_didebas asxamdnen qarTvelTa Tavlafisdamsxmel<br />

grigol arwruns da sxvebs) gamoqveynebul „arwrunis<br />

aRsasrulSi“, kamaTis sagnis da mizezis gareSe,<br />

calmxrivad, tendenciurad, akakis utaqtobaze usafuZvlo<br />

miTiTebiT aris gaSuqebuli akaki wereTelsa da grigol<br />

arwruns Soris kamaTis finali. kamaTis mizezi iyo is, rom<br />

arwrunma gamosca <strong>somx</strong>eTis ruka, sadac qarTuli teritoriebic<br />

iyo Setanili goris mazris CaTvliT. amis Sesaxeb,<br />

mkacri sayveduris Sedegad gaficxebulma arwrunma akakis<br />

miaxala: „Sen ra gesmis, mTeli <strong>somx</strong>eTis sve-bedi am kiserze<br />

mawevso“, razec enamoswrebulma akakim misTvis Cveuli oxunjobiT<br />

upasuxa: -„mjera, batono, <strong>somx</strong>eTi kiserze da ararati<br />

zurgze gadgia, meti raRa ginda, bednieri yofilxaro“,<br />

rac arwrunma Tavis kuzze dacinvad miiRo da ganawyenda.»<br />

[15].<br />

akaki wereTeli werilSi _ „Cemi aRsareba” _ werda:<br />

«dRes saqarTvelo dacemulia. adre 15 saukunis ganmavlobaSi<br />

igeriebda Semoseul mters, Tumca damcirda, dapataravda,<br />

magram, rogorc rkina cecxlSi, ise ki gafoladda da<br />

saSviliSvilod andazac dagvigdo: „Wirsa Sina gamagreba ise<br />

unda, viT qviTkirsao“ da „sjobs sicocxlesa naZraxsa<br />

sikvdili saxelovanio“ gadmogvca rusTvelis piriT. am<br />

ukanasknelma saukunem, romelic sul sxvagvar politikas<br />

daadga, sulic Seuborka qarTvelobas da xorcic; xorcielad<br />

viTom mSvidoba mianiWa, magram yovelgvari misi moqmedeba,<br />

yoveli nabijis gadadgma mimarTuli iyo, rom suli gaexrwna,<br />

moekla da kidevac miaRwia mizans. vimeoreb, rom dRevandeli<br />

qarTvelebi suliTac SebRaluli varT da xorciTac da<br />

SegviZlia, Cvens naSiers is gadavceT, vuanderZoT, rasac dRes<br />

zaris xmiT imereTSi imRerian: „vaime, dedav, meSinia, ver mivbedav<br />

karamdio“.<br />

saqarTvelo rom am yofaSi Cavardnili naxes misma mezoblebma,<br />

imaT, visac winaT Tavi qarTvelebad mohqondaT,<br />

didi xnis gulSi nadeb survils, rom aoxrebul saqarTveloze<br />

Tavisi aayvavon, dro moupoves da kidec Seudgnen ganzraxulis<br />

sisruleSi moyvanas. mas Semdeg ZalaT far-xmali davarda<br />

da misi adgili fulma daiWira, qarTveli daZabunda<br />

da somexi ki gaZlierda _ somexi fuls agrovebs, rogorc<br />

yovlisSemZlebel Zalas, da qarTvels ki mitom unda, rom<br />

daxarjos!.. iqeifos!...<br />

rac Seexeba Cvens mezoblebs, Cven maTi winaaRmdegi arc<br />

vyofilvarT da arc viqnebiT! Tuki raime simarTle uWiravT<br />

xelSi, Cven ar vuSliT eZion, magram Tavisa. Sin ki „Seni svi<br />

da Seni Wame, Cemsas jvari damiwereo“, tyvila ki ar aris<br />

naTqvami. imisi Tqma, rom Sen nuRa iqnebi da me viyoo, ar aris<br />

