04.11.2012 Views

feroSenadnobTa eleqtroTermia

feroSenadnobTa eleqtroTermia

feroSenadnobTa eleqtroTermia

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

zurab simongulaSvili<br />

<strong>feroSenadnobTa</strong> <strong>eleqtroTermia</strong><br />

`teqnikuri universiteti”@


saqarTvelos teqnikuri universiteti<br />

z. simongulaSvili<br />

<strong>feroSenadnobTa</strong> <strong>eleqtroTermia</strong><br />

<strong>feroSenadnobTa</strong> miRebis Teoria<br />

da teqnologia<br />

Tbilisi<br />

2009<br />

damtkicebulia stu-s<br />

saredaqcio-sagamomcemlo<br />

sabWos mier


wignSi axali saswavlo gegmis Sesabamisad gadmocemulia<br />

eleqtroTermuli procesebiT <strong>feroSenadnobTa</strong> mi-<br />

Rebis Teoriuli da praqtikuli safuZvlebi. ganxilulia<br />

elementebis da misi naerTebis Tvisebebi, liTonuri da<br />

oqsiduri sistemebis mdgomareobis diagramebi, oqsidebis<br />

aRdgenis reaqciebis Termodinamika da kinetika. moyvanilia<br />

<strong>feroSenadnobTa</strong> miRebis Tanamedrove procesebis<br />

klasifikacia da maTi standartizaciis principebi. aRwerilia<br />

ferosiliciumis, maRalnaxSirbadiani, saSualo da<br />

mcirenaxSirbadiani feromanganumis, silikomanganumis,<br />

liTonuri manganumis da dabalfosforiani gadasamu-<br />

Savebeli manganumiani widebis miRebis teqnologia mZlavr<br />

madanaRmdgenel RumelebSi.<br />

mocemulia manganumSemcveli nedli masalebis xarisxis<br />

Sefasebis kriteriumebi, Senadnobebis miRebis teqnikoekonomikuri<br />

maxasiaTeblebi da maTi gaumjobesebis perspeqtivebi.<br />

gankuTvnilia umaRlesi-teqnikuri saswaveblebis `Savi<br />

liTonebis metalurgiis~ specialobis studentebisaTvis.<br />

misi mizania daexmaros maT eleqtroRumelebSi <strong>feroSenadnobTa</strong><br />

miRebis mravalferovani teqnologiebis aTvisebaSi,<br />

momavali praqtikuli da sainJinro saqmianobisTvis<br />

momzadebaSi. igi SeiZleba gamoadgeT magistrantebs, doqtorantebs<br />

da am dargSi momuSave specialistebs.<br />

recenzenti prof. b. maisuraZe<br />

© sagamomcemlo saxli ,,teqnikuri universiteti’’, 2009<br />

ISBN 978-9941-14-563-6<br />

http://www.gtu.ge/publishinghouse/<br />

yvela ufleba daculia. am wignis arc erTi nawili (iqneba es teqsti, foto,<br />

ilustracia Tu sxva) aranairi formiT da saSualebiT (iqneba es eleqtronuli Tu<br />

meqanikuri), ar SeiZleba gamoyenebul iqnas gamomcemlis werilobiTi nebarTvis<br />

gareSe.<br />

saavtoro uflebebis darRveva isjeba kanoniT.


S i n a a r s i<br />

Sesavali ................................................................................................................................6<br />

Tavi 1. <strong>feroSenadnobTa</strong> miRebis fiziko-qimiuri<br />

safuZvlebi...................................................................................................15<br />

1.1. madanaRmdgenel RumelebSi <strong>feroSenadnobTa</strong><br />

miRebis safuZvlebi .....................................................................15<br />

1.2. Rumelis abazanis agebuleba da masSi denebis<br />

ganawileba ............................................................................................17<br />

1.3. kazmis svla RumelSi da dnobis produqtebis<br />

temperatura .........................................................................................27<br />

1.4. sakazme masalebis momzadeba dnobisaTvis.......31<br />

1.5. aglomeracia..........................................................................................31<br />

1.6. dagundaveba..............................................................................................36<br />

1.7. dabriketeba ............................................................................................37<br />

Tavi 2. <strong>feroSenadnobTa</strong> warmoebaSi gamoyenebuli<br />

aRmdgenlebis daxasiaTeba.........................................................39<br />

2.1. naxSirbadiT aRdgena (naxSirbadaRdgeniTi<br />

procesebi) .........................................................................................39<br />

2.2. naxSirbadis, rogorc aRmdgenelis Taviseburebani...........................................................................................................<br />

40<br />

2.3. oqsidebis siliciumiT aRdgena (silikoTermuli<br />

procesebi).............................................................................. 46<br />

2.4. siliciumis, rogorc aRmdgenelis Taviseburebani............................................................................................................48<br />

2.5. oqsidebis aluminiT aRdgena (alumoTermuli<br />

procesebi) ........................................................................................... 49<br />

2.6. aluminis, rogorc aRmdgenlis<br />

Taviseburebani...................................................................................50<br />

Tavi 3. kristaluri siliciumis da ferosiliciumis<br />

miReba ...................................................................................................................52<br />

3.1. siliciumis da misi naerTebis fiziko-qimiuri<br />

Tvisebebi...................................................................................................54<br />

3.2. kristaluri siliciumis gamodnoba..........................56<br />

3


3.3. ferosiliciumis <strong>eleqtroTermia</strong>............................... 60<br />

3.4. ferosiliciumis miRebis teqnologia...................65<br />

Tavi 4. manganumi da misi Senadnobebi ..............................................82<br />

4.1. manganumis fiziko-qimiuri Tvisebebi......................82<br />

4.2. manganumis da misi Senadnobebis<br />

gamoyenebis areali ..................................................................84<br />

4.3. manganumis madnebis da koncentratebis daxasiaTeba<br />

.................................................................................................86<br />

4.4. manganumis koncentratebis defosforacia..... 90<br />

4.5. defosforaciis metalurgiuli meTodi..............93<br />

Tavi 5. naxSirbadiani feromanganumis miReba ..........................97<br />

5.1. maRalnaxSirbadiani feromanganumis<br />

eleqtroRumelebSi miRebis teqnologia...........99<br />

5.2. dnoba ufluso meTodiT...................................................... 107<br />

5.3. dnoba flusiani meTodiT...................................................112<br />

5.4. naxSirbadiani feromanganumis gamodnobis<br />

procesSi SemCneuli damaxasiaTebeli<br />

darRvevebi da misi aRmofxvris<br />

RonisZiebebi ......................................................................................116<br />

5.5. naxSirbadiani feromanganumis gamosadnobi<br />

kazmis angariSi...............................................................................117<br />

Tavi 6. silikomanganumis <strong>eleqtroTermia</strong>................................ 120<br />

6.1. silikomanganumis miRebis fiziko-qimiuri<br />

safuZvlebi ..................................................................................... 122<br />

6.2. silikomanganumis gamodnobis teqnologia..132<br />

6.3. silikomanganumis dnobis teqnikoekonomikuri<br />

maCveneblebi ...............................................139<br />

6.4. silikomanganumis gamodnobis procesSi Sem-<br />

Cneuli damaxasiaTebeli darRvevebi da misi<br />

aRmofxvris RonisZiebebi................................................... 142<br />

6.5. silikomanganumis gamosadnobi kazmis<br />

angariSi .................................................................................................143<br />

4


Tavi 7. saSualonaxSirbadiani da dabalnaxSirbadiani<br />

feromanganumis miReba.................................................................145<br />

7.1. liTonuri manganumis miReba........................................ 149<br />

7.2. liTonuri manganumis miRebis teqnologia<br />

eleqtro-silikoTermuli meTodiT....................150<br />

7.3. ufosforo, gadasamuSavebeli manganumiani<br />

widis gamodnoba .........................................................................152<br />

7.4. gadasamuSavebeli silikomanganumis gamodnoba<br />

.........................................................................................................157<br />

7.5. liTonuri manganumis gamodnoba............................ 166<br />

7.6. saSualonaxSirbadiani (rafinirebuli)<br />

feromanganumis gamosadnobi kazmis<br />

angariSi ............................................................................................. 170<br />

gamoyenebuli literatura ........................................................................ 172<br />

