Simonetta Vespucci e le metamorfosi dell ... - Storia di Firenze
Simonetta Vespucci e le metamorfosi dell ... - Storia di Firenze
Simonetta Vespucci e le metamorfosi dell ... - Storia di Firenze
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
PAOLA VENTRONE<br />
<strong>Simonetta</strong> <strong>Vespucci</strong> e <strong>le</strong> <strong>metamorfosi</strong><br />
<strong>dell</strong>'immagine <strong>dell</strong>a donna<br />
nella <strong>Firenze</strong> dei primi Me<strong>di</strong>ci<br />
A stampa in<br />
Giovanna Lazzi, Paola Ventrone, La nascita <strong>dell</strong>a Venere fiorentina,<br />
<strong>Firenze</strong>, 2007, pp. 7-49.<br />
________________________________________________________<br />
Distribuito in formato <strong>di</strong>gita<strong>le</strong> da<br />
«<strong>Storia</strong> <strong>di</strong> <strong>Firenze</strong>. Il porta<strong>le</strong> per la storia <strong>dell</strong>a città»<br />
<strong>Simonetta</strong><strong>Vespucci</strong><br />
e <strong>le</strong> <strong>metamorfosi</strong><strong>dell</strong>’immagine<br />
<strong>dell</strong>adonnanella<strong>Firenze</strong><br />
deiprimi Me<strong>di</strong>ci<br />
PaolaVentrone
<strong>Simonetta</strong> <strong>Vespucci</strong>:<br />
creazione epersistenza<br />
iconica<strong>di</strong>unmito<br />
ÈsufficienteunaricercasuInternetallavoce<strong>Simonetta</strong>Cattaneo<strong>Vespucci</strong><br />
percoglierelapersistenzaiconicadelricordo<strong>di</strong>questafanciulla,morta<strong>di</strong><br />
tisiall’età<strong>di</strong>23anni,nell’apri<strong>le</strong>del1476,va<strong>le</strong>a<strong>di</strong>renelperiodo<strong>di</strong>ascesa<br />
<strong>dell</strong>a cultura neoplatonica nella <strong>Firenze</strong> <strong>di</strong> Lorenzo de’ Me<strong>di</strong>ci 1 . Ciò che<br />
appare singolare, in queste moderne citazioni, è la durevo<strong>le</strong>zza <strong>di</strong> un mito<br />
<strong>di</strong> bel<strong>le</strong>zza femmini<strong>le</strong> fondato più sulla pura idealizzazione estetica e sul<br />
fascino squisitamente <strong>le</strong>tterario <strong>dell</strong>a morte prematura, che su una rea<strong>le</strong><br />
conoscenzadelpersonaggioedelcontestostoricochenevidelabreveesistenzaelatrasformazioneinicona<br />
2 .<br />
Per questo proprio <strong>di</strong> icona si deve parlare, perché l’immagine <strong>dell</strong>a<br />
ninfa <strong>Simonetta</strong>, come viene poeticamente definita dal Poliziano nel<strong>le</strong><br />
Stanze, ma oserei aggiungere già prefigurata nellaE<strong>le</strong>gia in morte <strong>di</strong> AlbieradegliAlbizzienell’Euri<strong>di</strong>ce<strong>dell</strong>aFabula<strong>di</strong>Orfeo,ecomevienefigurativamenteinventatadalpennellodelBotticellinei<strong>di</strong>pintimitologicieal<strong>le</strong>gorici,<br />
va al <strong>di</strong> là <strong>di</strong> qualsiasi storicità e <strong>di</strong> qualsiasi convenzione socia<strong>le</strong>:<br />
con la casta nu<strong>di</strong>tà esibita senza il velo degli abiti da casa o da cerimonia;<br />
conicapellicompostamenteagitatidalventoincontrastocon<strong>le</strong>elaborate<br />
e plastiche acconciature del tempo; con l’assunzione <strong>di</strong> pose del tutto<br />
astrattedaicomportamentiche,dal<strong>le</strong>donnedel<strong>le</strong>famigliedeigran<strong>di</strong>mercantifiorentini,<br />
lasocietàsi sarebbepotutaaspettare.<br />
L’immagine<strong>dell</strong>aninfacuiilBotticellidonò<strong>le</strong>sembianzeidealizzate<br />
<strong>di</strong> <strong>Simonetta</strong> non fu, dunque, solo un emb<strong>le</strong>ma del recupero figurativo<br />
<strong>dell</strong>a cultura antiquaria, come sosteneva Aby Warburg, ma fu una vera e<br />
propria‘invenzione’pensataperesprimereun’ideanonmeramenteestetica<br />
1 Perlafortuna<strong>le</strong>tterariaepubblicitaria<strong>di</strong><strong>Simonetta</strong>inetàmoderna,daGabrie<strong>le</strong>D’Annunzio<br />
al logo <strong>di</strong> Legambiente, si vedano <strong>le</strong> informazioni riportate da R. Farina, <strong>Simonetta</strong>. Una<br />
donnaallacortedeiMe<strong>di</strong>ci,Torino,BollatiBoringhieri,2001,inparticolarepp.36ne109-113.Questabiografianonè,però,sempreatten<strong>di</strong>bi<strong>le</strong>nell’interpretazionedel<strong>le</strong>fontichetalvoltavengonoforzatein<br />
tonieccessivamenteromanzati eromantici.<br />
2 Perlasuabiografiastoricasivedano,invece,lavoce<strong>di</strong>N.Mineo,Cattaneo,<strong>Simonetta</strong>,in<br />
DizionarioBiograficodegliItaliani,Roma,Istituto<strong>dell</strong>aEnciclope<strong>di</strong>aItaliana,1979,[daorainpoi<br />
DBI], vol. 22, p. 485 e la monografia <strong>di</strong> I. Tognarini,L’identitàel’oblio.<strong>Simonetta</strong>,Semiramide<br />
eSandroBotticelli, Milano,E<strong>le</strong>cta, 2002.<br />
7
ma filosofica e politica insieme, e per rappresentare, proprio come una<br />
sintesi iconica, la elitaria cultura neoplatonica coltivata e maturata nella<br />
<strong>Firenze</strong>laurenzianadeglianni’70-’80:quellastessaculturachelacongiura<br />
deiPazzidel1478reserepentinamenteetragicamentesuperatanelvolgere<br />
<strong>di</strong>brevetempo 3 .<br />
Ve<strong>di</strong>amo, dunque, nel corso del Quattrocento, cioè nel periodo <strong>di</strong><br />
consolidamentodelregimeoligarchicoguidatodallaParteGuelfae<strong>di</strong>progressiva<br />
affermazione <strong>dell</strong>’egemonia me<strong>di</strong>cea, quali comportamenti femminilifosserorichiestieaccettatidallasocietàmaschi<strong>le</strong>,ecomeeperchési<br />
poté arrivare alla definizione <strong>di</strong> un mo<strong>dell</strong>o femmini<strong>le</strong> così poco rispondenteallarealtàstoricacomequello<strong>di</strong><strong>Simonetta</strong>.<br />
3 Perunquadrocomp<strong>le</strong>ssivo<strong>dell</strong>apoliticacultura<strong>le</strong>delMagnificosivedaM.Martelli,La<br />
cultura<strong>le</strong>tterarianell’età<strong>di</strong>Lorenzo, inLorenzoilMagnificoeilsuotempo, a cura <strong>di</strong> G.C. Garfagnini,<br />
<strong>Firenze</strong>, Olschki, 1992,pp. 39-84.<br />
8
La donnanella <strong>Firenze</strong><br />
mercanti<strong>le</strong> oligarchica:<br />
A<strong>le</strong>ssandra de’ Bar<strong>di</strong><br />
Il ruolo socia<strong>le</strong> e domestico <strong>dell</strong>a donna nella <strong>Firenze</strong> del primo Quattrocento<br />
nulla ha a che vedere con <strong>le</strong> ar<strong>di</strong>te e piccanti situazioni narrate nel<br />
Decameron boccacciano, probabilmente frutto <strong>di</strong> una reazione vita<strong>le</strong> ed<br />
edonistica alla peste nera del 1348 che conferiva una storicità apparente a<br />
comportamenti propri più <strong>dell</strong>a tra<strong>di</strong>zione novellistica ora<strong>le</strong>, che <strong>di</strong> usi<br />
sociali veri e propri. Le notizie riportate in cronache, epistolari privati,<br />
libri<strong>di</strong>ricordanze,trattatisullafamiglia,<strong>di</strong>segnano,invece,lafigura<strong>di</strong>una<br />
donnasottomessaalpadreealmarito,de<strong>di</strong>taallacura<strong>dell</strong>afamigliae<strong>dell</strong>a<br />
casa, perno nella gestione <strong>dell</strong>’economia domestica. Una donna devota e<br />
pu<strong>di</strong>ca,ilcuidestino,tendenzialmente<strong>di</strong>viso,per<strong>le</strong>fanciul<strong>le</strong>piùagiate,fra<br />
laprospettivadelmatrimonioequelladelconvento,eradecisodalpatriarca<br />
capo-famigliainbaseal<strong>le</strong>esigenzefinanziarieepolitiche<strong>dell</strong>aconsorteria<br />
<strong>di</strong>appartenenza 4 .Inunacittàrepubblicana,ilcuigovernosireggevasuun<br />
complicatosistema<strong>di</strong>equilibri<strong>di</strong>al<strong>le</strong>anzeeopposizionifra<strong>le</strong>famigliepiù<br />
facoltoseeinfluenti,ilnuovo<strong>le</strong>gamechesivenivaastabilirecon<strong>le</strong>nozze<br />
serviva, infatti, a stringere ex novo o a rinsaldare rapporti fra lignaggi<br />
