28.02.2013 Views

Rostros%20y%20rastros.pdf

Rostros%20y%20rastros.pdf

Rostros%20y%20rastros.pdf

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Rostros y rastros<br />

Entrevistas a trabajadores iniprantes en Estados Unidos


(.:Oi l,.i COIA2iHOR iCl 1)K:<br />

Milrilia Agiiiliir (-)i.nzcu. Evrrarrlo tilaiirli I,ii vra. lzetiiiivl 1)11 nlric Faz.<br />

$!;iría I,iiz L);íi:altis IAoirc..s, .:Ir-odi Diaz Rnrha. C:illiei-tci Esiriirlü 1l;ii-ri..;.<br />

Carlos Lal>astida Kr~jas. (~iiilli~i~iiit~ 1,íipvz Parra Hravn.<br />

I.iiis .li.hils h,l:irtíri tltll Carntici Fierro. Migilrl :\iigrl Mariínvz II~iniiiili*z-.<br />

Sergid> 37e[lcllír1 lLYor;il. lsrat=l Savarrv C;irría* hli~ríii drl 5131 Oruu~~)<br />

Ciiitáii. Scli;isiiAii PGicz I:ai.cí;i. C:l;iiirlin C)~ii.xatla Iiodt.ígtl~~.<br />

Miiríd i1~1 Pilar Hiitli.igrit.~ L;ipr.z. Friiiii.iarri Javiihi l~iilii;íii Hvi-rei-;i.<br />

I~r;ar~i*isri~ Si~irlwz ilv Alli:qn (.::iIii.i~l:t 5Anrhw~ Sot41: Yetiar~i St~1~íil\t!1Ia<br />

%lo~~riidi~. lIigi~t>l Tiirir] l,~il~~-x. \jírta~r kl;sn~iv! Tor-r.vs C ~~erra<br />

El, (:oI,KGIo<br />

DE SAN I.IIIS


Diseña: Pnlilo Labalitiila<br />

Fotng~afias: Archivo Jorgr L)iii.and<br />

O 3


y rriuchn historia detrás. Tanta rlur en la act~ialitlatl Delira Weber está<br />

ti.&riJanrIo en la put>licat:i;~n rle las t:nti't~vistas completas, e incluyen<br />

las notas y apuntes r[iic hicieron RedCirld y Garnio sobre los originales.<br />

Conio yiiiera, la pulilica~i6n prinligenia en innl&s, la sigiiicrite en<br />

esl~añol, In segiind:i eri inglFs. prolognda por Paiil Tauloi.: y el actual<br />

estiitlio a fondo del texto y sil c.orittkxlo, finnen en eviritnria la rc:levantia<br />

de unlibro de esta natiiralexa. Un sublirntiuc:to rle investigación sr! convirtió<br />

en trabajo cle priiner nivel.<br />

De manera paralela, I'aul S. Tajrlcir. cl otro pionero de 10s estudios<br />

migratorios entre MFxico y Kstados Unidos, quien fuera iin niaestro de<br />

la entrevista, y ciiyns textos en la actualidad son conaiclerarios clásicos,<br />

trabiijíi tainbién en la misma línea. Siis libros c:stán tapiz;iiloe de citas<br />

textiialeb: de ijiis entrevistas, incluso en alguna de sus obras se transcrihsn<br />

entrevistas completas en forrna dc apEndice, porque la enti-evista habla<br />

por sí sola sin necesidad de interlncutnr. En electo, se sabe quc iina de<br />

SUS ayi~clantes estaba encargada de recngcr historias de vida de rnujcres,<br />

pero lariiiintablemeiite este material esti perrlido o giiardatlo en<br />

algiiria hihliuteca, ~iosiblcinentr: entre sus pn~ieles que se ronservan<br />

en Bei-kdey (Diirand, 2OOO).<br />

En amlios casos, la metodología emplrada fue de corte ;intro~iolópco,<br />

es decir, la c~iir: se aprende en la práctica al realizar entrevistas. Sin<br />

embargo, en i?I caso de Caniio se conotata que no m trataban de entre\istas<br />

al~iertai;, sino que existía un machote previo, un listado de los<br />

tcinas sohrr los que estaba espei:ialrncnta intcresanclo en recopilar inforniac,ióii:<br />

el terna religioso, las causas de la migratihn, el iniindo lahoral.<br />

No son propiamerite historias de vida, snri historias migi-atorias. Y<br />

esto ciinstituyi? otro aporte rle Ganiio! CIIIF: se interesa en la historia de<br />

vida, peino con una orientación teniatira.<br />

El presente libro sc iiiscrta rn esta tradici5n ile la invcstigaciOn<br />

histbrira antr~pol6~ic:;i. que retoiiia las crist:ñanzas cIr Giimin, y se sii-<br />

rna al trabajo realiaatlu por Mnrilvn Ilavis en Voces mexirnnns QUW~OS<br />

ariirricanos y poi- Jorge Dui-antI rri El norte es corno el mar. Idas entrp-<br />

vistas a migranten ronstituyen iiii inatei-ial de priniera iiiann para los<br />

estiidios migratririris, y nunca snii siiCirii.ntrs para con0ct.r y ~irofiintli-<br />

Z~I- tan el tenia. Catlii (:aso ;ipoi.tii 'iii propia partiriilai-idatl y rirliieza.<br />

Cacla c~xpei+ir~iir~ia cs uii nitiiirlo. r;itl¿i i~iltr-t~i.int;idti tiviit: $11 1ii.iiliin ~iiirito<br />

tlr vista. Son las i occs clc cluienrs no tic.iican doruinentci.+ qiie 10s ü\ ül~n.<br />

por cso niismo anri las \-oci?A (le los ~irritagciniatas.<br />

ahí que colno 1111 ejercicio escolar en la 1icent:iatrirü rn Estiitlios<br />

Internacionaleti tlc E1 Colegio de San Liiis, se pidiera a vada uno rlr<br />

los estudiantes qiie entravistara a una persona que tiiibiera ido a tra-<br />

bajar al norte. De este nindo, las lecturas y t:xposic:ioncs sohrr: cl terna<br />

dc la teoría dr: la emigración se potliari coinpleinentar con la expi:i-iencia<br />

1~ersvna1 de haber entrevistado y profirndizado en el teina n partir dtb<br />

la c:xpericiicia de los propios rnigrantes.<br />

El rijertitio no tido restiltó provrchoso para acreditar iina materia.<br />

fue una experiencia estirriiilante qiie periniti; a los estiidiantes r:ompenetrarse<br />

personalmente con la prul~lemiítica y comprender, en un iiivel<br />

y con inayor profuiididarl, las inúltiples facrtas qiie piiede<br />

inostrar cl fenómeno migratorio: exito v fracuno, ;irnhición y miedo.<br />

sucirte e infortunio, aventiira y riesgo, esperanza y tlesiliisi6n.<br />

El ejercicio prrnitió también evidenciar varios aspectos funda-<br />

meiitales del feiióinenn migratorio eri la regón potosiria: siis reper-<br />

cusiones cn la vida cotidiana, la difiisiíin y alcarict: tlel fenhineno y la<br />

experiencia acumulada a travbs tIe iin ir y venit- centenario. A nadie lc<br />

res~ltóim~ositle o extreniadainentr: difícil encontrar y entrevistar a un<br />

emigrante. 1,a niigraciRn a Estados Enidlos en la repín pntosina forma<br />

parte de la vida cotidiana. TotIos los días sale y llega gente, parientes,<br />

amigos, vecinoti de Estados Unidos. Es más, en varios casos la entrevis-<br />

ta fue realizada a algún pariente cercano: primo. tío o abuelo; sólo en<br />

algunos sr: optó por la etitrevista telefiinica o por. la Internct (chat<br />

room); cada quien recurrit a 8116: cuntactus y ~~noci(los, a BUS recilrsns<br />

oconociinientos para realizar unaentrevista urigirial sohre la rxyeriencia<br />

y sapiencia de los inigrantes in~xicanos.<br />

El resultado final aportó tal caiitidarl rlc: infnrniación y riqiieza dp<br />

matices que se planteó la posibilidad dr: seguir adclante y inejorar aún<br />

inás el trabajo. E:n un segundo trimestre st: vnlvió snbrt. el teiiia dc la<br />

entrevista y se recomend; interrogar, de nueva cuenta, al niigrante<br />

para completar y ampliar la inf0rmar:iGn. Shlo en puc,os canos se npti,<br />

por cambiar de inforniantr.<br />

La idea (Ir: una pu hlicaciiiri se haliia Iiiiesto e11 iriarc ha. I'cro totln<br />

libro conlleva utia serie de tareas y uli1igai:iriiirs. hlás aiin iiri libro<br />

cnlcctivo. Catla c~iririi tuvo qu(: redactar uiia piv~iieña iiiti-odiictibn de<br />

Iii entrevista: rjei+cirio fácil en apariencia, pero c1iic rlt?inostríi tciiri. inás<br />

Iieriioleti de los t~ue sr? ~~udiera<br />

pensar. I,a I)rtasrnt;icii>n ilrbia señalar<br />

clt: manrra rniiv nirit4tica los plintos nt>rlal(ls ( 1 I:i ~ c:nti-rvista y. a la


vez. ~)olivi. di, iriii tiifii.sici iiiia ~riti.t.~i t.r>tii(-iíili iiiiiilit iceii 11th (.;iiI:i iiiio rlia<br />

141s iniISi)h.<br />

I+:stt: t,jr,rrii-io Iiiir~ilr. p;ii.tvhtbi. i~xtt.:iiio t.11 iiti t4iirho (Ir 'I't*cii.í;l Mi-<br />

gt.;itori:i7 1)i:t-o ~)i-t~c*isiqtiit*iili~ s(* ii-:itiiIi:i (lis ; ~~)lir+;~i. 124 tt~jrí~i. o las t ~orías~<br />

II la rthalit1:iil cnoiichr-t.t;i, al c.aso li;ii.tii.iiliii- iIra c:;irl:i tiiigi.:irit~. 1 1 t h riatl:i<br />

sirvtb trforixi1r si a la Iiot-:i tlv I:I v~t~i-(I;~cl las tiivi*rs~is (~i~i+i+ivri tt,s r l ;ir~Alisis<br />

~<br />

no pti(:tli>ri p~~)li(*iir Iii t,t-aIitIa(I. I'or otrii piirtt,. (11 tljt~rr,i(-iu SI, ro~ti~~le-<br />

lntqjtí) viir1 ljri ihsSili:rxo 1)i~r3011;11 4 1 f:ili~ipo ~ ltor sitiiai- al iiiipr:~iiti~ rhri<br />

sri contvxtu hi?;t&ric.ri. 40 cs lo iiiisnici vi~trt~viktiir ii un Lir-ac.tli.ci rlt: los<br />

años cii;ireiit:i iiiitk ;i iiri jrivtb~i cjuib avaliri rlc* llt.i?;;ii- tlvl nnrttb. Ili: ahí qurb<br />

86% toniai-a la tltv.isiOri tit. agi-tiliar tr.iiihtic.;i y r.i.ciiiiil;igii-ait1r,t1t1~ t!l riirl-<br />

jiintn clt, cn~t.cvislas tln t.iiatro Irl';b~~~i'i s(v'('i~~lt~i;: I)L.~IC'~'I.OS, i~itloc~iii~ii~i~-<br />

t;teios, iiiigraviíiri ft-rncrii tia y inigi.ac,ií>ii di: c.l;isia iiicarlia. I;;itla tina tlta<br />

tlst;*h 1i;~i~~i~s vs~i lirt~>t*iliija ile ~iii;~ lir(111r:fia iiitrntliir~ci6ti tt~1151it-a ili~i:<br />

~'III> t*r~~~ilt;~dli)<br />

rlta tri~I>iijos l~t~~-soi~alt~s<br />

y - i'ir~;il~rit~r~te- ilt?l tri111:ijo tbrl<br />

t*(liiilii~. 4 sli vex. vi~il;~ t111t 1.t1t istii estii l~rei:t~i~i~~;~<br />

i i i b iinil iiitrucltirri~~ri<br />

rt~:111xilda [.~or tbl t~iitrt~vist~it~or. tloiidtk r1;1 vi~t~iit:~ t14.1 choi~t(lx~o le) 111iÍs<br />

rc~1i~v:intr iIi> la t~iitrí~vistn iIr:stlr 4.1 puriln rlt* vista aii;ilíiii:n. E:II thstt. si-ii-<br />

titlo. st- liixo i.1 c.sf'iiri-íiii tini. r.iiritt~xtiialixat+ tll iiiriiiiihiitii n lit*t.iriiio scilii~<br />

r.1 t1i1t- 4.1 iriigraiitt* ri;~i.i.;i .+ti t~xli~i.it.rir-i;i por ;iii:iliz:ir lor aspc.chtos mis<br />

i.i~jt~\ aiitibr t1ia 1:i t.ritrrvist:i cjiirb tii\ii~i-;iii (ltiih iilr con las c~isi.iisioriiis 50-<br />

tirr. ttblii-í:i tlil la iiiipi.;ii.iOri.<br />

,\(li:riiL~> (lt- la rii~i~t~a t111t- ~irrilii>t~:i~ir~ii i'iid\il fhi~so. tal traxto st?<br />

:avt-iitiithii t.11 tltls ti:111lht ~(,;Is i*ol~~~tlt~r:~il:~s (*Iii ilw l~rol~lt~~~iAtit*as<br />

t-itlh: la iht;ilia dih 1415 l)~-i~(*t~t-os loh i ~iclr~(~iirr~t~i~t;i~l~~s:<br />

(IIJV hilhti1 *,l rrio~~it-riti~ I~;III siilt~ lio[.t) t~~ti111i:iila~: I:I 111igi-;tri6ri í'r*i~~i*riiri;i<br />

1;i ilil st~to~-t~s dia (*1;15t~ riitkdia.<br />

lAas i~ritrvvistiis ii ljr:i(*t>ros nos sitíi~hn r:n el1 ~v)iitt~~io Iiist~i~~iro<br />

t l t b I:I<br />

iiiigrat.iOri iiir.ait.;iiia :i KstiitIiis I.iiiiliis. Si liitlti Iii iiiigi~;ir-iÍiii %t. iriir.iíi ;I<br />

t'ina1r.s tit.1 siglo 1IX. taii I;i ai-tiialiilarl iliit:il;iri iiiiii firiceric: liol~r~\i\. ivrittl'i<br />

ilrb la ~)riiiii:r;i Gliot-a. (lt' ;jiii rliit. SP ~il.i\.iltb~iiil.i~ il los rnigi-i~nt~s (111~ sth<br />

f'~it>t~or) thr1 I;I tAti~1~;i 11t. 10s lji-iic*i~ros (19,12-l 904). !\ p:brtit. tial vincn tlii-<br />

ti-eviatas, r.1 lt:r.tor Iiorl rá ailr~ntr~irsr tlti c:sia G1int.a y vislii ttilii-;iri jicii.<br />

cjii; los roriti-:itos Ibi+;ir.cbrns c~tinsii~ii~-t~i-iiii iirl riiiiiiii*iitci ciilrriiiiaritt~ rlr 1:i<br />

niigrücaiiin iiit~xii~itri;~. i.ii;iriciri t.iArr.;i rlta vineo iiiilloiics tic, 1ic.i-sririas 1i;tr.-<br />

tit*i~i:iixiii ac*tiv:iri~t~i~tr-. I!rin (lc 10s ciksos nat*iq;i la t-~~ir~i-it~iit*i¿~ ilrh 1111 1x11-<br />

g1.3 t ~tt~ (1 t~i, l):t~.ti(.il)íi VI) tkl I'ri)gt*aiti:i t< t.;~i-tb t~i I~t~i.r~it*i~ i.i.iIi~i-o.<br />

cita (*or~a<br />

(Ii~i.iiviíi~i~ lbr,ro (111t- ti)\ o r~sI.ii~~~iiil i~~~~~oi-t~iii~~i,~<br />

tlti 5,111 I .~II+ 1'11t1isí.<br />

i)i~s1~i6s tlil los chorit i-;itcix 111-;irvi-ris \ iiiii la Lsi. 1 1 t h 1;i riiigi-;ir.ióri<br />

irirloriiint~ntatla. :2 11, I:irgci d t. rltiii ilGc.ail;ih ( IO0.C- 1980) varios tiiillriiir~s<br />

tli: mt.xic.arios c.riiz;irciri Iri f'rnritr:i-ü tlv in;iiirbr:i si~lii-t~~tic.i;i y tbtii:otitth;i-<br />

i-riii t raliajn t-n Ltatlos llriiiiot;. I.iih (*iiir,o tbrit t*t>\:jstlis<br />

(1 t. tbsttk :hI)art:iilo<br />

~~vjíli~i~~~i~iii la iii¿intlra raii quth b;~tailtis IJiiirIos t=~t~i.e*iO t b l (*oritroI i'i.(iritt,-<br />

rixo t:n es11 &por;i. dIr?ji~ri~lo 1)iis;ii- :I :i,li~r~llo~ ~i~;iI~;~~:i~lot-t~~<br />

( 1 1 1 4 ~ t-l itirhtVi.-;irlo<br />

(14: tral>a,je) (I(~niari11;ilia y t~x~i~tls:~t~tl~i ~i 105 st)Iir:~i~tt~~. la:l ti~tb~. thii<br />

iln l~ri~ritar tiiat~:i+iaI ~ ~ ~ I I I~;I~:I I ~ P O tb~i~1~tL~,iii+ :i (lisc*i~t ir ti tthiiiii itihlito<br />

eii la litt~riitiirti riiigr;itoi-i:i iiii~?iic.iiiiii, ibii I;i r.iiiil 1i:i [ii-iiriiirlii, ilth iii:intbr-¿i<br />

(hasi :ilsoliit;i. k.1 iitiálisis tlt* la iriigrnvi01i ilt, ,thr.tcii+tks ~)o~~iIal.i,.'. O~I.~~I+OS<br />

!- [banirt(:si~~os, Ll V ; I ~ I (14, lo+ tiiigraritt~.~ 1)rot t,riii~iiir~s < l t b la (*1;1w liit,(liii.<br />

origi11;irios (Ir, S;III l.iii< f'(~tii+í y OII-;~~ i.t~giolit~~ iIi.1 1);iís. 1i(xrrnitt? iil lr*(-irir<br />

iritr-ciiliii~ii~st~ rii tbst:i riiitht ii l)~.oljlt~~r~hti


Migratoi.ia. Postet-icii-rneiite, El st: ent:ai+gii rli? poner en orden los archi-<br />

vos, persegiiii. a Ins morosos t: iinpi-iinir la vcrsiíin filial. Las fotografias<br />

incluidas en cada uno tlr los apai-tatlos fuernn parte de un esluerzo<br />

colectivo que estiivo coorclinatlo por Gilbertu Estrada.<br />

La corrección de estilo y la revisióii general tiel texto sr dcbc a<br />

Adriana del Río Kocrher, quien rctnnib riada una de las entrevistas y<br />

trabajó de manera persorial con cada iirio de los entrevistadores. En<br />

todas las entrevistas st: respetó la versi6n 1itr:ral y el habla prtitular de<br />

cada uno de los entrevistados. El trabajo de edición se abocíi funda-<br />

mentalmente a la coi-recta y a proponer cierto orden a la<br />

entrevista, para darle coherencia e ilación al conjunto del trabajo. Eri<br />

casi tudos los casos, el entrevistador cpedi3 en segundo plano, las pre-<br />

pintas quedaron implícitas a lo largo del texto.<br />

Finalmente, el libro pudo hacerse realidad tfebido a la coopera-<br />

ción y entusiasmo de Cecilia Costero, coordinadora de la licenciatiira<br />

en Relaciories Internacionales; con el apoyo prirsoiial e institucional<br />

de 1,ydia Torre, secretaria administrativa; con la venia y hendicihn dr<br />

María I'saliel Monrny, secretaria acaddmica, y con el apoyo incondicio-<br />

nal, para todo esfuerzo que se salga de lo corníin, que aporta TomAs<br />

Calvillo, presidente dela institución y de esta novel y noble casa editorial.<br />

EL PROGRAMA BRACERO (1942-1964)


Cahriela Sánchex Soto<br />

Francisco Javier Roldin Herrera<br />

T~rier rirta ~iuigadu de C<br />

recornendnción<br />

U ~ ~ O S ~ eru ~ U h ~ mejor ~ S<br />

La niigrac.iÓn mexicana a Estados Unidos ha sirlo objeto de política<br />

p;illica, tanto para sucesivos gobieriios mexicanos como para diversas<br />

administracioncfi rstadounidcnses, en la LúsrIueda por dar un lugar<br />

dentro de la rclación bilateral a la rralidad incii~stiniiable d ~ frnórnc- l<br />

no migratorio rntrr M4xii:o y Estatloo Unidoh.<br />

En niuchas orasionrb, las diversas administraciones etitadouniden-<br />

ses han abiertnlas pliertab; a flujos ternpclrales tle mano de obra, y han relajado<br />

discrecionalineiiir Ins rontrolca v vigilancia d~ sus frontera3 al paso<br />

de rnigranteb: aiiturizatlus Y no aiitnrizadow . Nu o b.stante, sólo ~n pocos 1110mrintoshan<br />

existido aciiri-rlol;fornialrr;entr~ MGxico y Ebtados Unidos parii<br />

la r~~lainentaciiiii n VI iiiaiirjo conjiini n de este fenómeno (Alba, 1999).<br />

Esta parte de1 Iihru está iledirada a los hrac~i.eraci5ii conri.ei;i un aruertlo<br />

entre los gnbirriios dr Rléxiro y de Estados Unidoo qiir oe Ilamii Programa<br />

Bracero.<br />

La importaricia d~ eGtP programa radica en qiie por primera vez<br />

EstadotiUniilo~ eoiiivu djopuesto a eotallecer un acucrdo bilateral para<br />

la iinportarión de trabajadores inexicanos. Dicho aciierdo fue nt-cesario<br />

debida a que aún estaba abierta la herida de lati deyortaciories masivas<br />

~fectuatlas en los años veinte y treinta. El programa era novedoso<br />

y arntiiciotio, y tenía la peciiliaridad de ser una propuesta específica del<br />

gotiirrnu de Estados Unidos a la que cl .gobierno rnexicariu accedió desliiies<br />

de una rxitnsa riegociación.


Este convenio bracero fue el primer t:sfuerzo por pensar la rrlarihn<br />

y la problemática inigi-atoi-ia entre ambos paises drstlr su esFicrific-idad<br />

y no desde planteamientos generales aplicables a todos los flujos<br />

rnigratorios. Las negociaciones iniciaron e1 1 de junio de 1942, y los 1ii.imeros<br />

trabajadores inexieanos inscritoti en el programa c:r~ixar-oii la<br />

frontera ese mismo año (Durand, 1998).<br />

Esta etapa migratoria comenzó "bajo un signo de cont i-adicción", ya<br />

que, por un lado, se necesitaba mano de obra, pero, por otro, iniivhus<br />

estadounidenses no estaban dispuestos a cambiar siis actitudrs i-acistas<br />

y discriminatorias hacia los mexicanos. Por lo tanto, M~X~CO exigiii que<br />

los contratos garantizaran buenas condiciones de trabajo a siis nacioiialrs .<br />

Cada contrato del Programa Bracero estipulaba cl salario cjur: rcribiria<br />

el trabajador, el pago de pasaje de regreso, una vivientia adt?riiada<br />

y facilidades para alimentación. Las contrataciories se hacían,<br />

primero, en la capital, despuEb: en los estados o en la frontera, auiicllir:<br />

el gobierno mexicano buscó que sólo se hicieran en el interior drl país<br />

para ejercer mayor control de la situaci8n. Miles dr: hombres hilscnlinri<br />

trabajo; tan sólo en la ciudad [le México, en 1943, había 20 mil hoinLi-t~s<br />

esperando ser reclutados (Duranti, 1998).<br />

El Programa Bracero supuso un cambio drástico en el perfil de 10s<br />

migrantes; lo^ nuevoR trabajadores debían ser hombres j6vent.s. (Ir<br />

origen rural, con la fortaleza y las habilidades qiie les permitieran iricorporarse<br />

de inmediato al quehacer agrícola; era un trabajador trrnporal<br />

contratado para desempeñar tareas de Índole estaciona1 propias<br />

de la agricultura, lo que suponía al retorno a su lugar de origen iina vez<br />

terminado el trabajo.<br />

Entonces, puede decirse que en esta etapa se buscaba que cumlilirran<br />

cuatro requisitos básicos: masculinidad, legalidad, ruralirla4 y<br />

temporalidad. Todo esto era contrario a 10 ocurrido durante el siglo<br />

XIX y principios del XX, cuando cl flujo era faniiliar, sin definivihn<br />

legal, por periodos más largos, disperso geográfica y sectorialinr n t c.<br />

(Durand, 1998).<br />

En 1943 se propuso la realización de un progrartia aiinilar que ctintratara<br />

trabajadores mexicanos liara Ins ferrocarriles y las minas. !l<br />

diferencia del plan agrícola, e1 frrrocarrilero lleg8 a su fin en agosto ile<br />

1945, y en él participaron cerca de SS mil rnexicarios.<br />

Pero no tudo era miel sohre hojuelas si bien. en teoría, los roiitratos<br />

debían ser cuniplidos, en la realidad los obrihi+os iiiinei.ris y t;~i*i.ii-<br />

viarios estadoiiriit~vrisrs garialian salarioti niiitho niayores a 1r)s dr. los<br />

mexicnrios, aunqiir realizaran el mismo trabajo: y respecto a la agrici11tiira,<br />

el problema surgiii pnrquc muchos trabajatlnres indociirnentados<br />

tiivir:ron r~~ortiinidad rie entrar a Estados Unidos y trabajar de manera<br />

pral& a los braceros contratarlos (Durand. 1994).<br />

La corrupci6ri fuc otivo aspecto por cl riial eritrii en crisis el progrania.<br />

En iiri morrirnto tlndo, rniichoa braceros t~iierían ser inscritos, lo<br />

que propició que loa encargados de elaborar las listas de contratacitín<br />

cohraran por asignar liigares, lo cual generó expectativas inmensas y<br />

fiimcntó la migración indocuinentada.<br />

Eri el segiiridn Iiistrn rli. 1940 ciiiedó claro quc cl deterioro de la<br />

condici6n rriral rnexiciina generaha migrantes que escapaban a lalógica<br />

y la demanda del conveiiio, sitiiacihn que suscit; el siirgiriiii?nto y crevimiento<br />

del riútnrrn de rnigrantes indociirnentados. De csa manera, ociirrirron<br />

dos ccirrierites niigratorias simultárieas; la legal, di? los braceros,<br />

y la ilegal, rir los indociiinentados.<br />

El bracero trnía algunas ventajas, como no piigar 'kvyote", evitar<br />

riesgos v ahorrar parte 10s costos IIC: SU estancia en Estados Unidos;<br />

mientras qiie el indociirii~ntndo podía Iirolongai. sii rstancia y sclercionar<br />

empleos mejor reinuiierados; estas razones promovieron notahlenierite<br />

la rriigraciíiri iiid nciinirntada.<br />

En la dkaila de 1950. Estados Uiiidcis se involurr-8 en la Giierra de<br />

Coi-t-a, lo cual hizo necesaria. rlr niirvu ciierita, la mano dt: obra mexi-<br />

cana. Kn rsa ;poca, la niigraciÓn indociinieiitatla He había conv~rtidn<br />

cn irn prntilcina grave. y st: pro~nulgaron leyes 1iar;i iriteritar resolverlo.<br />

fhta aitiiur:iiin iIcrivii eri coriflictos rn Ias iirgoriacionrb: rntre ;iirihoti<br />

gril)ii~rnos, y rri 1954 taiio; e1 roniliiiriiento dt.1 rnnvenio cl~irantt: iin<br />

irirti. !2 raíz de esto ~:cimenzaron las rl~~nrtririoiirs iiiasivas de indocunientados,<br />

en una operari6n llarnatla Wetbrick: pero tambidii salicron<br />

trabajarlorcs riiiiti-atarlos ron el pretexto dr que Ia guerra había<br />

tvi-ininarlo )- rrt~iic:ríaii puestos (Ir: t rabajo 1):ii.a los rstniloiinirleiiscs qiic<br />

rrgrrsaban (Diirand. 1904).<br />

En 1963 se: hizo tiiia eninivnrla ;i1 yrograrna, cIiir rstipiilaha (Irir los<br />

triihi~jadores no potlíaii qiirtlarse mis (Ir seili rri~st!s. (:cm la inti-otliic.-<br />

cióri cfr la rnsrchat1oi.a rnrránii.a y tlrl-iirlo a 13 al)iintl:inti;i dr triatii-i rli><br />

a1ii.u iiidrir~iiirieritat1:l rb-t:idotiiiidrrijt., 1;i iiiiirin (Ir ohra iiii~xirana<br />

ya<br />

nti vi-;t ti111 necer;ii-ia. Estaclos Uriitloa sia nryíi :i i-riiicivar t.1 lii+ngi.ania: liis<br />

i'riiitratos trrniiiiarnn tbii 1964.


Fueron años de duro trabajo. pero también de anguatia y iniirhos<br />

sufrimientos. Los mexicanos furron víctimas de torh tipo i1c abusos y<br />

agresiones no sólo cometidos por patrones explntarlnres y autoridadrs<br />

racistas, sino también por grupos blancos extremistas.<br />

El Programa Bracero implicó la irnportacihn de aprox imailain~ntr<br />

4.6 millones de trabajadores durante 22 añoli-y casi la misma cantidatl<br />

de indocumentados-, y a pesar de que el programa terminó en 19fr4, la<br />

migración mexicana a Estados Unidos no se detuvo, simp1emt:nte se<br />

transform8 de tina práctica regulada por un convenio a una que


iii\ eli:s ridiicatiiws y riiltilralci; erari siiprriureb rt:sper:io a inui~tios qiir<br />

postt:i-iorrnerite rnigrarori. Miicstra ianiliih qiir gran níiint:r-o iiic>ui-<br />

canos no yarlecieron riiscrimiriar,ión y, ii p~sar i?iIu, 1111n(~x vol~ii~r~in<br />

al cartipo estadniiriidt:n~r. Tuvieron la posiLiiiiiad di: hsrri. r l ~ traliajn<br />

l<br />

cn Kstadoo Unidos iiria furina pei.lnaneritt: (le \.ida Y, no olistaiiti,,<br />

Iirefirieroti encniitrai rl catninn vii >u 1)rnpiii tiri-ra.<br />

Su cxpr:riericiü es riiuy eqiecial, Iiiiesto cllie vivi6 105 inicios clrl<br />

Prograinu Bracero ~n rl r.itarlndr Washirig~nri~ duriilr halíii iniiy pibcris<br />

mexicanos y las tenrlencias dib-cririiinatoriati aun iii) sc dcsai-rrillabari.<br />

Su experiencia l~reve, de no iiiás de ocho nirsrs. fur:lierirficiuiia y gratifi-<br />

cante, coiiio E.1 inisinn la define, llena dr experiencias y buenos rcrurrdos<br />

I~UE: eviiliinciai~ una etapa i1e Lotianza, de grandcs o~icirtunitiaíles<br />

para oktener iiigresos qiie le permitieran uiia n~ejoi. sitiiar:jíiii er:oriGniica<br />

eii 51) país.<br />

Sinti6 la nostalgia iiatural por estar lejuij dr sri hogar, y patierió las<br />

fiitigas normaltia. pcro no tiivo qtie oiifi-ir las angustias (le ser iritloc:umentarh<br />

n scritirse fuera de la ley. Sin rrnbargo. preaenci; los iniricis<br />

di? la crisis de 10s traliajadorca irirxicarius en Estados Uiiirlns, la ciinJ<br />

atriliiye al mal criinportairi~~titi~ rle esos mexic:anos.<br />

Yo riad en uiia i-anchcria Ilaniatia Lllino Grande, Jalisco, en 1924. L)r<br />

atií.~lt-~~~~i&s~lc<br />

dos años, ernigr4cun niifainilia a NricJiistlári, Lavatricas,<br />

allí per-in:inccíIiasta la t~da11 iIr once años. y nos fuinios iiiriiediatameiite<br />

a 1;i tiiitIaJ dt: %acatticti$. ahí Iiire esturlios pi+imarias. srciindarius, y iiie<br />

fiii ít México rri IIUSCÉ~ de inejorrs iiportilriiclatleo, yii que era iin jet-tn,<br />

para entonces, rle diecii-iiievc o vcinte añoh. Quería ser tantantc. Ilr<br />

ahí, piit:s, me past lo 3 todos loo j6i.ene.s: me enamor6 de uiiu rniijrr,<br />

inr ras6 ron ella y tuvc que hater ¡o qiie un hniiil>rc coi1 oliligac.i(~nes:<br />

todo 10 posible para foririar iin vertIadcr-o Iiogai..<br />

En el afio r l 1945 ~ hiilio iiii inoviiiiiriitti (le corit riitaciiin rlc hi-acrrns.<br />

Un rontrato, I~IIW, parc(:~: ~UL? iiie cerrado entre lo* dos paísrs, tantci<br />

Kstarlns Ilnidus criinn RIFxiro, para aportar pt.rsiinal rlu rnario r l ut~ra ~<br />

y tral~ajadcircs cfalrairil~u; casi en su niayoría eran tr;il~ajatlorr:s agi-ír.i>-<br />

las. tlr iorla la Krliíililica rnt-xir.iiiia, pero tan rbsv ~iitoiii.t*s vri estalla rri<br />

%ar,i*tt.cits; )nia iiatiía irln vn (ir MGxieo ¿I %ai,atrcas. Y, biela, [IUi'S vi ylitb<br />

la t,irfi>i.ia t%ra gt.ariilisiiiiii; todo iiiiiiii-lo iliieiía ir a Kstatios Ilnirlns. y irit.<br />

cli riit:nt;i de que era una oportunidad rnuy burtia para podcr, pues,<br />

liacrrtne de wcurscis, tuda vez que estaba i-ecih casado, y bien tuve la<br />

oriort~nitlad (fe cnntratartnt:parair a KstadosUnidos corno trabajador<br />

a.gricola, porque al venirme (Ir la ciudad de México a Zacatccas estaba<br />

tles~mplearln, y debia buscar la manera de hacerme de recursos para<br />

einpezar una vida tnatrimonial.<br />

Pues hieri, iiimediatanientr rrcurri a las oficinas de contratación;<br />

había miir~liisirna gente tratando de rontratarsc como trabajador para<br />

htados Unidos, y tuve la fortuna de llenar los rrquisitos no obstante<br />

qiie la edad Pran 21 anos miniiiio, y yo, pues, tenía 20. De todas maneras,<br />

qiiedí: rontratado. El requisito era primeramente tener experiencia<br />

cnnio trabajador del carnpo y buena salud, desde luego; eran los<br />

i-ec~uisito~fiindamentaleij. yero había otros mis. No habia miicha cor'i~iiPcióiir<br />

J,OI.~UE lo~ que nos escogían rran de los mismos gringos, aunqiir.<br />

i-valmetite yo engaií8 a los ductor~a y todo, poi- las nianos tan &uavecitas<br />

que t~nia; tomé ,:al y ine restregué las manos hasta que salieron<br />

callus, de esa manera pude ronvencerluu de que era un hombre de<br />

i:ainpo.<br />

Salí coiitratadn, afortunadamente, y noR remitieron a la ciudad de<br />

Trapiiato, qii~ cn aquel entonces era el centro de contratación; nos hicieroii<br />

iin examen in&tiicci, noti tonlar-on futografias, y escuchl mi noin-<br />

Ilrc entre los al.rtitados. Luego niia pidieron que abordáramos el tren<br />

i~ue nosil~a a contiiicir a toda la Uni6ii .Aniericana para regar en toda^<br />

las t:iiidadri; de Esiados Unidos e1 personal quc llevaba dispuesto para<br />

el tial~ajo. Salían treries cada ocho tlias ron (loa tnil trahajailores, más<br />

O nienos.<br />

L)rspiii.s de r>clio días de recorrido en t r~n,<br />

no8 pasó una cosa. Nos<br />

(lahan la rrna a las siete de la nocht:; eran Lucnos alimentos. LO^ coci-<br />

neros pran chinos y negros. Me acuei.du muy bien que esa noche nos<br />

dieron de ceriar, muy riro ptir riertci. Como a la hora de haber cenado,<br />

era iin correclero de todos al baño. ;Por que? Pues porqiie querían que<br />

todos los rjue llegáramos a los centros ile trabajo, con nuestros patro-<br />

iirs. Ilegüranios Ijlllliios tlel esthmago. Todos a la corre y corre por<br />

(londr: quirra. y los gringo6 a risa y risa.<br />

Tarnbií.n. aparte de eso. teriiamos qus desnudarnos, y ver que no<br />

patlrcíarncis hcmorrciidt.s rii ninguna enf~i-medad. Cuando pasanios<br />

por la frontera iios piisierrin polvurj en ttl cabello para inatar piojos, a<br />

t~ilos<br />

nni Iltinaron di: esa i'nsa; c.1ai.o que había rnuchuh con piojos, y


había inuclius sin piojos. eiitre esos inuchos sin pinjob: estáliarnos clos<br />

~naetjtros, uri ingcniet-o v vo. Entre los cjue tenían piojos estaba11 dos cain-<br />

prsinus que llegaron al mismo lugar que rnti destinaron, muy pobres, siis<br />

viejos todos remendados, parchados, sombrerito de paja<br />

tcdo roto, cairlo hasta los hombros. muy jbvcnes tarnbih. Los maestros<br />

tcriinn 22 o 23 años uno, y el otro 28; el ingeniero tenia ctitno 30.<br />

Total, pues, empezaron a dejar a la gente. Des1iii6s de pasar eri el<br />

trcti trreedías, me toch ser del últin~ct~rupo rluc dejaron en Wannarhce,<br />

dr iinos diez o quince inii habitantes. Eramos los seis traliajadnres tlc<br />

loa que ya hablé: los dos maestros, el ingeniero, los campesinos y yo.<br />

Fiiitnos los últimoti; nos extrañaha que nomás no nos bajalian a nodo-<br />

troj, creíamos que se les había olvidado qiie ahí íbamos, hasta qtr~<br />

Uegatricis a Wannachee. Yo creo que nos hahian okservatIo, nos habían<br />

notailo la cultura, la capacidad y todo eso.<br />

Llrgairios con el sr+íor John Welch, quien era el patrhn. Ahí nos<br />

ctirulanios para el cultivo y manejo de Arl~nles frutales. Había inanzanoij,<br />

duraancros, perales y chabacanos, Liásicamentc. Yo IleguC., cn<br />

U ~ U rntoricrs, P ~ el 13 rle rnayo de 1915. Mt= que& ahí ocho meses. Los<br />

contratos rraii por seis o 12 meses, si qiiería~nos. Aquella persona qiir<br />

podía cumplir $titi obligaciorierj de trabajo adecuada y satisfacturiamenti.<br />

revibía inurhos ofrecimientos de seis o 12 meses, hasta 12 contratos<br />

de seis meses, o Sra seis años. Incluso, llrgarun a la ciudad dontlr<br />

nosotros cstibamos requ~rirni~ntos de gente+,, eniprehai-ios de Inglaterra<br />

que nos propoiiian cuiiriiiuar nuebtron i:ontrati~rj rn su país.<br />

En aquel entonces la hora EP pagaba a 1.20 rl9lareir y a vilrrs a 80<br />

centavos. Me parece que el rontiato ~sti~~l~laba (~ue la hura at. papariii<br />

a 80 centavos de dólar. La jornada dr trabajo pra dc ocho lioras, Iirru<br />

luego hubo un ajiistc! y empezaron a paga]- sobre 1.20. Ocho liciraa pran<br />

coino diez dólares diarios. Ciiariilo 5s vino la cvserha, ya pra a drstüjo:<br />

aquel ijiie reunit:ra tantas nirdidas de pizca i-etihia uii donativo; adernis,<br />

por tantas cajas o tantos rajoiie~ daban dos o tres dolarcs adiciiinales.<br />

Entonces llegamorj a ganar hasta 25 o 30 dhlarcs al día, pero eso<br />

era moinentaneo, fue caaualnieiitr iia mrs. rl de s~ptiernbr~ u octubre.<br />

I)e ahí ya sr terminaba e1 contrato. y 1106 hirieron b~ber iliie si qiieriamos<br />

permaneccrriiis tieinpn. yuiliamos hücerlri, es decir. rcnovábamoh:<br />

contrato. Sin embargo, yo en aryirrl rritoncer;, i-erii.n casado, dejando a<br />

riii esposa en casa tfr: iiiis padres y rinbaraziida, piies tiinia qii~ I-egresar<br />

con ella.<br />

El rapatal hr Uanialia Jiihn 5oulr, tiii :ilririhn gortio, muy trabaja-<br />

rlor p aniahlr. (;uanrln salíanios clr trabajar, rolno a las seis deia tarde.<br />

nos riciníamns a harci- alglina rusa iir ejeitit:io, y nos giistal>a iiiiiclio<br />

hacer haitoh ({e Iot1.gitu~I. tie a\tllt'r?, )' yo vra 111~1~ especial liara eso, a<br />

veloridarl ci a pie firitie les ganiitia :I todos. Una \-ez 11~gó el ch;i~iai-ro<br />

alr111á11. anchritr, nos liizn la srfial rle que quci-ía partit:ipai-: tr)dns.<br />

~IICF;. 1i111-o vacile. ilizo rlos o tres \eccs un balanreo, y rrie ganó; ya rio<br />

rliiisq> Li-iiicar otra urx. Nos rcititti qiie ;l había sido campv&n cuando cra<br />

juvrii y tenía putos años clr lialiei li~iirlo dr! Aleniariia; ahí habi;i sido<br />

entrk.nailor de los de la &E:ST,\IIO, Iirrti cuando empez5 la guerra det:i-<br />

dii, salirsr crin toda sil faiiiilia. 'l'rntliia iinos ttiarcnta años.<br />

Teníamos qiir hacer lbs t i-abajo5 (Ic raiiipn: tratar Los irtioles fruta-<br />

Ivrj ~nerliante riegoti y ritrtilizaiitcs. Haría 111ucIin calnr a vecerj; nusotrus<br />

dcjabamns rarr una I>liiiiiita y caía tlercthito, sin nada dr aire qiie la<br />

moviri.a; taiiiLi;ii rompíainus hurvus cn la tierra, y cuando rt?gi+csáhamus<br />

ya estaban bien cocidos. Pero ya para noviemlire se v~niari lar;<br />

heladas, y ahí estaha todo cI iiiutido, hasta el gerrntr rle la JC Penncby.<br />

clue dcjaha la oficina y se ha a ayiidar a que iio s~ ~nii~claran 10s ái.tinles.<br />

Ciiando ya rl fruto se vino fuerte. entonces ya viriri 13 rosrrlia. y dtla<br />

cosecha nos pasaron a unos frigorificns i?n la ciiidail (Ir Wiinnavhee.<br />

En esos frigoríficas se tratahan Iiiirss frutas, sobre tudri iii:iiizanas,<br />

porc~ile la región era evidenteniente rntinzanera.<br />

El ainl~iente era forinidable; nos trataba11 pcrf~i:taiiiilriir I>irri.<br />

podriamos cleair con inurho reslicto, niucha considerncibn. N vb rliibiii-i<br />

todo lo necesario: pantalones, ca~nisnlas, Iiotjnrs tle traliiijii y iiriiis<br />

habitaciones muy, miiy biienas. Atlrrnis, porliamos salir 11Lrriii~lit~ Iíit;<br />

domingos. Casi no había inexicanos por allí. Estahamos snlaiiiriiir~ a<br />

hora media para ir al Cariada, entonces, dr: a tiro ya niás al iini.tia di'<br />

Estados Unidos.<br />

Fue una experiencia niuv Iierriiosa. Algiinas genteti iliir toniitj~i~o~<br />

allá, ~iortearnericanas. ihari por rioscitihos tos sibatlcin p;ira Ili~viii~iio~ U<br />

los oficios rt*liginsos, y nos invitahan a stis rasas para rirliai-tii- v c:iiinpartir<br />

ciiri elloa algunas horas, alimcniariíin y if~m;ls. I,t-s ;i~.&~;aOa ~st;lr<br />

con rinsotroti. Yo, en liai-ticiila~-, trnia tres ci r:iiatthci i~~it~~~ilivi~i~k<br />

I.+]IV-<br />

rando que dit-raii las rlnri. del tliii tiHlJadri para quti tvrtiiiiiai-a iiii lalior;<br />

nie invitakan a aiib: casas. y dr ahí irir, Ili:val-ian todo 1.1 sál,arlo hasta rl<br />

rioinitigo lioi. la tai-rIt. rliit- ya i.egi.rsul>aii ;i mi vciiti.cr rlt. operat.iorir:n<br />

di? ti.;ih:ijo. y así nra srrnana ti-as stbinaiia.