5


Sesavali<br />

feroSenadnobebi ewodebaT rkinis Senadnobebs<br />

sxva elementebTan: siliciumTan, manganumTan, qrom-<br />

Tan, volframTan da sxva. ormag Senadnobebs ewodebaT:<br />

ferosiliciumi, feromanganumi, feroqromi, ferovolframi<br />

da a.S. sammagi Senadnobebia, magaliTad,<br />

rkinis Senadni siliciumTan da manganumTan; rkinis<br />

Senadni siliciumTan da qromTan, romelTac Sesabamisad<br />

ewodebaT, ferosilikomanganumi (an silikomanganumi),<br />

ferosilikoqromi (an silikoqromi) da<br />

a.S. Semoklebulad Senadnobebi SeiZleba aRiniSnos<br />

Semdegnairad: ferosiliciumi - FeSi, feroqromi -<br />

FeCr ferosilikomanganumi - FeSiMn (an SiMn) da a.S.<br />

feroSenadnobebs ganekuTvnebian agreTve dbalrkinisSemcveli<br />

Senadnobebi, magaliTad, kristaluri<br />

siliciumi, romelSidac rkinis Semcveloba ar aRemateba<br />

1,5%, liTonuri manganumi (rkinis Semcveloba<br />

ara umetes 3%), liTonuri qromi, silikokalciumi,<br />

silikoalumini da sxva.<br />

feroSenadnobebis ZiriTadi komponentebia: siliciumi,<br />

manganumi, qromi, romlebTac ewodebaT wamyvani<br />

elementebi, radganac maTi Semcveloba SenadnSi rkinasTan<br />

erTad gansazRvravs Senadnis daniSnulebas da<br />

xarisxs, miRebis sirTules, eleqtroenergiis da nedleuli<br />

masalebis xarjs 1 t Senadnze da a.S.<br />

imisaTvis, rom sworad iqnas Sefasebuli da Sedarebuli<br />

mocemuli Senadnobis miRebis teqniko-ekono-<br />

6


mikuri maCveneblebi, romelSidac SesaZlebelia wamyvani<br />

elementis raodenoba iyos sxvadasxva, SemoRebulia<br />

e.w. bazuri tonis cneba. magaliTad, ferosiliciumis<br />

dnobisas, romelSidac standartis Sesabamisad<br />

unda iyos 45% siliciumi, dasaSvebia misi Semcvelobis<br />

diapazoni iyos 41-dan 47%-mde. am SenadnisaTvis<br />

bazur tonad miRebulia erTi tona 45% siliciumiT.<br />

silikomanganumisaTvis bazur tonad miRebulia tona,<br />

romelSidac jami manganumis da siliciumis Semcvelobisa<br />

procentebSi tolia 82. (anu % Mn + % Si = 82)<br />

naturaluri tonebidan bazur tonebSi gadaangariSeba<br />

warmoebs Semdegi formulis saSualebiT:<br />

Q ⋅A%<br />

Q =<br />

45%<br />

nat.t.<br />

baz.t. (ferosiliciumisaTvis)<br />

Q ⋅A%<br />

Q =<br />

82%<br />

nat.t.<br />

baz.t. (silikomanganumisaTvis)<br />

sadac A _ faqtiuri raodenobaa siliciumisa<br />

SenadnSi %-Si (ferosiliciumSi), xolo silikomanganumisavis<br />

A _ aris manganumis da siliciumis faqtiuri<br />

raodenobebis jami %-Si.<br />

zustad aseve SeiZleba gadaiTvalos yvela danarCeni<br />

teqniko-ekonomikuri maCveneblebi bazur tonaze:<br />

nedleuli masalebis xarji, el. energiis xaji<br />

da sxva.<br />

feroSenadnobebis ZiriTadi daniSnulebaa foladebis<br />

xarisxis gaumjobeseba maTi ganJangvisa da<br />

legirebis saSualebiT. feroSenadnobebi gamoiyenebian<br />

agreTve oqsidebis silikoTermuli xerxiT aR-<br />

7


sadgenad. magaliTad, saSualonaxSirbadiani feromanganumis<br />

da liTonuri manganumis misaRebad, dabalnaxSirbadiani<br />

feroqromis misaRebad da sxva.<br />

foladebis ganJangva mdgomareobs Warbi Jangbadis<br />

blokirebasa da moSorebaSi, romelic li-<br />

TonSi dnobis Semdeg iseTi raodenobiT rCeba, rom<br />

man glinvis da Wedvis dros SeiZleba gamoiwvios<br />

foladebis e.w. cxeltexvadoba, romelsac sabolood<br />

mivyavarT nakeTobis wunTan.<br />

foladebis ganJangvisaTvis gamoyienebian iseTi<br />

feroSenadnobebi, romlebSidac wamyvani elementi am-<br />

JRavnebs ufro met swrafvas JangbadTan, vidre rkina.<br />

magaliTad, feromanganumi, ferosiliciumi, ferotitani<br />

da sxva. foladebSi aseTi feroSenadnobebis<br />

Seyvanisas, foladis Txevad abazanaSi, mimdinareobs<br />

ganJangvis reaqciebi:<br />

FeO + Mn = Fe + MnO<br />

2FeO + Si = 2Fe + SiO2<br />

foladebis sxvadasxva elementebiT (Si, Mn, Cr, W),<br />

romlebic <strong>feroSenadnobTa</strong> SemadgenlobaSi Sedian,<br />

legirebis mizania mianiWon foladebs specialuri<br />

fizikuri da qimiuri Tvisebebi. foladis Txevad abazanaSi,<br />

foladebis feroSenadnobebiT legirebisas<br />

Rebuloben uJangav foladebs (feroqromis saSualebiT),<br />

swrafmWrel foladebs (volframis gamoyenebiT)<br />

da sxva.<br />

oqsidebis silikoTermuli aRgenisaTvis adnoben<br />

iseT feroSenadnobebs, rogoricaa silikomanganumi,<br />

8


silikoqromi, romlebic <strong>feroSenadnobTa</strong> RumelebSi<br />

SehyavT Sesabamis madnebTan erTad. am dros midis<br />

qromis an manganumis aRgena siliciumis saSualebiT:<br />

2Cr O + 3Si = 4Cr + 3SiO<br />

2<br />

3<br />

2MnO + Si = 2Mn + SiO 2<br />

miRebuli feroSenadnobebis TiTqmis 95% gamoiyeneba<br />

foladis metalurgiaSi. unda iTvqas, rom feroSenadnobebis<br />

gareSe ver iqneba miRebuli Tundac<br />

rigiTi markis foladebi, rom aRaraferi vTqvaT<br />

specialur, legirebul-maRalxarisxovan foladebze.<br />

feroSenadnobebi mcire raodenobiT gamoiyenebian agreTve<br />

ferad metalurgiaSi da qimiur mrewvelobaSi.<br />

foladebis ganJangvisa da legirebisaTvis fero-<br />

Senadnobebis gamoyeneba da ara teqnikurad sufTa<br />

elementebisa, ganpirobebulia imiT, rom sufTa elementebis<br />

miReba-gamodnoba gacilebiT Znelia vidre<br />

Sesabamis elementiani feroSenadnobis, isini gacilebiT<br />

Zviri arian da bolos – sufTa elementebi<br />

Znelad ixsnebian Txevad foladSi, vidre feroSenadnobebi.<br />

am garemoebaTa gaTaliswinebiT, feroSenadnobebis<br />

magivrad sufTa elementebi gamoiyenebian mxolod<br />

im SemTxvevaSi, rodesac foladsadnob abazanaSi<br />

ar SeiZleba Seyvanil iqnas rkina, an malegirebel<br />

elements waeyeneba gansakuTrebuli moTxovnebi,<br />

rom is ar Seicavdes sxva Tanamdev minarevebs (nax-<br />

Sirbadi, siliciumi).<br />

9<br />

2


1 tona foladze daxarjuli feroSenadnobebis<br />

raodenoba sxvadasxva qyveyanaSi, teqnikisa da teqnologiis<br />

ganviTarebis Sesabamisad sxvadasxvaa da Semdeg<br />

zRvrebSi meryeobs: magaliTad, manganumis xarji,<br />

gadaTvlili sufTa manganumze ruseTSi Seadgens 9<br />

kg/t (0,9% mTeli foladis wonisa), aSS – 8,0 kg/t<br />

xolo iaponiaSi 6,5 kg/t. asevea ferosiliciumic. igi<br />

erT tona foladze, gadaangariSebuli ΦC45 ixarjeba<br />

daaxloebiT 7 kg/t (0,7% mTeli foladebisa).<br />

cxrilSi mocemulia ZiriTadi feroSenadnobebi,<br />

maTi daniSnuleba da gamoyenebis areali.<br />

feroSenadnobebis ZiriTadi saxeobebi,<br />

maTi daniSnuleba da miRebis meTodebi<br />

feroSenadnobi daniSnuleba (gamoyeneba)<br />

foladebis ganJangva.<br />

eleqtroteqnikuri (satransformatoro)<br />

da saresoro-sazambare foladebis legireba;<br />

specialuri daniSnulebis siT-<br />

ferosiliciumi bomedegi, sakonstruqcio, instrumentaluri<br />

da sxva saxis foladebis legireba.<br />

rogorc aRmdgeneli sxva fero-<br />

Senadnobebis (ferovanadiumi, feromolibdeni<br />

da sxva) sawarmoeblad.<br />

kristaluri<br />

siliciumiani brinjaos sawarmoeblad,<br />

siliciumi<br />

soluminis misaRebad.<br />

silikokalciumi foladebis ganJangva.<br />

silikoalumini<br />

foladebis ganJangva.<br />

rogorc aRmdgeneli liTonTermul procesebSi,<br />

Termituli SeduRebis dros da<br />

sxva.<br />

10


feromanganumi<br />

silikomanganumi<br />

liTonuri manganumi<br />

feroqromi<br />

foladebis ganJangva.<br />

sainstrumento, sakonstruqcio da ma-<br />

Ralmanganumiani foladebis legirebisaTvis.<br />

foladebis desulfuraciisaTvis.<br />

foladebis ganJangva.<br />

mciredlegirebuli foladebis legireba.<br />

naxevradproduqti saSualo, mcirenaxSirbadiani<br />

feromanganumis da li-<br />

Tonuri manganumis misaRebad. xarisxiani<br />

SesaduRi eleqtrodebis gare sagozavebis<br />

dasamzadeblad.<br />

specialuri, dabalrkinaSemcveli Senadnobebis<br />

miReba; dabalnaxSirbadiani, ma-<br />

Ralmanganumiani foladebis miReba. ferad<br />

metalurgiaSi.<br />

uJangavi, mJavamedegi, dabalnaxSirbadiani,<br />

qromvolframiani, sakonstruqcio,<br />

maRalqromiani, siTbomedegi, sainstrumento<br />

foladebis legireba.<br />

aRmdgeneli-dabalnaxSirbadiani<br />

feroqromis sawarmoeblad.<br />

(2%C)<br />

silikoqromi uJangavi, daballegirebuli qromiani<br />

feroSenadnobi<br />

da qromsiliciu-miani foladebis legirebisaTvis.<br />

daniSnuleba (gamoyeneba)<br />

ferovanadiumi<br />

ferovolframi<br />

sainstrumento, sakonstruqcio foladebis<br />

da zogierTi Tujebis legireba.<br />

specialuri sainstrumento (ZiriTadad<br />

swrafmWreli) da zogierTi sakonstruqcio<br />

foladebis legireba.<br />

sakonstruqcio, swrafmWreli, uJangavi,<br />

feromolibdeni siTbomedegi,<br />

legireba.<br />

mJavagamZle foladebis<br />

ferotitani foladebis ganJangva.<br />

11


uJangavi da siTbomedegi foladebis gan-<br />

Jangva sxva feroSenadnobebTan erTad.<br />

<strong>feroSenadnobTa</strong> warmoebis ganviTarebis Tanamedrove<br />

etapze gamoiyeneba <strong>feroSenadnobTa</strong> miRebis<br />

oTxi xerxi:<br />

1. eleqtroTermuli – (naxSirbadaRdgeniTi da silikoTermuli).<br />

am meTodis gamoyenebiT dnoba mimdinareobs<br />

rkalur madanTermul RumelebSi, romlebSidac<br />

siTbo moyvanilia garedan el. energiis saSualebiT.<br />

2. liTonTermuli – am dros dnoba mimdinareobs<br />

kerebSi, siTbos garedan miyvanis gareSe. dnobisaTvis<br />

aucilebeli siTbo miiReba procesis egzoTermuli<br />

reaqciebis Sedegad.<br />

3. eleqtrolituri – elementebis aRdgena xorcieldeba<br />

eleqtroenergiiT, Sesabamisi elementebis oqsidebis<br />

(Mn, Cr) gogirdmJavas xsnarebidan.<br />

4. dnoba brZmedis RumelebSi – es meTodi saSualebas<br />

iZleva miviRoT mxolod naxSirbadiani feromanganumi<br />

da Raribi ferosiliciumi, 9-14% Si.<br />

ukanasnel wlebSi mrewvelbaSi inergeba <strong>feroSenadnobTa</strong><br />

miRebis axali xerxebi – Txevadi liTonebis<br />

rafinireba konverterebSi Jangbadis SeberviT (vakuumSi<br />

da vakuumis gareSe). mimdinareobs farTo kvleviTi<br />

samuSaoebi feroSenadnobebis misaRebad plazmur<br />

RumelebSi.<br />

feroSenadnobebis miRebis ZiriTadi xerxia maTi<br />

miReba eleqtroTermuli meTodiT, amitomac sxvadas-<br />

12


xva feroSenadnobebis ZiriTadi da udidesi nawili<br />

iwarmoeba eleqtroRumelebSi.<br />

eleqtroTermuli da liTonTermuli meTodebi,<br />

Tavis mxriv, klasificirdebian gamoyenebuli aRmdgenlebis<br />

mixedviT:<br />

1. naxSirbadaRdgeniTi procesebi, romlis drosac<br />

oqsidebis aRmdgenelad gamoiyeneba naxSirbadi<br />

(koqswvrila, antracti da sxva) igi yvelaze iafi aRmdgenelia.<br />

2. silikoTermuli procesebi, romlis drosac<br />

aRmdgenelad gamoyenebulia ferosiliciumis, silikomanganumis,<br />

silikoqromis siliciumi. isini koqswvrilasTan<br />

SedarebiT ufro Zviri aRmdgenlebia,<br />

magram saSualebas iZleva miRebul iqnas unaxSirbado<br />

feroSenadnobebi.<br />

3. alumoTermuli procesebi, romlis drosac aRmdgenlad<br />

gamoiyeneba alumini. is aris yvelaze Zviri<br />

aRmdgeneli. igi saSualebas gvaZlevs aRvadginoT<br />

yvelaze ZneladaRsadgeni oqsidebi da miviRoT unax-<br />

Sirbado Senadnobebi.<br />

imis mixedviT dnobisas iyeneben Tu ara flusebs<br />

(kiri, dolomiti, kvarciti da sxva) feroSenadnobebis<br />

miRebis procesi SeiZleba iyos flusiani da ufluso.<br />

gasagebia, rom ufluso procesi ufro advili<br />

da iafia.<br />

feroSenadnobebis miRebisas yovelTvis warmoiqmneba<br />

widis garkveuli raodenoba. maSin, rodesac<br />

wida ise mcirea, rom igi Rumelidan gamosvlisas ar<br />

13


saWiroebs specialur WurWels (cicxvebi, sawidurebi),<br />

aseT procesebs pirobiTad uwodeben uwidos.<br />

xolo rodesac warmoiqmneba mniSvnelovani raodenobis<br />

wida, process ewodeba widuri.<br />

bolos, procesebi SeiZleba iyos uwyveti da wyvetili.<br />

uwyveti procesebis dros Rumeli mudmivadaa<br />

CarTuli, kazmi misi gadnobis Sesabamisad mudmivad<br />

miewodeba RumelSi, xolo liTonis da widis<br />

gamoSveba xdeba periodulad grafikis mixedviT.<br />

perioduli procesis dros, kazmis mTeli<br />

raodenoba itvirTeba RumelSi, gadneba, aRdgeba, ris<br />

Semdegac Rumels gamorTaven da liTonsa da widas<br />

gamouSveben. Semdeg es cikli xelaxla meordeba.<br />

14


Tavi 1. feroSenadnobebis miRebis fiziko-qimiuri<br />

safuZvlebi<br />

1.1. madanaRmdgenel RumelebSi <strong>feroSenadnobTa</strong> miRebis<br />

teqnologiis safuZvlebi<br />

feroSenadnobebis gamodnoba RumelebSi warmoadgens<br />

rTuli fiziko-qimiuri, eleqtruli da Tburi<br />

procesebis SeTavsebas. Rumelis muSaobis racionaluri<br />

reJimiT muSaobisaTvis aucilebelia yvela am<br />

faqtorebis gaTvaliswineba da sworad ganvsazRvroT<br />

TiToeulis roli dnobis procesSi.<br />

yvela liTonebi da araliTonebi, romlebidanac<br />

miiRebian feroSenadnobebi, bunebaSi arseboben oqsidebis<br />

an maTi gogirdovani naerTebis saxiT (SiO2,<br />

MnO2, Cr2O3, MoS da sxva). amitom feroSenadnobebis<br />

miRebisas ZiriTad amocanas warmoadgens liTonebis<br />

(an araliTonebis) aRdgena maTi JangbadTan (an gogirdTan)<br />

naerTebidan, Sesabamisi Senadnis miRebiT<br />

rkinasTan an sxva elementebTan.<br />

erTi SexedviT, liTonis ganTavisufleba misi<br />

naerTebidan yvelaze advilad SesaZlebelia oqsidebis<br />

Termuli disociaciiT Sesabamis temperaturaze:<br />

MeO → Me + 1/2O 2<br />

magram am meTodis gamoyeneba SesaZlebelia mxolod<br />

im SemTxvevaSi, rodesac Jangbadis disociaciis<br />

drekadoba Po 2 MeO metia vidre Jangbadis parcialuri<br />

15


wnevis drekadoba airad fazaSi e.i. oqsidebis disociaciis<br />

procesi midis Semdegi pirobis dacviT:<br />

Po > Po<br />

2 MeO<br />

16<br />

2 air.faz.<br />

am pirobis realizeba praqtikulad SeuZlebelia<br />

oqsidebis Tundac vakuumSi gaxurebiT, radganac<br />

Po 2 MeO Zalian mcirea:<br />

2Mn O2<br />

2MnO = + 17,55 C 1600 Po g<br />

0<br />

� = − atm.<br />

SiO O Si + =<br />

`--------------` = _19,00 atm.<br />

2<br />

2<br />

2Fe O2<br />

2FeO = + `--------------` = _10,25 atm.<br />

0<br />

mxolod Ag2<br />

O 1000 C g Po 2 3,360 = � atm.<br />

feroSenadnobebis miRebisas, rig SemTxvevaSi praqtikuli<br />

mniSvneloba eniWeba mxolod maRali oqsidebis<br />

disociacias. magaliTad, manganumiani Senadnobebis<br />

madnebidan miRebisas, romlebic Seicaven iseT oqsidebs,<br />

rogoricaa MnO 2,<br />

Mn 2O3<br />

, es oqsidebi haerze<br />

iSlebian Sesabamisad 4250 da 9500C temperaturebze:<br />

2MnO → Mn O + 1/2O<br />

2<br />

2<br />

3Mn O → 2Mn<br />

O + 1/2O<br />

.<br />

3<br />

maSin, rodesac Mn 3O 4 da MnO daSlisaTvis sa-<br />

Wiroa 1500 da 33800C temperatura Sesabamisad.<br />

amrigad, liTonebis misaRebad maTi oqsidebidan<br />

Cven ar SegviZlia visargebloT Termuli disociaciis<br />

meTodiT, aramed aucilebelia oqsidebis aRsadgenad<br />

gamoviyenoT myari an airovani aRmdgenelebi.<br />

2<br />

3<br />

3<br />

4<br />

2<br />

2<br />

2


aRmdgenelis SerCevisas aucilebelia Semdegi<br />

sakiTxebis gaTvaliswineba – gadaWra:<br />

1. mocemuli (wamyvani) elementis, Tavisi oqsidebidan<br />

aRdgenis SesaZlebloba.<br />

2. madnebidan liTonSi aRdgenili elementis gadasvlis<br />

(amokrefis) xarisxi, (sasargeblo elementis<br />

amokrefis rogori saboloo Sedegi miiRweva).<br />

3. elementis madnebidan aRdgenis rogori maqsimaluri<br />

siCqaris miRwevaa SesaZlebeli.<br />

pirvel or kiTxvaze specialuri gamokvlevebis<br />

gareSe, gaTvlebis saSualebiT, pasuxs gvaZlevs Termodinamika,<br />

xolo mesame kiTxvaze – kinetika, romlisTvisac<br />

aucilebelia procesis meqanimzis codna<br />

da saWiroebs eqsperimentis Catarebas.<br />

naTelia, rom zemoTdasmul am sam ZiriTad kiTxvaze<br />

pasuxis gacemis Semdeg, SesaZlebelia SemuSavdes<br />

ama Tu im feroSenadnobis miRebis realuri teqnologiuri<br />

procesi, romelic uzrunvelyofs maRal<br />

teqniko-ekonomikur maCveneblebs.<br />

1.2. Rumelis abazanis agebuleba da masSi denebis<br />

ganawileba<br />

dnobis uwyveti procesebis dros Rumelis abazana<br />

mudmivad Sevsilia kazmiT da misi gadnobis Sesabamisad<br />

mas TandaTan miewodeba kazmis axali ulufebi.<br />

eleqtrodebi CaSvebulia kazmSi sakmao siRrmeze<br />

(1-2 m) da maT boloze kazmis qveda fenebSi an-<br />

17


Tia eleqtruli rkali. aseT Rumelebs ewodebaT<br />

daxurul rkaliani Rumelebi.<br />

siliciumiani Senadnobebis gamodnobis SemTxvevaSi<br />

(ferosili-ciumi, silikoqromi, silikokalciumi<br />

da sxva), rodesac kazms gaaCnia dnobis maRali temperatura,<br />

eleqtrodebis qveS warmoiqmneba airovani<br />

siRruve (eleqtrods qveda areali), romlebSidac an-<br />

Tia eleqtruli rkali.<br />

SedarebiT advildnobadi kazmis SemTxvevaSi (magaliTad,<br />

silikomanganumi, naxSirbadiani feromanganumi<br />

da sxva), mkafiod gamosaxuli airovani siRruve<br />

ar aRiniSneba da eleqtruli rkalebi anTia gamdnari<br />

kazmis magmaSi (zogjer koqsis fenaze) an widaSi.<br />

koqsis fena warmoiqmneba aRdgeniT procesebze dauxarjavi<br />

koqsisagan.<br />

yvelaze maRali temperaturebi viTardeba rkalis<br />

zonebSi (airovan, eleqtrodis qveda arealSi), sadac<br />

mimdinareobs kazmis saboloo gadnoba da mTavrdeba<br />

ZiriTadi aRdgeniTi procesebi. eleqtrodis irgvlv<br />

warmoqmnil kazmis konusur moculobas, romlis qveda<br />

bolos warmoadgens eleqtrodis boloSi warmoqmnili<br />

airovani areali, ewodeba tigeli.<br />

tigelis moculbaSi gamoiyofa da moZraobs cxeli<br />

airebis udidesi nawili, romlebic Tavis siTbos<br />

gadascemen qvemoT Camaval sakazme masalebs, axureben<br />

maT da maRal oqsidebs aRadgenen dabal oqsidebamde<br />

(magaliTad, manganumis oqsidebi). ganieri, far-<br />

Te tigelebi – niSania Rumelis kargi, normaluri<br />

18


svlis, xolo viwro tigelebi maCvenebelia imisa,<br />

rom Rumelis muSaobaSi raRac darRvevebia.<br />

Rumelis kedlebTan Semcxvari da naxevrad-<br />

SemRvali kazmi warmoqmnis e.w. garnisaJs, romelic<br />

icavs Rumelis amonags daSlisagan.<br />

nax. 1. madanaRmdgeni Rumelis abazanaSi<br />

eleqtruli denebis ganawileba<br />

1 _ naxSiris blokebi (qvedi); 1 a _ naxSiris blokebi<br />

(kedlis); 2 _ liToni; 3-wida.<br />

А-tigeli; Б-airis (eleqtrodis qveda) are<br />

Rumelis normaluri muSaobisaTvis aucilebelia<br />

davicvaT ZiriTadi moTxovna (wesi), romelic gulis-<br />

19


xmobs, rom sworad da kargad momuSave Rumels unda<br />

hqondes cxeli qvedi da civi sakerZe. es moTxovna<br />

SeiZleba daculi iqnas eleqtrodebis kazmSi Rrma<br />

mdebareobis pirobebSi da Rumelis abazanaSi eleqtroenergiiT<br />

gamoyofili siTbos swori ganawilebis<br />

SemTxvevaSi.<br />

kazmis gaxureba RumelSi, uwyveti procesebis<br />

dros, kombinirebuli procesia da mimdinareobs uSualod<br />

kazmSi gamoyofili da eleqtrorkalis siTboTi.<br />

eleqtroenergiis ganawilebas madanaRmdgenel RumelebSi<br />

aqvs rTuli xasiaTi, ganisazRvreba mTeli<br />

rigi faqtorebiT da bolomde Seswavlili ar aris.<br />

nax.1-ze naCvenebia samfaza RumelebisaTvis denebis ganawilebis<br />

sqema.<br />

kazmis siRrmeSi mdebare (kazmSi Cafluli) eleqtrodebiani<br />

samfaza Rumeli unda ganvixiloT rogorc<br />

eleqtroenergiis mimRebi, romelic CarTulia<br />

sqemiT `varskvlavi~ da romlis nulovani wertili<br />

qvedze mdebareobs. am SemTxvevaSi Rumelis zeda horizontze,<br />

sadac kazmi jer kidev SedarebiT civia da<br />

aqvs maRali eleqtro winaRoba, eleqtruli denis<br />

gamtari ZiriTadad aris mxolod eleqtrodi. Rumelis<br />

Sua da qveda horizontebze, sadac kazmi ukve sakmaod<br />

gacxelebulia da nawilobriv SeiZleba gamRvalic<br />

iyos, mimdinareobs kazmSi denis mniSvnelovani gan-<br />

Stoeba, warmoiqmneba kazmuri gamtarobis denebi (I1, I2,<br />

I3, I4). denis meore nawili miedineba eleqtrodSi da<br />

20


warmoqmnis eleqtrul rkals (Irkalis), romelic anTia<br />

eleqtrodis bolosa da widas Soris.<br />

Rumelis muSaobis ZiriTadi wesis misaRwevad -<br />

`cxeli qvedi da civi sakerZe~ - eswrafvian, rom<br />

eleqtrodebi kazmSi Rrmad iyos CaSvebuli. am dros<br />

sasargeblo denebis Irkal., I1, I2 meSveobiT warmoiqm-<br />

neba maRali temperaturebis kerebi, romlebic ase aucilebelia<br />

procesis warmarTvisaTvis. deni I3, Zneladdnobadi<br />

kazmis SemTxvevaSi warmoadgens agreTve<br />

sasargeblo dens, radganac is uzrunvelyofs Rumelis<br />

Sua horizontebze kazmis winaswar gaxurebas. I3<br />

denis sidide, ZiriTadad ganisazRvreba (Rumelis mocemul<br />

parametrebSi da kazmis omuri xvedriTi wina-<br />

Robis dros) naxSirbadiani blokebiT amogebuli Rumelis<br />

kedlis simaRliT.<br />

deni I4, romelic miedineba Rumelis maRal horoizontebSi<br />

eleqtrodebs Soris (CarTva `samkuTxedi~),<br />

ara sasurvelia, radganac man SeiZleba gamoiwvios<br />

eleqtrodebs Soris mdebare kazmis naadrevi gadaxureba.<br />

am dros kazmis xvedriTi eleqtrowinaRoba<br />

Zlier ecema da I4 denis sidide mkveTrad izrdeba. am<br />

dros fazaze maqsimaluri dasaSvebi denis (I) SesanarCuneblad<br />

iZulebuli vxdebiT zemoT avwioT eleqtrodi,<br />

maTi kazmSi CaSvebis simaRle SevamciroT,<br />

rasac mohyveba metad arasasurveli Sedegi – maRali<br />

temperaturebis kera gadmoinacvlebs maRla sakerZisaken.<br />

amis Sedegad Rumelis qvedi TandaTan gacivdeba,<br />

sakerZe ki – gadaxurdeba, ramac SeiZleba gamo-<br />

21


iwvios Rumelis muSaobis (svlis) moSla da aRdgenili,<br />

wamyvani elementis didi raodenobiT danakargi<br />

(aorTqleba).<br />

deni I4-is sakmaod maRali maCvenebeli SesaZlebelia<br />

gamowveuli iyos kazmis araswori SerCeviT (aRmdgenelis<br />

siWarbe, kazmis ganSreveba), momatebuli ZabviT,<br />

eleqtrodebis ganSlis diametris simciriT da a.S.<br />

cnobilia, rom Rumelis moxmarebuli simZlavrea<br />

W = U Icosf<br />

. cosf -is (simZlavris koeficientia) maRali<br />

maCveneblebis misaRwvad sasurvelia SeZlebisdagvarad<br />

Rumelma imuSaos Zabvis maRal safexurebze, magram<br />

aman SeiZleba gamoiwvios eleqtrodebis maRla<br />

wamosvla, qedis gadaciveba da sakerZis gadaxureba.<br />

ukidures SemTxvevaSi am dros SeiZleba moxdes e.w.<br />

kazmis gaxsna da rkali ainTeba pirdapir kazmis zemoT.<br />

amitomac, yoveli procesisaTvis da yoveli RumelisaTvis<br />

unda SeirCes Rumelze miyvanili Zabvis<br />

optimaluri safexuri, romlis drosac Rumeli<br />

muSaobs kargad da miiRweva maRali teqniko-ekonomikuri<br />

maCveneblebi. Zabvis optimaluri sidide srulad<br />

ar ganisazRvreba Teoriuli gaTvlebiT da igi<br />

SeiZleba dadgindes mocemuli SenadnisaTvis, mxolod<br />

Zabvis sxvadasxva safexurze muSaobisas materialuri<br />

da energetikuli danaxarjebis SedarebiT.<br />

rogorc cnobilia Rumelis simZlavre warmoadgens<br />

jams rkalSi da kazmSi gamoyofil simZlavreebisa,<br />

romelTa Soris arsebobs mWidro kavSiri.<br />

Rumelis saerTo winaRoba (RRum.), romelzedac Zabvis<br />

22


mocemul safexurze, mWidrodaa damokidebuli saer-<br />

To denis sidide (IsaerT.), ganisazRvreba rkalis<br />

(Rrkali) da kazmis (Rkazmi) winaRobiT:<br />

1<br />

R<br />

Rum<br />

1<br />

1<br />

+<br />

R<br />

= da saerTo rkalis kazmis<br />

R rkali kazmi<br />

23<br />

I = I + I<br />

kazmSi gamavali denis Zalis Semcireba zrdis<br />

rkalSi gamaval denis Zalas ( I rkal. ) da eleqtro rka-<br />

lis simZlavres da piriqiT, I kazmis gazrda amcirebs<br />

rkalis simZlavres.<br />

amrigad, kazmis winaRobis cvllebiT, Rumelis<br />

mocemuli parametrebis da Zabvis SemTxvevaSi, SesaZlebelia<br />

rkalSi da kazmSi gamoyofili simZlavris<br />

sidideebis gadanawileba. aqedan SeiZleba davaskvnaT,<br />

rom RumelSi siTbos gamoyofis ori ZiriTadi<br />

maCvenebeli (eleqtro rkali da siTbo, romelic<br />

warmoiqmneba kazmSi) SesaZlebelia mkveTrad icvlebodes<br />

teqnologiuri procesis xasiaTis, Rumelis<br />

parametrebis da miyvanil Zabvaze damokidebulebiT.<br />

eleqtruli rkali, rogorc maRali temperaturis<br />

wyaro, rigi procesebisaTvis aucilebelia da<br />

asrulebs gadamwyvet rols. rkalis zonaSi mimdinareobs<br />

kazmis Zneladdnobadi nawilis da widis saboloo<br />

gadnoba, agreTve midis oqsidebis aRdgenis<br />

reaqciebi, romlebic mimdinareoben siTbos didi<br />

raodenobis STanTqmiT. aseT procesebs, sadac rkali<br />

TamaSobs gadamwyvet rols da mis gareSe praqtikulad<br />

SeuZlebelia procesis warmarTva, ganekuTvneba


iseTi silicimumiani Senadnobebis miReba rogoricaa,<br />

kristaluri siliciumi, ferosiliciumi, silikokalciumi,<br />

silikoalumini da sxva. (magaliTad ΦC 45<br />

dnobsas rkalSi gamoiyofa simZlavris 40%, xolo<br />

kazmSi 60%. ΦC75-is SemTxvevaSi ki – rkalSi 85%,<br />

kazmSi ki 15%.<br />

sxva SemTxvevebSi, magaliTad, silikomanganumis,<br />

naxSirbadiani feromanganumis, naxSirbadiani feroqromis,<br />

gamodnobis dros Rumelebi muSaoben e.w.<br />

`urkalo~ reJimSi (Rumeli muSaobs TiTqmis rogorc<br />

winaRobis Rumeli). muSaobis aseTi reJimis dros<br />

eleqtrodebi CaSvebulia widaSi an koqsTan areul<br />

gamdnar madanSi, sadac eleqtrodis da widis kontaqtis<br />

adgilebSi, Zlieri adgilobrivi gadaxurebis<br />

gamo, warmoiqmneba patar-patara e.w. `mikrorkalebi~.<br />

es rkalebi warmoiqmnebian da qrebian xan erT, xan<br />

meore adgilze.<br />

mZlavri eleqtruli rkalebis ar arseboba, ise-<br />

Ti Senadnobebis gamodnobsas, rogoricaa silikomanganumi,<br />

naxSirbadiani feromanganumi da sxva, karg<br />

gavlenas axdens dnobis procesis maCveneblebze. igi<br />

saSualebas gvaZlevs vimuSaoT Zlieri lokaluri<br />

gadaxurebis kerebis gareSe, rac TavisTavad amcirebs<br />

manganumis danakargebs aorTqlebaze (manganums<br />

gaaCnia maRali disociaciis drekadoba).<br />

RumelebSi energiis ganawilebaze da Tburi velis<br />

xasiaTze did gavlenas axdens Tanafardoba _<br />

erTis mxriv – kazmis dnobis temperaturasa da siCqares,<br />

meores mxriv – oqsidebis aRgenis temperatu-<br />

24


asa da siCqares Soris. Tu kazmis dnobis temperatura<br />

mniSvnelovnad dabalia oqsidebis aRdgenis<br />

procesebis saboloo temperaturaze, maSin Rumelis<br />

Sua da qveda zonebi ivseba koqsTan Sereuli didi<br />

raodenobis gamdnari kazmiT, ris Sedegadac maRali<br />

temperaturebis zona inacvlebs Rumelis maRal horizontebSi<br />

da sakerZeze warmoiqmneba Txevadi faza.<br />

garda amisa, RumelSi energiis ganawilebaze gadamwyveti<br />

mniSvneloba eniWeba kazmis xvedriT winaRobas.<br />

imis mixedviT Tu ra Senadni unda iqnes miRebuli,<br />

kazmSi SehyavT sxvadasxva sawyisi masalebi:<br />

manganumis koncentrati an aglomerati, kvarciti,<br />

qromis madani, kiri, dolomati, rkinis burbuSela,<br />

naxSirbadis Semcveli aRmdgeneli. mravalricxovanma<br />

gamokvlevebma aCvena, rom xvedriTi winaRoba sxvadasxva<br />

oqsidebis, madnebis, aRmdgenelebis, widebis da<br />

liTonebis icvleba Zalian farTo diapazonSi da absoluturi<br />

sididiT aTasjer da milionjer SeiZleba<br />

erTmaneTisagan gansxvavebuli iyos.<br />

madnebi, oqsidebi da mdnobebi dabali temperaturebis<br />

pirobebSi dens praqtiuklad ar atareben.<br />

aRmdgenelebi (koqsi, xis naxSiri da sxva) ki – piriqiT,<br />

ukve dabal temperaturebSi amJRavneben mniSvnelovan<br />

eleqtrogamtarobas. amitom dabal temperaturebze<br />

(Rumelis zeda horizontebi) kazmis gamtaroba<br />

ganisaRzvreba, ZiriTadad, aRmdgenelis da rkinis<br />

burbuSelis gamtareblobiT.<br />

temperaturebze, sadac xdeba kazmis garbileba,<br />

Secxoba da warmoiqmneba Txevadi faza (1050-11500C), mi-<br />

25


si xvedriTi winaRoba mkveTrad ecema da praqtikulad<br />

utoldeba naxSirbadiani aRmdgenelebis eleqtro<br />

winaRobas.<br />

kazmis gamtareblobaze mniSvnelovan gavlenas axdens<br />

masSi rkinis burbuSelis an sxva liTonuri danamatebis<br />

arseboba. magram am SemTxvevaSic ZiriTadi<br />

komponenti, romelic gansazRvravs kazmis eleqtro<br />

gamtarobas, aris naxSirbadis Semcveli aRmdgeneli.<br />

amiT aixsneba is, rom maRali eleqtrowinaRobis mqone<br />

aRmdgenelis miRebas udidesi mniSvneloba eniWeba.<br />

Catarebulia gamokvlevebi naxevradkoqsis da sxvadasxva<br />

naxSirebis gamoyenebaze, romlebsac aqvT SedarebiT<br />

maRali eleqtrowinaRoba. am aRmdgenelebis gamoyeneba<br />

saSualebas gvaZlavs Rumelma imuSaos eleqtrodebis<br />

ufro Rrma mdebareobiT, rac sabolood<br />

aumjobesebs dnobis teqniko-ekonomikur maCveneblebs.<br />

unda aRiniSnos is faqtic, rom maRali winaRobis<br />

mqone aRmdgenelebis gamoyenebam ar unda dagvaviwyos<br />

maTi meore, aranakleb mniSvnelovani Tviseba – maTi<br />

qimiuri aqtivoba. SesaZlebelia moiZebnos iseTi aRmdgeneli,<br />

romelsac eqneba maRali eleqtrowinaRoba,<br />

magram igi SeiZleba gamodges dabalaqtiuri, rogorc<br />

aRmdgeneli. maSin, miuxedavad eleqtrodebis dabali<br />

mdebareobisa da Zabvis maRal safexurze muSaobisa,<br />

Rumelis warmadoba sasurvelze dabali iqneba (amis<br />

magaliTia antracitis gamoyeneba).<br />

1.3. kazmis svla RumelSi da dnobis produqtebis<br />

temperatura<br />

26


kazmis dnobis da aRdgenis Sedegad, warmoiqmneba<br />

ra liToni da wida, Rumelis qveda horizontebSi<br />

myofi kazmis moculoba TandaTan mcirdeba. maRla<br />

arsebuli kazmi simZimis Zalis gavleniT eSveba<br />

dabla. zemodan RumelSi itvirTeba kazmis axali<br />

ulufebi da a.S.<br />

sakerZis normaluri muSaobis dros, kazmis kargi<br />

airganvladobis SemTxvevaSi, airebi Tanabrad gamoiyofian<br />

sakerZis zedapirze da Ria RumelebSi kazmis<br />

zedapirze mravali patar-patara CiraRdnebi anTia.<br />

airebi ZiriTadad eleqtrodebis garSemo gamoiyofian.<br />

rig SemTxvevaSi, Rumelebis zeda horizontebze<br />

kazmi SeiZleba Secxves, Seikras rogorc TaRi da<br />

moxdes misi Camokideba. ris Sedegadac kazmSi warmoiqmneba<br />

arasasurveli areebi, sadac grovdeba gamoyofili<br />

airebi da aRdgenili elementebis orTqli.<br />

rodesac aRniSnuli airebis da orTqlis wneva garkveul<br />

sidides miaRwevs, isini arRveven am Semcxvar<br />

kazms da sakerZis zedapirze didi kaSkaSa alebis<br />

saxiT iwvian. warmoiqmneba e.w. `sanTlebi~, ris Sedegadac<br />

sakerZe airebSi ikargeba didi raodenobiT wamyvani<br />

elementi. amitomac Ria RumelebSi am movlenas,<br />

Semcxvari kazmis qerqis CangreviT da mravalgzis<br />

CaxvretebiT ebrZvian, daxurul RumelebSi ki aseTi<br />

xerxis gamoyeneba SeuZlebelia. aRsaniSnavia is, rom<br />

kazmis zedapiris Secxoba ZiriTadad gamowveulia sa-<br />

27


kazeme masalebis wvrilmarcvlovnebiT, rac TavisTavad<br />

kazmis cudi momzadebis Sedegia.<br />

kazmis gadnobis, aRdgenis da widis warmoqmnis<br />

siCqares ZiriTadad RumelSi arsebuli temperaturuli<br />

pirobebi gasazRvravs.<br />

RumelSi yvelaze maRal temperatura eleqtruli<br />

rkalis zonaSia da 40000C aRwevs. am zonaSi mTavrdeba<br />

yvela is procesi, romelic iTxovs intensiur<br />

gaxurebas da maRal temperaturas, magram liTonis<br />

da widis saSualo temperatura RumelSi ar ganisaz-<br />

Rvreba rkalis temperaturiT. marTlac, silikomanganumis<br />

da ferosiliciumis dnobis dros, erTidaimave<br />

simZlavris RumelebSi, gamoSvebis win silikomanganumis<br />

temperatura aris 1500-15500C, xolo ferosiliciumis<br />

temperatura ki 1800-18500C. maSasadame, eleqtruli rkali, rogorc maRali<br />

intensivobis siTbos wyaro, kompensacias ukeTebs siTbos<br />

danaxarjs procesze, forsirebas ukeTebs mas, magram<br />

saSualo temperaturas RumelSi ar gansazRvravs.<br />

ganvixiloT ra faqtorebi moqmedebs Rumelis<br />

temperaturul reJimze. warmovidginoT, rom Rumeli<br />

muSaobs rogorc mxolod sadnobi agregati. masSi<br />

mimdinareobs mxolod kazmis Txevad mdgomareobaSi<br />

gadasvla da gamoSveba. am SemTxvevaSi saSualo temperaturas<br />

Rumelis quroSi gansazRvravs kazmis<br />

dnobis temperatura. miuxedavad imisa rom rkalis<br />

zonaSi gveqneba Txevadi Senadnis nawilobrivi gadaxureba,<br />

zedmeti siTbo gadaecema SedarebiT nakle-<br />

28


ad gaxurebul Senadnis Sreebs, myar kazms da a.S. im<br />

momentamde sanam mTeli kazmi ar gadneba, rogorc ar<br />

unda gavzardoT Rumelis simZlavre, nadnobis temperaturis<br />

mniSvnelovani gazrda SeuZlebelia. mTeli<br />

siTbo xmardeba kazmis gadnobas. am SemTxvevaSi mimdinareobs<br />

yinuliani wylis gaxurebis msgavsi<br />

procesi. sanam yinuli mTlianad ar gadneba SeuZlebelia<br />

wylis temperatura nul gradusze metad<br />

gavzardoT.<br />

Tu sakazme masalebis gadnobis paralelurad mimdinareobs<br />

oqsidebis aRdgena da widis warmoqmna, ma-<br />

Sin quros temperaturas gansazRvravs an kazmis dnobis<br />

temperatura, an oqsidebis aRgenis temperatura,<br />

anda widis dnobis temperatura. Tu kazmis dnobis<br />

temperatura mniSvnelovnad dabalia widis dnobis da<br />

oqsidebis aRdgenis tempekraturaze, am SemTxvevaSi<br />

RumelSi dagrovdeba didi raodenobis gamdnari kazmi,<br />

xolo aRdgenis da widis warmoqmnis procesebi<br />

mniSvnelovnad iqneba CamorCenili. eleqtrodebi iwyeben<br />

maRla wamowevas da maRali temperaturebis kera<br />

gadmoinacvlebs sakerZesTan axlos. amitomac aucilebelia,<br />

rom kazmis gadnobis temperatura iyos<br />

cota ufro dabali, vidre aRdgenis da widis warmoqmnis<br />

temperaturebi. maSin quroSi warmoiqmneba<br />

sakmarisi raodenobis Txieri nadnobi, romelic Semdeg<br />

intensiurad da energiulad iwyebs aRdgenas da<br />

widis warmoqmnas. am pirobebSi quroSi saSualo temperaturas<br />

gansazRravs an nadnobis aRdgenisaTvis au-<br />

29


cilebeli temperatura, an widis dnobis temperatura.<br />

naTelia, rom dnobis procesebis sworad warmarTvisaTvis,<br />

kazmis dnobis, aRdgenis da widis dnobis temperaturebi<br />

mkveTrad ar unda gansxvavdebodnen erTmaneTisagan<br />

da dnobis siqCare axlos iyos aRdgenis<br />

siCqaresTan. zog SemTxvevebSi aseTi Tanxvedra ar<br />

aris da maSin kazmis da widis dnobis temperaturis<br />

gasazrdelad kazmSi SehyavT specialuri danamatebi<br />

(magneziti da sxv.), magaliTad, naxSirbadiani feroqromis<br />

dnobis dros. xolo piriqiT – quroSi temperaturis<br />

Sesamcireblad kazmSi SehyavT kvarciti.<br />

Zneladdnadi an advildnadi komponentebis kazmSi<br />

Seyvana aris erT-erTi saSualeba quroSi aucilebeli<br />

temperaturis misaRwevad. aris kidev meore SesaZlebloba<br />

(Tburi), romelic mdgomareobs RumelSi siTbos<br />

koncentraciis SecvlaSi.<br />

marTlac, Tu kazmi Zlier Zneladdnadia, maSin<br />

aucilebelia gavzardoT kazmis denebi im angariSiT,<br />

rom ukve Rumelis zeda horizontebze mimdinareobdes<br />

kazmis intensiuri gaxureba. romlis miRwevac SesaZlebelia<br />

im denebiT, romlebic miedinebian eleqtrodebs<br />

Soris da eleqtrodebsa da Rumelis kedlis<br />

naxSirbadian amonags Soris. amisaTvis aucilebelia<br />

gavzardoT Rumelis kedlis naxSirbadovani amonagis<br />

simaRle.<br />

Tu saWiroa gavzardoT temperatura aRdgeniTi<br />

procesebis intensifikaciisaTvis, saWiroa siTbos gamoyofa<br />

maqsimalurad koncentrirebuli iyos Rume-<br />

30


lis qveda horizontebSi da Rumelis zeda fenebSi<br />

siTbos naklebi raodenoba gvqondes. amisaTvis saWiroa<br />

piriqiT, Rumelis naxSirbadovani amonagis kedlis<br />

simaRle maqsimalurad iyos Semcirebuli da<br />

amiT SevamciroT kazmSi gamavali denebi.<br />

1.4. sakazme masalebis momzadeba dnobisaTvis<br />

Rumelis warmadobis gazrdis da sxva yvela teqniko-ekonomikuri<br />

maCveneblebis gaumjobesebis yvelaze<br />

efeqturi saSualebaa kazmis winaswar momzadeba<br />

dnobisaTvis. qarxnebis muSaobis praqtikidan gamomdinare<br />

miRebulia, rom kvarcitis natexis zomebi<br />

unda iyos 25-60 mm-is farglebSi, xolo aRmdgenelisa,<br />

koqswvrilasi 10-25 mm. aRmdgenelis fraqciis SerCevisas<br />

xelmZRvanelben im mosazrebidan, rom maRal temperaturamde<br />

RumelSi eleqtrowinaRobis mTavar<br />

maregulireblad gvevlineba aRmdgeneli da rac<br />

ufro wvrilmarcvlovania igi, miT ufro metia misi<br />

winaRoba. magram aRmdgenelis Zalian daqucmaceba (-<br />

5mm) dauSvebelia, radganac mas mivyavarT kazmis airganvladobis<br />

SemcirebasTan, mis SecxobasTan da<br />

Sedegad amisa Rumelis muSaobis gauaresebasTan.<br />

1.5. aglomeracia<br />

manganumis madnebis cnobili meTodebiT gamdidrebas<br />

mivyavarT mis daqucmacebamde. ase magaliTad,<br />

31


gravitaciul-magnituri gamdidrebis Sedegad vRebulobT<br />

koncentrats fraqciiT 0-3 mm, xolo flotokoncentratis<br />

zomebi 0-0,25 mm-ia. amasTan erTad, <strong>feroSenadnobTa</strong><br />

Rumelebis muSaobis praqtikam gviCvena,<br />

rom wvrilfraqciuli sakazme masalebis gamoyeneba<br />

iwvevs kazmis airganvladobis Semcirebas, mis Secxobas<br />

da Rumelis muSaobis gauaresebas. amitom aucilebelia<br />

aseTi wvrilmarcvlovani madnebis da koncentratebis<br />

winaswar momzadeba maTi danaWrovnebis<br />

gziT.<br />

metalurgiul mrewvelobaSi gamoiyeneba danaWrovnebis<br />

Semdegi meTodebi: aglomeracia, dagundaveba<br />

da dabriketeba.<br />

am meTodebs Soris yvelaze meti gavrceleba<br />

hpova – aglomeraciam, radganac igi aris yvelaze ma-<br />

Ralmwarmoebluri procesi. magram es xerxi mizanSewonilia<br />

gamoviyenoT mxolod iseTi koncentratebisa-<br />

Tvis, romlis fraqciulobaa 0-10 mm. ufro wvrildispersiuli<br />

koncentratebisaTvis (flotokoncentrati<br />

da a.S.) igi ar gamoiyeneba, radganac am dros xdeba<br />

Secxobis procesis gauareseba da Sedegad aglolentis<br />

warmadobis mkveTri dacema.<br />

<strong>feroSenadnobTa</strong> warmoebaSi aglomeratis gamoyenebis<br />

praqtikam gvaCvena, rom igi aris kargi naWrovani<br />

masala, romelic uzrunvelyofs eleqtrodebis Rrma<br />

mdebareobas, karg airganvaladobas da Rumelis karg<br />

muSaobas. miuxedavad amisa aglomerati araa yvelaze<br />

kargi naWrovani masala, radganac igi Seicavs mniSvne-<br />

32


lovani raodenobiT, manganumis silikatebs saidanac<br />

manganumis aRdgena gaZnelebulia. garda amisa aglomeratSi<br />

SeuZlebelia yvela saWiro sakazme komponentis<br />

Secxoba (SesaZlebelia mxolod aflusebuli agolomeratis<br />

miReba). aglomeratis gamoyenebis dros sakazme<br />

komponentebis raodenoba igive rCeba, rac<br />

Cveulebrivi kazmis gamoyenebisas, rac TavisTavad iwvevs<br />

kazmis segregacias bunkerebSi da RumelSi.<br />

saaglomeracio kazmi Sedgeba erTidaigive an sxvadasxva<br />

xarisxis manganumis koncentrebisagan, mdnobisagan<br />

(kirqva an dolomiti), myari aRmdgenlisagan (koqswvrila<br />

antracitis fxvnili da sxva) da e.w. nabrunisagan.<br />

manganumis koncentratebis fraqciuloba unda<br />

iyos 10(8)-0 mm zRvrebSi. aRmdgenelis zomebi unda<br />

iyos 4-0 mm zRvrebSi da misi raodenoba woniT, ganisazRuvreba<br />

5-9%-is farglebSi. nabruni aglomeratSi<br />

SehyavT kazmis gafxvierebisa da airganvladobis gazrdisaTvis.<br />

Secxobis procesis ganxorcielebisaTvis saWiro<br />

siTbo miiReba kazmSi Seyvanili myari saTbobis (koqsis)<br />

wvis Sedegad. maTi wvrili nawilakebi ganawilebulia<br />

saaglomeracio kazmis mTel moculbaSi<br />

da gaaCniaT didi reaqciisunariani zedapiri. aglomeratis<br />

gaxurebis, Secxobis da gagrilebis zonebSi<br />

mimdinareobs madnis oqsidebis disociaciis da<br />

aRdgenis reaqciebi:<br />

33


MnO2 → Mn 2O3<br />

→ Mn 3O<br />

4 → MnO<br />

aglomeraciis temperaturebze (1200-15000C) myari<br />

saTbobis wvis zonebSi, naxSirJangi warmoadgens praqtikulad<br />

erTaderT produqts. miuxedavad imisa, rom<br />

procesi mimdinareobs haeris Warbi raodenobis Sewovis<br />

pirobebSi, rac mTlianobaSi process aniWebs<br />

damJangvel xasiaTs, mikromoculobebSi mainc aRdgeniTi<br />

atmosfero yalibdeba. amrigad, Termuli disociaciis<br />

procesebis paralelurad Secxobis dros<br />

myari saTbobis wvis zonaSi xdeba manganumis oqsidebis<br />

aRdgena, rogorc naxSirJangiT aseve myari nax-<br />

SirbadiT.<br />

manganumis zeJangi naxSirJangiT advilad aRdgeba<br />

braunitamde reaqciiT:<br />

2MnO 2 + CO = Mn 2O<br />

3 + CO2<br />

braunitis aRdgena naxSirJangiT mimdinareobs aRmdgenelis<br />

TiTqmis sruli raodenobis gamoyenebiT<br />

reaqciiT:<br />

3Mn O + CO = 2Mn O + CO<br />

2<br />

3<br />

Mn 3O 4 -is MnO -mde aRdgenis procesi atarebs<br />

Seqcevad xasiaTs da gamoisaxeba reaqciiT:<br />

Mn O + CO ⇔ 3MnO + CO<br />

3<br />

4<br />

manganumis qveJangi ( MnO ) ganekuTvneba Znelad<br />

aRdgenad oqsidebs da naxSirJangiT igi ar aRdgeba<br />

ara marto aglomeraciis procesSi, aramed eleqtro-<br />

RumelebSi feroSenadnobebis miRebis drosac.<br />

34<br />

3<br />

4<br />

2<br />

2


Mn 2O3<br />

da Mn 3O 4 -is MnO -mde aRdgena mimdinareobs<br />

oqsidebis disociaciis paralelurad, zemoT<br />

moyvanili sqemis mixedviT, an Mn 3O 4 -is uSualod<br />

naxSirbadiT aRdgenis reaqciiT:<br />

Mn 3 O4<br />

+ C = 3MnO + CO<br />

aglomeraciis procesSi, misi gaxurebis da wvis<br />

zonebSi mimdinareobs kazmSi Seyvanili mdnobi danamatebis<br />

karbonatebis daSlis reaqciebi:<br />

CaCO = CaO + CO<br />

3<br />

MgCO 3 = MgO + CO2<br />

dolomitis daSla mimdinareobs or stadiad<br />

Semdegi sqemis mixedviT:<br />

CaCO<br />

3<br />

⋅MgCO<br />

3<br />

= CaCO<br />

CaCO3<br />

= CaO + CO2<br />

CaCO3<br />

⋅MgCO3<br />

= CaO + MgO + 2CO2<br />

Secxobis dros koqsis wvis da mis mimdebare qveda<br />

fenebSi dehidrataciis, dekarbonizaciis da aRdgenis<br />

procesebis garda, kazmis komponentebs Soris<br />

mimdinareobs qimiuri urTierTqmedeba, gausmanitsa (an<br />

braunitsa) da kazmis SiO 2 Soris, ris Sedegadac warmoiqmneba<br />

manganumis silikatebi:<br />

3<br />

4<br />

2<br />

35<br />

3<br />

2<br />

+ MgO + CO<br />

2Mn O + 3SiO + 2CO = 3/2MnO⋅<br />

SiO + 2CO .<br />

Mn 2O3<br />

+ SiO 2 = 2MnO⋅<br />

SiO 2 + 1/2O2<br />

.<br />

swored manganumis silikatebi warmoadgenen aglomeratSi<br />

SemakavSirebel-macementirebel komponents.<br />

2<br />

2<br />

2


ogorc vxedavT, aglomeraciis process Tan axlavs<br />

rTuli fizikuo-qimiuri gardaqmnebi, romlebsac<br />

aqvT gadamwyveti mniSvneloba aglomeratis fazur<br />

Sedgenilobaze da misi struqturis formirebaze.<br />

1.6. dagundaveba<br />

wvrilmarcvlovani madnebis (koncentratebis),<br />

narCenebis da sxva sakazme masalebis danaWrovnebis<br />

erT-erTi gavrcelebuli da efeqturi xerxia maTi<br />

dagundaveba. am meTodis arsi mdgomagreobs imaSi,<br />

rom areuli kazmi miewodeba mbrunav TefSisebr<br />

granulators, sadac amave dros gafrqveviT miewodeba<br />

Semkvreli (sulfiduri bardis wyalxsnari,<br />

Txevadi mina da sxva). miRebul nedl gundebs gamoaSroben<br />

daaxloebiT 1500C temperaturaze, an gamowvaven<br />

12000C temperaturaze. dadgenilia, rom dagundavebis<br />

procesi kargad midis im SemTxvevaSi,<br />

rodesac sakazme masalebis fraqciulobaa 0,5-0 mm da<br />

romelSidac fraqcia 0,07 mm aris aranaklebi 40-50%.<br />

es meTodi, rogorc vxedavT gamoiyeneba mxolod<br />

wvrildispersiuli masalebisaTvis (flotokoncentratebi,<br />

aspiraciuli mtveri, koqsis anaceri da sxva).<br />

gravitaciuli meTodiT gamdidrebuli koncentratebisaTvis,<br />

romlebsac gaaCniaT ufro msxvili marcvlebi,<br />

es meTodi danaWrovnebisa ar gamodgeba. manganumiani<br />

feroSenadnobebis miRebam, kazmSi gundebis gamoyenebiT,<br />

gviCvena, rom igi aris kargi naWrovani masala.<br />

36


misi gamoyeneba uzrunvelyofs kazmis karg airganvladobas,<br />

aqvs sakmarisi meqanikuri simtkice da saSualebas<br />

gvaZlevs gavzardoT, gamdidrebis Rrma meTodebis<br />

Sedegad warmoebuli, wvrilmarcvlovani koncentratebis<br />

da narCenebis gamoyeneba.<br />

1.7. dabriketeba<br />

ukanasknel wlebSi did interess iwvevs manganumis<br />

koncentratebis danaWrovneba dabriketebis meTodiT.<br />

aseTi interesi gamowveulia imiT, rom am me-<br />

Tods sxvasTan SedarebiT (aglomeracia, dagundaveba)<br />

gaaCnia rigi upiratesobebi. jer erTi _ dasabriketebeli<br />

kazmis fraqciuloba, dasagundavebel kazmTan<br />

SedarebiT, SezRuduli araa, gamoiyeneba 5-0 mm masalebi.<br />

meore – dasabriketebel kazmSi SeiZleba SeviyvanoT<br />

dnobisaTvis saWiro yvela komponenti, rac<br />

sabolood agvacilebs RumelSi kazmis segregacias<br />

(rac xSirad xdeba Cveulebrivi kazmis an aglomeratis<br />

gamoyenebis dros) da mkveTrad zrdis aRdgeniTi<br />

procesebis mimdinareobis siRrmes da siCqares.<br />

<strong>feroSenadnobTa</strong> warmoebaSi briketebis gamoyenebis<br />

SesaZleblobaze da mis upiratesobaze, danaWrovnebis<br />

sxva meTodebTan SedarebiT, mniSvnelovani samecniero-kvleviTi<br />

da praqtikuli samuSaoebia Catarebuli<br />

stu-s Savi liTonebis metalurgiis kaTedraze<br />

da saproblemo laboratoriaSi prof. a. xviCias<br />

xelmZRvanelobiT. dadgenil iqna madnebis da sxva<br />

37


sakazme masalebis dabriketebis optimaluri parametrebi<br />

(dasabriketebeli masalebis fraqciuli<br />

Sedgenilobis, sinestis, Semkvrelis raodenobis,<br />

dawnexvis Zalis, gamoSrobis temperaturis da sxva,<br />

gavlena briketebis simtkiceze). pirvelad aq Semu-<br />

Savda e.w. monokazmis briketebis miRebis teqnologia,<br />

ramac saSualeba mogvca gamogveyenebina ara marto<br />

wvrilmarcvlovani koncentratebi, aramed warmoebis<br />

narCenebi (mtveri, granulirebuli widebi, koqsis<br />

anaceri da sxva) da aRmdgenelad deficituri<br />

koqsi Segvecvala adgilobrivi naxSirebiT. aRniSnuli<br />

teqnologiis bazaze zestafonis <strong>feroSenadnobTa</strong><br />

qarxanaSi aSenebuli iqna briket-fabrika, ramac<br />

TvalnaTliv dagvanaxa danaWrovnebis am meTodis<br />

teqnikuri, teqnologiuri da teqniko-ekonomikuri<br />

upiratesoba dagundavebasTan da aglomeraciasTan<br />

SedarebiT.<br />

38


Tavi 2. <strong>feroSenadnobTa</strong> warmoebaSi gamoyenebuli<br />

aRmdgenelebis daxasiaTeba<br />

2.1. naxSirbadiT aRgena (naxSirbadaRgeniTi procesebi)<br />

arsebobs naxSirbadiT aRdgeniTi procesebis<br />

ori tipi:<br />

a) iribi aRdgena - MeO + CO = Me + CO2<br />

b) pirdapiri aRdgena - MeO + C = Me + CO<br />

feroSenadnobebis miRebisas iribi aRgena ar TamaSobs<br />

gadamwyvet rols, rogorc rkinis aRdgenis<br />

SemTxvevaSi da adgili aqvs mxolod maRali oqsidebis<br />

dabal oqsidebamde aRdgenis dros. magaliTad,<br />

feromanganumis gamodnobis dros oqsidebis aRdgena<br />

mimdinareobs safexurebiT:<br />

→ Mn O → Mn O → MnO → Mn<br />

MnO2 2 3<br />

3 4<br />

maRali oqsidebi MnO 2 , 2 3 O Mn da 3 4 O Mn SesaZlebelia<br />

aRdgenil iqnas iribi gziT CO -s saSualebiT,<br />

romelic gamoiyofa RumelSi sakerZe airebiT<br />

ukve Rumelis zeda horizontebSi. rac Seexeba MnO ,<br />

igi SesaZlebelia aRdges mxolod pirdapiri gziT<br />

naxSirbadis saSualebiT maRal temperaturebSi.<br />

SevadaroT FeO-s da MnO -s iribi gziT aRdgenis<br />

pirobebi:<br />

PCO2<br />

MnO + CO = Mn + CO2<br />

K 1 =<br />

P<br />

39<br />

CO


FeO + CO = Fe + CO<br />

P<br />

K =<br />

2 2<br />

CO2<br />

PCO<br />

10000K temperaturaze K1<br />

−7<br />

7⋅10<br />

,<br />

40<br />

= xolo K 2 = 0,624<br />

e.i. FeO -s aRdgenisas airad fazaSi CO -s da CO2 -s<br />

wonasworuli raodenoba tolia:<br />

CO =<br />

wonasw.<br />

CO 2 wonasw.<br />

61,<br />

5%<br />

.<br />

= 38,<br />

5%<br />

.<br />

MnO -s aRdgenisas ki CO -s wonasworuli raodenoba<br />

aRwevs TiTqmis 100% (99,997%) da Sesabamisad<br />

CO<br />

2<br />

−6<br />

= 7⋅10<br />

% . gasagebia, rom feromanganumis misaRebi<br />

Rumelebis sakerZe airebSi, rodesac CO -s Semcveloba<br />

65-80% MnO -s iribi aRdgena SeuZlebelia. miuxedavad<br />

amisa aRdgena mimdinareobs airad fazaSi aRmdgenelis<br />

naxSirbadiT CO -s regeneraciis pirobebSi:<br />

C CO 2 2CO = + .<br />

2.2. naxSirbadis, rogorc aRmdgenelis Taviseburebani<br />

1. aRdgenis procesis miminareobis dros, misi erTerTi<br />

produqti CO airis saxiT, yovelTvis gamoiyofa<br />

Rumelidan, ris Sedegadac MeO + C = Me + CO reaqciis<br />

wonasworoba mudmivad irRveva, aRdgenis procesi<br />

midis Sors marjvniv da wamyvani elementis aRdgenis<br />

xarisxi xSirad aRwevs 95-98%.