<strong>di</strong>versi, oppure ad accedere ad un livello socia<strong>le</strong> superiore attraverso il<br />
nuovoparentadoeperfinoaporrefineal<strong>le</strong>faideeal<strong>le</strong>inimicizieche<strong>di</strong>videvanogliesponenti<br />
<strong>di</strong>fazioniavversarie 5 .<br />
Non a caso i rari episo<strong>di</strong> <strong>di</strong> nozze contratte in autonomia, se non<br />
ad<strong>di</strong>ritturaincontrasto,rispettoallastrategiadel<strong>le</strong>al<strong>le</strong>anzeparentali<strong>di</strong>ventavano<br />
oggetto <strong>di</strong> narrazione aneddotica o novellistica, come la <strong>Storia</strong><strong>di</strong><br />
Ippolito Buondelmonti e Lionora de’ Bar<strong>di</strong> (tratta da un racconto attribuitoaLeonBattistaAlbertielargamentecircolatomanoscrittoeastampa),<br />
che narra <strong>di</strong> come i due giovani Ippolito e Lionora, pur appartenendo al<strong>le</strong><br />
famiglienemichedeiBuondelmontiedeiBar<strong>di</strong>,avesserodeciso<strong>di</strong>sposarsi<br />
insegretopernondoverrinunciarealloroamoreefosseroinfineriuscitia<br />
4 SuquestiargomentisivedaC.Klapisch-Zuber,Lafamigliae<strong>le</strong>donnenelRinascimento<br />
a<strong>Firenze</strong>, Roma-Bari,Laterza, 1988.<br />
5 L.Fabbri,Al<strong>le</strong>anzamatrimonia<strong>le</strong>epatriziatonella<strong>Firenze</strong>del’400.Stu<strong>di</strong>osullafamiglia<br />
Strozzi,<strong>Firenze</strong>,Olschki,1991;eA.Molho,MarriageAllianceinLateMe<strong>di</strong>evalFlorence,Cambridge<br />
Mass.–London, Harvard University Press,1994.<br />
9
farriconoscerelapropriaunionedalpodestà.Unafronte<strong>di</strong>cassone<strong>di</strong>pinta<br />
versolametàdelXVsecolodaGiovanni<strong>di</strong>serGiovannidettoScheggia,il<br />
fratello <strong>di</strong> Masaccio, rappresenta una fede<strong>le</strong> raffigurazione degli episo<strong>di</strong><br />
principali<strong>dell</strong>avicenda:lascopertaelacatturadelgiovanementrecerca,<strong>di</strong><br />
notte,<strong>di</strong>raggiungerelasposaarrampicandosidallafinestra<strong>dell</strong>asuacasa;<br />
la sentenza emessa dal magistrato dopo aver ascoltato la giovane, presentatasiperspiegarelavicendaepersalvareilmaritodallaforca;ilmomentoincuilosposovaaprenderelasposaperportarlaacasapropriaaccompagnato<br />
dai servi con il cavallo bianco adornato da fini bardature dorate e il<br />
forzieredecorato,ilcassoneappunto, contenenteidoni nuziali(fig. 1) 6 .<br />
Oltreal<strong>le</strong>responsabilitàdomestiche,per<strong>le</strong>donnearistocraticheilmatrimoniocomportavaancheobblighi<strong>di</strong>caratteresocia<strong>le</strong>chepotremmodefinire“<strong>di</strong>rappresentanza”,qualilapartecipazioneaballieaconviti.Sebbeneconsideratimoralmente<strong>di</strong>s<strong>di</strong>cevolidallaChiesa,siaperchépotevanoindurreintentazionilascive,siaperché,derogandoal<strong>le</strong>proibizionidel<strong>le</strong><strong>le</strong>ggisuntuarie,<br />
consentivano abbigliamenti lussuosi che sol<strong>le</strong>citavano il peccato <strong>dell</strong>a<br />
vanità,essieranotuttaviatol<strong>le</strong>ratiinquantonecessariall’immagineealprestigiodel<strong>le</strong>famiglie,comebencompreseAntoninoPierozzi,arcivescovo<strong>di</strong><br />
<strong>Firenze</strong>dal1436al1459.Daattentoosservatore<strong>dell</strong>asocietàcitta<strong>di</strong>na,eda<br />
acuto interprete del<strong>le</strong> sue esigenze, egli seppe, infatti, improntare il proprio<br />
apostolato sulla capacità – e sulla ferrea volontà – <strong>di</strong> me<strong>di</strong>are fra <strong>le</strong> rego<strong>le</strong><br />
comportamentali prescritte dalla mora<strong>le</strong> cristiana e <strong>le</strong> convenzioni richieste<br />
dairapportisociali.Nesonounatestimonianzaeloquenteiconsiglispirituali<br />
da lui in<strong>di</strong>rizzati a Dianora Tornabuoni – moglie <strong>di</strong> Tommaso Soderini e<br />
sorella<strong>di</strong>Lucreziamadre<strong>di</strong>Lorenzode’Me<strong>di</strong>ci–nell’Operaabenvivere,<br />
untrattatelloe<strong>di</strong>ficantecompostofrail1450eil1454:<br />
10<br />
Quando voi fussi invitata ad alcuno convito <strong>di</strong> nozze o <strong>di</strong> balli, o<br />
d’andare a vedere feste, o giostre, o altri spettacoli, o d’andare a sollazzoconaltredonnevane,comeseadorti,oadaltriluoghiperispasso,<br />
osimilicose;tuttequestecose,figliuolamia,vinegoevietoecontra<strong>di</strong>co,<br />
e comandovi in virtù <strong>di</strong> santa obbe<strong>di</strong>enza, che non vi dobbiate andare;<br />
eccetto che se voi credessi n’avesse a uscire scandalo o <strong>di</strong>sonore del<br />
vostromarito,inquestocasololascionellavostra<strong>di</strong>screzioneesopral’incarico<br />
<strong>dell</strong>avostracoscienza. […]<br />
Masecredeteche,pernonvo<strong>le</strong>reandare,avesseauscirescandalo,o<br />
indegnazioneversolosposovostroconvoi,oaltronotabi<strong>le</strong>scandalo,andatevi.Equandovedetequellavanità<strong>di</strong>suonio<strong>di</strong>balli,od’altrevanità,ingegnatevi<strong>di</strong>recareognicosaaspiritua<strong>le</strong>intelligenza.Reputatevi<strong>di</strong>esserein<br />
6 Sivedalaschedan.2.3.<strong>di</strong>M.Sframeliin“Letemsrevient”–“’ltemposirinuova”.Feste<br />
espettacolinella<strong>Firenze</strong><strong>di</strong>LorenzoilMagnifico, a cura <strong>di</strong> P. Ventrone, catalogo <strong>dell</strong>a mostra,<br />
Milano(Cinisello Balsamo), Silvanae<strong>di</strong>toria<strong>le</strong>, 1992, p. 152.
1. Giovanni <strong>di</strong> ser Giovanni detto lo Scheggia,Lenozze<strong>di</strong>Lionorade’Bar<strong>di</strong>eIppolito<br />
Buondelmonti,fronte<strong>di</strong>cassone,particolare,giàcol<strong>le</strong>zioneAlbertoBruschi<strong>di</strong>Grassina.<br />
para<strong>di</strong>so e <strong>di</strong> u<strong>di</strong>re i suoni <strong>dell</strong>i angeli, e quelli balli e canti reputate siano<br />
quellicoridel<strong>le</strong>santeVergini,<strong>le</strong>qualiballinoedanzino<strong>di</strong>nanzialtrono<strong>dell</strong>’Agnelloimmaculato,andandoconfestaegau<strong>di</strong>oecantiadofferire<strong>le</strong>loro<br />
corone<strong>di</strong>nanziaDio,come<strong>di</strong>ceSanGiovanninellaApocalisse 7 .<br />
L’arcivescovo,chenonesitavapocherighepiùavantiacondannare<strong>le</strong><br />
donnecheavevanol’abitu<strong>di</strong>ne<strong>di</strong>passareiltempoaffacciateallafinestrao<br />
alla porta <strong>di</strong> casa per guardare e farsi vedere 8 , <strong>di</strong>mostrava invece, rispetto<br />
al<strong>le</strong>feste,unanoncomuneelasticitànelcomprendere<strong>le</strong>convenzionisociali<br />
del tempo (comprensione che non era, tuttavia, in<strong>di</strong>ce <strong>di</strong> maggiore indulgenza<br />
mora<strong>le</strong>), e nel venire incontro al<strong>le</strong> necessità imposte dagli equilibri<br />
politici citta<strong>di</strong>ni.<br />
7 Operaabenvivere<strong>di</strong>Sant’Antonino<strong>dell</strong>’or<strong>di</strong>nedeipre<strong>di</strong>catori,arcivescovo<strong>di</strong><strong>Firenze</strong>,con<br />
prefazionedelp.L.Ferretti,<strong>Firenze</strong>,Libreriae<strong>di</strong>tricefiorentina,1923,pp.155-156,conlieviinterventisulla<br />
punteggiatura.<br />
8 «E questo medesimo, figliuola mia, vi <strong>di</strong>co <strong>dell</strong>o stare il dì o la sera in sull’uscio a farsi<br />
vedereoavederealtrui,comeoggidìfannomoltedonne,chevoiveneguar<strong>di</strong>atequantopotete[…].<br />
Simi<strong>le</strong>mente anco non mi contento che stiate al<strong>le</strong> finestre a vedere chi passa, e meno che potete vi<br />
fatead esse»:ivi,p.157.<br />
11
In effetti la partecipazione del<strong>le</strong> donne ai balli non era un mero passatempo,<br />
o meglio una “per<strong>di</strong>ta <strong>di</strong> tempo” come avrebbe detto Sant’Antonino,maunmodoperesibireicomportamentiappresiecoltivatinell’educazionefamiliaredel<strong>le</strong>fanciul<strong>le</strong>e,nelcasodel<strong>le</strong>giovaniancoranubili,una<br />