C:cinocirnos niiicha gtante. miirlio niiiy arnabl~, rrspriiiosa, cariño-<br />

sa. y r:so para rinsnti-os fiir una experiencia f;randísiriia, pero sr triiiic.6<br />

poco a poco atIurllo porryiie empt:zaron a Ilcgar inis hrat:ei-os ya cori irn<br />

nivel etliicativo qiiiz5s iti~iy I~ajo, porque taraii rnuy tornadort?~, hacían<br />

cosas v cosas en la (:alle ... tuiri;il>ari H ~IH hotrl1as ütidaban por ahí<br />

haciendo escándalos y toilo: liara iiosntrns era vt:i-gonzoso torlo aquello.<br />

Hicimos tuda la labor posilile en la Wiirk Frioil. la nrgatiizarión dt:<br />

trabajo a lo qiie Pert~necia~nn~io~"tos. y loswÍíur(~sdv ahí, purn,<br />

rsci~charon, tiestle 1i1c:~o. nuestras opiiiiorieb- ile tIiir retirarari In aritcs<br />

posiblr: a prrtiorias qiic rio eran roinpati1)lt:s con el vriterio tlr: liiieriiis<br />

iiicxiranos qtir: haliíamon exyiiestci ricisotrcis en atIui:I rritnnt:rs.<br />

Dcspu6s dc la ScCIunrIa Cti~rr;~ BliinJi;il, los Etitiiclcis Ilriitlns c~i~etlaron<br />

rlt?vris~ados por la raiitidatl (le peiite que se perdih rri 1;i liiclia, pcii.<br />

corinigiiientt! el carnpn cstnba aharitlniiarlo; había 1ioc:a gente. pocos<br />

tiiit:ñoa, solos, ali;indonadus, IiurtIiit. rriiichon (le ellos haLian perdido a<br />

todo5 SUS hijos en la piierrii. Tanto cjiir, piir rna r:;iiisa, iiiiaridn yo Ilcgiii.<br />

a Ksiados Ilriidos, iin iiiati-inionio de cainp~sinos,<br />

de miiy liiena posi-<br />

cihii, rnrciritrlircin en rrií iiri apoyo, una ayiida: iiir harían ofrrtbimirntos,<br />

que ine Ciier;i ;i trabajar cori ellos Iinrqiie sentían iin apoyo pn nii.<br />

un niucliacho joveii con nititho pretido lísico ton tino de sus hijos, y<br />

por e ~ ~ haciati n c niuchas irivitaciniies todo. Era un inatriiiionio y;i<br />

avanzailri tic rdad, digamos (ir: unos 50 años n más, rliir: había perrliclo<br />

eii 1;i guerra a sus tios hijos; entunint.s, se iiciirdab;iii de ellna cnnrriign.<br />

y por eso sc (lesharatahan rii atrnt.iones.<br />

Cuando llegu; a Estatlos Unidos se acalal~~ tle terminar 1;i gilrrt-;i<br />

hacía iinos inrsrs, por eso es yiie nos contrataroii y siguiei-oii los contratos<br />

vigeiitcs y acudía niucha, iiiiiclia grntc; pcrn se fue deteriorantlo (ir:<br />

tal nianera aqiiello q u dcspuí.s ~ va se cinpcxh a hacri- tranipa. Huiio<br />

rniichos caiiitiiris dcspiii.s. No si: 1111"1'asaria riit ri? los ilns l)aísi?s, hasta<br />

d6ndr era el conti-;ito rle aportar trabajadores agríc.rilas ;i Iiis cainpos dr<br />

Estailus llriidos.<br />

MP llt~pó un romrntai-io dr: rliie el ;cnri-al )\vila Caniarhn, ManticiI<br />

Avila (;ainachn: cntorivrs l)~-rsiílcritr (le la Kcpfiblicri. le ~ii-t?giinta a<br />

L5z;irci CAicirnas: "O!;r, ;qc-iiiiiri vtiy n riiiiriilar Ftb~itv? ho ml)tm hill~lür<br />

inCr16s ni nada. gQti;? ;,C:ímio Ir hago? Fijatt.. ~iii: iiitlthit piiros ti.;ilia,jailo-<br />

res del canipn, y loh traliaja~fores del rarriliii vi-eri i1irtA rii sic~iiithrn hit-ieroii<br />

rsc~~rlü {le n¿id;i: alniiricis y cuniplii-iii vciri pi-ii1it.r año (ir lii-iiiiai-ia. ;i lo<br />

iiiiichho. ,C)iiG voy a 1iat.c.i-?" Y rontcbstó (::íi-ili~niis: "hl~iiiilalr~s. KI riirbxi-<br />

cano, nomas cjur Ie IJOI~~III plli-ii que &1 agarw. IIon(1fb haya. nomás qut:<br />

It: den. &1 ;ig;irr-a". Et;o tirríiiri tonio corrieritario r;e piil~lic.6 coino chistr.<br />

Pero bueno.. . ulfinal, el liatriiri nos riijn (lile haliíairios sido el mejor<br />

gruyio, qur no dudai-amos en regresar; nos rt:c:oini:ntl8 que antes dr<br />

irnos hici6ranios coiiveriioti p;ir;i volvrr a tralajiir ahí; pero tfe ese<br />

grupito, tle seis que 41-airins nadie volviii.<br />

E1 avant:v de aytiel iaritoritea de tiirla la gente que fiir a Estuclos<br />

Lnidiis fiir iniiy, pero rnuy ~iosi~ivo: los tlos aiacstrns sc co~ivirtieron cn<br />

coiiicrciantc:s, el iiigeniero Ilthg6 a ser un altu funcionario o socio dr iirios<br />

e~~iliutiilos 1j11~: S*? Ilania1):1n El Torn; son miiy evitosos toiios ellos. Los<br />

cainpesinon coinpr;iriin ranchos y casas: i~llos sit?nilire fuero11 iiiuy celosos<br />

con el i1ini:i-o y sietiipre lo guardahan, pero yo treo que rio sabían<br />

ciinio mariilarlo. Una vez, me aciierclo que iios sorprendieron Iiortliir,<br />

despu&s (ir yiie ariclaliari todos andrajosos. cuando irirnos acorclamtis<br />

SC: fu(:ron a la ciiidad y se conifii-aron trajes tle biieri vestir, sonihrerns<br />

'Tartlán; venían elegaiitísiinos (le totlo ;I totlo, irrrtonocilile~:.<br />

Los rriaestros y d ingcriiero inantlahaii (:1 rlinero igiial que yo, por<br />

giro o por cat-ta. porqiir: entciricer; se podía; totliivia era raspctado cl<br />

tlinei-o. Ko Íbamos de aventura o a ver c~iie pamba; el priipósito rra firme:<br />

sacar dinero, porque el salario mínimo en Mcxitu era de dos Iiesris<br />

y cincuenta centavos al día.<br />

De ahí, el día 15 iIr iiiivit.riilire riiis hicieron volvei-a niicsti-a tiiid:icl<br />

(113 origi:n. Enti-egainos: f'iiiinos todos iiiuy tiharicliiiliis eri niiesli-o ti-cii,<br />

nii hubo cciritratii?nipos; llrgarnos a la frontera. entregainon niivstrn<br />

pasapiirte, el ciiritrain dr tral-iajo, y Ilegainos de viielta a nuestrii hogar.<br />

El tlia qi1e llrgii;, rrii niiijt?r 111: la sorpresa dio a luz a la priinrra Lirli;.<br />

fiit: taiita la emocihn qiir se le viriu el parto. lle ahí. pues claro rstií.<br />

mucho gozo, niilthii alegrÍa pi>r haber regresado dc tan lcjos, desde<br />

dondc sr: veía lo dificil que era volver.<br />

La verrlatl tli.an iiiiiy tc:iitarloras las ofertas qiie rios hacían alli,<br />

trahajar en Irigla~crra, iricluso en Caiiadá, pero ya rinti: estarirlo tari<br />

lejos de si1 país, siente iiria riostatgia iiimerisa, y inas si no tienes etiritacto<br />

con los sertbs qiiei-irlos, ton la Caniilia, ni t:on las cii~tiiiii1~i.c~. Sr anhela<br />

miicho poclt.r c,oiriuiiic:arse en 6.1 iclioriia en el cliitb la vida ñt? rlthsari-cilla<br />

norrnairni?rit~. era ia~~irisiliie poi'rIuv rio tciiíaiiii,~ tieinpri rlt: rntiidici<br />

parii ilIireiitier inai&s; shlo unas lialalii-as. de ti-aliajri sobrt! todo. soii las<br />

c~ue aI~~ntlth U ~ io p1-011to. 11t~i+o no u11a ronvt.r~vi6n iiliiri-ta, riii liara


L iC> m<br />

S :<br />

G 73 ZLL<br />

gg -<br />

. d<br />

E 'a ';. 2<br />

r. S ?<br />

2 ; t ;<br />

C - > j ' Z<br />

3 C<br />

S $2 =<br />

m - .<br />

.m .C<br />

5.<br />

2iz,,<br />

4<br />

m<br />

m 3 2 ,<br />

m<br />

c G 2 m<br />

= x X<br />

, = G , -<br />

* u n ;<br />

.M . . - z - ;<br />

I - a. a. C


l~irii pagado. Ha! ijiie tr tirr irtiii ;itii.rciiii~iiiti iiel ciiriivtrr tiiiiriiirio pnr;i<br />

pnclt-1- rstahlv(:el. t~tiit rclaciiit~ ciit~ id ~lt~rr~lia gtktitr: si tirt~r~<br />

iitiii tiiirtia<br />

i.rlariAii con totlorl iriiinrln. rtitnticbrl; valni-as: lis! I III~' \alorar- ii tniliis.<br />

De rhtil nian~ra tu nal*.s gatiatitlo grntr. .4lgiiiioa ti-,iI~;ijarloi.r3 aoii tiiii?<br />

ríibtiros. tivi-o hiiu ~ I I P cnrr~~ii~rriilrrlii~ y. aiteiii;i.; {Ir c~(itii~)~.rn~it~~.Ios.<br />

tiar qutm ganarw t-1 afrrto v. arlrtii:~~ iIrl 3ft'i t(i. Iiav il~ii' s31ii1~' g:1t13r'lii'<br />

sli r~iftirr-z~. y valoriir r>t! P~~IIC~ZCI.<br />

Yo ya tin rra uii rniplracin r~~ial(1~1iri.a. va i.1.a ~tti gil~-rtitth. Or ahi. I;O<br />

siipc que potlía aviinzai. en Iü viclii clr oti-ir iii;itiei.;i. riiiriibcF ;i ti~rscaiq116<br />

vrii lo qile ])~1iii1 liiicer yo I~IW IIIC di~hra 14) s~~íiririit~~ para snstrnrr<br />

dirz ~JJOP ?- cjarlvs aliirirlitn(.iiiii v r.rIiic.ari6n. 'I'vnis iliir hac~r ~1 rr;fiirr-<br />

zn liar3 (111~ PII Iiigar {Ir piar i,rnt;ivos g;in;ir;i prsoo. y si en ItiKar tlc<br />

p~ws. tlaílarrs. pueb qu6 I>iirni>, y HI en ]ligar 11t~ ganar 11hIar~'s hanara<br />

niilro {Ir ~VFVS. PIIPS. qi~t:' mi'jor ~nelavia. b:iitniirr?; 1.1 ii.nhajo clui'<br />

aI~nrri6 pn$tvrior~iivi~lr fi~v 01 13 vv1it a ilv llniforll~r~<br />

r~cr~~:iri~~,<br />

El ~síi~~rzn drl I~nir~l>r~por s~nil~r j~el~itil6 t.6 rl rni esfi~rrxu q11r<br />

1~1il11r liiirui. liara vrriili,r atitoinhtilrs o 1)ii.nrs raírirn. Aiinrlr Ir van a<br />

i1;ii- niiirhri niis ? I,ag;ii.á~i su rsliirrzo ron ri.rr.ik+. Es lo mismii vi.niIer<br />

rhjrlrs. diilre*. Lai-i.rr rallrs ri Iiacrr ii.:iliajris clr al1i:iñilt.i-;a; ar hate<br />

iiiiirlin rsftiri.sn. riihritr) ar pina, 1~11ro 1n11y I)OCO. Entoiirrs lis? rjur:<br />

?ia1wr \-iiloi-ii~- PF~~IPI-EI) de tino y rlrinnstrai. clur tii rsfiirrzii ihiierit;i<br />

1i111i-111) \ i i j I ~ ~iiií*. ESH 1'5 la inanrrn 11r av311z~r.<br />

Don Crinzalri Salazar' iinció e1 10 dc c:iirri) iir lY31. rti 1-1 riíiiiii~rril8 tira<br />

la (:alle Mnriiicl ,105; Othhii, rri Santa María ilrl Kío. 5;iri Liii.~ t'ntnsi.<br />

Sil ~ iapi<br />

ri-a prolescir iir: priinaria; no obstante esto. ilnii Conxiilu ja11iAs<br />

:iprendió a leer ni a e~cl.iliir: únicami~nte, tonici él clirr. roritaLii ruii 13<br />

iiitc:ligeticia tli.itl Ilios Ir 1i:iLii;i tlarlo y, tlc esa rnaner;i, pi~tin al->i.viiil~ia<br />

harrr c~it.nt;is y ri sthi. ast~ito parii que 11adit: SI: aprovetharii di. sil<br />

ipinrant.ia.<br />

Su infriticia ti-aiis(-iirri8 en el ranipo aYiirl:iiido n sii padi+r y hernianos<br />

a hacer ~iroiiiir:ii. la ti~rra; tiiii rriil~argo, las oportrinitludes no ci-an<br />

lo suficit:iitenirnte biienas para que la fairiilia Salazai- saliera arlclante.<br />

Cori el tirrri~iri sc torii; niis tlifícil la cucstióii ecoricíniit:a, y rn e1 p11e1)ln<br />

S(: coint.nz6 a vui-ihei. la VOZ actarr:a rlr las iifinrtunirlades para ir a tr:il)ajar<br />

a Estatlos Lnitlos.<br />

Fiie riitnrir~s rtianclo iiriri (;onzalo, en 19,33. iltbciciiíi iiitieriliirsr:<br />

coino iin 1,r;icern tnás rn el progronia qur Ir d;irí:i la ciliortunicl;iil de<br />

hrinrlarlt: a tiu faniilia progi-taso rciiriiiinicn y atly iiirir pai-rrlas qiie sciii<br />

sil patrimoiiio actiial. ilel ~1131 i:oinrn y sr enci~.~ullr.c:en. Esta rxpericnria<br />

Iri llevó, al paso de lcit; aiícis. a rinprriidt.r iili.cilcdor (le doce viajes<br />

iriás a Estados Unidos.<br />

El Prcigratria Hrat:t:i-o hizo qiir don Coiix;ilii i.rrnnnt:iera i~iii? el<br />

traliajo t k n ~mlioslailos era rl inismo, ~irrn la 13aga~1-a 1" raxiin qiie hiic:ia<br />

cltiit lü gcantr pl-efiritbra tral-iajar en iiri país ajriio. lvjob: de sii gtbiiti: y dr<br />

sil hogar.<br />

La Srgiiriila (:iirri-a h1iinrli;il v ntrns vonflittiis iritri-nat.iciii;tlr:s<br />

ofrecieron la ripcirtiiniclarl tlia cliir liririilii.r:, Ciirli-trs y trahajatlorrs.


perniiti;, a la vra. la n~iertiira > atigih tie la cilt.;itla inigi.iitnria hatiii<br />

Estados Uriidor;.<br />

Mi Iiadi.ih nació ~ r3lixir.n. i 1ir.rci a 1;i edad (Ir: irn año tie fiie a vivii- a b;stadorj<br />

L'nidos; nii~ aburlos sr. lo Ilt~varnri yri'llH. iZ1Ii e-stiirliíi haht;i la<br />

educación ~iriiriaria rn ingl6s. y ya a los vtliiitr aAos sr rcgi.c.só a vivir a<br />

MGxicii. Elciiaino hablala tbspañol, Iiorc1iir allá tnila la t*scuelü la tuvo<br />

cn ingl;s, asiq~li: él apreiwlití rspañoi por sí solo. hli ptiiirr ria r~inttlligrnte<br />

y i.i~sttitlioso; en piic~iiito tiempo estutiió y ri;tiddi& y pudo ciinsrguir<br />

utia rtiatiilia de profesor aquí en la eticiiela dvl p~irlilu: siempre Ir<br />

tjivrot~ c1 SPX~O arlo. Prirti Fiii' clcsgracia tle 61, eii ti ti~iiirii, en qur mi<br />

pñdi.r traliajatia rii la rsriiela, st. vino iin presiilrrite cie la Repúldica<br />

(IUP ibrü inasSii: rerríi las iglroias, hizo iiri escanrlalazo y Ics exigit a to-<br />

(los ltih 1~rt)irs0rtl* que sv piisiei-an uria t:osilla roja #:ti la liolsa de la<br />

camisa. quc significiiha el rnasrinin~iic~; pcro a causa tir que ini abucln<br />

decía: "nosiitros soinns nreyrnteh, nti inasiinrs", pos ya iio lo dej; tr;i-<br />

bajar: y nos las vinios iiiiiy diiras lini-qiir nii padre jatnás vulvi& a<br />

~nconti-ai- un traliajo diiradrr-o.<br />

Yo me ai:uerdo que niii; al>i~rlut; ~natrrtior ricis U-utlaron inut:lio, casi<br />

nos criaron. Yo tuve ilur ririyt8z;ii- a trahajar tlesde : &~¿IIII~S (Iivx kit*ri~iiii~tih. b- fui tul qtiititti.<br />

rl tiirira-<br />

110s i'oI>r~lli:l I 1 ~~i>+i)c II~II. ii~~iirit;it.t~ib< : it'gíi~i t'sto. tIibrí:i~~ (~IIP<br />

1.0 #'TU [lilril ('1 .St'fii)l. t~~l~lll:lll~i<br />

414' iilli~~ii~ii li;t(l t't: Jr.;íi..i ~;i~¿li-Viio. iln<br />

liibsn Iia'l (liir: iiiit.ia l;i li-iii. hli iiiiittii iIi,jii: "I'on si ti-iign urio'-. Mt: rlijri;<br />

rr~¿i(lrt~. iltb+liii&s ~IJS tAntcraliios qii~ VSIV lirogri~t~j:~ VI.LI ii,~t.tt~ (le1<br />

Kot~it~~-~~v. IAI l~r;irt~i-i~at[a liiv (*iia~~(io t*stal>a l .hpt*z itl;j~vii~- i;I ~ t IJIJ~II * (le<br />

;ii.iii~i.do (.iiii 4.1 gi)liic:i-na cltb E:starlcis I;niiliis, v Ir pr.t.st(* prnii- ili, iitiiii<br />

,I;I ra trL~lbiijclr iiII;L, y Iv tiiiliii 1111 ti111to pol- chatla 1ii-ar.i.i.ri. iliniiiris nii-<br />

l1nr11.F. .Ihi t-+ ~1utb -e g;~~~;il~;i ~nilvho tlinvro. ~~iilloii~~ di* ilí~l~ri*~: ~iai+i:{~c<br />

cada<br />

IIIIY 14' t'~,IiriII)i\ LIH tlíilai. iioi. pt,i+stitia. p ~itis íliaiiiiis ilr tiicIa~1iarte.s.<br />

lista vra ili. I .LO. niií4 ii tlltblins.<br />

l,:* lirii~l~ra \-ex n(w coritrat;i~~~,,> cbl1 S;III Ptarlr(.b Tlaq LIP~)~I(~LI~.<br />

.ialisi:o: II~I-U el 1ii;ar i1,a t iii.i;~r~elo. a \(a(.c:3 1105 (-t)l~tratal)al~ cn hlon t ~ -<br />

ri-ry : Mvxic,ali. C:liihiialiiin. i->ii.as \t.rrs cotiti.ataIian rri ~nrlns 1n.s Pstados<br />

a1 niisino tir%iripo. b:sa \ rz ilinriins 150. y tiii~iias prisairios 7.5. pos es<br />

t1iic hntiía rniic.hos rIiir riii rie;iii llu'l tra11:ijo.<br />

(:iiarido llt.raiiicis. rstiil,;ii~ t 1-vi; iinii.ricaiici5, y :i uiiorj rliez pasos de<br />

iiosnircir; se piisivron tciri iii~iik ~i~ctiitiio, \. \ riiíiinicis en la fila, iiosotrtis<br />

nniriAs Il~\.iL;iinos ntiv~tt-a i.:ir-t11Ia Iiit~ii ari-rg13tla: y al ciitrai. en la<br />

~mei.t;i t l t b allí. aFarral-iaii iiiin pn'lld y otro pa'c.': rii lo (lile ItreaLia iino<br />

a (lontle tastaban las nitbnas. vcía cvoirin a linos no IOF tltlja1>.411 I I ~ Ilc.gai.,<br />

Irs tli~ríari: "vAyiinst~ liara alli, ~ia: la izrliliei.ilii". i o ilia a tii ri-iii iitt-n*<br />

rtr ;iclui- ~ IP la fi.;ii:r.il;n tir Sinchex. (liiia tli~c.ían: --! ;sos. ;,l>rii-rlii& Iri?<br />

rchaii tia'lli~?". rir~s +i iirio ni saliíü. ";,Qii6! >7a van c.ontrat;iilti~ ii i~u?<br />

.-<br />

~LOS \;I I ( J ~ I ~ ~ ~ ~ ~ :~OS ( - r h ~ ~ s¿lt)thn i~ t ~<br />

ilial>lar t i : t~o ICW ~la>j:irt+ii ~>asa~*.


y pa&"b"mnsrrtinio tork I ~II~IS ili>i,i, itii:ilia,ii.;. IJ~A.V~.I' 11ii1~ "0 t ~ tli,lii.i.;i o ~ iii<br />

illka ufia. i{c fiiltb ~~tiivi6t*~rtios<br />

~ - I ~ I ~ I I I ~ I ~ h:bii~l,~.<br />

~ ~ I ~ I ~ ~ * tlba114)h I ~ I I ~ las<br />

~t:~l~ahün ; ellos ei.;iri 10s c:iiiii,cbitilili-i..;. i%~r-ii~ian ü la gahntrk. y tli:c.íüri f~uii~~i<br />

por1ía a tralbz+j;~r y (liiitlri no. l~a*r~~t~~.tlo iltle ;ihí IIII~I 11110 tluth t~vh:irori<br />

IKl'frás porq~(: ti:";" u~io~:aJl(ila:s tkn Iüs iriiiiior c~uv t'asi se le i-~ií;111 i~<br />

pcdax1111i 18; ya<br />

llt~<br />

(Ir ahí nci.: rlijinron: "L-aniiil; ;i salir a las c:iiatro de la tai-rle". Nos I'uinii)~<br />

~jor CI trrri a Sanoi.;i. ! :ilii 1iic.iriios otra t~;irail;t y curriiriiob: c.airi;irtirit.r<br />

cpc nosotrns rornpi~:~i~io+ :111í inisn~o.<br />

L0.s ;~~~lr~ii~a~iiiz 1)3g;i1¡311 CI viajt~. l+:n rl ti.tbn ciiiraiiiiis ciiir.ii días<br />

r-inr-ii ncivhinh tiiii.;i Iltyiir ii 5riliiii-a íl~airiris, pos y;i iiu i-r.c.ilrrrIo 11it.11 si<br />

il~arn$>> VI, t-1 tlt* ih51etitt15 u ~IO. ~IVI-o<br />

114,s s:ilíamob a (llita<br />

nns tliri.ü rl aii-4, ;irriti:i, t.5 tl~ii.<br />

el cliistv t-h ili~e<br />

har.i:i nitic:lio calor y I~ic:~o Iias agarral>a<br />

y >-a iii:~ uriu seguril-<br />

1x1 ,~~~efio~ y th113 ;II~I~L~.I.~~I:I~~I(IS<br />

rt)rl e1 r-i~it~i~*í~~i.<br />

(:1~aliiI41 111t~ 4Ii4j+-rotk 411tt- y;t 1iitA liii(!íii ir :I tralii~jai-. mtb llv\rh sí~l~i 11ria<br />

jriiiilii ilr i-upii: c.iiiiiirii. totlo lo qiith iirio ath t)ciiiia y una r:olii,j:t; tara síilci<br />

ij~ia inali%tita lo I ~UP iIi*vifi;~t~io...<br />

I)i. ;ilii nos liiiiiirll; hasi;t i.thii7.ii. al iitro lailn. .pll 1ias;ii- 1;i friiritei-ii iiri<br />

IIOA rvk ~s;iruih ~iatlih. ll~-~il~:itiit~~ c.411i 1);ist) liI~i.i> allii tthníaln4)s \ í ~t Ii1)rv;<br />

I.i.~a, llII4' +.ra (:ali-\ir 4). 1 ) 3111 ~ II(~+ t:114~- VI.^ rni~(.tic~ (.ii111114i. vi.:i~i<br />

rjt. rsris val-r-otvs r1iita tr.aihii iirio?; ~ii~i.i*os g;ilgii>. v i..ii.~aliaii iIi- tiiilo. IIia<br />

ahí nos fiiiinos poi. rarrtktwa.<br />

Por fin, nlayo At- 19L3 PSII~V~~ 1)or ~ ~ I - ~ I I I I ~ VI) ~ ~ 14 I v ~ta~!~<br />

al?<br />

Utah. atl(:lantr. [Ir: I,os A riFi:l~s. Kt:c.iicrilci i~rit. 1iit.pi Iiic~o iairil)inxaiii(ia<br />

a tratiajar, hai:ía iiri fi.iIl;izti, ;iritl~iviinos dr~saii~i.l-aiir~n i.aiia1i.r ihtin Ia<br />

pala lia~~a i111t~ ccirri~ra el iigiii~. l>or(ltitb los t~11)os t>st;11>;111 t;~~);atli>s tliarena<br />

qiita tr111ía (ic un \ olvhn (bt~~+car~t>. 'I'ai~~lii~ii pa~-ii;~~~hi>+ ,.v~i~iIl:i<<br />

tli: papa. las (:rii~t~Ii~ii~ii~s vti 1it~tI;iciti)s- ~,:II-:I ltii~go<br />

~ v I I ~ ~ ~ I ~ iji>sl)i~í,~<br />

~ I - I ~ : ~ ;<br />

la tir.i?~crlijl>il~~~(in, 1i;ir;i cliir iio fiuliici-;i >t.i.l)a \. Iiiiiir. \I ii~i.iriiiiai*.<br />

liiv,irri~~s piiCntths 1)ar:a (lilah 10s tr;*ilt:i+s pasa~~iiii a it.1 ,JIII;I t. tajil;~ 1;)


:I lps (labiin 2?5 ptbs~tivs. 1'thi.o (11 p~-t*siilt:t~tv (111i~ tlsti,11,1 ,~~111i I,I rvpi;:<br />

les [Iijn: -';,Ciiiinto V;II~ a liag;irl"' '-No. 110s lt%s \ ; III~~S ii 1);i~;jl. 12.51) VI (1 114~<br />

Iia (11jil<br />

VI [II*~*-<br />

agai+rib niáiliiina. \.- PI (111~ 110. j)tis stbic: ~tt=+os. Y. vt~t~i~i<br />

t nii. Calihi-ni;,: Uctivrr-. (:nIni.;iili~: hiiFilr.;. h iirvn Rli.xic:o; Trx;is; I .as<br />

Y' 13s. CII 1,ari'do: v \a Últitti:~ \t.? rst~i\+~, +,ti 1055 o .3h. tln 4i-kaiin:is. Eri<br />

total fui VOIIIO iii~;i+ tl,~rv vth4*v5.<br />

Cada vr7, t111r il~tt-i.ia ir cltb vcgt-~s~i it l*:st:~(los Unitlii'i 111~ vnlv-ía~i ;I<br />

rr\i*;ir tnilri. 1iri.n. roniri dijcia \o. iici liiitiillalia pa' pasar: iI~sliii&s<br />

hasta v;i pasa1i3 ink i13riI. .\ \ rrhibs iioiiiii, ilnlia 2i) prsns. y :ihi ilejahari<br />

qiir aFfi~':1rii~~ii>~d vi)~iirato. o ara, It. rmci> citr;itiariiris.<br />

IGi hl~~it~-rrry hi11)íi1 lln I.I~I~~~I)<br />

4 1 cot~tt.;it:~cií'irh<br />

~<br />

q11t- SI, Ilain;~L;i El<br />

I.:iii1ialiiir. ahí inr* hall; iin c.l~~ii~iiinlh~~O<br />

rlu+l ikattit ci thii t.1 rstado (Ir: Lt:ih,<br />

y lu lialiia i.niinvirln i.n r>i~ran~~); &I iiiiiliiliii ihnirin tIi. Iialoniilln, para cliir.<br />

110 se metiera I;I ge~ite. \ iilií 11i1, Ir) 11~11;~. \ It~dije:<br />

"¿>S~-I<br />

--;4~~~~~l~i~ho.<br />

(li~~l'"<br />

pasas iandas!" '-;Ui-iilr!" 1' yii tiir. iiii~tih roinii iiiiii, rltis vrrra. El rst¿iliii<br />

traficuiiclo. y ctiantlci vtkía rliirb 111t' vi'hialii~~i pa.í'~ii,ra. ilia y II~P 1IcvaI):t<br />

hasta (lile ya nu riir rr:linIi;iii 1ia'ti.á~.<br />

r r ~ d totlitoa. ~ ~ . il~iiil. 11rio1; c'íiri list:~ I; aIF~ino'i HV 11i;in .~i-lt(i+. -.iii<br />

lista, Y pns allí s r nietíaii c.iitrrb I¿i gt'iite. I)ix ar111i Ilrvi:1J)iltiitis Iirihott.ci-<br />

iiri;, I15t;t- \ li41r .ihí :I~~~I~III;III<br />

I I ~ I U [luia ~ ni) i1i;tii i.11 lisia. yr si le tocalja<br />

?ili-t.tib. II~I? six ~iii+:~llati : sii~ivlli~~t, SP j)~4lÍil. 10.; i:xigí311 Hrlil rnrtii tit!<br />

i~t~(*(~~~it~ti~I:ii.ií~ti<br />

~ I Itliili:~ V<br />

PI ~iii~~~ici~iiii; sí ( ~LIV<br />

tall~is<br />

trAil>an 511 rarta, v<br />

t.1,:~ 4-41 tijo 3i t11111i~~i~~~ri<br />

bi~lo tirios d t h vllos. TotIi)s pasal);~r~ ci~11 sil rarta cli:<br />

rr~~.c~~~(-tiil;it~ihri<br />

tkri Iii iiiiiiiii. y lvs clr.c.ían: '-l)áwlt~i., Ii;ist:lr-'. y así he<br />

1)il~;il~1:l11. ) :1 ('t111141 I'H i'l 58 HOS iIit'l'4111 IIIlil f i11.J~fil 4lt'I l'ftl ('On t'01ti. C+OiI<br />

13 i.i.:i III;L> l'&it,il ~[[IV ~ ~ I I ~ ~ ~ ~ tbn ~ list:~. ~ : I I I ~ o s<br />

.,l rruths. (*ii:~ti(Io íl~:i~~ios r~o~tiiíh rIi~~*i'il)iir~iti~ rri la l~ix(*;i thoino tres<br />

ki,iiiai~ah. IIII IM~.%.<br />

ji)~,<br />

y b i<br />

1105. filliili~i~~ltt.<br />

t1141t1íis iltb i.v;rias~). M(: gi~staljari Li)iliis 10s tr;it):tii<br />

e~ii íl):i1110s. 41 rii.inr:iliiii uii iiii siiliía pixt:ir- de<br />

I~)I~u. l,iLro i\ii ft id) liravta tli+* t~iist~fi6 rehi&tl.<br />

1~ t-ihx (1111. i*:ii t%~h NIIVV~I<br />

%li?xi(*o, nii p:*trAii no ivnía pizca? y r ~ o h<br />

~i~'i:dtn r:iiri unris gri~lgii'i I I ~ Iteriían I ~ iin :ilgnilóii liiiiii tri y gi'iiricle. qiie<br />

~ia'.~';ia una "hna. (.:iili~itlo cst~tinitioh fiizc:iirii~ci, las in:iricin sta ctingi:-<br />

latiati riririi5s tln ~JII ratitii: +.i-iiii iriiic.tia> h~. !' IlIiS kO~iltiii11 (:i)ll11i il 1 1 hill'~'0.- 101. i'dli~~;l. b:ri +>*OS ;tfiiis<br />

10s l:~~ilriet.us tt111í:ir1 el ~itínivro i1114b VII IA pi7.c.a- 1 ~ 3 - y;~ ti~iiíiait mu{:h(l<br />

tirni1)o traliajaritlo cn i:sii. litkinn. t*ri i.kib ;iiiii. )ti- i[e 5;iii 1,iiis ['otosi 1r.s<br />

ari.rt,a~arnos i:I ~iriiiicritii li~~iii'; ~icisitt rii~ ;ri~ii~iih intmjoi-('s.<br />

l:1 %)O fiths[is.<br />

tib 1wr(l11t, III~;I IIY xj ii t1.4~':<br />

IIIII~~II:I~I~OS<br />

YO iiii ;I i.i.rlCI& li;iciiiliiith-<br />

(111~ Ilvgi~i.o~i H Ktit.\(i hli;i;.~i(.r),<br />

ttht~í:i~ 1i'i.l; iIÍ;i. iji~i- Iiri t.iiliii;iil ni 111111 to~*lill;i. y lt' ~iirlii'roii ti.;iI~;i~j~i ;i iiii


dándoles trabajo, me niultan"; rstn non1.4~ era t~a' la pura Lracertada.<br />

Entoriceti, yo pensé que e1 pasaportp iici servi21 para nada. EUos andahan<br />

en iin carrillo como de 25 dblari~s, tiallía coches desde ese precio.<br />

y niuri6ridns~, de hamlire; uria enfermedá y se iriorian. En cambio, a<br />

noooti-o~ Iiiegu lidrpci a lvs mejores niedicos. Algunos si de miirieron allá.<br />

pero por otras razonirh, pero en el trahajo casi no; y a los que se inurían<br />

trabajando. a sus familias les mandaban miioho dinero, casi rniiin 50<br />

inil pcsns, era un dineral en ese tiempo. Nomás los terrenos custalaii<br />

como 300 pesos, cstaha barato.<br />

Dcirniianios inuy poco; el su1 Líe metía a las nueve de la nnrhe y a la*<br />

ciiati-o aniaiiecia, y nosotros nos dorrniamob: como a las 11 u 12. Ni tno-<br />

do, había que aguaiiiar de totlo. Casi no teníamos tiempo librr; a vrr.rs<br />

se nos iba cl día en trabajar y hacer de comer cuando no haliia cocinr-<br />

ros, y despi1i.e a preparar la harinapa'l otro día. Lo butirio es que eii csr<br />

tieinyio no ine sentía cansado. había vrcrs quc les preguntaba: "oye,<br />

iquél cosa es cansado?". A veces. cuandu iios tocaba hacer la comida,<br />

y yo me ponía a Iiacer las tortdlas. porque pra el qiie las sabía hacer. y<br />

les decía: "a ver. tráimc iantita agua", y ni siquiera se podían agachar,<br />

iban con uria calma, y les decía: "hazte unas sentadillas pa' que se te<br />

I<br />

amolden lati rodillas". ;Qiii. birtiaros! I<br />

Nunca tuve tiempo de aprencler iiigli.~, nomás sabia contar hasta e1<br />

100 y varias palabras; un indio que tralmjó allá conmigo me enseñó.<br />

DrspuGs de que me casii, tuvinios diez hijos: siete hombres y tres<br />

iiiiijeres. Siempre quise que mis muchachos estudiaran lo que quisieran:<br />

pero, por lo menos, todos tiivieron cducocirín priiriiiria. otros<br />

scrundaria y otros preparatoria, sólo a uno le faltó iiiios 1nrt;vs pa' que<br />

la profesora Ir: diera el certificado.<br />

Ahora vivo tranquilo y contento; estoy lleno dc hijos y nietos así<br />

ctutluillos, y siempre los pongo a que se enseñen a trabajar; la cosa ehti;<br />

dura, y nti tiay de otra, si no apreridrn dcsdr ahorita, pos de grandcs<br />

serán unos iníitiles. La bracercada fue muy btiena opnrtutiiclatl pa'<br />

sacar un dinrritn. Iiarrrse dr: unas tierritas, y como yo, que ;iliora vivo<br />

rie eso, y ya por lo niriins tengri en donde morirme.<br />

Miit:has veces platiran~os ari.rie;i rli, Iri* ~iijgrariirs riuc sr: van a proLiai-<br />

sucrtr a Estatios Unirlos, 1iri.o Ilrirns rniinrritins varrladerus historias dc<br />

qiiierics han vivido esta exlirrirnt.ia. .Iii+r Asssf cs iin clarci ejj~mylii<br />

de lah Iiersnrias que. a hasi, ile ribhiii-lr &arias y hacer Lien 6.1 ti-;iI~;ijo,<br />

lograron salir adtllaritt? y sin prtil)li.i~iiilj cn E~tailiih llnirlos.<br />

.los& sr fue a Estatlos Llriitltis a triitiajar (ltsdc qiie era juvrti, 1ir.i-<br />

mero se fue. como el dice. "ii 1it iivetitiira", t.iianrlo tiivo 1;i oportunidad<br />

1)vr medio del Prograiiia Hi-arvru. rti 1'343: lir1.n. t3n 1963. veinte años<br />

dr~.~~n&tlv lial)c%r- i.eFi-esailn 3 San 1 ,tiis Potosi, y hi1I)erst~ casacln. las<br />

(.jrrlll~lit ailrias 10 orill;irori U volver a b:starlos Unirlos, ciianc(n. "grar.ias<br />

a Dio* y a rrliarlr garias", 16. fiir iriiiy bien.<br />

.!os6 ptai.tt!nrre a la claw 11irr1ia: rn 1;ii c.asa, 31 tiiini j)n cliir rlrk;iyil-<br />

n;itiattios una.? cIiiesadill;is rliie hixa sil esposa. me 1,Iaiirí) r.i>riiri ir fiir ;i<br />

Estacldih Ilnirlri3. tn tin pi-iiic.iIiici. H ~ I O por la iivi'ritlii'a (Ir roi~ric: ~iliitit~tli- si1<br />

histiiria dcsdc rl pi-iiiripio.<br />

Eran princil)ir)s ilr 1s rlir:iitI~ (Iv IOS v~~;ire~lta. e~tál~a~non<br />

(ltb<br />

guerra y vo ~ ivía aqiií. rn I;i t.iticlatl tlv San Liiis l'ntosí, gi-aciiiri Dios<br />

t:ri ti~~npa<br />

nn tenia nrtt:sirlilrl rlc. trüliajiiv. y;i i1!itb vivía ron mi faniilia, y niis ~iaphs<br />

aiin nie manteníiin tir gracias


ii v.;I) tllib .,ljiLhti Il~i*llil~ 1.11 Ii~s i-lli~li's 1114' F ; ~ ~ ~ 1111;1 ~ j ) l)lnl;i ; ~ 1i;ir;i n;~siaihl;i<br />

VI 141 ~ji~i* !n iliiir;ii~t~;i.<br />

j'i,~, nji tk:4s:j J~ilJiia ti ti i*~>iii~.i) ibri VI rii:dI ~*I)IIII.A~~~I;~I~ gtari tih par:+ irsv<br />

L1 K5t;,,Io. L,lli,I&,< ;i 1 r;lli;djiir: lbI,¿i les, C:alifoi-i~iii: sia<br />

iiith tiii,o r-iirri iiiit: el Cc:i.i-cic;ir-ril no 1iicirr;i ninguna Iiüi.:itia t:ri la frnri-<br />

ttki.;i. ptsni yo chrt:o que Ciie pon1uv >7a st" sallía cltir: íliariios 1iai.a 311; iJt~sili~<br />

cliir Sii-iiiariios (11 rbcinti-ato cori los gi.irigris.<br />

!Il Ilrbgar :i I ,os Aiigt:lt?s iiiiih ertii1i;iri rrIirraiiilo tinos c.ainiorit:s 6-slii--<br />

viales para Ins ~IIC íl'air~tia t~t'.iiI,iij:~r. I~ >I~-IIIF~IT ariil;alia clv 1)11r:ii;ih 1ilatifealia<br />

rnii ioijn iiiiiiiilo. Mil ;ic.iit~rdei qiie ;iI iriiiy 1irir:o ~icrii~io uii ini: llr\.;ilia a<br />

~~ii~tii;irI;iñ 1lr' iiiatli.c t c i i i LI. t)rmr.ci i:l;irri i1iitb en biii*ii lila~i v toii ieslietci.<br />

I!II ,lía - i ~iv aviitbrclc~ (lilin IV pr(-pi~it& qtita r~li'i~ltris &i+a~~ins cri t b l triilmjo-<br />

y YO 14' 4 tijr rl~lt,<br />

ixath (lía niib dio c.uiriicln liara tntlos. y<br />

[Ii*hd~ C-;I vtnz 111t- htyiia di~ri(l


otros l1i~ari3.s.<br />

En ciiatitli a la dist.riniiriariiin. gracias a Dios a iiií iiii: I'iir: iniry Itirbn,<br />

ya ~ U niitira P Ftii hurriillailo ni natla t1e eso. liiaro mtb I)ltltic:al);in que rii<br />

nliirhoa I~i~ares era miiy tltira; I-P(*II~~IIO (111~: rne tlij~rriri rlile eri algi~rioti<br />

1,aicis Iií~l>lirtis, a los qile un no il-ia. 1ial)Ín 1i:trt~i-os qu(: (1i~ía11: "110 S(:<br />

aceptan perros ni nicxic,anosW.<br />

I)i*aI~ii.s de dos años qiie estiivc por allá cni~irt.í. a extrañar rnurho<br />

a irii faitiilia, nii casa, ctcFtera. y rciirio va 1iaI)ia rcinncidn inuchas partes<br />

de Estailn': Unitlos, qiie era In que rlut:i-ía hater. rntoncrs decidí<br />

resi-rs;ir ü San Luis Potosi. Eri Sari Luis psíi rl ticnipo, ronori a Kr-<br />

Leca, tni c.~liri3a, mr c;in; y tiivr ciiatrri liijos. Ya ruaado estaha rasado<br />

v ccin iiiis liijos piiw tin i~t'g~)ri~. por inedio del ciral penanha m:iritrrier<br />

a iiii faiiiilia y vivir tn tina situación ~Orntitla v rstal-ile.<br />

:Il por(b tirinlio dr: hahrr puesto mi nrlgocio. ine fue niiiy mal y<br />

r~i~~hr':. por lo tiirltci. rrir* y ptldí iiri perinisu Ifiirii entrar. le5 exfiliilu& tlitr tal<br />

niotivo por el t~ilt: il~i a I y riir i.ri.i>~iic.titiíi, i.aca(lor.<br />

Ya tral~ajando. había \icces qiir In ~iiiinri6ri sr liriiiia diira: thtitonces,<br />

para sacar unos ccntavns Pxtras. ~ I I F ~ Lcllgíln I ~ ~ B t riiliajo r.iiti.ii<br />

en ini tietiipo lil-irf: qiie ~nlit.ia ;ihÍ inisnii) ilriitrii di' la Cilii-i4.a iLii i.11~1-<br />

qu~er titril irva, coino 1)arrvntIcrn 0 algo ahÍ. l)rs~lv qii~ v~iil)iw& a ti,i~-<br />

bajar, toclu el tieinyin yo Ir iiiniidaI,a rIiiirro ii nii f;irniliii liara rliir nri Ii.,<br />

faltara nada y vivirbi+an t>i~n.<br />

sii.mpri' i~na<br />

Del rliiiiai-ri rliir yri ga~31i3.<br />

I~;IL.~V la tiianilal~a a MCaicii ton la faiiiili:i, otra Iiai+ti: r:i.a liara rrií y rrijs<br />

gasto" otra p:~rte la ahorrati,i put. ciialiliiit:i- c.osa quta Il~~ara a pasar..<br />

Ahi Clir todo ci ti~rnpo (IUP t*ht~l\t' vivietid~<br />

y trahajand~ en Estados<br />

lln idos.<br />

Lksdt. que entt-4 a tratiajiii- ;i la fit~i-ica yo siemprr: fui muy puntual<br />

y I ~ Iw~nrl~palja<br />

P<br />

por hai1t.t. iriiiy Iiieti rtii trabajo. esto lo notaban los<br />

siipri-visorrs y la gente cltie tratiajata rii puestos más altos fir daban<br />

iiria rlu~ otra vi~plta por doritlr estibaniiis los obreros; eritonces, como<br />

al aiiri de qiie eiit ri. y gracias a iiii trabajo, inc asc~iidieron a operador<br />

dr ~iiár~uinas, rntnnrtLs yo ya trtiia ~iti tnrjor su~ldn y ya podía pagar un<br />

IilFar ~n iionrle yo vivia sulu.<br />

Coino YO ya rstaba viviendo .iolu, con iiii inejoi- 5~ic:ldo y además ya<br />

rstaha másrstaLli~ y acnstumbratlo a la vida iir allá, lemandaba dincro<br />

a ni familia para (111~ me vihiiaran vrirnn una ci iios veces al año; tle hecho<br />

nii Pspusa a veces me visitalia más tiepuitlo, pero !o no podía regresar a<br />

4Ii.xico poriliir, adcinás ile qlie el trabajo casi no ine dejaba, no me po-<br />

/lía arriesgar a que ya iio pudiera volvcr a entrar a Estarlos Unirlos.<br />

Así ciur& como otros tres años, trabajando de operador de máquinas<br />

y sin dejar de preocuparme por hacer miiy hien nii trabajo; entonces,<br />

un día Ilcgii mi jcfc y me dijo quc inc quería ver rii sii oficina,<br />

entonces y o~>enti&rliiemeihaaregañaroalgo así, yorqiic Ins irahajadnrrs<br />

a veces se de qiie yo era muy apático ctin ellos, Iirrn In rjur<br />

es que vn casi nn los para ~char relajo poi- rl;tai. trahajariilo,<br />

entonces les caía nial. Y a cIuc cnti-í: a la oficina, mi jrfr niv dijo<br />

que si qiiería ser supervisor. entonces yo mc reí y lc dije que cniiio. qilr<br />

yo no hablaba casi nada de inglEs y t11ie chmo pntlía ser sup~rvisoi..<br />

entonces el jefe me dijo que no importaba, qiie si conocía birri cl irabajo:<br />

yo, como lo conocía muy bien, le dije que lu conocía mejor qilr ;l.<br />

entonccn ine dijo quc nir: iba a dar el puesto atinque en un principio sr<br />

me iba a pagar Io rnismn qiie me estaba11 pagarido. pero que nie iban a<br />

mandar a la escuela especial (le la crnpresa para que aprendici-a inpl&s<br />

y otras cosas que tenia que aprender, como mateniáticas nrr~sarias<br />

para mi tral-iajo. fórmulas químicas de los d~ilces, y saber c.ht.car 10s<br />

colorcs, tcxtiira y forma del dulce, cntrt: otras cosas; dt:sptibs. con el<br />

tiempri y romo fiiera rnejorantlo. iha a poder ir ganando más: rntnnres,<br />

yo Ir dijc clurb si arrptnha iil piicsto y Inr liict: supervisor.<br />

A1 priticipic, no rne iliilian iniichn tieiripo rlr trat~aji~, ya qnt' me<br />

daban mls tiempo para ir a aprenclet- cn la ehtut.la. tmn donlir rthántlnlr


CIC la rinI,i.ro;i, iiit. t.ti~~it-~iit.(i~i<br />

:I iliit. ritt >iir,(rl(i i~tiit:il. r.1 (.iiiiI ilia hit Iiiibli-<br />

110 at~tivt.tlo :t 121 pi-tul 114*ciibri tiuc ? tb f'iit.t.it t+-ri¡t~~~tIo VII TI\¡ :~t*c:;i: ~~(IV~TILIS<br />

habla 1)otios~ t(t* (.~ri~ltay ytb ~IILI ;LIII;~II(~~~. !-ay; ir~~-~~~v~~ic~~~t~i!~a<br />

rnigar~;tii~:i¿i.<br />

. ,<br />

i:] ~1~1Tll~~l~<br />

? s4'~lll Li%l. ~ ~~l~l¿l,~¿lt~t~O<br />

*'ti la 1111~13i¿i 6'lTifll't'Sil<br />

y teiiic*ntio rln ~III'II tlí.sr.in~iiiRn rir.~itt.(i iiii tr.;il>:ijri: i:iltrinrt.8, i1c.x-<br />

1)uí.s rit? ;iproximatIaiiii~ritf. iinos 15 añiis. tiii! ast-t~tirlit:roii ;iI lbt~rs~o<br />

¿isistthnti:<br />

(Ir, ritrrrlczgijr. tbn ~ h t c<br />

II~.<br />

~lllt:ot~ 1t11' si~t)ierci~i ~11 l)t11~1ia<br />

111edi~1a 1.1<br />

sutaldo. (hnici ;itiiatrhtitr al(: rrirzittrgc.I- yn it.riiii Iiiirt i-(.visar laa listas tic:<br />

prorliir.c:i6n, hojas rlr ~i;igci. rtavisni. t~oii~t;intcinihiiia. iliiib 6.1 iIr-l~:irtriiiic:iit(.~<br />

~ I I V nii: tocatia e.sti~vii:ra cri ~>IJ~:JI;IS coni!¡inia>~iv.. !*]I~Y~;~I. ;j lity sii[)i>rvitiores<br />

y siiplir ;iI tnnnctgrr cti toilo lo nct+t-s;l rio.<br />

1<br />

it>~n;~r e1 piicsitt tit. iisisiv~itt~ ilr! ~nut~dtger. 1~11) lit ;I\ L I ~ ( I 1 ~ 1~ t ~ I<br />