2. naxSirbadis swrafva JangbadTan temperaturis<br />

zradsTan erTad izrdeba, rac saSualebas iZleva<br />

aRvadginoT sxvadasxva ZneladaRsadgeni oqsidebi.<br />

3. oqsidebis naxSirbadiT aRdgenis dros xdeba<br />

karbidebis warmoqmna ( SiC, Mn 7C3<br />

da sxva), ris Sedegadac<br />

miRebuli Senadnobebi yovelTvis Seicaven<br />

naxSirbadis maRal procents. amitomac unaxSirbado<br />

da dabalnaxSirbadiani Senadnobebis misaRebad nax-<br />

Sirbadis aRmdgenelad gamoyeneba SeuZlebelia.<br />

4. oqsidebis naxSirbadiT adRgenis procesi endoTermulia,<br />

amitom feroSenadnobebis misaRebad aucilebelia<br />

eleqtroenergiis mniSvnelovani raodenobiT<br />

daxarjva.<br />

5. naxSirbadi mainc rCeba yvelaze iaf aRmdgenelad.<br />

naxSirbadis gamoyeneba aRmdgenelad yovelTvis<br />

SesaZlebelia, rodesac SenadnSi dasaSvebia misi SedarebiT<br />

maRali Semcveloba an liToni Seicavs siliciumis<br />

maRal procents. ukanasknel SemTxvevaSi,<br />

warmoqmnili karbidebi iSleba siliciumiT da Tavisufali<br />

naxSirbadi ixarjeba oqsidebis aRdgenaze:<br />

MeC + Si → MeSi + C<br />

C + MeO → Me + CO<br />

<strong>feroSenadnobTa</strong> warmoebis ganviTarebis procesSi<br />

gamocdil iqna da gamoiyeneba mravalgvari nax-<br />

Sirbadiani aRmgenelebi: koqswvrila, dayalibebuli<br />

koqsi, naxevradkoqsi, xis naxSiri, antraciti, qvanax-<br />

Siri, navTobis koqsi, torifis koqsi, naxerxi da<br />

41


sxva. yvela es masalebi Tavisi TvisebebiT Zlier<br />

gansxvavdebian erTmaneTisagan.<br />

nax. 2. elementebidan oqsidebis warmoqmnis<br />

0<br />

reaqciebisaTvis jibsis energiis cvlilebis ( ΔG )<br />

damokidebuleba temperaturaze<br />

� da � _ liTonis da misi oqsidebis dnobis wertilebi;<br />

� _ liTonis duRilis (aorTqlebis) wertili.<br />

naxSirbadSemcveli aRmdgenlebis daxasiaTeba<br />

42


maCvenebeli<br />

Semadgenloba teqnikuri<br />

analiziT, %:<br />

nacari, A<br />

aqroladebi, V<br />

sineste, W<br />

gogirdi S<br />

myari naxSirbadi<br />

reaqciis unarianoba<br />

1323K, ml/g.wm<br />

xvedriTi el. winaRoba,<br />

10-2 omi. m.<br />

struqturuli simtkice, %<br />

simkvrive, 103 kg/m3 :<br />

WeSmariti<br />

moCvenebiTi<br />

forianoba, % (sm3 /g)<br />

nacris qimiuri Sedgeniloba, %<br />

SiO2<br />

Al2O3<br />

CaO+MgO<br />

Fe2O3<br />

P2O5<br />

K2O+Na2O<br />

metalurgiuli koqsi<br />

10,65<br />

1,44<br />

0,44<br />

0,89<br />

87,02<br />

0,69<br />

0,0121<br />

83,0<br />

1,82<br />

0,91<br />

53, 1<br />

049 ,<br />

35,4<br />

23,3<br />

3,8<br />

33,8<br />

0,24<br />

2,13<br />

43<br />

koqswvrila<br />

10,80<br />

1,20<br />

1,30<br />

1,34<br />

86,66<br />

0,92<br />

0,0148<br />

85,0<br />

1,95<br />

0,93<br />

49, 7<br />

051 ,<br />

36,5<br />

22,2<br />

3,9<br />

33,7<br />

0,24<br />

2,64<br />

naxevrad koqsi<br />

27,0<br />

5,60<br />

1,90<br />

0,91<br />

71,49<br />

8,0<br />

75,0<br />

63,7<br />

1,58<br />

0,93<br />

55, 0<br />

067 ,<br />

75,7<br />

11,2<br />

3,0<br />

7,6<br />

0,03<br />

1,18<br />

navTobis koqsi<br />

0,71<br />

8,08<br />

0,80<br />

4,23<br />

86,98<br />

0,42<br />

310 ⋅ 6<br />

64,3<br />

1,41<br />

1,12<br />

21, 1<br />

018 ,<br />

46,3<br />

24,3<br />

10,5<br />

14,2<br />

0,75<br />

0,13<br />

xis naxSiri<br />

1,45<br />

14,54<br />

2,10<br />

0,04<br />

83,97<br />

11,1<br />

210 ⋅ 6<br />

39,0<br />

1,40<br />

0,40<br />

63, 8<br />

11 ,<br />

1,90<br />

3,40<br />

41,1<br />

0,85<br />

5,12<br />

0,29<br />

koqswvrila – aris qvanaxSirebidan metalurgiuli<br />

koqsis warmoebis procesSi warmoqmnili<br />

Tanmdevi produqti. igi aris yvelaze gavrcelebuli


da iafi aRmdgeneli. igi gamoiyeneba yvela procesebSi,<br />

sadac dasaSvebia maRalnacriani aRmdgenelis<br />

gamoyeneba (misi nacrianobaa 10-12%) koqswvrilas<br />

xarisxi, misi eleqtrowinaRoba, forianoba, qimiuri<br />

aqtivoba Zalian icvleba qvanaxSiris xarisxis da<br />

dakoqsebis reJimTan damokidebulebiT. igi Seicavs<br />

didi raodenobiT wvril fraqcias (-5 mm) rac aucileblad<br />

unda gamoicras.<br />

naxevradkoqsi – miiReba arakoqsvadi grZelaliani<br />

naxSirebidan da igi ukeTesi aRmdgenelia<br />

vidre koqswvrila. misi xvedriTi eleqtrowinaRoba<br />

SedarebiT dabal temperaturebSi, TiTqmis orjer<br />

metia vidre sxva saxis koqsebisa. magram gaxurebis<br />

kvalobaze misi winaRoba mkveTrad ecema da Cveulebrivi<br />

xarixsis koqswvrilas winaRobas utoldeba.<br />

qimiuri aqtivoba ki, koqswvrilasTan SedarebiT mas<br />

ufro maRali aqvs.<br />

dayalibebuli koqsi. koqswvrila da sxva saxis<br />

koqsebi Sedgenilobis da Tvisebebis mixedviT sakmaod<br />

araerTgvarovania da Seicaven didi raodenobiT<br />

wvril fraqcias. amitom Rumelis stabiluri<br />

muSaobisaTvis sasurvelia gvqondes SedgenilobiT<br />

da gabarituli zomebiT erTgvarovani masalebi. aseT<br />

masalas warmoadgens winaswar forma micemuli (bur-<br />

Tula, disko da sxva) koqsi. igi Seicavs mcire raodenobis<br />

wvril fraqcias da gamoirCeva maRali eleqtrowinaRobiT.<br />

44


antraciti – mkvrivi dabalnacriani naxSirbad-<br />

Semcveli masalaa. aqvs dabali eleqtrowinaRoba da<br />

qimiuri aqtivoba. maRal temperaturebSi imsxvreva.<br />

<strong>feroSenadnobTa</strong> warmoebaSi igi gamoiyeneba sxva<br />

aRmdgenelebTan (xis naxSirTan) erTad.<br />

qvanaxSirebi – maT aqvT mniSvnelovnad maRali<br />

eleqtrowinaRoba vidre sxva aRmdgenelebs, magram<br />

Seicaven didi raodenobiT aqrolad da fisisebr<br />

nivTierebebs, rac xels uSlis Rumelis normalur<br />

muSaobas. maT <strong>feroSenadnobTa</strong> warmoebaSi jer gamoyeneba<br />

ver poves.<br />

xis naxSiri – aris yvelaze ukeTesi aRmgeneli.<br />

mas aqvs maRali eleqtrowinaRoba, forianoba, maRali<br />

qimiuri aqtivoba da mcire nacrianoba. miuxedavad<br />

am didi upiratesobisa sxva aRmdgenelebTan SedarebiT,<br />

igi SezRudulad gamoiyeneba misi siZviris<br />

gamo. mas mxolod im SemTxvevebSi iyeneben, rodesac<br />

saWiroa didi qimiuri aqtivobis da mcirenacriani<br />

aRmdgeneli. magaliTad, kristaluri siliciumis,<br />

silikokalciumis da 90% ferosiliciumis misaRebad.<br />

navTobis koqsi – esaa navTobis gamoxdis Sedegad<br />

darCenili narCenebis dakoqsebis produqti. isini<br />

mcire raodenobiT Seicaven nacars da aqroladebs.<br />

aqvT sakmaod maRali forianoba da qimiuri aqtivoba.<br />

siZviris gamo misi gamoyeneba SezRudulia. igi sxva<br />

aRmdgenelebTan narevSi gamoiyeneba, rodesac saWiroa<br />

minarevebisagan sufTa Senadnobebis miReba (magali-<br />

Tad kristaluri siliciulmis misaRebad).<br />

45


xis naxerxi. ukanasknel xanebSi zog <strong>feroSenadnobTa</strong><br />

qarxnebSi, Rumelis eleqtrowinaRobis da<br />

airganvladobis gazrdis mizniT, daiwyes misi gamoyeneba.<br />

gasagebia, rom aseTi masalebis gamoyeneba<br />

warmoebaSi aris meorexarisxovani.<br />

2.3. oqsidebis siliciumiT aRdgena (silikoTermuli<br />

procesebi)<br />

oqsidebis siliciumiT aRgena xdeba Semdegi reaqciiT:<br />

+ [Si] = 2[Me] + (SiO )<br />

2(MeO) 2<br />

2<br />

(SiO 2)[Me]<br />

K =<br />

2<br />

(MeO) [Si]<br />

aseTi procesebis dros Sesabamisi zomebis miRebis<br />

gareSe (flusebis saSualebiT SiO 2 aqtivobis<br />

Semcireba) aRdgenis reaqcia male aRwevs wonasworobas,<br />

ris Sedegadac wamyvani elementis aRdgenis<br />

xarisxi Zalian mcirea. magaliTad, dabalnaxSirbadiani<br />

feroqromis ufluso meTodiT dnobisas qromis<br />

aRdgenis xarisxi kazmidan da misi gadasvla li-<br />

TonSi Seadgens 55-60%, xolo qromis Jangis Semcveloba<br />

widaSi aRwevs 35%.<br />

naTelia, rom liTonis ( Me ) maRali raodenobiT<br />

aRsadgenad aucilebelia SiO 2 -is aqtiurobis Semcireba,<br />

rac SesaZlebelia miRweul iqnas kazmSi kiris<br />

( CaO ) SeyvaniT. am SemTxvevaSi procesis jamuri<br />

46


eaqcia SeiZleba Semdegnairad gamoisaxos:<br />

2(MeO) + [Si] + (CaO) = 2[Me] + (CaO⋅<br />

SiO 2 )<br />

nax. 3. C-O sistemis urTierTqmedebis reaqciebSi<br />

0<br />

jibsis energiis cvalebodobis ( ΔG ) damokidebuleba<br />

temperaturaze<br />

47


kkal<br />

0<br />

nax. 4. Termodinamikuli potencialis ( ΔG )<br />

cvlilebis damokidebuleba temperaturaze<br />

widaSi CaO arseboba uzrunvelyofs reaqciis<br />

marjvniv warmarTvas, rac TavisTavad zrdis sasargeblo<br />

elementis amokrefis xarisxs. magaliTad, unax-<br />

Sirbado feroqromis miRebisas, flusis gamoyenebiT<br />

qromis amokrefa liTonSi Seadgens 83-85%.<br />

siliciumi, rogorc aRmdgeneli Cveulebrivad<br />

sufTa saxiT ar gamoiyeneba. igi gamoiyeneba sxvadasxva<br />

elementebTan Senadnis saxiT. aseTi Senadnobebia<br />

silikomanganumi, silikoqromi, ferosiliciumi.<br />

2.4. siliciumis, rogorc aRmdgenelis Taviseburebani<br />

1. didi swrafva Jangbadisadmi, ris gamoc siliciumi<br />

sxvadasxva oqsidebisaTvis SeiZleba iyos<br />

rogorc aRmdgeneli ( Cr O , MoO da sxv).<br />

MnO, 2 3<br />

3<br />

48


2. unaxSirbado feroSenadnobebis miRebis SesaZlebloba.<br />

3. aRmdgenelad siliciumis gamoyeneba iwvevs li-<br />

Tonis silici-debis warmoqmnas, rac rig SemTxvevebSi<br />

arasasurvelia, radganac am dros liTonSi<br />

izrdeba siliciumis Semcveloba.<br />

4. flusebis gamoyenebis aucilebloba zrdis widis<br />

jeradobas, rac zrdis sakazme masalebze danaxarjebs.<br />

5. silikoTermuli procesebis dros ixarjeba<br />

sakmaod didi raodenobis eleqtroenergia, miuxedavad<br />

imisa, rom oqsidebis siliciumiT aRdgena, sufTa<br />

fazebSi, aris egzoTermuli.<br />

6. siliciumi – ZviradRirebuli aRmdgenelia, radganac<br />

mis misaRebad specialuri Senadnobebis saxiT<br />

calke RumelebSi, ixarjeba eleqtroenergiis da nedleulis<br />

mniSvnelovani raodenoba.<br />

2.5. oqsidebis aluminiT aRdgena (alumoTermuli<br />

procesebi)<br />

oqsidebis aluminiT aRdgena zogadi saxiT SeiZleba<br />

gamoisaxos Semdegi reaqciiT:<br />

3MeO + 2Al = 3Me + Al<br />

49<br />

2O3<br />

3<br />

3 3<br />

(Al2O3<br />

)[Me]<br />

3 K ⋅(MeO)<br />

[Al]<br />

= ; [Me] =<br />

.<br />

3<br />

(MeO) ⋅[Al]<br />

(Al O )<br />

K 2<br />

2<br />

3


am SemTxvevaSic, rogor silikoTermuli procesebis<br />

dros, liTonis aRdgenis maRali xarisxis misaRwevad,<br />

aucilebelia Al2O 3 -is aqtivobis Semcireba,<br />

risTvisac iyeneben kirs. CaO kravs Al 2O3<br />

kalciumis<br />

aluminatad, rac TavisTavad uzrunvelyofs reaqciis<br />

marjvniv warmarTvas da sasargeblo elementis amokrefis<br />

maRal xarisxs.<br />

flusis gamoyenebis SemTxvevaSi oqsidebis aluminiT<br />

aRdgenis reaqcia SeiZleba gamoisaxos Semdegnairad:<br />

3MeO + Al + CaO = 3Me + CaO⋅<br />

Al2O<br />

3<br />

alumoTermuli procesebi, Cveulebrivad, kerebSi<br />

mimdianreobs. alumini wvrili marcvlebis (0-3 mm)<br />

saxiT gamoiyeneba. aseT marcvlebs Rebuloben gamdnari<br />

aluminis SekumSul haerTan an orTqlTan gafrqvevis<br />

gziT. iSviaTad alumins winaswar gaadnoben<br />

eleqtroRumelebSi, Semdeg ki mis zedapirze kazms<br />

miawvdian.<br />

2.6. aluminis, rogorc aRmdgenelis Taviseburebani<br />

1. didi swrafva Jangbadisadmi, rac saSualebas<br />

iZleva, rom man aRadginos ZneladaRsadgeni oqsidebi.<br />

aluminis swrafva Jangbadisadmi, maRal temperaturebSi<br />

(1400-20000C) SesamCnevad maRalia vidre siliciumis<br />

da naxSirbadis.<br />

50


2. oqsidis aRdgenis prduqti _ Al2O3 rCeba widaSi,<br />

amitomac misi aqtiurobis Sesamcireblad saWiroa<br />

flusi, rasac TavisTavad widebis jeradobis<br />

gazrdisaken mivyavarT.<br />

3. alumini aris yvelaze ZviradRirebuli aRmdgeneli.<br />

marTlac, 1 kg molekula JagbadisaTvis saWiroa<br />

24 kg naxSirbadi, 28 kg siliciulmi da 36 kg.<br />

alumini. fasebTan mimarTebaSi, Tu 24 kilogrami nax-<br />

Sirbadi Rirs 1 pirobiTi dolari, maSin 28 kg<br />

siliciumi Rirs 8 pirobiTi dolari, xolo 36 kg<br />

alumini ki Rirs 19 pirobiTi dolari.<br />

aluminis maRali fasis gamo mas iyeneben mxolod<br />

ZneladaRsadgeni oqsidebis aRsadgenad da kidev ma-<br />

Sin, rodesac aucilebelia unaxSirbado Senadnobebis<br />

miReba.<br />

51


Tavi 3. kristaluri siliciumis da<br />

ferosiliciumis miReba<br />

siliciumis JangbadTan didi swrafvis gamo, misi<br />

Senadnobebi farTod gamoiyenebian foladebis gan-<br />

JangvisaTvis, Semdegi reaqciiT:<br />

2[FeO] + [Si] = 2[Fe] + (SiO2<br />

)<br />

siliciumis didi raodenoba gamoiyeneba, agreTve<br />

foladebis legirebisaTvis. 1,3-2% siliciumi foladebSi<br />

zrdis misi denadobis zRvars, xolo 2,4-4%<br />

siliciumi foladebSi naxSirbadis dabali Semcvelobis<br />

dros (0,1%) (satransformatoro, sadinamo<br />

foladebi), uzrunvelyofs dabal narCen magnitizms<br />

da vatur danakargebs.<br />

ferad metalurgiaSi siliciumi gamoiyeneba siliciumiani<br />

brinjaos (5% Si), TiTberis, siluminis<br />

(11% Si da 89% Al) da sxva ligaturebis misaRebad.<br />

gansakuTrebiT maRali sisufTavis siliciumi gamoiyeneba<br />

qimiur da eleqtroteqnikur mrewvelobaSi (naxevargamtarebis<br />

misaRebad). siliciums agreTve iyeneben<br />

wyalbadis misaRebad, Semdegi reaqciiT:<br />

2NaOH + Si + H 2O<br />

= Na 2O<br />

⋅SiO<br />

2 + 2H 2<br />

igi agreTve gamoiyeneba madnebis gamdidrebis<br />

dros mZime suspenziebis misaRebad, rogorc damamZimebeli.<br />

saSualod, yovel gamomdnar tona foladze ixarjeba<br />

7 kg 45%-iani ferosiliciumi. feroSenadnob-<br />

52


Ta mTeli warmoebis 60% modis siliciumiani Senadnobebis<br />

gamodnobaze.<br />

dabalsiliciumiani (9% Si) ferosiliciumis garkveuli<br />

nawili, jerjerobiT iwarmoeba brZmedebSi.<br />

axlo momavalSi es procesi mTlianad eleqtroRumelebSi<br />

gadainacvlebs.<br />

ferosiliciumis markebi da Sedgeniloba<br />

Senadnis<br />

Sedgeniloba, %<br />

marka Si Mn Cr P S Al Ca C<br />

ФС90<br />

ФС75<br />

ФС65<br />

ФС45<br />

ФС25<br />

ФС18<br />

85-95<br />

74-80<br />

63-68<br />

41-47<br />

23-27<br />

17-22<br />

0,2<br />

0,3<br />

0,4<br />

0,6<br />

0,9<br />

1,0<br />

0,2<br />

0,2<br />

0,4<br />

0,6<br />

0,9<br />

1,0<br />

53<br />

0,03<br />

0,05<br />

0,05<br />

0,05<br />

0,06<br />

0,10<br />

0,02<br />

0,02<br />

0,03<br />

0,03<br />

0,03<br />

0,04<br />

3,0<br />

2,5<br />

2,0<br />

2,0<br />

1,0<br />

1,0<br />

1,0<br />

1,0<br />

_<br />

_<br />

_<br />

_<br />

_<br />

0,1<br />

0,2<br />

0,4<br />

0,6<br />

1,0<br />

kristaluri siliciumis markebi da Sedgeniloba<br />

Senadnis<br />

Sedgeniloba, %<br />

marka Si Fe Al Ca minarevebi<br />

Kp 00 99,0 0,4 0,4 0,4 1,0<br />

Kp0 98,8 0,5 0,6 0,4 1,2<br />

Kp1 98,0 0,7 0,7 0,6 2,0<br />

Kp2<br />

Kp3<br />

97,0<br />

96<br />

1,0<br />

1,5<br />

1,2<br />

1,5<br />

0,8<br />

1,5<br />

2,0<br />

4,0


siliciumiani Senadnobebis Sedgeniloba limitirebulia<br />

saerTaSoriso standartebiT. cxrilebSi<br />

mocemulia ferosiliciumis da kristaluri siliciumis<br />

markebi da Sedgeniloba.<br />

3.1. siliciumis da misi naerTebis fiziko-qimiuri<br />

Tvisebebi<br />

dedamiwis qerqSi, gavrcelebis mixedviT (27%),<br />

siliciums (kaJbads) meore adgili uWiravs Jangbadis<br />

Semdeg. bunebaSi igi ZiriTadad gvxvdeba JangbadnaerTebis<br />

saxiT (kvarci, silikatebi, alumosilikatebi,<br />

hidratebi da a.S).<br />

siliciumi-araliTonia, magram aqvs liTonuri<br />

bzinvareba. igi Zalian magari da myifea. misi fizikoqimiuri<br />

Tvisebebi Semdegia:<br />

atomuri masa -------------------- 28,09<br />

simkvrive 200 --------------------- 2370 kg/m3 valentoba --------------------- 2,4<br />

dnobis temperatura ------- 14130C duRilis temperatura ---- 2305-26170C siliciumi arsebobs ori alotropiuli formiT:<br />

1. amorfuli _ Savi feris, ar atarebs eleqtro<br />

dens; 2. kristaluri-foladisferi, atarebs el. dens.<br />

siliciums gaaCnia didi swrafva Jangbadisadmi<br />

da masTan warmoqmnis myar da mdgrad oqsids _ SiO2<br />

da maRaltemperaturul, aramdgrad formas _ SiO<br />

(siliciumis monooqsidi).<br />

54


kaJmiwa (SiO2) - arsebobs amorful da kristalur<br />

mdgomareobaSi. gaxurebisas amorfuli kaJmiwa gadadis<br />

kristalurSi. kristaluri kaJmiwa arsebobs sami<br />

modifikaciis saxiT: kvarci, tridimiti, kristobaliti.<br />

erTi forma meoreSi gadadis Semdeg temperaturebSi:<br />

α kvarci ⎯⎯→ 0<br />

570<br />

55<br />

β kvarci ⎯⎯→ 0<br />

870<br />

1470<br />

tridimiti ⎯→ ⎯ kristobaliti<br />

kristobaliti mdgradia 17130-mde. SiO2-is dnobis temperatura 17130C. duRilis temperatura ki _ 28000C. maRal temperaturebSi (1800-2200) kaJmiwa disocirdeba:<br />

⎯ 0<br />

SiO 2 → SiO + 1/2 O2<br />

amrigad, kaJmiwis orTqlis ZiriTadi mdgenelebia<br />

siliciumis monooqsidi da Jangbadi.<br />

siliciumis monooqsidis (SiO) Tvisebebi sabolood<br />

Seswavlili araa. dadasturebulia, rom SiO ruxi<br />

feris individualuri naerTia da ara Si da SiO2-is<br />

narevi. sufTa SiO mdgradia viwro temperaturul intervalSi<br />

1785-1848K, romelic gacivebisas iSleba ka-<br />

Jmiwad da kaJbadad:<br />

2SiO SiO 2 Si + →<br />

haerze SiO advilad iJangeba da gadadis SiO2.<br />

siliciumis monooqsidi SeiZleba miRebul iqnas,<br />

rogorc disociaciiT, aseve aRdgeniT:<br />

+<br />

C = SiO + CO<br />

SiO 2


SiO 2<br />

+ Si =<br />

56<br />

2SiO<br />

2SiO 2 + SiC = 3SiO<br />

+ CO<br />

naxSirbadTan siliciumi warmoqmnis siliciumis<br />

karbids.<br />

Si + C = SiC<br />

romelic 28000C mTlianad disocirdeba.<br />

siliciumi rkinasTan nebismieri TanafardobiT<br />

SelRveba da warmoqmnis rig silicidebs: FeSi, Fe5Si3,<br />

Fe3Si da sxva.<br />

dadgenilia, rom siliciumis aRdgena SiO 2 -dan<br />

mimdinareobs Sualeduri produqtebis _ siliciumis<br />

karbidis _ SiC da advilaorTqlebadi siliciumis<br />

monooqsidis _ SiO warmoqmniT.<br />

SiO2 -is aRdgenis jamuri reaqcia 1710-18270C SeiZ-<br />

leba gamoisaxos:<br />

SiO 2 ( Txevadi) 2C(<br />

myari) = Si(<br />

+ Txevadi)<br />

3.2. kristaluri siliciumis gamodnoba<br />

+ 2CO .<br />

rogorc zemoT cxrilSi moyvanili kristaluri<br />

siliciumis Sedgenilobidan Cans, masSi rkinis, aluminis,<br />

kalciumis minarevebis minimaluri raodenobaa<br />

dasaSvebi. es elementebi dnobis procesSi aRdgebian<br />

Sesabamisi oqsidebidan Semdegi reaqciiT:<br />

Al2 O3<br />

+ 3C = 2Al + CO<br />

CaO +<br />

C = Ca + CO


FeO + C = Fe + CO<br />

zemoTTqmulidan gamomdinare, kristaluri siliciumis<br />

misaRebad gamoiyeneba maRali sisufTavis sakazme<br />

masalebi. aseTebia _ kvarci, xis naxSiri, nav-<br />

Tobis an sqelfisebis koqsebi.<br />

sakazme masalebis Sedgeniloba Semdegia %:<br />

kvarci (kvarciti) _ SiO2 ---- 98,8-99,2<br />

Fe2O3 ---- 0,15-0,57<br />

Al2O3 ---- 0,03-0,3<br />

CaO ---- 0,1-0,3<br />

C<br />

xis naxSiri<br />

71,98<br />

navTobis<br />

koqsi 91,94<br />

sqelfisis<br />

koqsi<br />

96,2<br />

nacris<br />

Sedgeniloba<br />

xis naxSiri<br />

SiO2 8,26<br />

nacari<br />

1,77<br />

0,59<br />

1,89<br />

Fe2 O3<br />

4,18<br />

57<br />

sineste<br />

1,70<br />

1,07<br />

2,05<br />

Al2O 3<br />

6,20<br />

aqroladebi<br />

MgO<br />

10,0<br />

1,77<br />

6,40<br />

1,96<br />

CaO<br />

40,43<br />

navTobis koqsi 71,98 16,15 _ 2,12 2,0<br />

sqelfisis koqsi 53,2 14,25 15,26 2,56 5,96<br />

kristaluri siliciumis gamodnoba xdeba uwyveti<br />

procesiT, nadnobis perioduli gamoSvebiT. Cveulebrivad<br />

iyeneben dabali simZlavris 3000 kva (samfaza,<br />

mrgvalabazaniani) da 6500 kva (erTfaziani, oreleqtrodiani,<br />

ovaluri abazaniT) Rumelebs.