del<strong>le</strong> rare occasioni <strong>di</strong> esibire in pubblico <strong>le</strong> proprie doti e <strong>di</strong> mostrarsi in<br />
abiti più sontuosi degli usuali panni quoti<strong>di</strong>ani 9 , come si apprende, ad<br />
esempio,daunricordodelvinattiereBartolomeodelCorazza,unosservatoreparticolarmente<br />
curiosoeattentodel<strong>le</strong>cerimonie citta<strong>di</strong>ne:<br />
Adì2<strong>di</strong>febraio[1421]unabrigata<strong>di</strong>giovanicitta<strong>di</strong>nifecionouna<br />
riccaebellafesta<strong>di</strong>ballare:insulapiazade’Signorifecionounosteccato<br />
gran<strong>di</strong>ssimo;fecionoduedoni:unagirlanda<strong>di</strong>cremisiinunbastonegrosso,<br />
éntroviunfermaglietto,equellasidonòachimegliodanzòde’giovani:e<br />
unagrilandettaamodod’unacoroncinad’ariento,overocollare:equella<br />
donavonoachimegliodanzavadel<strong>le</strong>giovaniefanciul<strong>le</strong>.E<strong>le</strong>ssonoquattro<br />
donnecheavessinoagiu<strong>di</strong>carel’onoredel<strong>le</strong>donne,estettonoasederealte<br />
comegiu<strong>di</strong>catori;ecosìe<strong>le</strong>ssonochiavesseagiu<strong>di</strong>carequellode’giovani.<br />
Quellodel<strong>le</strong>donne<strong>di</strong>eronoallafigliuola<strong>di</strong>Filippo…d’AmerigodelBene,<br />
equellodegliomenialfigliuolo<strong>di</strong>BerardoBerar<strong>di</strong>.Questabrigatafurono<br />
14,evestirono<strong>di</strong>chermisifoderati<strong>di</strong>dossi<strong>di</strong>vaio,erimbocato<strong>di</strong>fuoripiù<br />
<strong>di</strong> mezzo braccio, con un grillo grande <strong>di</strong> per<strong>le</strong> in sul braccio manco, con<br />
cappucci gran<strong>di</strong> frappati bianchi, rossi e ver<strong>di</strong>, e calze <strong>di</strong>visate con nuove<br />
<strong>di</strong>visebiancheerosseeverde,ricamate<strong>di</strong>per<strong>le</strong>.ElSignorfu…d’Agnolo<br />
<strong>di</strong> Filippo <strong>di</strong> Ser Giovanni; venne con un vestire <strong>di</strong> chermusi span<strong>di</strong>ante,<br />
aconcioasederedallaMercatantìa,moltosignorilmenteconmolticapo<strong>le</strong>tti<br />
etapeti.Epermoltoballare<strong>di</strong>eronoduevoltebereconconfetti:venivano<br />
giovani 22 con 22 confettiere piene <strong>di</strong> tregea e pinochiati, e con nobili<br />
vini,epoil’ultimavolta,cioèlaterzavolta,conzuccherini 10 .<br />
L’uso,insimilicircostanze,eradunquequello<strong>di</strong>addobbareunaloggia<br />
o, come in questo caso, una piazza 11 per tenervi danze che potevano o<br />
ce<strong>le</strong>brareavvenimentiimportantiperlacittà,oaccogliereospitistranieri<strong>di</strong><br />
riguardo, oppure allietare feste nuziali. In queste occasioni i luoghi aperti<br />
9 Ledanzeconfacentialdecorodel<strong>le</strong>fanciul<strong>le</strong><strong>di</strong>costumionoratieranocompostegeneralmente<br />
damovimenti<strong>le</strong>ntiemisurati,mentreilballosaltatoeraprerogativadel<strong>le</strong>giullaresse:cfr.R.Davidsohn,<strong>Storia</strong><strong>di</strong><strong>Firenze</strong>,Sansoni,<strong>Firenze</strong>1973,vol.VII,p.576;masivedaanche,per<strong>le</strong>danzecortigiane,Mesuraetartedeldanzare.GuglielmoEbreodaPesaroeladanzanel<strong>le</strong>cortiitalianedelXV<br />
secolo,acura<strong>di</strong>P.Castelli,M.Mingar<strong>di</strong>,M.Padovan,Modena,Gualtieri,s.d.[ma1988].<br />
10 Diariofiorentino<strong>di</strong>Bartolommeo<strong>di</strong>Miche<strong>le</strong>DelCorazza.Anni1405-1438,acura<strong>di</strong>G.O.<br />
Corazzini, «Archivio storico italiano», s. V, XIV (1894), pp. 233-298, ma si veda anche la più<br />
recentee<strong>di</strong>zione<strong>di</strong>B.DelCorazza,Diariofiorentino(1405-1439),acura<strong>di</strong>R.Genti<strong>le</strong>,Anzio,<br />
DeRubeis,1991, dallaqua<strong>le</strong>ètrattalacitazione,pp. 66-67.<br />
11 Si tratta, infatti, del lato nord <strong>di</strong> piazza <strong>dell</strong>a Signoria, dove si trova ancor oggi il palazzo<br />
delTribuna<strong>le</strong><strong>di</strong>Mercatanzia,cheoffriva,evidentemente,unospaziosufficientementeampio,maal<br />
contempo circoscritto,perpoterinnalzareeaddobbare un palco.<br />
12
2-3.<br />
Apollonio<strong>di</strong>Giovanni,Bottega,Lagenerosità<strong>di</strong>Scipione,fronte<strong>di</strong>cassone,Londra,VictoriaandAlbert<br />
Museum.<br />
Marco del Buono Giamberti e Apollonio <strong>di</strong> Giovanni,Lastoria<strong>di</strong>Esther, fronte <strong>di</strong> cassone,NewYork,<br />
The MetropolitanMuseumof Art.<br />
venivanoornaticomesaloniinterni,conarazzi,tappeti,spalliere,credenze,<br />
palchiepalchettipergliinvitatieperimusici,creandounsingolareeffetto<br />
<strong>di</strong>proiezioneesternadegliambientiesclusividel<strong>le</strong>ricche<strong>di</strong>moremercantili.Ditaliapparatirimangononumerosetestimonianzeiconograficheconservate,soprattutto,dal<strong>le</strong>fronti<strong>di</strong>cassonequattrocentesche:unaproduzione<br />
pittorica che per il proprio valore ce<strong>le</strong>brativo – si trattava, come abbiamo<br />
visto precedentemente a proposito del <strong>di</strong>pinto <strong>dell</strong>o Scheggia, <strong>di</strong> forzieri<br />
destinati a conservare il corredo del<strong>le</strong> spose novel<strong>le</strong> – si prestava ad accoglieredettaglisuntuarieimmaginievocativedel<strong>le</strong>festecoeve(figg.2-3)<br />
12 .<br />
Il ruolo cerimonia<strong>le</strong> svolto dal<strong>le</strong> fanciul<strong>le</strong> e dal<strong>le</strong> donne fiorentine in<br />
questefesteappare,intuttaevidenza,inunadel<strong>le</strong>Vitecompostedalfamoso<br />
‘cartolaio’ Vespasiano da Bisticci negli anni ottanta del Quattrocento,<br />
12 Suicassonifiorentini,oltreall’ormaiclassicoP.Schubring,Cassoni.TruhenundTruhenbilderderitalienischenFrührenaissance.EinBeitragzurProfanma<strong>le</strong>reiimQuattrocento,Leipzig,<br />
Hiersemann,1915,sivedaanchelostu<strong>di</strong>omonografico,de<strong>di</strong>catoadunadel<strong>le</strong>maggioribottegheche<br />
a<strong>Firenze</strong>producevanoquestimanufatti,<strong>di</strong>E.Callman,Apollonio<strong>di</strong>Giovanni,Oxford,Clarendon<br />
Press, 1974.<br />
13
quella de<strong>di</strong>cata ad A<strong>le</strong>ssandra de’ Bar<strong>di</strong>: unica biografia femmini<strong>le</strong>,<br />
aggiuntaaunafoltagal<strong>le</strong>ria<strong>di</strong>ritrattimaschili,chedescrive,<strong>le</strong>virtùmuliebricoltivateall’iniziodelsecolonel<strong>le</strong>famiglie<strong>dell</strong>avecchiaoligarchia,ri<strong>le</strong>vandoneilcontrastoaparagonecongliusipiùlassisticorrentiaitempi<strong>dell</strong>’autore,nonostanteglistralilanciatidallapre<strong>di</strong>cazionesavonaroliana<strong>dell</strong>a<br />
qua<strong>le</strong>siavvertonochiarigliechi.Lagiovanedonna,<strong>di</strong>scendentedaunodei<br />
più facoltosi e influenti casati <strong>dell</strong>a città, era andata sposa, nel 1432, a<br />
Lorenzo <strong>di</strong> Palla Strozzi, anch’egli citta<strong>di</strong>no <strong>di</strong> primissimo rilievo nella<br />
<strong>Firenze</strong> pre-me<strong>di</strong>cea: secondo il biografo, per non <strong>di</strong>re l’‘agiografo’,<br />
entrambi gli sposi erano stati e<strong>le</strong>tti dal<strong>le</strong> rispettive famiglie come i più<br />
degni<strong>di</strong>instaurare l’unionefraidueillustri lignaggi 13 .<br />
A<strong>le</strong>ssandra, dunque, era stata al<strong>le</strong>vata dalla madre secondo i più tra<strong>di</strong>zionaliprincìpieducativi<strong>dell</strong>’aristocraziamercanti<strong>le</strong>fiorentina:princìpicheconcordanofedelmenteconiconsigliin<strong>di</strong>rizzatidall’arcivescovoAntonino<br />
a Dianora Tornabuoni qualche anno più tar<strong>di</strong>, ma pur sempre nel<br />
medesimo clima cultura<strong>le</strong>. La fanciulla, scrive Vespasiano: «non fu cosa<br />
chenonvo<strong>le</strong>sseimparare[…].Rarissimevolteeravedutaall’usciooafinestra,sìperchénonsene<strong>di</strong><strong>le</strong>ttava,ilsimi<strong>le</strong>perchéoccupavailtempoincose<br />