kanonieri!... da is qarTvelic, romelic ityvis: „sulerTia<br />

vinc unda idges qarTvelebis magier Cven miwa-wyalzeo“, Semcdaria<br />

da misi ayola ar gvargia. „sityva sxva aris, saqme<br />

sul sxvaa, sxva udevT gulSi maT dafaruli, xrikia mxolod<br />

politikuri _ Zmoba, erToba da siyvaruli~».<br />

akakidan asi wlis Semdeg <strong>somx</strong>ebi kvlav gvedavebian qarTul<br />

miwas, eklesiebs, qarTul-<strong>somx</strong>ur urTierTobebSi mravali<br />

problema kvlav dRis wesrigSi rCeba. «somex „mecnierTa“<br />

kvlevis „brwyinvale“ Sedegebi gascda „laboratoriis Car-<br />

Coebs“ da cxovrebis ferxulSi Caeba. javaxeTis teritoriaze<br />

Seqmnili daSnakuri partiebi „javaxqi“ da „daSnakcuTiuni~<br />

(yofili „ierqi“) Riad gamodian javaxeTis avtonomiis<br />

da Semdgom am nawilis <strong>somx</strong>eTTan SeerTebisaTvis» [15]. am<br />

moRvaweebs unda vuTxraT: «Tqveni gza ar aris akaki wereT


404 405<br />

lis da ovanes Tumanianis gza. amitom SegaxsenebT, rom, vinc<br />

gamoyenebuli gamoyenebuli Sromebi<br />

Sromebi<br />

maT anderZs uRalatebs, vinc qarTveli da somexi xalxebis<br />

Zmobas Cirqs moscxebs da SebRalavs, mas Cveni brZeni xalxi<br />

[1]. Tbilisis <strong>II</strong> saerTaSoriso simpoziumi „qristianoba<br />

da piruTvneli istoria ganaCens gamoutans. amitom aseT<br />

Cvens cxovrebaSi: warsuli, awmyo, momavali“, 2005 wlis<br />

„ocnebas~ Tavi daanebeT da gaagrZeleT ovanes Tumanianis<br />

24-26 noemberi.<br />

naTeli gza» [25].<br />

[2]. b. arvelaZe – „<strong>somx</strong>uri YTu qarTuli eklesiebi“,<br />

somexo somexo somexo somexo somexo xalxo, xalxo, xalxo, xalxo, xalxo, keTilmezoblobas<br />

keTilmezoblobas<br />

keTilmezoblobas<br />

keTilmezoblobas<br />

keTilmezoblobas<br />

Tbilisi 1996 w.<br />

alternativa alternativa alternativa alternativa alternativa ara ara ara ara ara aqvs! aqvs! aqvs!<br />

aqvs! aqvs!<br />

[3]. i. WavWavaZe „qvaTa RaRadi“, 1899 w.<br />

[4]. m. TamaraSvili _ „pasuxad <strong>somx</strong>is mwerlebs“, 1904 w.<br />

[5]. z. WiWinaZe – „abati petre xarisWiraSvili“.<br />

[6]. mTavarepiskoposi anania jafariZe – „qarTl-kaxeTi,<br />

qarTvelTa ga<strong>somx</strong>eba“, 1999 w.<br />

[7]. S. lomsaZe _ „gviani Suasaukuneebis saqarTvelos<br />

istoriidan“. 1979 w.<br />

[8]. S. lomsaZe _ „samcxe-javaxeTi“, 1975 w.<br />

[9]. m. TamaraSvili _ „istoria kaTolikobisa qarTvelTa<br />

Soris“, 1902 w.<br />

[10]. ev. nikolaZe _ saqarTvelos eklesiis istoria, 1918w.<br />

[11]. g. maisuraZe _ „qarTvel da somex xalxebis urTier-<br />

Toba<br />

X<strong>II</strong>I_XV<strong>II</strong>I saukuneebSi“, gam. „mecniereba“, Tbilisi, 1982<br />