aseTi Rumelebi amogebulia naxSiris blokebiT,<br />

ferosiliciumis sadnobi Rumelis analogiurad. gamoiyeneba<br />

grafitizirebuli eleqtrodebi. ukanasknel<br />

xanebSi daiwyes am Senadnis dnoba didi simZlavris _<br />

16500 kva RumelebSi. am SemTxvevaSi iyeneben TviTcxobad<br />

eleqtrodebs an naxSiris eleqtrodebs rkinis<br />

garcmis gareSe. sakazme masalebis dnobisaTvis momzadeba<br />

xdeba Semdegnairad. kvarci (kvarciti) imsxvreva.<br />

natexis zomebia 15-50 mm. xis naxSirs iyeneben natexovans.<br />

10-80 mm. navTobis koqss amsxvreven 5-15 mm natexebad.<br />

sadnobi kazmis erTi ulufis Sedgenilobaa:<br />

kvarci (kvarciti) – 100 kg<br />

navTobis koqsi – 23-27 kg<br />

xis naxSiri – 24-30 kg<br />

Senadnis gamoSveba uwyvetia, e.i. Rumelis xvreli<br />

mudmivad Riaa da siliciumi wvril nakadad Caedineba<br />

Tujis boyvSi. xandaxan xvrels ketaven xis naWriT<br />

da Semdeg xsnian eleqtro rkalis meSveobiT.<br />

xvrelis movlis da gawmendis dros kategoriulad<br />

ikrZaleba liTonis instrumentebis gamoyeneba, SenadnSi<br />

rkinis moxvedris Tavidan asacileblad.<br />

6500 kva simZlavris Rumelis dReRamuri warmadoba<br />

11 tonaa sakazme masalebis da eleqtro energiis<br />

xarji 1 bazur tona Senadnze Seadgens:<br />

kvarciti – 2872 kg<br />

xis naxSiri _ 1423 kg<br />

navTobis koqsi – 326 kg<br />

58


naxSiris eleqtrodebi – 83 kg<br />

kleqtroenergia – 12239 kvt. sT<br />

siciliumis aorTqleba sakerZe airebidan SiO da<br />

Si saxiT, aRwevs kazmSi arsebuli siliciumis 25%.<br />

kristaluri siliciumis miReba gansakuTrebiT<br />

Sromatevadi procesia, igi saWiroebs maRal temperaturebs<br />

da Tan axlavs rigi arasasurveli Taviseburebebi,<br />

romelTagan aRsaniSnavia siliciumis karbidis<br />

warmoqmna.<br />

rogorc siliciumis naxSirbadiT aRdgenis Termodinamikidanaa<br />

cnobili, siliciumis karbidis warmoqmna<br />

mimdinareobs ufro dabal temperaturebSi, vidre<br />

sufTa siliciumis miReba. Rumelis `civ~ zonebSi, gansakuTrebiT<br />

naxSirbadis Warbi raodenobis dros, mimdinareobs<br />

SiC intensiuri warmoqmna. ris Sedegadac<br />

RumelSi grovdeba karborundis warmonaqmnebi da radganac<br />

mas aqvs maRali eleqtrogamtaroba, eleqtrodebi<br />

iweven maRala, xdeba Rumelis qvedis gaciveba,<br />

rac isev iwvevs karborundis warmoqmnas da dagrovebas<br />

Rumelis qveda nawilSi. yovelive amis gamo Rumelis<br />

muSaobis procesi areulia da xSirad saWiro<br />

xdeba misi gaCereba karborundis garnisaJis amosamtvrevad.<br />

es operacia Zalian rTuli procesia, romelsac<br />

mivyavarT Rumelis mniSvnelovani droiT amorTvamde.<br />

am metad arasasurvel procesebs warmatebiT<br />

ebrZvian mbrunav abazaniani Rumelebis gamoyenebiT. am<br />

dros eleqtruli rkalebi, romlebic anTia eleqtrodsa<br />

da mis irgvliv arsebul e.w. tigelis kedels<br />

59


Soris (brunvis mimarTulebiT), xels uwyobs karborundis<br />

_ SiC daSlas.<br />

3.3. ferosiliciumis <strong>eleqtroTermia</strong><br />

ferosiliciumi aris rkinis siliciumTan Senadni.<br />

ferosiliciumis markebi da Sedgeniloba mocemulia<br />

cxrilSi. siliciumi rkinasTan nebismieri<br />

raodenobiT Sedneba silicidebis warmoqmniT: FeSi,<br />

FeSi2, Fe5Si3, Fe3Si. yvela am Senadnis dnobis temperatura<br />

ar aRemateba 14100C. magram gamoSvebis dros<br />

75%-iani Txevadi ferosiliciumis temperatura 19000 ,<br />

rac gamowveulia siliciumis aRdgenis maRali temperaturiT.<br />

teqnikuri ferosiliciumi warmoadgens mravalkomponentian<br />

sistemas, romelic mcire raodenobiT<br />

Seicavs Semdeg elementebs: Mn, Cr, P, C, S, Ca, Al. iseTi<br />

elementebi rogoricaa Al, P, Ca miuxedavad maTi mcire<br />

raodenobisa ferosiliciumSi, isini nestian atmosferoSi<br />

iwveven Sanadnis daSlas (dafxvnas). daSlas<br />

yvela markis ferosiliciumi ar ganicdis. daSlisadmi<br />

yvelaze meti midrekileba aqvs Senadns 50-60%<br />

siliciumiT. dadgenilia, rom Senadnis dafxvnas iwvevs<br />

masSi metastabiluri fazis – leboitis FeSi2<br />

arseboba, romelic warmoiqmneba siliciumis 53-56%<br />

koncentraciis dros. siliciumis dabali Semcvelobis<br />

dros 18-25% leboiti ar warmoiqmneba.<br />

60


leboiti warmoiqmneba rkinis atomebis nawilobrivi<br />

CanacvlebiT siliciumis atomebiT FeSi2-is idealur<br />

meserSi, ris gamoc is aris aramdgradi. metastabiluri<br />

leboiti daSlis Sedegad gadadis<br />

stabilur formaSi, ris Sedegadac xdeba misi moculobis<br />

gazrda, ris Sedegadac xdeba ferosiliciumis<br />

daSla. am procesze did gavlenas axdens P,<br />

Al, Ca, romlebic leboitSi warmoqmnian myar fazas.<br />

am mimarTebiT gansakuTrebiT saSiSia fosfori.<br />

notio haeris an sinestis zemoqmedebiT ferosiliciumis<br />

natexebi fxvnilad iqceva, romlis drosac<br />

gamoiyofa Zlier Sxamiani airebi: fosforiani wyalbadi<br />

_ PH3, dariSxaniani wyalbadi _ AsH3 da acetileni<br />

C2H2, romelmac garkveuli koncentraciis<br />

dros SeiZleba gamoiwvios afeTqeba. am garemoebaTa<br />

gaTvaliswinebiT, ferosiliciumi Senaxuli unda<br />

iyos mSral saTavsebSi, kargi ventilaciiT, sadac<br />

dauSvebelia Ria cecxliT Sesvla.<br />

rkinis Senadnobebs siliciumTan, rogorc cnoblia,<br />

aqvT likvaciisken midrekileba, romelic xSirad<br />

siliciumisaTvis 8-10% aRwevs. am garemoebam<br />

SeiZleba gamoiwvios, magaliTad ΦC75 -is, romelic<br />

Seicavs 74-80% siliciums, likvacis Sedegad masSi<br />

siliciumis Semcireba da Sedegad misi dafxvna. es<br />

procesi SeiZleba daiwyos ukve saamqroebSi, rac<br />

kategoriulad dauSvebelia, dafxvnili ferosiliciumis<br />

momxmarebelTan gagzavna ar SeiZleba, igi<br />

mxolod unda iqnes gadamdnari.<br />

61


ogorc cnobilia likvacia xdeba droSi. rac<br />

ufro nela civdeba Senadni, miT metadaa gamoxatuli<br />

likvacia. Tanamedrove pirobebSi Senadnis<br />

Camosxma xdeba saCamosxmo manqanebze, sadac sxmulis<br />

sisqe ar aRemateba 80-100 mm.<br />

siliciumis rkinasTan Senadnobebis miReba, rogorc<br />

kristaluri kaJbadis gamodnoba damyarebulia<br />

kaJmiwidan siliciumis naxSirbadiT aRdgenis procesze.<br />

amave dros es procesebi Zireulad gansxvavdebian<br />

erTmaneTisagan, rac imaSi gamoixateba, rom<br />

ferosiliciumis gamodnobis dros kazmSi specialurad<br />

SehyavT rkina, maSin rodesac kaJbadis gamodnobis<br />

dros rkinis moxvedra RumelSi dauSvebelia.<br />

kazmSi rkinis arseboba mniSvnelovnad xels uwyobs<br />

siliciumis aRdgenas, radganac rkina Tavis-<br />

TavSi xsnis aRdgenil siliciums da reaqciis zonidan<br />

gadahyavs igi Rumelis qvedisaken (rkina `daleqavs~<br />

siliciums).<br />

amrigad, siliciumis aRdgenis reaqciebi rkinis<br />

TanxlebiT ganxiluli unda iyos rogorc reaqciebi,<br />

romlis drosac warmoqmnili produqti – siliciumi<br />

gadadis xsnarSi. Cveulebrivad am reaqciebs weren<br />

Semdegnairad:<br />

SiO 2<br />

+ 2C = [Si] rkinaSi + 2CO<br />

SiO C = [Si] + CO<br />

+ rkinaSi<br />

cnobilia, rom reaqciis erT-erTi prduqtis gadasvla<br />

xsnarSi, xels uwyobs aRdgeniT procesebs<br />

da isini mimdinareoben ufro dabal temperaturebze.<br />

62


kazmSi arsebuli rkina ara marto xels uwyobs siliciumis<br />

aRdgenas, kaJbadidan, aramed igi Slis siliciumis<br />

karbidebs da warmoqmnis silicidebs:<br />

SiC + Fe = FeSi + C<br />

amitomac ferosiliciumis sadnob RumelebSi karborundi,<br />

rogorc calke-damoukideblad arsebuli<br />

warmonaqmni ar gvxvdeba, rogorc amas adgili aqvs<br />

kristaluri siliciumis dnobisas. is Sedis garnisa-<br />

Jis SedgenilobaSi, didi raodenobiTaa SenadnSi,<br />

widSi ki igi mcire raodenobiT gadadis.<br />

ferosiliciums Rebuloben kvarcitSi Semavali<br />

kaJbadis myari naxSirbadiT aRdgenis gziT, foladis<br />

an Tujis burbuSelasTan erTad. kazmis SemadgenlobaSi<br />

liTonuri rkinis (burbuSelas) arsebobis aucileboba<br />

da ara misi oqsidebisa (madani, aglomerati,<br />

gunda) ganpirobebulia imiT, rom rkinis JangbadnaerTebi<br />

SedarebiT dabal temperaturebSi urTierTqmedeben<br />

SiO2 da warmoqmnian silikatur naerTebs.<br />

rogorc ukve zemoT aRvniSneT kaJmiwis naxSirbadiT<br />

aRdgenis Teoriuli temperatura reaqciiT:<br />

SiO 2 + 2C = Si + 2CO<br />

Seadens 16890C, xolo FeO-SiO2 evteqtikuri temperatura<br />

Seadgens 11780C. amitom, siliciumis Senadnobebis<br />

misaReb kazmSi rkinis madnis an rkiniani<br />

kvarcitebis gamoyeneba iwvevs dnobis procesebis upirates<br />

da winmswreb ganviTvarebas aRdegnis procesebTan<br />

SedarebiT. Rumelis abazanaSi silikaturi<br />

nalRobis warmoqmna mkveTrad amcirebs kazmis eleq-<br />

63


trowinaRobas, xdeba misi komponentebis ganSreveba,<br />

grovdeba silikaturi wida, rasac sabolood Rumelis<br />

muSaobis darRvevasTan mivyavarT. amitom ferosiliciumis<br />

miRebis moqmedi teqnologia iTvaliswinebs<br />

kazmSi kvarcitis, koqsis da liTonuri rkinis<br />

(burbuSela) gamoyenebas. SesaZlebelia agreTve Tujis<br />

burbuSelis gamoyeneba, magram am dros SenadnSi<br />

gaizrdeba fosforis raodenoba.<br />

Si − O − C sistemaSi SesaZlebelia Semdegi reaqciebi:<br />

+ C = SiO + CO<br />

SiO 2<br />

SiO + C = SiC + CO<br />

SiO + C = Si + CO<br />

1/2 SiO 2 + SiC = 3/<br />

2 Si + CO<br />

1/2 SiO 2 + C = 1/<br />

2 Si + CO<br />

SiO + SiC = Si + CO<br />

1/2 SiO 2 + 3/<br />

2C<br />

= 1/<br />

2 SiO + CO<br />

SiO 2 + SiC = SiO + CO<br />

am reaqciebSi monawile nivTierebebi gvevlinebian,<br />

rogorc myar, aseve Txevad da airad fazebSi.<br />

rogorc moyvanili reaqciebidan Cans temperaturis<br />

gazrdiT mosalodnelia kaJbadis aRdgenis<br />

Semdegi TanmimdevrobiT warmarTva:<br />

SiO 2 → SiO → SiC → Si<br />

moyvanili monacemebi ganekuTvneba Si − O − C da<br />

Fe − Si − O − C sistemebSi wonasworul mdgomareobebs.<br />

64


unda aRiniSnos, rom madanaRmdgenel RumelebSi es<br />

pirobebi miiRweva calke aRebul, mcire moculobebSi.<br />

miuxedavad amisa, calkeuli kondensirebuli<br />

fazebis ( , C, SiC da Si ) arsebobis areali SiO da<br />

SiO 2<br />

CO garkveul parcialur wnevebze da temperaturebze,<br />

gansazRvraven im pirobebs saiTkenac miiswrafvian<br />

es sistemebi. reaqciebis sakmao droiT mimdinareobis<br />

SemTxvevaSi yvela es naerTi warmoiqmneba.<br />

3.4. ferosiliciumis miRebis teqnologia<br />

ferosiliciumis misaRebad iyeneben Semdeg nedl<br />

masalebs: kvarciti, naxSirbadiani aRmdgeneli da<br />

rkinis burbuSela.<br />

SiO2 -is Semcveloba kvarcitSi unda iyos aranaklebi<br />

97%; Al 2O3<br />

ara umetesi 1,3-1,8% da sxva niv-<br />

TierebebiT danagvianebuli ara umetes 1%.<br />

Cveni <strong>feroSenadnobTa</strong> warmoeba iyenebs ZiriTadad<br />

ovruCis, tarasovkis da ajameTis (qalcedoni)<br />

kvarcitebs.<br />

ovruCis SiO 2<br />

kvarciti 97,2<br />

trasovkis<br />

kvarciti<br />

ajameTis<br />

halcedoni<br />

kvarcitebis qimiuri Sedgeniloba, %<br />

Fe2 O3<br />

0,55<br />

Al2 O3<br />

1,44<br />

65<br />

CaO<br />

0,29<br />

MgO<br />

0,36<br />

P2 O5<br />

0,02<br />

97,7 0,14 0,42 0,12 0,10 0,02<br />

96,1 1,2 0,6 0,7 0,5 0,014


ovruCis kvarciti iTvleba saukeTesod, radganac<br />

igi RumelSi ar skdeba, maSin rodesac tarasovkis<br />

kvarciti da ajameTis halcedoni gaxurebisas ganicdian<br />

msxvrevas, ris gamoc RumelSi warmoiqmneba<br />

didi raodenobiT wvrili (0-5 mm) fraqcia.<br />

sakazme masalebis racionaluri momzadeba (briketireba,<br />

dagundaveba, Secxoba) saSualebas gvaZlevs<br />

kvarcitebis magivrad gamoviyenoT kaJbadis Semcveli<br />

mdidari qviSebi. qviSebis sabadoebi, romlebic Seicaven<br />

96-98% SiO2-s Cvens qveyanaSi mravladaa da<br />

SesaZlebelia maTi gamoyeneba <strong>feroSenadnobTa</strong> warmoebaSi.<br />

qviSebi advili mosapovebelia, savaldebulo<br />

araa maTi damsxvreva da 1 tona qviSa bevrad<br />

ufro iafia vidre kvarciti.<br />

66


nax. 5. saamqro saSualo simZlavris RumelebiT:<br />

I _ saCamosxmo mali; II _ saRumele mali;<br />

1 _ saCamosxmo manqana; 2 _ cicxvi; 3 _ transformatori;<br />

4 _ kazmis skipuri miwodeba; 5 _ eleqtroRumeli<br />

67


nax. 6. saamqro didi simZlavris mrgvali RumelebiT:<br />

I _ saCamosxmo mali; II _ saRumele mali;<br />

1 _ eleqtroRumeli; 2 _ saCamosxmo manqana;<br />

3 _ cicxvi; 4 _ kazmis konveieruli miwodeba;<br />

5 _ transformatori; 6 _ estakada.<br />

68


nax. 7. saamqro didi simZlavris sworkuTxa RumelebiT:<br />

I _ saCamosxmo mali; II _ saRumele mali;<br />

1 _ eleqtroRumeli; 2 _ saCamosxmo manqana;<br />

3 _ cicxvi; 4 _ kazmis konveiruli miwodeba;<br />

5 _ transformatori; 6 _ estakada.<br />

69


ogorc zemoT iyo aRniSnuli, feroSenadnobebis<br />

misaRebad SesaZlebelia mravalgvari naxSirbadSemcveli<br />

aRmdgenelis gamoyeneba.<br />

aRmdgenels unda gaaCndes maRali eleqtrowina-<br />

Roba da maRali reaqciisunarianoba siliciumis oqsidis<br />

mimarT, qondes dabali (1-3%) da mudmivi sineste.<br />

ferosiliciumis misaRebad, Cveulebriv iyeneben<br />

koqswvrilas (metalurgiuli koqsis wvrili 10-25 mm<br />

fraqcia) da naxvradkoqss. koqswvrilas uaryofiTi<br />

mxarea is, rom igi Seicavs didi raodenobiT (13-15%)<br />

nacars, sinestes, gogirds da fosfors. koqswvrilas<br />

Sedgeniloba icvleba imis mixedviT Tu rogori<br />

xarisxis naxSirebidan aris is miRebuli. Cveulebrivi<br />

ukrainuli koqswvrilas Sedgenilobaa %:<br />

nacari S P<br />

11,3 2,39 0,03<br />

70<br />

aqroladebi<br />

1,80<br />

C<br />

myari<br />

84,3<br />

koqsis nawili SeiZleba Secvlili iyos eleqtrodebis<br />

grafitizaciis da karborundis (SiC) warmoebis<br />

narCenebiT. maTi Sedgeniloba Semdegia %:<br />

grafitizaciis narCenebi: SiC − 26; C − 34,<br />

SiO 2 − 21.<br />

karborundis narCenebi: SiC − 61; C −10,<br />

SiO 2 − 20 .<br />

siliciumis gamosadnob kazmSi am narCenebis gamoyeneba<br />

efeqturia, im mizezis gamo, rom maT RumelSi<br />

SeaqvT ukve aRdgenili siliciumis didi<br />

my<br />

my


aodenoba SiC saxiT, romelic RumelSi rkiniT advilad<br />

iSleba. am narCenebis gamoyeneba zrdis Rumelis<br />

warmadobas da Sesabamisad amcirebs eleqtroenergiis<br />

xvedriT xarjs. ukanasknel periodSi 75%<br />

da 90% ferosiliciumis misaRebad iyeneben koqss,<br />

romelSic 15%-mde kvarcitia Secxobili. aseT koqsebs<br />

aqvT maRali eleqtrowinaRoba da cvlian xis<br />

naxSirebs. naxSirbadiani aRmdgenelebis eleqtrowinaRobis<br />

gasazrdelad maT zedapirs faraven Txevadi<br />

miniT an kiriani wyliT.<br />

RumelSi rkinis Sesayvanad iyeneben naxSirbadiani,<br />

aralegirebuli foladebis burbuSelas ara<br />

umetes 50 mm sigrZisa. Tujis burbuSelas Seyvana<br />

sasurveli araa masSi fosforis SedarebiT didi<br />

raodenobis gamo. adre iyo mcdeloba rkinis burbuSelas<br />

magivrad gamoeyenebinaT rkinis xenji da<br />

rkinis madani. magram male es meTodi uaryofili<br />

iqna imis gamo, rom igi saWiroebs rkinis aRdgenas<br />

oqsidebidan, rac TavisTavad iwvevs eleqtroenergiis<br />

da aRmdgenelis xarjis gazrdas, izrdeba<br />

agreTve widis raodenobac.<br />

amJamad rkinis xenjis da koncentratis gamoyeneba,<br />

rkinis burbuSelas sul ufro mzardi deficitis<br />

pirobebSi, SeiZleba sxvagvarad iyos gaazrebuli.<br />

rekomendirebulia, rom rkinis madani aRmdegenlTan<br />

erTad dabriketdes an dagundavdes da Semdeg<br />

moxdes misi maRaltemperaturuli gamowva. dnobamde<br />

briketebis gamowva saSualebas iZleva masSi<br />

71


arsebuli rkinis oqsidebi aRdgenil iqnas rkinamde<br />

da Rumels mivawodoT rkina ara oqsidebis saxiT,<br />

aramed ukve liTonur mdgomareobaSi.<br />

ferosiliciumis dnobisaTvis gamoyenebul sakazme<br />

masalebs, RumelSi moxvedramde winaswar<br />

amzadeben (damsxvreva, gacra da a.S.). kvarciti unda<br />

iyos garecxili (sufTa Tixovani minarevebisagan).<br />

misi fraqciuloba unda iyos 20-70 mm. koqswvrilas<br />

fraqcia unda Seadgendes 5-20 mm. grafitizaciis da<br />

karborundis warmoebis narCenebi winaswar raime damuSavebas<br />

ar saWiroeben. rkinis burbuSelas axarisxeben<br />

da amsxvreven zomiT _ 50 mm.<br />

Rumelis normaluri muSaoba mniSvnelovnadaa damokidebuli<br />

sakazme masalebisa da kazmis momzadebis<br />

xarisxze. samwuxarod, kazmis momzadebas ar eqceva<br />

jerovani yuradReba, igi dabal donezea da gamoixateba<br />

mxolod, sakazme masalebis qimiuri da granulometruli<br />

Semadgenlobis SerCevaze. ra Tqma unda,<br />

orive es parametri mniSvnelovania, magram aRdgenis<br />

kinetikis TvalsazrisiT, aSkarad arasakmarisia.<br />

rogorc naxSirbadaRdgeniT procesebze Catrebuli<br />

mravali gamokvlevebi cxadyofs, siliciumis aRdgenis<br />

siCqare Cveulebrivi nayari kazmidan mniSvnelovnad<br />

dabalia briketebTan SedarebiT. amitom ferosiliciumis<br />

gamosadnobi kazmi unda iqnes dabriketebuli,<br />

romelSidac warmodgenili iqneba kazmis yvela<br />

komponenti (monokazmi). aseTi briketebis gamoyeneba sa-<br />

Sualebas iZleva advilad gadavwyvitoT aRmdgenelis<br />

72


SerCevis problema (SeiZleba gamoviyenoT yvelaze<br />

mdare xarisxis aRmdgenelebi: mura naxSiri, torfis<br />

koqsi, sustadkoqsvadi naxSirebi da sxva). Semkvrelad<br />

SesaZlebelia gamoyenebuli iqnas sxvadasxva fisebi,<br />

bitumebi, sulfituri barda, Txevadi mina da sxva. ase-<br />

Ti briketebi unda gamoiwvas 700-8000C temperaturaze<br />

da cxel mdgomareobaSi miewodos Rumels.<br />

ferosiliciumis gamodnoba warmoebs didi sim-<br />

Zlavris (16,5-63 mva) naxSiris blokebiT amogebul,<br />

Ria da daxurul RumelebSi.<br />

Ria RumelebSi dnoba gacilebiT advilia, didi<br />

xania warmoebs da kargadaa aTvisebuli. magram, Ria<br />

reJimiT muSaobis meTodi Zlier araxelsayrelia,<br />

radganac Rumelidan gamoyofili didi raodenobis<br />

maRalkaloriuli airebi sakerZeze iwvian da ver<br />

xdeba maTi gamoyeneba.<br />

Ria RumelebSi xdeba maRali markis ( ΦC 75,<br />

Φ C 90)<br />

ferosiliciumis gamodnoba, xolo daxuruli<br />

tipis RumelebSi, SedarebiT dabali markis<br />

( ΦC20, ΦC25, Φ C45 da ΦC65 ) liTonis gamodnoba.<br />

ganvixiloT ferosiliciumis gamodnoba Ria RumelebSi,<br />

sadac dnobis procesi uwyvetia, nadnobis<br />

perioduli gamoSvebiT. gamocdilebam gvaCvena, rom<br />

Rumelis normaluri muSaobisaTvis aucilebelia<br />

mudmivad vakontroloT sakazme masalebis xarisxis<br />

da maTi dozirebis sizuste. sxvadasxva markis SenadnisaTvis<br />

miRebulia kazmis TiToeuli ulufis Semdegi<br />

Sedgeniloba, kg.<br />

73


daxarisxebeli<br />

kvarciti<br />

ΦC90<br />

300<br />

ΦC75<br />

300<br />

ΦC45<br />

300<br />

ΦC18<br />

200<br />

mSrali kaqswvrila 144 143 143 94<br />

foladis burbuSela _ 35 175 435<br />

kazmis CatvirTva RumelSi xdeba sakazme milebidan<br />

eleqtrodebis garSemo. cdiloben, rom mis<br />

irgvliv iyos kazmis momcro konusebi. eleqtrodebis<br />

qveda zonebSi warmoiqmneba e.w. tigelebi, esaa<br />

eleqtrodis garSemo da mis boloSi arsebuli are.<br />

es aris yvelaze maRaltemperaturuli zona, sadac<br />

xdeba kazmis gadnoba da misi intensiuri svla. eleqtrodebidan<br />

mocilebuli kazmi xurdeba SedarebiT<br />

nela, Rumelis kedlebTan axlos misi temperatura<br />

imdenad dabalia, rom is ar dneba, aramed Secxveba<br />

da warmoqmnis e.w. garnisaJs.<br />

Rumelis normaluri muSaobis dros gamoyofili<br />

sakerZe airebi, alis enebis saxiT, anTia kazmis zedapirze.<br />

maTi yvelaze didi raodenoba eleqtrodis<br />

irgvliv gamoiyofa. kazmis Secxobis dros irRveva<br />

airebis Tanabari gamoyofa da ganawileba. sakerZeze,<br />

calkeul adgilebSi xdeba airis TvalismomWreli,<br />

mkveTri alebis saxiT gamotyorcna, romlebsac didi<br />

raodenobiT Tan miaqvT siliciumis orTqli da SiO .<br />

kazmis Secxobis Tavidan asacileblad da gamoyofili<br />

airebis advilad da Tanabrad gamosasvlelad,<br />

mimarTaven sakerZis periodul damuSavebas, rac<br />

74


imaSi mdgomareobs, rom Secxobil kazms liTonis<br />

wkiriT CaCxvlitaven (airebis Tanabrad gamoyofisaTvis),<br />

Caangreven mas da saWiroebis mixedviT Catvir-<br />

Taven kazmis axal ulufas.<br />

ferosiliciumis dnobis dros aucilebelia mudmivad<br />

vadevnoT Tvali kazmis swor dozirebas. araswori<br />

dozireba iwvevs Rumelis muSaobis darRvevas<br />

da warmadobis Semcirebas. gansakuTrebuli yurad-<br />

Reba unda mieqces koqswvrilas sinestis cvalebadobas.<br />

saiWroa yvela cvlaSi misi gakontroleba da<br />

saWiroebis SemTxvevaSi moxdes kazmis koreqtireba.<br />

winaaRmdeg SemTxvevaSi, kazmSi gveqneba aRmdgenelis<br />

siWarbe an danaklisi. analogiuri SeiZleba ganmeordes<br />

dozirebis dros, araswori awonvis SemTxvevaSi.<br />

aRmdgenelis ukmarisoba iwvevs Rumelis e.w. dakvarcitebas<br />

(gamdnari da aRudgeneli kvarcitis dagroveba<br />

Rumelis quraSi), ris Sedegadac Rumelis<br />

winaRoba izrdeba imdenad, rom eleqtrodebi Caflobili<br />

arian gamdnar masaSi, qreba rkaluri reJimi da<br />

Rumeli muSaobs winaRobis reJimSi. am dros Rumeli<br />

ver moixmars aucilebel simZlavres, ris gamoc misi<br />

warmadoba mkveTrad ecema.<br />

aRmdgenelis siWarbiT xangrZlivi muSaobis<br />

SemTxvevaSi eleqtrodebi wamoiweven Zalian maRla,<br />

Rumelis qvedi civdeba, gamoSvebis dros liToni gamodis<br />

cota, xolo widis gamosvla saerTod wydeba.<br />

RumelSi kazmis koreqtireba moiTxovs garkveul<br />

dros, amitom Rumelis muSaobis normalur reJimSi<br />

75


dabrunebas Tan axlavs misi warmoadobis mniSvnelovani<br />

danakargi.<br />

siliciumis aRdgena da ferosiliciumis warmoqmna<br />

aris sakmaod rTuli fiziko-qimiuri procesi<br />

da mimdinareobs, zemoT ganxiluli, kaJbadis nax-<br />

SirbadiT aRdgenis Sesabamisi reaqciebiT.<br />

ferosiliciumis sadnobi Rumelebis sxvadasxva<br />

zonidan amoRebuli sinjebis gamokvlevam aCvena, rom<br />

dnobis procesebi, Rumelis Sesabamis temperaturul<br />

zonebSi, garkveuli TanmimdevrobiT viTardeba. Rumelis<br />

zeda zonebSi, sakerZeze (300-5000C) gamoyofili<br />

airebis wvis xarjze momdinareobs sinestis mocileba.<br />

Rumelis SedarebiT dabal horizontebSi<br />

900-1100 0 C temperaturaze (sakerZidan 200 mm) sakazme<br />

masalebi ifareba kupriT Semdegi reaqciebis mimdinareobis<br />

gamo:<br />

2CO CO 2 C + →<br />

SiO CO SiO 2 C + → +<br />

1200-1400 0 C temperaturaze kvarciti gadadis ma-<br />

Raltemperaturul formebSi, ris Sedegadac is kargavs<br />

simtkices, masze Cndeba bzarebi da zedapiri<br />

ifareba mwvane feriT, rac siliciumis karbidis<br />

warmoqmnis maCvenebelia:<br />

+ C → SiC<br />

Si ( orTqli)<br />

SiO + 2C → SiC + CO<br />

SiO 2<br />

+<br />

3C → SiC + 2CO<br />

76


Rumelis am zonebSi rkinis burbuSela intensiurad<br />

danaxSirbaddeba, dneba, Caedineba dabla, gzaSi<br />

xdeba misi siliciumiT gajereba da Senadnis warmoqmna.<br />

koqswvrila ganicdis grafitizacias da mis forebSi<br />

warmoiqmneba SiC (SiC koqsiT fsevdomorfoza).<br />

1600 0 C kvarciti imxvreva, igi ifareba yviTeli feris<br />

warmonaqmniT. Cndeba liTonis calkeuli wveTebi.<br />

kazmi, SiO2-is dnobis temperaturaze (17200C) maRla,<br />

SesamCnevad Secxveba, gansakuTrebiT iq, sadac<br />

bevria wvrili fraqcia. Semcxvari masa ZiriTadad<br />

warmoadgens gamdnar kvarcits da koqswvrilas, romlebic<br />

mniSvnelovanwilad ukve gardaqmnili arian<br />

SiC da grafitad. koqsis calkeuli natexebi gaJRen-<br />

Tilia miniT. xSirad Semcxvari masa, romelic Secementebulia<br />

miniT, mkvrivi blokebis saxiTaa da<br />

masSi airebis gavla praqtikulad SeuZlebelia. aseT<br />

Semcxvar blokebSi aRdgenis procesebi garTulebulia,<br />

radganac adgili aqvs kazmis Zalian didi<br />

diferenciacias, cud airganvladobas, rac ar-<br />

Tulebs CO-s gamoyofas.<br />

2000 0 C temperaturaze maRla (eleqtrodis qveda<br />

are) kaJmiwa Txevad mdgomareobaSia da igi kargad<br />

asvelebs koqswvrilas. aq mimdinareobs SiO2-is saboloo<br />

aRdgenis reaqciebi, xdeba liTonis gamoyofa<br />

widisagan.<br />

ferosiliciumis miRebis procesi ganekuTvneba<br />

e.w. `uwido~ procesebis kategorias. sinamdvileSi<br />

77


wida ki warmoiqmneba, magram Zalian mcire raodenobiT.<br />

1t ΦC 45 modis 25-50 kg wida, xolo 1t ΦC 75 ki<br />

_ 40-80 kg.<br />

ferosiliciumis widebi Zalian blantia da Rumelidan<br />

isini Zalian Znelad gamodian. mis gasaTxevadeblad<br />

RumelSi SehyavT kiri. gaTxevadebis aseTi<br />

meTodi arasasurvelia, radganac is iwvevs eleqtroenergiis<br />

xarjis gazrdas.<br />

ferosiliciumis widebSi aRdgenili siliciumis<br />

da SiC CanarTebis saxiT ikargeba aRdgenili liTonis<br />

mniSvnelovani raodenoba. amitom maTi xelmeored<br />

gamoyneba da procesSi dabruneba metad aqtualuria.<br />

Senadni<br />

ΦC 18<br />

ferosiliciumis widebs Sedgeniloba<br />

daaxloebiT Semdegia, %<br />

SiO2<br />

35<br />

Si<br />

_<br />

SiC<br />

0,9<br />

dnobis procesSi adgili aqvs agreTve siliciumis<br />

mniSvnelovan danakargebs orTqlis da SiO-s<br />

saxiT. es danakargebi Senadnis markis mixedviT sxvadasxvaa:<br />

ΦC 18-<br />

3% ; ΦC 45-<br />

5% ; ΦC 75-<br />

8% da<br />

ΦC 90 -18%<br />

.<br />

am danakargebis Semcireba SesaZlebelia dabriketebuli<br />

kazmiT muSaobis SemTxvevaSi.<br />

78<br />

Al2 O<br />

18<br />

CaO<br />

12<br />

FeO<br />

0,8<br />

MgO<br />

1,8<br />

ΦC 45 37 _ 10,2 16 20 0,7 0,8<br />

ΦC 75 32 5,6 14,3 23 16 0,2 1,6


ferosiliciumis gamoSveba Rumelidan xdeba<br />

cvlaSi 3-4-jer Samotis aguriT amogebul cicxvebSi.<br />

misi Camosxma xdeba saCamosxmo manqanebze.<br />

xarjviTi koeficientebi 1t ferosiliciumis misaRebad<br />

Ria RumelebeSi Semdegia, kg:<br />

kvarciti<br />

<strong>feroSenadnobTa</strong> warmoebis ganviTarebis Tanamedrove<br />

etapze ferosiliciumis gamodnoba Ria RumelebSi<br />

iTvleba moZvelebul teqnologiad, amitom<br />

axal saamqroebSi idgmeba mxolod daxuruli Rumelebi,<br />

xolo Zvel, Ria Rumelebs ukeTeben TaRebs.<br />

fersiliciumis gamodnobas daxurul RumelebSi<br />

aqvs Semdegi ZiriTadi upiratesobebi:<br />

1. SesaZlebelia gamoyenebuli iqnas maRalkaloriuli<br />

sakerZe airebi kazmis gasaxureblad an gamosawvavad.<br />

maTi Tbounarianobaa 2500 kkal/m3 , xolo<br />

raodenoba 1t Senadneze Seadgens 800 m3 . airebis<br />

Sedgeniloba Semdegia CO-80-85%; CO2-2,2-4,0%; O2-0,8-<br />

0,9%; H2-3-4%; N21,5-2,0%.<br />

2. haerSi mavne gamonabolqvebis aRkveTa, Semcireba.<br />

dReRameSi ferosiliciumis sadnobi, 16,5 mva<br />

79<br />

Φ C18<br />

425<br />

ΦC45<br />

940<br />

ΦC75<br />

1731<br />

rkinis burbuSela 850 569 210<br />

mSrali koqswvrila 205 455 740<br />

grafitizaciis narCenebi _ 285 13<br />

eleqtrodis masa 20 22 44<br />

eleqtroenergia (kvt. sT) 2350 4430 8750


simZlavris Rumeli atmosferoSi gamoyofs daaxloebiT<br />

1,5 t. mtvers.<br />

3. saamqroSi Sromis sanitarul-higienuri pirobebis<br />

gaumjobeseba (Rumelebis minimaluri Tburi gamosxiveba,<br />

toqsikuri airebis mocileba, saamqros<br />

minimaluri damtverianeba).<br />

daxurul RumelebSi ferosiliciumis miRebis<br />

fiziko-qimiuri safuZvlebi igivea, rac Ria RumelebSi,<br />

magram mas Tan axlavs rigi garTulebebisa,<br />

romlis aRmofxvra xels Seuwyobs dnobis teqnikoekonomikuri<br />

maCveneblebis gazrdas.<br />

sxvadasxva markis ferosiliciumis dnobis analizi<br />

gviCvenebs, rom siliciumis raodenobis gazrda<br />

SenadnSi iwvevs misi sasargeblo gamoyenebis (amokrefis)<br />

Semcirebas. danakargebi ZiriTadad modis SiOs<br />

aorTqlebaze, widaze, kovSis narCenebze da<br />

Camosxmis dros liTonis gaSxefebaze.<br />

ferosiliciumis warmoebis teqniko-ekonomikuri<br />

maCveneblebi SeiZleba mniSvnelovnad gaumjobesdes<br />

Tu dnoba ganxorcieldeba didi simZlavris, 75 mva<br />

RumelebSi. specialuri gamokvlevebiT dadgenilia,<br />

rom mudmivi denis gamoyeneba RumelebSi mkeveTrad<br />

gazrdis dnobis yvela maCvenebels. am SemTxvevaSi<br />

umjobesdeba transformatoris simZlavris gamoyeneba,<br />

martivi xdeba mokle qseli, da sxva. mudmivi<br />

denis gamoyeneba saSualebas gvaZlevs gaizardos<br />

siliciumis aRdgenis xarisxi, Semcirdes mavne<br />

minarevebis raodenoba da eleqtroenergiis xarji.<br />

80


ferosiliciumis warmoebis TviTRirebulebis analizi<br />

gviCvenebs, rom ZiriTadi danaxarjebi modis<br />

eleqtroenergiaze da sakazme masalebze (koqswvrila,<br />

kvarciti).<br />

zemoT ganxiluli iyo Senadnis miRebis Teoriuli<br />

da teqnologiuri safuZvlebi, romlis codna<br />

da dagrovili mdidari gamocdileba saSualebas<br />

miscems specialists sworad da racionalurad warmarTos<br />

dnobs porocesi, rasac sabolood mohyveba<br />

materialuri danaxarjebis Semcireba.<br />

81


Tavi 4. manganumi da misi Senadnobebi<br />

4.1. manganumis fiziko-qimiuri Tvisebebi<br />

atomuri masa – 54,93<br />

simkvrive 200C _ 7,4 g/sm3 simkvrive 12430C _ 6,43 g/sm3 dnobis temperatura - 12430C duRilis temperatura – 20360C valentoba – 2, 3, 4, 6 da 7<br />

JangbadTan manganumi warmoqmnis oqsidebs, romlebic<br />

Sedian manganumis madnebis SedgenilobaSi:<br />

MnO2 _ orJangi; Mn 2O3<br />

_ Jangi; Mn 3O 4 _ qveJang-<br />

Jangi; MnO _ qveJangi.<br />

manganumis maRali oqsidebi advilad disocirdebian,<br />

gascemen Jangbads da gadadian dabal<br />

oqsidebSi. am mxriv yvelaze mdgradia MnO .<br />

manganumis oqsidebis Termuli disociacia mimdinareobs<br />

Semdegi sqemiT (disociaciis temperaturebi<br />

mocemulia haeris pirobebSi):<br />

0<br />

424<br />

0<br />

877<br />

0<br />

1200−1400 2 2<br />

0<br />

3000 −ze<br />

maRla<br />

3 3 4<br />

MnO ⎯⎯⎯→Mn O ⎯⎯⎯→Mn O ⎯⎯⎯⎯⎯→<br />

MnO ⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯→ Mn<br />

sxva elementebTan manganumi warmoqmnis karbidebs,<br />

silicidebs, fosfidebs, nitridebs da sulfidebs:<br />

3Mn + C = Mn 3C<br />

es karbidi 10000-ze zeviT aramdgradia.<br />

82


7Mn + C = Mn 7C 3<br />

arsebobs manganumis ramdenime silicidi: Mn2Si,<br />

MnSi da Mn2Si3. maTgan maRal temperaturebSi yvelaze<br />

mdgradia MnSi.<br />

Mn + Si = MnSi<br />

azotTan manganumi warmoqmnis nitridebs:<br />

1/2N Mn N<br />

+<br />

4Mn 2 4 =<br />

5Mn + N = Mn<br />

gogirdTan igi warmoqmnis sulfidebs:<br />

2<br />

Mn 1/2S2<br />

MnS = +<br />

manganumi fosfarTan warmoqmnis mTel rig naer-<br />

Tebs. maTgan yvelaze mdgradia MnP da Mn 2 P (dno-<br />

bis temperatura, Sesabamisad aris 1147 da 1327 0 C).<br />

rkinasTan manganumi warmoqmnis nebismieri Sedgenilobis<br />

Senadnebs, romelTa dnobis temperatura<br />

rkinis dnobis temperaturaze gacilebiT dabalia.<br />

manganumi polimorfuli liTonia. polimorfuli<br />

gardaqmnis temperaturebi Semdegia:<br />

α 0<br />

0<br />

0<br />

742 C<br />

1093 C<br />

1133<br />

Mn ⎯ ⎯ →β<br />

Mn ⎯⎯⎯→<br />

γ Mn ⎯⎯<br />

⎯ →δ<br />

Mn<br />

δ Mn → gadadis Txevad Mn-Si 12430C. manganumis oqsidebis zogierTi fiziko-qimiuri<br />