laudabili.Menavalalamadreilpiùdeidì,lamattinaaunagran<strong>di</strong>ssimaora,<br />
a u<strong>di</strong>re la messa, tutte col capo coperto e col viso ch’appena si vedevano»<br />
14 , e per questa sua educazione «tutti i parenti e gli amici <strong>di</strong> messer<br />
Palla [Strozzi] si accordarono si togliesse [in moglie] l’A<strong>le</strong>ssandra per<br />
Lorenzo,perlapiùdegna<strong>dell</strong>acittà<strong>di</strong>tutte<strong>le</strong>parti» 15 .<br />
Le doti femminili <strong>dell</strong>a giovane sposa ebbero modo <strong>di</strong> rivelarsi pubblicamente,<br />
a onore e vanto sia <strong>dell</strong>a sua famiglia che <strong>dell</strong>’intera città, nel<br />
1432,proprioinoccasione<strong>di</strong>unballoorganizzatodalComunesullapiazza<br />
deiSignori,peraccoglieregliambasciatori<strong>dell</strong>’imperatoreSigismondo<strong>di</strong><br />
Lussemburgo,allora<strong>di</strong>passaggioinItalia.A<strong>le</strong>ssandra,infatti,si<strong>di</strong>stinseda<br />
tutte<strong>le</strong>altreinvitateallafestaperlasquisitaeducazione<strong>di</strong>mostratanelricevere<br />
gli ospiti <strong>di</strong> riguardo, nell’intrattenerli con amabi<strong>le</strong> conversazione,<br />
nelservirlidel<strong>le</strong>confetturedolcisolitamenteofferteinquestecircostanze,<br />
nell’accompagnarlicompostamentenel<strong>le</strong>danze:<br />
13 Si veda anche la voce, quasi interamente dedotta dalla biografia del Bisticci, <strong>di</strong> A. A<strong>le</strong>ssandrini,A<strong>le</strong>ssandrade’Bar<strong>di</strong>,DBI,vol.<br />
6, pp. 277-278.<br />
14 Ho sott’occhio l’e<strong>di</strong>zione Vespasiano Da Bisticci,Vite<strong>di</strong>uominiillustridelsecoloXV,<br />
<strong>Firenze</strong>,Societàe<strong>di</strong>triceRinascimento<strong>dell</strong>ibro,1938-XVI,pp.562-63,conlieviinterventinellapunteggiatura<br />
inquestaenel<strong>le</strong>citazionicheseguiranno.<br />
15 Ivi,p.565,corsivomio.Iltermine«parti»vaquiinteso,ovviamente,nelsensopolitico<strong>di</strong><br />
‘partito’,‘fazione’, ‘clan’.<br />
14
Fu messa l’A<strong>le</strong>ssandra, per la più bella e la più onesta tra ogni<br />
cosavifusse,allatoalprimoambasciatore.[…]Ognunosimeravigliava<br />
<strong>dell</strong>a destrezza <strong>dell</strong>’A<strong>le</strong>ssandra, quanto sapeva fare ogni cosa bene. Ballato<br />
per lungo spazio, fu or<strong>di</strong>nata una bellissima col<strong>le</strong>zione, e fuori <strong>dell</strong>’or<strong>di</strong>ne<strong>di</strong>portare<strong>le</strong>col<strong>le</strong>zioniinsimilifeste.Perlasuadestrezzafuor<strong>di</strong>natochelaA<strong>le</strong>ssandrapigliassiinmanounaconfettierapiena<strong>di</strong>confetti<br />
e portassegli <strong>le</strong>i agli ambasciatori, con una tovagliuola <strong>di</strong> rensa in sulla<br />
spalla.Pigliolla,econunaismisuratagenti<strong>le</strong>zzalaporseagliambasciatori,<br />
semprefacendoreverenzaconinchinifinointerra,naturalienonsforzati,<br />
cheparevachenonavessifattomaialtro.Piacquenoisuamo<strong>di</strong>ecostumi<br />
mirabilmenteagliambasciatorieatuttiicircostanti.Postogiùiconfetti,<br />
prese<strong>le</strong>tazzedelvinoefeceilsimi<strong>le</strong>,etuttofeceinmodochepareval’avessifattosempre,enonparevaal<strong>le</strong>vatacondonnainesperta,maconprudentissima,<br />
ch’insino a ogni minimacosagliavevainsegnato 16 .<br />
Ho voluto riportare un ampio stralcio <strong>dell</strong>a lunga descrizione <strong>di</strong><br />
Vespasianoinquantoconsiderolasuatestimonianzasignificativaperpiù<br />
riguar<strong>di</strong>. In primo luogo perché sottolinea l’importanza <strong>di</strong> un’educazione<br />
femmini<strong>le</strong>nonsolomoralmenteirreprensibi<strong>le</strong>,maancheversati<strong>le</strong>inogni<br />
genere<strong>di</strong>incombenzasianellavitacasalinga,sianelcerimonia<strong>le</strong>pubblico;<br />
in secondo luogo perché evidenzia la centralità <strong>dell</strong>a donna come depositariaeperno<strong>dell</strong>abuonaconduzionefamiliaree,<strong>di</strong>conseguenza,<strong>dell</strong>aricchezza<br />
e del decoro dei mercanti; infine perché ri<strong>le</strong>va la natura ancipite<br />
del<strong>le</strong> donne fiorentine, mogli e figlie <strong>di</strong> impren<strong>di</strong>tori facoltosi, che, in<br />
questa prima metà del Quattrocento, cercavano <strong>di</strong> coniugare il loro ruolo<br />
più tra<strong>di</strong>zionalmente domestico con una nuova immagine improntata a<br />
gusti e a gesti aristocratici mutuati dal mo<strong>dell</strong>o cortigiano e caval<strong>le</strong>resco.<br />
In quest’ultima <strong>di</strong>rezione, in particolare, è da notare la fine osservazione<br />
del Bisticci a proposito <strong>dell</strong>’abilità <strong>di</strong> A<strong>le</strong>ssandra nel servire gli ambasciatoritenendo«unatovagliuola<strong>di</strong>rensainsullaspalla»,perchéildettaglio,<br />
apparentemente secondario, denota, invece, la capacità <strong>dell</strong>a fanciulla<br />
<strong>di</strong> svolgere un compito cerimonia<strong>le</strong> considerato prettamente<br />
maschi<strong>le</strong>dall’etichettacortigiana,cheprescrivevaairampollideicasaticitta<strong>di</strong>ni<br />
<strong>di</strong> servire da paggi in livrea e, per l’appunto, con un pregiato tovagliolo<strong>di</strong>linofiammingoappoggiatosullaspalla(la«tovagliuola<strong>di</strong>rensa»,<br />
cioè<strong>di</strong>Reims),inoccasione<strong>di</strong>nozzeeconviti,comebensivedenel<strong>le</strong>due<br />
schiere <strong>di</strong> giovani in primo piano, sulla destra e sulla sinistra, del <strong>di</strong>pinto<br />
16 Ivi, pp. 566-567. Su questo ballo e sui suoi significati politici e sociali si vedano anche <strong>le</strong><br />
osservazioni <strong>di</strong> R.C. Trex<strong>le</strong>r, Public life in Renaissance Florence, New York, Academic Press,<br />
1980, pp. 236-38 (<strong>le</strong> pp. 223-261 sono state tradotte, con il titoloIlritua<strong>le</strong><strong>dell</strong>ace<strong>le</strong>brazione:<strong>le</strong><br />
formecaval<strong>le</strong>rescheelaFesta<strong>di</strong>SanGiovanni,inTeatroeculture<strong>dell</strong>arappresentazione.LospettacoloinItalianelQuattrocento,<br />
acura<strong>di</strong>R. Guarino,Bologna, Il Mulino, 1988,pp. 71-119).<br />
15
4. Sandro Botticelli,Storie<strong>di</strong>NastagiodegliOnesti,Madrid, Museodel Prado.<br />
botticelliano raffigurante ilBanchetto<strong>di</strong>nozze<strong>di</strong>NastagiodegliOnesti,<br />
quarto pannello <strong>dell</strong>a serie realizzata per il matrimonio <strong>di</strong> Giannozzo<br />
PucciconLucreziaBininel1483(fig.46apag.113),ecomesiapprende<br />
dal<strong>le</strong>descrizionicoeve,fra<strong>le</strong>qualiricordosolo,atitolo<strong>di</strong>esempio,ilbanchetto<br />
organizzato in palazzo Me<strong>di</strong>ci in onore <strong>di</strong> E<strong>le</strong>onora d’Aragona, <strong>di</strong><br />
passaggioa<strong>Firenze</strong>nel1473perrecarsiaFerraradoveavrebbesposatoil<br />
duca Erco<strong>le</strong> I d’Este. In quella occasione, infatti, la stessa principessa<br />
ricorda in una <strong>le</strong>ttera che «Lorenzo e Giuliano servéro [a tavola] da scuderi»<br />
in segno <strong>di</strong> deferente omaggio e ospitalità 17 .<br />
17 Cfr.C.Fal<strong>le</strong>tti,LefesteperE<strong>le</strong>onorad’AragonadaNapoliaFerrara(1473),inTeatro<br />
eculture<strong>dell</strong>arappresentazione cit., pp. 121-140: p. 134 (il saggio era stato originariamente pubblicatoinSpettacoliconvivialidall’antichitàclassicaal<strong>le</strong>cortidel’400,AttidelVIIconvegnodel<br />
Centro Stu<strong>di</strong> sul Teatro Me<strong>di</strong>oeva<strong>le</strong> e Rinascimenta<strong>le</strong>, Viterbo, Agnesotti, 1983, pp. 269-289). Le<br />
feste organizzate per E<strong>le</strong>onora sono ricordate anche dal Poliziano nella e<strong>le</strong>gia funebreInAlbieram<br />