(1ir~t:titos ti(: la PYI~J~VS~I v por 11itstl10 ilv un III:VI~I~J;~I~O.<br />

P,.,I~SP~I~~ (IUV<br />

I ~ dic?ran R 111igrt3rrc c(~rd. (5ntotit:t1s tlvJ6 iitk >IV¡I. í,i,n 4.1 tihi~i,~,i- I~I. t111,. iil-<br />

gí~~i dÍa me f11era11 a agarrar rthgrvsai+ :I Jlcxii*i) l~i>r I~F~AI- t~-a!);a,a,icl(i<br />

ilt~gair~i~rtte. Ya (:or~ irti green rctrd y (:~JII t-l sit14(Ií, t1itth tt-~ii:*, ~tr,[tt!~b ii<br />

viajar a M6xic:o para visitar a mi í'arrii1i;i i,iiila t111v p~ialiii, ,liiti,l~ltl t~110~<br />

scF~iían visitAii(li>~nt~. rLiitonrbrh tt-rih ~ii;i\i)r i,airit;i{.tn i.011 i-II.<br />

:\sí pasarciri 10s ar7os. y t.npt~i-~ a (lila. iiiv Iltyti.ii Id i'tliitl t'><br />

a ~J~II- 5a11 I ,III~ 1-'otosí con ~iii fainiliii.<br />

.I~*I LJ:~~III~*IT~~~. !ii r.tatit-aih)? r+hcil)o iiri;, pt~nsihti (111t- 1ritb p~rtiii~t. 1 iv ii.<br />

1~a.it1~~~1~1 y t*>taI1l~rnt~rit4~ VOII ni PS~OS~I: atlt~~iihs tiv rlt~r tt>t~go 11ii $tytlr(i<br />

IUG~[CO v iiri(~ 41 I ~ P (~trii 111-iviltagio ( ~LIV Ivs tl:i]i it 10s i*t~tii.;~(It~~.<br />

l ,LL li~tts¡Oti<br />

lile la (1311 por rndií~ dt, (iepGsitos I>ait(*ariosr~t I~II;I thiit*lita i.:hf,wi:~i ~);IV~I<br />

t-sc (1 itirrci. !\ b;s~~tlori 1Jnirlos alicit-;i vtiv 11th i ac.;ic,ioiit-S ;iI.iriixiiiiaila-<br />

tlt \ shlo vtaíii 11or 121s<br />

pl.t~~h~itt~s n las porvt~riii~. -1Iit~i.a. iliirb IIM* II:I~


&<br />

. - i 1. - d<br />

.- = ; .1:<br />

1.' - r: - = &<br />

S Y. r<br />

ir.<br />

z 22 - - .;E<br />

" . -z<br />

,- - '3<br />

C 2,<br />

.+ l?:<br />

*. - - x<br />

=.E';=<br />

= ? E L<br />

- 4 , ' -<br />

3 q : u<br />

7l<br />

y t n * 3 ;\:


ty.otioi.iíi ;i niii.sti.ii atiiigci iiiiii~~rli,it.iiiii~titi-. ~li--~iiil;- ili. .:iIiiiliii.l~i. Ii.<br />

~iIaritc~;iriins ~itit~rti.:~ sit~i:ic.iíiri y. riliii;iriii~iiii~. ti. lir.iliiiiii5 ii*;il~it,ji).<br />

~1131 nos lo ft~tb (ImIo ~ rt~~it~iIii~ti~ii~t~ritt~-<br />

\ :I IAG 11) I ~ la V niiiiiari:~ (*or1iiarixii-<br />

inos a tr;iliaj:ii- afiiriiisaiiit*ntr rhti los ;ri-:~ tic1r.s c::irnfios alFotIiiiit~i.os.<br />

Cahc nichnticinni. ryiiia si1 tiob li;iC:ili¿i :I iIr,.;tiijii' ilt. i.irii-n n +i,is rlíilai-rv.<br />

(*OI, Ic1, tlt-,~l:l. (~4ll,l[,;~~at~f~il.- ?. t-l llt>11llli~~-~. tbli vi (*1121l IIOS l~~vat1tiíl~:il~l~l~<br />

trintii.;inci ! rici, iti;attiri- ;i -iii.tii. lii ~lt~s~irrisa ii1 ~iiit~lilt-i ili. Siiii HrAniiii y.<br />

nl~i~ri;~~ vi~c.i..~. :i i~liii t.tiii5 LI tiii iliir. ot 1.21 i.iipjt¿i. ¿ ii~iiiji~i~ ~rliis liit.ri tios<br />

111~v~linii 1.n iinii ihatiiititi~:~<br />

~*[III<br />

I~I(IO- ~it~soti~t~s~ 311 tiqi~r VI gririgo t1i+z<br />

IIIII! i~~ti.ir~ti~ VI^ 1,) I I I I ~ SI. ~ i-vfibría ia 10, tt.iiIi:ij:~(lort~s 4[iitb [:ontri~ialm<br />

( 1 1;i ~<br />

l~rinr~I~alnit~ntt~<br />

ii lii I~r~)l~ili~~~~&~~<br />

di* n11ijrt.v~ ~iifios thii la liili~r<br />

lii7.r3 1jt.1 algoili)n. I,a r-azíiri 1)oi. la (liir 110 106 av+~l~tsl):l i'i.:i sr.rir.illa: no<br />

tli~vi+ia I)rnhlc~itian roii tos rironths por causa (Ir. 1ñ5 riiii ji-i.i-.. ni nitic-h41<br />

iriimos (1"': sth Itv f'nliiira 4.1 invs1iciii ficii. parir tlix alKíiii ii.i~ii;i,jaclni-. (:nn<br />

relai:ií~~~ :t los r~ifiob. Iii IfiIii~i. vri VI r::iihilio i:tha ii~iiv 1 IIII tiiii41. [lot.<br />

sil i-r~n(li(:iAti~ 110 iba a agi~atit ar lti ptlsailo iltbl ~~+aI,,ijo. ~ ~ ~ l i i- il (1 i ~ ~ II+- ~ ' ~ ~<br />

tendrí:ii~ q~ie ari~i:~rl[i r111~1;1ri~lo ta*ri* oliviitni~tite. I I ~ ) tbr;l I-PIII~ II;IIIIP<br />

i I I I ~ ~ I .<br />

para nxlie.<br />

En lo referente a I ~ iriigr:i. I t;~rn[ioru tvní:~ii~o~ [I~~)I)I~~III;I+. ? ;I qiiv<br />

Csta casi iiiinca sr prrsiaritaha rii VI raiir.110. y riiarirlo lo Ilrpal>:i a Ii;ir.ibl-.<br />

era por rrietiio (Ir av~iiiii,tns c~iif: ~iasaliaii siii-c>:irirln t-l i>ji.ln iiiii!- i7t.i.i.;i iIr<br />

liis c:aiiiyns liar¿] VPI. (1116 gerltt? t~ri~(i~itt'ilIi:i. p~i'ii<br />

~'lii~~iilii ~ + ti t *l~ri'ili;j<br />

nos avtlntiíhanios a los st1i.ros ciiliri&ridoiiob: con cl algor4ón liara ipt: 110<br />

nos dest.ul~rieran.<br />

Pese a que no tuvimos prr~hli.~nris rori Itis gt'it~g~i*, sieritprt. hay algo<br />

qur agobia: la üustnria rlr la faniilin: y rh y ite las ariiianas pasaron con<br />

gran taliiia ~rrovricaiidci rcirzaba allií rn rl<br />

norte.<br />

Por f'iri. C~PP~)II~-P dv 11113 larga te~th~luriltlil (Ir tt-ial~i~j~. S(: acal~ó la<br />

pizca, v el gi+iiign~ios nrgiiriiz6 iiriü vatlt1rada"coiiio desptaelida y agradecimiento<br />

pui- iiiirst r-ri biicsn ti-ahajri dui-atit~ (415 ~tirs~s (lile diir.6 la trmporatla<br />

rlr: pizra.<br />

Kegresariins a MPsicil ihiin api.oxiniiicIarnriitr 500 dblares cada uno<br />

y regalos para tuila la familia. vntrr los qui. ilrstai~atiati rcilchas, i+opa,<br />

cobijas, etcbtrr-a. Niicstrn rciornn hr. inuv fhr.iJ y T'AIII(~


hasta las i-oitillüs, piidi6iiiloi~os rlai-c:iieritn iiiirh la ~)riintli-a vtax r.1 piitiki.o<br />

~ U lialiía B tini;iiin (:


Pi1i-a 10s i~iexiranos~ la Svgiint1a Gi~i,~r;i h11111rIi;~l ;~I)J-J~) la pii~~-ta a la<br />

~insiliilitlarl dr ohtrrirr trahüjo al ntrnci laitii 414. la T1.4iiiii.r.a. Kii r.L;i Gliii~ri<br />

13 il~~iiarlda ile tra1i;ij;iilcii-t.s i*rrt:i6 ;I c.onsec.ili~i~i.i;i tlt.1 i-ri.Iiit;iniii~i~tci iIr<br />

r~ilirhii~ e~tiicIot~rlid~'~~res Pri e1 ej4i-cito. lo riial Ft~iiri-í* i1i1v pi-;ir1 riiiiti-<br />

~:I(I (1~ p~~i:stos tltb ti-aLajo tl~~tht1aran var+ariLvs.<br />

iVlGxi~o. C~II~O alia(lo ilc Lstados l!~iid~is eri I;I g11err;i- i*i~~~trjliii\-[)<br />

ron tratiajaifnrt.~ para In :igi.irirltiiiha 1l;sta c:rio~irr;i(~iiiri ilrritii rii IJII<br />

i~t't~i'i-tl~ iariti-e los goliicr-nos iIr M6xic.o \. (Ir. Estatlos iTnitlos 1laiti;irlii<br />

I'roRi+aiiia 13ratarro.<br />

I)nti (lntarinn t lri+riáiiili~z ilairins fiir irrio (la. tos liciiii hrcs iIU4' SP<br />

i~isrrihirron en clirlio I)i.opr;im:i. De 1i;idrrs i~;iiri~ii~siriris, ii:ic.i& t.1 30 ilr<br />

al~ril de 19% vn Satit:~ María r!c>l f4ío. san 1,iiis I'otosí. St. fut, a Estarlos<br />

Iliiitlos cliirari~c la ~irtvitlrriria [Ir :2rlolf0 I .óprv, Matros (1 q5X- 1964).<br />

Estu~41 allii ct~atro \,~ces vri la pixt-ii dlta :ilgo(Iíi~i ilt~si~in~ivfi~i~i~lo iln arili~n<br />

tl-üI)i~jo dvl ~IIIV HO ~)iicIt) olittanrr l~t~tii~firirin etwnbrriir-os IiiirtIiir los<br />

rvi~tr;~tos i1i1r:ihan porotirbtnpc>! 6x1 cliriei-ci~~iiegian;~l~:~ síil~~~eal~;irizal~~~<br />

para vivir 4.11 lo rliir roiiarguiit iiri niirvn cciritraio.<br />

:Z [Inri (:at;iritio iio Ir: agi.atl6 iiiiivliti sil t.rpikrit~iic+ia rniiin liratarro:<br />

iisrgii1.a qiir st-- fiir $610 pni+cIiie trnía iiiiii~tia iirrt.siilnt1 i:raonRliiic.a. I'or<br />

fi11ti1 dr iigii:i el inarnliri e11 Siiiita Mili-í;i rst:ili;i eii iii~a sitiiaci;iii tan 1ii.r-<br />

c.aria ~1ut~ no 111 dalja ni ~)ai-:i r.oiiiiai-. l'at-;i 61 hiili~i-a siclo irithjor yiie tal<br />

trabajo fiitbra atliií, a larlo tI(1 si1 i';iinilia. pero iio le rliied6 citr:~. En sii<br />

npinihti, narlic: drhrría irsc a ti:starlns Ilniilns a traliajai.. I)oi.iIutl síilo<br />

r r i i e ~ ra i iitr-ri país rio ;i1 niirsti-ri.


Nací tn elmunic,ipio d~ Santa María iIrl Kín. iiiis yaj~is Tiit.ruii í:efei-inn<br />

Hernández y Sirbana Haiiins. t.110~ praii tanil-ii;n dr riqiií. dr Santa<br />

María, soy hijo íinivo. huenii, 1~11~0 in~i4io~ hr~-iiiai~ns. u sea c(uim mi<br />

casó dos veres. y di: la úliiiiia señora. qiic e!: Si~~anii Karncis. nada<br />

más yo. Vivíamos rn uiia rnmiiriiriad qiir se llainalia Shnchez, casi as lo<br />

mismo que Santa María; estP aquí ii iiiins do* kilAmeti.os, en FI mihmo<br />

miiniciyiu .<br />

Estudia en la escuela rural Manucl Jos; Othbn, al15 en SGnchez,<br />

desde las nueve añorj; antes de risio etitalia cn mi casa, con mis papás,<br />

que se dedicaban a la agriciiltura, por lu qur yo tamhiíin lo hice rlesde<br />

chiquito. En ni casa vivíamos yo, ini papa, iiii marni y una rnedia<br />

hermana. Mis ahuclitoh- erari de alli, ilr Siiiclirz, pci.c, y« nnmáo cono-<br />

cí a mi abuelita tle parte clr aii tiiaini, ella se Uaniatia Modesta de la<br />

Cruz, vivía allá cerca de nuestra casa, ya casi nu rrir acuerdo, de eso<br />

hace mucho iicitipu.<br />

Cuando era riiño j ugatia coi1 algurii>s vecinilliis por ahí. rr~uchachos<br />

igual qut: yo, a las canicas o algo así, por ahí. En Sáricliez no era rnutlio<br />

rl anibientt!, hastapiicagente había. Tenianios una parcela donclr rultivábamos<br />

maíz y camote en tiempos dc mayo, junio, jiilio; lucgo venia el<br />

tiempo de invierno y cultivábamos verdiiras coino pepino, jitomat~,<br />

ejote, frijol, calabaza! entre alpotros rriás, pueslo c~ur: se da en la rcgi&n,<br />

o lo qiie sr: daba, porque ahora ya no hay agua para aso.<br />

Antes llovía niás que ahora, tambiEn helaba mas; el río se ilenalia,<br />

a veces liahía unos quince dias en los que no se podÍa pasar portiiic Pra<br />

inucha el agua que llevaba el río. hosotros vivíamos p' un lado del río<br />

y la parcelita la teníamos pa'l otro lado; teníamos que venir a hacer el<br />

rodeo a pie hasta rl puente para allá, para ir a revisar nuestra fiarcela,<br />

y liiego otra vez dr: regreso liara a&.<br />

Yo estuve en la escuela hasta los 14 años; no ciirsi: más rstiidios qiie<br />

hasta cuarto año, rne parece que en cuarto año i-eprohé, así que tuve<br />

qui- repetir rlos años allí. .. de eso si me acuerdo. En csa escuela a la qiie<br />

iba estal~an iinos 30 niños, aunque algiinos se yiietiaban siri estudiar, a<br />

pesar dr que t:n ese tiempo lo niaiidalau a lino a la clasr o a 1;i cscurla<br />

porqiir n sus papas de uno Ics decian que si rio nos mantlatian los iliaii<br />

a miilt;ir, haga di, c:tiriita dtt la atitciridad . y casi ~iiir' iniedecillo lo inaridaban<br />

a tiriii; tio, ~ io tbstaba la cosa muy dcsarrollatia como ahora.<br />

(:ilanrlo rl~j~ tlt. ir a 1'1 rb~~ilt-l;i itit' tlr.dir,uC a la ;igi.iciiltiira, ahí cori<br />

triis ~)al)i(L~ a seguir ;i 1;i iiiioiriii, y aiin iiiiriitriis tinthlia~vlris t:n la acciiela,<br />

¿i lu lioi-;i rliitb halínrriris. 1i11i:s viiiliirii~s al ~raliajn, no era tic andar va-<br />

ga~ijo, jtio!, al traliajo, a la labor, t:n laboi.rs chireiia; iici v;iya usteti a<br />

chr-tbvr (liitb son tiai-rrrios rnuy gr;iritles: pero tlr tutliiri iiiriiirrns Iiahia tjur:<br />

iitt'ii4l~t' t04li1 esti. k ri i-ilandci ~i.i:cí. a vt:ct-S fiuc ha hiii iiii tii.iiiprc.itu<br />

traliajal~a coi1 otras Iiersorias yiie tie drtlicaban a lo iiiisiiin.<br />

I,n tliii: rnst.ch5Iinirins lo vrntlíanicis c:n San 1,uis; si: Ilrtiilan I;i$ ru-<br />

sas t:n can1iont.s. IIal~ía iinos dos tairiio~ieb- alli eii Sáiivli~z, iinris riiairn<br />

iic~uí cn Salita Mal-ía, no haLía iriiichos; a veces se Uev~lia la vrirjia rj<br />

c;irr-o de allií, tle SUrichr:~. n a viives itia el ile aquí, y rrr.ogía 13 carga {ir<br />

allá. I,on c.aiiiioiies eran tlrl svlirir Jtitik Vrg;i. sori r.1 ni.igrn tlr. Ins caniinnihs<br />

I'otnsinos. vsos qiie ahora llevan personas. aiiiitliir iiri rihsn csa<br />

clase de caininrics. cran urios c-aiiiiont,illos bien chaiitas. ceri.ut.rrías dv<br />

1nadr.i-a y totlu eso, Iiiies ya se imagina e1 tiempo, i~vrrdail?. no había<br />

iiiiic:hos cainionra, nti c.iia1r1iiitbi.a 10s tenia, ~inrtlu~ riha ilillcil.<br />

3Iosnti.o~ trali~áliainos los tei-r-ibnos a niediati, y el q iir era rI rliirfio r1i.l<br />

terreno se riir:argal>;i i1e irla a vthnilcr; iiosotros cortibaniiis Iii iiirrcün-<br />

('íii, 13 ii~.r~~li;htl~il~)s rn c;ij;lh, la piiniainos a la orilla tlcl r:aniiiici pira cliir<br />

liasara t-1 r:aniióri y la levaiitai-a. Ida riiitatl ~IIIF: era liara ~Lt. cornunic.;iIia lino por iiierlio (le tartas, ya<br />

r ~ lii~ i ctit~


Yo no Ir caía muy Licn a los papas ~itrlla. niás qlir liada a sii iiiaiiiá;<br />

ella norjueríaqrie s~iliija secasaraiiicnri i-iconi ron pohrr iii r.#iri nadie,<br />

así {le serio, y dije yo: ''pues no querrá iistetd, pero clla sí qi~iei-r"; ih viira ;i 1)~-<br />

dirla, y yiies tanta era su tlehcatlez;i dr: t:saÉ: pci-sonas riur rii al scííor<br />

cura rrcihían, as; de fiícil: si iba. se csronilian y nomás no, ya a las dos<br />

otresve~es~uriba elliatlre y no ladabaii. ivárnonos! Entoiicessi sr iba?<br />

como dicen, se la roliahan, aiiririiir: pues iio sr la i-ulialian portlne era<br />

por su voliintad. Y~:I-o si la iiegaLiari. lo* liapáh Ir inetían sus buenas<br />

trumpeadas, rraii iriuy deliratlcis.<br />

Lo qiie 1~ ~ 1 i ~ C0 In I vcia en alguti.as prrsorias, en lo qiie me tocó a<br />

mí si la dieruri. ~icircliii: al rnirjrnn titrnpo clr iflie era ilxigeritr su rnaniá,<br />

fueron pvi-soi~ilh IIIU~ acrrradab a la iglrsiii, yo erro por eso no ne<br />

cscondierriii. pero rri otros. ino'rntirr!<br />

b:n el 48 iins rasaiiios atliií. tn la pai'i'iirltiiü. 1.35 Lotias: pues, hahía<br />

nlu~'hos inodos rlv rrlelii.ai-las. rl i[uc trriia riiis Li1li.t~. piies hacía más<br />

fiesta; y el qilr IIV trnía. piir* SP ai-rrglatia ahi iiti desayunito, iiri<br />

chocolatito, uii piiiivritu. $1 rin ;,qii; ~niit~As S& que le tlicern 1,a Giitv-a. (4 iaií~i sahv $1 tdiilavía viv~, 4 que<br />

tirrit. uii salGn de I~rllrza. ~ii niairii sr Ilariialia Rlaria. rlltih trtií¿iti tina<br />

cantina: ahí esti la cantiiin ti->riavía. ,tiji>. ~lui- lo tliir tiive ni~c:~sitlad dr ir a<br />

Kstailiis Unidos a ver si cli~lc;~gníü algo mas por allá. portlur: ya nada<br />

t1ej;ila para vivir. Por eso dijr: "pucs irir: ~ny"; csn ~ IIP arites (le ser<br />

coiiici-riantr.<br />

A la In+rsirltvtcia niiinic-ipal IlegaLari lirjtas solit-itantlo trali;ijadorc,s,<br />

y pues i~rio se apihritaba ahí. Btirno. st: aliiiiitabaii los qiic Ilcgaliaii pi-imero.<br />

Yo nci conocía a tiadiv que SR hi1hit11-a idti, pni. esti vii rlri saliía<br />

i:61nci il~a a svr la r:cisa pi~i. alla. Ilr Ins iiiisriins (te la liresiilt?rici;i se repar-<br />

tían las listas. cpir 31 siv't'i~tari~il~: rtqiartiari 1 O, u otro otros 10, para qiie<br />

a los rlr su rnrifiarizü lo'.; ;ipiintar;in negúii iiíinit~ro dt: so1ir:itutles de<br />

hi-arri.os clur ttbriiiin qiiv ir. Me aciiertlo qtie eii esr tienirio c.obrahan<br />

cnrrio 10 [iescili, 11t~i-o no saliía yo si 4:i.a por apuntarnos o era por tina<br />

carta rle i.cctinieiiclaciOii ~~LIP nos rlal~ri la prrsiilenria. La persona cpr<br />

iiie animo a ir fiir La C;iitlr3, rlla cra di? las alleptias n la presidencia,<br />

y riitnnibc5 por itiflucricias (le ella rne apuntaron. porque yo traliajah;~<br />

iiio sr quicrc ir?,<br />

rnri ñii pal~i, y iiti tii'i ella nic tlijo: "ioiga, iistcri c~ut??,<br />

yn ln apiintu", y lioi- ~ lla iio ttit: cnhraroii Ins 1 O Iiesns.<br />

Drcían algunos rluih liara 11ue lo dejara11 ir hal~ía rliitL tener crerlerir:ial<br />

rlul PRI veía 1111i~ a1~111i


por<br />

rolno 110 hahíii nada thi:i i.1 bibíiitr. rliir iici*<br />

giiiaba, qiir era uri señor clc l'irria Niic\.a iliic. llrvnlin Kvirti- ili. iillíc ? iliaquí.<br />

Ros citahan ciiarto {lía para \al~i.~ ihsr rlia iios i.ruriixn a t.~ y nu*<br />

il>aiiicis, y ~kiit~s un" "10 se IJP~ :r Ir) llur pl)t-Or Ilrvat r~liziitlcr ia pn'i.rih;i.<br />

no haLia ni niochilas, seria una Lrilsiiii ctiti 5tl ropa, natla rnhs. Kos<br />

llevaron cn iin ai~tobús, lirimrrv r.1 ribr.oi.riclo ilra ilc iiijiii a M(iritet.rtiv.<br />

F;n Montcrrey había qiir cspri-ar, s~giiii la caiitiiliicl IIV listiih que 1ii1-<br />

I~ici-il; a vticrs había qiir estar ~lií tlc tres, cliatrii. iirlio alías rslici.antlo<br />

que le haklaran afiirn el ratripti ilc ccititrataciiiii, a I:i lista (~UV Ilvialran<br />

de aquí. Ahí. eri Monteri.~~, trnia qiir llevar uiiu riiri iliir ta~iarir. [,


a tir,rltlas, puiiiaii tit.ntla tliliaritt 4.1 tit~iiilio c~iic (ira la ~'Iz~.;I. ahí<br />

mismíJ Ií;i agita. $610 Ilr~~-i\,;iirior i!I Ionvhc. (.;tíla i-iiiil a 1;i hnl-ii<br />

i111e quería h;iría tlr;ic';iitsn li;it.;i t.-onic-r. !)iir;ititi~ I;i Iab~it. Í~LII~IQS ii pvsar.<br />

y loa qtir 1ir:sabaii Ilcval~ii~i 1111ii Iihtil: Fiil;ino tli. tal. tatitos, tantos,<br />

tantos... r~uitlri sah si Ii;irían trai~il,a. pririliir tina fiiigal~ii~r scgíin las<br />

lihras: ya no ine ai;~it~~+do a ct~snti) rr;~ por 1iI)ra. pro 11'1 (11, Il~Iier siilo<br />

iniiy bien I~agatlci, aiintp: a 10 niejvr vi-;] pi,c-a la clit'iii.i~ni.ia ii 10 cliir iios<br />

pagabrin aquí &gt$iic.o. tkii ese tictli)lin iiiw ji;iga!)~n il 20 r:i.lltiiVoS kilo.<br />

'l'odo ti-;, iFu;il qtit- c:uando tralmjilI.>a cn >lritiiii\c,rori; la Ílnica<br />

rlifereiiria r:ra qtlr allá la pesa era cn ]\¡!ti5 :irá. rn San Hrnitri, i:rapor<br />

libras; sc par.cc:ía inuc.lici. !Z lo rni.joi. a iní ii)r t%sr:r)girri)ii porc~ue ya cijr~n-<br />

cía la pizca. y aiintiiic nr-, f'urra eso. n rtiiinis ~)cii-cltic ri-a 1ioml.ii.t ti*,<br />

carnpo. dc ti-riliajo.<br />

Ihaii algunos jtivc~ricitos, rlr. iiiios 15 a 18 aiios para i~rrili;~. triiiy riii-<br />

[:os no, r:so ~í. y había Iitiros i:niitrai~dr)s:<br />

cl rhoiitriita 10 hat:ia tino iill:~<br />

en las nficirias de, piten salir (.;,iiiri sib ilailiari. (Ir ~iiigl-aviíin. no 66. tara<br />

tbasantio ci piirntr: las [irnias t.rnpc.xiil);in rlt.,wle hloiitrrrvy. allí rra ti11<br />

jali*, y ;rUá Iiasariclo i-1 ric, nii..). vs


han ]os iriisrnos coritratistas, nos llevaban y nos dalian algo para ideii-<br />

tifiearnor qiic i?iainoa hi-aceros para qiir no nos fueran a detener las<br />

aiitoridades.<br />

YU nunca supe que algiiieii sia enferniara. ninguno rlc los compaíie-<br />

ros quri ibanios, pues vo creo (jtir lo curahari, pues quí. más.<br />

Cuando regres& me detlicjiiG a la misma. cn tienipot: a la obra: de<br />

peón, porque a albañil no llegaba, y a trabajar como tnilos. Porqiie si<br />

pusieron muy diira* lar eunti.ataciones; aquí, ¡a apuntaila, &lo el qiir<br />

tenia con qué pagar la inordida iba, y d que no pilas ahí se queda, pues<br />

ya la cona ahí no jaló bien porqiie simpleniente la idra era de proteger<br />

a los nián y ya clesput% mejor llevaban a los más ric~uillos, (ligo,<br />

pues, no ricos, yero los que más o menos podían pagar.<br />

Mi hijoniinca ha tratadoclc irse; esoes hiieno, autiqiic ya queriendo<br />

irse, yo no lepueilo drrir riada; en mi familía a nadie lc ha dado por irse<br />

a Kstados Unidos, iio porque no lia!a necesidad, sino porque esti muy<br />

prligi.osu irse para el otro lado.<br />

El trahajo era tlr mavo en adelarirr. en la &popa (le tosecha. Illi<br />

experiencia fue ílui-;i, pireo el trabajo es diirn siempre, y peor ciiando<br />

suhía el calor tnuv f'iierte. pero igual hal~ia yiie trabajar. Biirno, es duro,<br />

pero coino ticII~ uno su etlad. esta iinpiicsto a trabajar en el campo,<br />

en el sol. y aunque se le ponga a uno u11 poquito más duro aguanta; tii<br />

yo ahorita fuera, piles mc quedo tiraiio antes JP LIUP lirgiie allí. NO<br />

queda otra para uno dc pobre. pues lo poncn a lo que esta más duro, ¿a<br />

poco lo van a poner cn una oficina?. pues si tampoco


años tirlii,i~, ci-ru ijuc: In 1n;lis gi,;iiiaja ron r+ii?i pei-sr~nas ijiiia liacc~i ~POZOH 11:1i+ü<br />

iIur brote PI agiia. El i%stirvci thn la escilrla. y !;i ifut. sali; tie ii~iiio a tr;i-<br />

t~ajar, traliajalid ivun iiiio tlv iiriri carnii.t.i.ia. iioinis qiic en rso vinir iwn<br />

iirins priniob di, 61 que estaliiiri cii ,\iitliíti, Jalisro, !- SI, i*;iierit


Están r] r31i1inri. Todo i'I t i('tn[io. Sitbnijb t.,' Ilrgantlo. Pai+lit:iiili-i contitantemPiitv.<br />

l'aiitris (Ir-stiiin~ rtiiiici purit(ia ilc: saliilri. T0i10rj intijaclos.<br />

sus 11íiiiii.iIas. si ir lar la^. t(iiliis ic.rill~icks. 1i:iííailos tcn las agiiris<br />

de 1~11 en rl ~ B I511s P sii~Íi[is y ~iis viiet.~~~ r~~itlivi-on a11o~a1-SF. SIJ<br />

paoadu i,onrciüiIri ihiiii 5th Ciit ni-ri. Tudoli ititloc.iiiiir~ri tatlcis ri "ilt.g;iles.',<br />

meliir.anus 4 i.hir,iino-;, 1,laiii.~~-;, iii.gihris. a~ii~ii~illorj ci iiioriariris; clasr:<br />

rlasr media. cla.;r cainorsina. I'i~i.cluc. trii\cis viviriicir tbri la Edad<br />

de la Mjgi*ariiin, ruanilo no irnpoi-ta iniii*tio si tíl. Ict.trii-. lia~ ih~iii~rarlo<br />

o no lo has hecho: c~ilit:ri t:stií a tu 1:itlo y;i 10 ha 1itc:ho.<br />

7-<br />

El kxol1n dtl ini:xir;-irion ;i 1;i "tierra ile las o~ioi,ttinirl;irli*s tiv11v viv-<br />

jos antecerlt?riteoeri uiiu hasta pcirt,ión (Ir1 irri.i~ni.iii iiiir:jiiiiiil. I~~~IIIIJIII~I.<br />

a lo largo t l t h este prorrsti iiiigratoriii lian b;iLido difei-cnti..; i*alil'ir.aiivofi<br />

a este fenbinrno clri :iiiiI~cis Inilos tie 1;i fr-oiiter;~.<br />

En este aliai.tat1t-i si? ~ii-rt;vritarHn las liistoi-ias tlt: ririro ~iiigi.ririii.. ilrl<br />

estado dc S;iri 1,iii.s Potosí (liirh ~iai-a Ilcbgai. a I+:slatlns I!tiiiliis Iiriii tviijiI~*<br />

S t t 1 o Irao por lo raiial st- It:s iIriitiiiiiii;i<br />

llesi~u6s (!el fin clvl I'rograriia I3rarei.o ( 1942-1964)? 1;i inigi.aviGii 11,.<br />

México haria Est;iclos UriiiInñ no tt-i*iiiiiiíi, siriri iiii~ ttl\o alp~nt)~ ~ili~lbias,<br />

y el flujo dr iiicuiraiios hiFilj6 S~PI~IIC~ iiitrniio y arelvi-arlo. .\iirirliir<br />

Estados I!riicIos Iiixti aIgiiricis iiiteiitos para rr:sti.iiigii- la irirni~i.ai~iiiri<br />

mexicaiia, t.1 iiiiiriri.ci rli. iriiiiigi-aritt.6 IeF:ilVs I~as¿i<br />

19ii-l- a 07<br />

di. 58 riiil i:~i<br />

milen 1986; y cn rl riiisiriti l~rr-iodot~l iiíinii:i-o tlc iriiiiigi.atite~ irir1r~r~iiniriitados<br />

ci-rciíi dr 87 mil ;i varios niil tnrirh lirir iifici. De rstii iri;inrra. VI pi-0-<br />

ceso lnigratorici sigiii0 sil iiiirsri.<br />

El ~wriotlo tli: 13 iiiigrar:i6ri indot.iiriipntadü aharc:íi ~)i.cciñariii.ritv 10s<br />

22 años i[il(' ty;~~iw*urrii~ro11 (Ir 1964 a IOIifi, I,tl~iridii tbri el cliii' c.atnl>iií<br />

la fnriiia dt, il~rioiiiiiiai~ ii los Iii+;ir:c~r-os y la c.tiriclic.iiin i l r h í-5tns: rriiciric:rs<br />

"Pan 1lr~a1i.s. y rli~tin~iiían ilcis niiiilnliil;iili~.: Iii. "iri~~jiiiIi~.;", I~UV<br />

O+)


Están en r.1 c.aiiiiriri. Todri rl t irttitiii. Sivnipi-c tl~~aritlii. Par-tii-iido cons-<br />

tanti~irirritr. T;iritos des~iiici\ corno Iiulitrrs iIr ealiila. l'~ri11ih rtiiijaclos.<br />

SUS csIii~It~üi I~í~i~irrIas. ~t~diitIa~. todli+ it.~tlilt~'~.s. hafia(li,s en las agiiah<br />

ilt* iiri río, en cl ijiir >mis siicaños v sil.; ihiirrpiis piirlic.i.ciii a1iogai-se. 511<br />

p;iw(lo vs~i i*onyt,iia~Io ti su fi~ttiro. Torlns itifl~ it-iit~it-tit;~(los 4) '*ileKa-<br />

.-<br />

IP~ . t~it~xic:iirio.~ y ,*hit,a~~i)s. !*I:~II(-O~- iiikg~*t)s, ;irn:~~-iIli~s<br />

4, tnijrviios; ~ l a s ~<br />

411 )i,r~,i. r:l:ise IIIV(I la. rlaw C;~IIIIIV~I ti^. I'~r(~iie toilos \-ivi~riii+ VII la b:(la[l<br />

ili. Iii hligi.ariiri, i,ii;iriilo no i triprii.ia iiirlc-liri 'ii iii. libr-trii, ha6 i.iniFrarlri<br />

o no lo ha.& tii.chr~: ciiiirri r..stA ;i t t larlri ~ y;i Iti liii Iivvho.<br />

b:l ;!XOCII> tlt- iilt:xi~.ani~~ ;i I:I '-ii(:rra tic 1;~s iil>ot.tiinir1ai~~*.+"' tierith vitb-<br />

jos ;iniVc.t~rlvritr~ tlii iiii;i li;i?it;i pnrriCiri clrl t~i.i.itoi.io iiai-i~~ri.il. .Zhiinisln~.<br />

H 10 I:~i.~o ilt, tbhte prorrsi, tihigr;itoi.io ha ti 1ialiirlo rljfvrvnii.; rii[ifir:ati-<br />

VOS 3 rhi(-i+n3. 4-1 ~I~II~IPI-4) ~ lintnigt'atitrh i ~ It-Falias 1)asíi tlr, :


cruza]>an lañ i.nri-irritrsdel río Eravn. !, 10s '-alii1iil>i-i5tah". que he PSC~-<br />

bullíati yol. d~hajo n por vnriiiia dr la iiial1;i rlr alatrilirt* cliir recorría<br />

algunafi partea dr la frontera a pncnob iiirti-ns ilr iina 1,atriilla frdinteriza.<br />

Tam1)ii.n $urderon Ins L'miraclus". aYiirllfis (luir hahíiin otitvnido iina<br />

mica, iin permiso dr: ii-akajo ~ IIP lrs rirr~nitía pasar lilit'emrnte por los<br />

puesins frnntrrizns.<br />

Con el iiempo y la neiicñidad pusieron en l~~-áctica (listintos ninrlris<br />

deontrar de manrrail~gal rn Estarlos Unicloh. y cada tiistoria migratui-ia<br />

muwtra un dc estos modos. Sr riiierlcii tli~tin~uir cuatro hnliiriones muy<br />

socorridas por los mexicarias para cr~izar la frontera: con los servicios<br />

11, un "coyote", por cucnta propia, cori dot.iimrntoh falsos y iiria combinación<br />

de métodos legales e ilegales.<br />

La migración iiidocuiiientada iio ha ocuri-itiu sAl(i rn rstr periodo;<br />

desde que iniciii e1 protrao se han cvaditlu Iris cuntrrilcs a requisitos<br />

formaies para criizar la fruntrra, pero ar ha iii111tiplic;itlii rl níimero tle<br />

rnigraiites indocumentados, lo cual confiere iiiipcirtaiicii~ n esita etapa Y<br />

por ello se le denomina de migración indocumrntacla.<br />

La era de los indociimentados concluy& en 1986, ciianrlo aparvrib<br />

la ley conocida como Simpson-Robo (IKCA). A partir de entonrrs.<br />

MUC~OB mojados y alainhristarj se convirtieron en "rodinos", en aliioibn<br />

a esta ley cuyo nombre lleva el apellido de uno de los senadores que la<br />

promovieron. Así ICR llaman desde entonces a los 2.3 inillones de mrxicanos<br />

favorecidos por las dos modalidades de amnistía y tra11ajadrirr.s<br />

agrícolas especiales implicadas en dicha ley.<br />

En nuestrns días, aunque la etapa de los indoci~ineritadus haya terminado.<br />

siguen cr~izando la frontrt-a milrs tle rriexicaiios de: manera ilegal.<br />

Es por eso que las historiatj presentadas cn este apartatln sa han incl~iiilo<br />

en dicha etapa, aunque algiina nopertenrzca arlla.v tamhidn porqiie son<br />

de quienes tuvieron que cruzar el río para poder llegar a su destinn.<br />

En la etapa de migración indocunientarfa, la inaynría de los "mojaeran<br />

varones, por los riesgos inherentes a este tipo de migracitn;<br />

do~"<br />

no obstante, esta etapa se caracterizó por la miiyor participación frmrnina<br />

respecto a épocas anteriores. En la actualidad estc tipo de migrar.iRn<br />

también es practicada cn gran medida por las mujercs, e inforttinarlamenteen<br />

las listas de loti muertos y desapareciclns p r criizar el rin ianibién<br />

hay nombres de inujrres.<br />

Los costos y riesgos para tin "mojado" ti011 m~ichris. rn ;ilgiiiicis cns05,<br />

hasta la vida. En 2001 sr estimaba qutb una p4br~)~w tlvlbíii liajiai<br />

entre 800 y mil d8lares por cruzarlafrnntera, cantidad que, la mayoria<br />

dt: las veces, los ""mojatlos", por su mala ~iituación rcunhrnica, debían<br />

prestada a algún familiar radicado en Estüdo~ Unidos. o aun a los<br />

LC coyotes"; pré~tamo que pagarían con los prirncros sueldos recikidri~<br />

por SUS trabajos en Estados Unirlos.<br />

Muchas veces, los costos Eon pocos en curnparacicin cnn Ins riesgos<br />

que corren los "inojadus". Dependiendo del Iiigar de origen, la priinera<br />

parte del trayecto hacia la fi-ontei-a la realizan en catnion~s o camiunetas;<br />

después, pneralmente en las noches, cruzan el río.<br />

Hoy, los migrantes indocumentados continúali sorteanilo totlo tipo<br />

de dificultades debido a las diversas medidas que E~tadns Unidos ha<br />

iriipu~stn para tratar de detener su flujo.<br />

El hecho de que Estados Unidos esté endureciendo los controlea<br />

fronterizos en las zonas de cruce ha obligado a los rn~xicano~ a recorrer<br />

zonas más inhósyitas, como el desierto, lo cual ha provocado un incremento<br />

en el índice de muertes. Y aun después de haber silperado todos<br />

e~t~ib: ohstáciilos , el cLmojado" vive siempre depcndien te rle su condición<br />

de indocumentado; no tiene mucha libertad tic! movimiento, por los<br />

riesgos dc ser capturatlo y deportado; no tiene derechos ni prestaciones.<br />

tiene que aceptar los ti-ahajns que Pncuentra o que le encuentran<br />

siii aspirar a más; no e5 sujrto de créciito y, adeniás, es victima de dis-<br />

rriini~iación hasta IIP otros ini~rantes.<br />

Esta5 son algiinas raracteri~tiaas coinunes entre los migrantes<br />

iiidotiinirntailos. qiir rl lector obbervará en cada una de las historias<br />

pi-esrntatlas en esi~ apartado, además cle otros elementos que It! ayudar<br />

á a ~ iciiei- ~ inayur crinocirriiento del fenomeno migratorio.


Cuariilci la einucihn nr aduvña {Ir: uiio, iio fiiiedr: srt- ocultada. b:I scntii'<br />

qi~e lit experiencia vivitla pi~edr wr útil, qiic pucdc si,ih irriportantr. se<br />

,~vrt.iLi: rn el cnir.r~vistarlri Inc manos y Iü snniisa rier\.ioaas de Josi: Sarit;ina<br />

:Irnnia Hri.nánrlrz así lo expt-+.san. 1115s iliit: 611s ebvt~i'tns pl*i~ncro'i<br />

coinrntarins<br />

IAo citii iiie a Ids iiucvc de 13 tiot he eii su rasa. al ~icirte de la riiidarl<br />

(Ir Sari Luis Potosí. 'Mr id~cihiij con iiiia rwi-rlialirir:rin rrcui-~cia r:c:oniiinicuh. coinpiitbsta<br />

por I T hernianrih y sus psiires. Era rl iiioiiicli tii iIr rerneiniirai- csns [:ir-<br />

runstaricias en las ~ I Ino P 11a1-e~ dificil tniiiar 121 tlecisiiin ilt? art-i~+gal-w<br />

a cruzdr las idg~ias dt:l río Bt-i~vu en \tusr+a (le oIiltrti~~ii(laila:+ ( 1 una ~ v141ii<br />

iiiejrii- rri Estatlos I!tiicIris, ciPcir.t~inirlailr~ qtit. JoaG nci visliiin1~i.iilia eri<br />

511 tierra.<br />

Dr cliico 111vtl l;, loi-ttir1~4 ({e ir ,a<br />

pri~~lai-ia >- ~cc~~r~tliiria. pcrn (10 iibrhtrii-<br />

11i: la avc'iliit~arja por Falta ile rt.ciii-ñiib: aiirlqiie mi papá li:liia sil ti-allii~o<br />

~stiilht'. 6i-amos 1i;i~taiitr~s dt: faiiiilia. iiiitncis l f Iiri~rriiirios. Mr salí<br />

ciinndo !a iba a trrniiriiir la sei-~~ridiiria, Clip rii trrrpt- añv. UespiiEs mi*<br />

la pask rili[I;lnílu a\gt~~ii)s I~urrrgos q~t- tv~~ía ~rii plii \ tinos l>t*i~ri-ritos.<br />

A 1:i eilatl rIr. 16 aiitic; rni(iec.t; a traliajai- 1;i olii-a, iIt8 auii~l;~iitr ilr<br />

aII>:~fiiI: lit?ro. ~ t~-valiiiiitl. l<br />

(:~iiiliit lrltiy ilifívil ahst! ti,al)hjo, y veis voin-<br />

~i!etaiiictitr ltiilri cc~rratir*. qiie ni) Iialiía ~iosiliiliiIatlr~ñ (IP j)nr t10111it' salir<br />

eii t:sr tr.ai)ajo. E:stal~a r:nri la iriiltiic.tiid y i.1 riesrri Jc srr, di: ii.atar rle<br />

sill)~-(:slilir: IIO r'utalba vunfni-rrie, !2ilriiiás. tirsrli. r-onin a los !:3 años ya oia<br />

i-ur1irii.i.s iIv EstaiIt15 Liiiiliis: y \ría q iiih 1i.s il~a 1iit.i-i a i~iiichnrs irtidal~ai~<br />

IWI. allá, qiiib gaiiahari liirn. 14 ini*c.+.r-c:aiiii tliic tonncia vi-a ini t:iiliadn.<br />

Juan Kaiiiirrz. ijiiien Iial.iía pasiicln iiiiiis ti-vs. cuatro \rrrs. v Iv ciijr: rliie<br />

irle ayiii1ara. (111i: niv ec11iirii la iniirio, ])ara ll~pr yo tii~nl>iCn alli.<br />

Stalo t:oiiiriitG 3 1111 rnaiiii, piies no trriía niitcha r,ciní'iariza ile eclmeri-<br />

táraelo a ttii ~ial~i (luc vra 1ri5< cit&i-gico. ? iric valí dr YIIH y le tliji. rlue<br />

11)~ (:~~ISJAU~CI-;I clintbri,. Ella Iv cririi~iitíi ;u nii lial-'& y ;i iiii hi*iiiiaiiri nis-<br />

>(ir. llilit.ti+'ri 111e (lii-ron la variza riza rlt. u~~nsrguirmr r.1 diriei-u, 1irro iin<br />

thin +tbgurn. 5th lIrgh t h 1 rliii rri ~ I ~ i~ir A C ilijo iiii i:iifiürlo que al cit1.o riía tios<br />

Íliiiinris. Le ilijt. ii iiii ~ti;iliiá: -'ya tiiari:iriü ricli. vairior a ir, ya rne iliji>.liiail<br />

l~ut' III:L":I~A v;iiiios a aalii-. ?, riiac:t.sito cl ilincrii". Muy t rirlr tne dijo rlitc:<br />

JU ti:tiia: y pileb yo ya rs\ali;i con-<br />

Iiaiiiaii ~onhrgiiillii iliia i);i~.tt~. CI~IC' t:lj;~<br />

fiarlo (Ir: lu iliitz ti1th haliiaii c.riiisr~iiitlo. 1iib,-i7 aí111 t:ra yrit-o, eriin tnil<br />

~~rij(i*.<br />

~riá* i le mil. rso tritr haliia dicho riii ciliiatlo. Piir<br />

Y $F. nt~t-i~~ital~xii<br />

t-so f111 i,on iiti.u (:il¡liiilri Ir pr,ili 300 ~ ie~os<br />

14: tltnj;ii-a 1111 rvhj. y sí- si tnv lr~s i';~~:iIitb.<br />

prvst~rjuq a ca~~Lin O i a r ~ ~ l t ~<br />

E1 i1í.i rl tich í11;iiiiiis a ~alii. aritliive l~iisr+riritlo a trii mainl; poi-qiie Iia-<br />

t~iii ~~it*iliu vsrtii~tiiiIi~- ilndiil~a por ~IIIA j~~nta~itl~~ l(:Íia: la t~~~rontt-C y Ir<br />

dije 1j11v ritv:vhitaI)a el di~irrtt, ~IIP<br />

le* (Iijta (lilr A. SI, 41 i~c~lí><br />

pr~gi~ntA ~ L Isi C ilv tbras 11i(~ iba :I ir,<br />

tt-isii: lii,rq~i+- ti:~ilit~ l~;~l~ía salitlo gle tni f'arilllia.<br />

aiiiiiliit: Ct.;irnri~ iiiur~liri~. nailii. halbía halirlci Iilt:i-a+ ;i ir-aliiijlii-. 1 irio stb vn<br />

rlrilitio ~eritiiiii~iitaliiii~iite. rliiiri-ci; irte. I>I-I-II iiii ili~ii:i.t>s ilirjai. a ti15 p;i-<br />

(~IYS. a 111 fi~iijll~il. y ile lii'i-hi) tit,tic.s tjillm (liir la t.sp;il(la y no vi>!tc;ii-, i1r.i<br />

voltc.ai. 5r.giiit. el 1.a111irti). L':s~o ~\IV ~'tiürltlo ti'tii:i 19 añob (11: t>(l:~tl, rn el<br />

irii..; 11,- ttiatnxri di- 19T6.<br />

Y ag:ii+~-aii~o~':aiiiitin. Pa.s;iriina(ji 15. sic.11 ir5 :llFo zii~~iili.(i, c:ornti<br />

qi~e ii;irwcv~~ ( ~ l ii~lIi~i~+<br />

~ i ~ di, la tvii~,t.~i,n y ilcl tctjiq~ t. i l t z lri i1iita tln ~:OIIOI,I.>.


