3. Baqg]alna Blat b'xiex Nibnu? - Geography

G]an tal-Lezzjoni
Lezzjoni 1
3. Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu?
L-istudenti japprezzaw il-fatt li l-[ebla Maltija hija l-unika ri\orsa minerali ta’
pajji\na.
Il-[ebla Maltija [iet u\ata matul is-snin minn [nus u imperi kbar li ]akmu lil
Malta.
Il-[ebla Maltija ti[i w\ata u ppro`essata g]al ]afna finijiet.
Ibda billi ssaqsi
Liema hi l-unika ri\orsa naturali f’pajji\na?
G]alfejn tintu\a?
Din ir-ri\orsa se sservi g]al dejjem (renewable) jew tista’
tispi``a (non-renewable)?
Permezz ta’ stampi u ritratti (e\. ta’ Tempji Pre-istori`i, knejjes, skultura) ddiskuti
kif ]akkiema barranin u\aw il-[ebla Maltija. (Jistg]u jintu\aw ir-ritratti li nsibu f’
Worksheet 3.3)
Matul is-snin, Malta kienet ma]kuma minn [nus u imperi kbar li kollha ]allew timbru
fl-istorja tag]na. Kollha w\aw il-blat b]ala materja prima u bnew tempji kbar,
fortifikazzjonijiet, batteriji, swar, knejjes u katidrali kif ukoll bliet s]a].
Hawnhekk l-g]alliem jispjega bl-u\u ta’ Mappa {eolo[ika s-saffi ta’ blat li jinsabu
f’pajji\na. Tistg]a tintu\a mappa [eolo[ika li tinsab fuq is-sit ta’ l-internet,
http://www.curric.magnet.mt/res/geography/geological%20map.htm
B]ala attivit^ fil-klassi, l-istudenti jistg]u ja]dmu Worksheet 3.1 billi jirreferu g]allmappa
[eolo[ika.
Diskusjoni dwar il-karatteristika tal-[ebla Maltija li tinsab f’\ew[ suriet ewlenin,
Tal-Franka, kemmxejn ratba li tinqata’ mill-barrieri b]ala knaten u
Tal-Qawwi, aktar iebsa li tintu\a b]ala \rar g]all-konkos
Waqt din id-diskussjoni tista’ timtela l-ewwel parti ta’ Worksheet 3.2 fejn l-istudenti
jridu jimmarkaw mil-liema tip ta’ [ebla ji[u ppro`essati `ertu prodotti.
Edward Gilson 1

It-tieni parti ta’ Worksheet 3.2 tin]adem wara spjegazzjoni qasira tal-mappa li turi
fejn jinsabu l-barrieri f’Malta. B’hekk inkunu `erti li l-istudenti fehmu kif jaqraw
mappa [eolo[ika.
Spegazzjoni qasira permezz ta’ ritratti, mappa [eolo[ika, Information Sheets 3.1,
3.2 u 3.3 dwar fejn insibu l-barrieri tal-Franka u tal-Qawwi, is-sura ta’ kull [ebla, lu\u
u kif tin]adem u tinqata’ fil-barrieri.
Worksheet 3.3 tista’ ting]ata b]ala xog]ol g]ad-dar fejn l-istudenti jridu jiktbu
paragrafu qasir bl-g]ajnuna tar-ritratti kif intu\at il-[ebla Maltija matul is-snin.
Edward Gilson 2

Aqsam il-klassi fi gruppi. Kull grupp irid itellg]a presentazzjoni bl-u\u tal-
PowerPoint dwar tip wie]ed ta’ barrieri li g]andna f’Malta.
Dawn huma xi punti ewlenin li jistg]u ja]dmu fuqhom.
Fejn jinsabu l-barrieri tal-Franka / Qawwi
X’tip ta’ materjal ji[i ppro`essat fihom
Il-varjazzjoni fil-kwalit^ tal-[ebel
Kif jinqatg]a u jin]adem il-[ebel
Jistg]u jsibu ritratti, mapep u tag]rif ie]or li g]andhom b\onn minn fuq,
L-Internet
CD-ROMs
Kotba ta’ l-iskola
Kotka mil-librerija
Edward Gilson 3

Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Information Sheet 3.1
Edward Gilson 4

Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Information Sheet 3.2
Barrieri Tal-Franka
Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Information Sheet 1
Il-Franka hija [ebla ratba u mhix diffi`li biex tinqata’ u tin]adem,
Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Information Sheet 1
i\da fl-istess ]in b’sa]]ita bi\\ejjed biex tibni biha.
F’Malta nsibuha l-aktar lejn l-Mqabba, il-Qrendi, i\-|urrieq u s-
Si[[iewi filwaqt li f’G]awdex il-barrieri tal-Franka jinsabu malkosta
tad-Dwejra.
}arsa lejn il-bini ta’ pajji\na wie]ed jista’ jammira l-[miel ta’ din
il-[ebla – ma]duma f’ballavostri, ]nejjiet, kolonni, ra\uni u mitt
]a[a o]ra.
Il-[ebla tinqata’ bl-u\u tal-magni li jiffurmaw knaten g]all-bini.
Jintu\aw \ew[ magni prin`ipali, wa]da tissejja] il-magna tattrinka
li tfassal u taqta’ l-[ebel minn fuq, filwaqt li l-o]ra taqta’ l-
[ebel minn ta]t u g]alhekk tissejja] magna ta’ ta]t.
Edward Gilson 5

Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Information Sheet 3.3
Barrieri Tal-Qawwi
Dawn il-barrieri nsibuhom fejn g]andna l-blat Tal-Qawwi ta’ Fuq
u l-Qawwi ta’ Ta]t fil-wi``. Insibu barrieri Tal-Qawwi fil-Mosta, il-
Qrendi, il-Mellie]a, }ad Dingli, kif ukoll fil-Qala G]awdex.
Il-blat Tal-Qawwi jvarja ]afna, Tal-Prima huwa iebes, kompatt u
jifla] sa]]a kbira, Tas-Sekonda huwa anqas iebes, i\jed poru\
u jittiekel f’qasir \mien.
I\-\rar Tal-Prima llum huwa mfittex ]afna biex nipprodu`u lplanki
g]as-soqfa kif ukoll g]at-tarmak, konkos, u briks. Tas-
Sekonda huwa nfittex g]all-produzzjoni tal-[ir.
Il-barrieri Tal-Qawwi ]adu spinta ’l quddiem fil-bidu tas-seklu
g]oxrin meta t-toroq bdew jinksew bl-asfalt u aktar tard meta
da]al il-konkos flok ix-xorok.
Fil-barrieri Tal-Qawwi l-blat jitkisser permezz ta’ splussiv u wara
jintefa’ fil-magna tal-crusher biex f’]akka t’g]ajn isir \rar jew
ramel.
Edward Gilson 6

Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Worksheet 3.1
Minn fuq l-Internet fittex mappa [eolo[ika ta’ Malta.
http://www.curric.magnet.mt/res/geography/geological%20map.htm
Imla l-mappa t’hawn ta]t bl-istruzzjonijiet li [ejjin.
B’kulur oran[o imla dik il-parti fejn insibu l-Franka fil-wi``.
Bil-vjola imla l-parti fejn insibu l-blat tal-Qawwi t’Isfel mag]ruf ukoll b]ala
|onqor.
Ag]ti kulur a]dar `ar lill-blat tal-Qawwi ta’ Fuq.
B’kulur ik]al `ar immarka dawk il-ftit postijiet fejn insibu t-Tafal fil-wi``.
Ag]ti titlu lill-mappa u ikteb x’ifissru l-kuluri (key).
Edward Gilson 7

Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Worksheet 3.2
Mil-liema tip ta’ barriera ji[i dan il-materjal? Immarka l-kaxxa t-tajba.
Il-[ebla Maltija ti[i ppro`essata u w\ata g]al
]afna finijiet
|rar g]all-u\u fit-tarmak
Xa]x g]at-tik]il
Knaten g]all-bini
Produzzjoni tal-[ir
Ramel g]at-tik]il
|rar g]all-konkos
Ir]am ta’ Malta
~angaturi g]all-art
G]alf g]all-bhejjem
Il-{ebla Maltija
Franka Tal-Qawwi
B]alissa f’Malta hawn aktar minn mitt barriera attiva. Il-mappa tal-barrieri
(Information Sheet 3.1) turi fejn jinsabu.
Qabbel il-mappa li pin[ejt inti bl-ismijiet tas-saffi tal-blat (Worksheet 3.1) malmappa
tal-barrieri (Information Sheet 3.1) u ikteb x’tip ta’ barriera nsibu f’dawn ilpostijiet
immarkati b’ ittra fuq il-mappa.
A = ___________________ B = ____________________
C = ___________________ D = ____________________
E = ___________________ F = ____________________
Edward Gilson 8

Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Worksheet 3.3
Kompli dan il-paragrafu biex turi kif intu\at il-[ebla Maltija matul is-snin. Ir-ritratti
qeg]din biex jg]inuk.
Hekk kif 7000 sena ilu l-bniedem rifes g]all-ewwel darba fuq il-g\ejjer Maltin,
sab blat artab fil-wi`` li jista’ jinqata’ u jin]adem fa`ilment. Naqqax dan il-blat
fi statwetti \g]ar u bena . . . . . . . . . .
Edward Gilson 9

G]an tal-Lezzjoni
3.2 Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu?
Biex l-istudenti jifhmu l-fatt li l-[ebla tag]na mhux sejra sservi g]al dejjem
g]alhekk hemm b\onn innaqsu l-]ela.
Naraw minn fejn [ejja l-]ela fl-industrija tal-bini.
L-Impatt Negattiv tal-barrieri fuq l-ambjent.
Lezzjoni 2
Bl-u\u ta’ stampi u ritratti ddiskuti l-problema li ammonti kbar ta’ [ebel tal-Franka
u tal-Qawwi qed jin]ela u jintrema fil-barrieri.
Sfortunatament g]alkemm ix-xog]ol tal-barrieri huwa tant utli peress li
jipprovdi prodotti li tant huma b\onnju\i, ammont kbir ta’ [ebel qed jin]ela u
jintrema fil-mi\bliet tag]na. Filfatt l-iskart mill-industrija tal-bini jammonta sa
80% mill-iskart kollu li niprodu`u. Narmu madwar 1.3 miljun tunnellata ta’ skart
tal-bini fis-sena.
Edward Gilson 10

Dan ifisser li kwa\i nofs il-materjal li jinqata’ mill-barrieri qed jin]ela. Studji li
saru dan l-a]]ar juru wkoll li jekk nibqg]u nqattg]u l-blat bir-rata tal-lum,
baqg]alna Franka g]al anqas minn 300 sena o]ra, filwaqt li riservi Tal-Qawwi
baqg]alna biss g]al ftit aktar minn 100 sena.
Biex se nag]mlu t-toroq tag]na, is-soqfa u l-briks 100 sena o]ra meta ma jkunx
fadal riservi aktar ta’ blat Tal-Qawwi. Minn fejn se n[ibuh dan il-materjal?
Minn fejn qed ji[u l-ammonti kbar ta’ skart tal-bini li qed inwaddbu fil-mi\bliet
tag]na ta’ kull sena?
Barrieri
Qtug] ta’ blat qabel jibda l-bini
T]ammil ta’ l-art qabel jibda x-xog]ol tal-bini
Knaten, briks, ramel u xa]x li jibqa’ fuq il-post wara li jitlesta l-bini
Qtug] ta’ mini
Twaqqieg] ta’ bini antik
Irran[ar ta’ bini
Jekk innaqsu l-]ela tal-[ebla nkunu qed niffrankaw mhux biss l-ispazju mill-mi\bla
i\da wkoll l-impatt negattiv kbir li j]allu l-barrieri fuq l-ambjent. Bl-u\u ta’
Information Sheet 3.4 spjega fid-dettal l-impatt negattiv tal-barrieri.
Fuq il-board wa]]al xi titli li dehru fuq il-gazzetti dan l-a]]ar.
Edward Gilson 11

Flimkien ma’ l-istudenti iddiskuti x’wassal biex inkitbu dawn l-artikli.
Fi gruppi l-istudenti ja]dmu Worksheet 3.4.
Jinqraw l-ittri li jidhru f’ Worksheet 3.5, u b]ala xog]ol g]ad-dar l-istudenti jwie[bu
l-mistoqsijiet tal-istess worksheet .
Edward Gilson 12

Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Information Sheet 3.4
Edward Gilson 13

Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Worksheet 3.4
Waqt laqg]a pubblika [ew espressi numru ta’ opinjonijiet dwar il-problema ta’ l-iskart
tal-bini minn g]add ta’ organizazzjonijiet kif ukoll minn xi individwi. Min ta]seb li
esprima dawn l-opinjonijiet. (Ag]\el minn; Kuntrattur tal-bini, Ambjentalista,
Residenti ta’ Ba]ar I`-~ag]aq, Gvern)
“Hemm b\onn ur[enti li nnaqsu l-u\u tal-Franka u tal-Qawwi. Il-barrieri qed
i]allu impatt negattiv kbir fuq l-ambjent naturali ta’ pajji\na”
“Jekk jieqaf ix-xog]ol mill-barrieri jkolli nissensja numru kbir ta’ ]addiema –
burdnara, bennejja, ka]]ala, tal-madum, u o]rajn”
“Jekk l-iskart mill-industrija tal-bini nwaddbuh [ol-barrieri vojta li m’g]adhomx
jintu\aw inkunu qed innaqqsu l-ammont ta’ radam li nwaddbu fil-mi\bla u flistess
]in ix-xog]ol i[[enerat mill-industrija tal-bini jibqa sejjer b’rata
m’g]a[[la”
“Il-muntanja ta’ skart mill-bini mitfug] fil-mi\bla aktar ma jmur aktar qed tog]la
u tinfirex b’dannu kbir g]al sa]]itna”
Ikteb sentenza biex tispjega l-opinjoni ta’ kull individwu.
Min ta]seb li g]andu jerfa’ l-akbar responsabilt^ ta’ dak li qed ji[ri?
Inti x’ta]seb li g]andu jsir?
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
Edward Gilson 14

Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Worksheet 3.5
Aqra sewwa dawn i\-\ew[ artikli li dehru fuq gazzetta lokali.
Fi kliemek ikteb dwar is-soluzzjoni li ]are[ biha s-Sur Camilleri.
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Inti taqbel ma dak li qed jg]id is-Sur Camilleri? G]aliex?
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Edward Gilson 15

Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Worksheet 3.5
X’inkunu qed nerb]u jekk nag]mlu kif issu[[erixxa s-Sur Camilleri fl-ittra tieg]u?
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
G]aliex is-Sur Mizzi ma qabilx?
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Xi problemi ambjentali jistg]u jin]olqu jekk nimxu mas-su[[erimenti tas-Sur
Camilleri?
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Tara xi soluzzjoni a]jar minn tas-Sur Camilleri?
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Imma[ina li g]adek kif qrajt artiklu fuq gazzetta li jissu[[erixxi li l-iskart tal-bini
g]andu jintrema [o barrieri vojta li m’g]adhomx
jin]admu. Wie[eb lil dan il- qarrej billi tispjegalu
kemm irridu noqg]odu attenti jekk napplikaw
din is-soluzzjoni min]abba t-tni[[is
tar-ri\orsi naturali ta’ l-ilma li g]andna fil-blat.
Edward Gilson 16

G]an tal-Lezzjoni
Lezzjoni 3
3.3 Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu?
Jitg]allmu dwar l-iskarsezza li se titfa``a Malta fl-unika ri\orsa minerali li
g]andha.
Jitg]allmu dwar metodi kif nistg]u ner[g]u nu\aw il-[ebla (reuse) flok
narmuha fil-mi\bla
Fi \mien qasir Malta se titfa``a skarsezza fl-unika ri\orsa minerali li g]andha. Fl-
1960, 5% biss ta’ l-art f’Malta u f’G]awdex kienet me]uda g]all-bini. Erbg]in sena
wara din il-figura telg]et g]al aktar minn 20%. Tafu li kull sena\qed niksu wesg]a ta’
art daqs il-Belt Valletta bil-bini [did. Il-qtug] ta’ [ebel \died biex ila]]aq maddomanda
kbira li kien hawn f’dawn l-a]]ar 20 sena. L-uniku mezz biex innaqsu liskart
tal-bini huwa li nnaqsu kemm jista’ jkun l-u\u tal-Franka kif ukoll tal-Qawwi.
M’hemmx g]alfejn nibqg]u nibnu djar u appartamenti [odda meta g]andna numru
kbir ta’ djar li huma mitluqin u abbandunati.
Fi gruppi l-istudenti jistg]u jiddiskutu xi metodi li jistg]u fa`ilment ji[u w\ati
f’pajji\na biex l-iskart mill-industrija tal-bini jer[a’ ji[I w\at (reuse) qabel jintrema
fil-mi\bla. Wara rapre\entant ta’ kull grupp jg]id u jispjega xi metodi utli biex
innaqsu l-]ela. Issir diskussjoni biex naraw jekk dawn is-soluzzjonijiet humiex
vijabli jew le.
. Dawn il-punti biex jg]inuk.
Meta jitqatta’ blat Tal-Qawwi ta’ Fuq jew ta\-|onqor biex isir xi \vilupp g]andu
jittie]ed fil-barrieri Tal-Qawwi biex ji[I ppro`essat (jitfarrak g]a\-\rar, ramel
jew [ir).
Fejn ikunu se jsiru pro[etti kbar [eneralment ikun hemm il-]tie[a li jinqatg]u
ammonti kbar ta’ [ebel. Dan jista’ jkun Franka ta’ l-aqwa kwalit^. G]alhekk
f’dan il-ka\ il-[ebel g]andu ji[i maqtug] fi knaten u jintu\a g]all-bini. Filfatt
hekk kienu jag]mlu missirijietna fl-img]oddi.
Edward Gilson 17