Albitiam,puellamformosissimam,morientem.AdSismundumStuphameiussponsum, in Miche<strong>le</strong><br />
Marullo,Poliziano,IacopoSannazaro,Poesielatine,acura<strong>di</strong>F.Arnal<strong>di</strong>eL.GualdoRosa,<br />
Torino, Einau<strong>di</strong>, 1976,pp. 88-105: 92-95.<br />
16
La “dama”<br />
ovverol’idealizzazionecaval<strong>le</strong>resca<br />
<strong>dell</strong>adonnanellacerimonialitàdeglianniSessanta:<br />
MariettadegliStrozzieLucreziaDonatiAr<strong>di</strong>nghelli<br />
Nel decennio ‘spensierato’ <strong>dell</strong>a brigata del giovane Lorenzo de’ Me<strong>di</strong>ci,<br />
all’incircafrail1459–anno<strong>dell</strong>asuaprimauscitacerimonia<strong>le</strong>pubblica–<br />
e il 1469 – data <strong>dell</strong>a sua vittoria nella giostra <strong>di</strong> carneva<strong>le</strong>, del suo matrimonio<br />
con la romana Clarice Orsini e <strong>dell</strong>a sua successione alla guida <strong>di</strong><br />
<strong>Firenze</strong>dopolamortedelpadrePiero–,l’ispirazionecaval<strong>le</strong>rescaecortigiana<br />
del<strong>le</strong> manifestazioni ufficiali e del<strong>le</strong> ce<strong>le</strong>brazioni nuziali organizzate<br />
dagli esponenti del ceto <strong>di</strong>rigente, che fino ad allora si era mantenuta<br />
su un tenore ancora contenuto e <strong>di</strong>screto, assunse toni <strong>di</strong> evidenza sempre<br />
crescenteeinvestì,informeviaviapiùesplicite,icomportamentideigiovaniappartenenti<br />
aicasati piùvicini alla famiglia egemone.<br />
A<strong>di</strong>fferenzadallaprimametàdelsecolo,nellaqua<strong>le</strong>lavisibilità<strong>dell</strong>a<br />
donnaerastataattentamentelimitataallasferadel<strong>le</strong>ce<strong>le</strong>brazioni<strong>di</strong>rilievo<br />
pubblico o familiare, in questo fondamenta<strong>le</strong> periodo <strong>di</strong> passaggio dalla<br />
cultura umanistica civi<strong>le</strong> <strong>dell</strong>’età <strong>di</strong> Cosimo il Vecchio a quella spregiu<strong>di</strong>catamenteneoplatonicadelLorenzodeglianniSettanta-Ottanta,icomportamenti<br />
<strong>dell</strong>a se<strong>le</strong>zionata élite <strong>di</strong> sodali che frequentava i giovani<br />
Me<strong>di</strong>ciincominciaronoaispirarsi,nonpiùsoloidealmentemaancheoperativamente,allaculturacaval<strong>le</strong>resca.Congustotuttocortese<strong>le</strong>fanciul<strong>le</strong><br />
furono, dunque, trasformate indame, e la loro immagine fu filtrata attraverso<br />
gli sti<strong>le</strong>mi <strong>dell</strong>a <strong>le</strong>tteratura caval<strong>le</strong>resca che proprio in quegli anni,<br />
conilMorgante<strong>di</strong>LuigiPulci 18 ,avrebberaggiuntolasuavestepoeticapiù<br />
compiuta.<br />
«Letteratura come mo<strong>dell</strong>o <strong>di</strong> vita», insomma, per richiamare una<br />
brillante definizione <strong>di</strong> Mario Martelli 19 , che prendeva <strong>le</strong> mosse da questa<br />
affermazione per commentare la produzione encomiastica in prosa e in<br />
versi composta a ricordo <strong>di</strong> una battaglia a pal<strong>le</strong> <strong>di</strong> neve e <strong>di</strong> un’armegge-<br />
18 Nell’impossibilità <strong>di</strong> dar conto <strong>dell</strong>a vastissima bibliografia prodotta su questo poema mi<br />
limitoarimandareaM.Martelli,LetteraturafiorentinadelQuattrocento.IlfiltrodeglianniSessanta,<br />
<strong>Firenze</strong>, Le Lettere, 1996, in particolare <strong>le</strong> pp. 198-240, la cui interpretazione propone una<br />
in<strong>di</strong>spensabi<strong>le</strong>contestualizzazionenelclima cultura<strong>le</strong><strong>di</strong>queglianni.<br />
19 Ivi, p. 106.<br />
17
iagiocate,duranteilcarneva<strong>le</strong>del1464,daungruppodeipiùfedelicompagni<strong>dell</strong>abrigata<br />
laurenziana.<br />
Il 20 <strong>di</strong> gennaio <strong>di</strong> quell’anno, alcuni fra i primi giovani <strong>dell</strong>a città,<br />
capeggiatidaBartolomeoBenci,sfruttarono,infatti,l’occasione<strong>di</strong>un’abbondante<br />
nevicata per organizzare uno scontro, a pal<strong>le</strong> <strong>di</strong> neve appunto,<br />
davantialla<strong>di</strong>mora<strong>di</strong>MariettaStrozzi,cherisposeconammirevo<strong>le</strong>garbo<br />
dal<strong>le</strong> finestre al<strong>le</strong> quali era affacciata. Il gioco avvenne <strong>di</strong> notte, avvolto<br />
dalla suggestione del buio screziata dai bagliori del<strong>le</strong> torce, come raccontaFilippoCorsiniinuna<strong>le</strong>tteraall’amicoLorenzode’Me<strong>di</strong>cialloraa<br />
Pisa:<br />
18<br />
Chespettacolo,santinumi!:lascenaeraadornacomesiconveniva<br />
alla qualità degli attori, dal<strong>le</strong> luci <strong>di</strong> innumerevoli torce, dal clangore<br />
del<strong>le</strong> trombe, dalla soavità dei flauti. Ma a questo punto temo che il mio<br />
rozzosti<strong>le</strong>nonsappiaesprimerequantoinquellanottehovistoconimiei<br />
occhi.[…]Ciascuno<strong>di</strong>lororiteneva<strong>di</strong>averfattoqualcosa<strong>di</strong>segnalatose<br />
fosseriuscitoacospargere<strong>di</strong>neveilvolto<strong>di</strong>quellaniveafanciulla,tanto<br />
che tu [Lorenzo] avresti facilmente potuto <strong>di</strong>re che insomma non <strong>di</strong> un<br />
gioco al<strong>le</strong> pal<strong>le</strong> <strong>di</strong> neve si trattasse, ma, con tanta brama <strong>di</strong> gloria sembravano<br />
combattere, <strong>di</strong> una gara fra arcieri a chi meglio centrasse quello<br />
che i greci chiamavano «skopos». Quanto alla fanciulla, ella ha <strong>di</strong>mostratoconqua<strong>le</strong>graziaeconqua<strong>le</strong>abilitàsappiacondurreilgioco–nonparlo<strong>dell</strong>asuabel<strong>le</strong>zza,atuttinota–,talchéuscìdallaprovauniversalmenteapprezzata<br />
20 .<br />
Qualche tempo dopo la battaglia a pal<strong>le</strong> <strong>di</strong> neve, il 14 febbraio, lo<br />
stesso Bartolomeo si mise a capo <strong>di</strong> un’altra brigata filome<strong>di</strong>cea 21 , per<br />
organizzare un’armeggeria davanti al palazzo <strong>dell</strong>a Marietta. L’iniziativa<br />
andavabenoltreilsemplicegioco,coinvolgendounnumeroconsiderevo<strong>le</strong><br />
<strong>di</strong>partecipanti(circacinquecentofracavalieriescu<strong>di</strong>eristandoal<strong>le</strong>descrizioni)<br />
e mettendo in moto una comp<strong>le</strong>ssa macchina spettacolare che si<br />
sarebbe conclusa con lo scoppio <strong>di</strong> un carro rappresentante un Trionfo<br />
20 Cito,conabbreviazionieomissioni,dallatraduzione<strong>di</strong>MarioMartelli,riportataivi,p.108.<br />
Iltestoorigina<strong>le</strong><strong>dell</strong>’intera<strong>le</strong>ttera,inlatino,sitrovainP.O.Kristel<strong>le</strong>r,Undocumentosconosciuto<br />
sullagiostra<strong>di</strong>Giulianode’Me<strong>di</strong>ci,inIdem,Stu<strong>di</strong>esinRenaissanceThoughtsandLetters,Roma,<br />
E<strong>di</strong>zioni<strong>di</strong>storiae<strong>le</strong>tteratura,1956, pp. 437-450:448-449,il corsivo èmio.<br />
21 IgiovaniaccompagnatoridelBencifurono:AndreaCarnesecchi,IacopoMarsuppini,Bartolomeo<br />
Bartolini, Lodovico Pucci, Piero <strong>Vespucci</strong>, Francesco Altoviti, Andrea Boni e Francesco<br />
Girolami. Sul<strong>le</strong> brigate <strong>di</strong>iuvenes e, in genera<strong>le</strong>, sulla funzione politica dei giochi caval<strong>le</strong>reschi, si<br />
vedanoTrex<strong>le</strong>r,PubliclifeinRenaissanceFlorencecit.,pp.224-240e215-235;“Letemsrevient”<br />
cit.,passim; L. Ricciar<strong>di</strong>, “Colsenno,coltesoroecollalancia”.Ritiegiochicaval<strong>le</strong>reschinella<br />
<strong>Firenze</strong>delMagnificoLorenzo,presentazione<strong>di</strong>F.Car<strong>di</strong>ni,<strong>Firenze</strong>,LeLettere,1992,pp.71-83;<br />
F.Car<strong>di</strong>ni,L’acciarde’cavalieri.Stu<strong>di</strong>sullacaval<strong>le</strong>rianelmondotoscanoeitalico(secc.XII-XV),<br />
<strong>Firenze</strong>,LeLettere, 1997, pp.129-130.