.4lrnorz~rnos. y dr allí nos fiiiiiioo a buscar donde h~s~irtlarrios;<br />

rran como las 1 1 O 12 tiel (lía, y IIOF clli~damcis eri un hotclito rcon&rnira<br />

a tjolid+- llenan los qiie van c.0" niicstra intenriíbii y que no llevan siifi-<br />

cientr~ rcciirson. sitio nada máti algo para pürj;~i. el rato e intentar llegar<br />

a Estatlns Uiiidus. Recuerda que IlegiiG


Mmorxamost y de ahí noti Siiiinos a buscar doride I~os~edarnos:<br />

eran vniiio las 1 I o 12 del dia, y nvh i~iirdanios en un hotelito económico<br />

a donde Uegan Itis qiie van ron iiuestra intenrjiin y que no llevan suficientes<br />

r~rursos, sino nada m.ís algo para pasar t.1 rato P intentar llegar<br />

a Estadoti 1Jnidos. H~riicrdu clire llegu& con unas ganao ilr echarme un<br />

1iaR0, y an el hotelito. ipilra agua fria!<br />

Lti la tartle nos d~divamiih a explorar para ver qiié oíanins dr los<br />

'-i*oy


la riirlta. nr,rii:i+ iliii !:I viir1t;i y t;iiliiíi iiti+;i vtkz la Iiiiiia. y 1i;ijanilo rios<br />

. ,<br />

vii~*ontt.ariins (-titi 4.1 (,i~t.t.ci (le la tniKr:i(*iOi~. prii tal r::lrthii ilt! la ~~iigrai-~o~i<br />

I ~ L<br />

~1,;i yig~~i~~~tl(a i4


no y la necrsitlail ti 1iai.c aprrniirr a Iiarviln. pvrn Ins pollos ir hirtnti<br />

iinos arañoncs. tr hiei-rri. Lor gii~ipt>s Iv ilatiaii la rninida a iiiio. Lo clur<br />

i~os daban sihan popoi. lisriiia ? írijul niiilii iiihs. Aiiliq~~r ibsn~or (1.<br />

México. de San Lui~, y aunqiii ~-;,I~I,s iiiurbcl* di fa~riilia, no cnmianios<br />

tan mal. eso mr tliu a pngar: '.?T irlo es EFIP~OS I!lii


:I 31 4bf'Itisti titi5 ilej;~lia t\~icii t.gi~tl:~ I ~ I ~ i i 11:lt-a . ~ (111t~ stl la ri~i(Iira~iios.<br />

Eltl t.9~ lugar, eti iiibvii.iii1it.t.. c.tiiiiiciiz;i a rsrtaseai- ci. trulhajo; cii-<br />

I~II~L~IX:~ lii\i¿ir titbvi~t. t*oti~t) (l+*silv iiiitiitl ,[t. tioi ~crnl>~*t~, [,a casa ti*: 61.<br />

(111~ tLr~ g~.:i~~cle. se lii i~~tiliii~~ios 3 t*regl~tiílto<br />

11t1t- tl(,iitrii- rio nos f¿tltal)a<br />

tr:iIiiijci. 1s tliju t1trt1 si ~ I(I- íltb,jal~i~ ir, 1i+-ro<br />

ter111111ar<br />

t1tltb 14, ti>rií,tt1105 tlit~<br />

1111 1 t*a!mjo. vi-a IIII triilxhjo ih)i 1i1 i~nt raiii~ tli~ndu \lajaLi~ la avirl~irt A. cmn<br />

I:OII~O<br />

500 ina~ir(i~ du~irli. iriiía11ho5 qii~ iIi~s~~iai.ra~~~i~r<br />

~ I * ~ I I Z l'~~i-erkc<br />

~ I ~ .<br />

1111~ fiirrrin sirtr. ii (ir hii c.;iiiiirint-o ili. gr311~;i1l. j_irri) iiosrit ros. i.riil las ga-<br />

na. iIV l*r~lh4bsai-. lo ~lih1~~1-~~11i05 ri])l,lL<br />

1,ri IIIIP 111as i'~it-~ñal-~a thra la f~niilia. y Iiii.p,u ni,s tiic6 escur1i;ir<br />

ciiil~)il(i rotaliaii riitnilii t.1 gi-itri :ir.ií t.11 M;.xir,o; ihijnlr!, se siihntt: iiiio<br />

fwino vario, coma) aludA 114) iirnr 1iat1;i. 1)~ rrliente? tai~ihibn nitb jiash qiit:<br />

114-11' aiiilai- ~i~nsiinilii 3i.ú. cn Iii gthiiir. isii Mcxicri, estaha ii*;iLiajantlo<br />

v mr raí al iigii~: urvb iliir. pis^! 11i)niIr tt,riniriiiha la plat~if'orn~a, fiie<br />

pir e1 nirri ilr iinviriiiLi.i,. 'I7i.aíii i.1 4:intur-611 dv las lic:rr;imic:n~as Lit:n<br />

ci11*;3ili). 10s ~;i])iit os 144. t i-;cliaj(i > iiiia i.lianiarra, y aiititIiith qircría<br />

iiit>vrrmik iiitL pesaba11 I);i.;iaiitt. nii: fui varios nietros. y nu poclía salir,<br />

r.mprc6 a iiiiivri-mr. nii~vririiir. v tiii.116 uii ixtu 611 salir ii la s11~it:rli-<br />

,.ir. narla mHs IIrgiiG, toiiiC iiit-t: y iiir volvi6 a jalar la hrrr-:iniii~rita yiir:<br />

t i-aia. 'l'iii-11; iiii rato cri siilir. y liiego inr jiilai-nii rli.1 caht:llo. Esa vez<br />

4 la litii.6: ilrs~iiién ya rl 1)atri)n rios i-t.coirirnclal>a qiie :iiidiiviiiraino~<br />

cdtn iiilíi r.uiilatiu.<br />

Lt, Iiii-i~~ios ta1111ii411 la rtinsti-iirriíiii dr uriii I)arda tlr iiii rrletro de<br />

alio ii la oi+illa dr tnilo el agiru. Y ya vt?ii cóinti sciii Ins gririgos, llegaha<br />

rl liijii drl ~iiitríin. sia al-iraxiilia a la kiai-da y Ir tlaba ile Iirlsos; tainliitn<br />

111)s inniaron una foto 1)arilrl~s en c:lla. Elloa, los gi-ingos. ioriiaii inuclias<br />

futos rir tcirlo. KI triito í'iir riiiiy difcrimte alrjue aiiirriormeiitr IiaLíanios<br />

teriido; portiirun iiiiiy hitbii ron riosotrris. Alií csttiviinns trabajantiti<br />

rlib todo: de allañiles. clr. cai-pintri-os, rle jarilinri-os. tiasta de ciiirlai-<br />

~P~~I-os. ni nos veía y ~i'iit;iha irliiy 1,itari: iricluso iios facilitaha qut:<br />

~iiitIit!rainos Ilarriai- Iiaiha ttiirii~ tiivui-110s para ará.<br />

Rlc dijo ifiie ]nik ilia, 1ii.r~ coii la i:ciiicliciAii (Ir iluc rii ft~1-ii.t.i.o regrthsara;<br />

Ic. tlijc qiirb sí, piits vo vrhiiia con rsa it1t.a ilt: ihrjirrsai+. 'l a nos (:TItendíaiiiris,<br />

61 nie enstlfiiiba riitiiu sc rli?i:i;i eri irigl&5 rl iiciiritii-r rlib lierr-a-<br />

Xii<br />

niientas, y yo lc deda cóino era rri rspañol. Taniliién a~irt.tiili a prtlir dc<br />

comer en ingles. Nos ayiid6 a regresar. nos facilith tiido y niis diti,<br />

adeniis, uiia buena eantiilad.<br />

Mos veniriios iiri I 1 tlc clivienibrc y Ilcgarnns cl 13, por todos tos con-<br />

Lo clificil r s pasar pura este lado,<br />

tratiempos ~ I I P pasati rtl 4.1 ca~t~inu.<br />

~x~cscmpit:zas a r I~aclics por todiis latios, la, casitas tii la frniitcra<br />

cavf ntlnst, ; t>~r.o~jacali tos! Nos rotir.ar.nn imn la fi-0ntt.i.a Fiara drjartloh<br />

pithar, v ~ ~ trlimils i e ~ 1;i iriilrditla; *ti Piedras Yep-as. citros 10 clA1a~~rs.<br />

b;;n la rtntr.al clr autcihiist:~ tim c:ohran una curiia ~icri- Iii rIu+* Ilrviis. Uno<br />

viene trmrrosn rlr cliir lo 1inr.o qlir ii.ar m1ui en M~X~CO h~ l?iljvn. Ya<br />

PI ~-r~;tt)<br />

(lvl rtiiiiinv uti ~iiih<br />

piilirrun iIinrl-o.<br />

T ~ J I - ~ r IPI I ~ rtagrt-o. ! a i1c J'i~di-a+ NrFi-as Iinria Sari Liii*. liaría rin<br />

trillazo. Coi, las ;alias Jr Ilr~;ar Sr haría rtriviiii e1 rtirriiiii,. j v iL;i ha-<br />

blando cnri intln rl ~iiiiriifn. i,iiiiio i~iie daii gan;ib ilr hal.il;ii. P S ~ ~ ~ O4 I la .<br />

sríiora queiha a iin 1;iiIii iníorii rl airtul>U~ rciiiio r1iita In nhiri-rí. y TI~P dijo<br />

que ya me diiriniei-a. y hasta nit. tapó r.i)i~ iiiia rhnliija y inrla la ~tisti.<br />

iAlcganios al i-ancho a Ins 110s [Ir la iiiniiaiin: iirir i.i~i.il,jrrtin riiily 1iit.n.<br />

corrio qiie vi muy caniljiiida a la Piiiiiilia. c.tiriiu ili~v ini5 1it.r-iii;in;is había11<br />

crecido rri el tirnipo que no estiitr.<br />

POI- el inr:s de fcbrri-o ya iiic iliirria riy-rsnr 3 traliajtir. pro iiij<br />

papJ ine pregiint6 que qii&<br />

iba U biisciir iillá: Ir ilijt. yiie ilia a biirjiai-<br />

trabajn, y rnecontrst6 rlue, en ese taso, &l !a iiii. triiía i~iii). Rlr dijo qiir<br />

fucra a pi-r~~ntarrnk: al sintijcato de la Industrial Mi1iri.a 3l.li.sirn. y íiii<br />

a prtbseriturnic. Para el 7 de f~br-cro ilt? 1977 irle iliii311; a ti'iiliajai.. y ahi<br />

duri: 22 años.<br />

Etl Entatiub: Uiiitlos hii) gr:iitt. liiiena y iriala. I';irec.r qiir riiaiidu iiiio<br />

anda inás apurado. prcociipado. la inala suerte más lo si~iiib ñ iirio. Idos<br />

prinieros dos inraes y iiietlio Cuer-oii intiy sufrirlos. l'i-cfiei-t: iiiii) Iin trijrinada<br />

y tt:nci. a rliinrlri ir. no c~~ir: allá rio sahcs iii a dóntlc iiiovri.ir. Ida<br />

realidad rio t?s cnmii te la ~iiritari los qiie regresar]; rio es Ilegai., phttir o<br />

1iarri.r dirirrci.<br />

A lo mejor no vo1vt:ría a ir ... iiu. no voy. SiFtie la inqtiietiitl, y (Ir<br />

i-eprntr raori otros t~ut- i.rgi.i:sari 14,s ilign rluc sí. pr1.o ... hay (.osas tltir<br />

tlolri-ían otra vt:z cnniii la 1,rirticra nrrisióri: la f'aiiiilia. ~iiiro alirira la<br />

pt-riliiii. Ahora ya anrl;i niiii.li;i gente iillH, yo c.oritizcti a iniir:hos; tiimpleiiitlntr,<br />

ahora arida prbr allá 13 ~~iitacl dc todos los rhavcis (Ir, I:nloratla.<br />

C)ilizü c:~i11 visa. v0r1 rlo~t~mentris, si iría. [Ir ai.rirsgrirle por rl inonte no<br />

tengo iiiirhtlo, pero hay r~uv aprowv:hai- si t.xist~n Cricilidarl(1s.


En 1997, que hubo recorte en la Minera Mbxico, salí, 1ici.o con ini<br />

retiro, del cual aún vivo. Con el retiro ycon la ayuda deini esposa riintit;<br />

mi propio negocio, y creo que sí me fue mejor que cuando andaba rn<br />

Estados Unidos. TambiEn pude sacar mi casa de Jnfnnavit acá en M&-<br />

xico, y de Etitados Unidos no me c~uedó nada. Se siente niiiy lioriitu;<br />

aquí. donde parecía más duro, fue donde la hice.<br />

TODO SE ME FUE EN LA PAHRANDA'<br />

Ezequirl D5valos Faz<br />

Tra~i~uilo y tlescansado, seguro de sí mismo, don Polo, como sus nietos<br />

siielen larnarlo cariñosamente, accetle amablemente a la entrevista, la<br />

cual se realizó junto al establo, donde las vacas descansan; más allá<br />

sc encuentra el chiqu~ro: algiinas gallinas rondan el sitio. Don Polo se<br />

sienta, por lo general, a cn~~tcrn~lar. el atardecer. entonces lo inunda la<br />

nostalgia por tiurj mejoreti tiempos, qiie dedit; a la agricultiira hace<br />

rniichu tiempo; ahora esta cansado y son los hijos quienes labran la<br />

tierra. .4 su esposa, Giiadalupe I,ópez (ortina, dice (Inri t'nlo, la conoci6<br />

en tiempos de la Kevo1iici;in: "Si, Lupe estaba retrthic~uilla tiiando<br />

la conocí, me giitit6, y pus nie la rol&". Doña Liipe todavía trabaja cn<br />

rl hogar: aún time furrzas para ordeñar las varas, preparar quesos y<br />

cocinar tamalrs para vender.<br />

Don Polo es un simpiítico personaje que durante oii juventud drcidi6<br />

emprrnder la aventura a Estados Unidos en busca de una oport~inidad<br />

de trabajo hicn remiiricradn. El pertcnecr al srctor dc migrantes<br />

iIetrados y sin educación que abandonan su lugar de origen pnrcjue las<br />

cundicioneti econ5mican y el entorno social no son los adeciiados para<br />

desempeñar un óptimo trabajo. Ciiando don Polo tenía eticasoti 18 años<br />

de edad, inexperto y con un afán de buscar "aventurati" que, segíin 61:<br />

le pdrían resultar bcneficio~as, rmigró hacia Estados Unidos con unos<br />

amigos, pero los resultados fueron poco favorables.<br />

La aventura migatoria que don I'nlo emprendi6 tuvo razoncs drcisivati;<br />

por un lado, las personales: don Polo fiie invitado por sus amigos<br />

a emigrar a Estados Unidos porque tenían la terticlumlire de que allri<br />

' La primera partc dr: la ciitrcrista fue rrnliznrln el 22 de nrivii:inlirc de 2000 a<br />

Ayoliuar Gnllarrlci Ilrin-áii{l~z. i1t. 113 nñiis i1i- edad. 4111': vive rn San Liiiu Puiuei. en la<br />

volimia Trrr:rra Grandt.. zona riirnl dt-rliradn lii-i~icilialrnriite a la agi-ii-iiltiii-a, mil!<br />

i.rrt.a i 1 1;in ~ \-i;in MFxii-ti-Lai.i.ilo. 1,;i srp~nd;i fiir i-ealizaila cl3 1 rlr i.ni.r*i ili. 2001 a iinii<br />

dr siix liijiis PII e1 hogar (Ir &te.


sePri;i III~?JOI-. v (tia: apoyaifotlri cit\ria r~iitrit~i*~ ~)O~SII patirgh. J~IS~I~I~III;~II:~-<br />

!zicnttc- don Poioe l~or Iit fdta (le t +~~)t~i.it~n~-~~i<br />

y l:i jtiv~~nt~~tl~ ilt~~l)iIl;~l-rO<br />

siis $1 tiii iiri:ts tlii cfi vt,ihsii,ri: i-oiiio t.1 i lii.r: '"ri)cjo sp rnp o soliiri riiti riiic r.iiiii(ia\li-rs. rii11113': ticir la ii(i%ih-<br />

rlatl dc cotli~vibi. E:r;t:itl~s l[riitlo-. . . Iiiiagiiir-w. r\iitt tic33 íliiiriinino diex Iirladrii. r:ri iiri i*iiiirtit,i i.i*i.liiiliiitiUii. ;il 1;itlitit.i 10- SL'III-<br />

I~ratlíoa<br />

di, :ilRridRn.. . rit>iiíaiii(~r iiriii* rot>i,jac. v así niis a~.tist;ili:i t~iti%. . .<br />

nomás pasahan las cnn,lrii;iclas ctir::ii.;irli;ib \ t ,iili;ifi~~ ratas [iai* caiiti'e<br />

las paias,. . pi\tho I I ~ I ~ I i~~-ost~~nll.)r:~. I'i*tií;~i~~i~+ 1111 I~;II*;II;IY. 4ft1t- ~>t.ii t11i1~<br />

cIi:il>li~. tbi.:i v~i~giivro lnii?, r~rauixt-I !- (:OI-~¡,)*I>.. , ;i\li!. I I ~ ~ W~.$II I 51. t-r:~ r4.t~nielvado;<br />

afiFíiratc. i,lrcx rii,s tibriíii triiln t.1 .;nriio ali;i rii i*)iii\gib +.I\ I:i j)i?.ca<br />

(Ir] al6o(li>1>. . . sc In paralid Fi.it;iritIii no si: ilii


El viaje rItii.6 corno una semana, (pie se paraba aquí y allá.. . yo dería ,a<br />

dio. ~UPR<br />

qti6 muerte estoy pagando! Fue mucho sirfriiniento para ir<br />

a i.hainl,r.arlr! al otro fado.. . en la noche el frío ijt! sentía bien hartu.. . .~iri<br />

nada para acurriicarmr. .. a veces no sentía 10s dedos (le los pi~srs.. .<br />

Il,ariios comci cincuenta pelados cntre las cosas quc llevaba el trrii.. . riu<br />

rios dieron rle comcr... en los ranchiioti había que ahajarse para ruiiiprar<br />

lo r111c hubiera, un tac~uito con sal o chile, lo que hubiera era hiivnri<br />

para nosotroti, a veces atolito de agtiamiel, muy rico, y otrati vrrrs<br />

piilyuito.<br />

Iloti Polo sncri del holsillu de su carnis no tenia centavos.. . no qurría regresar; algunos se que-<br />

tlabari.. . allí dizqiie hacíamos una ceriiia pii eoos días y era toclo.. . nada<br />

cambiaha. El quc se jalaba pa"tr6s ya ni) regresaba ... el patrón ya no<br />

lo quci-ía por flojo, pero llegaban nuerns . el patrón $610 que-<br />

ría a los que le chingaban duro.<br />

Ciiando llegamos a Tcxas, Iiieguito a chanibearlr... ellos, a lo qut:<br />

i1,;is.. . a i:hiiigarlc.. . I)c! doridtt r10h ;itiajainos del ti-en camitianios, puro<br />

iiiontr adentro a pie, la tirrt-a ehtiitia arrliriiílo, y el camino rctclargo...<br />

hiciinos cnrrio rincci r) sei, hcir;is di, raiiiino. El lugar. era como iin ran-<br />

rhito. ljiirni,, ni tan rancliito. tjr Irjos se veía cliiqiiito, pero 10s rampoti<br />

cstafiilrl retrFrandes.. . I,lcgatllns, y ~ IOR recibió el rnalvado gringo.. . nos<br />

jarali~n y sias eriiliie?;t; unasholsas para nues-<br />

r~ihvñí, nu~bt~-O<br />

tras rliivas.. . licr.ci e h I~~SIIICI<br />

~ diil ~i~ip+~~amos a trabajar en 13 pizca del<br />

;ilFodói~. NI)F rlalian i'citau ciiicu ~IGtarrs por estar todo cl día.. . la jni-<br />

i~atla<br />

tra 1;) ji,i.~i;iii;i, a tiacliil 1 4% clui-daban ganas rlr trabajar 1101-as de<br />

riiii.;: al r~oii~rarin. iins Galia~ric~.; desde iintrs para no trabajar ... luego se<br />

no+ li:ii,ia inl-rlil. ?- la ihrii;i S r rtifriaba.<br />

ly\;iiitálanicls i1i:srlr Iss PP~S de lil l~iiliiana, y erriyezáliaiiios Ia<br />

chinp:i ;i 13s si~tt' iit la iii:iii;ina. y aco1)ilaitius vomo a las iicho (Ir la iio-<br />

vli


La íinica rs~iti.iriicia Iiiirna í'cir la iniijer qiic tuvi* allá y los tiorriingosen<br />

la pari-ariila. .. nrio pciniaiiios a tomar y a echar rhasctirrillos de<br />

la vitla de lino. nos riainaa drl giiili.o grandote. rLst? (lile cra remísero:<br />

y la avpritura nileva dr vst~iv rtk el iitt-n latln. Uno sí ex~raña a fa faini1i;i;<br />

yo iiiantiaha CHI.~~F ron centilvijlod, ni es(:ril>ir<br />

sabia, 1111 charnaco me<br />

hacia el favor rlia ~sri~il~irlrs ... (Ir tri(liis las cartas (ji~t: ~natitld. iiomis<br />

me cnntrstaron romri mina n 610s. Los miichavhos st: pagnhan snlus: rrnn<br />

unos hijos de sri pinche iiiadre.. . varias vecrs me ioliarrin Iíib cvntavus,<br />

coiiio los tcnia dehajito (Ir: la caina, nomis esiii-;4han la inrinci. Yn jtii el<br />

primero q ~ir merch~pa'tiátiporiIur !a nn niri Fi~st&. inv r ~~re*; roti otro<br />

por e.1 tincii hasta la froritera, y luego 110s jalaiiin~ rri cl trrti pu'r;.<br />

Tartlai~~us conio una seniaiia en regresar a MFxicti Ilor rou iIr qiic los<br />

ticrirs rio pasaban muy seguirlo v dc que el ~ja-JP rstsLa c.aiho para<br />

no.*oii.os: pasarnos hariibre y hacía calor, prro IIJ~, gil~ia~ Or lli~ga~' I.OH<br />

mis 'apar y a mi jacalito eran rett~hai-tao.<br />

].as rosas aliora scincliferentes.. . ora se van prirque tlcl>rii niuertitos<br />

ayni o porqiic cpicrrn centavitus para SLIS tlianincos o porqiie les ila la<br />

lotiiiera a 10.4 calron+-s.. . se van jotlidas i-egrcsan igiial o pior. Cotiio<br />

mi hijo Apolinar: ésr si Ir: va liivn: cailit miBs<br />

iiie in;inrIa unuscriitavitus.. .<br />

yo ine mantengo. .. ya hasta le chtamus kiarieiido sir casita pa' ciiando 8P<br />

quiera regresar t~riga a di->nde Ilcgar. P~rci Sr iiie iifigura qiie &se: ya no<br />

se regresa, &se vive eii C:liii.agii ron 311s i~haiiiacos y tiri iri~ijer. L)ire que<br />

le va iiiuy liien y que allá sí lo atienrlr-ii liieti. Pues, Iiurno, riiiii qiiG. iiiát;<br />

quiere qire cl hien para FIIE; hijos; mi vieja es la (Iiie lo extraña iin<br />

poyi~ito, pernpos ya staaco~tulnLrii. Y mis otrcis hijos.. . &os todos csthn<br />

casados, y tieiien iriiijer y rspusCirj; aquí 1, tariipu~an, qii& lal~ran la<br />

tierra, pero uno cs dotor, 4.1 otro licericiadci y otros ingr.niei-nh.<br />

Yo no pe11& tcn rcgrcsar otra vez, ;vayan a la jodiila! Miiv aIirnri?<br />

me jui p:i'llii por pira lotpcra.. . ya no quise sahcr di? allj. porílur iitici<br />

rxtraiia la r.as;i, rs 13 casa de lino. .. dontlr: lo c1iiit:rcn. !:iiñiido me jirlt:<br />

pa'trah mP d~~li([i~C; 3 lo misino, al campo.. . rs lo ~ U d P (14 r l rniiiyi.. ~ IAtl<br />

iiyiitlat~a a nii ':LIIH a st:rnlrar, ordeñar y ron el ararlo. a r5riar i.ai,iiitas,<br />

iiiarrtinoh ?.g~llitia'.i. .. Ir aqiidahaa trii 'apá allevarlas hi~rl.ias a \,rntlri-<br />

al iii~rrndn. IAiicgii tiir {:así. acliií. tuvti rtiis chamacos.. . 3li 'apá iiii. ifjo<br />

iina tjri.i-ita y rutititiiiC. chir~~ándole. .. Iiice tLsta casita.. . i [iris ibsia casita<br />

v3 it srr j)üiha mi* hijo': o nit:t~s. Y at~tií espero srgilir basta que Tliosito<br />

illr recoja.<br />

ES UN RATlTO DE SLJEKTE El, QIIE TlKNC: l!Nol<br />

Cilbci-to Estrada Har-i-is<br />

En medio d~ un (:aInr I~UP 3zota y ,le la aust:ncia CIP Ili~via a 10 largo de<br />

casi todo cl año. por rl kilómetro 24 drl trarnci San Luis Potosi-Matehirala<br />

hay un rai~i:lio, Idas I'alomiiri; ahí iiaciii Andiks Narvaez y ahí<br />

etitiidi; la primaria En rl rancho era difíril vivir. así es [lile de jovcn<br />

cmigiií a Montrir~v, Niiivo Leiin, ciudad (lile 1~ ~itor~'; una tirin~vt-a<br />

oportiini


Yn estaba en Moritt1rrt.y ti-ahajantlci rii 1:i friiteria ciiarirla int. Iial~laron<br />

rnis hcrinanos y unos ariiipns, alii. pcii. alii ilr 1972,liür;i invi tai-me a iri~l~<br />

con ellos a Uallns, en 'I'exiie. rjiir I,oihqiir IVP estaba yvndo inuy bien. Mis<br />

hernianos y !u iiriciirios e11 PI r-ani:liu ],as i'alriiiias, alú por ril ki 1iin1rti.o ' 2 1<br />

ile la carretera Sari TAiGs-Matrhiiiila. Yo iiic había iilcr r l ~ rarichn l ;i ,%loti-<br />

tcrrcy avalar suerte. y ini* ~stalia yendo ]bien. pro nii6 Iiri.rriarivh. i111i. ! ii<br />

Uevaban en Estados IJnirl~w riimtl 1111 año, me coriveririt.rnii. Así rl\i~, ptiel><br />

ya yr~paraiiiob: tndn, y un diti ya rstaLa eii la ncichr criixaiidu cl ríii. Prru,<br />

mr agarraron pcir ahí de Ias cien rriillab: y me dettivirrtlri. .Zsi f11r la<br />

primera vrz qiic rne regresaron, pero al ratito 10 volví a i~iit'ntar.<br />

Total. ) a rruzailu. ilotiii, Ins primeros ocho irleses ~'htilvt: cst.onrlido<br />

arrrha dr iliia rasa. 4 riitb tbncontraroii y nir regresaroll. E?ja ves! rnigración<br />

me tljn Lrirn iraiii. X los dos meses inri volvi a ir. ?- ~IIP agariarori por<br />

San Antuiiio, y esa brz si inil encerraron tre? días, (.


Antes ?o tainhii.ii aviltlül~a a ci-uxar 3 las g~iiti,~ (11' ;111á; \ i) 11's il!-~ldalia<br />

crin rf dinero, ithoi-a ya casi ni), ptbi.ci arites ;i niiic.licis r-rii~iirir11)q.<br />

Cuanrlo yo ci.cic&. allá a principios iIr lo6 setentu, la vc>riitla salí;, i.ninr,<br />

eii closrit~ntou ciblarvs; ahorita ya sale rriiiy tai+o, y tan1t.iii.n tlt~pt~iiili~ r9mo 54- venga tino. ¿\ridari? Ha? de vniniririt:~ ii carniorivs. ri arí. ,ir,-n<br />

ahorita, rli;airios qti~ eii iin viaje IIP trvs u c*irii*n<br />

rori el -'rayate" y lo clitr IP cillitan a uno y todo. ;inrl:i saliiltitlo coriiu +:ii<br />

inil o dus iiiil ~ & I ~ I L . ~ s .<br />

Hatiriiin.; tiiiic.1iii.s qiita han sido r:omo yci. Me piistaba rriiirlio ioinar<br />

roii Ius atnigo.i; itic tlctiivirron dos vrreij por estar toiiia(lo. I'vi.o lo c~iir~<br />

(11.<br />

dias ti(. ;ill5 1J31'il 3,-á,<br />

aprt-ntlr iinn e+ In clLir Ir inriilra a siis liijos, j,verrlatI? Ahrira tlitiiliiFn<br />

hay miivhachos qiir I(is \.ib lino tunindos t:n las r:aIIe>. a vrt-4.3 lo.: iiga-<br />

i-i-aii. .Ahora ini iamjlia roii acá. pero u;iriris hqi.maiio, rsi5n al15 tanibi;n<br />

allá c ~tá ini raga, en Paloma*. E;llon .;e r(ii~rlarnri para (b~riiliii a ini<br />

papi y al rancho. Yo voy iina u [iris ~rr.rs por año. rri juliir n ;igmtn. riihr.ír<br />

yo voy nada más tonio rlos semarlas. Mi6 hri-iiiancis hori rlifririi tt.5, elllis<br />

oon teniporalcs, ellos se vienen para arA. 1)iri.a E~libi)oh b ~i(ltl~. t-tktno thn<br />

marzo y se regresan a MGxico corno rn rlir.itriilrp. v ;,IlA 6, i111t~t1:~ti ~ii "1<br />

ranctio; ellos viven media vida alli y irtt.iIia viiia 31.á.<br />

Ahí es el l>ríilleina. euanrlo tiri;i criixa las atl1i;iiins. KI pi.olili.iiia rs<br />

más ailiii para allá [de Estados Ilnitlos a MExico] qiir (Ir alli llar3<br />

acá. l,r quitar) a uno rniicho rlinrro; sicrnl~t-r ftrr~ui~triii<br />

por rlinrio !.<br />

vrtrs, Ir rluitaii a uiiu poco u rniicho. ilt.lirntliriiilo. Ahorita tlstán cliiitantlo<br />

como vriritr: dhlares, más o iiirnris, rioniis lirir no traer la matrír:ulii<br />

euniiilar. A los qtic no traen ~iuprlcs. la inigt.;i t~iexii:;itia lis (~iiita<br />

muclio.<br />

Ilos ratos más duros sciii rn la f'rrinirra: es iin pt.ligro del laiio niexicatiu,<br />

por la policía. la rfelinr:iirnt.ia. rn La t~itirlild O PH t:l río. Y;I cn Estatlon<br />

Unidos tSs nienos pthligrri. IJah prin1ei.a~ vcrrs c:ruc; liar variiis<br />

ladw piirm~tlio de mi herinanci y (Ir distiiitnr fcirnias; rrurí. por f'irtlras<br />

kegraci, I,arvdn. Hrynqisa, A,-uña, a vrcrs rn iraifrr. tiiia vt:z tbn la<br />

pajuela tIr: iin carro y otra vez arlrlaiiti~; [irir t.1 i-ín tamliiPn criir&. F:l<br />

peligro tastii rlonrlr i1i~irr.a. loqup r.aial\iü cbs la siirrtr; se yiiedr: calai- iitio<br />

cinco días, v le toca difir*il o j'ivil. il~p~nilr; lillrdt. uno r*aminar ocho<br />

días y CM un sufrirni~~~t~) miay gi'iln~lt\; 111r tric'h qiiiX a un rtiurtiacho lt.<br />

cortíi las piernas t.1 trrbii poi. arirlai. criixaniln.<br />

Hay rnás hiimil1ari;iii ~iui. parte (Ir ~iiigi-at.ií)n rnr.uirari;i: st. sI)io\r-<br />


FUI Y VOY A VOLVER r l SKR MO,JADOI<br />

Yetiani S~~íilvcda Rloncada<br />

"Fui y voy a volver a 5i.r rnnjario". frase pron~in(:ia


y no tenían tanta nra.vsiilüd. iirgencia. I'r) nn ~iotliii rs~it-rai. intichci. así<br />

t-5 iit~t! halilé ron iiií 'ayá, tiir dijo qiir í.1 iiri ~iotlia. 1i4~ro inr iIjri Id 511gt:i.cnvta<br />

di: por qu; riri fe Ihtil>laLü a mi ht.iiiiario JosF, i.1 r~ia~ui-. rl rpith<br />

cstñli¿i ya eii el otro lado, cjutl c~iiizi;~. v


Ya. a Iris (Iris (lías i.rgi.esR tki 'íirii., L iln..; ]Ir-\ íi a iiria c.;is:i cli. (Asas iTii-<br />

tlar~tcs: nos (ii,) ([tb dnrirtitAr. r~os Iijvaiiins ~ III ltoi-o. v l~o+ [lij(i ~ I I C c11lt~rt1i~~-<br />

rainus iin rato ~ OI~IIIIC~I~ ot~-oilix íf~~irrios a (:m~itbi~r.<br />

~ ~ I I ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ (111 I - I I I ~ G ~ I ~ o I I<br />

~JOW: y!. di' ICIS nvi-vii?s. iii cliii-iiiii- liiirli-. Iii iiriic.i, rliiih cjiici-i:i i:ra ver ri<br />

1111 \~eri~iat~o+ qi~(~i*íit<br />

oiro rlí~ no.& fui tr~os t~tm-<br />

I\Y;AI-. 'rutai (lbitl ~41<br />

prai~ito, ~:~II~III~II~~,I+<br />

VO~II~)<br />

10 horas y 1~tt.pt Oi~s~:¿i~~.,at~tt,s: t*st,~<br />

IT~LIw($ti ,.i,iiiii i.rbin,ib.r.alii.7.:i1; iilií iiii- p:+Filiai~<br />

t116.j (ir, ti-ní;, 1111 ~ii*~Iilo tbor~io ,le :320 ili)l.~rt.s p ~ w-III~\~I,~<br />

r SO papa 1,t)r<br />

t1oi.a rolni) 7.50. rnAs las huriis rutra5.<br />

Ilriniü rsii ri1itA iio tictics riirigiiii rii-cihlriii:~. ri;irj;i iii;Í.j vi-iiz;ii-. j,rbtnov;i<br />

estatido allá rsti ti.;iiiriiiilti, Sí ii;ii.rii r-i:tlridas liara tAiirtiiiti.:ii. a lcts r(iirb<br />

110 trai:rniis papi~lt~s. IIV~~O. ~ligairiiis. parii hilrt?rla.- tit.iitbii iiiie ~ b t a t i i r l t z<br />

(ii-irr1ri.n pei-iriiai~ ti 11)s tito 13 ~~i)rri~i,iiii;i dr qiiv si piirrjen ir a c-hcti.ai. $1 f;i<br />

í'rt.g;~dii. pt.o lo hace ~nigraviiin. y ! ii vtiri: [wro- tligiiii~s.<br />

si la r.iiitiiiafiin cs<br />

gat,!ii~. pui.h 110 1,- ii~is~4<br />

t>r~ 11,a4ia t l ~lail~t.<br />

~ j n~iili~<br />

ltt& !hmga~l y tc ¿4gili~1-:111. t't~~-i~lle~wt~~o~<br />

ni3 tt?tÍ;at~ir)~ r~itl~iiik i~thi)1~14:~r~:1 [~or-<br />

i1iith v:~ii ir. lio iib i ii~<br />

tliita sí~ln í1131t10s ;L li~ liis(li.K;i i I i a !a \ ~ u i t b ~ ü ; i I;i i,;i-u- o 3,-n iiii i.~t:tli;i~t~.i,s<br />

las i~fi~ilia..<br />

y aJrtn&r lo* patrones nn erari ~llos cIr.;rltb iin<br />

pii,i(:ipio rahinii rliith r1r1 ti.ai;inios palielri y así tins cotiirataroti. SO 10<br />

nur pil(~lvn pagar nipniis. nadie las dicr riada. Si uon<br />

hacen porqilr<br />

rrgachus,<br />

hiéo iIiii~rcn<br />

iirriri. rlrlnrlra yrl<br />

1 \ay tn~trhn~ ~nvxir;,~~*\ti<br />

~l~rit~tlt~ils ji~rtt~ ~ ~ Iwn I C ili~plil?i y II~I-<br />

106 rcslaui.anira-tn ti)~(i,sIado~<br />

hlHii uribafiol 4- inK16s aIatirii>s. tii n Iris ~iiri-os Ir: ibnnt-icnv clrir. iio-: v:iva<br />

mor, uu nti E 1101 dI~ii' lr hii


!j5í viví ({t), ;iIi,,s. llíl5til :1l\11 thil 1.4y1.t.s;- :& ~-o2!il(.ih1- :1 ltll ~llii~1~ill;l~ :14.;1<br />

riir hiibnt(i 1i)ás R "1l5tO. illIIIt~IIi'5íg.i11~1~ tIlt'llO5 iIi1lt't.o. V lillinX 110 1,: ;4Ii~:111<br />

z:~ Iinih:i nat]:i : t ih:iIi;ijri titi'ii 5 tbs t.11 I;i \ li)r.:iriixiiilci th;i. t ~ >iii.(iIri l iiiiiivliii<br />

lTl*Ari~ls, ~:IJI~I OUO 1)~sos LI la i sii~iii1ii.t.. ;1jiiihs no!. ;iIIá Iiiir-cIi*s tl-i11i3,31* I I O ~ ~ I H<br />

;al i-atito .-tb Iii? t.+~iiri c:t~ti.i~~;i~iiio.<br />

(Jiiint. c 01, i-1. iiii ih;ito. l)thi.o 11ai-;i t-1 nirs r111p ihnt 1.a i.i.gi.c~sci:~' trliipri ijiitb<br />

i i . i i i i b iFuaI. iiiri 11ii1~t~li~r;. 1111i:sno liar, titi.;i for.tiiii. 1iat.ii iii~t~tglailris tkstá<br />

,,:~i.;l,jo* l>r~rtb+O digo (ltie ft~i?- ~ 0 LI % volvt~i. a


Lo c1~ii~h:irv (lcl1&(-tork 1111 ~iiigr:~i~tt~t~~~~í:t-iii~<br />

t.5 C I I I l;i ~ ~ r-ax611 para iI6:jar<br />

611 hopr y eiriPrt~ii(1~~* VI I~IJI! :I ~ ~ I L I ~ lirii(Ios O L 110 fitv falla r j trill~iajo<br />

~<br />

11 1 1 (lirl~ro,<br />

~ siiin (lile fiii. iiti t:sih;ipr. a iiri ~i.titiiiiirhtitri riti rxt:liisií~ti y<br />

t.t.(alli~zo, y liiiii i~tal~erii pi+ol,iir a lo< tltkrrlis ? a si nii3111ti ({iic no ~t+a<br />

uri jriht~ 1. i\t/ta~t~¿'th, S~~~L'III (Iijl,: '-i,sti~l>a vhiivo. ebra 11ipei~:~.t i\-ii y avtt~i-<br />

tiii-i.i.~n". llizti si1 pi.i~iier viiiji. ai ticir-tc a 10s 15 iafivs C~C: rdatl, eii 1982.<br />

Es ot.igitiario tl(:l liisii-jtii I:t:tIr:i.al, aitricliir: ili~~tlt~ harr: r:iri~:ci afiiip 1-ii-t!<br />

c:ii la c.iiid:iil cli* Saii I,uix l'c,to~í.<br />

\.'¡vía ]ii>i. rl I'olil~.i.riico. ijcriti.ii ili- iiriit faiiiilia ,a 1;i ,lile '-iio iios<br />

hol)t.:~l~. [IPIYJ tati~poi-ei 111)s SaI~alja+'. fkti~rIiA ii;lsta la ~rtir~tlaria. cn la<br />

~III~? Iv il)a IIILI! hieri fioi. 511 gri~r~ c:~~)a(*ii!ail tb ilil~titi~ild .t~tl tl(: apre1111j-<br />

xiiji. (1"': SC: i:)íteritfíii 3 ~nrloslo? áiiiliitcirj cit. 511 viila. C:ti;intiri ~i>rlí;i iiiic\tb<br />

altii? t rüI>ají, tir ~'rl.iIlfi t:ri 1111 si~lbi-~.~l~i.t.t*i~tIu (*tnt*c.ariii a si1 c.asa, y elr~~itiés<br />

ibn i11ja ~iiik~t~IcríL~- Idos fin(:s ili, sriiiaiiit liai-íi~ tb,itrcga> ii p~~r~ticfios<br />

~i11t:l~11~- y i.aiit?ht:rí:~s izri l)rovii~~:ia, por lo l&xivn. -1 10.. 14 idf~os lias{i :ilgo quv I,:III~-<br />

,e<br />

hi~ría sil vitia y ~ liit> 10 iiii~~i~l~üría a ii-+r p+l~a'l ririrti? .<br />

:l<br />

Il6rtili. Ir giistatia jugar rn Iiis ti.t.ritbs -ninliitbritr i-iiii 1.1 i111t: t1"a"ha<br />

faliiiliai-izailo prli.cfut: sir fiaili-r i'iir ft.rrur.:ii,t.ili-J~O-; ii ti alía. '"ior ahot-i.;iriiir<br />

t:1 yraero. r ~i~t* lrie s~ihci ii un t~-CII !- a[ iriiiiiitmiito (14: ib;ij;~r rluc tiii.<br />

rotii~lti PI l.iie-'. s~)f~-i~') una t!s~)ecica (1,: garlgretla tliiv i)r:abie)~iít la 11-iste<br />

ricr.t~siilarl tli: clur Ir :iinput ai;in t.1 ~iii~. Estiii o :ilr.i~iI ~iliir de 1111 ar?r> t:n<br />

i-thahilit~i.iAii, s;iriO y a~)i.t~ilifií) n ti5,ii. I;i f)t.átt-sis ijiir hiis~i~ii~t: sil tiit:.<br />

Sin ~~III~)LL~'~cI, tan sii tna*;i 54, 11. Iii~r) a 1111 larlo, se Iv (.,111,1,It?ró ii,Í~til. a111<br />

t:~ttorI,~,+ iiuri sil+ Lti~igoh lo tk\~:I~ii;nti (14: 10s ' + ~ O I - I { ~ I Y ,jut~gub tlo iba a<br />

FIIV<br />

i~tiilt-~-~-. tlvsrli~ t:*~ ~ic-ii~po c.iiii t1110 la pí:rcl¡tIi~ IIVJ 1)iv lu liiz,tl s~i~itirse<br />

aisl~~tlo ~[II+~ cIt~I)íi~ iii~~~~t~~triir<br />

'+(ltit> sí potlía Ii:~(-r 11111chas r*i~si~s",<br />

'I'oiiiíi rbsto ihritiici iin i-cht~i ! r~iiiso salir iIi, 511 rmasa p;ii.;i tiücei. iilgr, ilutm lo<br />

tiititi-a nciiiii. riii.jrir-. IJri airii~u Ir rljjn cliiia se fi~thran ii E~ttidoa Utiiilos<br />

. ~ (~~~st~i~~~~i~~ittlo<br />

a ~~iitial- -'tlt* ;>IJA Iia-ca-'- clt:cjdiii irse 21 ti(~t.tí:;<br />

1.,l~~,>ll ¿, ~1011~4~,~i-~.~<br />

- y t,11 f't4ii.v [.(, i 1': 1982 a l.;, r,~rlt,.<br />

[~ri~ncri~<br />

b,Ji aniigii - ?o 110s filiin05 ;i L;ii.i:tlti, cptiiviiiins ihiiiii~naii(~0 rioi. +'I río<br />

1.11;irirlu iiii,is ~iersciri;is iiiix ~irr~ur~tai.ou cl11e tij t~~~t-ríii~ri~~ liasar. I\;i)s<br />

#lijibi.on eltit. i,llns tios pi1. -. i L l ~clri . 51 ..' 1 .. dvui . ; I v.-I ' I tdlrii~ri . i:oii :'U* c.tiaas, ) ptir-<br />

Ur;ilib, nos ai.ii.itartios c:ri c.iiiiai+;is rlr Iliitita y non rcliai+~,ii I;is c:iisas tnvirn;~.<br />

Era iiti 14 (Ir fihlii-t.1.o jiric~ia iiiiivhci fi.íci. C:;iiiiitiaiiios a iina<br />

e';tvi.iñ ~~nc.urirliGrirlcinos iIe,<br />

41,: I:I III~~I-a. I+:~~IIII~S<br />

105 fi~t-t>s y 1;is r:a~niorit~t;ih<br />

C~IIIICI tii~ev~~ 1ii1ri> PII la<br />

cstaciíill 1105 ilrhjai-iiti i~ ii~. pd)rilutl ~stf "1';iriiiis iiitiy cliiiios; tira iIr iiriclic~,<br />

~ITI~~>II~,V~ ,I[~S ~iilji~~~h a 1111 v:agíiti (Id, tryn y IIOS tapiil~ao$ rtjii i~tici- var-<br />

ttirleh 11114, liiiliia ahí. 1it.i-ii t.iiiiiiclri rlt~s~ii~rtairitis yii hti 1 iiaiiios patiiiilri<br />

t ;tlio.s ~ >~IvI)I~)s.<br />

1csi1 ytly, ti{) ,u,. ,-l.\ isaro1,. [lr,l+(~ll~ {::lhi ,il~llii,,.t. Iiilral)all \ ;liii*5<br />

csr trtbri. ( :oiiiii iit~ i;it,jaiiici. rii (li.i~)rli' r~st;iliii~iirrs, piiea rler-iiliiiios haltar<br />

elel tri.11. ,titi vra l't~~~~~s:i!l. 'I'i-xa+, !, 11i1 rhauti dr 1111 t*;ir1,41 t105 (Iijc~ (!lith<br />

Iltbg6. 1i~i.o<br />

iiris 1 iii:t.aiiicis ;i ii iiii chiiritiiia. y ilt~t~ ,ilii 61 ilia ile.1 i11;'3: 1111rit~~i<br />

rl t l li~ ~ r.üritiiia iiok iliri ti.;iIi;ilo 1)or iiiia wiiiaiiii lii~i~iiaiiilo t:I siilriii, y<br />

i\rsl~il6h rl(1.4 riin~ipiiio t i.al,iljri tkii iin 1-.iric:tiitci r:iiiiio a 1s iiiilias dib<br />

TorIos c-stt,+ +b~.i~ii ~ii~~~c;ir~(,-a~~it:i~irai~~~~.<br />

4) (:tiit~ant~s<br />

i.*iiinci 1i.s tlic:eii: y t-raii iiiri;ilili*s. tjt:rn hal~ia i~iitis iiiii,, t.at.irtas.<br />

Corpuh ( ~ I L I ~ I . ~ ~ ~ ~<br />

&:ri ~-ar~c.li,l~ vití;i (111 +4*fii,1. r:ijti si1 c ~ f trli o ~ 1111 ii.ailt,r, llar-id<br />

pitiiiii-a y tic~jalati~i~ía. a ti; ;itii*i*iitii; airriipi-i- ;il~iriirlía<br />

ll~llt~~l~l~ g;jJi3S. ].lCii' [(b ~ 1 4 1 llii IJ~V ri1~itla<br />

y It. vi-haha<br />

1' bt-liíi4 4[lltb t:Ch;i!' I V ~ g.3llaS. ~ S lhll dllll~t><br />

~anilii~ii tra[ia,ii allí ;ii.i-r*Flaticlo c.iAi.rLis, perri !.ti c:stali;i rri la hojaliittii-ía.<br />