w.<br />

[12]. a. abdalaZe „kvlav qarTvel grigorianTa Sesaxeb“,<br />

„saxalxo ganaTleba“, 2 agvisto, 1990 w.<br />

[13]. g. klarji – „<strong>somx</strong>ebis Semosevebi saqarTveloSi“,<br />

gaz. `jorjian taimsi“, 2003 w., ivnis-ivlisi;<br />

[14]. q. soxaZe _ „„qvaTa RaRadis“ epoqamde da Semdgom“,<br />

`mnaTobi“, 2001 w., #5-6<br />

[15]. d. kananeli _ „literaturul-istoriuli kompozicia“,<br />

Tbilisi, 2003 w.<br />

[16]. g. maisuraZe _ „saqarTvelos <strong>somx</strong>uri mosaxleobis<br />

sakiTxebi“, gam. „mecniereba“, 1999 w.<br />

[17]. g. maisuraZe _ `narkvevebi saqarTvelosa da <strong>somx</strong>eTis<br />

urTierTobis istoriidan IV-X<strong>II</strong> ss-Si“, gam. „mecniereba“,<br />

2002 w.


406 407<br />

[18]. a. jorjaZe – „samSoblo da mamuliSviloba“.<br />

[19]. nikoloz durnovi _ „qarTuli eklesiis bedi“. (Targ-<br />

sarCevi<br />

sarCevi<br />

mani mogvyavs d. kananelis zemoT dasaxelebuli<br />

wignidan).<br />

rogor wavikiTxoT wigni.......................................................... 3<br />

[20]. vasili veliCko – „kavkasia“. (Targmani mogvyavs d.<br />

winasityvaoba winasityvaoba ....................................................................................... 5<br />

kananelis zemoT dasaxelebuli wignidan).<br />

<strong>somx</strong>eTi _ mteri Tu moyvare? ............................................... 5<br />

[21]. g. klarji _ „<strong>somx</strong>ebis Semosevebi saqarTveloSi“,<br />

„<strong>somx</strong>uri saqme” .............................................................................. 5<br />

„jorjian taimsi“ (26.06-02.07).<br />

keTilmezoblobas alternativa ara aqvs! ....................... 10<br />

[22]. i. axuaSvili muxaTeli – „axali qvaTa RaRadi anu<br />

varT Tu ara mdgmurebi“, Tbilisi 2005 w.<br />

[23]. a. ToTaZe _ „somexi vai-mecnierebis antiqarTuli<br />

Tavi Tavi I I _ _ <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi 650 650 eklesias eklesias iCemeben<br />

iCemeben<br />

isteria“, Tbilisis universitetis gamomcemloba, Tbili-<br />

saqarTveloSi saqarTveloSi ............................................................. 16<br />

si, 2005 w.<br />

[24]. b. arvelaZe _ „vin amokawra freskebs Tvalebi... “,<br />

Tavi Tavi <strong>II</strong> <strong>II</strong> _ _ rogor rogor da da ratom ratom itacebdnen itacebdnen itacebdnen da<br />

da<br />

gaz. „saqarTvelos respublika“, 2006w. Tebervali, #37.<br />

itaceben itaceben <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi qarTul<br />

qarTul<br />

[25]. b. arvelaZe _ „qvani kvlav RaRadeben“, Tbilisi, 2004w.<br />

marTlmadideblur marTlmadideblur taZrebs taZrebs ............................. 35<br />

[26]. g. maisuraZe _ „saqarTvelos <strong>somx</strong>uri mosaxleobis<br />

1. Sesavali.......................................................................................... 35<br />

istoriis sakiTxebi (IV-XV<strong>II</strong>I ss)“, wigni <strong>II</strong>, seriidan<br />

2. istoriis gayalbeba <strong>somx</strong>urad ........................................ 37<br />

_ „amierkavkasiis istoriis problemebi“, Tbilisi, „mec-<br />

3. qarTul taZarTa dataceba <strong>somx</strong>urad .......................... 57<br />

niereba“, 1999 w.<br />

4. somexTa mamxilebeli publikaciebi .............................. 60<br />

[27] mariam niauri _ „iveriis gabrwyineba“ 2003 w. #1<br />

5. Cven ra gvemarTeba, rogor vepyrobiT sakuTar<br />

(44)<br />

istorias? ..................................................................................... 98<br />