5. Trionfod’Amore,Vienna, BibliotecaAlbertina, GraphischeSammlung.<br />
d’Amore: un soggetto molto raro nella storia <strong>dell</strong>o spettacolo fiorentino,<br />
probabi<strong>le</strong>conseguenzaecausainsieme<strong>dell</strong>anotevo<strong>le</strong>fioriturafigurativa<strong>di</strong><br />
questotemapetrarchesco(figg.5-6) 22 .<br />
In onore<strong>dell</strong>afanciulla,dunque,igiovani:<br />
giuntiacasa<strong>dell</strong>adama,fecionolamostra.Eappresso,ciascunocorseritto<br />
in sulla sella, secondo uso d’armeggeria, con uno dardo in mano dorato. E<br />
<strong>di</strong>poiancora,ciascunocorseconunalanciabusa,dorata;erupponoapiè<strong>dell</strong>a<br />
finestradov’eradettadama.Laqua<strong>le</strong>simostravainmezo<strong>di</strong>quattrotorchi<br />
acesi,contantagraziosaonestàcheunaLucreziabasterebbe.Etfattoquesto,elTrionfoerafermosullapiazza,<strong>di</strong>rimpettoallafinestradov’eradetta<br />
22 Il primoTrionfod’Amore noto (quello <strong>di</strong> Bartolomeo Benci del ’64 è il secondo) aveva<br />
accompagnatolabrigatacapeggiatadaLorenzode’Me<strong>di</strong>ciinoccasione<strong>dell</strong>asuaprimauscitacerimonia<strong>le</strong>ufficia<strong>le</strong>,all’età<strong>di</strong>soli<strong>di</strong>ecianni,nel1459,perlaqua<strong>le</strong>rimando,oltreallabibliografiacitatanellanotaprecedente,aP.Ventrone,L’immaginariocaval<strong>le</strong>resconellacultura<strong>dell</strong>ospettacolofiorentinodelQuattrocento,inPala<strong>di</strong>ni<strong>di</strong>carta.Ilmo<strong>dell</strong>ocaval<strong>le</strong>rescofiorentino,acura<strong>di</strong>M.Villoresi,<br />
Roma, Bulzoni, 2006, pp. 191-223: 191-205. Esempi figurativi <strong>di</strong>Trionfid’Amore fiorentini<br />
prossimi agli anni che qui ci interessano si trovano riprodotti in “Letemsrevient” cit., schede<br />
2.6., 2.8., 2.9., epassim.<br />
19
6. Trionfod’Amore, descodaparto, Londra, Victoria andAlbert Museum.<br />
20<br />
dama: e al Signore [Bartolomeo Benci] fu ispiccate l’alie 23 e gittate in sul<br />
Trionfo; e in quel punto, era or<strong>di</strong>nato che a detto Trionfo s’appiccassi el<br />
fuoco:ecosìarse[…].Ecosìacesiperl’aria[irazichev’eranosu,artificiati]<br />
volavanoapressoalladama:alcunon’andavaincasa<strong>dell</strong>adettadama,chesi<br />
istimaglien’entrassialcunonelcuore,percompassionedeldettoamante 24 .<br />
23 Bartolomeo Benci indossava, infatti, un «giubone <strong>di</strong> per<strong>le</strong> ricamato <strong>di</strong> gioie, con due alie<br />
al<strong>le</strong> spal<strong>le</strong>, d’oro e più altri colori» che lo assimilavano a Cupido e che sarebbero state bruciate sul<br />
trionfo in segno<strong>di</strong>capitolazione<strong>dell</strong>’amantealcospetto <strong>dell</strong>a dama.<br />
24 Ilbranoètrattodaunanonimoricordoinprosa,cheriportaancheinomidegliarmeggiatori<br />
sopracitati,pubblicatodaA.Gherar<strong>di</strong>,Nota<strong>dell</strong>’armeggeriafattadaBartolomeoBenciallaMarietta<br />
degliStrozziil14febbraio1464in<strong>Firenze</strong>,<strong>Firenze</strong>,tip.Gali<strong>le</strong>iana,1876,pernozzePaoli-Martelli.
Ladescrizione<strong>di</strong>questafesta–chefuce<strong>le</strong>brataanchedaunpoemetto<br />
laudativo composto dal me<strong>di</strong>ceo Filippo Lapaccini 25 – così è intitolata nel<br />
manoscrittochelaconserva:«Notiziad’unafestafattalanotte<strong>di</strong>carnascia<strong>le</strong><br />
perunadamalaqua<strong>le</strong>fufigliuola<strong>di</strong>Lorenzo<strong>di</strong>messerPalladegliIstrozi.<br />
La detta festa fu fatta da Bartolomeo Benci, come innamorato <strong>di</strong> detta<br />
dama» 26 .Nell’opuscoloencomiastico,la“fanciulla”<strong>dell</strong>ainforma<strong>le</strong>eamichevo<strong>le</strong><br />
<strong>le</strong>ttera del Corsini a Lorenzo era, dunque, <strong>di</strong>ventata una “dama”,<br />
secondolaterminologiacorteseormaiampiamente<strong>di</strong>ffusadalla<strong>le</strong>tteratura<br />
caval<strong>le</strong>resca, mentre il responsabi<strong>le</strong> <strong>dell</strong>’iniziativa appariva averla intrapresa“comeinnamorato”<strong>di</strong><strong>le</strong>i.Inquel“come”statuttoilsensocultura<strong>le</strong>e<br />
politico<strong>dell</strong>’operazione.Cultura<strong>le</strong>,perchéidueprotagonisti<strong>dell</strong>avicenda<br />
non erano amanti nella realtà, e probabilmente neppure innamorati, ma<br />
vestivanoipanni<strong>di</strong>dameecavalieriepiciinunafinzionesquisitamente<strong>le</strong>tteraria,<br />
cogliendo altresì l’occasione sia per sfoggiare abiti e gioielli altrimenti<br />
proibiti dal<strong>le</strong> severe <strong>le</strong>ggi suntuarie, sia per esibire comportamenti<br />
altrettantoeccezionalirispettoaimorescitta<strong>di</strong>ni.Politico,perchéMarietta,<br />
inquantofiglia<strong>di</strong>Lorenzo<strong>di</strong>PallaStrozzi,appartenevaadunadel<strong>le</strong>famiglie<br />
fiorentine più ricche e antiche, benché in quel momento fosse tagliata<br />
fuoridal<strong>le</strong>carichepubblicheinquantoirappresentantidelramoprincipa<strong>le</strong>,<br />
Filippo e Lorenzo <strong>di</strong> Matteo, erano in esilio, e soggiornavano a Napoli<br />
presso il re Ferrante d’Aragona, del qua<strong>le</strong> godevano i favori. Bartolomeo,<br />
invece, proveniva da un casato solidamente <strong>le</strong>gato ai Me<strong>di</strong>ci, dei quali, in<br />
questaoccasione,<strong>di</strong>ventava,<strong>di</strong>fattoportavoce,pa<strong>le</strong>sando,attraversoillinguaggio<br />
simbolico <strong>dell</strong>o spettacolo, la volontà <strong>dell</strong>a famiglia egemone <strong>di</strong><br />
cercarenuoveal<strong>le</strong>anzefrailignaggicitta<strong>di</strong>ni<strong>di</strong>maggioreprestigio 27 .<br />
OltrechedaLorenzo<strong>di</strong>PallaStrozzi,Mariettaera,però,nataancheda<br />
quellaA<strong>le</strong>ssandrade’Bar<strong>di</strong>lacuivirtùsarebbestataresaproverbia<strong>le</strong>dalla<br />
biografia del Bisticci. Ed è proprio dal confronto fra il comportamento<br />
<strong>dell</strong>a madre e quello <strong>dell</strong>a figlia che si può cogliere il cambiamento <strong>di</strong><br />
climae<strong>di</strong>sensibilitàcultura<strong>le</strong>chestavaavvenendoinsenoall’oligarchiapiù<br />
strettamentefilome<strong>di</strong>cea,equelloscambiofravitae<strong>le</strong>tteraturachenonera<br />
appartenuto al<strong>le</strong> generazioni precedenti. Di A<strong>le</strong>ssandra, infatti, negli anni<br />
TrentadelQuattrocento,eranostatesoprattuttoapprezzatel’educazione,la<br />
25 Filippo Lapaccini,L’armeggeria<strong>di</strong>TommasoBenci, inLiricitoscanidel’400, a cura <strong>di</strong><br />
A.Lanza,Roma,Bulzoni,1973-75,vol.II,pp.1-17.Sul<strong>le</strong>caratteristiche<strong>le</strong>tterarieedencomiastiche<strong>di</strong>questicomponimentisivedano<strong>le</strong>osservazioni<strong>di</strong>R.Bessi,Lospettacoloelascrittura,in“Le<br />
temsrevient”cit.,pp. 103-117:106-109.<br />
26 Cit. in I. Del Lungo, La donna fiorentina del buon tempo antico, <strong>Firenze</strong>, Bemporad,<br />
1926 2 (Ied. 1906),p.207, corsivimiei.<br />
27 Perunapiùprecisaedesauriente<strong>le</strong>tturapolitica<strong>di</strong>questeduefestemilimitoarimandare<br />
aM. Martelli,NotaaNaldoNal<strong>di</strong>,‘E<strong>le</strong>giarum’,I2654,«Interpres», III(1980), pp.245-254.<br />
21
modestia,lacapacità<strong>di</strong>svolgerealmeglioqualsiasiincombenzadomestica,<br />
dotichegiàsiintuivanodaldecorumdelsuocomportamentocerimonia<strong>le</strong>,<br />
echesarebberostateconfermatedallafermezza<strong>di</strong>carattereda<strong>le</strong>i<strong>di</strong>mostrata<br />
nell’affrontare <strong>le</strong> sventure familiari che <strong>le</strong> sarebbero toccate 28 . Non a caso<br />