'iani1)iCii ;ilii-twrlí a t#iiit ;il. tIiI)iijos ,:ti los tue:lit:s. ! liiyii hacíari ronriirsos<br />

( 1 lo5 ~ rIiliiijo+ rliit* tt.;~í;iii ~*II siis i~iirlii>s ! c:i~v~it~tit~t;is. Esttlbt: ilhi<br />

Ot~Ilii l1lV~thS. \,¡\ í 1:c,11 los st~tichrt~5 > lIltb ll;tl,:,,l 41,: t:iJllier: i~litCi~l(,+~>. itita<br />

piig;ili;iii III iit.t-t..iar-iii7 si-guii I;i r.li;iiiilia. 1it:i.ti rric: ilia liirii. I)t.sliiibs iritk<br />

fiii i.rii~ Iii,jri di51 hvñor- a I:iir iiii, { :Ii~.irjti. ii iiii t;illt~i- ,Ir. lit~j;il;~~ihi.ia y


iienipu. alir~titlirntlo irigljs y la histcii-ia {Ir. Esrailris Li iiitlns. rlilt. iinc.<br />

alii.t~ndiGi-ainci~ vl tiitiinn y 14) i.ai~tái'iitlioti. .i\ ii~í si iiiv iIiihi*c,~i ganas cit.<br />

;it.rvglaririi~. yr1.o yo ~i.t-ii qiit: ctVa t>1 rlr.itinn. !;i ahorita esto)- ~:ilb:~(l~).<br />

con c*iiaiiho Iiijos. Aiirinás. la vei.rliit1 (,S ciiit) ollH iii~rii-a ~It:(a~'i;s tt11 ~(~r1111<br />

pi-a+it.iiti~~j yo inc IIIOV~:~ en 1110tii a hi CII el rai~ci~{, porqiaah tbstiil~a IIIII?<br />

prñnrli; iin día ni,* piisi~iion v toiiiar? ? iiri arrtjgo f iir rri su rriclir ! y o<br />

tln la moto ?- riot: piisirno.; ii rihai i!arrt.i.itan. en iicia viielta aparrb pasiii<br />

y se ine caí ,- rrie roiiipí l;i clavíri~lii. Entnrir:ils Iib dije al liati.Gii<br />

iliie para rluG nir quetlalia si iio pr)rlin traLa,jrir. ncimás riit. jjiü a gastar<br />

y iiic c1iirrlF. Niini.;i t ii~<br />

iiii ilirirroahí, rritcint,t.s irle rttgi.ib~G<br />

ijiirt16 I,irii<br />

la vlar ivula. Ya iIt.sli~iis inr ,:as& ccin 3li.rIiita. nii F+[iOnil. teliiit 25 üfilis.<br />

Estuve casi 111 años por alla; sí iiie giistíi litirrliie npi.rnrli ~ntii:lio.<br />

a~r~ntlí hojala~i*ría, ~*ir~~iirii, ht!rrería y ttih~#iia<br />

tlirlero. 1114b li(&r<br />

le t.cliím lnis giiiiiis qtiv torln3, y hasin irir il,;i rntbjiit-. c:ra iiii;~ int1liv~~.i61i<br />

[tara iní. (:onw:í iriucli(is Iiigar-es. iiii. pa5eal,a iiiuchn, fiii a f:is toi-ribs<br />

griiit,las e11 Clii~s~ci y a Sir, I;lagx tbri Iluiisiriti; mrx ¡\-,a a los c'1ilir.it-i.t6 no Irti kii.~tall.i. aci1ir-i. irirlo a los r:liir.anos, t[ii(&<br />

rlos vvíai~ ~t~~~l)ajo, y lils ilali:i f:t11 1qIii1 l,~i~.qit~e~ ;t ivií tnth l~.,gal~i~,m l~,jt+~is<br />

ta?iti.li poi-riiith tr.sl~jal>;i ii~i:jiit..<br />

l't~t-i) t~tio si vtl cii~.L.o 11011s andaban rlirior ? iiie ssrñian iina pist41la. me iuvirrtin uii<br />

,.ato alii apiint5ndoni~ cn la riil>rza. iinos (Itliian: "in~itnlo!", ~>cro<br />

oirris deti~ri qritA yo nri Ir+ huliía lierho riarlü, clespiií:~ clc uii rato nir<br />

tlejoi+cin ir: eso rbstii\-1, Iiieri p(:hri.<br />

Otra vitz. ;ii~dil_i:iinos rs(ici-aiitln criixür.. hnl>íaiiiob ~icst:ado una<br />

ibarpa eii VI rio. estOliam4,s hacicndo iin r:il(Iu. llcgii-on s iiii poco, y luego virilos ([iie se f'iir.ruii 31 t-í~i, ikiart a cruzar, lici.ci<br />

estatia crcrii1o.y adrmiiprst. ríii i:sbirti i~.airirriiri-81, tit:iits huyrhs y rrliiii-<br />

lirioti. 1 a O ~IL'~ Il~~~ili. al otro lado, iiiio se eitiIitx6 ;L ahogat. y desesprrai..<br />

nuwtrti* Ii. pi.iiáli;iniiis al otro qire Iii soltara poi-r~uc si no se iba11 a<br />

~ I I T ~ ~ Blos L . (10s: linsta rIiir lo tlrsi,sfierV tarnliiGii y Ic [ity~íi: el c1uc see*talis<br />

iilio.g:~nAn se Iriiiiilii> iin;i w x , viriios i11ic salió y sr vnlvib liuntiir- y<br />

va ti0 In viiniih. (:orriii ti.ths (lías cl~';~ulcs iios c!ijvi-citt que tiahíati sacarlo<br />

1111 I*UVI.\\O 311; VII %ii~tain~r~s. hay iin inolla para 10s ahogarlos.<br />

Ot~il \ VZ. ¿~~~Clábai,ii)s ~ T I I Z ~ H ~CII. ~ O las vigas rlcl pliriiic, y tina<br />

3ibííiti.a c*c.uiitni+ianii .~t: r:ay&. son criitio 15 rnpirus. y rl río iir) estaha pm-<br />

tiiiitio. rirlt~riiú~ sibgi)lIitxíi c.011 [cis c:iiiiirntci'.i tlcl liurnir, ya taiiipocti vimos<br />

;I In srLiii.a. ves iiiias vcisüs iniiy ti.i*tes ron Iris criitrnairiri-iranoh v CIC<br />

ot rii.; [>aist.h III;$ illiajo. IITII~IILIP vi~nvii CI'US?HIIIICI cliiiGn sa1.i~ cii Aiitos<br />

paisthr. y y a vn I .ai.vtli>. ~ IIV si: C~CVII gan;idorcs. la polirin ~ni.ri~jaiiijq ~~II~*~~:IIvII-~s<br />

1lrvj~;iiii~i~ ti-r.5 ~ liL~iir-ti t-1 ti'rii<br />

iios había itcliliatlo 13 riiiiiiila. Yiiiiijs<br />

(>ii uii raiiiyi, a iiiicis hoiiilii-i-s trali;ij:inrlci, traían iiti tivcrol Iilarrt:u: y<br />

vilnos qi1i1 untts ant\:~l~ali h;tt>iriiilo (:al'&; 1t11es rlu~ stb riiis OCII~IT ir a<br />

\iibilii.lcs caf&. p isi.iiti iiiins p ~kas. ija ja! lltir nus UCPI.L.ILII y nos 11t~vü11<br />

la i-iin cllns. rhru la c-Arce1 rat;itiil; non tiivicruri ahí toiriti 1111 rries.<br />

iiiiiiiij mi a~tiigo y ?-o y tat-an choniF ~(t'~)oi'laro~l y 110s tli'ja~on imn M;itaiiioros.<br />

Sirrul~.t. tcilir Iilr. rloitii~i~os li1ii.r~ \ mr dia n yiixvar. tn* Kii*tab~<br />

iniirmho vrr lii4 ~ji(;.t-t.nttbs c:ul~iii.as y ~ C~~~~LIIIPA. Sí II)P g11~t6 ini rx]~tai-iriiriü.<br />

aprib"LIí iiiiii~bci y iiiiric.:i iiiz iiaxíi ii;icla iiiiiy F:iclii,. Sí ~ nv f11t: !>¡en tbii<br />

c.1 iiiii.ti~. hlv i~iii.vi;i ii. :i S iitlaiiii-c.ira v liirgo ;l iiuirip:i. lii.i.rr riie (#as; i>#iri<br />

v4.t hit;\.


I,;I lqi-tot.ia ilt- l l;*i*ii~v tlo ib+ l;i ~il,ir,:i 1iistori;i (11, 1111 iti~gr.;iritt, rrii~xii.:~iill<br />

(iiiib \ :I :i Ilst;iilii:. I tiiitos: CI tiri ,iiriiiii:ii.<br />

i ' i ~ a *<br />

114, II.:I~,:I~~II: ~io<br />

i ~ t i VI>&- ; ~<br />

rii 3 iiiiii iiiigi-iii'iOri<br />

I';iiriili;ii- ti.;iilii~iiiii:il. bitici :i iiii Iii.r.lio >iir.i;il y t';itiiili:iih. I lí.i.iiit* thih;i 1.1.-<br />

vli;iziiilii 1iii1. ~II ~I*IIIIO (1,' ;tt~iigos y i.n sii I':iiiiiliii ;i ib:iiir:i (1,. la I':ilt;i iIt.1<br />

iliililil<br />

liiv. Iri c.ii:il lri Ilib\ií ;i liiisr.;it. iiii ;iiriIiii.iiia. ittic. Ii. ilii.i.;i 1;i ~~~icii+iiitiiil:iiI<br />

,~t'~llii~~l~~il'<br />

illlt' llih ~ ~ ~ l l l ~ ~ lf'í~ll'ilh l ~ l l i 1141 ~ ld'l-;lIl t ~ ~ 11111~~~i~l~114~11~0. ~ l l ) i l ~<br />

. .<br />

chriii t i.;it íi iiii "r,ii\ oiih , Ir* 1i:is:ii-riti jirii. ;I! ii(l;ii- :i rh:i~-~a~- I:i~v)s~stli* nt t.",<br />

t1i1ah illiati ji:lsiitiilo. Ilí*i.~t)r illii tt*,jia*iitli) 1.i~1li~s .~ri,.iillt':: t-11 135 11114~ iLt~r*t,ti-<br />

I~;I+;I<br />

I ríi t.o~ii:ii.io, 1);1 t.:, 1*1*11x;1tq > i. I~~I~~III~I> ibll l;l ;ltlii>i:l,l v a.1 lb;li


María del 501 Orozcti Gaitin<br />

4rndí Monsrii-at níaz Hocha<br />

Marta Ma i.c'rla Agiiilni. 0rozt.o<br />

El estiidio de la rnigraciíin femenina. ~IIF i'actnrrs v sus rfrt.t»o, ha cliiedado<br />

a la zaga en Ioa anilisis del 1Fiióiiirriri inigrütoriu, ya que todavía<br />

a principios dc la d&cada de 1970 Sr invluía íinicamcnte en la variable<br />

SPXO o, en cl caso más favoralile, t.n rl rhtiidiii global de las inigraciones<br />

corrio un (lato cliie no aportaba en si inismo caniliios etitrirctiira1t:s a las<br />

diversas teorías migratorias.<br />

Dicho estudio no ha sido tarea fácil para los teóricos iIe1 terna,<br />

quicnewn decadas pasadas analixaroii la migaciiin ferrieriina con los<br />

rnitinios patrones aplicados a la rnasrulina. En 1;is nigiiientes dér:arlas el<br />

estudio se redujo a la rnigracibn iritrrna de rnano de obra C(1rnenina de<br />

origeii rural que se dirigía al medio iiihano. Las migrantes se convirtie-<br />

rori rn un foco de interés por sus rf~rtos En la estructiira ociiyacional<br />

iIe las prai~dcb urbcs (Vrlasra. 1945).<br />

En la tli-rada iIr l9iO v ~ii-incipios tLr la de 1980, el análisis clr: las<br />

riiigracionrr; grneralrt; einpezii a toinar cii riieiita los aspectos estriictiirales<br />

que relatitiniin al iritlil ir1 uo con los pi.ocrsos dc cambio inacroecon8mico,<br />

lo cual t~videiirió IiurvaS varialll~s IIC. a~liilisia, en las quv rl hogar<br />

(unidad doinkstira) v. linr hiil~urstu, el pa~wl tle la mujer Yran de gran<br />

relevancia, lo qiir Iirnvririi iin auge en la investigacibri dr esta rna teria.<br />

Sin i?rnbargn. d~sde que empez6 a difundirse la per~prrti\a dr Ins<br />

cstutlioti de gEnero, &tos incluyeron los estiidios de inigracióii. y eiiippxaron<br />

a emerger nuevos tenias.<br />

En la dbcada dr: 1980, con la aprobación de IRCA (lriiriigrrition<br />

Rcfnrm and Ccititrol ,4ct), se incrementó de manera notalle rl fliijo<br />

migratorio femenino. En liiena parte se trató de un proceso de rrtinificatibn<br />

Caniiliai-. ~ cro tamhien seprodujcron nuevos riichns laboralrs pii<br />

los que la rniijrr era indisyentialle: la agric:iiltura, las einpatadoi-as. la<br />

inrliihtria del pullo. la industria textil y los servic:ios. en especial dom63tircis<br />

!* ,Ir liriipirza.


t~~~~~(lios (li~v ilt*s~;~(:iti.o~i ILIS ~:ot~~iilt~~~~il~lt~s<br />

tIifi~~.t~ii(*I:~+ ttr~trt~<br />

105 pi~t t.o-<br />

11i-S III¡~I.;~~OI*I~S ina~~~iiliiio~ fi~t~ii~tiirio~ (\\ OO. 1OO.í). L)eh(lib la -<br />

t'rbH IIIIFI-ilt~trs. I1i)i+ niibrlici rli: rkst;is tr.iitr~\ist¿is rifi-iac.einos al lt~tcii- trrs<br />

~I~IIILIS ilifei-erites rlt- i ti trgi.ar.i;iii. y (listintos i.i:tos a los rlurb ti]\ ivi-on<br />

tlutb r(~sli~iii~lr~~- li~it~striis prtitagorijsta*.<br />

I!ria r:onr;tanti: rri la niigi-at:iiíri tIc 1;is tiilijert:~ ias cliic para tbllas t.5<br />

itiiis se~ii-jllo ~rii~ri~i t rar ~i+al>aji> piit-a los lion~~~rt~~~ at~n(l~ir: vn gthiie-<br />

1.~4<br />

1 os ~it~1ig1.o~ c111t: S I I ~ ~ ~r~izar<br />

I ~ P la ft*onttbi*~~. Kn<br />

1 5011 inis \ i1lr1~1-:11~les<br />

l~;~l~li~-:~s (1~ l~ol:iii~l:~ ¿i:tstillo: "IA¿i titlii e11 Estiitluh LJr1itlu.s es 1111 poro<br />

ilil'it.il, taiito para UII~I<br />

(Ir. inirjiar como p¿ir:i lus Iiuirihres, pero rri enti.<br />

i.iasci es rr~hli fAr:il liara ricisntras cciiiio ~iiii,ici-rs, linrcliic, rloiiilr~c~iiiri-a vas<br />

l~~tlt~s tral~jo y te lo t1;lri".<br />

. ,<br />

Fti los tres v:lsos. la inigr:ic*ioi~ se v irici~la al rioviaxgi) 11 ;il liec:t~o (le<br />

c.;isai+tk i:i,ri iiri ticiriilirt* irisi,rto rn rircb~iitns inigi-;itoi.ios. 10 qiit. (-1i (i(:ii-<br />

III


*t'~~llii.iil)i~. .\sí. l)t'n~a114lo 4'11 ~i~t',joi.:~r. 511 sitil~4'ií)ii. nih jiiiit:ii.nti v;ii.i;ih<br />

~i;iri~,j;is (l~t' vraii ;uiiii~¿i< ! $4, t'iit'i'ciri 3 1111 1111tbl~1o. 1.3 tI114:1+t3. Ji~lis(*r>.<br />

iiiik I)ivii al li~ilu tltb rbsv r;i~ivlitb. ? tbr~4hot~traro~i niti!7 lliter~as tivrr;~~.<br />

b:ll 4'5¿1 6f)411'¿lA Itlt' ('Ilt'tllil 1lil [lill.ih I]tlth 11110 llt'~L¡l¡~l l'Ort¿l~l;i 105 Af'IbO-<br />

!t.$. 141s tiriillan. a11í htk ir~st;iI;i1~;1~1. li:ist;3 ilt>r~~lt, lii~t[it~rari apai+r;~~-. !;I<br />

41 IIV ~otlo tbst- ii,*ili~xi~ (1 iith toiti:~ t.~itl tktha ~ I I o. ? IIU I1al)ía tt>(los 14)s t ri111itt>s<br />

il(~pnliiri+iiii. iii ii i~riicn Ir. iiiilini.i;ir.;i. >Ti iii:iitiá Iiir rwii~i') rjtir ;ich;iiriji;ii.oii<br />

tkt) t,l s114alo li¿~st:i (1114, (v~ttistlhuytar(b~~ ~ I rasa I (ltb :j4f4)1~,. y qiitk h;~t-~í:~ iitii~<br />

gt.iiri ranti(lac1 rlt* siiriris. qiita rlii iiii pirrtilri 5011 F~-:iiitlc~s. gortlris y taql):iri-<br />

~ O ~ OI)O~ P .<br />

10 (1114' iiii 111i4t1i:í 1ih.c t4:1iíd iti~~c.liu lrlitatlo, ;+hí (1114' :iF;irr:il):i In<br />

tbwi)[)vta 1111 1~:ifji y 10s III:~~:I~I¿I ¿i l):i~:~xos.<br />

Mis fi:i~lrt~s í't~tbiwn (14, Iiis p:ii.t>,jas i'iin4Ia(fcii+iis 4lvl lj~~t~l)lr~ 4ltl 'l't~li~~s-<br />