[28] mariam niauri _ „iveriis gabrwyineba“ 2006 w. #1<br />

6. damatebiTi masala me-4 qveTavisadmi ........................... 107<br />

(49)<br />

Tavi Tavi <strong>II</strong>I <strong>II</strong>I _ _ rodis rodis gadmosaxldnen gadmosaxldnen gadmosaxldnen <strong>somx</strong>ebi <strong>somx</strong>ebi<br />

<strong>somx</strong>ebi<br />

[29] z. WiWinaZe _ „qarTveli grigorianebi“, Tbilisi, 1906<br />

saqarTveloSi saqarTveloSi ......................................................... ......................................................... 124<br />

w.<br />

1. <strong>somx</strong>eTis istoriis „cru farSevangebi” .................... 124<br />

2. somexTa saqarTveloSi gadmosaxlebis istoriuli<br />

wanamZRvrebi .................................................................................. 134<br />

3. „mefe erekles droSia...” ..................................................... 153<br />

4. ruseTis politika saqarTveloSi. paskeviCebi,<br />

bebuTovebi _ qarTvelTa genocidis Semoqmedni ..... 162<br />

5. amgvarad... ........................................................................................ 170<br />

Tavi Tavi IV IV _ _ qarTvel qarTvel grigorianTa grigorianTa problema problema..............<br />

problema .............. 173<br />

1. Sesavali.......................................................................................... 173


408<br />

2. qarTvelTa gaTaTreba da gafrangeba, rogorc<br />

ga<strong>somx</strong>ebis xelSemwyobi procesi ...................................... 174<br />

3. qarTvelTa ga<strong>somx</strong>eba .............................................................. 185<br />

4. „ruseTs Tavisi samxreTis sazRvarTan „erTguli<br />

ZaRlis” dabma sWirdeboda”............................................... 204<br />

5. somexTa umravlesobas qarTveli grigorianebi<br />

Seadgendnen..................................................................................... 209<br />

6. qarTuli enis devna da qarTvelTa „ganTviseba” .. 216<br />

7. somexTa mamxilebeli publikaciebi .............................. 225<br />

8. xandaxan <strong>somx</strong>ebs rusebic ubrazdebodnen................. 255<br />

9. „usircxvilos Tu ar arcxven, baZviT morcxvic<br />

gaurcxvdebis” ............................................................................. 279<br />

Tavi Tavi V V _ _ daSnakebi daSnakebi da da neodaSnakebi neodaSnakebi ..............................<br />

.............................. .............................. 285<br />

1. daSnakebis memkvidre neodaSnakebis ZiriTadi samizne<br />

javaxeTia ........................................................................................ 285<br />

2. daSnakebis omi saqarTvelos winaaRmdeg .................... 295<br />

3. neodaSnakebi, anu _ Cveni drois daSnakebi ................ 306<br />

Tavi Tavi VI VI _ _ _ somexTa somexTa sarwmunoebisaTvis<br />

sarwmunoebisaTvis sarwmunoebisaTvis ...................... ...................... 311<br />

1. Seagonebdnen somexTa............................................................... 311<br />

2. petrosianni da ara grigorianni .................................... 312<br />

3. somexTa swavlebis mxileba ............................................... 315<br />

4. istoriani da azmani SaravandedTani .......................... 338<br />

5. cecxlTan TamaSi ....................................................................... 348<br />

Tavi Tavi V<strong>II</strong> V<strong>II</strong> _ _ _ ruka-cnobari ruka-cnobari . .................................................... 354<br />

1. Sesavali.......................................................................................... 354<br />

2. qarTuli eklesiebis misakuTreba grZeldeba... ...... 355<br />

3. samvel karapetiani _ „<strong>somx</strong>uri eklesiebi<br />

saqarTveloSi”.................................................................................... 358<br />

dasasruli<br />

dasasruli............................................................................................<br />

dasasruli<br />

dasasruli ............................................................................................ 393<br />

gamoyenebuli gamoyenebuli Sromebi Sromebi Sromebi..................................................................<br />

Sromebi Sromebi .................................................................. 405

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!