Vespasiano l’aveva chiamata sempre per nome, senza aggiungere nessun<br />
altroappellativo,quasiavo<strong>le</strong>rsottolinearelaconcretezza‘storica’<strong>dell</strong>apersona,controqualsiasipossibi<strong>le</strong>idealizzazione<strong>le</strong>tteraria.<br />
Le virtù <strong>di</strong> Marietta, a metà degli anni Sessanta, erano, invece, ben<br />
altre:<strong>dell</strong>afanciullavenivalodatainprimoluogol’ecceziona<strong>le</strong>bel<strong>le</strong>zza–<br />
certamente confermata dal busto <strong>di</strong> Desiderio da Settignano che la<br />
dovrebbe ritrarre (fig. 7)–epoi la grazia con la qua<strong>le</strong> era riuscita a interpretareilruolo<strong>di</strong>damadestinatariasiadeilu<strong>di</strong>gentilia<strong>le</strong>iin<strong>di</strong>rizzati,sia<br />
<strong>di</strong> un corteggiamento, da parte del Benci, tanto esibito pubblicamente<br />
quanto,abbiamovisto,motivatosolopoliticamente 29 .Enonsoltantoigiochi<strong>di</strong>carneva<strong>le</strong>e<strong>le</strong>relativedescrizioniavevanosol<strong>le</strong>citatol’attenzione<strong>dell</strong>’élitefiorentinaneiconfronti<strong>dell</strong>aragazza,perchéanchealtriversil’avevanoce<strong>le</strong>bratanelmedesimotorno<strong>di</strong>tempo,semprevantandone<strong>le</strong>dotiin<br />
termini squisitamente<strong>le</strong>tterari 30 .<br />
Un’immagine sovra esposta quella <strong>dell</strong>a Marietta, <strong>di</strong>remmo con il<br />
<strong>le</strong>ssicodeigiorninostri:cosìsovraespostache,abreve<strong>di</strong>stanzadaquelcarneva<strong>le</strong><br />
del ’64, che ne aveva sancito il momento <strong>di</strong> massima notorietà a<br />
<strong>Firenze</strong>, si sarebbe decisamente ‘bruciata’, ‘logorata’. Se, infatti, in quel<br />
torno<strong>di</strong>tempolagiovaneeraapparsaamolticomeunodeimiglioripartiti<br />
matrimoniali <strong>dell</strong>a città per bel<strong>le</strong>zza, lignaggio e ricchezza, già all’inizio<br />
<strong>dell</strong>’anno successivo, ella era «scesa <strong>di</strong> un grande iscaglione» 31 a causa<br />
soprattuttodelfallimentofinanziario<strong>dell</strong>ozioGiovanfrancescocheportava<br />
<strong>di</strong>sonoreallafamiglia,maamotivoanche<strong>di</strong>uneccesso<strong>di</strong>visibilitàchela<br />
<strong>di</strong>sgrazia economica dei parenti non consentiva più <strong>di</strong> giustificare socialmente.<br />
La critica, neppure troppo larvata, alla convenienza <strong>di</strong> scegliere<br />
Mariettacomesposa,emergeconespressionisignificativedauna<strong>le</strong>ttera<strong>di</strong><br />
Filippo Strozzi al fratello Lorenzo, che avrebbe desiderato sposare quella<br />
fanciullasopraognialtra:<br />
28 Aquesto propositosivedala già citatabiografia <strong>di</strong>Vespasiano daBisticci.<br />
29 Marietta sarebbe andata sposa a Ferrara al conte Teofilo Calcagnini, mentre Bartolomeo<br />
avrebbeimpalmatoLisabettaTornabuoni,sorella<strong>dell</strong>’anch’eglituttome<strong>di</strong>ceoFrancesco:cfr.Del<br />
Lungo,Ladonnafiorentinacit.,p.210.<br />
30 Ilpoetame<strong>di</strong>ceoNaldoNal<strong>di</strong><strong>le</strong>de<strong>di</strong>cò,infatti,inquestistessianni,benduee<strong>le</strong>giechesi<br />
possonovederepubblicateecommentateinMartelli,NotaaNaldoNal<strong>di</strong>cit.,rispettivamentepp.<br />
245-246 e251-252.<br />
31 L’espressioneèusatadaA<strong>le</strong>ssandraMacinghinegliStrozzi,Lettere<strong>di</strong>unagentildonna<br />
fiorentinadelsecoloXVaifigliuoliesuli,pubblicatedaC.Guasti,<strong>Firenze</strong>,Sansoni,1877,p.346.<br />
22
7. Desiderio da Settignano, Busto <strong>di</strong> giovane donna (Marietta degli Strozzi), Berlino,<br />
Staatliche Museen.<br />
23
Restoavisato<strong>dell</strong>apraticasavatemossa<strong>dell</strong>aMarietta…E<strong>dell</strong>’openione<br />
tuo intendo; simi<strong>le</strong>, come Marco [Parenti, cognato dei fratelli<br />
Strozzi] e mona Lessandra [Macinghi Strozzi, loro madre] vi consentono;<br />
… E vorresti averne mio opinione. A che ti <strong>di</strong>co, ch’io sono <strong>di</strong><br />
contrarioparere<strong>di</strong>voi;chenonsiané’lbisognotuoné<strong>dell</strong>aCasaNostra.<br />
Confessotichesiadamettereperbellafanciulla,ovuoi<strong>di</strong>redonna,eche<br />
habuonadota:mainoppositomiparevisienotantepartichepesonoassai<br />
più che <strong>le</strong> buone. Di prima faccia, a chi lo sentirà, parrà che noi vi manchiamo<strong>di</strong>riputazione,perchélamercatanzianonva,tantoèsoprastatae<br />
suta percossa e costì e altrove; e l’essere trasandata <strong>di</strong> tempo, e sanza<br />
padre e sanza madre 32 , e fuori <strong>di</strong> casa sua 33 ,essendobella,nonsarebbe<br />
granfattochecifussiqualchemacchia 34 .<br />
L’argomentare, molto preciso e incisivo nella scelta dei termini,<br />
potrebbeesserepresocomemo<strong>dell</strong>oesemplare<strong>dell</strong>apoliticamatrimonia<strong>le</strong><br />
fiorentina del XV secolo, soprattutto se <strong>le</strong>tto in paral<strong>le</strong>lo con <strong>le</strong> <strong>le</strong>ttere<br />
<strong>dell</strong>a Macinghi Strozzi (e del genero Marco Parenti 35 ), relative alla sua<br />
ricerca <strong>di</strong> una sposa per i figli esuli, e con i commenti in esse espressi.<br />
Secondo Filippo Strozzi la giovane, benché bella e fornita <strong>di</strong> una dote<br />
cospicua,nonerapiùpropriamenteuna“fanciulla”maormaiuna“donna” 36 ,<br />
perchétroppipretendentil’avevanorichiestaoatroppierastatapromessa,<br />
conilrisultatocheella,dopoesserestatatantoipervalutata(“soprastata”),<br />
appariva ormai “percossa”, oltre che non più giovanissima (“trasandata <strong>di</strong><br />
tempo”), e forse neppure più del tutto innocente (“non sarebbe gran fatto<br />
che ci fussi qualche macchia”), vista la sua con<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> orfana eccessivamente<br />
bella per non essere al<strong>le</strong>vata e sorvegliata in casa, con il giusto<br />
rigore, dai parenti. Il tenore merceologico <strong>di</strong> questa testimonianza rif<strong>le</strong>tte<br />
perfettamenteil‘mercato’nuzia<strong>le</strong>fiorentino–perchéinunveroeproprio<br />
‘mercato’ in realtà consisteva la politica del<strong>le</strong> al<strong>le</strong>anze matrimoniali 37 –,<br />
mettendo in evidenza come l’eccesso <strong>di</strong> visibilità <strong>dell</strong>a donna venisse<br />
ancora, in quegli anni, a scontrarsi con <strong>le</strong> consuetu<strong>di</strong>ni educative citta<strong>di</strong>ne,<br />
a <strong>di</strong>spetto <strong>di</strong> qualsiasi trasfigurazione caval<strong>le</strong>resca e <strong>le</strong>tteraria dei<br />
32 Ilpadreera,infatti,morto nel1451, lamadrealla finedel1465.<br />
33 Dopo la morte <strong>dell</strong>a madre, Marietta sarebbe stata ospite a Ferrara <strong>dell</strong>o zio Giovanfrancescofinoal<br />
matrimonio con ilconte Calcagnini:Martelli,NotaaNaldoNal<strong>di</strong>cit.,p.248n.<br />
34 MacinghinegliStrozzi,Lettere<strong>di</strong>unagentildonnacit., p. 594, corsivimiei.<br />
35 Sipossono<strong>le</strong>ggerenell’e<strong>di</strong>zione:MarcoParenti,Lettere,acura<strong>di</strong>M.Marrese,<strong>Firenze</strong>,<br />
Olschki,1996.L’introduzioneoffreinteressantiriferimentiallapoliticamatrimonia<strong>le</strong>fiorentina<strong>dell</strong>a<br />
secondametàdelQuattrocento.<br />
36 Doveiltermine“donna”alludeadunapossibi<strong>le</strong>maturazionesessua<strong>le</strong>,incontrapposizione<br />
allacon<strong>di</strong>zione<strong>di</strong>“fanciulla”inesperta<strong>di</strong>cosed’amore:cfr.gliesempicit.inN.Tommaseo-B.Bellini,Dizionario<strong>dell</strong>alinguaitaliana,Torino,<br />