titiati. lhbF~ron inis 11-t,* iwririi~i~os ~~iavort~s~<br />

>- i111í tios tti\i(*rt)r~ l t ~<br />

t11hs. VII total soi~ios or1(*th. hi~tks~ra 1+:iii4-Iierí¿i thra i111 sitiri i~tras:~(lo<br />

~~~>lir~~.<br />

(to1111(\ las llthrson:is (llit, rliiit~rt~ri sii1jtararsth *I> Y ~ Ial I riortv. y los<br />

lliltb Stb illl~~t~~*ll 4,s llrll.(]ilth 110 If.5 i~ll~~4l¿l ilth otra- ~)ol+4~l14h 1):Ir:l ir al OtI-4) I;irl,,<br />

o tithri4as (1 int*inti o titantv I':iiiiilia y ;iriiigos cliirl tr i.tbi.ili;iii y a! iirlrri al];.<br />

Niir5ti.n I ~ ~ I F~IILIIM<br />

~ I ~ I<br />

10 .;iifirirritr. 1it:rii la ;iFric.iiltiii+a rlt* tt~riiririr;il<br />

hixo (jt~v a i.vi-ibs tiii. iGr;tiiios 1i:ir-a voiiii~i. bir~i \. otro~liias ])ai+:a ( wi~it~r<br />

11iaI. 1)4:1*o hit~rii1irt~ Ii;~tií;~ (lt1rb ( ho~~~t.~-. 'ro(11i i1);t I~ivri hi~st;~ (lt~tl<br />

11th-<br />

v<br />

lltbg6 la<br />

I-~~~'I-)I-IIIios 105 (:~II~>II~,II~;I~ nos ~I:II~;II.OII<br />

pi11.t~ 416, ti tii~5ii.;i.~ tivi-I-a::. y I ir\ ii iiii 1iaji:í cliit- a1'1'4'~lilr ljaFjt'It'~. .P~~I~I<br />

imtiihrit:i iiii iiiiiirii, tiiclri iAsto (.oi~ta Ia~ilo.<br />

Sivit~l,r(~ I~~II~~IIIOS t1~1tl<br />

:I viii(i;li. 10 qtir s t ~ ~ ~ ~ l ) ~ qut: ~ ~ i ) ~ ~ t ~ ~ ~<br />

v thii l)ita~i 11(>i111iti>. $610 tlos i~iatitiis (IP (1-ijol. v;~ri;ts 11th III~I~X > 411: 10 (1t1e stl<br />

Ic otitri.ici-;I ;i irii iiiiiriiií til:irit;ri*. A \tvvtk+ ~t~iiííii~ios :inirii;ilt.s voirio ga-<br />

itj IICI:I~<br />

1111ias: riria \tbx tiix iliios urias \;ii4¿1h. [ivt-t) s,, ~*I~~',:~I~I:LI.OII !- s~ IIILII-I~I-~~. b : (11 ~ i-aiic.lic~ 1;is tht;ipa* de 1:i i.jil;i r.riiriii ijiitk stiii iiiiÍs cboi.tas. solii-c<br />

tt~l4) (:tia!1(10 t=l+tns II~LI,J~~I.. kl i p;il)A tlt~í;i q 114,<br />

11t11j4,t.t-S ~ i;~~+íiii~ios l>:+r:i<br />

r.iis;ir-liris. Y 11or t-so a tiirigiiriii rlt* iiiis Iii~riii:iii:is lii a 111; iiiih iltljíi ttli-i~liri:~i*<br />

1:1 ~>1~~1ll~~rlLl<br />

- f)iJlhh ~i4:llsiil>:3 (lllt, tic1 tnl.;i 11,~~~~:b~ll~lO. Glu ¿l 105 li~)1lllirl~s 10s<br />

414',Jí> t'~ttl4~lill'.<br />

I\in i-t.c.iit:i-cIo c.iiHiitlo (lejf tlta 5k.r iiiiiii \ 11;i-iC a htzi. iiiloIi~~c.c~iitt~. 1itii.-<br />

1111tl 4-11 V I I.~II(.II~) totlo t>5 iniih I-~I~~III~.I:<br />

liot. t~j+~i~~~)lo. 11tji1 4 1 ~<br />

tnis I IVI-II~L~II~S<br />

.it: c.;irjii 41th 13. y liara algiirios to(l:i\ía abra ii112i iiiiiii. tiiii-;i (itihiis atl~,lt's-<br />

thtblltrh y piara t~ll¿i lit1thS ? 0 (*I-th(i (lilt.<br />

ht*IIlí;i Ullilltil.<br />

,\ ini Intb t~riipthx¿iroti ¿i ~ I I ~ r ltis I ~ 1111~i-Ila4-lii~-<br />

I<br />

4 I t ~ l (.hir;l* v f>thro chiisi<br />

liii(los l'titl<br />

c.ii:iiitlo iiiv tw11 uii riririo. r.iiiiio rliiit.ii i1ii.t. !-ii (>r:i :irlolr~r.riitr O<br />

iiiiís liitlti iii 11:lt)ía ~lt',j:itlt) 11th 5t.1. ail~lt~h~*r~l~tt~, !ii tat*;t a1111lt;i. atintluv<br />

alioi-;i (1~1t> lo li~tbriso ~+*I¿II):I liit~t~ (~lii(li~illa. ;,\4*t,tlit(l?


Mi novio tenia 25 aíios, 10 mis yiIe yo, i.1 iba y venía staguido al otro<br />

lado, hasta que nie pi+opuso qric iioa fuCrarnos y yo acclití: yoryut: lo<br />

quería, pero tainbikn poryiiv estaha aburrida del i.ant:ho \i c~iieria ver<br />

quc había niás al];.<br />

Nos fuiinos de noche. crilzalnos toda Itl República a pie. f,ut.no. si<br />

iio tntla la Rcpiíhlica. sí nos I'iiirriob: desde 7'eiluestitian llanta Tijurina a<br />

pie. Camiiianiiis ronio unos ciiito tl íns o iina seiiiana. mi iiovin ya se sa-<br />

bía cl camino y rlnntle coint:r, así qiie aiinqlit: fue inuy cansado Ilcganios<br />

bien, y ya estarido en cl criice fue ~iitlavía niás fácil: no le miento,<br />

tardainos ciinio vcintp: minutos en criizar, era refácii porr~~ie no hat-iia<br />

tanta niigi-a coino ahora.<br />

Crirzamos por el inririte, porc~uc yo le tcnia rniedo al agiia, y can<br />

rtlal~t~ 11rFa~ios al otro iatlii ya nos estaha c~s~icranilo una caniioiirta rlt<br />

iin "toyote" conocirln de iin priirici cit. ini novio; si no inr ~iiirdo qncjar.,<br />

rasi nn batalIainns. yo no tengo ninguna tragedia r~iic: contar.<br />

Mi t.riiLiai-axo transc~irriA frente al tt?levisor, cn ese tietnpn rio 1i;ibí;i<br />

iniichos rncxicaiios por dnride vivíarnoti, así rliir: ni a clui: salir, ap:irtr:<br />

qiiemis~iariente vivíanlejos.porlo yi~escint.diCictiItahair-a visitarlos.<br />

Mi único consiieln era la ttalr:, donde todos liis yrograirias eran rn iiiglbs:<br />

no iilitendía nada, pt:i-o aprendí inglEs ripido por las telcnnvelas qiir:<br />

era lo qlitt II~P gustaba ver, piirs st? entientlen fácil, aunqiie no sal-iin 10<br />

que dtacíari. rnr lo iinagirialia; por ~jemplo. si salia iiiia piireja niayrii-.<br />

pues 4:iit~ntlía qiic eran los parires y qiir Ins iniís chicos eran los hijiis. y<br />

así tt: vas irnagiriandola traiiia; quelos tiovios, que la malvada. etc4tt.i-a.<br />

'I't*níamos ocho mesi:s viviendo solos c.uanrlo irie aliiid. 4!ti 1975, dc<br />

t:ii r.1 l~os~iital;<br />

ini lii-iiiirr hijo. rierrsiti. ~ IP un in~í:qirete<br />

pero ya pai+;i<br />

1918. qiie inr: aliviG dcl segundo, ~iiide tlaririt? a rntendcr sin nrccsici;id<br />

tle irit;rPretc, fiie la prirriera vcz qiie vi lo útil c~iie haliiri sirlo al)rrbnrleiel<br />

idiiinia.<br />

Mi espo+i) trabaja1i;i en yat~iii, Wa~liiri~toii. e11 el canipo. cn la inaiixana,<br />

cri-cza o pera. pero vasi sieinprr cii la inanxaria. rliintjuc! todo iba<br />

liien. teníamos nostalgia, snlire todo yo. porqiie haLía salido de mi rasa<br />

siii perriiiso. y estalan rnujados rriis papás Y no los habia visto. ni roiioc:íari<br />

a tiiis nietos, por eso le dije a mi tasposci que rrgres~raiiios a Mexiro.<br />

y &1 taniIii4ri qiiería porque esta c:ansatlo f~it- 1111 g~isto<br />

i.tlpr~hilr :I M;~jt.ri ! ;i iiiis Ii;irll-ibs: 1ii.t.i) il~o i'iir, ~610 ;iI 1ii-iiiriliio.<br />

I)t~sl~~ibs ;~~~tliivi~ii~t~ rlv at~iií lbara ;iIli+ ~btjr t.1 ti-;aI~itjo dlcb iiii tb+p(>so. VI]<br />

,j ;1li~i-0* (:olir~i:i. i ~iii(l~~(I tli* hlí*~it.o. ti:i 10 ti.:ifii-<br />

13Iilh 114' l~l>l'l'lt,i~ ;t 13 ih~l'lltk~il~ 1)i'VO filt' 1111 ~Ii'~l~~~4'111~1. i1-i ;i. I)t~sl~ti~s irlttb~~ií* (lt- I~II,*\ ii.t*iiii ;i


cartilla (Ir: vacunacitín; lo del acta tardaron en diirniela, pero cstuvii<br />

fácil el trámite, lo complirado fue lo de las vacurias? no rne qiiisieron<br />

vacunar a ninguno d~ rnis hijos porque no sabían si ya se las habían<br />

piiesto o no; la pasC muy mal.<br />

Por últiino rne aceptaron al más grande en tercer año ciiando tenin<br />

nucvc años, ya vivíamos eii San IAuis, y al otro en pi-inier año. Por eso<br />

mis hijos estudiaroii ya grandes- Eso en Estados Uniilos es tiifereritr, eri<br />

cuarito llegas puedes llevar a tus niños a vat:iinai-al hospital. nunca te<br />

niegan las vacunas, y la cscucla es gratuita de verdad, rio que atliií te<br />

pidcn la cuota de padres de familia, la inacripcibn, hiles. es iin gasto<br />

grande, ademati ciiandu nos regresanios a Estados Unidos ~ io batallaiiios<br />

para inscribir a los niños a la escuela.<br />

Con lo que nos había pasado con la esciiela de los niños. siiniando<br />

que PI sueldo no era biieno y que teníamos dinero para irnos, nos<br />

regresamos a Estados Unidos en 1989; regresamos a firiales tle 1080, y<br />

vulvimos a hacer triimites para inscribirlos tn la esciiela; elrnayoreritr;<br />

a la hi8h school y los oiros iLan a lo equivalente a la ser:undaria.<br />

I:iinseguí rrii primer trahajo en iin centro coinercial. despues me fiii<br />

a una ~mpacadora de frutas en 199 1 ; era grande, había alrecl~iloi. rlr<br />

300 ri~n~leacl~is, casi todos da origcri rnrxicario. dv mi turno era ti el<br />

90 por cicrit o nirxiranns. y la mayoría inclocuincntados. v cso Ici supe<br />

porque un día ll~pí la migra y el tiirno se solo, tntlris riiri-irnos.<br />

los que alcanzanioh a halir nos cscapamcrs y a Iris otroh Ii18 dgürrarun<br />

y 10s rieyurtai-on.<br />

Mi esposo tainbikn i-rjirrs6 a tratiajar en t.t camyio. y ta rcuiiuiiiía f'amiliar<br />

mejoró niiiclio para 199.5, porque nuestrws hijos ya crati ailolescentes<br />

y se metirrnri a trabajar por las tarílcs. Para I947 ya trriiarnobahorrado<br />

iin hiirri calijtiil. ?r iIrridirnos rcgrc.satn a ;1;Ii;?rirci a iritentar<br />

ristablecarnns otra vrz; no* I'xiiinn~ sbln mi rsplisti, iiiis de triia hijos y<br />

yo, porque e1 nirtliano. F;riinrdp. araliaba iir ser ;icrpt'itlo rii 1996<br />

en la marina de E~tados Unidos y ~stcika 1,er:ado estiitiiantlo a-tirlante<br />

de doctor.<br />

Llegamos dirrctrimrnir a San Luis T'otrisi y reiitarrios uiia c;isa,<br />

compramos mueJ>lrl; biienos ?- otras cosas; sin embargo. niirñtra ririnirra<br />

decepción fue viiaiidn FaIiA ini ehyooo a kii~scar tralajo. F,I ~ahía utilizar<br />

las coinpiitatirii-as inás avanzadas para rrvisar los ciichra. pero<br />

rrsulta {lile ayiií tridavis nn utilizan rsa tecn~lo~ía, y se tiiieii qur riii-<br />

1ile;ir en algo mis atriiaarlo.<br />

El salario que le ofr~cirrun rra da los nit:jureb: piigoitns (:ii sii raino<br />

aqui rn Mbxicri, y tlenp~ii.s Ici ;iscrriilieron y era tal int?jiii.1iagar1o dt:l irva;<br />

ni ani la haciamoh, ptiiaLa ihs tnil senianales, pero rnrrlo iio rstainol;<br />

ai,ristiiiribt-a,lob ii pasar penuria?;, cornpi-ábaintin cosas liiirnas y salia-<br />

inot; ;i pasear. y rti rso sil tius iba VI tlinern, KP nos acababa prorito. Eri<br />

Mkirn rl salario tbs tiiii?- Liajci. así que por treinta pesos un rio iba a<br />

ti-abajar. Itoi lo tltir ti;iLiii iiti scilii ingreso. piies iiiri dijo irii iriai.irlo (iiit'<br />

por rsr ilinerri iiitljni- iiiih qiirdai-a eri 1;i casa, ya t~ur: gastaha mas tlc<br />

ii.ansportP.<br />

()ira vcz no6 tq~i\'~icüli108<br />

ili rrgrcsar, y 10 supe t:nljeKuidil, r10<br />

del~irnoh vrbnir a MExirn, aqiii ar L:italla en tcrtto. Un ~jrrn~lo lo tirnea<br />

PII 10s camionrs dontlr viajar rniriii tt~rtillas; rn cainhio, roii uria sernana<br />

ti.aliajaniio ciiat i-u ~it-i-ooriar vii E:siailn$ lJnit1os se ronipran iiri carrito.<br />

vlrjito, 1iri.n ~ii ln P ~ ~ iwinprar. ~ t l ;irltii ~ ~ es niiiy rlifiril; iio s6 c61iio 1ta hacen lati Carriilias liara sohrrvivir ron el ininimo. iiosotros ya no<br />

podemos atostiirnbrarriris 3 limitarnos. coiiiolo hacen totlos c~iit! subió<br />

lacarrir, si antc:s conipt-alas iin kilo ahora coniprns uri rntclio. ;cliib \-iqla<br />

puede ser esa?<br />

Resiiiriiri;i la vida aqiií conio triste, aiiiiqiii. traliajadni- no sc<br />

liucde vivir aquí. Por eso yo c:ren qiic drt vivir puLr-e rii M4xicci a vi\-ir<br />

p~l~re t:ri Estados Ilnidos, niejor en Estados Ilriirlr>s. pnriliii. ~ UL. Iiut~r~<br />

cliiri etitko riri estás tan phrc como eii MGxieo, III)I*IIUV alli; ha? ini-<br />

ayuda, coino la ofitin;~ (le i1ei;eiiiplro qut: tia i-egrtana Iti rliir a~ioi.~a~tc rii<br />

tiis anos d~ trabajo.<br />

Piit~io rlccir rlur esto- ti-any iiila ton rni conr:iciir-i;i pui-iliits iriiriitamoÉ:<br />

vivir en Mcsicn, prro aiinyiir querernos a cstc liai~. iiri .;r Iiiirilrporqiir<br />

aqtii tudos los dias ~sciichas qiie suLr elgas tiiiriiG~iirn. i.1 I-iiirt ti.<br />

la lethhe, y el salario ;abajo cIutriíi!<br />

Nos vamos a rrgrrhar 4-iialqiiiara tic: rstris (lías; ilr liri.tin. In sibiiian;i<br />

pasarla ya nos íbamos. si no es porrliic ~rii hija sr enfvi-inG ili* iiria ~i.i)iii<br />

hitn fiic:rtc, y nos rspvi-amos para qiic se aliviara para ir-noh-<br />

Ayiii ya rin nos qiir:rla nnrla, todos mis lieririariiis viitári iillh. &;)1(i mi4<br />

papás estan en Teqric.stitian. IitAro cllos vaii srgtiiilci ;i Est arios lliiiilri~<br />

a visitarnos; por tbso 110s v;irr1os a rcgrcsar maiíaii;~ inisiiio si ini ~ sl)i~*~~<br />

vririsigiit? Ins bolc~os, prrn no volvrmtis a rilpihrsar si rin 6:s tlr<br />

turistas.


Malena. seria, [:(ir] iiii iiinu rlr i.i.l~r riirriciiiiVa*. \a k;ilii:, iliiiiili.<br />

..<br />

anil;ini(isV: v sgrt-giit:: "(.~~l;iro. por ahí nos vtlri!irior; i b 1 lii-i;xiinci r r.i.aiici .<br />

l.!'<br />

UN .IUEGO C:OMO DE ALRUK<br />

Marta Aguilni. Orozto<br />

Desde la f'alrla iIrl vri-1-0 sr vrinii i1rrii;i~iatlos rsr:alorirs, y tenía qiie<br />

nut-ii1'10s liara platirni- roii \ ul;iritla.' Ella rstiilia arriba. eii la Kinconada,<br />

iina pt:rlticfia i-iirvitii vii rjon(lr hace alpinns añns sr nparecirj la<br />

Virgen ti(: (.;uaritilii[ie di~,jaiir~o sii iniageii I)la~iiinil:i i.ti iinii gran roi-:L.<br />

Drstlr: rntorivr.h. lil gtbtiti' sillir al iherro 1)ai-ii visitiir ;i 1;i 1-ii.y.n. clrjiirli.<br />

aIg1i~1os ~.r~(-u('~-il~s o hiii't~rlt~ pt.tit.innrs. Yri1;inrl:i ! 511s f'~iiiiliai~r'.; '111t-<br />

ti:il,iaii utnniilii ilii visita rlr~rl~ Estürlcis Lnirlon iliari ha,jaiirln 1:i riiipiii:i-<br />

cla v.ccalti'ii t~iiiintlu los cricontr6 a la initad cle clla. 1i~gi.r~; ihon rllns. i<br />

un aliajn coiiieiizaiiios a platicar. Todas oiari con atrririibn Iri rliirh Ya)-<br />

Iniiila tirria sulirr su experiencia en Estados Unidos. cs qiip ~ irrali- i<br />

iliiil las cosas (tile aprendi8 y viviíí allá la han heclin ganar un respeto<br />

t.slwr.ia1 ili. la6 Iithi.+onas CIP la roJt:an.<br />

1 III;III~I;I i~inigri\ para seguir a sil ~sp05r1 y altbjarse ti(, los ~)rt~I~lri~ias<br />

~IUV tenía (:O" MI f~airiliii licilítica. Siti c.rriIi;irFo, c.iiaticlo st fue tiivii rlilr<br />

toti~ar la ilifívil dec.isiOn (14, ~ltjar a >ii\ hijit:~~ cii ptirlil~i. \ILIC~;I~<br />

nill-<br />

JVI-cs han \iviilo cstr tioo [Ir ~iliiac.ii;n ent:iirliii van berirfit-ius qti(: iiiai+i:ari +iih vida+ IJ~I i.ii<br />

sit.mpri?. Todo vsto Ir siic~iti6 a I'ol¿intla iriii:ritr;is r;iclit.i; rii Estailiis<br />

LJniilos de 1981 a 1~101.<br />

' I tailcis I iniiliis. K1 IiiC;ii. 11th i.r.alle:ii.iAii 111. Id 1111i.i i i--<br />

I;i 1 rim. i*li.;rilui i-ri tiiii~~i~~ii iIv sii pi,:iii ti,iiiiii,i;iri itiigi,;ii


Sr! fuc {ir: manera iltbgal u. tlrspu6a clr ii-;ili;ijai-alFuiiii-: üfiii~. (.ti I'IKO<br />

se critivirti; t?n "rndiria" por 1i:iht~i.si- 1ii.iirl'iri;iAii ili. las iiitiiliI'ir;ii.ii~ti~*<<br />

a la ley de inmigrat:iíiri 4th 1980 jr:onriciila. lini. siis hiKliis i-11 iiiCrlC-s. ihriiiio<br />

IRC:A).<br />

T,o clue sigiic: rs cl tcastinioiiin (16: Yolar~ila. inii c.iilo iiii;i liiatui-ia 41th las<br />

tantas rIiitk ~ii~tvIt*n incitit;ii. 1;iti riiii~erewi 11e vniigrari.<br />

Ida vitia vri Eljtadus Uriidns ims iiii 1iiii:ri tfificil tanto para riiia rir: lniijibi.<br />

coino para 103 hnrnlii-i-s, t~t'1.0 rti r-te caso rhs iiijs fai:il liara iiusotr;is<br />

cciino niujrrph Iiorqlue (Irinclc c1~iirt.a vas y 1iiili.s traL;ijo ti. lo 4l:in. y ñi<br />

tiriics Fi~rnili~i.t~><br />

;illi ! Iitird(.s alii,iai.ir. reiiii ellos o coii aiiiistarlrs (~IIP<br />

waii s~rivr ra5. purs rh triik,ioi.. .A iiiici iIe rniijei- Ir. dan injs fhrilrrirntr ti-:ibi~ju<br />

clo~t(lv *va; pvtu tiii! ~II' tt>iivi- c~ii(l:tJo li{iril~i~ sii~rtli-irlarl ya la<br />

ha! iniiy prrtii y r h IIII~! fieligi.o~ci para Iiosotrari, IiciriIiit. iios vibii solas<br />

? 1)iriis;tli ijiiv kuinus t161iilt15. Ili~3liiirtitr rs difícil. Yo ihstuvt: diivt. iiñiis<br />

t-j\-ivnilo alli 11th p!at~ti~.<br />

Dradr tIiiquilla sir~tl(i~.t. iltio. nii ~)al'i ili.viilid vi:riii. ;i iIt.j:iriiic~ al piii.tilri<br />

ro~i n~i n1a[li~ ? 1111 l~atlra+ir~). l)i~i*ani~ V~ I!riiil(is r iLii ¿i ;#nilar vestida como<br />

&l. qur íIirirnn1; 3 111~1.ili.11113 iv;tbi~ Y hasta iin i.:irrn. iin tirtiaiiL,a nada rriás.<br />

Familiares tlv IIII 1iiil~i tiiniltiGn 1iaI)ian viajatlo 3 í-;st~ilt~s Unidos y a<br />

tciilo* les h:iLia irli, I>irii. 1""'<br />

q11(: t-ra niuy igr~iii.;ir~ti*.<br />

'.si1 i'"a1)a ent i~~iasmatt¿i, pcru ahora si.<br />

E:] clía qilr riii6 fiiji~ii)~ :I Iht ;iiiii Eniilus. en niarzo rlcl 81 , itir fui en<br />

iina i.;i tiiiurii~t;~ 1.a11 ;iziil in;ii-i tio. sriln rntrr puro* hn1nhri.s rlr~rtinocidos<br />

l)or(lii(: a iiii rspiiri's(iiiii'i. En esa tenilioi-ada irii esposo no (astaba trabajando<br />

IM)~(IUP la irlrn era cIucrlarrins mi Estatlol; IJriirIns a trahajar jiiri~ns.<br />

10s fui tnos por I'icrlt-as Nt>gras7 pc,~. Ciii~l~(1 ,4cufia? CII~II[IO<br />

raros<br />

Ili.Fa~r~i~h a Iü orilli~ del 1-ío est*ii~'fi; linos cintitas de iiririrj ~iij;ii-cis<br />

ijuv yo IIIIHC~ había oírlo; allí ernpt~zíi ini teinoi-. Qii~i-ía rstar con mi<br />

thsliri,ti. n1ih wntí sola y iiic acorcli? di, lo que haliía pasado t:ii nii vida y<br />

f~~.tisG ilii i11w a rnis tíos ijiie i lian a b:starlos Iliiirlos tairibikii Its liabía<br />

rcistailii t i.nlirijii. Terii;i sed, tenia iiiis necesidailea y entre 1i111'0s hnrn-<br />

11t~ths iti+. ~Ialii~ 1btbr1a. Do~i(lta[~~~i~ra si1 oía ruiilo entre las raivlas? niurniu-<br />

ll(is, tiifici5 Iloraiido tanti.P Iiigares csi-ciritfidus a lo lejos. 1101-cliitb piir<br />

tl


a aforar. y Ios L'coyote+'- qiie rios Ilevatia~i nada niás e5tatan rspri.ando<br />

que la riijgracihn se yiiitara 1iar;i jiutlri-noti hrinrar. I,os qur lirincikiamns<br />

rius escondi;imo> del otro lado, y itl "coyote" se preoa porque<br />

totkavía tenia ot r-a partca clc: gtliitc: para criiz;ii.. Hasta que Lrincamris<br />

torlos iios rletuvo FH un 111prrit0 t:n el rnoritr. Por fin ti-iixatnos, y rio nut;<br />

apartairiris va: rrii espuso vr, c.atál>arnos abrazados.<br />

Ya cri Esta(los Unirlos. rni espu.;ri rnv í'iic a dejar a uii rii~eblito cluta<br />

se Ilaina Vvaldr?. Ii~ego rstiive tn (:aliiil !> eii Co~i~iiiári.<br />

En Lvalclr eb-<br />

tuvr rorrio 1nt:sv~. Kti VI primer lugar que traLaji fue iiri Iiospital<br />

para ariitiialitos. Ahí Iiritallal~u bahtante liara com uiiicarine; I, o It: decía<br />

al piitrin: "~PSII~~C'I. eVaño"I!'. IWYU nu lnt: enieridia nada. Mr era tlifí-<br />

vil tener las ciiin~iiiicat:innes eri inFIGs poriIuP en 10s ranchi3~ 1 1 ~ U~ C ~ I O R<br />

raiichcros rpt: son aiiirriraricis, nacidos a11i ~lr parires mexicanos: pci-n<br />

rlui: hablan puro ing1i.s. ? yo iio podía eritrnderles riada. Eso fue In irii;~<br />

ilificil; inv rritriii~iir:alia a pura* srlias. !o Iloralia. iiie clesr:spcraba yorqi~e<br />

no prirlia ciiriiunic*arine, pero rii cuanto corrirrici: a ronocpr algo de<br />

inglés las ci>sas rjr mr liicierun mis i'hilt:s.<br />

Mi esposo hahlul~ii pui- tel6fritio algunas \ rres, ini patrón inr? tiatia<br />

13 svña cle quc nir habltiliari. lit.i.ios+ lo;r& l(i 4[11e ! 4) qii(:ri;i : 1t1i si[vñn<br />

tbI.ii t4LtitLl* ~J¿15:l~~ot-tth.<br />

b:s ~iit?jor cuar~t~o tiene* i~tia f'airiilia j~ttr alli, y (11iiGri iiii*jor que iilgiiiikn<br />

iiiuy nlit-gado a tus Fiailres, poi.ílurt dr esa rriariili.;i nosr: sufre. Estados<br />

lir~itlti~es miiv i-li~ru. a iinquc~ai~~J~i~ti ilePeii~lc (lt*l tra~iuriu qtie LI ti0<br />

iiuierii ;t?irrai-, ?ti srti kionihrc o iniijrr hay it.ntariiirit-s tlt. lo que (411ir-<br />

ril'i. t iniilas ainist;iclrs sol-bran. tp ianciic~itra~ ciiii iiiiichiia ~~c~r-snri;is iliie<br />

tib iniitaii (111i~ a1 qi~e rn rl billar.: allá si, ;ii.ur;tiiiiihi-ii itue todo<br />

iiiiinrjri se iiit't~ a jiijilir Y 1;is cantiiiiis, a Ion 1,ari.s. 'r3mliii:ii hay 1i1~ai.t:~<br />

faiiii1i:ii-es. p1.n inihltiso alií hay miicha iIi.ci=;ailicci&ri; en todos I;irlo+.<br />

pvru ni5st':rl Est:itloli LJiiirlcih. Y;i qiie nic arostl~~ribt-4. iiri se: nic hizo iari<br />

tliti(!il \-ivir tAii Estaclos 1: tlidu*. aunqiic cri algunas ~~u:i~ioncs~ por mi<br />

f;ii.iria dr :ittuar, de rici pensar, Iiiirs ni me iba tiinl rn la vida; todo<br />

tleP~nilr rjt* cíirriri tino 54: st:p solir-rlll-bar. si Ii: giista u irno salir a las<br />

ilivrrsiiiritbh, Iiiierj It. lii15311 niás rxtierit.iirias. II~Y-~I 6:s" vqiorq~i~ 11"" sc<br />

1,-I tiiiw:~, si no tt= falta ri;~l;i tnn ,:asa, rrit?jr~r ql~i~d;i~.tt~ allí: es ~iit~jor<br />

tu;iiitlu !a rlt: IU viiss tiis patli-~s ti- r:riti.tagaii a algún hri!nlii.i.. y iiíin así<br />

tcidavía va ;i Iinlirr riesgos tli- rArrici i1.i ;I ser.<br />

Fsn ilr: $;ilii- tic tii (.iiaa th ii.tt. 1,;ir;i ;iII# chri iiii liit-rit i-orrio de c.artas.<br />

iii~ ,i~ii:giii*. 1 O tengo IIII:~ hija dt! i!i~t~i(~vlio ;iños y 511s ili%sebos<br />

5i>i1 t.~t;ii- vii E:~t:l(In, I:~itIos. Y 14' (ligo: "tia, riii'jü. hasta clilr iiatetl<br />

..<br />

si: t-aw yo 1;) t o!- a sol~ar~ 30I:i n4, *ab va . J+;sii se lu tligo poi.(iuiq 1213 t\xptbi.it:iic:i:is<br />

qi1v yo vi\í Fiirroii rlc:riiasiatla~ ) nii! pasiii-on I~oi.~~t;ii~l;~ili~ y no<br />

(.iitirli.tai- tal i~lio~iia. Iliil. ílt~iiia~i3tl~ tlenu~.tJ~ri allá rhn 'l'rs.is, iiiiir.1i;is<br />

tt~i~ta~,io~ic:~. L+ IIILI? dii'ívi! ~ 0t.a~-te 1 (l(- ~ 105 III?~~. y


Eri ciianto al trabajo, no I~ritalli, 1ii:rn no t.stalia iniiriterit;i: inr<br />

arni.claba de at:i ! iiu riicontralia r.;)lno rxl)lir.tii.h.. iliir iiir einlari,~iran<br />

pa' salii-mc. para TllGxit.ri. Mt- fue uiib Ilifii.il 110r los priiiirros<br />

en rl I,II~<br />

riiiiti-o años: priw allá rs niiiv 11ift.i.eritv ;i atliií: alli ~ s ttrirlri i ficil, ni)<br />

I~atallas. Iri qiir c~uitkrn:is lo ronsiglii.s fácil. 14% comidas son i.;ilildas.. . rs honi~ii, se iivr 1,r~iiitu. Las rntrinilidatlrh 5,. tr (lar1 5rgí1n sra tu dihtivo ilt.<br />

teneihlas; si lt. echas gaiias, logras lo cIiir c1t1it.rr.s: hasta ii tia cainioneia<br />

rlel añri ~ LI+:~IIS sw-ür. aiinqiii. ahora es iniís tlificil (lile viiaiidn 70 antlii-<br />

vr ~ r 'I'cs~~. i vil (:1 81 .<br />

1;ii t~iiTi;ido quv tengo ftie por ~iii y riir IlevO a San Aritoiiio, ? n rstalia<br />

cbihiada de tnilo lii cltir: haliia vivititi. y iio saliia iIii; iba a pasar. tbinn<br />

iría a ser r?ri esr niir\'ci ~II~~II-. El p'iisdia que se tiic ihiiri a c,er+rar las<br />

piiihi~~as, i~lit: las persciriiis ron cl~ic irie rlejjr; iiiii. ~ ba~i tl trii tal. iiial, pero<br />

no frie así.<br />

Mis ~iniriiiieb- tenían uria catlena di> i.tbatiiiit-aiitcs. (:Iii-ist jan Tacos.<br />

la señor:i rihn iiirxicana. y yo tenia niicrli, piir lo cluc nir: haliian coiitado<br />

cIe que liabia niiiclia rlisc.i.imiiiaciíin entre los ~iiisrrios intbxicnnns. ilr<br />

h~rti(l IIIC tocó ver. ctrnii rntw los riiismos niexicaricis si- aiitlrihan matan-<br />

do pvr alla; pero esa señora er; mu! tulcna ~iersona. y rlu tiive nlr rica<br />

ningiiiia iiific.iilt;itl; al coritrai-io. ~ lla IIIF: daba cnnsejon c:oiiio iiiia tiladrt:.<br />

Ciin ellos iio tiatalli pcirqiic habIaliaii lo& ttus irliomas, rspiiñol r<br />

itiglcs. 50, las cosa6 se me hirii.i.cin mis facilrs. Mientras traliajaba con<br />

rkllos, se vino iiri titampo ~IP ;iitiiiistía: iba ii haher artvFlos para las<br />

yci-sonas d~ todo cal niiinilo, i-ti 86, y iiiis patrones. cliit, Sr Iiahían<br />

vuelto IIIIF at~hiyoa. 111c aYt~tiilro~~ a O ~ ~ Y Imi I C rrsiclenria ~<br />

y mr: arreglaron<br />

~)asn]i»rte.<br />

(:uariclu tiive I-ir.of~lritias físicw, e~f'~rinv~1il~lvh. y rsttive tan rl Iiriapital<br />

par iiria operat.ibn del apFnrlite y d(: otro or.ricIciitr qile tuve., inih<br />

iiairntirs firmaron por ini coiiiri mis pütlrt?s. ~110s dahari iin tanlo. niil<br />

dihlar, inil qiiinieritos o dos rriil il¿lar. 'I'arii1ii;ri. inir?ritras ti-ahaj4 ron<br />

i:]los putle te~iri. tni seguro sovial: 6stc furicioiia d~ iiiariera qur. si iino<br />

trabaja. a firi ilr añii It rriaridan a iiiin iiri;i i,iiiitiriad ile rliiirro, portliir<br />

ara Texas, Ics<br />

explirn que la ~om~~~icaci¿in cs c~iii~li~a(ia, que la situaciiiri i.rin los<br />

otros inrxicanos cs dura. Yo ex~icriinrriti de todo allá eri Lstaclos Uni-<br />

110h. cosas btic:nas y malas que Iiuhieran siclo niis fiililes rle enlreii~ai. si<br />

no liiibicra cstado hola.


MRS. N!Ii)i 11 P~Ez'<br />

Miii-ía rlvl Sol Oi.oxeo Cai~;itl<br />

Kii iiii faniiliii, clr: las ciiatro pr:rsnnas ~ I I P radican en Estados Unitlns<br />

tres son miijrrrs. 1;s tin licchn. las ni~ijt:res incrrmciitan 1irogrr:siv:irnente<br />

las cifras ristadís~icao de los í'liijos inigrri~nricis. Esto r1t:rriiiestra<br />

que lo cyut? h;icr iinns d+r*adas hul-iirra yarcridti irrelrvante, hoy astá<br />

dc~sf'asailo. Es (:ilriii'i~ (1uib, 3 ~it>siii- (l(1 iliic: Iii so(:ii:datI ni+.xicaiia iac;<br />

calií'i(:atla rlr niiicliista v i:ri iiri pi-inci~iiii t;&lo riiiigi.iil~;in los hon~lirr~.; 4)<br />

la faiiiilia tii rigicla por iiri liatriiii-ca. hciy 1:is mi!ii:i.tls einigi-:in hnl;is y por<br />

clrtt:rmiiiai:i6n pi-opia.<br />

f'rir tbllo ~ stii ~~itrchvista M: e-~ntra tkl r>,asu cltk Ya111;i l'iÍ(~. una iriiljt:r<br />

qtit:, r:ornii (itriiti vil cii.i:iiri~taiic.ias seic.iiilrs 1iai.t:i.idas. se vio rililiF;icla<br />

a irsr. a 1l:st;idos Ilriitliin. Tlc~l~iclci a sii prt:piir.ati6n \i rlrst~nvolviinirritci<br />

Ir f'ue fi:lt:il (xn(:oiitrilr iin tratiajo asr.r%nrier di, pursto dentro rlrl ser:toisci.vic:ios.<br />

Eii un hitel st: cnr.;ii-g:i dr: organizar l-iariclurtes. I,o atitei-ioi-<br />

ciiriliriiiü qiit? ¿I psar tlth "1 juv~ntiitl~ de la rtiritlici6ii tlc st:r rntijvr ibii<br />

UII¿I siicie~li~ci ir~a(:h istii. irir LISO la l~arri*ra riel ~clio~r~a, una pcrsorlil<br />

yiiedc f'~i+~iai-st~ iii~a viilii digna si rdiieiita c:nri la voliinta~l y ilvterniiriarlri<br />

(:apital siic-ial.<br />

1 ,a rxpci-icric:ia di: hüdia p~riniir. ciivrjtionarnos riiál cs t%l palir-l tlr<br />

la itiujer niexi(:ana en nutstro c.oiitckx~ii ar:tii:il. [,os fliljos inigratrii-ios rio<br />

sólo drniiic~strari chmti se firodiicrii o riiutlif'icaii Iris paiit*lt:s fernrhnirin v<br />

rnanculino. tarr~hi~n aputlan a cot~fi~iirarlos.<br />

Natlia t:s iin claro ejt.nililn rlr qiie día n rií:i las rniijerias (lc rlase<br />

rnedia int~xiciina i+ciiiiprn con iiriii coiidicióii de sut->rii.rlin;ic.iíin y adrI iiit:-<br />

i-cn aiitonoinía e iniliortarivia c:conii~iiic.a en la roiifoi.rnaci6n clr ñiis<br />

familias.<br />

, .<br />

~,QII~ 1x1~. (! 11; r~tov ;ir:a? Vnini.. . fiithriin iniiclias cosas. I'i+iinci+ri, r:nniir:í<br />

a Hcc~i-~i. eii iiri ver;inn rliiri viiici ri visitar 3 sii a1)iii:li~a (le Sriii [,IIIS ['el-<br />

tosí. El. rtiniri yo, tbs potiisitio. 1ir:ro drsilt: iahico sia Ctic~ ;t vi\ ir ;i C;r,o~-~ia.<br />

Ln scgiiniln Iiigar, pcircliir la rsciirla nn nii? giislalia v ti:nia gaiiiis rlr<br />

viajar y r:iiiiiicer Estadiih I.,'riidiia. I'ara corivrilver a riii tniirri; rle darintl<br />

1~1r111iso para via,jai- It: invrnttl. clutb iba a c:stiidiar inglds clur viviría can<br />

Lili, 1;i priiria titb IlCctrii.. -41 1irint:iliiu le t;or1ii-ericli6 la irlea rle tlilr ine<br />

Ciirra a estiiiliar porelue yo era medio floj;~. perol(: pi~reci& iin biieii fila~i<br />

csto rlc r p r : iiic friera, arIi:niis tstaha ~ranr~uija Iiorclur chonocih a I,ili y<br />

Ii4ctor durantt. sus esti~rir*ii~s en S;in L ~I i~ y le (-ilyer~)ri muy hit111 .<br />

Por ti11 tiempo creí qiie sosprithalja iliie me cyiiiai-ía ir a vivir r:iiii rrii<br />

novio. pci-n si hubiera sirlo así ~iii crto qiir iiit? tlicra prbrinisci. Qiii [)chiia<br />

i1ntk tvcifi:~itet~stt". 11eroei1 t?scis inninc:ntrisestaha tari iiriariinratlacliir no<br />

rile irri1iiirtíi n;rtla, rii irii iriaiiiá ni niis aliiieluo iii niis ririiigos. Y In iritzjoi.<br />

cbs qiir 110 intl arrtbpii:ntci: tiiiro que a vtLces iiir 1ti iiiist¿ilFi;i. Iirrci<br />

iiiirri~ras stlfia qilr rhthii hirn soy frliz.<br />

Arlririhs. iitio (le rnir: siit-ííris ci.a tc?rirbr iin lirl-ih. I)c.siiiids clur int:<br />

rxtii-p:iron iin ovario me sentía riiiiy iIepi-iniiila yiir 1;i posiliiliiiri~l IIT: 110<br />

ttni%in hijos. HI doctor irir dijo qiic sí podía i:onrehii-. rirro a 10s 21 años<br />

yo iin rrria nnrtnal tericr prnhlr~iias rlc ~ srt tipo. Y r:uanrlo Elktor mr<br />

~irijp~lsu i~iatrirriiiriiri rici lo fit.ri& dos vercs. ;Y ya vrs ~IIC: c:h~ila está ini<br />

~lii(~uita!<br />

Otra tosa rlrir nic. ;iniiníi a irnie fiir el 1ivi:lio (le que hancy: mi hcr-<br />

iriariri iiiaynr, rstá rii P'orth \Vorth con sil rspcino y les va iniiy liien. ;Por<br />

(116, ;I iiii rin?<br />

b:ri la víspt>r;i (Ir mi liartida rrrinví. mi visa qiie t~staha veriviila. I)os<br />

~ilest:~ ilntvli hil11íü ido a ver o Naricy a 'I'exas; invthstigiié precios de luti<br />

vtielos, fechas y huriil-ius. fui cori iina aniiga rlr: nii iiiarná íjuc ticn': uiia<br />

agencia de viajes para que me aconsejara. 'I'anii-iih Iilatiq~ic rbon unos<br />

amigos (lf: 1,ili qiir vaii rii vprano. pero ellos se vari eii r?iltohÍl~ v hacen<br />

iiri viaj~ inai.atAriirti. A4-2ilrii.ili: la fecha con IIéctor. para que fiiera por<br />

irii al arrcipiierto de alls. listo, en unas srinanati atravesaba loti aires<br />

,tara rvunii-inth roii nii rntarlia ii;ii-;irij:i; riitci fiir\ a firinlts dr 1998.<br />

So rii~gn iiiiii stliití inirtln. 1ici.n ciiando Ilrgii&. ;il ver ii II4rtor y a ~iiis<br />

aiiepros r.nprr.lnrlririii? rn t.1 ;>ei-ctfiiierio, me sentí niáa segura. Etie (lía fiir:<br />

iriolvirlalilt~. IIIP Il(~varcin a chcinocrr Savannali y Iiasrnrlins todo rl día;


todo estaba salieuitri iniiy liieri. I~i~r+ualqiiicr tilnrlri. 41 t ~'ai;~ I~JII~>I*I~ ji;11.~1<br />

regrcsarme en caso ile i~irt: ;llgri iiialii ~iir.rtIiei.;i. 1S1;ib iIÍ;i 1iiiI.ili. ieriii iiii<br />

inamii para hacerle 5alit.r qtic estaha lictii y qi1t: to'li)~ 5r 113 hiari pi~i.t;idu<br />

muy liiidos chonniigri. Ella IloríÍ y sentí ti-istibxii yui-qiir v11;i i=si;it\n<br />

solita allá.<br />

A1 día siguiente rntl insta16 en casa tle 1,ili en iiiia isl;i 11aiii;iiI;i Ililturi<br />

IIead Itiland: aquí viví rori ella hasta aiitchs tlr ra.Griiviiir. .\uiiqiii. ihra<br />

pequeñita era precio ti;^. Ahí trahrijí. r%ri c.1 licite1 Mñiii SII.~.PI Iiin. que i.ra<br />

tainhibii ptaqurño -casi todo era peqiirbño rbn la idiin-. Iirro v1.a iIr- Iriq<br />

tres niiti iinpnrtarites porque contaba cori 35 Ii;iliitiicionrs, ratla iinii<br />

distinta a lati deiiiiís y con jaruzzi. El estilo cli.1 Iiiiirl ora irliinil;~. En<br />

Hiltori IIead hay iiri restauriintr incxicaiin t11iih 11~1ni1 San Migiirl"~<br />

Mrxican Cofce, doritlr: ceriaiiios un par dr vrr>can; niiiy bonito, rnerliii<br />

caro, ptirn Ins postreti era11 rleliriosii*. Lris rriipli:ados crari riiexicanos.<br />

y drt inmediato nos hahlnrrin eri tnbI~ariul.<br />

[)os iiiah clt~sl~iii.s ilt. mi lleF;id:i riii1icr:i: a tr;it~;rj;ir. Diirantr cscis<br />

iliith Ilkttor t~icliA ~i+,rriii,o eii su ti.ahajii y estiiviinus jiintns. por e~ri irle<br />

;ictiiiipafin a lah tnntri.viitas tli. ti.ati;iju. MP ijt:ntí insrgiira licirrlue yo iin<br />

hahtafia itigIFh 1iii.n. pimi-cr l;i giiei.ii qiie me ronti-iit; -iiii ex jefa- era<br />

tiiieiií>ima onrla cnriniigo. Ella ci-a utia hostess, y yo le iba a aviiriai. (:o11<br />

103 CYC~~OS y 1~anqiieti.s rlrl tiiit+bl. Eri San Liris trahajb clestlr chica tn<br />

cl cafi. cli. mi iil~iiel t:rnplrri, ~iorcluc: ahora soy<br />

Itost~.~ CIV ti11 Iit~tvliti> iliw vsti i-ihrvi~ ilt, iIorl(Ie t1-aL);4j;* ti t : ctor.<br />

Y* crt~ (~LW *,ti iL* tii I~iirt~ rlr E:l;tarlris tinidos riisr:i+iiiiirirn a los I;itiriol;:<br />

yo prnsatiü tIiir por 1;~i. 111ijt.~~riü IKI~ ilian a tratar in;il. pero nitila rlt.<br />

rurln~, rii rl Iicittbl 1105 ii Hriir!. iliir si: 11:ittiü itlurtli~ Iiravh. en Carolina del Siir; i:st;i ai-:i t rallajai.. ;11)í supr 14tiil i~stat~i~ ~rr~l~~raz~tl~~<br />

II;I 1ritir110.<br />

I'tlri3 ~01110 114rto1' pr? ~ti(-~litl-O (101111i'. v~ri~t~gi~iiiiii~ iin iIcli;ii.tamrntu<br />

crt-tii iIr. Myrtlr. Es tlontlr vivo alir>i.;i. l3lii~í'tciti. iiri lliEiir. ~iiiiy<br />

I)onito. rlandf: iiivrri totlos Ins iliie ti-:iliaj;iii i>ii riiitmhtr.;i i*la.<br />

Eii I!!i)Ci nir casé. Fiie iiri;t (:el-i.nioriia seiic:illa, yerri iiiiiy a gusto.<br />

~:iiiiiiilo iiii iiiaiiia H ~ I ~ Iprir C ~ te16fci~li) rliie rne c.asa1i;i se r11ieriÓ helarla, sir1<br />

(Ircit. iii iiit'iliii pa1;il~ra por iinos clir:x rniniitos. Yci pns6 qtie nie iba a<br />

colgiit. O : I ~ ~I~UI. ~ u pero 10 Uniro tiiita inth clijo fue: "E1 ~ii-óxinio Iiincs rnc<br />

viiv IIAI*~ ;lll;i". y colg&. t'rrisi. qiie i1i;i ;i iii-iriiirrne iui pantho, pero lo<br />

ü-;iiiiil;i iiiii! I~ieti y sblo vino a rlariiic: si1 hi:~itlicbióii. Y Iini'sii1iiii:stii vi-<br />

nivi-iiii ;i In liiiila ibll:i, ini aliiii?la \i riii 1irrrii;iri:i ? si1 esposo. Todo estuvo<br />

iriii~ liir~i.<br />

E:ii al-lril i.lt.1 ario pasarlo, rs cirt:ir, i112000, uno de inis siieños se hizo<br />

i~i~alirlarl: ikai.16 iiii liija; yo y tic.ría qiie sv Ilaniai-a úiiicamente Drnissc.<br />

1wr0 lIt!c.tur 14% piisn mi scguridn nnnihrc! Lizzet. Y ahora la prttiieña<br />

l)ciiisst: 1,izxet PAt.2 yii tiene nueve nieses. No piiedo pedir mis. El es iin<br />

liii(:ii ~tapá. itlrieniost~iifi~jo y mis siir:~i-os i.stHii rlispiii:stos a echarnos<br />

lil Illil1lU t'lltllld0 10 ~PC~F~~FITIOS.<br />

A lo largo dr ~iii einbrirazo rni tiiariii; me visit6 cuatro veteh. Puilo<br />

Iiaber vcriirln ~ ias vi?ctas, pori) t~niil miit-hci tiallajo en el clt.stiacho. Pvro<br />

ya illnt~iiüzí~ ron \enir ii \-;irai.jiiriai. rliiraiitr 10s vtranrrs a la isla. Mi<br />

emkiarazo Lirt nni-mal, y iio tiivr iiiavniv Iirnhlciiia qiic! los awoa, tinchor-<br />

nos v iiiai-ctris; ya ~)viisí: (1114: iba a triiv~. Iirnhlt~iias, pero gracia6 a Dios<br />

rio lo* tiivi:. E1 traliiijri cle 1leirt »iv ciiliría Itir: gaetos ilclrmharazci y partu.<br />

;itií r11ie por eso no mta preocuf)&: yri ilrj; [Ir t i-;iiiaj;ir los últinios riiesrs<br />

~~oralut: (:un el v'llor que hate nri rr-a *opui-taLlr.<br />

131 [iiirtn fue f'Ac:il, pero ini iiiaiiia iii\ n (jiii, \ riiir- a tiiidai*ini. tiii iiics,<br />

[iiws Iior ibis pi-ohlcn~as esti~~t* l~ii~vl~atja tjv 14113 pivi.i~a y tic1 vii~titt-c.<br />

l'ur aliara III) r~iiicrc~ otro Iwl+: I)oiii+si> ii1>5 aI>.~nrlw i(do ~1 t~tbit~po.<br />

voiiio acirnos pi-inicriztis 11:iiiiris r-jhii.<br />

l,;* hiiir:~ ytax r~ilr stl~ití ;alias c l t b r~gr-,~*;a~-~iii~<br />

frie 1i1 vez 1Iv IIII cil*!G~i.<br />

4%" la ' ~tir~ hikl-"~ rliip ;ic:iitlir :I 1111 i.vfiiFii+. ~t~1.0 fi~ei-a ale t'st I), el cliina<br />

Iiüi+ntiisíat.o.<br />

I:rpri q11v nii vida lia ilarjii iiii gii.1) ili. r.ii.iiiri oi.lii.iit3 gi.31los. iio siilii<br />

l)riri[i~e soy u~ia iiia(Ii-c IIIII~ ~I)XI,II. +II~O 1)i)i,ili11~ 4.1 VIV~I. i.11 t)tro p ~ i y 5


La ~ni~r;iriii~l eritre M6xivn bCstados (i tiicloti tks u11 1rii;iiiiriio masivo y<br />

rentrri3r1~ en el CIIIP la depentlenria ~.sti.iictural<br />

de niiino clc obra 1iai.ata<br />

por parte tic! 1jaí~dt.1 iior-te sc siiplr ivon la oferta genrhrosa y rn ocasiriili-a<br />

rlesborrlatla rlr 1;) iriaiio rlib nlira irirricana. 11 rlif(-i.i.tir~ia (le otros flujii.-<br />

niigratoriiin latiriiiaiiir.r~ic.a~~o~, ccimo lnt; tIr rii~.~rntinii. Pei-íi v F:ciiaiIor<br />

PII los que prt:dnrriirian los srmc:lcitnc?s inr~tlios, rn los dr: Mbxirci 3ieinpi.p<br />

han ~irt.domiri;ido los stactorr* ~iiipular. 01irei.o caiii~irsirio. Los niigrantefili.<br />

rlasv iiieclia f'~ir:i.ori hasta hai-p poco la cxcc1iciíiii iliie c*oiit'ii-nialia<br />

la regla.<br />

Siri ririLargo. dt)silr fiiia1c:s riel sigli> X>i los ciiiip-antibs (Ir: clase iiirilia<br />

hiin einpezatlo ¿i iiumrntar Y a r.oiistitiiir iin ~r111io especial ,,[ir:<br />

mri-i,rtx .irrh atentlirlo y ~studiaclo. Al parecer. las i-rprtir1;is c.i.isis r1.ori8rnit.a~<br />

sor] lah rliir: hari ernpexatln a generar saliila~~ rpir riii*iirnii.an<br />

rii el ciinipr) ii~igi.atoi.io iiiia oIiciiirl. -4 diferi.iiria tit. otros ~iaísra latirio-<br />

;iiiiericanos di->iiilr la (:ri~is ~rtipezi) a albctar .erjiiiiiriitr a los sectores<br />

iiirrlios iln la r16r:atla del srii.iitii, rti eltaso nit:xicanu tastr rs iiri ieiibriieno<br />

prol)irt rlr rnrili;itlos t l lo5 ~ riovrntii.<br />

I,os i7nsi,r; clur arliii sr Iirt:sibntan poni.ri de iiianifiestii cluta linu iiiia<br />

rl1ptiii.a ,.ti eliiivrl dt. vir1;i ti


etitrt! los emigrantes (le origen urbano, E] inigrantr rinunicación ni conocimiento enirc. iin ?;r.ctor<br />

otro, lo (luc Ii~ilila rri I>iiriia mcrtida la solidaridad gi.iii'al- qtlth f.,h$tringt:<br />

íiiiicaiiii-11 ti. al r;i-illm de ¿411fip06 rprranos; y familiai.i:s. A ~iitii~ttr,~.<br />

rl nivr.1 ii~Ll~~ t.it.cigrrs y pagar costos elevados por Ilegal- a iina<br />

~osicií,ii .;ut:ial ~III~, xiirias itk-<br />

i~iltlils y snhi-t rl i-tial sera ricccf ario profundizar.


Esta es la ~x~it*rierir*ia (Ir :lll;insn rlravti, iin 1itiiiilii.e tIi1 72 añris d* ril;itl<br />

qiie en sii juvriitiirl inigrii a E:siari»~ lliiiiius r.oii el rlc.st.ii dtn rntoritr:ir<br />

la oportunitliiri rlt* nirbj»i.~r ou caliilarl iIr vitia. Sil irirxpc:rirriria y la<br />

tosttiiiibrc social liiriri.iiri i~iii. a Ins Ih ariii?; (ir rrlail iiiti.ntai.a vi-!izar<br />

la f'rnritera iie in;inerii ilitgiil, 3 ]irsiti. tlr ctiii t:ir chriii arta (Ir ti;iviinitnntci<br />