Tvisebebi Semdegia.<br />

maCvenebeli<br />

MnO Mn 3 O4<br />

Mn 2 O3<br />

MnO<br />

molekuluri masa 70,93 228,81 157,87 86,93<br />

Jangbadis Semcveloba, % 50 57,12 60 66,67<br />

83<br />

5<br />

N<br />

2


simkvrive tona/m 3 5,18 4,70 4,94 5,03<br />

dnobis temperatura 0 C 1785 1590 1347 847<br />

4.2. manganumis da misi Senadnobebis gamoyenebis<br />

areali<br />

manganumis mTavari da ZiriTadi momxmarebelia<br />

metalurgiuli warmoeba. moxmarebis saerTo struqturaSi,<br />

misi uidesi nawili 90% meti, sxvadasxva<br />

feroSenadnobebis saxiT gamoiyeneba foladebis<br />

warmoebaSi. manganumis xarji 1 t foladze saSualod<br />

Seadgens 7-9 kg. manganumis SedarebiT mcire<br />

momxmarebels warmoadgens qimiuri, keramikuli da<br />

minis warmoeba.<br />

Sav metalurgiaSi manganumi gamoiyeneba foladebis<br />

ganJangvisa da legirebisaTvis, agreTve gogirdis<br />

Semcvelobis Sesamcireblad TujSi da foladebSi.<br />

manganumi Txevad mdgomareobaSi urTierTmoqmedebs<br />

foladSi arsebul rkinis oqsidebTan da gan-<br />

Jangavs mas Semdegi reaqciiT:<br />

[Mn] + [O] = ( MnO)<br />

daballegirebuli foladebi (instrumentaluri,<br />

sakonstruqcio) Seicaven 0,4-0,6% manganums, maRallegirebelebi<br />

ki – 14%-mde. aseTi foladebis ricxvs<br />

miekuTvneba cnobili, gatfildis tipis cveTamedegi<br />

foladi (Г13Л). igi Seicavs 12-14% manganums da ga-<br />

84


moiyeneba saliandago isrebisaTvis, samsxvrevelebis<br />

ybebisaTvis, eqskavatoris kbilebisaTvis, traqtorebis<br />

muxluxebisaTvis da sxva. uJangavi foladebi<br />

Seicaven Mn 4-6%, Cr 17-20%, Ni 5-7%. aramagnituri<br />

foladebi: Mn 7,5-9,5%, Cr 3,8-4,3%, Ni 8-10%. manganumi<br />

gamoiyeneba agreTve spilenZTan da aluminTan specialuri<br />

daniSnulebis Senadnobebis misaRebad.<br />

manganumi foladebis kargi desulfuratoria.<br />

rkinaSi gaxsnil gogirdTan manganumi warmoqmnis<br />

Termodinamikulad mtkice sulfids, romelic<br />

rkinaSi da mis SenadnobebSi metad mcired ixsneba.<br />

[FeS] + [ Mn] = (MnS) + [Fe]<br />

amitom manganumi, koncentratebis saxiT, farTod<br />

gamoiyeneba Tujis misaRebi kazmis SedgenilobaSi. 1<br />

tona rkinis aglomeratis misaRebad ixarjeba 12-30<br />

kg manganumis koncentrati. manganumis saSualo<br />

xarji 1 t gadasamuSavebel Tujze Seadgens 25 kg,<br />

xolo saCamosxmo TujisaTvis – 15 kg.<br />

manganumi ZiriTadad gamoiyeneba rkinasTan, misi<br />

Senadnobebis saxiT. foladebis Sedgenilobis didma<br />

nairsaxeobam, Sesabamisad ganapiroba farTo sortamentis<br />

manganumiani feroSenadnobebis miReba. amJamad<br />

yvelaze gavrcelebuli manganumiani feroSenadnobebia:<br />

_ feromanganumi (maRalnaxSirbadiani, saSualonaxSirbadiani,<br />

dabalnaxSirbadiani) _ naxSirbadis,<br />

fosforis da sxva minarevebis zRvruli dasaSvebi<br />

koncentraciebiT;<br />

85


_ silikomanganumi, siliciumis Semcvelobis<br />

farTo intervaliT (10-30%) da naxSirbadis, fosforis<br />

da sxva minarevebis zRvruli dasaSvebi koncentraciebiT.<br />

_ liTonuri manganumi, eleqtrolituri (MpOO<br />

da MpO) da eleqtroTermuli (Mp1, Mp2, Mp1C)<br />

xerxiT miRebuli;<br />

_ azotirebuli liTonuri manganumi – Seicavs 2-<br />

8% azots.<br />

garda zemoT aRniSnuli feroSenadnobebisa manganumis<br />

fuZeze iwarmoeba mravali sxvadasxva daniSnulebis<br />

da Sedgenilobis kompleqsuri Senadnobebi.<br />

4.3. manganumis madnebis da koncentratebis<br />

daxasiaTeba<br />

manganumi farTodaa gavrcelebuli bunebaSi (sxva<br />

elementebs Soris ukavia daaxloebiT 15 adgili) da<br />

Sedis Zalian bevri naerTebis SedgenilobaSi. manganumis<br />

madnebis SedgenilobaSi arsebuli yvelaze<br />

gavrcelebuli mineralebi, romlebsac gaaCniaT samrewvelo<br />

mniSvneloba Semdegia: piroluiziti ( MnO 2 ),<br />

brauniti ( MnO ⋅ MnO2<br />

), manganiti (MnO2 ⋅ Mn(OH) 2 ) ,<br />

fsilomelani ⋅ MnO nH O) , gausmaniti O ) ,<br />

(MnO 2 ⋅ 2<br />

86<br />

(Mn3 4<br />

manganokalciti (Mn, Ca)CO3<br />

, rodoqroziti (MnCO3 ),<br />

rodoniti ⋅<br />

SiO ).<br />

(MnO 2


mineraluri SedgenilobiT da qimiur naerTTa<br />

bunebis mixedviT manganumis madnebi iyofian Semdeg<br />

ZiriTad saxeobebad: Jangeuli, daJanguli (karbonatuli<br />

madnebis daJangvis prduqti), karbonatuli da<br />

Sereuli (Jangeuli da karbonatuli). gavrcelebis<br />

mixedviT madnebi Semdegnairadaa warmodgenili: Jangeuli<br />

madnebi – 23%, karbonatuli madnebi _ 70%,<br />

xolo Sereuli _ 7%.<br />

manganumis madnebi Seicaven didi raodenobiT fuW<br />

qanebs da Sesabamisad isini Raribia manganumis SemcvelobiT.<br />

amitom yvela saxis madnebs, romlebic gamoiyenebian<br />

manganumiani feroSenadnobebis gamosadnobad,<br />

winaswar amdidreben. Sedegad miiReba koncentratebi<br />

da swored maTi gamoyeneba xdeba Senadnobebis<br />

misaRebad.<br />

gaumdidrebeli (nedli)<br />

manganumis madnebis Sedgenilobaa, %.<br />

Jangeuli Mn P SiO 2 Al2 O3<br />

Fe2 O3<br />

CaO<br />

madani 20 − 22 0,16-<br />

0,02 25 - 39 3-<br />

6 2 - 3 1,7 - 6<br />

karbonatuli<br />

18-25 0,15-0,19 14-33 2,5-6 3-4,5 10-18<br />

Sereuli 20-27 0,17-0,20 18-25 4-5 3-4 7-17<br />

Sesabamisad miRebuli koncentratebis Sedgenilobaa<br />

I x. koncentrati<br />

Mn<br />

48,5<br />

P<br />

0,17<br />

SiO2 10,5<br />

Al2 O3<br />

2,14<br />

Fe2 O3<br />

1,64<br />

CaO<br />

2,34<br />

IV x. koncentrati 23,8 0,18 33,4 3,7 2,24 4,85<br />

87


karbonatuli<br />

konc.<br />

26,5 0,15 9,4 3,21 1,73 17,5<br />

manganumis madnebis gamdidrebis dros, lamebis<br />

saxiT ikargeba daaxloebiT 25-30% manganumi. amJamad<br />

mimdinareobs farTo samuSaoebi lamebis da sxva<br />

gamdidrebis narCenebis Semdgomi gamoyenebis TvalsazrisiT.<br />

sxvadasxva saxis manganumiani feroSenadnobebis<br />

gamosadnobad gamoyenebul manganumis koncentratebs<br />

waeyenebaT garkveuli, teqnologiurad dasabuTebuli<br />

moTxovnebi:<br />

1. manganumis Semcveloba, (%Mn);<br />

2. fosforis xvedriTi Semcveloba (fos-<br />

%P<br />

foris moduli), ;<br />

%Mn<br />

3. kaJmiwis xedriTi Semcveloba (kaJmiwis<br />

%SiO2 moduli), ;<br />

%Mn<br />

4. rkinis xvedriTi Semcveloba (rkinis<br />

%Fe<br />

moduli), ;<br />

%Mn<br />

%CaO + %MgO<br />

5. fuZianoba,<br />

;<br />

%SiO2<br />

6. sineste, (%H 2 O);<br />

7. granulometruli Sedgeniloba<br />

nedleulis xarisxis ZiriTadi maCvenebelia mas-<br />

Si manganumis Semcveloba, romelic udides gavlenas<br />

88


axdens dnobis yvela teqniko-ekonomikur maCveneblebze.<br />

WiaTuris manganumis madnebSi da koncentratebSi<br />

arsebobs garkveuli kavSiri manganumis Semcvelobas<br />

da minarevebis (fosfori, kaJmiwa, rkina) Semcvelobas<br />

Soris. metalurgiul praqtikaSi gansakuTrebuli<br />

mniSvneloba eniWeba minarevebis ara absolutur<br />

raodenobas, aramed maT fardobiT Semcvelobas<br />

(moduls).<br />

fosforis modulis ( P/Mn ) sidide gviCvenebs SesaZlebelia<br />

Tu ara fosforiT standartuli Senadnis<br />

miReba.<br />

manganumiani nedleulis xarisxis mniSvnelovani<br />

maCvenebelia misi fuZianoba ⎟ ⎛ CaO + MgO ⎞<br />

⎜<br />

, romelic<br />

⎝ SiO 2 ⎠<br />

gansazRvravs widis jeradobas da manganumis aRdgenis<br />

siRrmes da xarisxs.<br />

koncentratebis sineste, gansazRvravs saWiroebs<br />

Tu ara igi winaswar gamoSrobas da romelic did<br />

gavlenas axdens dnobis dros eleqtroenergiis xarjze.<br />

dnobis warmarTvisaTvis didi mniSvneloba aqvs<br />

koncentratebis granulometrul Sedgenilobas. didi<br />

raodenobis wvrili fraqcia (0-5 mm) mkveTrad auaresebs<br />

Rumelis muSaobas da miuTiTebs misi danaWrovnebis<br />

aucileblobaze.<br />

89


4.4. manganumis koncentratebis defosforacia<br />

dabalxarisxiani madnebis gamoyenebis dros,<br />

fosforiT standartuli Senadnis misaRebad did winaaRmdegobas<br />

vawydebiT. aseT madnebSi, sasargeblo<br />

elementis – manganumis raodenobis SemcirebasTan<br />

erTad izrdeba fosforis fardobiTi Semcveloba.<br />

amitom aseTi madnebis (Raribi) gamoyeneba winaswari<br />

defosforaciis gareSe SeuZlebelia. damokidebuleba<br />

fosforis Semcvelobisa liTonSi da koncentratSi,<br />

SeiZleba miviRoT Semdegi tolobebis gamoyenebiT:<br />

α<br />

[Mn] = (Mn)<br />

100<br />

β<br />

[P] = (P)<br />

100<br />

[P]<br />

[Mn]<br />

=<br />

(P)<br />

(Mn)<br />

β<br />

⋅<br />

α<br />

(P) β<br />

[P] = [Mn] ⋅ ⋅ ,<br />

(Mn) α<br />

sadac [P] _ fosforis procentuli Semcvelobaa<br />

SenadnSi;<br />

[Mn] _ manganumis procentuli Semcveloba<br />

SenadnSi;<br />

(P) _ fosforis procentuli Semcveloba<br />

koncentratSi;<br />

(Mn) _ manganumis procentuli Semcveloba<br />

koncentratSi;<br />

β _ fosforis, koncentratidan SenadnSi<br />

gadasvis procenti;<br />

90


α _manganumis, koncentratidan SenadSi<br />

gadasvlis procenti.<br />

nax. 8. nikopolis (1) da WiaTuris (2) koncentratebSi P/Mn<br />

damokidebuleba Mn-is Semcvelobaze; 2,4,5-P/Mn dasaSvebi<br />

raodenoba fosforiT sxvadasxva Semcvelobis feromanganumis<br />

(A) da silikomanganumis (Б) gamosadnobad<br />

91


koncentratis xarisxTan mimarTebaSi, fardoba<br />

(P)/(Mn) Zalian cvalebadia. am garemoebis gaTvaliswinebiT<br />

koncentratis dasaxasiaTeblad sakmarisi<br />

araa masSi fosforis mxolod absoluturi raodenobis<br />

gansazRvra, aramed unda mieTiTos masSi fosforis<br />

xvedriTi raodenoba. es fardoba gansaz-<br />

Rvravs fosforiT standartuli Senadnis miRebis<br />

SesaZleblobas da xsvadasxva SenadnisaTvis SeiZleba<br />

iyos sxvadasxva. magaliTad, sasaqonlo silikomanganumisaTvis<br />

masSi 0,3-0,35% fosforis SemcvelobiT,<br />

fardoba (P)/(Mn) SeiZleba iyos 0,0038-0,0040,<br />

maSin rodesac liTonuri manganumis misaRebad igi<br />

ar unda aWarbebdes 0,0005.<br />

sxvadasxva xarisxis manganumis koncentratebSi<br />

fardoba (P)/(Mn) cvalebadia da meryeobs 0,0038-dan<br />

0,009-mde. SedarebiT dabali manCvenebeli ganekuTvneba<br />

mdidar, xolo maRali maCvenebeli Rarib koncentratebs.<br />

amiTaa gamowveuli dabali xarisxis koncentratebis<br />

defosforaciis aucilebloba.<br />

arsebobs manganumis koncentratebis defosforaciis<br />

mravali meTodi – hidrometalurgiuli, qimiuri<br />

da metalurgiuli. samrewvelo masStabiT jerjerobiT<br />

mxolod defosforaciis eleqtrometalurgiul<br />

xerxs iyeneben.<br />

hidrometalurgiuli ewodeba iseT meTods, romlis<br />

drosac manganumis koncentrati defosforaciis<br />

Semdeg rCeba myar mdgomareobaSi, xolo fosfori da<br />

sxva minarevebi gadadian xsnarSi.<br />

92


qimiuri meTodiT defosforaciis dros xsnarSi<br />

gadadis manganumis mTeli raodenoba, ris Semdegac<br />

xdeba misi daleqva.<br />

defosforaciis meTodebs waeyenebaT Semdegi moTxovnebi:<br />

1. defosforaciis Sedegad miRebul produqtSi<br />

manganumis gamoyenebis (amokrefis) maRali maCvenebeli;<br />

2. sabolood miRebul koncentratSi fosforis<br />

dabali Semcveloba;<br />

3. teqnologiis da Sesabamisi aparaturuli gaformebis<br />

ubraloeba;<br />

4. gamoyenebuli madefosforirebuli reagentis<br />

aradeficituroba da siiafe;<br />

5. maRali warmadoba;<br />

6. procesis uwyvetoba da misi avtomatizaciis<br />

SesaZlebloba;<br />

7. narCenebis minimaluri raodenoba da misi realizaciis<br />

SesZlebloba.<br />

qvemoT ganxiluli iqneba mxolod defosforaciis<br />

metalurgiuli meTodi.<br />

4.5. defosforaciis metalurgiuli meTodi<br />

am meTodis arsi mdgomareobs manganumis koncentratis<br />

aRmdgenelTan erTad eleqtroRumelSi gadadnobaSi,<br />

sadac aRmdgenelis raodenoba gaTvlilia<br />

ise, rom moxdes mxolod rkinis da fosforis<br />

93


aRdgena da ar moxdes (an Zalian mcire raodenobiT)<br />

manganumis aRdgena (e.w. seleqturi an amorCeviTi aRdgena).<br />

fosforis ukeT aRdgenisaTvis kazmSi SehyavT<br />

SiO2 kvarcitis, qviSis, silikomanganumis widis da<br />

sxva saxiT.<br />

dnobis procesSi miminareobs fosforis da rkinis<br />

aRdgena misi naerTebidan:<br />

P O + 5C + 3SiO = 2P + 5CO + 3(CaO⋅<br />

SiO )<br />

(CaO) 3 2 5<br />

2<br />

2<br />

FeO + C = Fe + CO<br />

nawilobriv mimdinareobs manganumis aRdgenac<br />

(kazmSi Seyvanili manganumis daaxloebiT 8%) Semdegi<br />

reaqciiT:<br />

MnO + C = CO + Mn<br />

aRdgenili rkina da manganumi qmnian e.w. `Tanmdev<br />

liTons~, romelSidac ixsneba aRdgenili fosfori.<br />

dnobis ZiriTadi produqti – dabalfosforiani widaa,<br />

romelic gamoiyeneba, rogorc ZiriTadi sakazme nedleuli<br />

manganumiani feroSenadnobebis gamosadnobad.<br />

`Tanmdevi liToni~ maRalnaxSirbadiani feromanganumia,<br />

romelSidac fosforis Semcveloba 1,5-4%<br />

farglebSia, ris gamoc is farTo gamoyenebas ver poulobs<br />

(nawilobriv mas iyeneben e.w. avtomatur foladebSi).<br />

defosforaciis eleqtrometalurgiuli meTodiT<br />

warmarTvisaTvis iyeneben mcire simZlavris (5000 kva)<br />

an didi simZlavris (10000-22500 kva) Rumelebs. mcire<br />

simZlavris RumelebSi dnoba mimdinareobs perio-<br />

94


duli procesiT, xolo didi simZlavris RumelebSi<br />

– uwyveti procesiT.<br />

am processac aqvs garkveuli sirTuleebi da<br />

uaryofiTi mxareebi: isini saWiroeben calke agregatebs<br />

(Rumelebs), erTi tona dabalfosforiani<br />

widis misaRebad ixarjeba 800-1000 kvt.sT eleqtroenergia<br />

da `Tanmdev liTonTan~ erTad ikargeba manganumis<br />

mniSvnelovani raodenoba.<br />

defosforaciis metalurgiuli meTodi saSualebas<br />

iZleva, miRebul dabalfosforian widaSi, fosforis<br />

raodenoba dayvanil iqnas 0.015% (ufro dawvrilebiT<br />

am process ganvixilavT liTonuri manganumis<br />

gamodnobis dros.)<br />

dabalfosforian koncentratebs, romlebic miRebulia<br />

defosforaciis sxvadasxva meTodiT (hidrometalurgiuli,<br />

qimiuri, metalurgiuli) iyeneben Sesabamisad<br />

dabalfosforiani Senadnobebis (maRali,<br />

saSualo da mcire naxSirbadiani feromanganumi, li-<br />

Tonuri manganumi, silikomanganumi) misaRebad. li-<br />

Tonuri manganumis miRebis SemTxvevaSi, sadac dasaSvebia<br />

fosforis Semcveloba ara umetes 0,05%, dnobas<br />

warmarTaven mxolod dabalfosforiani koncentratebis<br />

(widebis) gamoyenebiT. xolo silikomanganumis da<br />

naxSirbadiani feromanganumis misaRebad sadac fosforis<br />

Semcveloba dasaSvebia 0,2-0,4% farglebSi, dabalfosforian<br />

koncentratebs (widebs) iyeneben<br />

nawilobriv, kazmis madnuri nawilis 1/2 an 1/3.<br />

amrigad, umetes SemTxvevaSi, araa aucilebeli<br />

95


dnobaSi gamoyenebuli mTeli manganumis koncentratebis<br />

defosforacia, aramed aseTi koncentratebi<br />

unda gamoviyenoT mxolod nawilobriv, fosforiT<br />

standartuli Senadnobebis misaRebad.<br />

nax. 9. manganumiani feroSenadnobebis sadnobi 75 mva<br />

simZlavris madanaRmdgeni mrgvali,<br />

hermetuli eleqtroRumeli:<br />

1 _ Rumelis kedlis naxSiris blokebi; 2 _ TaRi;<br />

3 _ mokle qseli; 4 _ eleqtrodi<br />

96


Tavi 5. naxSirbadiani feromanganumis miReba<br />

naxSirbadis Semcvelobis mixedviT feromanganumis<br />

gvaqvs sami jgufi: maRalnaxSirbadiani (7%-mde<br />

C), saSualonaxSirbadiani (1-2% C) da dabalnaxSirbadiani<br />

(0,5% C). naxSirbadis koncentracia SenadnSi<br />

damokidebulia mxolod misi miRebis meTodze.<br />

maRalnaxSirbadiani feromanganumi miiReba brZmedeb-<br />

Si da eleqtroRumelebSi naxSirbadTermuli meTodiT,<br />

xolo saSualo da mcirenaxSirbadiani ki _<br />

eleqtrosilikoTermuli meTodiT.<br />

istoriul aspeqtSi, brZmedebSi feromanganumis<br />

miReba daiwyes me-19 saukunis 80-ian wlebSi da misi<br />

miRebis teqnologia sakmaod daxvewili da aTvisebulia.<br />

mas gaaCnia rigi naklovanebebisa (igi saWiroebs<br />

deficituri da ZviradRirebuli metalurgiuli koqsis<br />

gazrdil raodenobas), ris gamoc misi warmoeba<br />

brZemdebSi TandaTan iklebs da axlo momavalSi feromanganumi<br />

mTlianad gamodnobili iqneba eleqtro-<br />

RumelebSi. qvemoT ganxiluli iqneba mxolod eleqtroTermuli<br />

feromanganumis miRebis teqnologia.<br />

eleqtroTermuli feromanganumi qimiuri Sedgenilobis<br />

mixedviT reglamentirebulia standartebis<br />

meSveobiT, romlebic Semdegia:<br />

97


feromanganumi ГОСТ 4755-88<br />

qimiuri Sedgeniloba<br />

marka masuri, %<br />

Mn C Si P S<br />

dabalnaxSirbadiani aranaklebi araumetes<br />

ФМн0,5 85,0 0,5 2,0 0,30 0,03<br />

saSualo naxSirbadiani<br />

ФМн1,0А 85,0 1,0 1,54 0,10 0,03<br />

ФМн1,0 85,0 1,0 2,0 0,30 0,03<br />

ФМн1,5 85,0 1,5 2,5 0,30 0,03<br />

ФМн2,0А 75,0 2,0 2,0 0,35 0,03<br />

maRal naxSirbadiani<br />

ФМн78А 78,0-82,0 7,0 2,0 0,05 0,03<br />

ФМн78К 78,0-82,0 7,0 1,0 0,35 0,03<br />

ФМн78 78,0-82,0 7,0 2,0 0,35 0,03<br />

ФМн75АС6 75,0 7,0 6,0 0,05 0,03<br />

ФМн75С4 75,0 7,0 4,0 0,45 0,03<br />

ФМн75С9 75,0 6,0 9,0 0,45 0,03<br />

ФМн75 75,0 7,0 1,0 0,45 0,03<br />

ФМн70 75,0 7,0 2,0 0,55 0,03<br />

SeniSvna: A da K asoebi saSualo da maRalnax-<br />

Sirbadian feromanganumSi migviTeTeben, rom am<br />

Senadnobebs waeyenebaT gansakuTrebuli moTxovnebi<br />

fosforis da siliciumis Semcvelobis mixedviT.<br />

98


5.1. maRalnaxSirbadiani feromanganumis eleqtroRumelebSi<br />

miRebis teqnologia<br />

maRalnaxSirbadiani feromanganumis miReba xdeba<br />

didi simZlavris RumelebSi, manganumis da rkinis<br />

naxSirbadiT aRdgenis gziT. Semdgom aRdgenili<br />

elementebi erTmaneTTan Sedneba da miiReba liToni,<br />

xolo madnis fuWi qanebis da mdnobebis Semadgeneli<br />

oqsidebis galRobiT miiReba wida.<br />

samrewvelo naxSirbadiani feromanganumi warmoadgens<br />

Mn-Fe-C sistemis samkomponentian Senadns,<br />

romelic Seicavs agreTve siliciumis, fosforis,<br />

gogirdis da sxva elementebis minarevebs. manganumi<br />

da rkina Txevad mdgomareobaSi ganusazRvrelad<br />

ixsneba erTmaneTSi da qimiur naerTebs ar warmoqmnian.<br />

80% manganumis Semcveli Senadnobis dnobis<br />

temperaturaa 1277 0 C. manganumi naxSirbadTan war-<br />

moqmnis mtkice karbidebs: Mn7C3, Mn3C da Mn23C6.<br />

99


100<br />

nax. 10. naxSirbadiani feromanganumis sadnobi РПЗ-63 tipis, 63mva simZlavris madanaRmdgeneli<br />

sworkuTxa, daxuruli eleqtroRumeli:<br />

1 _ xvrelis gasaWreli aparati; 2 _ TaRi; 3 _ eleqtrodis damWeris fiqsatori;<br />

4 _ SemamWidroebeli; 5 _ hidro sistema; 6 _ eleqtrodebis gadasaSvebi<br />

mowyobiloba; 7 _ hidroamwe; 8 _ mokle qseli; 9 _ wyliT gacivebis<br />

sistema; 10 _ eleqtrodis damWeri; 11 _ amonagi; 12 _ garcmi.