Bi``iet ta’ [ebel tal-Franka li jibqg]u \ejda wara li jitlesta xi post jistg]u
jintu\aw g]all-]itan tas-sejjie].
{ebel im]allat jista’ jitfarrak f’torba g]al ta]t il-madum.
{ebel ta’ djar imwaqqa’ m’g]andux jittie]ed il-mi\bla. Jista jer[a jintu\a g]al
diversi skopijiet fosthom;
pedamenti
mis-sajjieda biex jorbtu l-kannizzati
restawr ta’ bini antik
Spegazzjoni ta’ Worksheet 3.6. Din tista’ tin]adem mill-istudenti b]ala xog]ol
g]ad-dar.
Edward Gilson 18

Baqg]alna Blat b’xiex Nibnu Worksheet 3.6
Kieku int x’tag]mel b’dan il-materjal, tie]du l-mi\bla jew ter[a tu\ah? Jekk se
ter[a tu\ah spjega kif.
}afna laqx tal-Franka li baqa’ \ejjed wara li l-bennej lesta x-xog]ol.
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Tunnellati ta’ blat tal-Qawwi ta’Fuq li ]are[ mit-tqattieg] ta’ mina twila.
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Xorok qodma peress li hemm il-b\onn li jinbidel is-saqaf ta’ dar antika.
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
{ebel tal-Franka ta’ kwalit^ tajba li jrid jinqata’ biex isir basement kbir ta]t lukanda
[dida li trid tinbena.
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Edward Gilson 19

Konferenza Nazzjonali
Naqtg]u l-}ela, mhux il-Blat
Raprezentanti ta’ gruppi u individwi kon`ernati [ew mistiedna biex jattendu u
jie]du sehem f’din il-konferenza li se titratta wa]da mill-akbar problemi ambjentali
f’pajji\na.
L-istudenti jridu jie]du rwol ta’ dawn ir-rapresentanti.
Dawn huma,
Sid ta’ Barriera
Il-Ministru responsabli mill-Ambjent
Il-Kunsill Lokali tan-Naxxar
G]aqdiet Ambjentali
Kumpaniji tar-ri`ikla[[
Lesti l-a[enda tal-Konferenza. Dan g]andu jsir billi tit]ejja lista tat-temi li se ji[u
diskussi. E\emju
L-Importanza tal-Barrieri g]all-Ekonomija
}sara Ambjentali tal-Barrieri
Skart mill-Indusrtija tal-Bini
Tnaqqis ta’ l-Iskart mill-Industrija tal-Bini
L-a[enda g]andha tkun lesta u
mqassma lir-rapresentanti
qabel tibda l-konferenza. Kull
rapresentant g]andu jipprepara
diskors qasir biex jag]ti lopinjoni
tieg]u. Wara kull
ta]dita jistg]u jitressqu
mistoqsijiet mir-rapresentanti u
mill-mistednin presenti.
Wara l-konferenza pprepara
rivista bil-kompjuter biex ti[bed
l-attenzjoni tal-pubbliku dwar
din il-problema ambjentali serja.
Edward Gilson 20
45