estaduiiiiideiisr:, prrn 13 iiinlri ,iirt.tr stkIn iitipitl id. .Añiih (lehlii~~s i.rgt.cs6<br />

a la froiitera con graii iliisiiir~ ilc ci.iizni-la. y i,ti Iii-C0 rtit r;i pni- tirirnrra<br />

vez a Estados Ijriiilii*.<br />

1,a historia de Pr,nrlin -riiiiiapásandal~an rii C:;ilifor-iii;~<br />

cuandti ryii rnaiyiá catalja trnlaiiizada, y eri esiis ilías i.nil~rxi~ i.i)ri Ins tln-<br />

lores, y pues ine t~ivo eri 1,os iliijiele~. 1)r Iiccho7 .»y 4.1 Úniiw ili. iiiis<br />

tierinanoti qiie rn iiricioniil tle allá. tlr Estatlos Unidor. I:u;iniIo tiari 1111-v<br />

iin prohlrina y int: tuviti-on r1iic n~ii~i-ai-; irir cjiietlí) uiia i:id.iiti.ix I~ieii<br />

graridt. eri cJ costado, liajo cl liraxo izcIiiicrdo. KB~IIVP CC~I.;~ IIT. orlin<br />

meses en el tiospital y tiiarirlo mia tlieiiiri (le ajh mis Iiapis ot. ~-t'gr~o~ron<br />

a M6xir:o.<br />

La pri~nera vez clilc iiitcnt; entrar a Estados Ilniilos Eiir ihuanriii<br />

tenia lfiañns. pero rin iiivr: kxito, nu 10~1~6 rntrar. !jiiniliir yi, triiiri avia<br />

ilr nacirriiento t l i h Estados I!riiilns, i%n esa oc;ltiiOri iio la Ili-vÍ.. Mr Ciii rti<br />

aiitohíis ruri clcis airiigos. y choiriu ellii?; iio titriían clut.iinii.nio~ iiris f'uiitio5<br />

todos jiintos (Ir ili:grilra. Al 1lt:;;ii- ;i 1;i fi.i,titri.a iios rol,;iro~i ti,riri iiiirst rti<br />

ctiilrrti; iins i-cgresaiiicis :iyiirlaiido rbii iiii crirriiíiii ili. 1-ai.gii y ti-aliüjiiri(10<br />

cr1 el camiriu, lavaiirlo c:or.lieo, c:arF1iiii1o rajas y tibrlci iilii, ilc riisr re*;<br />

hicinios corno 15 días (Ir: 1,arrdo ;i M4xir:ci. Al i-i:grik.;ar ii ttii (.lisa, yo tciiiii<br />

iriiiclia ltcria coii iiii p-i;i~i;i, I,oinqur e1 tbi.a iiiii y riki i.gii.ri y cli. c:i iürtri. tti LI !<br />

í'uerte y pe11s6 i~uc sr il)a a cleceli(:ii>ri;*r t14: nií. pero 61 tnc ilijo c1ile era<br />

tina cxpri-ivritia rtiás y cluc IN) iiw dt:tiia jii~ror~ip;ii-. :I!ii>1+3 (IUP lo pier~sii<br />

I>IPII. IIIP cltblii (le t~;il~t:r ll~\~atlo I I I ~ l)apelcsq ~ p ~ro la iiiex1wric:n(:ia 10<br />

1i;ir.r ;i i~riii<br />

rniritbt t,i. ~iiiirh~i* riei.oi.rs.<br />

Yi~hilrt>li clns ;~ilui;. ? ii tt~lii;i riiivia. la niiijrr lilas rliiila iIt.1 riiiiiiilo,<br />

\ IIIV ~~IIPI-Í~I I:;I$;~I.. 1,1>1.ib 110 ilal~a la siti~i~ciOn pari~<br />

t:;isaiqinc: ailnqiie i~<br />

VRI-~,F ~'C)IISI~;II~H iilFijml tr;l[taiitri, ilint.i.ci no rra el S iifirieri~e. b'iie en<br />

vsi>s dias r iiai~ilu iiii iiiiiigri itiia. qiic citb llili~i~il~i C;tiillt~ri~i~, i111c haliíaido<br />

il ti-iil~;lqjai. ;a Fstii(l05 II~~ld(ih. ri.gi.tlsíi rlrsyiiiCs [Ir: haber estatln wis<br />

tni.Gtb, ii116: 61 Sr haliia itlo clv iiicijailn y inr c:ont& iIi.ir no rra niiiy clifiril<br />

ikoiisrgiiir iiii Iiiitii ti.riliajn. y rltiin aiIt.iii:ís sth sat.;iIiari iiiii! I~iirrir~s cciilavos:<br />

int: p~yi~~~ts<br />

iIr*vw 414, 11. p~rt~t~*~<br />

4, naví iillit. t.11 (:a1iforiiia7 y III~S 1iortl11r: no hahíii<br />

I>djciitLc~ r-iiirai- ilos ;iñ(i. antvh. r11li'ri:i rIt~inostr.;irrrii* :i iní rnisrtici rliith sí<br />

~ii~il ia itl~joi.~ii., tt.t~i;i 1r1ii(.Iiit> ilu+ioiiths y ~iI;*rií~s C~~IP 1111t:ríil ~.i'iili%;lI':<br />

ibtitotic-ib.. tiiih i'iii pira ;iIIA* ~ i c ~ ~ aticii.3 - r i sí c'ciri irli riivta [ir riaraiiiiir:nto,<br />

~ I ~ i i ici~v(l~~tii~ii~lt-~ i : ~ ~ \ ~,I,II [,:iiie:jtas ~ILI~: tt~nia 1)ai.a vthr hi lograha<br />

piasiir. 30s fii~ti~cis ihri ,tii tt~l~i~h, IIIV llibv& 000 ~ ~i~sos (1i1(: tar;iri thli tk5v tita~~ipr>


50 4!/,larvs; C~JSI eso ftiv h~~rici*,r~t~ 11;tva lI*~pr :I [,:ircil(~, Tvxi45. 41 Ilt~~:~r<br />

rion fiiirniis i-arninantlri ;i la garita; irii ;iiiiigo rarirxíi cwii sil riri~ ('u(:lva III~~I ~-raIin~nt(: J 11i:c.Ían qiie hal-ii;i rniiiihc~s<br />

irit:~icanfi'i ((ui- i~riri.~~;;ii íaii ilvtdh EilI~ali ! (]U(' itltvn t3ti~n VrUZil t. de<br />

nianr:t-a ilr~al. Mi acL~i s6Io rlfbcía (liir: illfiitisii Bravii liiihía riiic:itlc> rl 25<br />

11t. t-tirrri (IP 1')2H rti Los Aiipcles. I:iilifcit.iii;i. así quib Ir? ~r~osti*bl~unas<br />

iiit:iitifiracioiics cliic yo IIcv;ilia. iir 1;i rbiriit.l;i y iir oti'cie I:itlns. Mr<br />

Iiirirrun iitia b-rrir rlr piAcgi.iritas-rrie pnsi~fwn iiri ayiaiatri 1iai.a ver si rio<br />

rstaha rnititirndn: fiir cii;inrjo lee iiinstr; una i:ic.:itriz yiie ieiiyn rii rl<br />

I ohta(Io i~(~~iiriilo, la iip la ri~iei-ariliri dcb rt*c.i;ii naihido. I.,uvgo frie prtbgiriilar-un:<br />

";.A cTOriiie vas?". Iifs d~jt:: "A C.alifr>i,riia. ron uii tío mío; &l<br />

mr va a i-witiii- rn sil 1-asa"'. Mr i:rryprciti iiriotaron rn rni arta tlc naci-<br />

rrt~t~~~to (lile yo itbtiía t-SLI virairix y (luv ¿Ipnios I'iii<br />

¿i viait:ii- a riii tío iiiitl vivía ahí. qiic tni-a sii(-t:rtlotr: nos rct:itii;i muy tiien.<br />

CA~IIVI~II~S d>onii> 410s 4) trv.G (lías allí. IIM IIAI-,:~ tlv cfblner+. e ij~rnc<br />

diaiainrritt: S(: nfrvri6 ;I (-onsvyilir~ii)h tr-ahiijo, 1it.ro los drstans (le avcrit11r.3<br />

de i11)0 11ivi~ri)ii 1111~ nias f116rarno~~ a Sal) Jats6. Ni) c~~i~íJnIr;a~ni)~<br />

(:t~atrit_ia. la :enttkcirt.íü rliie nii bahía rririrhn oC(3rtri {Ir? ti-abajo. pero que<br />

cii 1ai.i t.~iJtl\.(is ~vríü IIIIII,~MI III~..~ fári! t1ui: no? ihiinli.;itai-aii. Entniici.5 iiris<br />

Fiiinios al ivairijiri, a iiri Iilgai. t.11 rlntiilth cririti.atril~;in a piii-os iri~xir:inri.i.<br />

IIII:~ c:ita i 11rji)5a dt, ahi eh ijui: rilhi I I H ~ G avra11 ) ~ t!v 11rt pi~t~,l*I~to i(*attiz<br />

Iiajo (11 lii-azti i~,cliiiiii.tiri. Srgiií tra1~;ij;iricIu y (ir 10 ciiir sar~ii;. altii (:II<br />

C:alil;it.nili iur i-i-gres; a M;'xii:ti y ni? ihasd. Eii la riiirjnrl rlt. h.14iic.o tuve<br />

va~*ji>s tr;il>;ijus. pero ni, tn(: llvi~al)an. no giitia11~1 10 iiidr yo quvría. hli<br />

rsfirisii \ . vr, , b ix ;~IIIí;l ~ I I l~~i*li:t~-,<br />

( ~ \ t ~ 19.72 i<br />

rnr. i-i.gi,i,s& riii+n rrx y inr fiii a í: hirap: yo rii ti-;ili;i coino nacinii;il. i:r)iiici<br />

~lt-,lli' (lt: I';alc*ciritr; 1111 ti'aliajri nirjnr cn 1'rotli1c.tjori ;tiid Sterl<br />

C:uriil,anS. i ~ f Illii-ii~is. vstiiv~ tr;iJiaj~~itlo iilli coiiiii seis inr.st:s í.ai,hari(!ri<br />

tinas Iáiriiiiar; q u rortdia ~ Iina iiiatliiitla con tinos giiantrs tb;;ptv:ia(txs. b:l<br />

rnn~iii-ti~ii~io iit. rr;i cnipihcsn. (1 LIV Sr Ilaiiiati:~ k'raiik. riir ti-;itiiL;i IINI!<br />

t~itari: rarinio triigci las iniirioc; flacas irit* 1iiioit.i-on un npriclri. I,rrd)~j;ttg-~rs.<br />

Ll~l 111~) lbrt~gi~~itb: +-uyr, ;,salw~<br />

l~er'?'*, Le i\ijix: '-+ím ~i.f~c,r.'. Me l>i~!ih<br />

rliip [t. hir.icai-li i1n;is riirbntas. [,as hivc*. y roitiii (:i)rl~cía IJ~CI~ los nUniri-os


iiie pasarriii a 13 n~itl~li~a a I!U1'13~ la5 Ii'trninah rii rlifr:rt*iitt~n int:ilriIa.4.<br />

C'uti~ llenar iinas I0t.trias para qut: a ini iitiijr:i. le 1iiariclai.ati 4.1 iirt:orrt tax<br />

poi- ri,rri:a, a>í clue eso iln.; aviitlh iiiucho, arlisriiLs (14: qiii: yn le inntidalia<br />

dinero para qur lo Cuera j~ititaiiilii y a ver si así no:, I~orlíam il~v tr;~l)~jitLat-rl Rc~Iat!in~li~~ [~~xt(~t-ior,~~.<br />

y ~ii~(Iíra III~ alijo: +~l'i~~i~~lio. +i qi~itl-<br />

intl.; vairinl: ;i la si~ci.r~t:ii.ia. y yo tr ayiitl{i Iinrii cliic. rrriiirii-ir+ :i lii tiii-<br />

. e-<br />

r.iotialirlnil g~-iriga . I':iitonrc~r. t'iij y ]irir. nii ~iriilii;i ~ciluntiirl i1t~l;ii.C<br />

)' riir di+~r.cin irii r.;ij-tii i.rniii~c:ia. ceiiri la ciial yo ya sriv iii~xic.aiio,<br />

tiatiui. riii 1)~s;iportc.<br />

Yri viví riiii! a jiilstri ibn E:st:i(l(is ffniijii+: .;e ti.aliü,ia iiiiiy I~jrii. si<br />

tivi~c. VI r1t-st.i) ~ I P tl-il[~:l,,~~r.<br />

14: ]o ~ivrl~~itvii. -11 inisnin ~it>i~~pri ine #lit>roi~<br />

un<br />

121 iIv 3 ]:, v+t~~l~nI:a. tw ({OII~\P CSI~IVP l~t-i-ferriu~i~~nth<br />

ittivci ii~i i1,gl6s. I'LI\-~. tr;lljajos I,4-


lila: pi111t- l~at~br c11, 11ii (*a5;1. ~~IISV un iivg[~i:ito >7 ni l'i~~viilj~l IIIYO ilri ~rioilo<br />

(Ir vl-t.riiiiir.iito iiicbjoi. ;il ijiir !qi tiirib.<br />

421 fiiinilia y yo li~iriri,, iilo rlt. r;ii.tii~inrii~r ;I lCt;tarlns L[nitlri~. Mr rrrilirn<br />

inuy bitii. aiiiy a gii.;tii. rritien riiii iiii pasripr~r-te ! iriigqi I'ainiliarrh<br />

allA. C[,~IIO +%S r11i hci+n~:it~a; l ~ i ~ l I*I*II ) l ~ 111i+<br />

diri>ii 11i1r 111,~<br />

~ I ) I - I I I ~ * + ! vllo.~<br />

ayiirlan c:n tiirlo 10 cliic rliiiri.3. mi, i-i.i-iI->rii si ;I ~iiiitarliis. #;ri fin. YO<br />

esto! niiiv cbontthriln.<br />

... 1' DF. IHI N 11:1


En niirstra sitilai:iíiii rri partiriilai.. ;IA~ r:ii1114i ih11 t~)llri<br />

gran ~na~rii-ia 411. iiiii~nrs<br />

(:VI.I.I~OS. la<br />

iiiigi.ai.nti tt.riinii siis iloi.iiiiii,iitos. hii niira. Mi<br />

otras ~prs~nnh titllit:;l 111~ii'rilti PI t"itiitiis (]t. ~niloc.tlriirnt;l~lais,<br />

porrjiir eii arliirl titinkio rr3 Iit'j~tii~~~~t~iitc riic-il ( l t b i.i>nstbgiiiiq iiriii itiiva.<br />

nafla llk$s ~I-:L cijestj(i!i ;~l~licfir > 1iaga1. la i-iiol:~ t:~it*i-t~~~i(~i~ilii~i~~a:.<br />

nias. cuan110 ini iiJitIi-t: sr I'lir: I,:~"i~ por hIoriterr.v! ;i i,trwgtti. -11 iiiiraa rlr<br />

eaminn a Est;iiliis Unirlns. A Iijr ttiez ;lFi~)o q1 ti(- HOC;OII'~~\ tios Fiiiintis 1i~ii.a<br />

allá, taiiiliifn nosotros .;;iliniris tlc~kl;.\ic,o rriri riiirhti-os tloriiiiirrito5, choii<br />

nuesri.as rnir,iia pii1.a vivil- rn b;st;~~lris IjniCIos I ~~iiliri~r~t~'.<br />

Así! ttprit¿lmufi 14 trpn dlc (.'e!r~,itndr iriiiiairiii5 rl aut ribíia liara firialiiir?iitt. llt.pit. a C: hiriagii.<br />

lugar doilila, ritas i.eiiriii-íarnctb vnn itii l~,itli-t- riciriilr c.oiiic~iiiini-inrniis iiiia<br />

exprri~nc.iit tritaIiii&tiitjitn allí t.11 iiri halaiirr \ici.fvt:tu.<br />

La ola r*c,irii~iizh t1n Iri-; 50 ni niiiniriyiri ). cotiiri ocitt-i-P rii rwal-<br />

quier par-te1. r11:~nrio +ia \-a tina 1ii1rsoiia le divi' al aniigci. (i ;iI parii~litt~.<br />

oal herinarii,: "triir-a. \ vntc Iinrrliiv ;iilitít'stfá a tntli, cliii-". 1 el 1iai.irntt~ o<br />

amign SP vit. y entirntncl; r b l li.ii-irntt~ o ;iiiiign [t. rlii:ta ii sil liaric:~itc: o atrii$ci:<br />

LL<br />

ventc. v;inios": cs rmriiriri iina jiii1:i (Ir riit.\-t. I~UC (:omicnza a i.»el;ii.. !<br />

&rgÚll V¿i ~O(la13i!O Vil (:ri:v~chl1iI(~. \- i~iitl'ib 111hs % :1 ('IYh(.ia>t1ilO lil& \ eIO1' idiktl<br />

va tomnnilii. r; eiiti-c. 11i:is vt*liii,i(liiil ia toni;anito 111;s 1-;I c~ri~vic~n(lo y así<br />

~iiccsivarnrritt-. k-t.5 así t.oiiici sill';~ ('1 iVni,1tlrri~ rllli. t'xistl' il('tililIl?li:llIt'<br />

de que ha? rnilloni-5 tlt, i11c.x-ir*;irir,s vivir*ntiti t=ri F:st;ttlii.j C~riiclci~.<br />

Se ri.iAe ittiv~l i.~~rfia):~inr~it~ai~ri"i~~<br />

lii i1iitb Iiii t.ri.atIo lo iliit. 1.s ~iliiira<br />

. ,<br />

~1 p i s tic K.st;~rlos 111i~Ic)~ d t h :\rii6riva: la i~t~.i~i~c:~un tli,! liivntl~tar abi,tlli(i-<br />

. ,<br />

mico, la airachr!iliri rlrl Iiirii(\star Iinlitic.ci, 1;i t~r~iti~ic~i~:ir.ia, 1;i i~iiiiiIiiti;i~~iciri<br />

dr todo Ici Iiciriitri rltir chxisii. rri iiii;i soc.irti:iil li1ii.t. c5r Iti ijiit3 hii hrcliri ii1<br />

país tir b;'itados Utiiilcis. cri ilcijiilr vi\ iinos. y t-so 31ilii:;i nri rtil;inlrii~r. ü<br />

notiotrns c'nillii iiit-xicniliin o ~lt~o~~t:niiii.ti~t~~ {le tt~t:\iviin~~. si110 tilnllii611<br />

a gtnit> cIc todas I);tt-tv~lt~l iiiiinclci, i~iiitbiir.i liiiii 1lr~~;irlo ;i E:siarlos I!riidos<br />

por la iriisniii i.axvti.<br />

Eri ini (,nsii iSzi iiartii.iil;ir. r l c.:inilpiii iit, iiiiitiithiitia f i i i b ~riii?' iIih+tico<br />

al ~~rinripin. El i~ia)~(il- t.~I)l~~l~i;t ,1114~ t 11% P f11~ I>;I~;I i1otrlin:ii. 4'1 ii~gl~i,. t:ii<br />

laesc.~it.~ü tiiiiiatia t.l;isi:s ilv i1i~1i.s. ~i~i-t, iiit. liacia l;iii;i vivir vii iiii ciitui.-<br />

no en liui.,~ inyfi;r. I.'itiatllit~ntr. y ;I Iiiisr* rjt. iiiiic.110 t~sI'itt~t.xii 10~i-i. :ifii.ihri-


tlcrlii a 1;i 1ierl'rct.i6n. I~rsafortuiiatlii~~i~nt~~.<br />

tiivr iIur abandonar la<br />

esruda tr~ii~oralrnentii thiianrlo 11c.c.itli rn.~ai-iiir.<br />

En wr lalisti tuve viirino t i-al~ajos<br />

:en iiii rrstaiirantti, rn un cine. eri<br />

iina hiidega, etc:í.tei-a. Fjiialiiirntr liiiclib rc~nt-liiit- mis estutlios en admi-<br />

riiatratriíin iIc txrnrirrrjas. gracias ii 10 riiiil tiivaairr5u a mejoresri~ipleoo.<br />

rnirF: t:lIos tino en 1111 jnlpnt'tillltr I>iinc(i y. pcir últi~tiv. adquirí iiiia fran-<br />

riilitia ilr scgiii-cis quth cnriscrvti hasta la at.tiialiilad.<br />

En i*iialyuirr parte del riitiiiclo ~;irttiprr tia rxihtidn la sitiiacióri dc<br />

ijiir los i.rt.i;iri Ilegados a iin arril~ier~tt: eriiiiiiniicri-ti~~ial son los iiltiino~:<br />

v tii.iirii ilur: hacer los trabajos inás indesealilrs, In cual rio iniporta lo<br />

siifii.irn~r? para tiet:Ei*: "yo no hago este trabajo y inr regreso a mi<br />

rh una sitiiücihn cn rlur. practicaiiit?nte rio queda otra alternativa, AF:<br />

tirntb lirio qiie tragar su orgullo y hacerlo. La cIasri de trabajn que en-<br />

i.ut:litr;i cI riiigrarite iiiexic*ano en si1 mayoría es (:] trabajr, dr rampn? en<br />

la agric.~iltut-a. tan la piara de iiaraiijn, (Ir fresa, cle frutas y IrFuinbr~s<br />

can gerit,r.;il: t=ri trahajris de jai-dirirría y en i-rstaurantro, ya sea lavaiido<br />

t>!atofi) vti la cociiia. Biiinque ta1nbií.n rriigra gentr prcl>arerla. la gi+ail<br />

iiiayiiria srin gtlrite sir1 preparaci6n qiie Ileria rsr hu~co<br />

que rsistr al<br />

fundu dc: tia jei-arquía dt lirufcsionts.<br />

EII 10s tien11)os quf: COIIIBIIZÓ la iniFi-acihn dr mrxicanus hat-ia<br />

h+tarlos Unidos y, eri ~iarticiilar. a la Iiartc riortp Jel l~aís, KHC' lmhia cI<br />

:IJJO? O ii~stitiicionalixatlo al rnigranttb iliianrlo Ilr-gul~a; el aiiiiro tlxistía.<br />

paii'o n.irla iiiis rl alioyn inforrrial, el apocu tic) csti-iictui.¿idri. SiyÚn<br />

pasaron Iris aÍios la vaiiiiilad ilr inigraii tes í'ur crri~iriirlii, coii el apiiyci<br />

(11- a1:t ~ Y I P ~ siic.jali.'s ~ I S ailiirlli>i qiir se interrsalian por rl bicticstar del<br />

iiiipranit-. ~~>IIIPIIZ~I-VII ;1 hrmar-se urganixarioncs más fui-inales qiir si.<br />

r~t~lir3liii11 rx[.l11.~i\arnet1tr a 1;i aterici8ri del iriigrante. La Cnrmalizacinri<br />

ili~ insfitiii:ii>tii!~ br ciio 4 finaleti tit. los setenta y principio dr los ochciita;<br />

pro atitrb dt r-orl ;ipovo~xistia. ounqiieera nadamás ilr parierites<br />

ri aiiiigus tiicit.rtlrn ttho. gcriei-alinenta, del mismo niunicipiu.<br />

I .a ii13yciria (le nohciti-os, loa niigranteb-. nos hcirlob- darlo mienta dt:<br />

C~LI*~ 110 VA fi:l('il ajiistai.tt a la vitla de un país extraño, cn dotide dcstle rl<br />

Ir:rigtiaje Iiastii ~;ii~iiicicities ciiltiirales y erliic:ativaa sori tutatm~nte difei.rrittbs<br />

a lo tliit- [mi iic~cistiiintiras: se te hac~ rntiy difícil vivir t:ii est: am-<br />

t~irnte y tr toriia riiiicho tieinlio. casi sirinpr~ años ajustarte, y de ahí<br />

iiaci6 la idtia iir (liip ..- IIIICS conlo stb SU~I'P rniirtio. niiichns de nosotros<br />

nos ht!inon pi-olliiest~ rir~ariixarnos y of'r~cel- 1111 apoyo nihe orgnniaado,<br />

rnf'ocxilii a griipos (1 LIP prurriirii de 1111t'stras t~nti(fa~les priricipalinente.<br />

I El apoyo qiie ofrecemos es variado: alioyo como alroyo ccoriiiiii-<br />

co, apnyu pira c.onsegtiir trabajos o aprentlei. inglí.s, vivjeridas !, rn<br />

gen~i-al, toda lu que sea neeosario para provi:er s 141s niirvos<br />

migranten 13 oF)oít~irlidat1 dr qiir sii transichibri sea iiiha orilt.ii:itlii nu<br />

st: lrs liana tati difívil.<br />

Yo soy prt:siilciiti. di, la Ai;otiailihn tle CIiiLeh y Oigariizat-iibnr~ Pu-<br />

tosi~~as en lllinois (.%(.;~)Pll,) q11v stirgv al c1:iriios ri~t~r~t;~ de (111i~ Ir)< P~LI~)~*s<br />

eb-tahan traLiiij;iiiiIi> Iinria la rrijsrna inc:la, o al ini,iiori ttiiiy piirecida,<br />

y coiisjdrromiis qiii. svría III~;~ rr~ii~i~~iit~llt c ei u~iiüiniis ti1 csfui:l.xo<br />

dt3 cati3 club pira r.nnrriiti-iii-ntih rri asi~iiiris cliir: iios itientificaran.<br />

que tuvieran alg#> thn r.oinírrl. ?- ii-aljajai. ;isi rii ahiiiitns ilc hent~iirrnria<br />

comíin, aparip tlr pder cada rlriii niaiitrnri su propia agenda.<br />

llasta el iiii>iiicntii, iiiio iiv 10.s lircik~li~nins inás st:rios cs el trato quc<br />

rrcilien Ins pai~;iiiti':


I Inii sirml~i.r 4-xpresa lo* ~rtitjniii.liiiis iriás prtifiitidos c:iiariiiIoI'~~A, iiiatri.iali~;iri-<br />

(]ti 10s swi\tii~~iv~~tns (]\14~ juvpn t,c)tl VI tithnipo y c!i t-i~i~t~~~+tlt>. l,;~ Iljst~~riii<br />

iIr Carlos o, iaiia bivn dirlio. Charly. ruiiio sr li: t:nnuvr poi- Itis paicas<br />

en C:liic~~n, 4:s. sir] riurla. cl rcfli.jo 114: 13 iealitliici ([I~V 5r vivi, hov Oiil PII<br />

xnliah ri~l~iii~.~ (le] tt>i.ritorit> u1(:xltq;inu: e~ltlisiasmn iii)~. ttrrierira,~<br />

1 ~ 3<br />

dreuni. i.rfoi*xacIi, lwin la 1':ilia clti npiirtiiiiidad y rrt.r.irtiit:iiro CII lus<br />

I ~ L ~ ~ íle I -tq.i?en. P ~<br />

Carlos *:S ol.ipi~lal.iu i1~: 1111 ll~lt~lilo iInnile el frri;iiiirriu (le 1:i iiiigra-<br />

i-iíiti i!s iiua r*iinstaritr? inri la cliiiiiiiic-a dr: su siithirclatl, (:vi-r-itiia, rii S311<br />

1,riis Pntcisi. IJiju riiayoi. rjt. iit13 rt~iltir.iilu fiiiiiilia: ítiiicaint?nt~<br />

4. rle 23,<br />

SU hibt.i~ifina. tic. %O iiiíri~ de rtiiir!. (:rr(-iiÍ j~inici cioii siia ptiiiicis, tridlos<br />

V31'ClHi's y ti+' nla!cit- ~tlatl. L)~tiCfr niRo \iba!-ii(lí, a sil vicjri cii la iirnila La<br />

(liiadaliilt.iii:i, tli*rlir*atla f~iisii~iiiiit:titri U Iot; aLa~.r.í,t+h~. Ii~flilicfo I~VI. *11*<br />

,<br />

jiriinus.<br />

.<br />

qi~t, 14% at:~~itsi~jaI~a~~ -'irse 1-b~'i otro larii)". ~IcriiIih f,(liifii~i?r~tt\<br />

vinigi-a r.<br />

Ciorist:irni~ (le qur ir*c ii k:~iiiil ccinnciclos. y iiijo que<br />

nada vivía ti.atiiliiilo.'.<br />

Veía colno c[ur Lirii [+bj a iio el rl~ii i-ii cpt. 1.i iia~iiic~ti te nir iría. pero iiria vtbz<br />

que vinorni I~i-iiiiirrl iiin~ic-. r.ario a re-<br />

cori.itlot; liirgris, así qtie ~iii fiit? I~rciblibii~a para 'ni. Iriicbiaha iiiia t?rpe-<br />

rienti;i iiiivva- nliiic:ii hiil-iia salitici clc hléxii~~i y ésla era la pi-ini~i-ü vi:x.<br />

Cuüntlci Ilrgaiiios al piii-iiir nii. a~'i~i*l.ilii I>rrft:~tüi~ientt: (jvl molriento PI~ que mi prirrio rric dio unos pal it.les (li. Miii-ríi. otro yriini, niío qiir inr. lleva<br />

trrs riiíiin. irir tlijo iliie f?iracAritai.a esos Iiapcl~s cuarirlo iriv lo5 ~iitfit.ran<br />

y quv (lijf-'i.a (Iiir ?'o c?ra R1ai.t~. 4,s tlerit., estátiamo* hiicirniio trairipa. y<br />

tiii1ic.a hal?í,i he(-hu algo asi. Afoi.tiiiiailaitic.nir tiu hiil,u prnlilema 31guno.<br />

!*a rlilc: hlarcri y yo tt,rirnios i-asgo5 >, f;ict:iones iiiiiv siinilsr.es, has-<br />

ta en tl piiv(ilo rnc tleciali. de hi*r,iria. q ~ si ~ itii e papá iio cra mi ti!-,.<br />

Urkil vi:^ ~ri~xacio f.1 Iiueittr; iiir iIi.qiedía (le la gthiin Laiiilci-Y rilexivana<br />

iIirr ne eiicuriiti.;i ahí, v i1;iLa iriicio a iiirlos Iiis tiiirfiris repi-r-<br />

sentaba pai-:i ini rtbalizar t.1 vi;iji.. (:iiarido Ilegiii:. a (iliic.¿iFri trie cosiii<br />

rni~v110 1~4I~ajo reIarioii;~ri~itt c.uti la gtLnte (IYI otra) lii~io, !a qiiv lt* Úriii:~ IJIW sahia tir.i.ir. t-raii iin;rc; r.iii-inlas palaI>~.as t:n iiiF1í.~, ycrri rio irit- i.ib.


Mis priti~í~? i~aI>íaric~~rn~~ra(to ,lo+ t:;jsas ji~ii ti45 ltar;~ (iiitb vii J+ I - atnob<br />

todos 1111ir1t1s al misrna ticriilio rius viiiilhi-iiiiiiia: tiiilos. '['i.ths A+. HI1.- cnliatru<br />

prirnoe ya t?btal>rn caaa(lor > Iiiista ti,iiinn faiiiiliii. ;~ri ipitA M;ii.r>o )<br />

?o ~leri[litnos rrn!¿~r un ( ]~:~~:II~~~III~~II~O mis [~(j~icci, \ ,*fqrc:¿~ (1~1<br />

l.a i+rnii<br />

rrilii. l~ari~ ~ I I1") V Iw *~to~+l~iir~iiior.<br />

1.1-r 1 ~ ~ 1 1 1<br />

~ ~ ~ ~ iiittio e i ~ ~ u s<br />

('1 esl)a(.io iitii(:anit:iit~ i>;irii nosotros ilos. pirtiliiiiiior f,ii:ii ~>I>I.I> ilor(li~ipli 10 años ya tt:~iiii iiiiii L)uena lana. , tlur sr mi oi:urrr<br />

hacernic purtner tie rni pi-iiiio. Lta Iiropiirr criiivi.rtii. y1 ,Arriba Al-i-ilia<br />

eii rrstarirant bar; un me i1:iliii cnliir tle qur carJa vcz c~rl.rál->aiiicia mis<br />

tardo y que la rucnla rri un Frito y la vvnta .rriilj vira pclisar ~ tiii la<br />

rn ii.1 ~antli-<br />

genic. Mis primos ya rstdhan rritcradus ilc m* rollo. me ~irohiiiiri.


Mis yrirnos liahian r.riniprailii dos rasas jiiiit:is para rliic. viiiCi-;irricis<br />

todos uriitlns y al iiiisinn tic~rripo rios r.tiiilirii~rios torlos. 'I'i-t:s rlc: ttiih I:u~-<br />

trn pr'inios ya csta1)ün rasados Iiasta trkriíiin faniilia, 3rií ~ I I Mai+rtr ~ I y<br />

!o tlt~citlitnos rentar uri tJcpartat11t~11to 1115s l~t~f~tieño y vt?rt:a (ivI ,irr-iI-ia<br />

4t-i-¡tia. para quv iiri 1i.s vstoi-1i.ii.aiiiris. 1.a i.t.ii tii i:ra Itb\ rh y ttaniaiiiiis tvtlo<br />

t:] t!*paiio ~nicatiir~iir [)ara tiosootros ilos. gahtAi>aitios I)ii:u II


iie cretvi. JUII~O CUII tt~is patlt-(:S Iii qlir irir iiirliiiíi a rrigicsai a (;erritibii no eeri-G lar piirrtas (11. Ir) cIiir hil>ia rii~istruiili, i,n (:l1iiapi, v<br />

rjiii' tanto nir' cristb<br />

Mi pri~rio 1~'riiri~is~~o.<br />

VI n~av{,i-.<br />

I@II,.~<br />

J I a(:uti*r,O ~ 4111~ si.ria ~ II~I~:~<br />

Lniiiar iin irreso, el ciial int. ilciria nucvns ~rirr~íii" v mcb seirviría 1iur;i<br />

~~iaar<br />

P<br />

[IP 4b.+jL3 siil~ai J ~ f'11~ I 1>1 .al~i~wn!t) sin<br />

eniiFracl:h -,P II~~~PIYHI +~~-ii~t-~itv~ 10s ojos 4 1 ~ ~ I ~ ~ L Ifi~~~~:ini~arios I ~ O S<br />

1ii.r.i:crlrti 1t.s ili. la iiiici-;ic.i&n ;i Esiatliis Cniclos . KI tiiinarici i1(: rsta itiigriicil~t~<br />

;~stbtitfidi~ i ~ i le.sti~i~:ida i ~ P~I lilas ilvocl~(t ~t~illt)t~c>~ ~ I ppr.wmts P ~n It3.5<br />

íiltiinas v rtiritt* aíjiir;, h;~ Iii-civnt,aiii.i caii&iicia tln airit-ia4 .jor.ii:dailvs, y uiio<br />

de tnhtoh v;i~~iI~iu~ 113 >ido tbll la frirniii ili: pvir~!~i~. ii t:stcis riiig~~r~te*.<br />

(.-:arlo5 ~ thrt~~~~iilrxei oripinario 114- l¿i [:ap¡t;~I ~ 1 t1st:ldo ~ 1 de 3a11 1,11is<br />

IJot,,sí- +*5#:j prcm~agui~ista ~IP v*t+, rvia~(1. Esttldiat~ti~ g~~~tI~i~tli> tle st\cut~daria<br />

Jr.1 Lcilvgio 14iitoliriín, tlei.ii1iíi ilvjai- ili~ c=$iiicliar o 13 eilarl clr 17<br />

ilÍli1b 1ii11'3 titilizai- ius ~~oi~~~ci~ii~~~nto~<br />

4-n iti+-t*itiii.~ y i:*ti~Lit-t.


qiie haliia uria rii.ileii rlta apr-rhiln+iíiii rn sii c0nti.a 1ior oti'iis Iir&stdiiios<br />

coritraíiliis y no lic~iridatlos. ahí 4111~ liara i:l 511 rt-gi-tbli[i hería muy diCíi.il.<br />

illiriiri-as trlnio. Ctri-los Iiribín pcrdirlo sir riiililro rll. ayit(1tirite rlr ntpchttir.o:<br />

entonrps SP P ~ ~ J I I Pcorno & chnlríti (rryutluiite (le iiinrstro ulbu-<br />

Gil 1. Grznrilu seia dtilrrrr.~ la Iioru, p ~ro ett t~ri trnhcijo qirr tii;b: ili, rni tralinjn itr ayiidaiitr~ rlc niei1hriir:ii. ril 1.1 rliiin vri c;ül,ia m2.s<br />

i~ue ini jefc.. pasí: a traliiijiir- ivii 13 corihtri1~~i6n; 1.1 prot>l(:~~ü rlue tu\ t'<br />

ron el nitlc5nicn fiie c.oriirriznrIli, cni.iao !o. por+ ini ~iiii-te, ya ijiw vit<br />

i~iilrliali ile 1;in cornposiilras iliit. rralizáhaincin l(i r:iirrvKía. algiiri;ih vi.ihr.i<br />

c:iiI'i.i~iitr clr los diitñris (le los carros. cvniin riiit., segí~n rni r.1 jrfr. ihihlitbi--<br />

i:iiiii> eii siis ingi.rhtih. ?:i rliic los rlirrites tbinpt.z;ii.cin ü ilasi-ritifi¿ir (lo sil<br />

t:illvr ~~c~illrlilri' .lis chiii.ivns a iitrri lado.<br />

1.3 tkn la ril~ri~. fiiv ilifí~~il i~r-t>~~laritic a i~ii traliaj~~ \a 4 1 ~ ijtirira 4 ~ l1i3-<br />

tlia 1iet:tio natla rli. (:se tipo: cliirL liarrt. la iiirzel;~, i-c:saiini.. r,rilür. oont:i-<br />

iin castillo, etci.ter;i ... Cracias a Uici5 10s otros c.Iial;irirs inth üyiiiIai.iiti<br />

riÍPid:~nittitt. a üvu1~1ariiic al ti.ali;ijo. nii.r~iscñar~iiri VI traliajo y riii tiir<br />

i)rol~it~~~i;~s a~irt~\ii~ia(lai~l~r~te en stbis i~it*st,s; ~ii~~:i(lo tbstv ti~riiliri. 1:i oI~J-~I<br />

I l i b g ~ a sii iiii. ahi t~iff: rnv vol' i a rnrtiiitr;ir rli..~i~iii\ilt.ailo.<br />

Yo +;11>íil 10s pr~111I~tna.s ~liir ii3t)ía ~ 'i~i~si~l~ a ini t'iiiiiili:i tbn Sari IAtiis<br />

I'ntiisí. pci-o tart11)ii:il tibiiia iiiiiclirir Iir~l)lt.~~~añ 11t: thhtv I:jiIt,. Q ~ i i a ~ . i ; ~<br />

iri;indai. dirii:rri a iiii iiiarli.~ Iiarii (111~ ~-+:(>upt~i*aril sti riiaü. Y Ihi.v~t~i~-<br />

I~;,S ! ini h~i+iti>~rio p;ira rluc 114) tu\ iei.;\n i-i-s+~riti~riie~itos contra IH~. lwi-~i<br />

las pra+ii~rit~s i~(~iií tat.:in, e11 mi opinibii. ~i~ayores. .\l 110 tthtlt:r trabajo<br />

voivii:rciri a voniciizar Iris pi-ollrnias riiii iiii cspcisa. rpir tritlüvía ti-alia-<br />

IA hora. %Ir<br />

jalia rle Inv;il)latns. tiibi.ri c:rin iin :iiitiitaritri (le dos tlii1ai.r~<br />

tarrl6 aproxiriin~I:~iiirntr r:iiatrn ci virico irivscs rn 1 ril\ rr a ii.abaj:ir., 1111<br />

[ieriotlo rlc tip~ri[io iln t.1 c1iiia. rti iiii (i1)iiiiíiri. fiiia tal piarii' ili. iiii viila; 1111<br />

e+liosa tnv deJiiip~+i*<br />

li~~~s;~~~tlo<br />

cti la 1-¡11¿1 íliiv l~aliíii<br />

II~viltl~ cn M6xit.r) iiiiti-3 ili. t.nilt.iitlsr-nit. y i'u~i-;iLi;intIci iriiii.h(i ii rni<br />

rspoEa y ini familia. Hasta cste iiioriii*iitíi iiri s; tari rlíitiili~ ii ii i1;iiitlt~ -4:<br />

fiit ini csp0s;i. rIiip si S& *?S ijiit: rici i.rgi.i.+í> a 1li:xir-o: l ~pi 41 I'II tbhtv 1110inriito<br />

ya no jiir impiiint~. ~iiiiir~ur: .~í nir ~li1t.1~ ciianilri riit. ;ic.iit~i.ilo tIv ir)<br />

s~irrtlirlo.<br />

E:lprnlili~ma rli.1 alr.ii11oli~iiio 141 ~ii~iri+~rlt:spii~i:<br />

t l i b iin tiriiilio. iiii iti;i-<br />

tlrv irir ;iyiiilií a iri-iiiiri;it- viiii ;l. Si. iiii ni;iili.i~ \ irio ii 5 iait:ii-riiv :i~it,tixi-<br />

iiiarl;ii~ic-titr c'iticci añcir ili~ritiiii+ rjt- i~iii: yii li,iliin liiii-tiilo. licii- rksri ~iiiir..;<br />

(le qiiv vlI3 iiiiera, ~i;~t.a rlíi (tiirlt'otr-o ilisFii.;tii. c.citiiibiic.íb :i ilchj;ir i b 1 i iiiri.<br />

C~r.los, fdper(lcr st, *,>{IOor í ~ l ~ ~ ~ ,,,~iigt~s r ~ l i q~tt1 , ~<br />

rer~io (A'l~it*tzgo, ~ I W 10 ~~~zitl(trti~i<br />

,i ,lvj(lr el rt/(.ul~oL !t (L ~,t~i.~t*~iiit~ otro<br />

trt~linjn. psa Fez (le Iui~rrr.cic:hr.~, doticir. iictqo rrii ;il~í;\ 11or t~t~~~~n~~it~fi¿ir<br />

t!-Lth tr;llKl~ii- ahí i[Ilt6 141 :lt'th[it4.<br />

I:ii:iiitlo li~~ii rrii tii:idi.il ;i (:liic.:iFti. h:ilii;i r:;iiiil)iatlci iiiiii:lirb: tIt.I<br />

jiivt-n iiiiib 1i;itii;i r:iliilii clt- \I&?iic.ri >;lo c[rirtl;ili:i 1:i irii;igi.ti: 1iiii.iiii. si >t.<br />

1)11i',1i' tiiv.ii- (.';ri. ~iiirt~ iit- i>~~i.~li iniir-lici f )r'I~. tiii f'~it~iii.i iir 41.i' I;~III~I~~~I<br />

~,;lmi,iíi tiiiir.lici. a rio ibi.:i t;iii t,riri,c;ii rii tan ('Y ig(~iitt~. 'riiili> t'.i


VIVIENDO EL !1 :1/IRR1CI:/1 4' DREAM'<br />

Kvtor 31aniirl 'rrii-i-i.h Giii.iia<br />

En SU j-iiietitt) (Ir tortas, en 1;i riilniiin Ins 1,nmas. en Saii I,iiio Potoni. riii<br />

primo IIicartIo Tiirir* Iliit iiiidil ;iccrrliíi ;i pLaticai.mc su historia. Entre<br />

llna mezcla rlc soiiirli,~, la iiiiisira. rl hvi.\ir del :ic.rite y la gi:nlr: ryiii:<br />

ot:asioriaJinciitc: pasüliii ii pt.ilir LIH~L tt11.t~ (Iv 10ir10 O de ciivhinita; Ilrvii-<br />

,nos 1in;i larga ron\ i~rsaci6n 3olirr +ri t.sti(:~.itxni.ia romo inigi-aritt.<br />

trabajador intluciiiririitado (.ti Eltiirlos IJnirlut;.<br />

Su histvi-j;i rnip~~hn rl Distrito F~tlci.;il. T)iai.antr Ins primeros 18<br />

afiur; IIP s11 i-ida, Ritarrlo hahia rstarln cii tina situiici6ti Iii.ivilcgiarla; su<br />

tenia irn liurii ~~uestt~ en Corirliiriit?~, ~mr 10 rliiia vivíiin crin cierta<br />

h01~ui.a. Sil fiiinilja vivía tan Sat;litr, y el circulri snri;il a1 iliir Jwrtriirrían,<br />

tanto Caniili;ii. vcirnn individual~nente, gozalia ilr uiia .~itiiar.ihn<br />

uciin6niic.a holgada. o toinci él lo exliiicí), cbra "gente I~irri'-.<br />

EIL 1995. 4cuand0 Rirarrlo teriilinn la prr~1);iratiii~iii ~~rrtrtiilía tmstudial.<br />

1cvt.s crin la Uriivcrsidad Thrroatriericaria. y ;ii.gii~ncntabla tltir "4 ini<br />

~it~rttiaiia liu(lo tbsti~tliar el 'I'~(:iiol6~i(:ri i b \li)~~i~rrtly. PII t-1 rhstrit4)<br />

Fcrlci+al, i,yn liar (Iu; "0 t~alhria (I(~t~studiiit. tbn la Iiita~*i~?". I'I.CIH~C~ vil!; vr1<br />

la ciiriita tle qiir FIIS padres 110 iIia11 a r)o(ler +~II\ cntii t. 14,. gLi.;to. cy~ic- imht;i<br />

(~sctlelii irnplir.~lia llarla la ilifíi-il sitiinrión 41iit~ se ~ivili rn Mcxicti y la<br />

crisis por 1;i qii~ 1)aiinli;i la f;iiiiilia. Aiin así ti-iiinití) sil iirliiiisiiin. \i en (:1<br />

vx;itni~i~ ~IJ~IIVI, el SV~IIII~I~> li~~~r. 10 í~t~iro [III(~ 16, havii~ falta era ilii~t~o.<br />

1)atjt) ~ L nr, N l>i,tl~í;~<br />

~ i~~gi.ehi~i. a !a L!~~ivt-i-sicla(l Il~t~i-oii~nerican~<br />

-<br />

jlt~(*irlií) h:ii>4*1- lt, r j ~ ll;i i ~ ~r~a~orí;~ (itn > ~IS aniigos r~thrisal~a~i h:~t*vr. pero COII<br />

vivi+toh cait~liiii+. ].o< iitt~igig?. tfitlo. hijtis ( 1 faniili:~ ~ voii ln~i(*hij tlinerri.<br />

1iahí;iti toti~;hil~i ( I ~ I :[ti0 SLII~/I tic41 l~i.¿i viaji~r ;i F,11rri11a 4) Fst~ilos uilitlos.<br />

1,;) (1 ií'~~t~~~i~~.i,i<br />

~,II 4 - 1 llii~ti. t-n l~:~l:~lir:~s<br />

114, Hir~iirtlo, f'11t- CIII~, "c-II~H


lat,an una síipri- i.li;iiiih;i.<br />

Nos recihirroii i1ii.s (mi-iriiris y i.ií~iirl:iiriciitt. il411i ,~t.(~~t~ttcliit-~~ii<br />

inri 111<br />

c(rpartami~ntii d4.l iitiii.ri ilirab ncr :,t. he t 1i;i r;i~;irlo. Ll iIrliii +*atali:i i'ii iinii<br />

l~:jst;a~~tt~ jocliila t l t b r)all;~s. vra ili- titi:l ~ilil t*a:vAniara. I~Y~:I~ILOS<br />

a vivir ;i]ii Iinstii sibis raiiriiiit,.;. (.:[aro, tctiiii ;iii-v ;ir.ririrlii~iniiatlii. rsta-<br />

Iia totlii alfiirn 1ir:idu.. . imcin iLrdi ncis l):~stír.<br />

Eii 13allae t.tvihí lo rliitS ~I~FIII~OS ll;~i~~;~~-í:ln iin tirriin go\Fit% tic. rraliriad.<br />

PACO y yo llrFnirios chriri lii iclt.;i 1 1 t h Iiiiscbai,nri* iin Iirirri y: a1 iniriiiii<br />

tii:nipo. 1iiist.iii- r.ti;iriitia. b:so tli. Iii i.vtic;ti-iir.c.i~~~g rlo tra [)ara rinhr1trn.j:<br />

crt*ínios ~ I I V . \ha~t:t vivrt41 1)11t\ 10. l~~li~:tn~os clur est;~r vix\ificados piii+i~<br />

iral~ajat. en alg~tt~a ott-ci c.osii. v I ~I~ i~+\:~litIail lo t111e I~~~s~~~I~~IIIos<br />

era tra-<br />

hajiir tar, alg" wi-rstaiithai~it,. !a Eiit.i.;i rlr ltltlscros ~i (IP 1jü1.111an: atlvnihn.<br />

y0 ri.vi rlt~e Iiahláhainti. (ici(.a iiiatlri. 111 in~l;.. v ~IIC con wí~ t~os il'an a<br />

nliviaiiar rii i-iialqiiii.~. tt.iiIl;ijo I~IIV 110s pu.*it*raii. (:o11 lo q iii. rici coiitá-<br />

1)ariios 1:s aliiv V.MIS 1)iit1&tns ai~ri p~i-ta>tit:cvn :i\ tri+~rc*a(lo ~~:I~>;IJIJ v~ta-<br />

doi1nidrri+c-. y r3ii rt1alitlari a711 6.1 irra tlr i.i*staiii.;iritt*s 10s tÍriic.os<br />

~~iivstí)q~"t-n ~tiriii~yantr~.: I;it iiiiiq vi.;in 10s (Ir I;~~;t~>li~tlis. p:11'1'0 ttnl.tl.: > vi1<br />

VI gt~~t~l.;~l, El 11(>~110 i111t. \i:~\)liír;i~i~os ii~gli,s ni) 110s sirvii'~ (11,<br />

gt-31, I:Iih;L. I~R ti.t~íill~~ii.s<br />

t~it?rltv:<br />

ll~~:~.<br />

inll~ll(~~ ;i 1111 tnrsta~ir;iriith<br />

(11 a(.ahiitri y Ia I'irita rle 11ii'iiranntc.s. Gt.ririall>ta~~*xn(io<br />

t~111i1Ii~t). aiinrli~i~ halili~s<br />

hiel, iiiFli;r. si i:+riit.hiiti qlfi at,viitii. o ii, vrn iii~i? irii~sirario. +;do ti, 0ft.t:-<br />

C:(>I tos ~IIV+~OS III~ Ji;i,jo.;. > )i;iila [lc Ict* tltlr a ni; iiir iiiici.r~ali:iri. Yeso<br />

F>iasi 111~1t.h(it~ri [tci 1;+rs4, y tricrlia iritii-c.nital. yii rio tit.iic*s iiiiic>h:ir<br />

n~w)t-tufiiiIarlc.~. ! si te t~si-iic.Ii;ii~ 1iahl;ii- thrin ar.c.iito. la nri ti~ricri iiiti.r.k<br />

~11 ti. ],O l~t,,,~~ P* ,it~t~ v:] tp ticl~t,~~ rat;~Ii)p?tlt> 1i:il.a un (*ivl-to til~i, 11t><br />

t ~-iil)aj,i. tul ~*+-..~~tit-a~~tt~. 10s mt~xi~-iinos~ I:I (:t>t.i~~a; 10s i~aIi:an{i$. :>l<br />

IIIOSII.:~~[~~; 10s ljl:~r~(~i)s. {](* ii~t~si-ro+ o 1,zrinan: !un nepi-li+- ÍI r*-(*4igíbt7 Iiis<br />

!114'3¿1h. ) ¿lSl.<br />

.,\rit,-s s;llji. 11,. hl;#\~(.(i tii.nsaliri (ltita Iris .;i:st:irjiiiitiirla.ii~i~s itiiX ih;iri<br />

a il¿i~- illl t,-;ht(, t-~~)~~:l :I I t ~ ~ t,11 i >t,tl~aj;t + ~ ~ ~ con t.*+if)~(,t~<br />

Ijrt=s jg,~4~~.:~il!4~~ qlltb < i t s r l j p ~ c stb \ ;)I, iIt1 ~,iojatIí~* :i t t*:~Iiiiji~r<br />

1141-<br />

il~ ~ ~ ~ 1 1 ~ ~ 1 1 ~<br />

~II ~)t 1.41 liitio.


f'~r otra ii;irtc. irith i>inlie(:6 :i 5~11tir it~rí)iiiot!o e11 liia co~it~iciu~~t~s<br />

iari<br />

Iah (]tlih lial~ía ~st;~iIo \ i*ir:ridu t-11 Dall:~s. priri(,ipii). 10 íinivo (111~ tridb<br />

itri1~t)rtali;i i:ra tal lit~*lio ilt! lii+l)tar II~giicIo<br />

a Ksti~tlos U tiiilos y rlt* ttbner la<br />

o1i,irtiiriici;~if tlt, traliajar. pt-ro 41i:bIji~th dc esa 1i1.iint.r (~xpr:rit~iir:iii,<br />

xio ilt~iav sülirr- liarla (Ir *.:so. !. I:S~ILVP<br />

ciiiiC~i riii: ilut*i.ía iiyiiil:ir- :i i~egrrs;iriiie.<br />

r:riiisitle~r-ando<br />

ttalil;ii- ri h1Cxic:ri 1 vi*<br />

1.3 se11i311a sigifit-l~t(: ~[in (i~e ü vinitiir oti'ri lii-iinti- 1.uis MiFtitbl. (lirtl<br />

vivía txn (.:liir+aFo: hiis ili, eurrit;i qiic 61 nos paii.ririri6 1:is vai-at.ioiii:s. S,.<br />

qitt~tI6 vn 6.1 l11~Iliclay inii j- rnvjor IIO~ fiii~tii)~ il (1c)riiiir reoti 61, i~iif(:ht) mhs<br />

cUirior1~~ (111c r:n el cit~~i;ir.tiiriictito clririilt~ rioh tiiil>íiinici~ estailn iIiit~ctancIo.<br />

Lr: pI;itiviir~~i)s :i IAliis Miguel la sjtuaviOn tan la (111t+ i~stil~i~rr~os, y 61 r i t ~<br />

inl-itíi a (:liir:agti: allú kI tr-ati:ijali;i dr mt:sero !. srgíii~<br />

f'~~rikcp~ir t~.iiliajo<br />

41, rios liotlíii<br />

(,t\ iiIgi) IHCII~~S ~it:aarli, il iir i;i rtiris~i.iic~c.iíin. ;\ 11) iiica,j rirtia)<br />

(lt: i~i(:svro. 1~vri1 quiz; 1indrÍa coiist~gi~irnos trit1i;ljcr (le, L#,si~ii~.ajo. llt~ tlv LII~S iit)s la pasaii~os 4-0110-<br />

LI*~<br />

i:iriido I:liic:ago y Iiiisc:inrlo cmplro. Ya era una vt~i+il:idei.a rit:i-r?iil;iil<br />

para iicisotrns. ptics iirr tiahíamos tori~e~iiido rnurlio (lint-rii. Kiir~ttci. y(i<br />

rlo liat~ia r:i)~i.-t~~iiido ni titi cla~o. lii~es ha1)ía ~~+:~Ii:~j:~rlri exar*tiii~~~~iitt\<br />

iiria jurnstla y 1'at.o fui. r.1 \c.t-d;iclt.rn provcnilor rri r:sia rnonierit4). ?- y:i<br />

tniltezalia a rst.:istkai. i.1 pico tlintai.ii {~nt' 110s '1~vdaI~a.<br />

l)allivl~ (111 ill~liyo ( l t b I,ui% &ligiltal ( l t 11~~0<br />

~ ~<br />

a vi\ ir ta1111)iGn (,(ir1 (,l.<br />

ti'a1t;ijalia i-11 1111 t'i'.sLaiiih;irilr. r %ti ('1 árt.3 I~I' 4'otviria. (:Cililci s;tIo lln:it)3-<br />

j;ili:i iiri IIII.I~O, f'iieb iliiitbri ii4iS II~víi ii rboricicrr la c.iirii;iil. IIii i~ii;~<br />

i~x(:tj~.~i~iiv~ ibti \LIS ,111r~ iiiit][t1~1111os<br />

lj~isi~anilo<br />

VITI~~~PO<br />

iIr vs;is<br />

>7 i-o~ioi,it*tirli) la


eiudatl,lleganios al Mei-thanilisr Mai-krt . i[iii%rb iiiin iIi*liis i>ilifi(.io:. iriiis<br />

grarirlcs de oficiiias iie Chicagii. ! 1.1 ~1131 c.~)111aJii1 1'1i11 1111 I)ilrj i~i'ii(i cvn trri<br />

toinercial en el priirier pisti. Ahi fiiiinii.~ al Fi-iiI;i? -5.'<br />

El último lugar a doriilr hsliiii irlo ;i r.iiriit,i. rbii XI;sii.ri ;inttls rit: ii+iiit.<br />

a Ilallas hahia sirlo iin Fi-idiiy's, 1.1 qii1' q~it'tla piar. S;itLliir: y la vri-ijar]<br />

rñ qiie nosotros 110s scntÍ;iiiio~ idi.iitific.dilos r.ciii r I r'iiiii:irinaiiiir.n~u t1r.l<br />

rvtitaurantc. Por csta i.:rxih) Ilrgaiiios ahí a prmrlii rhiiinlia iiii iiri-iiiario<br />

\ yo, y pues. ya sabes: '"ilctia 11ti:i a~~ltca~i~~ti". Oi.iiI(:. ;(~111r+irlih (111e<br />

ríii iirior; dia~ liiiliiari re~itiriciadu tios hrtsLoi a. [,a pirgiiiita ohligatoi.i:i:<br />

"i,li;rJrIiiii iriplés?" "Si". "H~itrio. pues ~Giigiitist~ rti;iñana rori tinos piiiit<br />

aliincs nrgros. z:ipatcia ncgris y iirius sitspcn


por niiestt-os csf~ivrzos t-ti VI ti+:~l);~jn. lra ri i~si;ili;~tiiii.<br />

\ivit?rido PJ nmcricnn drearn.<br />

T ~ P<br />

Al poco tirrripo nir suhierori a liarniaii. Esto f t i t b tanto jirii- la n! iiJ3<br />

SUR. t-onIo por el htrlio rlc qiir ~t?rigo e1 c.;ir,ii.trbr- rliiv sr rici~r~jt;i 1)ai.a<br />

ser barmari. Adrinhs ile rst~, ya c:tiai~tio as(~ii,n~Ii~s .a iln t'ii>i.to rstritto<br />

tiocial, el iriirr e1 calirllo largo. v ttanrr ¿ichrbntri i.xii.;iii,jero rbs aIpn rltssra-<br />

I-ile. Es algo así tomii tal cliistth tbti rliit: 1ii-cxgiititari (1iir.riiAl rs la (1ift.i-thiici;i<br />

rntrc iiri alcrih8lico rico y iiiio I~nlirt.: IIIIP :11 rii-ci Ir ilittti tomaticir- ~nc.i:il<br />

y al Ii~rl~t-41 le dicen hori-arlio. :\si. niitriti-as rio tirntas tr;ibnjo, cls iiii110<br />

5i.r ttiorvt~v,<br />

I:I rgt~ y ron avvnti) I:itirit>+ ~ P I + I (*tiando ~ ticties ti113<br />

(1 th 1wii1<br />

larlita v iin Iiiirn rovhr. ri tirrici- ibstii5 atri1iiiric.ilirs vi-rs ihriino iiiia ra-<br />

ti.rIta de c-iii~.<br />

Poi. su IiartP. ii I'ai-ci pi-ontii 1(i a.;i~+~iiciiei.iiii a irna ratt~gni.i;i 4imiI;ii- a<br />

la mía. ptat-u rri la rtrrinn. IUMYI :I III'CCL I'~iriios jiintariilo rtiis rli rit.ro. Yri<br />

(irit. ini piit-tr fiii ;irr*ilira(!alth<br />

jr lialiiati ttlLLA.il[U il[eü hacia iin ;iio. Y o iiiia 11iiIii:i Iiai-t ;icIci iIt' ~i.:iliajai+<br />