naxSirbadiani feromanganumis dnoba warmoadgens<br />

rTul fiziko-qimiur process. manganumis da<br />

rkinis oqsidebis naxSirbadiT aRdgenis paralelurad<br />

mimdinareobs maTi disociacia da iribi aRdgena,<br />

xdeba agreTve karbonatebis daSla. qvemoT mocemulia<br />

is reaqciebi romlebic mimdinareoben Rumelis<br />

zeda horizontebSi:<br />

2<br />

reaqciebi<br />

2<br />

3<br />

2<br />

101<br />

Tburi efeqti,<br />

k. jouli/kg<br />

2MnO + CO = Mn O + CO<br />

+ 1178<br />

3Mn O + CO = Mn O + CO + 378<br />

3<br />

2<br />

4<br />

3<br />

3<br />

4<br />

Mn O + CO = 3MnO<br />

+ CO<br />

+ 237<br />

3Fe O + CO = 2Fe<br />

O + CO<br />

+ 117<br />

2<br />

3<br />

3<br />

3<br />

2<br />

4<br />

CaCO = CaO + CO<br />

− 1797<br />

MgCO = MgO + CO<br />

− 1195<br />

3<br />

3<br />

2<br />

MnCO = MnO + CO<br />

− 1015<br />

3<br />

4<br />

2<br />

Fe O + CO = 3FeO<br />

+ CO<br />

− 79<br />

FeO + C = Fe + CO<br />

− 2208<br />

H 2 Owyali<br />

= H 2O<br />

2253<br />

orTqli<br />

2<br />

2<br />

oqsidebis disociacia da iribi aRdgena zemoT<br />

ukve ganxiluli iyo, amitom qvemoT Cven ganvixilavT<br />

manganumis silikatebidan da MnO -dan pirdapiri<br />

aRdgenis reaqciebs, romlebic gadamwyvet rols Ta-<br />

2<br />

2<br />


maSoben naxSirbadiani feromanganumis miRebis procesSi.<br />

manganumis orvalentiani oqsidi MnO, romelic<br />

warmoiqmneba Rumelis abazanaSi, rogorc manganumis<br />

maRali oqsidebis iribi aRgenis da karbonatebis<br />

daSlis produqti, rogorc zemoT aRvniSneT, liTonamde<br />

(karbidamde) SesaZlebelia aRdges mxolod<br />

myari naxSirbadiT:<br />

MnO + C = Mn + CO ΔG 545490 320,7T<br />

0<br />

= −<br />

7 Mn + 3C = Mn 7C3<br />

ΔG 50327 -53,83T<br />

0<br />

T = −<br />

mocemuli reaqciebis aRdgenis sawyisi tempera-<br />

turebi Seadgens Sesabamisad 1410 da 1223 0 C.<br />

sxva gamokvlevebiT, MnO-s aRdgena mimdinareobs<br />

Semdegi reaqciiT:<br />

MnO (1 X) C MnCX<br />

CO + = + +<br />

ΔG 0<br />

T<br />

102<br />

T<br />

= 196293−123T<br />

PCO = 0,1mpa<br />

da ΔG = 0 e.i. aRdgenis sawyisi tem-<br />

peratura Seadgens 1324 0 C radganac feromanganumi<br />

Seicavs 7%-mde naxSirbads, SesaZlebelia vifiqroT,<br />

rom Senadnobi ZiriTadad Seicavs (Mn, Fe)7C3 tipis<br />

karbidebs.<br />

manganumis aRdgena mniSvnelovnad izrdeba kazmSi<br />

rkinis arsebobis SemTxvevaSi. manganumis koncentratebSi<br />

yovelTvis gvaqvs advilaRdgenadi rkinis<br />

oqsidebi.<br />

rogorc zemoT iyo aRniSnuli, manganumis koncentratebSi<br />

sxva mineralebTan erTad SesaZlebelia


iyos manganumis silikatebi _ (Mn, Ca) SiO3. garda<br />

amisa dnobis procesSi 1200-12500C MnO intensiurad<br />

reagirebs fuWi qanebis da kvarcis marcvlebSi<br />

arsebul SiO2-Tan, warmoiqmneba Txevadi (widis) faza,<br />

romelic ZiriTadad Sedgeba manganumis silikatebisagan<br />

(MnO)⋅ SiO 2 (rodoniti) da 2 2 SiO<br />

(MnO) ⋅ (tefroiti),<br />

romelTa dnobis temperatura Sesabamisad<br />

tolia 1291 da 13450C. amitom manganumis aRdgena, Txevadi<br />

fazis gazrdasTan erTad, mniSvnelovanwilad<br />

silikatebidan miminareobs:<br />

⋅ SiO + C = Mn + SiO + CO<br />

MnO 2<br />

2<br />

(MnO) 2 ⋅ SiO 2 + 2C = 2Mn + SiO 2 + CO<br />

MnO⋅ SiO2<br />

+ 10/7C<br />

= 1/7Mn 7C3<br />

+ SiO 2 + CO<br />

manganumis silikatebis warmoqmna garkveulwi-<br />

lad aferxebs manganumis aRdgenas, magram 1500-1600 0 C<br />

manganumi silikatebidanac praqtikulad srulad aR-<br />

dgeba. amasTan, manganumis aRdgena 1500 0 C tefroiti-<br />

dan ufro advilad miminareobs, vidre rodonitidan.<br />

widaSi CaO da MgO arseboba xels uwyobs da<br />

aadvilebs manganumis silikatebidan aRdgenis process<br />

(izrdeba MnO-s aqtivoba).<br />

⋅ SiO + CaO = CaO ⋅SiO<br />

+ MnO<br />

MnO 2<br />

2<br />

(MnO) 2 SiO 2 + 2CaO = (CaO) 2SiO<br />

2 + MnO<br />

ufro Zlieri fuZiT Canacvleba iwvevs MnO-s<br />

aqtivobis gazrdas, romelic Semdgom aRdgeba nax-<br />

SirbadiT zemoT aRwerili sqemis mixedviT.<br />

103


RumelSi manganumis aRdgenasTan erTad CO-Ti da<br />

myari naxSirbadiT, praqtikulad srulad aRdgeba<br />

rkina. 5700C-ze maRla mimdinareobs Semdegi reaqciebi:<br />

3Fe O + CO = 2Fe O + CO O + C = 3FeO + CO<br />

2<br />

3<br />

3<br />

4<br />

2<br />

104<br />

Fe3 4<br />

Fe3 O4<br />

+ CO = 2FeO + CO FeO + C = Fe + CO<br />

FeO + CO = Fe + CO2<br />

naxSirbadiani fermanganumis gamodnobis procesSi<br />

mcire raodenobiT, magram mainc, myari naxSirbadiT<br />

aRgeba siliciumi:<br />

SiO 2 + 2C = Si + 2CO<br />

kazmSi arsebuli fosforis 70-85% aRdgeba da<br />

gadadis liTonSi. misi aRdgena mimdinareobs Semdegi<br />

reaqciiT:<br />

(PO ) + 5C = 3CaO + P + 5CO<br />

Ca 3 4 2<br />

2<br />

es reaqcia mimdinareobs ukve myar fazaSi 10000C temperaturaze maRla.<br />

SiO2-is arseboba xels uwyobs fosforis aRdgenas,<br />

radganac igi kalciumis fosfatidan gamoaZevebs<br />

P2O5:<br />

Ca (PO ) + 3SiO = 3CaSiO + P O<br />

3<br />

4<br />

2<br />

2<br />

P2 O5<br />

+ 5C = P2<br />

+ 5CO<br />

am SemTxvevaSi fosforis SemsamCnevi aRdgena<br />

mimdinareobs ukve 900 0 C.<br />

fosforis adgena Txevadi liTonidan SesaZlebelia<br />

agreTve manganumiT:<br />

3<br />

2<br />

5


P2 O5<br />

+ 5Mn = P2<br />

+ 5MnO<br />

feromanganumis miRebis procesSi gogirdovani<br />

naerTebidan aRdgeba gogirdi da warmoiqmneba MnS .<br />

igi Zalian Znelad isxneba liTonSi da TiTqmis<br />

mTianad gadadis widaSi. amitom gogirdis Semcveloba<br />

liTonSi ar aRemateba 0,03%.<br />

arsebobs naxSirbadiani feromanganumis dnobis<br />

ori meTodi: ufluso da flusiani. pirveli meTodi<br />

orsafexuriania, meore ki – erTsafexuriani. orive<br />

meTodiT dnobis Casatareblad gamoyenebulia Ria da<br />

daxuruli tipis samfaza Rumelebi sworkuTxa an<br />

mrgvali formis abazanebiT.<br />

zestafonis <strong>feroSenadnobTa</strong> qarxanaSi, romelmac<br />

naxSirbadiani feromanganumis gamodnoba jer<br />

kidev 1933 wels daiwyo da amJamadac awarmoebs aRniSnul<br />

Senadns, dadgmulia 11150 kva nominaluri<br />

simZlavris Zveli konstruqciis Ria, sworkuTxa<br />

formis samfaza Rumelebi (#1 saamqro) da axali<br />

samfaza daxuruli, mrgvali, 22,5 mva simZlavris Rumelebi<br />

(#4 samqro).<br />

105


nax. 11. mrgvali, daxuruli madanaRmdgeneli<br />

eleqtroRumeli. РКЗ-63.<br />

1 _ abazanis sabruni meqanizmi; 2 _ Rumelis garcmi;<br />

3 _ Rumelis TaRi; 4 _ CamtvirTi Zabri; 5 _ mokle qseli;<br />

6 _ meoradi denmimyvanis drekadi kabelebi; 7 _ eleqtrodis<br />

sayrdeni garcmi; 8 _ meoradi denmimyvani; 9 _ sakontaqto<br />

ybebi; 10 _ damWeri rgoli; 11 _ zonti; 12 _ TaRis<br />

damWeri; 13 _ abazanis amonagi; 14 _ gamosSvebi xvreli<br />

106


5.2. dnoba ufluso meTodiT<br />

maRalnaxSirbadiani feromanganumis ufluso me-<br />

TodiT miRebis Tavisebureba mdgomareobs imaSi, rom<br />

kazmSi ar SehyavT flusi (kiri), xolo aRmdgeneli<br />

kazmSi miewodeba im raodenobiT, rom feromanganum-<br />

Tan erTad miRebuli iqnas manganumiT mdidari dabalfosforiani<br />

wida (36-41% Mn da 0,01-0,02% P).<br />

aseTi Sedgenilobis wida gamoiyeneba sasaqonlo an<br />

gadasamuSavebeli silikomanganumis misaRebad, romelSidac<br />

fosforis Semcveloba ar aRemateba 0,1%.<br />

naxSirbadiani feromanganumis, manganumiT mdidari<br />

dabalfosforiani wida, gamoiyeneba agreTve sa-<br />

Sualo da dabalnaxSirbadiani feromanganumis misa-<br />

Rebad.<br />

dnobis ufluso meTodi SeiZleba gamoyenebul<br />

iqnas mxolod maRalxarisxovani koncentratebis<br />

arsebobis SemTxvevaSi, sadac manganumis Semcveloba<br />

unda iyos aranaklebi 45% da %P/%Mn. kazmSi – ara<br />

umetesi 0,0036.<br />

dabalxarisxovani manganumis koncentratebis gamoyeneba,<br />

romlebic Seicaven SiO2-is did raodenobas,<br />

aseTi procesisaTvis SeuZlebelia, radganac ukve<br />

dnobis pirvel stadiaze aRdgeba siliciumis mniSvnelovani<br />

raodenoba da misi Semcveloba naxSirbadian<br />

feromanganumSi gadaaWarbebs standartiT dasaSveb<br />

raodenobas.<br />

107


maRalfosforiani koncentratebis gamoyenebis Sem-<br />

TxvevaSi aucilebelia kazmSi dabalfosforiani widebis<br />

Seyvana.<br />

ganvixiloT maRalnaxSirbadiani feromanganumis<br />

ufluso meTodiT dnoba zestafonis <strong>feroSenadnobTa</strong><br />

qarxnis pirobebSi. dnoba warmoebs sworkuTxa da<br />

mrgvali tipis samfaza Ria RumelebSi. kazmis SemadgenlobaSi<br />

Sedis: WiaTuris pirveli xarisxis manganumis<br />

koncentrati, koqswvrila da rkinis burbu-<br />

Sela. kazmis erTi ulufis raodenobrivi Sedgeniloba<br />

Semdegia:<br />

manganumis koncentrati – 300 kg<br />

koqswvrila – 60-80 kg<br />

rkinis burbuSela – 10-20 kg<br />

feromanganumis gamodnobis procesi aris uwyveti,<br />

liTonis da widis perioduli gamoSvebiT. Rumeli<br />

yovelTvis savsea kazmiT da dnoba mimdinareobs<br />

e.w. kazmiT daxuruli sakerZis pirobebSi.<br />

eleqtrodebi Caflulia kazmSi 1200-1500 mm sigrZeze.<br />

kazmis gadnobis da sakerZis donis dawevis paralelurad<br />

mimdinareobs kazmis axali uluRebis CatvirTva.<br />

cdiloben kazmis CatvirTva moxdes ZiriTadad<br />

eleqtroedbis garSemo da Seqmnan mis irgvliv<br />

patara konusebi. eleqtrodebis garSemo xdeba namwvi<br />

da aRmdgeneli airebis udidesi raodenobiT gamoyofa,<br />

romlebic didi raodenobis CO-s Seicaven.<br />

amJamad, qarxanaSi feromanganumis misaRebad gamoyenebul<br />

kazms araviTari winaswari momzadeba ar<br />

108


utardeba, rac arasworia. aucilebelia wvrilmarcvlovani<br />

koncentratebis danaWrovneba (aglomeracia,<br />

dabriketeba, dagundaveba), rac saSualebas mogvcems<br />

mniSvnelovnad gaizardos Rumelis warmadoba,<br />

Semcirdes eleqtroenergiis xarji da amaRldes<br />

teqniko-ekonomikuri maCveneblebi.<br />

dnobis procesSi sakazme masalebi TandaTan dabla<br />

iweven da sakerZidan, romlis temperatura 100-<br />

300 0 C, quramde – 1500 0 C, gaivlian sxvadasxva tempera-<br />

turul zonebs. am gzaze, sakazme masalebis gaxurebis<br />

Sedegad, xdeba maTi gamoSroba, oqsidebis da<br />

karbonatebis disociacia, oqsidebis aRdgena da li-<br />

Tonis da widis Camoyalileba. liToni da manganumiT<br />

mdidari wida yovel or saaTSi Camoisxmeba sa-<br />

Camosxmo manqanaze.<br />

qarxnis monacemebze dayrdnobiT, naxSirbadiani<br />

feromanganumis gamodnobisas, elementebis ganawileba<br />

liTonSi, widaSi da airad fazaSi Semdegia:<br />

elementebis gadasvlis xarisxis (%):<br />

elementi<br />

manganumi<br />

liTonSi<br />

60 - 62<br />

widaSi<br />

28 - 30<br />

airad fazaSi<br />

10<br />

siliciumi 8-10 90-92 _<br />

rkina 95 5 _<br />

fosfori 70 3-5 25<br />

gogirdi 1 60 39<br />

109


nax. 12. sworkuTxa, eqvseleqtrodiani hermetuli<br />

Rumeli _ РПЗ-63:<br />

1 _ saZirkveli; 2 _ Rumelis garcmi; 3 _ abazanis amonagi;<br />

4 _ xvrelis gaWris meqanizmi; 5 _ eleqtrodi;<br />

6 _ Rumelis TaRi; 7 _ eleqtrodis damWeris Semviwroebeli;<br />

8 _ damWeri rgoli; 9 _ sakontaqto ybebi;<br />

10 _ eleqtrodis garcmi; 11 _ eleqtrodis gadamSvebi<br />

meqanizmi; 12 _ hirdroamwe; 13 _ mokle qseli;<br />

14 _ eleqtrodis sayrdeni garcmi.<br />

110


mdidari gadasamuSavebeli widis Sedgeniloba (%):<br />

Mn<br />

37 − 42<br />

SiO 2<br />

29 − 31<br />

CaO FeO P<br />

7 − 9 1 0,01−<br />

0,02<br />

C Al2O 3 MgO S<br />

0,3−<br />

0,5 6 −8<br />

2 − 3 1,2 −1,5<br />

widis jeradoba Seadgens daaxlobiT 1,2. manganumis<br />

gadasvlis xarisxi liTonSi 61-62%, xolo<br />

midari widis silikomanganumis gamosadnob kazmSi<br />

gamoyenebis Sedegad, manganumis jamuri, sasargeblo<br />

gamoyeneba aRwevs 83%.<br />

1 bazur tona feromanganumze sakazme masalebis<br />

da eleqtroenergiis xarji Semdegia:<br />

manganumis koncenetrati – 2520 kg<br />

koqswvrila (mSrali) – 450 kg<br />

rkinis burbuSela – 110 kg<br />

eleqtrodis masa _ 29 kg<br />

eleqtroenergia – 3200 kvt.sT<br />

unda aRiniSnos, rom maRalnaxSirbadiani feromanganumis<br />

miRebis ufluso meTodis gamoyenebas maSin<br />

aqvs azri, rodesac mTlianad xdeba miRebuli, manganumiT<br />

mdidari gadsamuSavebeli widis gamoyeneba.<br />

111


el. energiis xarji,<br />

kvt. sT/t<br />

nax. 13. el. energiis (1) da Mn-is gadasvlis (2)<br />

damokidebuleba feromanganumSi Si-is Semcvelobaze<br />

5.3. dnoba flusiani meTodiT<br />

dnoba flusiani meTodiT gulisxmobs imas, rom<br />

feromanganumis gamosadnob kazmSi SehyavT flusebi<br />

(kiri, kirqva, dolomiti). flusebis daniSnulebaa,<br />

widaSi kaJmiwasTan naerTebis saxiT arsebuli MnO-s<br />

aqtiurobis gazrda, rac sabolood xels uwyobs<br />

manganumis ufro Rrma da srul aRdgenas.<br />

MnO ⋅ SiO + CaO = MnO + CaO ⋅SiO<br />

2<br />

manganumis aRdgena misi oqsidebidan mimdinareobs<br />

da mTavrdeba erT RumelSi, romlis drosac miiReba<br />

standartuli Senadni da e.w. gadasayreli wida 10-12%<br />

manganumis SemcvelobiT. Cveulebriv, flusiani meTodiT<br />

naxSirbadiani feromanganumis dnobisas widis<br />

112<br />

Si SendnSi, %<br />

Mn-is gadasvla<br />

liTonSi


fuZianoba meryeobs sazRvrebSi 1,1-1,4, xolo manganumis<br />

gadasvla (amokrefa) SenadnSi Seadgens 76-78%.<br />

rogorc vxedavT, am meTodiT dnobisas SesaZlebelia<br />

gamoyenebul iqnas ara marto oqsiduri koncentratebi,<br />

aramed karbonatuli koncentratic, romlebic<br />

Seicaven sakmaod maRali raodenobiT (15%-mde)<br />

kalciumis oqsids (CaO). karbonatuli madnebis gamoyenebis<br />

SesaZlebloba am meTodis dadebiTi mxarea.<br />

dnobis flusiani meTodi oqsiduri koncentratebis<br />

gamoyenebiT, pirvelad 1933 wels ganxorcielda<br />

zestafonis <strong>feroSenadnobTa</strong> qarxanaSi. Semgom, didi<br />

samamulo omis periodSi, igi iqna Secvlili ufro<br />

progresuli ufluso meTodiT.<br />

feromanganumis dnobis maCveneblebi, flusiani<br />

da ufluso meTodiT erTidaigive nedleulis gamoyenebiT,<br />

zestafonis <strong>feroSenadnobTa</strong> qarxnis pirobebSi<br />

Semdegia:<br />

warmoebis meTodi<br />

maCveneblebi<br />

flusiani<br />

koncentratis<br />

xarji<br />

2,<br />

282<br />

1t feromanganumze, t<br />

113<br />

ufluso<br />

2,<br />

282<br />

manganumis amokrefa, % 75 62<br />

el. energiis xvedriTi<br />

xarji, kvt/sT. t<br />

3740 2895<br />

Rumelis dReRamuri warmadoba<br />

1000 kvt simZlavreze, t<br />

6,3 8,8


dnobis Teoriul da praqtikul monacemebze<br />

dayrdnobiT SeiZleba davaskvnaT, rom dnobis ufluso<br />

meTods aqvs aSkara upiratesobebi flusian<br />

meTodTan SedarebiT, rac ZiriTadad eleqtroenergiis<br />

xarjis SemcirebaSi da Rumelis warmadobis<br />

gazrdaSi gamoixateba. ufluso meTodiT dnobisas<br />

manganumis amokrefa liTonSi SedarebiT dabalia<br />

62%, magram manganumiT mdidari, dabalfosforiani<br />

widebis gamoyeneba silikomanganumis gamosadnobad<br />

saSualebas iZleva es maCvenebeli 81-83%-mde gavzardoT,<br />

rac mniSvnelovnad maRalia flusian meTodTan<br />

SedarebiT (74-78%). es midgoma samarTliania molod<br />

maRalxarisiani koncentratebis gamoyenebis SemTxvevaSi<br />

(aranakleb 45% Mn). feromanganumis gamodnoba<br />

ufluso meTodiT, dabalxarisxovani oqsiduri da<br />

karbonatuli koncentratebidan gaZnelebulia Ziri-<br />

Tadad ori mizezis gamo: kaJmiwis didi raodenobiT<br />

Semcveloba koncentratSi iwvevs siliciumis raodenobis<br />

gazrdas SenadnSi, xolo fosforis SemcvelobiT<br />

standartuli liTonis miReba SesaZlebelia<br />

mxolod kazmSi dabalfosforiani manganumis<br />

Semcveli nedleulis (widebis) gamoyenebiT.<br />

amitom mdidari, oqsiduri koncentrantebis gamoyenebis<br />

SemTxvevaSi mizanSewonilia gamoviyenoT<br />

dnobis ufluso meTodi, xolo karbonatuli da dabalxarixsiani<br />

oqsiduri koncentratebis gamoyenebis<br />

SemTxvevaSi dnoba unda vawarmooT flusiani meTodiT.<br />

114


115<br />

nax. 14. feroSenadnobebis Camosaსxmeli konveiruli manqana:<br />

1 _ amyiravebeli mowyobiloba; 2 _ cicxvi; 3 _ konveiris jaWvi; 4 _ sayrdeni<br />

gorgolaWebi; 5 _ amZravi; 6 _ Camomyreli; 7 _ damWimavi meqanizmi; 8 _ Rari


5.4. naxSirbadiani feromanganumis gamodnobis procesSi<br />

SemCneuli damaxasiaTebeli darRvevebi da misi<br />

aRmofxvris RonisZiebebi<br />

aRmofxvris<br />

RonisZiebebi<br />

mizezi<br />

liTonis da widis<br />

Sedgenilobis cvlileba<br />

garegani<br />

niSnebi<br />

Semowmdes kazmis<br />

Sedgeniloba<br />

da misi<br />

fraqciuloba.<br />

gaizardos<br />

aRmdgenlis<br />

raodenoba kazmSi.<br />

aRmdgenlis ukmarisoba,<br />

an kazmis<br />

komponentebis<br />

fraqciulobis<br />

siliciumis dabali da<br />

fosforis maRali Semcveloba<br />

liTonSi. M<br />

n-s maRali Semcveloba<br />

eleqtrodebis zomaze<br />

metad Rrma<br />

mdebareoba, Rumelis<br />

warmadobis<br />

cvlileba.<br />

widaSi.<br />

Semcireba<br />

116<br />

moxdes kazmis<br />

koreqcia da Sem-<br />

eleqtrodebis<br />

maRali mdebareoba,<br />

cirdes masSi<br />

koqswvrilas<br />

aRmdgenelis si-<br />

Warbe, Zalian gamomSrali<br />

madani.<br />

siliciumis Semcvelobis<br />

gazrda li-<br />

amotyorcnebi, manganumis<br />

TonSi.<br />

raodenoba.<br />

aorTqlebis gazrda.


5.5. naxSirbadiani feromanganumis gamosadnobi kazmis<br />

angariSi (ufluso meTodi)<br />

masalebi<br />

naxirb. feromang. (Senadni)<br />

manganumis koncentrati I x.<br />

koqswvrila<br />

foladis burbuSela<br />

117<br />

Sedgeniloba, %<br />

Mn Si C Fe P<br />

78<br />

50<br />

_<br />

_<br />

1,5<br />

SiO2<br />

11,0<br />

_<br />

_<br />

6,5<br />

_<br />

80<br />

_<br />

14<br />

_<br />

_<br />

95<br />

0,35<br />

0,15<br />

_<br />

_<br />

elementebis ganawileba liTonsa da widas Soris<br />

agreTve maTi airad fazaSi gadasvla mocemulia<br />

cxrilSi.<br />

gadasvla, %<br />

elementebi liTonSi widaSi<br />

Mn<br />

Fe<br />

Si<br />

P<br />

S<br />

62<br />

95<br />

10<br />

70<br />

_<br />

28<br />

5<br />

90<br />

5<br />

50<br />

aqroldeba, %<br />

angariSi warmoebs 100 kg manganumis koncentratze.<br />

100 kg koncentratidan manganumi gadadis:<br />

liTonSi: 100 ⋅ 0,<br />

5⋅<br />

0,<br />

62 = 31 kg;<br />

aqroldeba 100 ⋅ 0,<br />

5⋅<br />

0,<br />

1 = 5 kg.<br />

miiReba feromanganumi (78% Mn)<br />

31 : 0,<br />

78 = 39,<br />

74 kg.<br />

10<br />

_<br />

_<br />

25<br />

50


Senadni Seicavs:<br />

naxSirbads _ 39 , 74⋅<br />

0,<br />

065 = 2,<br />

58 kg;<br />

siliciums _ 39 , 74⋅<br />

0,<br />

015 = 0,<br />

60 kg;<br />

fosfors _ 39 , 74⋅<br />

0,<br />

0035 = 0,<br />

14 kg.<br />

koncentratis Jangeulebis aRsadgenad saWiroa<br />

naxSirbadi:<br />

36 kg Mn-is aRsadgenad (liToni+aqroladi)<br />

reaqciiT:<br />

MnO + C = Mn + CO<br />

36⋅12<br />

= 7,<br />

85 kg<br />

55<br />

0,6 kg. siliciumis aRsadgenad reaqciiT<br />

SiO 2 + 2C = Si + 2CO<br />

0,<br />

6⋅<br />

24<br />

= 0,<br />

51 kg;<br />

28<br />

0,14 kg fosforis aRsadgenad, reaqciiT<br />

P2 O5<br />

+ 5C = 2P + 5CO<br />

0,<br />

14⋅<br />

60<br />

= 0,<br />

14 kg.<br />

62<br />

sul saWiroa naxSirbadi 10% siWarbiT (iwvis<br />

sakerZeze)<br />

( 7,<br />

85 + 2,<br />

58 + 0,<br />

51+<br />

0,<br />

14)<br />

⋅1,<br />

1 = 12,<br />

1 kg.<br />

12 , 1<br />

an mSrali koqsi = 15,<br />

1 kg.<br />

0,<br />

8<br />

rkina unda iyos SenadnSi<br />

39 , 74⋅<br />

0,<br />

14 = 5,<br />

56 kg.<br />

118


amisaTvis aucilebelia rkinis burbuSela<br />

5 , 56 : 0,<br />

95 = 5,<br />

85 kg.<br />

kazmis Sedgeniloba iqneba, kg:<br />

manganumis koncentrati _ 100<br />

koqswvrila (mSrali) _ 15,1<br />

rkinis burbuSela _ 5,85.<br />

119


Tavi 6. silikomanganumis <strong>eleqtroTermia</strong><br />

silikomanganumi aris manganumis da siliciumis<br />

fuZeze damzadebuli kompleqsuri feroSenadnobi, romelic<br />

gamoiyeneba sxvadasxva markis foladebis gan-<br />

Jangvisa da legirebisaTvis. igi rogorc aRmdgeneli,<br />

gamoiyeneba agreTve silikoTermuli meTodiT saSualonaxSirbadiani<br />

feromanganumis da liTonuri manganumis<br />

misaRebad. silikomanganumi SeiZleba iyos sasaqonlo<br />

da gadasamuSavebeli. gansxvaveba maT Soris<br />

aris is, rom gadasamuSavebel silikomanganums waeyeneba<br />

gansakuTrebuli moTxovnebi masSi naxSirbadis,<br />

fosforis da rkinis Semcvelobis TvalsazrisiT.<br />

foladebis xarisxis gaumjobeseba, ferosiliciumis<br />

silikomanganumiT Secvlis SemTxvevaSi, ganapirobebs<br />

am Senadnis warmoebis moculobis zrdis<br />

maRal tempebs.<br />

qimiuri Sedgenilobis mixedviT silikomanganumi<br />

unda akmayofilebdes standartebis moTxovnebs. amJamad<br />

moqmedebaSia ori saxis standarti: pirveli<br />

(ГОСТ), romelic moqmedebs postsabWoTa qveynebSi<br />

(saqarTvelo, ukraina, ruseTi) da meore _ saer-<br />

TaSoriso standarti (ISO). silikomanganumis qimiuri<br />

Sedgeniloba orive standartis mixedviT mocemulia<br />

qvemoT moyvanil cxrilebSi.<br />

120


silikomanganumis qimiuri Sedgeniloba, masuri %:<br />

marka<br />

(ГОСТ)<br />

Si Mn C P S<br />

ara naklebi ara umetesi<br />

МнС25(РА) aranaklebi 25 60,0 0,5 0,05 0,02<br />

МнС25(РБ) aranaklebi 25 60,0 0,5 0,25 0,02<br />

МнС22(РА) 20,0-25,0 65,0 1,0 0,10 0,02<br />

МнС22(РБ) 20,0-25,0 65,0 1,0 0,35 0,02<br />

МнС17(РА) 15,0-20,0 65,0 2,5 0,10 0,02<br />

МнС17(РБ) 15,0-20,0 65,0 2,5 0,60 0,02<br />

МнС12(РА) 10,0-15,0 65,0 3,5 0,10 0,02<br />

МнС12(РБ) 10,0-15,0 65,0 3,5 0,60 0,02<br />

marka (ISO) Mn Si C P S<br />

ara naklebi ara umetesi<br />

FeMnSi12 60,0-75,0 10,0-15,0 3,5 0,35 0,03<br />

FeMnSi18 60,0-75,0 15,0-20,0 2,5 0,35 0,03<br />

FeMnSi18LP 60,0-75,0 15,0-20,0 2,5 0,15 0,03<br />

FeMnSi22HP 60,0-75,0 20,0-25,0 1,6 0,30 0,03<br />

FeMnSi22MP 60,0-75,0 20,0-25,0 1,6 0,15 0,03<br />

FeMnSi22LP 60,0-75,0 20,0-25,0 1,6 0,10 0,03<br />

FeMnSi23HP 65,0-75,0 20,0-25,0 1,0 0,30 0,03<br />

FeMnSi23MP 65,0-75,0 20,0-25,0 1,0 0,15 0,03<br />

FeMnSi23LP 65,0-75,0 20,0-25,0 1,0 0,10 0,03<br />

FeMnSi28 65,0-75,0 25,0-30,0 0,5 0,20 0,03<br />

FeMnSi28LP 65,0-75,0 25,0-30,0 0,5 0,10 0,03<br />

FeMnSi30HP 57,0-67,0 28,0-35,0 0,1 0,20 0,03<br />

FeMnSi30MP 57,0-67,0<br />

121


6.1. silikomanganumis miRebis fiziko-qimiuri<br />

safuZvlebi<br />

silikomanganumi mravalkomponentiani kompleqsuri<br />

Senadnobia. naxSirbadis Semcveloba masSi damokidebulia<br />

siliciumis koncentraciaze: rac metia<br />

siliciumi SenadnSi, miT naklebia masSi naxSirbadis<br />

xsnadoba. am domokidebulebis fiziko-qimiuri arsi<br />

zemoT iyo ganxiluli. ramdenadac, siliciumis SemcvelobiT<br />

standartuli Senadnis warmoqmna mimdinareobs<br />

liTonis naxSirbadiani, nawilakebis TandaTanobiT<br />

_ aRdgenili siliciumiT gamdidrebiT,<br />

amitom liTonis nawilakebis Sedgeniloba mudmivad<br />

icvleba, rac TavisTavad arTulebs silikomanganumis<br />

miRebis qimizmis zust aRweras steqeometruli<br />

reaqciebiT.<br />

silikomanganumis miRebis Tavisebureba mdgomareobs<br />

manganumis da siliciumis naxSirbadiT<br />

erTdroulad aRdgenaSi.<br />

silikomanganumis dnobisas kazmSi gamoyenebulia<br />

sxvadsxva manganumiani koncentratebi, romlebic Seicaven<br />

_ MnO2, Mn2O3, Mn3O4 da MnO oqsidebs da warmodgenilia<br />

Semdegi mineralebis saxiT: piroluiziti<br />

(MnO2), fsilomelani ( ⋅ MnO nH O ), manganiti<br />

MnO 2 2 ⋅<br />

⋅ Mn(OH) ], brauniti ) O (Mn 2 3 , gausmaniti<br />

[MnO2 2<br />

(Mn 3 O4<br />

) da sxva. manganumiani aglomerati ZiriTadad<br />

Seicavs gausmanits, manganozits (MnO) da manganumis<br />

122


silikatebs, ZiriTadad tefroitis (2MnO ⋅ SiO 2 ) saxiT.<br />

rogorc zemoT ukve aRvniSneT, manganumis oqsidebi<br />

haerze disocirdebian Semdgi sqemis mixedviT:<br />

MnO<br />

2<br />

0<br />

424<br />

⎯ ⎯→Mn<br />

2<br />

O<br />

3<br />

877<br />

⎯⎯→Mn<br />

O<br />

123<br />

0<br />

3<br />

4<br />

0<br />

1200-1400<br />

⎯⎯⎯<br />

⎯ →MnO<br />

MnO stabiluria Zalian maRal temperaturebSic<br />

ki (30000C). manganumis maRali oqsidebi advilad aRdgebian<br />

naxSirJangiT da myari naxSirbadiT:<br />

2MnO + CO = Mn O + CO<br />

(1)<br />

2<br />

2<br />

3<br />

2<br />

3<br />

3<br />

3Mn O + CO = 2Mn<br />

O + CO<br />

(2)<br />

3<br />

4<br />

4<br />

Mn O + CO = 3MnO<br />

+ CO<br />

(3)<br />

MnO2 naxSirJangiT aRdgenis wonasworobis konstanta<br />

ukve 500 K<br />

0<br />

aRwevs maRal maCvenebels:<br />

P<br />

= lg<br />

P<br />

2<br />

CO2<br />

lgK MnO2<br />

2<br />

CO<br />

2<br />

2<br />

= 45,8<br />

Mn 2O3<br />

aRdgena SedarebiT Znelad mimdinareobs,<br />

magram 800 K<br />

0 misi wonasworobis konstanta sakmaod<br />

maRalia:<br />

2<br />

PCO2<br />

lgK Mn O = lg = 22,81<br />

2 2 2<br />

PCO<br />

kidev ufro Znelad aRdgeba Mn3O4.<br />

P<br />

=<br />

lg<br />

P<br />

2<br />

CO2<br />

lgK Mn3<br />

O4<br />

2<br />

CO<br />

= 2,37<br />

2


manganumis maRali oqsidebi MnO2, Mn2O3, Mn3O4<br />

advilad aRdgebian myari naxSirbadiT sakmaod dabal<br />

temperaturebSi. am dros MnO2 da Mn2O3 aRdgenis<br />

procesi disociaciis paralelurad mimdinareobs.<br />

zemoTTqmulis gaTvaliswinebiT <strong>feroSenadnobTa</strong><br />

RumelebSi, sadac gvaqvs aRdgeniTi atmosfero, ukve<br />

Rumelis zeda horizontebSi 600-800 0 C temperaturaze<br />

wvrilmarcvlovan kazmSi mimdinareobs manganumis ma-<br />

Rali oqsidebis aRdgena MnO-mde. bunebrivia, rom<br />

msxvilnatexovani kazmis pirobebSi, sadac aucileblad<br />

gveqneba difuziuri garTulebebi, aseTi reaqciebis<br />

mimdinareoba Zalian Senelebulia, ver aswreben<br />

gavlas Rumelis maRal horizontebSi da isini SeiZleba<br />

warimarTos da dasruldes mxolod Rumelis<br />

dabal horizontebSi.<br />

manganumis maRali oqsidebi iribi gziT CO-s meSveobiT<br />

aRdgebian MnOmde. Semdgomi misi aRdgena<br />

iribi gziT SeuZlebelia da igi SeiZleba aRvadginoT<br />

pirdapiri gziT _ myari naxSirbadiT:<br />

MnO + C = Mn + CO,<br />

ΔG<br />

124<br />

0<br />

= 138600 −82,76T<br />

0<br />

MnO + (1+<br />

x)C = MnCx<br />

+ CO, ΔG = 134090 −86,73T<br />

am reaqciebiT aRdgenis sawyisi temperatura Mn-<br />

mde aris 1401 0 C, xolo Mn7C3-mde 1279 0 C.<br />

sxva monacemebiT, MnO-s aRdgena manganumamde iw-<br />

yeba 1310 0 . sufTa MnO-s SemTxvevaSi misi aRdgena Zi-


iTadad mimdinareobs myari fazidan Txevad li-<br />

TonSi arsebuli naxSirbadiT:<br />

MnO + [C] = Mn + CO<br />

( myari) Mn(<br />

Txevadi) ( Txevadi) ( airi)<br />

xolo madanSi arsebuli MnO-s aRdgena mimdinareobs<br />

adviladwarmoqmnadi widebidan:<br />

(MnO) + [C] = [ Mn] + CO<br />

125<br />

( airi)<br />

kazmSi rkinis arsebobis SemTxvevaSi, rasac adgili<br />

aqvs silikomanganumis dnobis dros, manganumis<br />

aRdgena misi oqsidebidan SesamCnevad advilad mimdinareobs.<br />

silikomanganumis miRebis procesSi manganumis aRdgenasTan<br />

erTad kazmSi arsebuli kvarcitidan, madnis<br />

kaJmiwidan da koqswvrilas nacridan xdeba siliciumis<br />

aRdgena. dadgenilia, rom kaJmiwidan siliciumis<br />

aRdgena mimdinareobs Sualeduri produqtebis<br />

warmoqniT, esenia: karborundi _ SiC da adviladaorTqlebadi<br />

siliciumis monooqsidi _ SiO.<br />

arsebuli monacemebis safuZvelze, siliciumis<br />

aRdgena SeiZleba gamoisaxos Sedmegi reaqciiT:<br />

SiO + 2C = Si + 2CO<br />

2(<br />

Txevadi) ( grafiti) ( Txevadi)<br />

( airi)<br />

ΔG 167400 86,40T<br />

0<br />

= −<br />

reaqciis sawyisi temperatura rodesac<br />

PCO = 1atmosf.<br />

tolia 1690:<br />

SiO + 3C = SiC + 2CO<br />

2(<br />

Txevadi) ( grafiti) ( myari)<br />

( airi)<br />

ΔG 0<br />

=<br />

153720 −81,<br />

96T


SiO + C = SiO + 2CO<br />

2(<br />

Txevadi) ( grafiti) ( airi)<br />

( airi)<br />

ΔG 159600 - 77,94T<br />

0 =<br />

reaqciis sawyisi temperatura, rodesac<br />

+ P = 1 atm. Seadgens 17300C: PCO SiO<br />

SiO + Si = 2SiO<br />

2(<br />

myari) ( Txevadi)<br />

( airi)<br />

ΔG 0<br />

= 121430 − 52,<br />

87T<br />

SiO + C = Si + CO<br />

2(<br />

airi) ( grafiti) ( Txevadi) ( airi)<br />

ΔG 0<br />

= 7800 −8,<br />

46T<br />

SiO + 2SiC<br />

= 3Si<br />

+ 2CO<br />

2(<br />

Txevadi) ( myarii) ( Txevadi)<br />

( airi)<br />

ΔG 194760 95,<br />

28T<br />

0<br />

= −<br />

reaqciis sawyisi temperatura 17300 .<br />

nax.15-ze mocemulia siliciumis naxSirbadiT aRdgenis<br />

reaqciebisaTvis, Termodinamikuli potencialis<br />

damokidebuleba temperaturaze.<br />

zemoT moyvanili manganumis da siliciumis aRdgenis<br />

reaqciebi, romlebsac adgili aqvs silikomanganumis<br />

dnobis procesSi, rTuldeba manganumis<br />

da siliciumis oqsidebidan silikatebis warmoqmnis<br />

SemTxvevaSi da manganumis da siliciumis aRdgenis<br />

procesebis urTierT zegavlenis Sedegad.<br />

manganumis silikatebi: tefroiti (MnO)2SiO2 da<br />

rodoniti ⋅ SiO ) warmoiqmnebian RumelSi daax-<br />

(MnO 2<br />

loebiT 12000C temperaturaze. garda amisa, am sili-<br />

katebs Seicaven manganumis koncentratebi da gansakuTrebiT<br />

isini bevria aglomeratSi, romelSidac<br />

126


tefroitis raodenoba 40% aRwevs. mniSvnelovani<br />

raodenobiT silikatebis arseboba uaryofiT gavlenas<br />

axdens manganumis aRdgenaze.<br />

Tavisufali energiis cvlileba, kkal<br />

127<br />

temperatura, 0 K<br />

nax. 15. Si-O-C sistemaSi SesaZlebeli urTierTqmedebebis<br />

0<br />

dros Tavisufali energiis cvlilebis ( Δ G )<br />

damokidebuleba temperaturaze


aRdgenili manganumi siliciumTan mimarTebaSi<br />

asrulebs `damleqavis~ funqcias, msgavsad rkinisa<br />

ferosiliciumis miRebis dros, rac mniSvnelovnad<br />

aadvilebs siliciumis aRdgenas misi oqsidebidan.<br />

Tavis mxriv, aRdgenili siliciumi xels uwyobs<br />

manganumis aRdgenas Semdegi reaqciiT:<br />

2MnO + Si = 2Mn + SiO 2<br />

es reaqcia, liToni-wida sistemis wonasworobis<br />

miRwevisas, gansazRvravs agreTve silikomanganumis<br />

Sedgenilobas da manganumis Semcvelobas widaSi.<br />

mocemuli reaqciis wonasworobis konstantidan<br />

2<br />

[Mn] (SiO 2 )<br />

= Nn =<br />

gamomdinareobs, rom<br />

(MnO) [Si]<br />

K Si<br />

2<br />

2<br />

2 [Mn] ⋅(SiO2<br />

)<br />

(MnO) = , e.i. manganumis Semcveloba<br />

KSi-Mn<br />

⋅[Si]<br />

widaSi damokidebulia liTonSi siliciumis koncentraciaze.<br />

rac ufro maRalia SenadnSi siliciumis<br />

procenti, miT ufro mcire unda iyos manganumis<br />

Semcveloba widaSi, miuxedavad imisa, rom manganumis<br />

aRdgena ZiriTadad naxSirbadiT xdeba. es Teoriuli<br />

damokdiebuleba mTlianad dasturdeba praqtikiT. magaliTad,<br />

gadasamuSavebeli silikomanganumis (30%Si)<br />

dnobis dros widaSi manganumis Semcveloba ar aRemateba<br />

5%, maSin, rodesac sasaqonlo silikomanganumis<br />

(17%Si) SemTxvevaSi widaSi manganumis raodenoba<br />

aRwevs 14-16% (zogjer 18-120%). rogorc etyoba MnO-<br />

Mn-SiO2-Si-C sistemaSi wonasworoba myardeba mxolod<br />

128


maSin, rodesac myardeba wonasworoba Semdegi reaqciebis:<br />

MnO + C = Mn + CO<br />

[Mn] ⋅PCO<br />

K Mn =<br />

(MnO) ⋅C<br />

SiO 2 + 2C = Si + 2CO<br />

2<br />

[Si] ⋅PCO<br />

KSi<br />

=<br />

2<br />

(SiO2<br />

)C<br />

am reaqciebis wonasworobis dros unda damyardes<br />

wonasworoba maT Sorisac da manganumis siliciumiT<br />

aRdgenis reaqciebs Soris. es gamomdinareobs<br />

iqedan, rom<br />

2<br />

K Mn ⋅C(MnO)<br />

KSi<br />

(SiO 2 )C<br />

PCO<br />

=<br />

=<br />

[Mn] [Si]<br />

saidanac gardaqmnebis Semdeg vRebulobT:<br />

K Mn [Mn] ⋅(SiO2<br />

)<br />

=<br />

KSi<br />

(MnO) ⋅[Si]<br />

es gamosaxuleba warmoadgens KSi− Mn wonasworobis<br />

konstantas.<br />

manganumis aRdgenaze silikatebis uaryofiTi gavlenis<br />

Sesamcireblad, zogjer kazmSi SehyavT dolomiti<br />

an kirqva.<br />

es RonisZieba saSualebas gvaZlevs gavzardoT<br />

MnO -s aqtivoba Semdegi reaqciiT:<br />

MnO ⋅<br />

SiO + CaO = MnO + CaO ⋅SiO<br />

2<br />

129<br />

2


am reaqciis Sors, marjvniv, Rrmad ganviTareba<br />

uaryofiTad moqmedebs siliciumis aRdgenaze, radganac<br />

kaJmiwis aqtivoba Zalian mcirdeba kalciumis<br />

da magniumis silikatebis warmoqmnis SemTxvevaSi.<br />

mravalricxovanma gamokvlevebma gviCvena, rom<br />

kazmSi dolomitis Seyvana, widis fuZianobis<br />

CaO + MgO<br />

= 0,4 − 0,5 misaRwevad, zrdis 17%Si-ian Se-<br />

SiO 2<br />

nadnSi manganumis sasargeblo gamoyenebas 3-8%. magram<br />

mcdlobam, widis fuZianoba gagvezarda 1,0-mde<br />

mogvca uaryofiTi Sedegi _ silikomanganumSi siliciumis<br />

Semcveloba Semcirda 8-10%-mde. silikomanganumis<br />

dnobis procesSi, flusebis gamoyenebis Sem-<br />

TxvevaSi, aucilebelia am viTarebis gaTvaliswineba.<br />

zemoT moyvanili monacemebidan Cans, rom manganumis<br />

aRdgenis sawyisi temperatura imyofeba 1310-<br />

1420 0 C intervalSi, xolo siliciumis _ 1690 0 C. ami-<br />

tom MnO-SiO2 oqsidebis narevSi manganumi silicium-<br />

Tan SedarebiT unda aRdges ufro advilad, rac<br />

praqtikaSidac dasturdeba.<br />

prof. s. rostovcevma, TanamSromlebTan erTad<br />

Seiswavla manganumis silikatebis aRdgena 1400 da<br />

1500 0 C temperaturaze, risTvisac specialurad mom-<br />

zadda silikatebi: (MnO)2 SiO da MnO ⋅ SiO . Sedegad<br />

miRebul iqna oqsidebis narevis da Sesabamisi<br />

silikatebis aRdgenis xarisxis moancemebi.<br />

130


aRdgenis xarisxi, %:<br />

silikati<br />

2 SiO<br />

(MnO) ⋅<br />

2<br />

narevi<br />

53,1<br />

1400 0 C 1500 0 C<br />

silikati<br />

36,9<br />

131<br />

narevi<br />

100<br />

silikati<br />

100<br />

MnO ⋅ SiO 7,8 7,4 41,3 37,0<br />

2<br />

moyvanili monacemebidan gamomdinareobs, rom<br />

mdidar narevebSi 14000C-ze MnO da SiO2 oqsidebis<br />

aRdgena midis ukeTesad vidre silikatebidan. es migviTiTebs<br />

imaze, rom mocemul SemTxvevaSi, narevebSi<br />

aRdgenis procesi win uswrebs silikatebis warmoqmnas<br />

(widis warmoqmnas). 15000C-ze aRdgena mimdinareobs<br />

Tanabari zomiT. magram rodonitis sruli<br />

aRdgenisaTvis saWiroa ufro maRali temperatura _<br />

1600 0 C da meti, romlesac adgili aqvs mxolod sili-<br />

komanganumis sadnobi Rumelis qveda horizontebSi.<br />

miRebul monacemebze dayrdnobiT SeiZleba CaiTvalos,<br />

rom pirvelad aRdgeba tefroiti, Semdeg,<br />

ufro maRal temperaturebSi ki _ rodoniti Semdegi<br />

reaqciebiT:<br />

⋅ SiO + C = Mn + MnO ⋅SiO<br />

+ CO<br />

(MnO) 2 2<br />

2<br />

MnO ⋅ SiO 2 + 3C<br />

= ( Mn + Si) + 3CO<br />

amrigad, naTelia, rom kazmSi erTeul manganumze<br />

mosuli silikatebis da didi raodenobis kaJmiwis<br />

arseboba auaresebs manganumis da siliciumis aRdgenis<br />

xarisxs.