ibi1 iiiitr.3 y vivil iio[ahc. Sili>in:is, iiii il~ii-ie tt~riiii~iai. iIi1 I>ai-iiiiiii toiIii<br />

riii C ~ J ~ Mt, . villt. :a 5311 1,iiis lrclt-qtlta qriit~ihn tibi-riiiriai. lii c:;ii.ihi.i.a. -\si i~iii'<br />

3tlali ,\rto?. E-tiidic> en la Cnivri.riila


ESOS L I.1JES ME COSrl'I:MHRiI :-l IKAU.~.~AH'<br />

María 1,tix IIáviilos FIr,rt~s<br />

"illrjor .r.iaii a iiii rifiriiia y aqiií ~iii. riritrrvistns Iioicliir tcngci mucho<br />

tl-aliajri". fue 10 ~ L IPedi-ri E rime dijo cuaiiclo 1~ 1,rr'g~iiitF IJur telkfono si<br />

l)oi!ía viitr~vistarlo esa tainile. yoirníaiiii~i.iiü-i;aiias ilr (IIIP ii~e ciintai-a<br />

su histiii.ia porque rac paiwia ttiuv iritrrtasantr. ;ibí qtir: ariidí a sil<br />

rifitina y allí, mientras Pr :*[tí i,st;ilici sil Iierni~ino cnn tiricia<br />

.~j~ii;oh t~hi~ri(lo (-11~la. ht, :III~¿II)~I~ orgatiixariclo ~ina iíla ir :$la~k;~ Yo<br />

i:st;itia a piintci iIv c'ii~ii~~lii. 18 aiíos y ti(, ttli*iiiin;ii. (Ir i:stiicliai. 1i1 ~it-ep.'<br />

IAa IIP~;~ qlit, YO III, ttbiii:~ gana5 citk t:sti~r aqkií. e11 hl6sic1i, ~ JO~.~IIIY en mi<br />

I-;~HS la (it:si~tp~rac~;)II fniiiiiiar la ,Iii:r:~, pqrt[ilc si r~li tio nie iltari a dejar +alir del pai5<br />

sir, rl pri-niinri rlr niis jri'vs. ,4 ciilr iio les lati6 taiitn.<br />

IJWO coirio IIIT,I" ir hi~liífiri<br />

lltiva(10 iln(ls ~?xtri~i)ri~inai.ins rii la iitii. ~ IIP*<br />

jiiiiiri. e124 [Ir jiinio<br />

no tiiriibrciri inás rriiit:rliti. I:uiiiplí 18 aiioi rl 19 (ir-?<br />

inrb liii. I han tili-($5 tihi%s ;iiiiigoo rnár: Iiiirno. I~IPS<br />

h1ci1iteri.i.~. I:iip ~inil i~iñnrt~a<br />

de San I.ltih y 11110 Clr<br />

iIt* I~IIII- llna [orina rlr pitiar diric.ru por-<br />

rpih tIct.íari qriv 3r Iiotlis Ii;i<br />

rstaha rri esa íblicir.ü. ~ I~IC: era r.ii:iticlo rI ~ülrndn pasa Y hay hastantc<br />

triilbiijo rkii las t-inpat:aiIrii-lis.<br />

Yn II~V~S lil gran vpiit;ija. ti rnineti~ron r-1 tw-or riiaiirlo saqiib mi<br />

pas;~lit~~.~c rlt: ilii~ IIIV iIit11-ai1 ~i pasaporit~ ruina 111s 15 años ljor viiivo<br />

:iños. Sr siii,iiriil IILIP 1~i,:ir1iIo te r.jaii rl liasalini-tc, te lo dati I'OY los aíios<br />

que iv fiiltiiii para i.i~tiif)lii- 1% i~iinr. Sr. i;u\iriiic i(iiih iIc lns 18 a 19 ni)<br />

piicrltls salir 1It.l país IH,I*~U~~ tit~iit~w(jli(~ liarrr tii srrviviu niilitar. Con-<br />

IIII~CI sv t*tiui\ oi*;~ri,t~ ! [l1tk lo I],P~OII piih Iihb i~iios IIIIP 10 pdí: ,*SU VS~LIVO


miiy raro. 1ivi.n iiiiiy c.Iiiilo. tioi.ritit> si nii iii iiir liiiI)jt~i+;i i~tt(liclci<br />

ir. i'ri !a<br />

ii~rií;i trii visii iiirli4ir-iitla. rlritzrnt= 1;i li;ilií;iritl;itloili~.~~lt-(~l~i(~o.~<br />

!-it iiii tiii t.<br />

E~t.uIilcii~as ["ira ~iliii.. hlr fiii voti 111i visa y ihoti iiii ~):ll;up~rti~.<br />

í:i>ml~-iin~~ j>i~i.i 1>011*~1- tl-al>;i,;ii.<br />

IIII 4lask.u. (:o11 t-sr til, iiox tliii.tI;iliios<br />

iiiiibx (lías e11 1.0s !\rigi:ltb* para l)uai- In ~vlths !e, tlal,la-<br />

iiitis a la pt:i.ci~li:l iji~t* IIOP iliii 3 ('otl~e~t~i t' ti)(iii~ t'h3H tiliit1t.t'~. 7'iiJo ei-a<br />

así viitiio iriiiy ntistvi-loso 1~wt1iit' I1;is iltb rhiit.rita LIU,' riiilnrlo Ir hi~I~l:li~ii~X<br />

al giiey ese, ni15 rI~jo(~tit~t~~t~íat~io~<br />

q~it, ii+;l tirlai~s(l~ii,i;i. l.;~ +-tbi.,latl ,?S ijiita<br />

iin iiic arlioi-(lo i!i. las ra1It.s. qiie Ilrg;iiiilri ;i 1ii i,stíiiiiia 1105 piii-ér;itrios<br />

y ~ I Iiliiin P ii llepi. ~itios eii;itrs. !Yrw tiütií;iii ilii:hii qlitt: nos ilia a riixtnr-<br />

100 11hILii-VS )' (1114' tt'11~~1110~ t[tItb 114!~3t']a~ ~O~OS, pi'r0 l ~~>~lll~il't~. vIJ~!. !]t.gati~oq<br />

o ? o~ro ariiigo. riris ~)ar:iitios can 1;i r~silitiii3 v 1;;i Ililgí);lhí tin riaOt.á<br />

. -<br />

Iiahi-iÍ sido. uii c:olurnl)iaiio. ro<br />

I-ibilios tarjtatas vt~rd~s-~~~ib- iilicno. i)ii:* ht~pt~t~ (~lli(lo. \Ilí tidis<br />

rcfiipi;iilios ihti iiii hostt.l. iIl~i~ICitt~jt~t tbtiil. \ i (lía rigiiit~i~t+~ lii iiiior a ch;i-<br />

i~ ~ \ l ~ c ~ t ~ ~ ~ r ; ~ ~ l ~ .<br />

111it1iii. ! a roii(>i,a ii lii t ~tilllil(~~tl~)t~;i<br />

(lllt' 1111 ~'Ll:lil' 1lOS ilaliía ~ 't'~'Oil~t'~l~~¿l~~il. ]Jt'l.O iiC, hal,íij ilil(l;> 4lt' ('~li~lti~ia.<br />

La vcidad es que no tvniamoa toirio IYIII~:~~ i[It!a TIC 3 tliindr ir a ~ieilir<br />

trabajo; aridi%tt~ins un pocu perdidos. De aiitbrtr i~ue tht1 'i~[:horage vunocirnoa,<br />

depura casualitlad, a u~itaxista rnexivano y ur nos dijo ({tic ahí<br />

era mis dificil (111~ I>udit?ra~nos coiiseguir chamba, c~ut~ cra mejor ir a<br />

Kenai, donde hay riti chorro rle einpacadoras. Como í:1 tenía uiia pii:k<br />

up; piiss se ofirció a llevarnos para allá y shlo 110s roliiú 100 dblarcs.<br />

Se llamaba Josk y era siipcr amable: súper, super buena onda el güev.<br />

Además nos hizo iin pai-ote.<br />

Este J 0.4 nos llevó a iinu caliaria de ti n aniigo suyo, c~ut ta1nbií.n era<br />

niexicaiiu, que t1uet1alxi en el camino. Su amigo se tletlicaha a Liiiscar<br />

oro e11 un río. Su cahaíia cstaha lir~cioaa. Idegainos y su cahaiia sola:<br />

y toclo aliierto y nosotros: "chale. qiii, oiida". 1,a vei.rlatl es qiie hasta se<br />

nos antojó iliietlarnos ahi a ayudarle abuscaroro, porqiie la vegetacihn<br />

estriba i~n~resionantr:, vas lararretera y ves tiinai-rones, y así súper<br />

chido. Adcinás teiiía sus riiototi y silb: lanchas ); así. El Josii nos llcvó en<br />

Ketlai a un lugar e11 ~iontii: acampar y nos dio e1 nombrr de iin conocido<br />

suyo Fiara que iius diera chamba. Ea(, gücy quc nos rccoinrntió era u11<br />

manión y coiiin (lur nitiira nos pd6 tnuclio.<br />

I:otiio iin tctiíainos iii rlinwo ni chaniha, I-iviaitici~ t?ri c.asa cle cariipana<br />

en pai-rlues riacionales, y nos Liañálaiiios en iin como cliih cltaportivo<br />

en clondr: iios cobrahan has {le cueiita coino un diilar por la toalla<br />

y uii tlólar Iioi'bañarnos. F:ntoiiccs pues nos bañábanios rnnin uiii vcx<br />

a la seiriana solaniente. Eti realidad nunca piiiliiriiis rentar titi ileliarta-<br />

rnento; la vertlad no SE por qu&. Yo estaba chico y nunca lo rentarnon:<br />

a mí se nie barri;. corno qiie yo se lu dejaba a los niis graridrs. NO nos<br />

iinportaha tanto acampar. porqiie como era el verano no hacía türito<br />

frío, auncIile si llnvia tnuchisimo.<br />

Ahí cn Kcriai nos pncoiitranios con otros tres cliates tie San Luis,<br />

pero elloti tainpcit:~ terlían d~~artainento, y tarnbibn vivían en iina tien-<br />

da de cainpaña. Al priri{:ipiri: cuando nos cansábarrioa rniicho, nos iha-<br />

moti a iin hoteiito, porqiie alii creo que no había ningíin hostel, o por 10<br />

menos nunca Iri encontramos: para aiinqiie sea dormir Liieii utin riothe.<br />

Pero clespiihn, coinci no teriianios chiirrilia ni dinero, pues yano sr piii\o.<br />

Pasamos iin ratu sin chamha porclue hubo una huelga. Los barcos<br />

pesqqiierns soii intIi:pcbnrIientes cIe lo que son las fábricas prorrsatluriis.<br />

Las filiric.as Ir6 qii~i.inn pgarrnuv barato a los peticadorcs, y piies Gstos<br />

rin les quiarían vender tal pescadu: se fueroti a huelga pata incri-nicntar<br />

los prpeios. F.s~cti~i~


esto nos prtib prirrliirb ni) i-statiari enit~lraritlii gentih. y ~iiic:s riiii-;inios<br />

romo trrs srniaiiaa sin rhiiiiilia.<br />

En esas srmanas I;i pa+atii(i+ ii;i.it:intt* ~niil. Niligiiiin teníaniiirlio tiinei-o,<br />

pei-n 1)i1th5 Id ;I~~IL.~~I~~IIIICI:' (.tlInn rtircliii (le rtllajo, tIr avriitiira, (le<br />

a ver (la16 riivici. A \.i~i>': iioi~iiiiairiiiilri rain ii.;ilirij;iniln. Yo 1lrgii& ;i trabajüi. 12 1ior;is<br />

~r~uici~o, ?- 13 1-eril34( rms qilr


ha<br />

libras. Tral~ajai-<br />

rra escoger los ~iescadns atlectiatli>~ para qiir tnrlo pesarii .57<br />

en las básculas tinii mily ilistintn pui-yiir pt1t.s ya estaha<br />

ih: 15 niinutus.<br />

sttiitado y ~io parado c,uniu antes, cori I ~ I ~ tlr~.ciinsillfis<br />

R<br />

En todos 10s purstoc: tr Iiagaii igiiul, In íiriit.ii ri-a quc ii la gente qut?<br />

se aguantaba 1n5s ticni~ii, y que Ir et:hatia ganillas pues iba subicrido. )-<br />

pues r)asal~a a las bisciilas, no trniiis que sr:r niiiy abusado ni muy intrlectual<br />

ni iiacla 38i. sólo ciiainlieai- y va.<br />

Alaska cs irii Iiigni- r:oiriylicadii para vivir, se va iriucha gente coriio<br />

a refi~~iarse, snri niiiy liiiraños. gcntr: c.uiii~ilicarla con milthos liroblcirias:<br />

gcnrra11rit.ntc. A 1;i gcntequr vive cti .UiiskaelgnhiernodeEstados<br />

IJniciiit. 1ia (la tina r.anti(lail tnvnniial Fiara qtir vika, hay inucliu vaierano<br />

de giieriva y grantv aii rnnici (lile iiu [ i ititi~r'i~~;~<br />

~ mucli~ la vida, corno que<br />

irse ,ahí :I tenerse conipasiíiri,<br />

no están c:viitriitciri roti 1ii vida y pi.i.fiet.c~ii<br />

Eii gcrieral, Iris i.~rliliiiialrs *ti tii.;iti a la flojtkra ci chupar1 y corno c~ue iio<br />

hacen narla. :\lii tr ri~riii~ntr:is griitr de todo, gt.iitilchafa, gentrbarrialle,<br />

perovasi ~riexiraiios ~ii-> IiaLia. liliiskri rs iiiañ cart~ ilue cua~qui~:r'otrolugar<br />

dc bGtaclos lJnirlt>$. las r~iiias y tiiiiii. y l)ucaaiinq~~~~anál~ainos rnuy<br />

Lien tainliiéri ga~t;iLair~ri.~ inur,liii. no threas que rra tiiii fácil ahorrar.<br />

Dos di? lutj qiir ibati cuninigo nn ~giiiiriiciron y se rt:gl'#!bill'OU. 1.0 Iti<br />

tiivr que prestar iliiiri.ti a lino para qiir cornprara rl boleto dv avión y he<br />

regresara, Y entonvri i*uando tiie 5i iiii casa para darle el dinero drl rivióii<br />

a rni jefe para que 61 nir lo drprib-itara, Ie c:orit& c8rno vivíamos. lo rrrn<br />

que les dijo que allá vivíaiiioti pc:or qiic: animales y, eritonces, pui's sv<br />

as iistó irii paps, y irir: coiiipró iin holeto y rrie lo mandó, y piics rne regrsb.<br />

Estuvt: rbnrnu ibtiatro meses; jurití. bastaiitr: diiiero, rne conipi-í: ropa.<br />

viají: por a hi, r ptirs hasta tiir: traje algo para ari y para la i~niversidarl .<br />

Yo rio mc c~iirii.ia irgi-csar poriliie Iah ]>roncas di? la Cairiilia iio 1iaLiari<br />

rnejorarlu. y rio iiip rlu~ria regresal-. Tal vcx si niis circunstant,ias hiiLie-<br />

raii rstaclo riirjor > las cwas rri nii rasa hubieran estado muy lieii rrie<br />

huliicra r-rgvesatio cnino los deinás. Era vivir mal: trahajahat; 16 Iioras<br />

y cl rrbtn rr2i para riiiiier y para doi-inir portIue la chairiba era rriuy<br />

rnnharla; tic) te clivi~rtías, IIIJ saliaa: nn ~iarla, puro trabajo. Mn it3 Ilevahas<br />

riin n:iilir, iiii liiic.ias iiriiigos, aiilo ihas a tiaccr tu trahajo. De toilas<br />

furiiiiis. ]ii-i.fi~t-ia i.st¿it. allú yiir acliií en San Luis.<br />

C:U;III~~O ihrgrt'sL; il Saii Luis, irir puse a traliajar y desr,iiPa mr inrti<br />

a t-stiiiliar ~rtli~iirt.tur~, ~ O ~ I ~ U P a ini mt: Pri


Franc-isvo Rryna p~i.tenr(%c a<br />

claaa mrtlia; 11at:iÓ rri la eiiidatl de México;<br />

cuiiiido rra niño. si;, paie~i. pero tcnia que. csco ii>r alloyo, ta~ibiCii sr qiirria ir dr iicliii.<br />

yiics I Siir1 lA~~iri sii familia y la iriía t:+iripoan. y (1"': erifon-<br />

ces estalla iiián fSác.il i.otiscFiiii ti;ilinjo 1i:gal piirs iist~liari ílando uportiinitliiclt*~.<br />

Parii tlicieiiitire tIi.I 8s ?,a ttiiíii tticlo :i~.i.t~~!ai!o y e.;taba lisio para<br />

ii.iiir j'inalriiriitt-; a vt,r t;i ;lhr>~.i~<br />

pus iiii ) i ~ii<br />

si 1ogril!>a hür:~~'<br />

era<br />

algr) un pnqliif ti mc:jvt.<br />

fnniiliíi. (:iisritlt, ihi jura '1 IIi. il~s ron iiiurlii~ invrtiilii~n-<br />

bri y n>u,:hi, iiiii.ili.. lo úiiivo qiir iIir triiiiiiuilisil>a iiir srgiiii animandu<br />

prrn irinn iiiiintúri (nrii~il,u,-tsrnir i.iiri la gente: ili~e tenia q11e af$rer~(Ia%r ingles rri<br />

rlliiiFa (,,ii-qii


Ida prilnpra *C'IIIBII~ 110 hice iiatla. liiri.6 tiit1;ii ia 110 haliía riiiist~piiiiJo<br />

natla. Ala srsutit!a srinrina ~rnfitací. cori iiri 1 iha1iajri tlut: nit: c,rinsiguit~i.on<br />

en un Lar rlnririr trnbajirl~a un chavo iIt> J'ir.ili.as h'rpras. ;iiiiign (Ir inis<br />

cirñariop. Ahí la tiic.r: dc torln, rlestir I-iar-rrr, tr;ipeai., lavar l)3fi(lha V H ~ ~ I S<br />

y una* I I ~ > ~ I~il~ti~<br />

~ P K (le hiirinan Ir hice. iihí mi surslrlo val-ialia niucl~n<br />

ilelieiiilirnilo 112 14) (~tie 11141 lorara hacer; adrniás: a\rctLa ti-aliajaliü inis<br />

horas. :4l principio saraha a lu iniictio 10 diilareti, a veres riri~u, a vecrs<br />

hasir Ih u 17. No tclii;~ un siirliln fijo. pero al menos casi era seguro rluc<br />

cliarici pn;i bit algo.<br />

Mis auñailos iio itie i,obrrih;iii nada pul-rxtai- i:oii ~llo-. piici dijeron<br />

q~ir c r lo ~ que yo inr aeorriodaha y agnrrsho hirii la ontle riu rnr apiirara.<br />

1 u no quise i ~rol whariitr y Irs pasaba lo que potlia. I'ur otro lado, yo<br />

no gastaha cii nada mis. IIO cornpi-al>a cucas para mí. tii lhup;i 11i nada.<br />

sOlo ciiertias dr giiiiarrfi. (:OIIIU mis ciiñarios msndal-ian tliriero a la fii-<br />

milia en San 1.iiii. vu al,ribrichaha liara inandar In niir que pudii a<br />

Botín, a vcccí; iiiis. ii vrres rncnus.<br />

Corno ¿i loa dos Incocs ? medio rrsiiltb qtir 11-<br />

ras dcl dirrbño tniioh niis i1ii~darnn5 sin ir~ilbajo. Ahí Ci~iiios tres nie-<br />

xirancih. pi ((6, Pirdraa Negras, qiir itip t i~aialia mixy bien y mc t.chaliii<br />

inilthi) la niatiu, y liahía otro (Ir (:iiniialtilie, %ai:atrcris.<br />

Ertiiv* rtiino urias tres senlilnab sin trrihajo. y el (Ir J'irrlriir Nvgi.ss<br />

ya había r.on*rgiii(lo algo. entonriei laris dhl-ios, y<br />

trallijaba rolrio 12 o 13 Iiuraa; pra niily trtlinbo v r;iiis:ido.<br />

Hiists ciitcinces est:ihii iin lmcrl nlvirlaili) ilr la tiiii..;ir;i. lo ctial nir<br />

fi.uatral>ii iin puro. 1iri.o ti0 poilia hacer nntla. I'vnsahi~ que si tio puilia<br />

c:rinseguir i)ti.iis trahajol:, nirniis iba ii cuiisegiiii. t raliajo tucariilo. ;liinqiir<br />

iiii irlca ni-igiiial i,i.~* Imrjcai- trabajo de iníisicn, estanrlo ahí inr di<br />

cuenta de que 13s PUSAS 110 era11 tan srrir,ilIaa, tic) sdn tti la inirsirea siiiij<br />

ir) todo. Esto irli. v~taliii desilii*ionan(lo t~iurl~o.<br />

Por lo pronto non~hs<br />

practicaha pn la casa y todo el di3 trah;ljak>a.<br />

Una iinche rle iin siliado, mis i*iiiiat!ns iiir invitaron a salir. t:ra la<br />

priinera vr7. que salí;i paia algo qiir nt) fiiihi-a c.l trabajo; fiiitrios s iin<br />

rril~ro notitii-no corno de arril)i~rit~. Iiitino, dizFiiic para no t'xti-añar n<br />

M6xiru. -thi il~taba iirigriipo qtitk rciral>a s;ils;i yniíisii*s 1;jtiria v tiicrirn-<br />

na. y<br />

empc.i,,in. 2 hablar. me of't-ericron tntrai. a tocar coii vilni. piira<br />

3 los inúait:or: (10s de ellos eran mrxirinos. y [Ir iiimcdiatn<br />

sielido yo mexirnnu iIilrw coi1 mucha ino m< salí dr la fábrica<br />

iIr rupa, I.IL1th:. 4.r-x 1111 ti-ili.ijn muy desgastanir y no ~>s~al~an iniiy bien:


-1ra!ti3!suci~ ctl*:ir,iaitr ..inh ur!ii atir nli!.iiirIo:i p!qny ~rib o91ius un '+~ur;i[iE<br />

o~io op<br />

A<br />

dnh .idual<br />

OJ~ S,)~~I~.I~J!II ,itz[~~ U> ofmj ~t t .( R.I~L~(~.IU~<br />

r:.riuo.i Co:>~p?~r o.in9~c *sauo~~eis~.iti e!t94siiu:i sal 19 SX~I~SJ.K~ SEU<br />

i U?Jnietl1T5 !LII JRXI~C~.~~ ~.i r!.ia ~:!2.1ti AUI E di111 01 Lsr+.~uo~ua E J P ~<br />

LII?(~RI~;.* d5 SG+.>LIO~II,> s,ai~I<br />

r.ra oi arili e!cpi .i i?i!~~ri~m.i~I<br />

-~(iy;+s: uti UOJ o!'E~(E.I~ 1t11 ~?!II+SIIO.I JUI nuos.lac1 Riy,[ ~.it~~i~aqu~~,~<br />

,in~i<br />

R A oJ;iri!p 'yiu .1iiue4 a +iarlru~~ .ejrrelieliii!a 1n9astrn~ A -aiuaiiileYal<br />

~er~i~e.il a!pod e 1 -~aT.+iri ciy,iriui e.ra u!aqe.ig 1ar1,i u?!aena!g !rrr Á i~larlcd<br />

a.ui1 i r ~ .iod j t arii.aezq~9a1 F \ilii~ie ~ UOIIISIUI I 114 '.l!tjns i)pnd o:ind e tinotI X<br />

tiol~c~ si>lsancl ria o~aur!.irl-p R.IE~JE~F~BJI t: ?>ad~r~i .~lle soy^ soyanur<br />

1103 ~ r o.iad i Ciiiira!u~~~i p.aa als? Luy!~liri~lsrro;i sl n irq~ri~l>>p ns anti<br />

.syurapV -vnpEgtla ~ !UN al> el ap c.iJaJ css~ e.iio E ~ 1 ~ k . R 4 aru.11 rra .rcs~r-iJ<br />

'S~I:>IXOIU~<br />

H O J ~ ~ ~ s'cij, I ~ sella J n;inrl bti~iali~r>.irl<br />

UU.ICSR~ anti ,tnj ~~irt;.i.iodiu~<br />

anli nJuuJq el anb uo.~~!'r~ aui aja! cinanrr !ur OUIO;) \IUB.I:~ OIUA~I,<br />

-Aqqoy ap orrro;i ynnq 01 syiuorr~i -r?:i!s!iro RI ,ip u<br />

as n sop!udrq sopeisy ua uarinu anIi sol aiih sa sou!iel sol un;, ~l~t? iraua!~<br />

solt s~?asdn.iatl ;s.a.iup!.+~n ,i sriír~~ '!se UOY<br />

anb sosa ~ n S* d SC)II!IBI so1 u?!:ie~nd~.i t?~t?ui el .afi?hla.*t 1ap .'!A!" E<br />

ed SOLUF.I sou ~ nh<br />

snh.iud Uolq SB3C)3 Se] .1a3l?q ): .i l?jal.l!i.l~d 6 T )~R~II~S!JJ sv.4 'tl>!pt>r 113111<br />

t'[ u 't?z!1~r1.ralle RJ~O sarr;i!l riu e.i<br />

;~.11o .Á yiif~qn~i ali zasmsri el .lid *o~.*iii!~d k~lsqea t!.i glt? -11' u~~,b.19a.1<br />

U-,J ..IR~FCIIBUI H UVA U[ a1 'O~EL~BJ~ un sa.iiuanJusi a4 ~iilitiri~i ati1i.rocI<br />

~urn~rrrla~~ iaitin,4 sotr ,~11) so[ Lofetltr.r~ iiiq u.ia .rud '~!J?J h CI~OUI~?.~<br />

syur 01 E~IA e[ F? so~it?JtIwnlYoaF: unls3 A F~O[OW U;)!(~UOS S C J ~ O ~ L o ~ q ~ ~ ~ n<br />

"11 ou R":"~EI un J U ~<br />

trn UJ 'ropeunli r!ui al1 R;).IA.I ir1111 -OIIIS!~U !qe -wrili snl(4 uv.i es[:.> uin r:<br />

vzaduid X slannsa euri ri .I! r! ?z.dui~ ef~q .wue.>!xaru so~nri qi ri!.i.rnq<br />

c ~ syui ~ ylt!~~c~<br />

d RSWIGI ' [iep!l!.aej ~ ici~ OLIJE~IR~ eurci!pr ~a.i.lllu~.{d~? H<br />

.ierEqc~i e aszaduia npnd .lvffal u?!;i~~i~!s u.# EA vlld nruua o.raiI 'osa<br />

u~,)~;IRII~!K E( n,i rauoiiia -c.ii!,-j .uli!dq..~ Anur<br />

sapel,!rrrii.irido seu;iiii] eclv.ilun.>iia nti aiilr .iiu.k ~:iouci,i u?!ipuFii rarirl<br />

L~yiuapi!<br />

at~j<br />

1148 r: riru~~.+all ollr.-irr;ic: S ~III<br />

-oCerp.rl usnq rrti Ji?~~uo;irrd ud dlJanu a.kii1 oÁ anb 0puakd~3<br />

~ S EJOY~!<br />

J<br />

'ouanq -u sapue~9<br />

c~q~nu~<br />

c.red oiiroli .ivsetI i:~etI oiuci<br />

~~.IJIIS .III~.XII II?.IIII~).~u.J.~ du1,1..13;11q<br />

u.>.~nh<br />

RI aul II!CI!JIJIJII *;)~~I.JI?Js~~$ 111s anY!s<br />

5vni 01 .í -a.irr~~.~.wl ii95u1li UJS ~rsirri<br />

RX 0.i sa:iuoIua B J C ~ .l fi61 u3 A ~UJIIIIBU~~<br />

yiqa 11\)!3~tll!s nl aiib~od sen al ~iib<br />

-wa~q u S W E ~<br />

aui.i! np p~l>n~ni.icida 4,zni Ls~~,iprs -Á II~OY ~!iuiw<br />

e . I,:CE~FJ~ t: ASA! [~~IJIITS~UI<br />

oqnil uy -~lry -. !ui n Á ~aodsa<br />

s~)lanl) ua!l)ua~diuo~ snurts~ad<br />

.~)14;111111 I>I>F?lCIUIF:) H!~IVLI<br />

-i?lsa apnd n 4 .ufr?qr?~i uariil un .~i?~iuii.iu~<br />

SO~IUI 1 SOOL-#S~ II.~~~cJ -ri>!x$~<br />

A 'IBUI ;ISI?~<br />

A$ !s ;inb Yarlw t j ~<br />

wp~sy<br />

-sop~u[l<br />

o9rral ei anb R JO~R


pues aiiricIur: \.a tengo iiria rnrjor situacihn ecorióniira . i i ~ atbgiiiv;i i ~ !<br />

estahlc. nip oigo sintiendo aj~rio al liaíb, y nu dt:jo de piaii.Gai- iari r.r?i.t1sarme<br />

a San Luis. Ahora que vivinios cnnln l ~~ales aUi. pi*driiins riitrnih v<br />

salir con farilirfad: venimos ayni a Sati T,uis ciiaijdn I,niIsrni,rj para<br />

visitar a la familia. T ~np c1 plan, para dentro tl(1 tinos años. rlr ihFigrr-<br />

sarine a rrii país ciiando tenga un poco más dt. iiinero, piiixs. a prsar rtr<br />

todo, Est;idos Unidos es uri lugar feo, injiisto y Eicligi-o~n<br />

paihri vivir.<br />

Esta es la historia dr: la ~rfiorii Rlai-ia cle Lourcies Gai-ría 1. sii familia<br />

que, como riiuclios riic~irai~os. riiiigr;li.i,n hacia Eatados Utiidos en busca<br />

de rniijoi-es condicioiirs dc titia. Have ti.p?i años. Maria cle Lourdes y<br />

tiu t'aniiliü partieron con riiiiiLci a 13 riiidail tlr Chic.ügo. Y a siilii tres<br />

años {le halwrse ido, la riitrevistatla lialila rlrl hito y dr las oportuiii-<br />

[ladeo que han obtenido 31 i-rsirlii. rii Estntlris Uniclns.<br />

Enta familia tuvo qiip ~~~iyi-ar J2 año& lbara recibir una respuesta<br />

del consulado ile Estados IIiiirlos :i su lict icibn clri reb-id~ncia. La rlernorii<br />

cn los tramites inigratorios iIrlivndía rlii.r.ctanientc de las aiituridades<br />

cstadouriidt.nses; sin ernbai-p. iLn Míxjvn la económica interna<br />

afertii. directa o indirectaiiirntr. ii miiclios inexicatios de clase rnedia.<br />

Por lo tanto, una de las váii tilas clr esirapea esta situación fue F! aumen-<br />

to de la inigrai:ihn a Estatlus Iliiitlos. Estr es siiln lirio de muchos casos.<br />

Mi chpnso y va no terliarnos, y tio arritíainos rjur yriJía~nr)s riarleii un<br />

mejor fiitiiro a tnis hijci? cii MGxiro. Yu tengo tres hcriiianos cIi.ir habían<br />

emigrado a ~ 9tr ~iai~ tiiirr: 20 años ); están en condii:in~ies niiichu rric-<br />

joreh. 1101- t~iiis ~ LIC ti ~111.


verdati, todo fue cosa (Ir aj~i*tarinr a itii nuv\,o iilprest>. II a la high sibool i:11 su p~iilo ~~urmrl>untliarit~.<br />

Y lo ~ riin ctiriiho (it,l ci~w .S q11e+:n M&*irn riuli: iiiii tii~i\- bieii en las Ea-<br />

lificacirinr:. ) nada iti:i.s eritt-6 aquí y riiipiaxri ir rat:ar riietbt:~ o As. c»lnu<br />

les porien ar11ii. Mi hija Yarool y )-u rmprzainos a traliHar rii iiii asilu<br />

iii- los r~tiitos +io.<br />

pi-o c:oino nu hahlci iiigl&s tuvt. tlilr arr,it;ir ii. al asilo.<br />

Lln o aquí riiia i1i: ilor años, ? sigo iIintlniiir a t:~itrtialsbras. Cuanilu tnc salí del asilti rntri. a traliajai- ;a uil;i iniprclitn.<br />

pero tili c~ntrato sólo iluri) anos nirres y nu purrrar I>ero 4:11 riinLuna inr rilritrataron<br />

~ioi-i(rir no hablaba iriglí:s v por 141 rdarl, en ac~tivl ~ntriricii%i<br />

tciiia 47 nñus. hlia hijos si api-~iidii.i.uii e:I itlioina iiiiiy i.Apii.t>~i mil(2hiis puertas.<br />

solir* todo en MGxicn. si es que ellos quiir6:ii i,i-gt-e+ar a ti-;lbajar<br />

L)i>sl>uCs dr rrr rrriiazadi rn vii-iia.4 rni1irt:sas piii. ni) hahlar inL.li:,+.<br />

finnlnl~litr inr (ho~iti.iitaroii rn uriii ~-~rii.latloru lL*ririi.<br />

OII-:~ c'i5a qiie nos ay~~tlh S i ~ t b quih ~'LIII~IOS :i hlCxi(*o h;tt,t, I,U,III, t-~:hio<br />

jiiesrs liara r.rrihüi- la vririiri ili. la l'ilS9 p i'r'iiiat;ii- niiiant riis til~iiii:is prrte-<br />

t-l t111~i<br />

rl~miasq lo t:iiaI fw un ingrth.4~ ~xtra quiL rio, \irviA pitra il~jr tlc11~<br />

del apart;iriiriit o.<br />

Estatlos I:riiiliis ofrece iiiurha.~ rllicii-turiicl.itIi.s, 1it:i-o hay u;i i-i;i+<br />

53s tliit: extraño cie Mexirn, coini) la rririiitla. Algo tierivri lo?; ;iIiiiic:ntos<br />

tic ütlá que torlo nie .;;iJir iliilrt,. Si c1uici.1, liarcr iin I,iii-,ole, pi.init.i-o ns<br />

Liii relnjo para cnrisrguii los r:liiles y los ingi.rcljt.ritrb, y el maíz para<br />

Iiozole estA iiiuv rliilcr. Acleiiiis tlr rlui, la+ ~ni.tillas qiie vericlen cn lur<br />

siilier-rn~i.rnr!ns tastiri toilas Iinto\ticiao fr;is. Sii~inprr sc irie ari~tlja~i<br />

unas I-iiiriiiia tcir~illas \i unas i~iic.Iiil=idiia patcisinas o iiri mrilr Iiirn hrvliri.<br />

Dr hecho, ruiinrlii voy ü visitar ;i niis fairiilinres t:n hl6wicii ayirovi:cho<br />

para curiiei- comiilii rriruii:ana clue no piietio ~i~roiitrat. fiírilmt.nti:. Aquí<br />

li;iv Iiigares coinn Taco Bell. iluc i t icen tenri- ~,ciiitirla iii~xieana, 1ri8i.i, snti<br />

~iii;i farsa. ptirijiie. tiri tientan ii;irla rliit i-r:i.r:on 1;i ~irtlt~~i rriinonti-ai- vcisíis i.ii:as. sGlu cjuc: rnc qtit:tl;i tniic i.ctii.atlo de la<br />

(:asa. Y, por tiii1iilcsiii. taitit~i&ri crti-año a niis 1iürii.titrs ilel otro ladii.<br />

(:i.co iliitb Iiis sai:rilic.ioa qiit: Iiiibiiiioa si i ;ilicroii la priia al vcnii-iios<br />

a esttl liaí~. MI~II.~~ tudo 1ii.11. las ~jpot-tuiii~I:~tlv~ ,[II~? tt~nt~inos<br />

h1bxic.o ti í111


1<br />

u<br />

I<br />

0<br />

2<br />

e<br />

:c<br />

t<br />

?<br />

-<br />

3 J<br />

. -<br />

*<br />

-<br />

m<br />

L<br />

'f.<br />

c<br />

E:<br />

-<br />

V<br />

m<br />

Y<br />

-<br />

e<br />

S<br />

-<br />

4<br />

.m<br />

m<br />

&<br />

4<br />

-<br />

-<br />

3<br />

1.<br />

Q<br />

-<br />

C<br />

3<br />

L<br />

-<br />

. -<br />

-<br />

C<br />

. -<br />

i1.<br />

'i<br />

-<br />

L<br />

-<br />

J-<br />

z<br />

I<br />

.3<br />

m<br />

.3<br />

4<br />

4<br />

Y<br />

P<br />

S<br />

e


2 !-.t,s ,jl>F~tl~$ VII ib~~to!)í~.~. .W !iaI>i;a ] ?114~~3i)<br />

ilv L > I ~ I I ~ I,~)IJ * ~ ~ I ~ ><br />

111, --a-:iilt*ri>"-<br />

vriri rl ai.guriic.r,to di. iliir viajar iIc rbsta f'orrn:~ VI-ü iriás Ib;>i.ato y. alir-<br />

rriis. rirrs ili;ii~ ri ir a tirjirr- pt~~~ticatnrtitr~ 1ia.st:t la r.a.ii. ijr. cst;r tn:inrib:i<br />

v'iaj6, acninj>aiiiirlri tlv (.ini.o 1ri.rsotins IH~S. cnn ltr qiir S(? r-r,iiil)li~tir rl<br />

~:~ 111ia in~~q~~iriijvi~)ri cn l)rnv4:51) t~n~lirntr n ,\thsj~i%rt~t~,<br />

mi intt.i.6~<br />

para cltiii nitb cliirv1;ai.a ahí. Mis n mcnos n 1;) st.inanri iIi, tm.itanria.<br />

1.1 V*)I~I.~* tlt, tni ii;) IIIC picii6 t,iw 10 :~t,~tnp;aiia~-;i (jfi,ejna ,l,, {,:o-<br />

a IA<br />

rrros poi-que t11v ti'3ií:i ,111" sorprrsii. Ciiriiidri II~~aint>s ~ial~lb ccin rt<br />

i~~~i~~l~~adt~<br />

IIIIV iitt~ii~\íii 31 l~hl~lit~o V. ~t~F~a~Antln~ni~. mib [~idii'\ 11iiv i),ih are^--<br />

(:ara poi+cliitL ahí t'5taIiit la si)lqprthh;i: ilta a fir-tiiar irii ní1iiiri.o ilrl scgiiro<br />

~orial. VI tíi, +t~lii~!~í;~ to)~;+$lib l;~ inol~stiii tll, tramit:irlo i~ rni nw~~l~rv. por<br />

si htx (~frt~ía. Kn tAet: rntotiiarhs. la tiii.jrt;i dci stbgiiro s»cti;al sr Iu.,tlía 0111th-<br />

11~r ~ I I ~ I I ~ UI~L? ~ I I ~ f~.~~+~~~>t<br />

~ o 1.9 akijii*;~~i6tt liagitt~tI(b &113;4 l>t~ti~~~fi~~<br />

~ l t itl~~(] ~ ~ il+% t<br />

rlirieibo. tal vr.~ rii1c.i.i r!:, n la fi;Oi.jr,:i. iliii. ~-i'~~i- hl~)t[t,rl~ (':li;air ('h.: II(#S t~zittnt3g~roii 1111i)h II)I~~III.II\~:~<br />

;ix*,I~.,- ai-iiii rlBii11t. rli.,iai. iiiii~.;ti.;is itti*;i+: pni-<br />

t-riilsc:jii de? rnis nucvtis p;it*irii~t~s.<br />

iiiiifi~rrlii=,<br />

tire rlcjt'. Iii ropa y t:ni:irii¿i irii. pirst: tl<br />

E;I ricgi. sl.i. t.] in;iv!:i.iliiino, los oii-OS ~1i1s<br />

sil-: a.11-<br />

dantths. iiiio (le ~i;~r.io~i~ljilstl rii(bai-;igii~!nsr \ tkl titi-ti c.tistarr-ic:t.~ist?; t.[<br />

ric'gri~ rlalia las i'~i*lt*rir.~ ittgljs y Iiir; a\,irdriiiiib'.j sc. i.i~!*ar~al):in rltb Poi~~uiiií~;~t-~~o~<br />

511s inst ri~ct+i{)rii-s tbt1 vsl~:iCii~l. ~ní tiic ~ ~ S Í ~ 1.0ti I I ~ > I ~'v~.oI.cc~<br />

tliErt.i:nir?i r{e~iai.l;iiiii.~i~t~s i.(iri urr i.;ii-i-[ir, Ir;ii';t r.;li.g;r pi..-rii!a. tliiii Ifi<br />

inisiiii-i p;~i.;i ~.t~ci~gt:i+ I>


tr,pa hnhíüii<br />

tralba,jac1{, allí. +*rit-(i~~it~ritI:~roi~ t:ii-(,:~s niLis t~s~)~(~ífiea~.<br />

iti,i~~~(ar ilía Siiv l~ara mi i11ia vxlicrit~n(:ii~ si~iisariona1; 11riincro<br />

port111(. hiiliia sido rlc los ~ ~Iv~idIi~s p:it.:t el tri11)ajo. SV~IIII([~) 1iorr111t: entre<br />

iriii; r.tiiriti;iñi.rns tlv ti-rihiijn r-er.onoc.í ii iirio (1114: yii tiatiia visto aritra.<br />

natla inrtins cliitb taii la telr\ isihri. era 'l'ürxhii. iiri Iiic.11ailor- liroft~siriiial<br />

clkit: rri sirn ratris 1ilii.r:~ tr;il>ajah;i tlr rilii.~i.ci. I,ri rrt.cirini:í nri 1)iirq11e sea<br />

niuy tiiieti f'iscitii~~lailt~s 41 cic Ilrvaha niiiy liirn; rbti nirurici 114. tlos minutcis va<br />

mi? lin bia t.iliacit;ido p:tra I i-atiajiiren la inácliiina i[iitb 41sta"ha a "1 targin.<br />

63ta era I I I ~~ol>lailc)ril<br />

~ ~ iie tuliu q~it?, de ii(,~~tv~.do :i LIII ;idit;~~ii~nto nihk ii<br />

~.r.t~~~llblii~illllt~. tlaha (1ift.rt:riti.h fni.irias ;ii iii;itibi.ial. No ar.ali;ili;r rlt? irst.<br />

vii;iiitIii l~así"*l iiira. (1uit.n riiik vil) liacic~ntlo el t i*:iliajo y. segiiriiiiientr:.<br />

lc ~iai-t~~h (1i1e rio 10 iiac+í;* tlvl t{~ir! t~aal, porqiita tiia.~l,i~i-s tlt>i hrectk 1114:<br />

asi~iii) 3. otra nlaqilin;~ alt.rlafia a 1,i tle trii riiirvn ainigci; iiiirva s;iii.~l':ic--<br />

i:ih~i il~~d~tl¿~silt~t~l priii~t~r~lia ~t~t:asig~i:it~~~<br />

1111 ii~al~~j~itl~ rt~~r~~~t~s~l~ili~~a~l,<br />

(:o11 t1j110 iasn. ~OTIC~LI~,~) ri~i 1ti*i1nd\r tlíii fltt tt*alb:~jo hahí;) ¿ajir~:tiili(lo<br />

% aria5 c.i>si~+: (1iltk t~iit~strt>< vf~~*t ob pt-t.~tln:il~~s rij1 tiva 5rh tlcjan filera r i ~<br />

i~ii~st1~~1 ;tl{*ati(.tx, :i 111t~r10s ili~t~ ttntigai~los ~III /oc/wr a, tle1,c.s iissrln: qiita el<br />

inay~i-tlornli ilr;i 1.1 jvft~ y ~ I I C por 1311i-iiria rlr í.1 síilo rstalia algiiiin (Ir. los<br />

(los ~ i~tro~zt.~ :'[i1ta los ;iviirlaritr.s i-I(bI ni:iyrirrlninn ~~o~líilrt stBl- rlilrstros<br />

:iiriigri* tiiitbii tras IloP ii~irlil-iirlii~ 11jc11 y 110 call~Úriltn~is I)r~I)lt'iilitti. P<br />

i1tita r011 ellq)s Iia1)í:i i~iii~~star.l>it~ri porqliib PI-a11 10s prilrheros (111~ poili:~~~<br />

l'avot-c~r.rr.tt~ o lit.i-j~iilii-:r~+tt:; iliir: i'n cas;i T2lit.it.a liagah:iii 4.1 s;iliii+in irii-<br />

iiiiiio, ptxro qDr I~i~i~ía~~~o~~~li~~j;~~-i~~ia~~+r><br />

hiii-an 01 sil~nifii laara oLttbrieiinás<br />

di~~t~~xi, n~:ertirti~~ia~:~~lt~ro<br />

:I tit~i~~po y ~iitvlin. a>stot-s. qi~e l;is (:iiatro<br />

hiii-as tiris la:, 1i;igali;iii reiiiiiii bi iiicrnn sr,is.<br />

.(:cinici rici liasat-iin por mí- ii instt tic. las r:iiirri i!i. la tai.tltb ttini6 iin<br />

~iiti~l~íis llai-ia el (!~%IIII.I>. iic ¿lhÍ. intvIi;~l~tt: i~ii tdi~rt tlv rr(~r~.sj>r. ;iItordi?<br />

ulro liar 1811 t~~íniii~(i prtbcio. Ksta11;i li;i.-antlo pi~t. alto IIUP 1i1 hlhlnilna<br />

a,~terioi- I:~II~~I¡&I~ sth irir: Iiiihíi~ it~sti~~~iil~i para kl:il)]i~r i11;1í,s siifi(~it-ii~¿-<br />

para vl~lii-ir mis iirv:(*sitladIi~s iilii~ t~1t:itit~ritiiIt~~: 1 ~O)III(L<br />

t~(i,ts\kr; s p ~ t k Spr nislt ?; i \/,P(L/L litth h;~~,glisi~, t.tt.i*ttbt-;i.<br />

j011; giw rnt,<br />

i2f'ortiiiiai~s1iii~iitt~ liai-ü tiií. la tri.iiiiniil rlt- lirb ü~lto))i~si~,+ (l~lti~jitiiil<br />

~11~10 iitráh tlv 1;) (.;I>A Otl HI~S tío*. Ilrliii ~~ii~ticiotiar. clutl rl 5i.i.vic.iri rlts<br />

aiito1iiic;i-5 l'ritii,iciriii c.i-riii~iiii~trii~uiii~~ritc y c!iitb tal cl~i)Kt:~' i1i.l ii~~t~il)íi*<br />

ile 1ü'i Y:():! es in~iirialilriiiriiti~ i.1 iiiinino ti)ilo~ los tlj;lh, ¡I~('JIISO 10s I-ia-<br />

sñjt:r~i+ a~it*li:n sCi' 10, iii¡5riii,~.<br />

Al llt,.pr. ;i rasa. \ ;i iiii- t~slii~r:iI~;iri Iris tiri.i 1i;ii.ü (liitL 1t.s i:oritara ci;nir~<br />

tiiia hnbiii itlib. iii 11;i 1 lía vcitist>~iiiclo ti-;iIiqici !- t-iiiritn mt: itaii ri 1b;igar; tiiiii-<br />

rx12nto<br />

I~i~li 111t~ i~i.-ti-tlyr,ror~ par;^ ~IIII* &1111ier;1 111arithjar iiii ~ ) ~ * t ~ ~ i ~ ~ ~ t ~ ~<br />

iIi~~rr. *iiii-<br />

~i+.t~t~ ~~iit-ii iViitri~~i.a~.~i~ ;i~~iit~Ili~ ;jIiigarl-;iti~ ~~~iiiio~it~tii llt%t~;+<br />

rlv t


- J ~ J<br />

tI~~~~~JJ4~5. 1iii1. I;I .+or1>rtb~;~ 11at.1~1 ilíinti.na, i.ii;in-<br />

(lo tiivo ijiir: liiirjcar iiii t'iiijileo ~iiirii liiliiiclai. lo cllit: Ir c1c:Iiiii ii Ii)k tios.<br />

OIiviarrit.ritr, a irii ta~tilii~n Irir (.os16 cori.esl)oiirler- a la f~oridiiil I'aiiiiliai-.<br />

y\ la vui:lti~ 1111 par (lta inab~iA5, VLL est:~l)a !u 111ily L>itlr\ i~l~it*a~li,, 31<br />

gt.ii~Io (111t~ UIIO tjtb 10s iliieños iiiotiti.ii c:ict.ta biii~~iatía hatia iiií y. lirii-<br />

t:cinrliii-tu (14: irii atiiira aiiiigo rl iiica. irle coiiiiliiicii rluc Ir gti~~'~riil ijiitk<br />

a i<br />

rni. iiiin ~xilit~li~s. Esta t.Iiist~ ile r>f'ci*til tbs priil~ahla qu4: we atxaliziiilri rlt.<br />

ti-;iliajarirlo rnri t!llr)s tl iir il ne cnrriproirietía a iii.ri.glai--<br />

l~iirria Cv. litai-o iio ticiirb iiirigiiiia sngui-irlarl dr. c~iic rralinrritr Sr- vava s<br />

ciiiii~ilir, 110i. 1" 11iii: 1~ co~tt~ljtE ~IIP<br />

10 iI)a a prrisitr. MP aiiriicnirii.uii r-l<br />

ñiirl(ici y iii(. perniitiei-ori ti.ali?jiir 1112s ~III-36 rxt i'an. iiirliioo. 1.1 s;ál,ai11,<br />

rrit. l-liclic~i-ori riur iraliaj:tra e11 las salas (le rxIiiliici6n ariiniotdandi~ iiiiir-<br />

11l(,s. lii~ipi~tri(Iolii~. o SIIII~~~CI~IL~II~~~ ~l;~satirIo la :tsfjii~atIora. YIJ si~i~t 1, t111t~<br />

iaf'tbt.ti\ airit'ntt11iv ilit5 f)riviI~fiiO<br />

tiiit: i%i.ii Kriiiiiiiii<br />

y, rIia alFilllil fiii-ina, c.i.tbn<br />

4.1 iiitr.i+t!h rlti ijtiix r~iiiitiiiiiiit-a 11.iiI)3j;liitl0 tlrl vsa piriftrrsii. [.'mi 1 iiii-1)i.h. al<br />

~ili~., iii(\ i11titA '~';II-Z qut- El si rrii una ~)vi-sona andar cn r A i i (lanzar.<br />

I)er(i (lur si yo estaha cstiiclianrlo, 61 consirlt:i-al~a nirji~i rliir iiir ihi.grt:-<br />

siira a Mi:xicii pni-ilue le i.rsultahii c:l;iro tliir vhii nti riha para mí.<br />

Sigllicn(10 el conscjo ilc: ini aniipi, It! c:niiirntb a inis tíos que segiira-<br />

rricntc rnf: i-egi-esaríii a San 1,iiis pai-a r:untiniiar r~tudiando; ellos nir<br />

dijeron que yo rinestaha viendo bien lascnaas. ilut: niiicliorj citrcis Iiuliicraii<br />

qiiei.itlo vstar eri mi Iiigar, yiie esas nportuniii~riri; iin si: 1ireset1t"-<br />

liar1 tan fac:ilnieiite, que en todo caso irie qiirr1ai.a por lo tri~titis titia<br />

teinpoi-ada pa1.a calnrine; (lile no valaraba lo 4ne hariat~ por iiii y que.<br />

por iiltirrio, si d(1 plano 11ic encaprichul~a en rrgrcsar, que por In nien05<br />

lc dej:irti fii+matla la Corina delincorne tnx para al itieiius rrciiprraralgo<br />

tic lo ~ Utile C lialiian ~ invertido, al fin y al cal~o yci ya riii iba a estar, y era<br />

prt!f~i+i hlv ~ ILIP, e11 liipt. [le t~uv sc prrdii:ra cl diiirro qiie me correspontirria<br />

por la clrvoliici6n ile itiipuestos, rllos lo aprovecharan.<br />

1)iir;iijtr: mi rstant'i:~ 1)rcit:ilrP tarnhikn practicar el turismo, los fines<br />

(]t. atliiiana ttiiii:ilia un ~111tobí15 ii r11í1Ic111if:t' lado y doncle me ine<br />

l~ajaliü pai-a 1iart's (~ut' 13" tili:<br />

~~i)~kvetiíaii: l~n~t~~it~tl~lv~r~vnt*~<br />

niiit,:a si~l~t~ (:iaLIvs tbr;In Gstas, poi-tlt~t~<br />

~IIV*~ 01it11.t ii~iidiiil ilt- l~t-t.~rii(.iarIa~.<br />

l'(iiiiia la rli.i.ibiiin dr rtmgi.t)hai.- v aiintltita llt?gar.ía rlos o tres stnirian:ia<br />

iIr+piit-.i ile iriiciatliis Iüs t:l.i*t+, i:~tal~i~ scg~ii-o ~IIP hüi-ía 10 c:ciri-et:to. En<br />

4.1 t t.d!iiijtl tIijt~ i'citi iilia ~


tio que:<br />

iría11 ;i issjii%i.ai a Cii;irlaliii;ii.ri. '1-;iinl)if ri irir tirrst:titiii.nii a<br />

otro priri~~i i111t~ r:asi~aI~n~iitt~ vi:ij:~rí;~<br />

ft~~*t~;l<br />

414. rtyi.in+r, ibll I;I J I I ~ S ~ ~ (iiitB<br />

yo; iic esta forma IIO tuve ([IIC ri~gi+v~~i~ 5011i. ,it>h i~4-ci1jijiai1atibtis 1t;ki.a<br />

pasar no s6lo lu frontrra sitio tocl~o Iii* i.i,vi.iniii.~ :ir~ii~tiiiiilir;irl:i~. Llt!pndo<br />

a Tijiiaria la cuota er;i de ilirz rlL13rrs ]irti. liiilt ti ri tri;iIrt,i. 4-11 Sn-<br />

ntiíta, Snnnra. la tiiot:i i.i.3 iIr ii.r.si~ir-nti).; ilíiliii-rb l~c~i.;iiiiiiIiíis (liií. tlr.liía<br />

i-c:r:olt.c:tar tal propio choC(:i-. Al Ilrgür a (;iiail~la~at.a. VI tiiiinc~iliic hr las<br />

siihia de todas tod:is. nu rnth rlcjb sLilii IML. i.1 eiii1t.n. PII la (01-riia hahitiial.<br />

r;ii-iu iiiit3 sr dii-igiii Iiacia el l;iilii i.ritiii.3 tniii. itztci 4,s. h;ir.i;i tiririili-<br />

I1pgal-ian lui; ;iil t~liiizes~ allá afuera rstiiLii ti ;ii.iiis taxis, rri cltintlt: ühor-<br />

(1; 1111ii y nir rcr'clnie~tl6 (111~ t?ntrLira a la r.i.iitt.iiI cli' ;iiitciIiiihrs por i:l<br />

ñrtrso ririnr.iIial para criiiiprar irii I,olr?ti> eri una coi-ritla Iot;il ;i Siir1<br />

I ,uis. Mieritrlis rsrici+al>a la salida del tairiibri. ~~~~~~~~ori Ii~s I'aniili;~ res del<br />

tío v rnt. ali#c:raron rl ec~iiipaj~, 11r tal itianer;i ilite y;i t1ii tilvr riirip'iri<br />

~I~~JI~IPIII~ [,ara llvg;*r :I San Lilis.<br />

Ti11 vvz para iní no lile tan ;itractir.ii cIiii:ilai.inr rri 1~.~i! -'1~'i'ws (ci>in~iila~lor), ilistoritr oral, Mexico, Institrito Mora.<br />

lOtrii-y.<br />

seliii~irilirc- 1999.<br />

CAMIO. Mani~t-l. Ll imn~igrt~nt~ ri~t!xir/ltir~. l,(i hi9fori/~ (LP stt ui(l~,<br />

M;xitu. IJYAM, 1!)60.<br />

MORIN, Fi.aiisoi.w, i'Pr;ixib anirn(iciltigic.;i tb liil:tcir.ja cit. vida". eri .]ni-gr<br />

.~VVIVS (r~~nl~ili~i~~r~,<br />

ilisttjritt ortfl. hIC\i(.t~. I~ihkiii~tri $lori~~ 1993.<br />

~{I!IX ?l,~l{l{~l.)t i. Ol~\-ia. '*,A 'ri,i~~:~t~~l:<br />

121, 1 isiia? t t~;lii+fi.(~~~trrix:is cenit)<br />

i~~tt~att~giii~ feiiitariinan iIt1 tt~Iii~rirli~c~r~ií,ii


El presente libro se inserta en esia uadici6n de la investigaci6n histórica antropológica, que retorna las<br />

enseñanzas de Gamio, y se suma al trabajo realizado por Marilyn Davis en Voces mxicanas, sueños<br />

'<br />

americanos y por Jorge Durand en El norte es como el mar. Las entrevistas a migrantes constituyen<br />

1 un material de primera mano para los estudios migratorios, y nunca ion suficientes para conmr y<br />

I profundizar en el tema. Cada caso aporta su propia pdcularidad y riqueza. Son las voces de quienes<br />

' no tienen documentos que los avalen. las voces de los protagonistas.<br />

Ademb de la riqueza que proporciona cada caso, el texto se aventura en dos temáticas consi-<br />

I aeradas clkicas en los estudios niigratorios: la etapa de los braceros y los indocumentadm; y dos<br />

problemAticas que hasta el rnornentihan sido poco &rudiadas: la mipi6n femenina y la dc seetorcs

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!