sasaqonlo silikomanganumis dnobis maCveneblebis<br />

Sedarebam, kazmSi aglomeratis da madnuri briketebis<br />

gamoyenebiT, TvalnaTliv dagvanaxa rom aglomeratze<br />

dnobis SemTxvevaSi dnobis maCveneblebi<br />

iyo mniSvnelovnad uaresi, vidre briketebis gamoyenebis<br />

dros. es imiT aixsneba, rom aglomerati<br />

mniSvnelovani raodenobiT Seicavs manganumis silikatebs.<br />

6.2. silikomanganumis gamodnobis teqnologia<br />

silikomanganumis gamodnoba warmoebs uwyveti<br />

procesiT didi simZlavris (10,0-75 mva), samfaza Ria da<br />

daxuruli tipis RumelebSi. Rumelebi aRWurvilia<br />

TviTcxobadi naxSiris eleqtrodebiT. misi qvedi da<br />

kedlebi amogebulia naxSiris blokebiT, ise, rogorc<br />

feromanganumis da ferosiliciumis dnobis SemTxvevaSi.<br />

silikomanganumis gamosadnobad, sakazme masalebad<br />

iyeneben manganumis koncentratebs, manganumis aglomerats,<br />

kvarcits, koqswvrilas da fluss (dolomiti).<br />

iseTi silikomanganumis miReba, romelSidac fosforis<br />

Semcveloba 0,1-0,2%, SesaZlebelia mxolod<br />

mdidari, dabalfosforiani gadasamuSavebeli widebis<br />

gamoyenebiT. aseTi widebis miReba xdeba maRalnaxSirbadiani<br />

feromanganumis ufluso meTodiT, an am miznisaTvis,<br />

maTi calke RumelebSi specialurad gamodnobiT.<br />

WiaTuris I xarisxis koncentratis gamoyenebac<br />

132


ver uzrunvelyofs dabalfosforiani (0,1-0,2%) Senadnis<br />

miRebas da Cveulebriv misi Semcveloba liTonSi<br />

0,3-0,35% farglebSia.<br />

rogorc ukve zemoT aRvniSneT, fosforis SemcvelobiT,<br />

standartiT gaTvaliswinebuli nebismieri<br />

manganumiani Senadnis misaRebad kazmSi %P/Mn% ar<br />

unda aRematebodes garkveul zRvars. ase magaliTad,<br />

sasaqonlo silikomanganumis misaRebad, romelSidac<br />

fosforis Semcveloba 0,3-0,35%, kazmSi %P/Mn% unda<br />

iyos 0,0038-0,0040, xolo liTonuri eleqtroTermuli<br />

manganumis misaReb kazmSi es fardoba ar unda aRematebodes<br />

0,0005.<br />

zestafonis <strong>feroSenadnobTa</strong> qarxanaSi e.w. gadasamuSavebeli<br />

silikomanganumis misaRebad, romelSidac<br />

fosforis Semcveloba 0,1-0,2%, iyeneben specialurad<br />

gamodnobil dabalfosforian gadasamuSavebel<br />

widebs, an ufluso meTodiT gamodnobil nax-<br />

Sirbadiani feromanganumis da saSualonaxSirbadiani<br />

feromanganumis widebis narevs. am SemTxvevaSi kazmis<br />

erTi ulufis Sedgenilobaa:<br />

naxSirbadiani feromanganumis wida (40%Mn)<br />

_ 70 kg<br />

saSualonaxSirbadiani feromanganumis wida<br />

(32%Mn) _ 30 kg<br />

kvarciti _ 10 kg<br />

koqswvrila _ 25 kg<br />

133


widebis Sedgeniloba Semdegia, %<br />

Mn SiO2 CaO Al2O3 P<br />

naxSirbadiani<br />

feromanganumis<br />

wida<br />

saSualonaxSirb.<br />

37-42 29-31 7-9 6-9 0,01-0,02<br />

feromanganumis<br />

wida<br />

30-34 26-28 21-24 2,5-3 0,01-0,03<br />

am kazmiT miRebuli gadasamuSavebeli silikomanganumis<br />

Sedgenilobaa, %<br />

Mn Si P C Fe<br />

73−<br />

76 17 − 21 0,16 − 0,18 1,0 −1,5<br />

3−<br />

5<br />

am monacemebidan Cans, rom kazmSi gamoyenebul<br />

widebSi fardoba _ P/Mn Zalian mcirea, rac saSualebas<br />

gvaZlevs miviRoT liToni 0,1-0,2% fosforis<br />

SemcvelobiT.<br />

amave qarxanaSi sasaqonlo silikomanganumis gamosadnob<br />

klasikur kazmad iTvleba Semdegi:<br />

manganumis koncentrati an aglomerati<br />

(42%Mn) _ 70 kg<br />

saSualonaxSirbadiani ferom. wida<br />

(32%Mn) _ 30 kg<br />

kvarciti _ 18 kg<br />

koqswvrila _ 28 kg<br />

134


%<br />

WiaTuris II xarisxis koncentratis Sedgeniloba,<br />

Mn<br />

42 − 48<br />

SiO2 16 −10<br />

135<br />

P<br />

0,16 − 0,19<br />

CaO<br />

2 − 3<br />

Al2O 3 Fe2O 3 MgO<br />

1,3−1,8<br />

1,5 − 2,0 1,4 −1,6<br />

am sakazme masalebiT miiReba silikomanganumi<br />

CMн17, romelSidac fosforis Semcveloba ar aRemateba<br />

0,35%.<br />

erTi bazuri tona (%Mn + %Si = 82) silikomanganumis<br />

CMн17 misaRebad ixarjeba sakazme komponentebis<br />

daaxloebiT Semdegi raodenoba, kg:<br />

manganumis koncentrati an aglomerati<br />

(45%Mn) _ 2000<br />

kvarciti (97%SiO2) _ 470<br />

koqswvrila (mSrali) _ 486<br />

dolomiti (gamouwvavi) _ 170<br />

amJamad, zestafonis <strong>feroSenadnobTa</strong> qarxanaSi<br />

silikomanganumis misaRebad gamoiyeneba rogorc<br />

WiaTuris, aseve importirebuli manganumis koncentratebi.


nax. 16. silikomanganumis gamosadnobi РКЗ-16,5 Ria (a) da<br />

daxuruli (b) Rumelis abazanis vertikaluri Wrili:<br />

1 _ civi kazmi; 2 _ gaxurebuli kazmi;<br />

3 _ gamdnari kazmi; 4 _ nadnobi<br />

136


silikomanganumis gamodnoba formalurad uwyveti<br />

procesia, liTonis da widis perioduli gamoSvebiT.<br />

sinamdvileSi mas axasiaTebs TvaliT SeumCneveli<br />

garkveuli perioduloba. yoveli gamoSvebis Semdeg<br />

Rumelis quraSi Camoiyreba sustad gaxurebuli kazmi,<br />

romelsac gaaCnia SedarebiT mcire eleqtrowinaRoba,<br />

ris gamoc gamoSvebis Semdeg eleqtrodebi<br />

maRla iwevs. dnobis procesSi warmoiqmneba liTonis<br />

da widis mniSvnelovani raodenoba, romelic areulia<br />

aRmdgenelTan da kazmTan. rogorc Cans aseT narevs<br />

(liToni, wida, aRmdgeneli, kazmi) gaaCnia ufro ma-<br />

Rali eleqtrowinaRoba, vidre susutad gaxurebul<br />

kazms, ris Sedegadac eleqtrodebi iwyeben Ziris daSvebas.<br />

aseTi xasiaTis periodulobas xSirad Rumelis<br />

normaluri muSaobis darRvevasTan mivyavarT, rac<br />

imaSi mdgomareobs, rom wida iwyebs eleqtrodis gar-<br />

Semo duRils da sakerZeze amodis. am movlenis aRsakveTad<br />

iZulebuli vxdebiT eleqtrodebi maRla wamovwioT<br />

da SevwyvitoT kazmis miwodeba eleqtrodebis<br />

qveS. aRniSnuli procesi metad arasasurvelia,<br />

radganac mas Rumelis warmadobis Semcirebisken mivyavarT.<br />

Rumelidan nadnobis gamoSveba xdeba yovel or<br />

saaTSi erTxel, an eleqtroenergiis garkveuli xarjis<br />

moxsnis Semdeg. gamoiyeneba foladis an Samotis<br />

aguriT amogebuli cicxvebi. liTonis temperatura<br />

gamoSvebis dros 1500-15500C. igi Camoisxmeba<br />

137


konveieruli tipis saCamosasxmo manqanebze, romlis<br />

TiToeuli sxmuli 50-60 kg iwonis.<br />

silikomanganumis e.w. gadasayreli widebis Sedgeniloba,<br />

sxvadasxva qarxnebSi gamoyenebuli sakazme<br />

masalebis mixedviT, sxvadasxvaa da igi Seadgens 14-<br />

18%Mn, 44-49%SiO2, 20-26%CaO, 6-8%Al2O3, 0,5-0,7%FeO, 0,015-<br />

0,02%P. fuZianoba 0,4-0,6, jeradoba 0,8-1,5.<br />

rogorc vxedavT widebSi ikargeba manganumis<br />

mniSvnelovani (18-20%) raodenoba. zogjer aseTi<br />

widebis nawils iyeneben dabalfosforiani, gadasamuavebeli<br />

widebis misaRebad, danarCeni ki gadaiyreba.<br />

amitom metad aqtualuria aseTi widebis bolomde<br />

aRdgena da maTi warmeobaSi dabruneba. amis miRweva<br />

SesaZlebelia maTi dafqviT an granulaciis Semdeg<br />

misi aRmdgenelTan erTad dabriketebiT da Semdgomi<br />

gamodnobiT. aseT RrmadaRdgenil widebSi manganumis<br />

Semcveloba 2-5% farglebSia da isini SeiZleba gamoyenebul<br />

iqnas samSeneblo miznebisaTvis.<br />

mZlavr 16,5 mva simZlavris daxurul RumelebSi<br />

silikomanganumis drobis procesSi, warmoiqmneba daxoebiT<br />

800 m3 /t sakerZe airebi, romelTa Sedgenilobaa,<br />

%:CO-63-80; CO2-13-24; H2-1,3-7,5; N2-2-19; O2-0,5-2,7.<br />

aseTi airebi warmatebiT SeiZleba iqnes gamoyeneuli<br />

sxvadasxva teqnologiuri miznebisaTvis, rac mniSvnelovnad<br />

gazrdis silikomanganumis warmoebis<br />

rentabelobas.<br />

138


6.3. silikomanganumis dnobis teqniko-ekonomikuri<br />

maCveneblebi<br />

sxvadasxva markis silikomanganumis warmoebis<br />

ekonomikuri efeqturoba miT metia, rac metia sxvaoba<br />

Senadnis TviTRirebulebasa da gasayid fass<br />

Soris. Tanamedrove pirobebSi, rodesac mkveTrad<br />

meryeobs liTonis gasayidi fasebi, da SeimCneva nedleulis<br />

da eleqtronergiis fasebis mudmivad zrdis<br />

tendencia, didi mniSvneloba eniWeba iseTi teqnologiebis<br />

danergvas, romelic saSualebas mogvcems<br />

davzogoT nedleuli masalebi, gavzardoT sasargeblo<br />

elementis gamoyenebis koeficienti, SevamciroT<br />

narCenebis raodenoba da gamoviyenoT adgilobrivi<br />

iafasiani masalebi.<br />

silikomanganumis gamodnobis miRweuli (saSualo)<br />

teqniko-ekonomikuri maCveneblebi (nedleulis<br />

da eleqtroenergiis xvedriTi xarji 1 bazur tonaze)<br />

Semdegia:<br />

manganumis koncentrati an aglomerati,<br />

48%Mn _ 2000 kg<br />

kvarciti _ 382 kg<br />

koqswvrila _ 480 kg<br />

eleqtrodis masa _ 31 kg<br />

eleqtroenergia _ 4200 kvt/sT<br />

manganumis gadasvla SenadnSi, % _ 75<br />

139


ZiriTadi elementebis ganawileba dnobis produqtebs<br />

Soris aseTia, %:<br />

elementi<br />

manganumi<br />

siliciumi<br />

rkina<br />

fosfori<br />

liTonSi<br />

75<br />

40<br />

95<br />

80<br />

140<br />

widaSi<br />

17<br />

50<br />

5<br />

4<br />

aorTqldeba<br />

8<br />

silikomanganumis<br />

struqtura, %<br />

(CMн17) TviTRirebulebis<br />

nedleuli aRmdgeneli el.energia eleqtrodebi sxvaxarjebi<br />

46-50 15-18 23-26 3-4 7-10<br />

rogorc zemoT iyo aRniSnuli, silikomanganumis<br />

dnobis teqniko-ekonomikuri maCveneblebis zrda<br />

SesaZlebelia sasargeblo elementebis gamoyenebis<br />

gazrdiT da Sesabamisad warmoebis narCenebis Semcirebis<br />

gziT. silikomanganumis gamodnobis procesSi<br />

warmoiqmneba, ZiriTadad ori saxis narCeni _ granulirebuli<br />

wdebi (14-18Mn, 45-50%SiO2) da airgamwmend<br />

mowyobilobebSi darCenili mtveri (Slami), romelSidac<br />

manganumis raodenoba 25-35% aRwevs. am narCenebis<br />

uSualod silikomanganumis gamosdnob kazmSi gamoyeneba<br />

ver xerxdeba maTi wvrildispersiulobis gamo.<br />

mravalricxovanma gamokvlevebma gviCvena, rom am masalebis<br />

gamosayeneblad da sadnob kazmSi dasabruneblad<br />

perspeqtiul gzas warmoadgens maTi<br />

10<br />

_<br />

16


dabriketeba aRmdgenelTan (koqsis anaceri, naxSirebi<br />

da sxva) erTad. aseTi briketebis gamoyeneba silikomanganumis<br />

gamosadnob kazmSi, saSualebas gvaZlevs<br />

gavzardoT sasargeblo elementebis gamoyenebis koeficienti,<br />

SevamciroT ZviradRirebuli nedleulis da<br />

deficituri koqsis xarji da Sesabamisad liTonis<br />

TviTRirebuleba.<br />

141


6.4. silikomanganumis gamodnobis procesSi Sem-<br />

Cneuli damaxasiaTebeli darRvevebi da<br />

misi aRmofxvris RonisZiebebi<br />

142


6.5. silikomanganumis gamosadobi kazmis angariSi<br />

sakazme masalebis da silikomanganumis Sedgeniloba<br />

mocemulia cxrilSi.<br />

masalebi<br />

mdidari wida<br />

manganumis koncentrati<br />

koqswvrila<br />

kvarciti<br />

rkinis burbuSela<br />

silikomanganumi<br />

143<br />

Sedgeniloba, %<br />

Mn SiO2 C Fe<br />

40<br />

50<br />

_<br />

_<br />

_<br />

68<br />

30<br />

12<br />

_<br />

96<br />

_<br />

Si<br />

21<br />

_<br />

_<br />

80<br />

_<br />

_<br />

0,9<br />

_<br />

_<br />

_<br />

_<br />

95<br />

9,0<br />

angariSi warmoebs 100 kg madnisa da widis narevze:<br />

75 kg wida da 25 kg koncentrati.<br />

manganumis gadasvla SenadnSi 82%, aorTqldeba<br />

5%.<br />

100 kg widisa da madnis narevidan SenadnSi<br />

gadadis manganumi:<br />

75 ⋅ 0,<br />

82⋅<br />

0,<br />

40 + 25⋅<br />

0,<br />

82⋅<br />

0,<br />

5 = 35,<br />

1 kg.<br />

aqroldeba manganumi: 75 ⋅ 0,<br />

4⋅<br />

0,<br />

05 + 25⋅<br />

0,<br />

5⋅<br />

0,<br />

05 = 2,<br />

13 kg.<br />

warmoiqmneba liToni (68%Mn) 35 , 1:<br />

0,<br />

68 = 51,<br />

6 kg.<br />

Senadni Seicavs:<br />

naxSirbads _ 51 , 6⋅<br />

0,<br />

009 = 0,<br />

465 kg.<br />

siliciums _ 51 , 6⋅<br />

0,<br />

21 = 10,<br />

84 kg.<br />

saWiroa naxSirbadi:<br />

37,23 kg Mn-s aRsadgenad MnO-dan:


37,<br />

23⋅12<br />

= 8,<br />

13 kg.<br />

55<br />

10,84 kg Si-is aRsadgenad SiO2-dan:<br />

10,<br />

84⋅<br />

24<br />

= 9,<br />

28 kg.<br />

28<br />

danaxSirbadebaze 0,465 kg.<br />

sul naxSirbadi: 8,13 + 9,28 + 0,465 = 17,875 kg.<br />

an koqsiki 20% siWarbiT amowvaze:<br />

17,<br />

875<br />

= 27,<br />

95 kg ≈ 28 kg.<br />

0,<br />

8⋅<br />

0,<br />

80<br />

rkina SenadnSi unda iyos 56 , 6⋅<br />

0,<br />

09 = 4,<br />

65 kg.<br />

saWiroa burbuSela 4, 65:<br />

0,<br />

95 ≈ 4,<br />

9 kg.<br />

praqtikulma gamocdilebam gviCvena, rom kazmSi<br />

SiO 2 : Mn (koqsis nacris gauTvaliswineblad) unda<br />

iyos ≈ 1.<br />

kazmSi gvaqvs 42,5 kg manganumi, Sesabamisad SiO2<br />

unda iyos 42,5 kg.<br />

widas da madans SeqavT SiO2 _ 25,5 kg. damatebiT<br />

saWiroa<br />

42,5-25,5=17kg SiO2, an 17:0,96=17,7 kg kvarciti.<br />

kazmis ulufis Sedgeniloba iqneba kg:<br />

manganumis koncentrati _ 25<br />

wida _ 75<br />

kvarciti _ 17,7<br />

koqswvrila, mSrali _ 28,0<br />

rkinis burbuSela _ 4,9.<br />

144


Tavi 7. saSualonaxSirbadiani da dabalnaxSirba<br />

diani feromanganumis miReba<br />

saSualo da dabalnaxSirbadiani feromanganumi<br />

qimiuri Sedgenilobis mixedviT unda akmayofilebdes<br />

ГОСТ 4755-88 moTxovnebs (ix. `naxSirbadiani feromanganumis<br />

miReba~). isini gamoiyenebian, rogorc<br />

ganmJangvelebi da malegirebeli danamatebi mTeli<br />

rigi foladebisaTvis, romlebSidac naxSirbadis da<br />

fosforis Semcveloba saSualebas gvaZlevs gamoviyenoT<br />

es, liTonur manganumTan SedarebiT, iafi Senadnobebi.<br />

am Senadnobebis miRebis sawyis etapze cdilobden,<br />

rom isini mieRoT SedarebiT advili xerxiT _<br />

naxSirbadiani feromanganumis naxSirbadisagan rafinirebis<br />

gziT. am meTodis arsi mdgomareobda imaSi,<br />

rom RumelSi gamdinar naxSirbadian feromanganums<br />

ayovneben garkveuli drois manZilze, maRal temperaturaze,<br />

manganumis oqsidebiT mdidari widis<br />

qveS. am pirobebSi xdeboda liTonis gaunaxSirbadoeba<br />

Semdegi reaqciiT:<br />

Mn 7 C3<br />

+ 3(MnO) → [10Mn] + 3CO<br />

[Fe3 C] + (MnO) → [3Fe] + [Mn] + CO<br />

Catarebulma sacdelma dnobebma uCvena, rom am<br />

meTodiT liTonis gaunaxSirbadoeba, 1700 0 C tempera-<br />

turazec ki, sasurvel Sedegs ver iZleoda da ukve<br />

rafinirebul liTonSi naxSirbadis Semcveloba iyo<br />

ara naklebi 2,5%. amave dros xdeboda manganumis<br />

145


didi raodenobiT aorTqleba, procesi iyo sakmaod<br />

xangrZlivi da ixarjeboda didi raodenobis eleqtroenergia.<br />

yovelive amis gamo aRniSnuli procesis Semdegi<br />

damuSaveba SeCerebul iqna da mis magivrad samrewvelo<br />

masStabiT, farTod gamoiyeneba dnobis silikoTermuli<br />

meTodi, romelic uzrunvelyofs standartis<br />

moTxovnebis Sesabamis saSualo da dabalnaxSirbadiani<br />

feromanganumis miRebas.<br />

saSualo da dabalnaxSirbadiani feromanganumis<br />

gamosadnobad iyeneben Semdeg sakazme masalebs: manganumis<br />

koncentrati (an dabalfosforiani wida), kiri<br />

(flusi) da silikomanganumi (aRmdegenli).<br />

sakazme masalebis qimiuri Sedgeniloba, %<br />

sakazme masalebi<br />

dabalfosforiani<br />

wida<br />

MnO<br />

62<br />

SiO2 25,8<br />

146<br />

FeO<br />

0,3<br />

Al2 O3<br />

2,6<br />

CaO<br />

5,8<br />

MgO<br />

3,2<br />

P<br />

0,018<br />

manganumis koncentrati<br />

58 9,2 1,9 2,2 3,5 1,5 0,16<br />

kiri _ 0,6 0,13 0,3 92 2,0 0,01<br />

silikomanganumi<br />

Mn<br />

72<br />

Si<br />

27<br />

sadnobad gamoyenebulia dabali simZlavris<br />

(2500-5000 kva), magnetizis amonagiani, Ria samfaza Rumelebi.<br />

saSualo da dabalnaxSirbadiani feromanganumis<br />

dnobis procesis ramdenime varianti arsebobs:<br />

I varianti. esaa dnobis Cveulebrivi procesi, wi-<br />

Fe<br />

4,0<br />

C<br />

1,0<br />

0,30


naswar naxSirbadiani feromanganumis mdidari widebidan<br />

gadasamuSavebeli silikomanganumis miRebiT.<br />

II varianti. Cveulebrivi saSualo da dabalnax-<br />

Sirbadiani feromanganumis miReba Txevadi dabalfosforiani<br />

widebidan, masze manganumis koncentratis<br />

da silikomanganumis damatebiT.<br />

III varianti. dabalfosforiani (0,10-0,05), saSualo<br />

da dabalnaxSir-badiani feromanganumis miReba<br />

Txevadi (an myari) dabalfosforiani widebidan.<br />

yvela es sami varianti, ZiriTadad, imiT gansxvavdeba<br />

erTmaneTisagan, Tu ra saxis sawyisi masalebia<br />

gamoyenebuli: sasaqonlo Tu gadasamuSavebeli silikomanganumi,<br />

manganumis koncentrati Tu dabalfosforiani<br />

wida (an orive erTad) da bolos, myari Tu<br />

Txevadi dabalfosforiani wida. miuxedavad am gansxvavebisa,<br />

saSualo da dabalnaxSirbadiani feromanganumis<br />

miRebis teqnologiis ZiriTadi arsi rCeba<br />

erTidaigive, rac silikomanganumis siliciumiT manganumis<br />

oqsidebis aRdgenaSi mdgomareobs.<br />

sakazme masalebs RumelSi SeaqvT manganumis Semdegi<br />

oqsidebi: MnO 2 , Mn 2 O3,<br />

Mn 3O 4 da MnO (widebs).<br />

maRali oqsidebi ( MnO 2 da Mn 2O3<br />

) SedarebiT<br />

dabal temperatureb-Si disocirdebian Mn 3O 4 (ix.<br />

`naxSirbadiani feromanganumis miReba~), Semdeg ki _<br />

Mn 3O 4 siliciumiT aRdgeba MnO -mde reaqciiT:<br />

2Mn O +<br />

Si = 6MnO + SiO<br />

3<br />

4<br />

147<br />

2


mTavari, rac gansazRvravs saSualo da dabalnaxSirbadiani<br />

feromanganumis miRebis process, aris<br />

manganumis qveJangis ( MnO) siliciumiT aRdgenis<br />

reaqcia flusTan (kiri) erTad.<br />

+ [Si] + CaO = 2[Mn] + (CaO⋅<br />

SiO )<br />

2(MnO) 2<br />

ΔG 53000 41,86T<br />

0<br />

= −<br />

manganumis aRdgenasTan erTad mimdinareobs kazmSi<br />

arsebuli rkinis da fosforis aRdgenac.<br />

kalciumis oqsidi, iseve rogorc liTonuri manganumis<br />

miRebis SemTxvevaSi, amcirebs kaJmiwis (SiO2)<br />

aqtivobas, romelic warmoiqmneba zemoT moyvanili<br />

reaqciiT an Seitaneba dabalfosforiani widebiT<br />

(koncentratebiT), amaRlebs MnO-s aqtivobas da<br />

zrdis manganumis gadasvlas liTonSi. widis optimaluri<br />

fuZianoba (CaO/SiO2) tolia 1,0-1,2, rac ramdenadme<br />

ufro dabalia, vidre liTonuri manganumis<br />

gamodnobis SemTxvevaSi (1,5-1,6).<br />

saSualo da dabalnaxSirbadiani feromanganumis<br />

miRebis teqnologia zestafonis <strong>feroSenadnobTa</strong><br />

qarxanaSi, romelic ramdenime aTeuli wlis win iqna<br />

aTvisebuli, Semdegia: sakazme masalebad gamoiyeneba<br />

WiaTuris pirveli xarisxis oqsiduri koncentrati<br />

(48%Mn da 0,18%P), kiri da gadasamuSavebeli silikomanganumi,<br />

romelic Seicavs ara umetes 0,15%P. gadasamuSavebel<br />

silikomanganums Rebuloben naxSirbadiani<br />

feromanganumis ufluso meTodiT miRebuli ma-<br />

Ralmanganumiani da dabalfosforiani widebidan.<br />

148


koncentrats winaswar aSroben 200 0 C temperaturaze,<br />

ris Semdeg misi sineste ar unda aRematebodes 1-3%.<br />

dnoba, romelic periodul xasiaTs atarebs, mimdinareobs<br />

5000 kva simZlavris marafinirebel RumelebSi,<br />

sadac Zabva dnobis dasawyisSi 284 voltia,<br />

xolo dnobis bolos 232 volti. liTonTan erTad<br />

miiReba mdidari, maRalfuZiani, dabalfosforiani<br />

wida, romlis Sedgenilobaa (%):30-34Mn; 26-28SiO2; 21-<br />

24CaO; 0,01-0,03P. am widebs SemdgomSi iyeneben rogorc<br />

sasaqonlo, aseve gadasamuSavebeli silikomanganumis<br />

misaRebad.<br />

7.1. liTonuri manganumis miReba<br />

liTonuri manganumi ewodeba teqnikurad sufTa<br />

manganums, romelSidac aris 93,5-99,85%MMn. arsebobs<br />

misi miRebis eleqtrosiliko-Termuli, aluminoTermuli<br />

da eleqtrolituri xerxebi.<br />

1. silikoTermuli xerxi _ manganumis aRdgena<br />

misi oqsidebidan silikomanganumis siliciumiT<br />

rkalur eleqtroRumelSi.<br />

2. aluminoTermuli xerxi _ manganumis aRdgena<br />

aluminiT kerebSi (RumelgareSe dnoba).<br />

3. eleqtrolituri xerxi _ gogirdmJavas xsnarebian<br />

abazanebSi manganumis eleqtrodeniT daleqva.<br />

liTonuri manganumis miReba, didi samrewvelo<br />

masStabiT, xorcieldeba dnobis silikoTermuli me-<br />

TodiT. eleqtrolizi gamoiyeneba calkeul SemTxvevebSi<br />

_ zesufTa manganumis misaRebad. alumoTer-<br />

149


muli xerxi praqtikulad ar gamoiyeneba misi siZviris<br />

da miRebuli liTonis SedarebiT dabali xarisxis<br />

gamo.<br />

marka<br />

MpOO<br />

liTonuri manganumis qimiuri Semadgenlobaa,<br />

(masuri %):<br />

Mn<br />

ara naklebi<br />

99,85<br />

C<br />

004 ,<br />

Si<br />

−<br />

150<br />

Fe<br />

−<br />

P<br />

001 ,<br />

S<br />

003 ,<br />

MpO 99,70 0,10 _ _ 0,01 0,10<br />

Mp1 96,5 0,10 0,8 2,3 0,05 0,10<br />

Mp2 95,0 0,20 1,8 2,8 0,07 0,10<br />

Mp1C 93,5 0,15 1,8-3,0 2,8 0,07 0,10<br />

MpOO da MpO markis manganumi miiReba eleqtrolituri<br />

meTodiT, xolo Mp1, Mp2 da Mp1C eleqtrosilikoTermuli<br />

meTodiT. eleqtrolituri manganumi,<br />

romelic yofil sabWoTa kavSirSi mxolod<br />

zestafonis <strong>feroSenadnobTa</strong> qarxanaSi iwarmoeboda,<br />

gamoiyeneba specialuri daniSnulebis foladebsa da<br />

SenadnobebSi.<br />

7.2. liTonuri manganumis miRebis teqnologia<br />

eleqtrosilikoTermuli meTodiT<br />

liTonur manganums, rogorc misi qimiuri Sedgenilobidan<br />

Cans, waeyeneba mkacri moTxovnebi iseTi<br />

minarevebis mimarT, rogoricaa P, Fe da C. mavne<br />

minarevebisagan aseTi sisufTavis liTonis miReba


pirdapir, erTsafexuriani dnobiT SeuZlebelia da<br />

amJamad liTonuri manganumis misaRebad iyeneben samsafexurian<br />

sqemas:<br />

1. ufosforo, urkino, gadasamuSavebeli<br />

manganumiani widis gamodnoba.<br />

2. gadasamuSavebeli silikomanganumis gamodnoba.<br />

3. liTonuri manganumis gamodnoba.<br />

liTonuri manganumis miRebis samstadiiani teqnologiis<br />

Tavisebureba mdgomareobs manganumis sasargeblo<br />

gamoyenebis simcireSi, romelic ar aRemateba<br />

50-52%. ris gamoc maRalia eleqtroenergiis<br />

da sakazme masalebis xvedriTi xarji, rac mniSvnelovnad<br />

zrdis manganumis TviTRirebulebas. manganumis<br />

sasargeblo gamoyenebis dabali maCvenebeli,<br />

ZiriTadad gamowveulia manganumis didi danakargebiT<br />

e.w. gadasayrel widebSi, ZiriTadad procesis<br />

mesame stadiis dros. gadasayrel widebSi manganumis<br />

Semcveloba 14-16%, ris gamoc manganumis gadasvla<br />

sasaqonlo liTonSi, mesame stadiaze, ar aRemateba<br />

60-63%.<br />

manganumis qveJangis (MnO) siliciumiT aRdgenis<br />

reaqcia aris ZiriTadi procesi liTonuri manganumis<br />

silikoTermuli meTodiT miRebisa. am reaqciis<br />

Termodinamikulma gamokvlevam gviCvena, rom standartiT<br />

dasaSvebi siliciumis raodenoba liTonSi<br />

(0,8-1,8%) wonasworobaSia 15-17% manganumis qveJangTan<br />

(MnO) widaSi, misi 1,5-1,6 fuZianobis pirobebSi. swo-<br />

151


ed esaa ZiriTadi mizezi manganumis didi raodenobiT<br />

(40%-mde) danakargebisa, liTonuri manganumis<br />

eleqtrosilikoTermuli xerxiT miRebis SemTxvevaSi.<br />

7.3. ufosforo gadasamuSavebeli manganumiani widis<br />

gamodnoba<br />

es procesi, rogorc zemoT ukve iyo aRniSnuli,<br />

warmoadgens defosforaciis metalurgiul xerxs.<br />

misi arsi mdgomarebs, eleqtro RumelebSi manganumis<br />

koncentratebidan naxSirbadiT fosforis da<br />

rkinis SerCeviT (seleqtiur) aRdgenaSi. am miznis<br />

misaRwevad manganumis koncentrats adnoben, mcire<br />

raodenobis naxSirbadian aRmdgenelTan erTad, romelic<br />

miewodeba im angariSiT, rom uzrunvelyofili<br />

iyos fosforis da rkinis sruli aRdgena,<br />

xolo manganumis aRdgena moxdes minimaluri raodenobiT.<br />

am pirobebSi manganumis ZiriTadi masa rCeba<br />

ganfosforebul widaSi, xolo aRdgenili rkina,<br />

manganumis nawili, fosfori da naxSirbadi qmnian<br />

e.w. `Tanmdev~ liTons, romelic faqtiurad warmoadgens<br />

naxSirbadian feromanganums fosforis maRali<br />

SemcvelobiT.<br />

aseTi xerxiT defosforaciis Sedegad miRebul<br />

widaSi fardoba %P%Mn unda iyos ara umetes 0,00038,<br />

rac daaxloebiT aTjer dabalia, vidre yvelaze<br />

xarisxovan koncentratebSi, sadac es fardoba 0,0038-<br />

0,04 farglebSia.<br />

152


gadasamuSavebeli, ufosforo widis Sedgeniloba<br />

unda akmayofilebdes Semdeg teqnikur pirobebs<br />

(masuri %): Mn-45-47; P-0,08-0,017; SiO2-25-27; CaO-5-7; FeO-<br />

0,17-0,24.<br />

gadasamuSavebeli widebis dnoba xorcieldeba<br />

magnezitis aguriT amogebul mcire simZlavris (5000<br />

kva), samfaza, perioduli moqmdebis eleqtroRumelebSi<br />

da didi simZlavris (22,5 mva) RumelebSi uwyveti<br />

procesiT.<br />

sakazme masalebad gamoyenebulia: manganumis koncentrati,<br />

koqswvrila, kvarciti da silikomanganumis<br />

wida.<br />

dabalfosforiani (ufosforo) widebis dnobis<br />

procesis ZiriTadi amocanebia:<br />

1. koncentratebidan fosforis maqsimaluri<br />

aRdgena da misi gadayvana e.w. `Tanmdev~ liTonebSi;<br />

2. koncentratSi arsebuli manganumis maqsimaluri<br />

gadasvla widaSi (misi minimaluri danakargebi<br />

`Tanmdev~ liTonSi da aorTqlebaze);<br />

3. miRebuli widis dabali siblante, rac uzrunvelyofs<br />

liTonis da widis karg gayofas da li-<br />

Tonuri CanarTebis minimaluri raodenobis CarCenas<br />

widaSi.<br />

pirveli da meore amocanis gadaWras uzrunvelyofs<br />

kazmSi Sesabamisi raodenobis aRmdgenelis<br />

da mdnobis (kvarcitis) Seyvana da dnobis warmarTva<br />

Sesabamisi eleqtruli reJimiT.<br />

153


mesame amocanis gadawyveta ki xdeba widis Sedgenilobis<br />

optimaluri SerCeviT da misi sakmaod ma-<br />

Ral tempearturaze gaxurebiT.<br />

widaSi SiO2-is maRali Semcveloba ganpirobebulia<br />

masSi kaJbadSemcveli komponentebis (kvarciti, qviSa,<br />

silikomanganumis wida) Seyvanis aucileblobiT, rac<br />

uzrunvelyofs widebis dabal siblantes. dadgenilia,<br />

rom sxva oqsidebis Semcvelobis gaTvaliswinebiT widaSi<br />

SiO2-is raodenoba unda iyos 27-29%.<br />

fosforis rac SeiZleba srulad mosacileblad,<br />

garda optimalurad Sedgenili kazmisa, aucilebelia<br />

mkacrad davicvaT dnobis temperaturuli reJimi, rac<br />

erT dnobaze gaTvaliswinebuli eleqtroenergiis<br />

xarjis moxsniT miiRweva.<br />

widis dnoba maSin iTvleba damTavrebulad, rodesac<br />

kargad aris gamdnari yvela sakazme masala,<br />

daxarjulia dnobisaTvis gaTvaliswinebuli eleqtroenergia<br />

da miRweulia widis kargi Txevaddenadoba.<br />

liTonuri CanarTebis kargad dasaleqad, mTeli<br />

kazmis srulad gadnobis Semdeg, widas gamoSvebis<br />

win RumelSi 25-30 wuTis ganmavlobaSi ayovneben.<br />

Tvlian, rom manganumis koncentratebSi fosfori<br />

ZiriTadad warmodgenilia Semdegi mineralebis<br />

saxiT: apatiti _ (CaO)3P2O5, graftoniti _ [Fe, Ca,<br />

Mn]3(PO4)2, stiuartiti _ Mn 3(PO4 ) 2 ⋅ 4H 2O,<br />

vivianiti<br />

_ (FeO) 2 P2O<br />

5 da sxva.<br />

SedarebiT dabal tempearturebSi (>10000C) SesaZlebelia<br />

Semdegi reaqciebi:<br />

154


2[Fe3 4 2<br />

2<br />

(PO ) ] + 16C = 3Fe P + P + 16CO<br />

2[Mn 3 (PO4<br />

) 2 ] + 16C = 3Mn 2P<br />

+ P + 16CO<br />

kalciumis fosfatidan fosforis aRdgena iwyeba<br />

10000C-is zemoT:<br />

(CaO) 3 P2O<br />

5 + 5C = 3CaO + 2P + 5CO<br />

aRdgenili rkinis da manganumis arseboba, romlebic<br />

TavisTavSi xsnian fosfors an warmoqmnian<br />

masTan naerTebs, amsubuqebs fosforis aRdgenas apatitidan<br />

da dabla swevs aRdgenis sawyis temperaturas.<br />

magram am mimarTebiT, gansakuTrebiT efeqturad<br />

moqmedebs kaJmiwa, romelic amaRlebs P2O5-is aqtivobas.<br />

kazmSi SiO2-is arsebobis SemTxvevaSi fosforis<br />

aRdgenis procesi mimdinareobs Semdegi reaqciiT:<br />

2[Ca3<br />

(PO4<br />

) 2]<br />

+ 3SiO2<br />

= 3(Ca 2SiO4<br />

) + 2(P2O<br />

5)<br />

2(P2O<br />

5)<br />

+ 10C = 4P + 10CO<br />

3SiO2<br />

+ 2[Ca3<br />

(PO4<br />

) 2]<br />

+ 10C = 3(Ca 2SiO4<br />

) + 4P + 10CO<br />

moyvanili monacemebidan Cans, rom fosfori<br />

Tavisi naerTebidan sakmaod advilad aRdgeba da<br />

gadadis liTonSi.<br />

fosforis ganawileba fazebs Soris Semdegia:<br />

gadadis liTonSi _ 75-85%<br />

gadadis widaSi _ 3-5%<br />

aorTqldeba _ 12-20%<br />

155


fosfori widaSi imyofeba oqsidebis (PSekruli ) da<br />

liTonuri CanarTebis (PliTonis ) saxiT. fosforis<br />

saerTo raodenoba tolia _<br />

P = P + P<br />

saerTo<br />

Sekruli<br />

156<br />

liTonis<br />

raodenobrivi TvalsazrisiT fosfori Semdegnairad<br />

nawildeba, %:<br />

PsaerTo 0,<br />

013<br />

0,018<br />

0,010<br />

P Sekruli<br />

0,<br />

010<br />

0,010<br />

0,009<br />

P liTonis<br />

0,<br />

010<br />

0,008<br />

0,001<br />

e.i. fosforis mTeli Semcvelobis 85% imyofeba<br />

oqsidebSi (Sekruli saxiT), xolo 15% liTonur Ca-<br />

narTebSi ( P (liTonuri)<br />

praqtikam gviCvena, rom widaSi fosforis minimaluri<br />

raodenobis uzrunvelsayofad aucilebelia,<br />

rom misi fuZianoba CaO/SiO 2 ar aRematebodes 0,3.<br />

fuZianobis gazrda iwvevs liTonSi manganumis gadasvlis<br />

gazrdas, rac arasasurvelia. manganumis sasargeblo<br />

gamoyeneba Seadgens daaxloebiT 90%.<br />

elementi<br />

Mn<br />

P<br />

Fe<br />

Si<br />

liTonSi<br />

5<br />

75<br />

90<br />

0,5<br />

widaSi<br />

90<br />

5<br />

10<br />

95<br />

aorTqldeba<br />

5<br />

20<br />

_<br />

4,5


miRebuli maRalfosforiani feromanganumis Sedgenilobaa,<br />

%:<br />

35-55Mn; 27-47Fe; 0,1-0,27Si; 2,5-4P; 2-6C.<br />

misi raodenoba 1 bazur tona widaze daaxloebiT<br />

80 kg-ia. es liToni gamoiyeneba saavtomate<br />

foladebis gamosadnobad naxSirbadiani feromanganumis<br />

da ferofosforis nacvlad.<br />

erTi bazuri tona ufosforo widis misaRebad<br />

sakazme masalebis xarjviTi koeficientebi Semdegia:<br />

manganumis koncentrati (45-48%Mn) _ 1180 kg<br />

koqswvrila _____________________ 137 kg<br />

kvarciti ________________________ 87 kg<br />

silikomanganumis wida ____________ 90 kg<br />

eleqtroenergia __________________ 1330 kvt. sT<br />

7.4. gadasamuSavebeli silikomanganumis gamodnoba<br />

liTonuri manganumis misaReb kazmSi aRmdgenelad<br />

gamoyenebulia gadasamuSavebeli silikomanganumi,<br />

romlis qimiuri Sedgeniloba unda akmayofilebdes<br />

Semdeg teqnikur pirobebs:<br />

marka<br />

СМнП - В<br />

СМнП-1<br />

СМнП-2<br />

Si<br />

ara naklebi<br />

28<br />

28<br />

28<br />

157<br />

C P Fe<br />

0,05<br />

0,07<br />

0,15<br />

ara umetesi<br />

0,05<br />

0,05<br />

0,07<br />

2,0<br />

2,3<br />

2,8


gadasamuSavebel silikomanganums Rebuloben<br />

mcire (5 mva) da didi (16,5 mva) siZlavris RumelebSi<br />

uwyveti procesiT, manganumis da siliciumis erTdrouli<br />

aRdgeniT. kazmi Sedgeba gadasamuSavebeli<br />

ufosforo manganumiani widisagan, koqswvrilasa da<br />

kvarcitisagan. saTanado gaTvlebis safuZvelze<br />

dadgenilia kazmis TiToeuli ulufis Sedgeniloba:<br />

270 kg dabalfosforiani wida, 85-90 kg kvarciti, 125-<br />

130 kg. koqswvrila da 10 kg dolomiti.<br />

silikomanganumis gamodnobis dros ZiriTad amocanas<br />

warmoadgens fosforiT, rkiniT da naxSirbadiT<br />

dabali Semcvelobis Senadnis miReba. fosforis<br />

da rkinis dabal procents uzrunvelyofs ufosforo<br />

da urkino gadasamuSavebeli manganumiani<br />

widis gamoyeneba, xolo naxSirbadis dabali Semcveloba<br />

SeiZleba miRweul iqnes mxolod siliciumis<br />

maRali SemcvelobiT.<br />

gaxurebis da dnobis procesSi mimdinareobs<br />

Semdegi ZiriTadi reaqciebi (analogiurad ix. Tavi<br />

`naxSirbadiani feromanganumis gamodnoba~).<br />

MnO + C = Mn + CO<br />

2MnO + 20/7C = 2/7Mn 7 C3<br />

+ 2CO<br />

am reaqciebis sawyisi temperatura Seadgens Sesabamisad<br />

1401 da 12790C. manganumis aRdgenasTan erTad mimdinareobs siliciumis<br />

aRdgena:<br />

+ 3C = SiC + 2CO<br />

+ 2C = Si + 2CO<br />

SiO 2<br />

SiO 2<br />

158<br />

SiO 2<br />

+ C = SiO + CO<br />

+<br />

3C = SiC + 2CO<br />

SiO 2


SiO + C = Si + CO<br />

siliciumis aRdgena mimdinareobs ufro maRal<br />

temperaturaze, vidre manganumis ( 1690 C<br />

0<br />

≈ ), magram<br />

aRdgenili manganumis arseboba aadvilebs siliciumis<br />

aRdgenas, radganac warmoiqmneba silicidebi da<br />

siliciumis xsnari manganumSi.<br />

SiO 2 + C + Mn = (Mn -Si)<br />

+ CO 2<br />

radganac gadasamuSavebeli manganumiani widebi<br />

Seicaven SiO 2 -is mniSvnelovan raodenobas, amitomac<br />

maT kazmSi SeaqvT didi raodenobis manganumis silikatebi,<br />

romlebic damatebiT, kidev warmoiqmnebian<br />

kazmSi arsebuli kvarcitidan. es garemoeba ramdenadme<br />

aZnelebs manganumis aRdgenas silikatebidan,<br />

romlebic mimdinareoben Semdegi reaqciebiT:<br />

MnO ⋅ SiO 2 + 3C = MnSi + 3CO<br />

MnO ⋅ SiO 2 + 3C = Mn + Si + 3CO<br />

3(MnO⋅ SiO 2 ) + 4C = Mn 3C<br />

+ 3SiO2<br />

+ CO<br />

MnO ⋅ SiO 2 + 4C = SiC + Mn + 3CO<br />

magram am reaqciebis Seswavla gviCvenebs, rom<br />

ukve 1500 0 C procesi midis sakmaod kargad.<br />

silikatebidan manganumis aRdgena SeiZleba gaadvildes<br />

kazmSi garkveuli raodenobis kirqvis SetaniT.<br />

kalciumis oqsidis arseboba kazmSi, amaRlebs<br />

manganumis oqsidis aqtivobas da manganumis aRdgena<br />

midis Semdegi reaqciiT:<br />

⋅<br />

SiO + CaO + C = CaO⋅<br />

SiO + Mn + CO<br />

MnO 2<br />

2<br />

159


gasagebia, rom MnO-s aqtivobis gazrdas, amave<br />

dros mivyavarT SiO2-is aqtovobis Semcirebisaken,<br />

rac auaresebs siliciumis aRdgenas. aRdgenis procesebisadmi<br />

CaO-s es ormagi gavlena iZulebuls<br />

gvxvdis,<br />

Ruduli.<br />

rom misi gamoyeneba kazmSi iyos Sez-<br />

nax. 17. siliciumis gavlena naxSirbadis xsnadobaze<br />

Si-O-C sistemis nadnobebSi<br />

1 _ naxSirbadis Semcvelobis cvlilebis areali<br />

siliciumis sxvadasxva Semcvelobis dros;<br />

2 _ naxSirbadis faqtiuri Semcveloba<br />

silikomanganumSi<br />

160


nax. 18. silikokarbiduli fazebi Mn-Si-C sistemaSi<br />

da naxSirbadis xsnadobis damokidebuleba<br />

siliciumis koncentratze<br />

161


nax. 19. silikomanganumSi naxSirbadis Semcvelobis<br />

damokidebuleba siliciumis Semcvelobaze<br />

162


ogorc zemoT aRvniSneT, silikomanganumSi nax-<br />

Sirbadis dabal procents uzrunvelyofs masSi siliciumis<br />

Sesabamisi Semcveloba, romelic Slis<br />

manganumis karbidebs da warmoqmnis silicidebs:<br />

C] + [Si] = [Mn Si] + C<br />

[Mn X<br />

X<br />

2[Mn X C] + (SiO 2 ) = [Mn 2XSi]<br />

+ 2CO<br />

MnO⋅ SiO2<br />

+ 3[Mn XC]<br />

= [Mn 3X+<br />

1 ⋅Si]<br />

+ 3CO<br />

siliciumis es `antagonisturi~ damokidebuleba<br />

naxSirbadisadmi uzrunvelyofs naxSirbadiT Zalian<br />

dabali Semcvelobis silikomanganumis miRebas. nax.<br />

19-ze naCvenebia, rogor icvleba naxSirbadis Semcveloba<br />

SenadnSi masSi siliciumis raodenobasTan damokidebulebiT.<br />

imisaTvis, rom miviRoT naxSirbadiT<br />

standartuli (ara umetes 0,08%) Senadni aucilebelia,<br />

rom siliciumi masSi iyos ara naklebi 30%.<br />

SenadnSi naxSirbadis Semcvelobis Semcirebas<br />

xels uwyobs agreTve siliciumis karbidebis daSlis<br />

reaqciebi:<br />

+ 2SiC = 3Si + 2CO<br />

SiO 2<br />

Mn X C + SiC = Mn XSi<br />

+ 2C<br />

kazmSi arsebuli fosfori aRdgeba Semdegi reaqciiT:<br />

2Ca 3 (PO4<br />

) 2 + 3SiO 2 + 10C = 3(Ca 2SiO4<br />

) + 4P + 10CO<br />

da igi ZiriTadad gadadis liTonSi.<br />

silikomanganumis miRebis procesis Tavisebureba<br />

mdgomareobs manganumis da siliciumis erTdroul<br />

aRdgenaSi, rac TavisTavad gavlenas axdens, rogorc<br />

163


manganumis, aseve siliciumis aRdgenaze. ramdenadac<br />

manganumi xels uwyobs siliciumis aRdgenas da<br />

gvevlineba rogorc siliciumis damleqavi, imdenad<br />

kaJmiwa, raRac zomiT `blokirebas~ ukeTebs MnO-s<br />

da warmoqmnis SedarebiT Znelad aRdgenad silikatebs.<br />

manganumis da siliciumis am urTierTkavSiris<br />

garda, aRniSnul procesSi mimdinareobs erTi<br />

mniSvnelovani reaqcia, romelic wonasworobis damyarebisas<br />

sistemaSi gansazRvravs silikomanganumis<br />

Sedgenilobas:<br />

2(MnO) + [Si] = 2[Mn] + (SiO2<br />

)<br />

es reaqcia gansazRvravs MnO-s Semcvelobas widaSi:<br />

rac meti procentuli reodenobiTaa siliciumi<br />

liTonSi, miT ufro dabalia manganumi widaSi.<br />

rogorc sxva procesebSi, silikomanganumis miRebisas<br />

gadamwyvet rols TamaSobs temperatura. am<br />

procesis gamokvlevam gviCvena, rom temperaturis<br />

1400-dan 16000C-mde gazrdiT aRdgenis siCqare TiTqmis<br />

4-jer izrdeba.<br />

samrewvelo pirobebSi, temperatura RumelSi regulirdeba<br />

eleqtrodebis CaSvebis siRrmiT da widis<br />

raodenobiT. gamoSvebis mcire raodenobis dros RumelSi<br />

grovdeba bevri wida, rac iwvevs eleqtrodebis<br />

maRal ganlagebas, Rumelis maRal horizontebSi kazmis<br />

naadrev gaxurebas da Sesabamisad didi raodenobiT<br />

widis warmoqmnas. Sedegad, Rumelis qveda nawilSi,<br />

sadac unda damTavrdes siliciumis aRdgenis<br />

da manganumis karbidebis daSlis yvelaze Zneli da<br />

164


energotevadi reaqciebi, temperatura ecema da Rumelis<br />

warmadoba mcirdeba.<br />

Rumelis qveda horizontebSi energiis maRali<br />

koncentraciis Sesaqmnelad da SesanarCuneblad aucilebelia,<br />

rom RumelSi iyos widis optimaluri<br />

raodenoba. amis miRweva SesaZlebelia liTonis da<br />

widis gamoSvebebis raodenobis gazrdiT. liTonis<br />

da widis gamoSveba xdeba erTi xvrelidan foladis<br />

cicxvebSi cvlaSi 5-6-jer.<br />

silikomanganumi gamoSvebisas Seicavs imaze met<br />

naxSirbads, vidre es teqnikuri pirobebiTaa daSvebuli.<br />

amitom Camosxmis win mas 40-45 wuTi ayovneben<br />

cicxvSi. am dros dnobis procesSi warmoqmnili<br />

siliciumis karbidebi (SiC), zemoT amotivtivdeba da<br />

gadadis widaSi, ris Sedegadac mcirdeba naxSirbadis<br />

Semcveloba liTonSi. es dasturdeba Semdegi<br />

monacemebiT: gamoSvebisas naxSirbadis raodenoba<br />

iyo _ 0,30-0,47%, xolo dayovnebis da Camosxmis win<br />

ki _ 0,07-0,12%. kovSSi erTi saaTis dayovnebis Semdeg<br />

SenadnSi naxSirbadis Semcveloba aRwevs 0,08-0,1%,<br />

xolo siliciumis raodenoba ki 27-29%.<br />

gadasayreli widis jeradoba 0,8-0,1-is fargleb-<br />

Sia. misi Sedgeniloba ki Semdegia, (%):<br />

Mn SiO2 CaO MgO Al2O 3 P C<br />

6 47 26 5 11 0,07 1,5<br />

widaSi manganumis mcire Semcveloba, sasaqonlo<br />

silikomanganumis widasTan SedarebiT (14-16%) ganpirobebulia,<br />

rogorc ukve zemoT aRvniSneT, liTonSi<br />

165


siliciumis maRali SemcvelobiT _ 29%-mde (sasaqonlo<br />

silikomanganumSi Si=14-17%) widaSi naxSirbadis<br />

maRali Semcveloba gamowveulia masSi wvrili koqsis<br />

SereviT.<br />

1 tona gadasamuSavebeli silikomanganumis 5 mva<br />

simZlavris RumelSi miRebisas, gvaqvs sakazme masalebis<br />

da eleqtroenergiis Semdegi xarjviTi koeficientebi:<br />

dabalfosforiani wida _ 1512 kg.<br />

kvarciti _ 573 kg.<br />

koqswvrila (mSrali) _ 599 kg.<br />

kirqva (dolomiti) _ 61 kg.<br />

eleqtrodebi (grafitis) _ 37 kg.<br />

eleqtroenergia _ 5100 kvt-sT.<br />

gadasamuSavebeli silikomanganumis dnobam mcire<br />

da didi simZlavris RumelebSi gviCvena, rom misi gamodnoba<br />

didi simZlavris RumelebSi ekonomikurad<br />

ufro xelsayrelia, radganac mkveTrad mcirdeba sakazme<br />

masalebis da eleqtroenergiis xvedriTi xarji.<br />

7.5. liTonuri manganumis gamodnoba<br />

liTonuri manganumis gamodnoba warmoadgens bolo,<br />

mesame etaps am Senadnis miRebis samstadiian<br />

procesSi.<br />

dnobas awarmoeben samfaza 5000 kva simZlavris<br />

RumelebSi. Rumelis abazana amogebulia magnezitis<br />

aguriT. amonagis gamZleoba sakmaod dabalia (30-40<br />

166


dRe), rac gamowveulia widebis agresiulobiT da<br />

procesis periodulobiT (siTbos xSiri cvalebadoba).<br />

sakazme masalebad gamoyenebulia gadasamuSavebeli,<br />

dabalfosforiani manganumiani wida, gadasamuSavebeli<br />

silikomanganumi (aRmdgenili) da kiri (mdnobi).<br />

adre, dnobisaTvis iyenebdnen myar, damsxvreul,<br />

gadasamuSavebel widebs. Semdeg gadavidnen Txevad,<br />

manganumian widebze, rac saSualebas iZleva Semcirdes<br />

eleqtroenergiis xarji, gaizardos Rumelis warmadoba<br />

da gaumjobesdes liTonis xarisxi (maRali<br />

markis liTonis ufro didi gamosavali). kazmis angariSis<br />

dros iTvaliswineben elementebis, dnobis produqtebs<br />

Soris ganawilebis, miRweul maCveneblebs.<br />

kazmis erTi ulufa Sedgeba:<br />

1. ufosforo gadasamuSavebeli manganumiani wida<br />

(Mn 48%) _ 100 kg<br />

2. gadasamuSavebeli silikomanganumi<br />

(30/64) _ 33 kg<br />

3. kiri _ 75 kg.<br />

liTonuri manganumis gamodnobis procesi moicavs<br />

Semdeg periodebs:<br />

a) abazanis gawyoba;<br />

b) Rumelis qvedze silikomanganumis erTi nawilis<br />

CatvirTva;<br />

g) Txevadi, gadasamuSavebeli widis Casxma RumelSi;<br />

d) kiris CatvirTva;<br />

167


e) kazmis gadnoba da silikomanganumis darCenili<br />

nawilis CatvirTva;<br />

v) dnobis gamoSveba.<br />

liTonuri manganumis miRebis teqnologiur process<br />

safuZvlad udevs dabalfosforian widaSi arsebuli<br />

manganumis qveJangis (MnO), gadasamuSavebeli<br />

silikomanganumis siliciumiT aRdgenis reaqcia:<br />

2MnO + Si = 2Mn + SiO<br />

ΔG 103367 35,85T<br />

0<br />

= − +<br />

sufTa fazebis SemTxvevaSi es reaqcia egzoTermulia.<br />

realuri procesis pirobebSi mocemuli reaqcia<br />

dakavSirebulia mTel rig sxva reaqciebTan, ris<br />

Sedegadac aRdgenis procesi ufro rTuli sqemiT<br />

mimidnareobs:<br />

2(MnO) + 2(CaO) = 2[Mn] + (CaO) ⋅SiO<br />

+ [Si] Si−<br />

Mn<br />

ΔG 53000 41,86T<br />

0<br />

T = −<br />

mocemuli jamuri reaqcia endoTermulia da misi<br />

warmatebiT warmarTvisaTvis saWiroa, rom Rumelis<br />

abazana kargad iyos gaxurebuli ( 1700 C<br />

0<br />

≈ ). amave<br />

dros saWiroa, rom kazmSi gvqondes sakmarisi raodenobis<br />

CaO, romelic warmoqmnil SiO2 Sekravs or-<br />

Tosilikatad.<br />

manganumis aRdgenis maRali maCveneblis misaRwevad<br />

aucilebelia, rom widis fuZianoba (CaO/SiO 2 )<br />

iyos 1,55-1,65, rac uzrunvelyofs 2 2 SiO (CaO) ⋅ warmoqmnas.<br />

fuZianobis Semcirebas 1,40-mde mivyavarT MnO-s<br />

168<br />

2<br />

2<br />

2


aqtivobis Semcirebamde, romelic Semdegi reaqciiT<br />

gamoisaxeba:<br />

(MnO) 2 ⋅ SiO 2 + 2CaO = 2MnO + (CaO) 2 ⋅SiO<br />

2<br />

silikomanganumis ukmarisobis pirobebSi mimdinareobs<br />

MnO-s nawilobrivi Sekvra silikatad:<br />

3MnO + Si + CaO = 1/2(MnO) 2SiO2<br />

+ 1/2(CaO) 2 ⋅SiO2<br />

widis jeradoba am procesSi sakmaod maRalia<br />

da igi meryeobs 3,2-3,35 farglebSi.<br />

sakazme masalebis da eleqtronergiis xarjviTi<br />

koeficientebi 1 bazuri tona liTonuri manganumis<br />

misaRebad Semdegia:<br />

ufosforo wida (48%Mn) _ 2097 kg<br />

gadasamuSavebeli silikomanganumi (30/64) _ 633 kg<br />

kiri _ 1529 kg<br />

grafitis eleqtrodebi _ 9,6 kg<br />

eleqtroenergia _ 2412 kvt-sT<br />

eleqtroenergiis jamuri xarji<br />

(gadamuSavebis samive stadiaze) _ 9578 kvt-sT<br />

elementebis ganawileba dnobis produqtebs Soris<br />

Semdegia, %<br />

gadadis, %<br />

elementi nedleuli<br />

liTonSi widaSi aorTqldeba<br />

Mn<br />

wida<br />

silikomanganumi<br />

169<br />

46,5<br />

100,0<br />

45,0<br />

_<br />

8,5<br />

_<br />

Fe<br />

wida<br />

silikomanganumi<br />

90,0<br />

100,0<br />

10,0<br />

_<br />

_<br />

_<br />

P kazmi 60,0 30,0 10,0


7.6. saSualonaxSirbadiani (rafinirebuli) feromanganumis<br />

gamosadnobi kazmis angariSi<br />

angariSi warmoebs 100 kg madanze. nedli masalebis<br />

Sedgeniloba mocemulia cxrilSi:<br />

masala, % Mn SiO2 CaO<br />

manganumis madani 50 11 _<br />

silikomanganumi<br />

kiri<br />

madnis MnO2 iSleba Mn3O4. madnidan 48%Mn aRdgeba<br />

liTonur manganumamde, saidanac 32% gadadis<br />

liTonSi, 16% aorTqldeba. manganumis saerTo raodenobis<br />

52% aRdgeba MnO-mde da gadadis widaSi.<br />

silikomanganumis siliciumis gamoyeneba aris 76%,<br />

24% iJangeba haeris JangbadiT.<br />

100 kg madnidan manganumi aRdgeba MnO-mde.<br />

100 ⋅ 0,<br />

5⋅<br />

0,<br />

52 = 26 kg.<br />

70<br />

_<br />

Mn -mde ki<br />

100 ⋅ 0,<br />

5⋅<br />

0,<br />

48 = 24 kg.<br />

aucilebelia siliciumi:<br />

Mn 3O 4 -is aRsadgenad MnO -mde Semdegi reaqciiT:<br />

2Mn O + Si = 6MnO + SiO<br />

3<br />

4<br />

2<br />

26⋅<br />

28<br />

= 2,<br />

21 kg.<br />

330<br />

Mn-mde aRsadgenad Semdegi reaqciiT ki saWiroa;<br />

Mn O +<br />

2Si = 3Mn + 2SiO<br />

3<br />

4<br />

2<br />

170<br />

Si<br />

23<br />

_<br />

_<br />

90


SiO 2<br />

24⋅<br />

56<br />

= 8,<br />

14 kg.<br />

165<br />

aucilebelia sul siliciumi<br />

8 , 14 + 2,<br />

21 = 10,<br />

34 kg.<br />

10,<br />

35<br />

anu silikomanganumi = 59,<br />

3 kg.<br />

0,<br />

76⋅<br />

0,<br />

23<br />

dnobis dros silikomanganumidan warmoiqmneba<br />

59,<br />

3⋅<br />

0,<br />

23⋅<br />

60<br />

= 29,<br />

4 kg.<br />

28<br />

madnidan Semodis SiO2 100 ⋅ 0,<br />

11 = 11 kg.<br />

sul SiO 2 iqneba 11 + 29,<br />

4 = 40,<br />

4 kg.<br />

widis warmosaqmnelad romlis fuZianoba iqneba<br />

CaO 40,<br />

4⋅1,<br />

4<br />

= 1,<br />

4 saWiroa = 62,<br />

8 kg kiri.<br />

SiO<br />

0,<br />

9<br />

kazmis Sedgeniloba iqneba, kg:<br />

madani _ 100<br />

silikomanganumi _ 59,3<br />

kiri _ 62,8<br />

saSualonaxSirbadiani<br />

feromanganumis Sedgeniloba<br />

Mn Si P C<br />

92,7<br />

92,0<br />

91,8<br />

1,69<br />

2,02<br />

1,31<br />

171<br />

0,22<br />

0,23<br />

0,24<br />

1,17<br />

1,08<br />

1,08


gamoyenebuli literatura:<br />

1. Гасик М.И., Емлин Б.И. Электрометаллургия ферросплавов.<br />

Киев, `Виша школа~, 1983.<br />

2. Хитрик С.И., Гасик М.И., Кучер А.Г. Электрометаллургия<br />

марганцевых ферросплавов. Киев, `Техника~, 1971.<br />

3. Гасик М.И., Лякишев Н.П., Емлин Б.И. Теория и технология<br />

производства ферросплавов. Москва, Металургия, 1988.<br />

4. Хитрик С.И., Гасик М.И., Емлин Б.И. Конспект лекций по<br />

специальному курсу `Электорометаллургия стали и<br />

ферросплавов~. Днепропетровск, 1972.<br />

5. Бобкова О.С. Силикотермические восстановление металлов.<br />

М.: Металургия, 1981.<br />

6. Гасик М.И. Электроды рудовосстановительных электропечей<br />

М.: Металургия, 1984.<br />

7. Емлин Б.И., Гасик М.И. Справочник по электротермическим<br />

процессам. М.: Металургия, 1978.<br />

8. Шедровицкий Я.С. Производство Ферросплавов в закритых<br />

печах. М.: Металургия, 1975.<br />

9. Рысс М.А. Производство ферросплавов. М.: Металургия,<br />

1985.<br />

10. Гаврилов В.И., Гасик М.И. Силикотермические процессы.<br />

Киев, 2000.<br />

11. Хвичия А.Т. и. др. Переработка марганцевых руд методом<br />

моношихты. -В сб.: Труды ГПИ. Тбилиси, `Мецниереба~,<br />

1965.<br />

12. Хвичия А.Т. и др. Выплавка силикомарганца из рудных<br />

брикетов в печи мошностью 16,5 ква. - `Сталь~, 1970, №2.<br />

172


13. Якушевич Н.Ф. и др. Растворимость углерода в силикомарганеце.<br />

`Известия вузов. Черная металургия~, 1988,<br />

№10.<br />

14. Кекелидзе М.А. и др. Aгломерация чуиатурских концентратов.<br />

Тбилиси, `Мецниереба~, 1968.<br />

173


ibeWdeba avtoris mier warmodgenili saxiT<br />

gadaeca warmoebas 28.05.2009. xelmowerilia dasabeWdad<br />

05.06.2009. qaRaldis zoma 60X84 1/16. pirobiTi nabeWdi Tabaxi 11.<br />

tiraJi 100 egz.<br />

sagamomcemlo saxli `teqnikuri universiteti~, Tbilisi,<br />

kostavas 77

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!