UTET, 1865,subvoce“Donna”, <strong>le</strong>mma16.<br />
37 Cfr.Molho,Marriageallianceinlateme<strong>di</strong>evalFlorencecit.<br />
24
8. Maso Finiguerra, Bottega, Un giovane e una dama sorreggono una sfera armillare<br />
(PiattoOtto),Londra,BritishMuseum:Lorenzode’Me<strong>di</strong>cieLucreziaDonati.<br />
rapporti fra i due sessi, e <strong>di</strong> come, dunque, in tutta l’oligarchia fiorentina,<br />
filooantime<strong>di</strong>cea,vigesseroancora imedesimiprincipi morali.<br />
Non<strong>di</strong>verso,sulpianocultura<strong>le</strong>,èilcaso<strong>di</strong>LucreziaDonati(fig.8),la<br />
cuibel<strong>le</strong>zzaeraproverbia<strong>le</strong>quantoquella<strong>di</strong>Marietta,cheLorenzoilMagnifico<br />
scelse come dama nella giostra da lui vinta nel 1469. Andata sposa nel<br />
’65aNiccolòAr<strong>di</strong>nghelli,appartenenteadunafamiglia<strong>di</strong>esulirecentemente<br />
riavvicinatisi ai Me<strong>di</strong>ci 38 , ella <strong>di</strong>venne la musa ispiratrice <strong>di</strong> Lorenzo negli<br />
38 Su<strong>di</strong>luisivedano<strong>le</strong>scarsenotizieraccoltedaRochon,LajeunessedeLaurentdeMé<strong>di</strong>ciscit.,pp.<br />
94-97 e note.<br />
25
anni precedenti il suo matrimonio con Clarice Orsini 39 , e protagonista non<br />
solo<strong>di</strong>unafinzione<strong>di</strong>innamoramento<strong>le</strong>tterario-caval<strong>le</strong>resco–alimentatada<br />
sonettiepoemettilaudativi,fraiquali,sututti,laGiostra<strong>di</strong>LuigiPulci 40 –,<br />
maanche<strong>di</strong>balliefesteggiamentiesclusiviorganizzatiinsuonomedaipiù<br />
strettisodali<strong>dell</strong>abrigatalaurenzianaguidatidalloroanfitrione.<br />
Questipassatempi,a<strong>di</strong>fferenzadal<strong>le</strong>festepre<strong>di</strong>spostedalComuneper<br />
accogliere ospiti <strong>di</strong> riguardo o per ce<strong>le</strong>brare particolari ricorrenze, quali<br />
quellarammentatadalBisticcinellavita<strong>di</strong>A<strong>le</strong>ssandrade’Bar<strong>di</strong>,nonsisvolgevanoinpubblicoederanoperciòsottrattiallafruizione,anchepuramentepassivaecontemplativa,deifiorentinicomuni,introducendoneicomportamenti<strong>dell</strong>aéliteme<strong>di</strong>ceaunanota<strong>di</strong>trasgressionerispettoal<strong>le</strong>usanze<strong>dell</strong>’oligarchiapiùconservatrice<br />
41 .La‘dama’e<strong>le</strong>ttaveniva,inquestocontesto,<br />
ad assumere atteggiamenti in tutto contrastanti con i principi morali che<br />
abbiamovistopresiedereall’educazionedel<strong>le</strong>fanciul<strong>le</strong>aristocratiche,siaper<br />
lavanitàsol<strong>le</strong>citatadagliabitiedaigioielliindossatiinquel<strong>le</strong>occasioni,sia<br />
per la promiscuità con gli uomini che necessariamente si creava durante <strong>le</strong><br />
feste,siaper<strong>le</strong>sol<strong>le</strong>citazionimondane–pernon<strong>di</strong>reesplicitamentesessuali<br />
– che da quella promiscuità potevano derivare. Basta anche solo ripensare<br />
al<strong>le</strong>istruzioni<strong>dell</strong>’arcivescovoAntoninoPierozziaDianoraTornabuoni,a<br />
proposito del contegno da tenere durante <strong>le</strong> feste, per comprendere che<br />
<strong>di</strong>stanza si fosse insinuata fra gli usi ce<strong>le</strong>brativi del comune oligarchico e<br />
quelliinvogafralagioventùottimatizialaurenziana.<br />
Malafinzione<strong>le</strong>tterario-caval<strong>le</strong>rescanonerasufficientepermascherareomitigarelatrasgressività<strong>di</strong>queicomportamenti,cometestimoniano<br />
39 Nellugliodel1471,peraltro,ClariceOrsinitenneabattesimounfiglio<strong>di</strong>LucreziaAr<strong>di</strong>nghelli:cfr.ildocumentoriportatodaA.Warburg,Del<strong>le</strong>«impreseamorose»nel<strong>le</strong>piùanticheincisionifiorentine,inIdem,Larinascitadelpaganesimoantico.Contributiallastoria<strong>dell</strong>acultura,raccolti<br />
daG.Bing, <strong>Firenze</strong>, LaNuovaItalia, 1966,pp. 179-191:p.191.<br />
40 LaGiostrasipuòconsultarenell’e<strong>di</strong>zione<strong>di</strong>L.Pulci,Opereminori,acura<strong>di</strong>P.Orvieto,<br />
Milano,Mursia,1986,pp.53-120;per<strong>le</strong>altrecomposizionipoetichesivedaRochon,Lajeunesse<br />
deLaurentdeMé<strong>di</strong>ciscit.,pp. 94-97 enote.<br />
41 Seneritrovanoechi,adesempio,nellacanzone<strong>di</strong>LuigiPulci,Dapoiche’lLauro,inIdem,<br />
Opereminoricit.,pp.44-50.Per<strong>le</strong>allusioniaunafestaavvenutanel1467,eforseadaltrianaloghi<br />
trattenimenti, cfr. i vv. 23-25, p. 45 («harestù mai veduto in questi boschi / da una bianca fera transportarne/ungiovinettopuroinbrunavesta»,doveèevidenteilrichiamoallalivrea<strong>di</strong>Lucreziaricordatanella<strong>le</strong>ttera<strong>dell</strong>aMacinghiStrozziquicitatapiùavantineltesto),eivv.64-69,p.46(«Quante<br />
[volte]fuiescaetfacie,/quandoe’facieapurfesteetnuoviadvisi!/Dichesoventegiàmecosorrisi,<br />
/allorchetuttotrasformatoapparve,/econsuecertelarve/credeaadmesimularnonesserdesso»,<br />
doveilriferimentoèadaltrepossibilifeste<strong>di</strong>carneva<strong>le</strong>nel<strong>le</strong>qualiLorenzosipresentavamascherato).<br />
Conladefinizione“aristocraziapiùconservatrice”intendo<strong>di</strong>stinguere,secondol’in<strong>di</strong>cazione<strong>di</strong>M.<br />
Martelli,<strong>Firenze</strong>,inLetteraturaitaliana.<strong>Storia</strong>egeografia,II:L’etàmoderna,Torino,Einau<strong>di</strong>,<br />
1988, pp. 25-201:passim, <strong>le</strong> famiglie <strong>dell</strong>’oligarchia fiorentina <strong>di</strong> più antica formazione, come gli<br />
AlbizzioiTornabuoniogliStrozzi,daquel<strong>le</strong>piùrecenticomeglistessiMe<strong>di</strong>ci,chenutrivanosentimentipoliticiprofondamente<strong>di</strong>versiintornoallagestione<strong>dell</strong>oStato.<br />
26
i commenti <strong>di</strong> Filippo Strozzi sulla Marietta, e come confermano <strong>le</strong> affermazioni<strong>di</strong>A<strong>le</strong>ssandraMacinghiStrozziaproposito<strong>dell</strong>astessaLucrezia.<br />
Il 29 marzo del 1465 la nobildonna riferiva, infatti, <strong>di</strong> come Lorenzo de’<br />
Me<strong>di</strong>ciavesseintercedutopressoilpadrePieroperfarrichiamarea<strong>Firenze</strong><br />
Niccolò Ar<strong>di</strong>nghelli, pensando <strong>di</strong> fare «piacere alla suo’ dama [scil.: <strong>di</strong><br />
Lorenzo] e donna [scil.: moglie] <strong>di</strong> Niccolò, perché ne facci a lui; che<br />
ispessolavede!»,eaggiungevaamaramente,vistochea<strong>le</strong>inonriusciva<strong>di</strong><br />
far rientrare i figliuoli dall’esilio nonostante <strong>le</strong> importanti raccomandazioni:<br />
«Gioverà forse più l’avere bella moglie, ch’e prieghi <strong>di</strong> 47 [il re <strong>di</strong><br />
Napoli]» 42 .Eancora,un paio<strong>di</strong> annidopo,riferivaal figlioFilippo:<br />
[<strong>Firenze</strong>,] Ricordami ora <strong>di</strong> <strong>di</strong>rti che Niccolò Ar<strong>di</strong>ngelli ti potrà<br />
pagare, ché si <strong>di</strong>ce ha vinto bene otto mila fiorini. Doverra’lo avere sentitoallatornatadel<strong>le</strong>ga<strong>le</strong>e.Ladonnasuaèqua,egode,ches’hafatto<strong>di</strong><br />
nuovounve<strong>di</strong>stireconunalivrea,esuvvipocheper<strong>le</strong>,magrosseebel<strong>le</strong>:<br />
e così si fece a dì 3, a suo’ stanza, un ballo nella sala del Papa a Santa<br />
MariaNovella,chel’or<strong>di</strong>noronoLorenzo<strong>di</strong>Piero.Efuluiconunabrigata<br />
<strong>di</strong>giovanivestiti<strong>dell</strong>alivrea<strong>di</strong><strong>le</strong>i,cioppettepagonazzericamate<strong>di</strong>bel<strong>le</strong><br />
per<strong>le</strong>. E Lorenzo è quegli che portano bruno colla livrea del<strong>le</strong> per<strong>le</strong>, e <strong>di</strong><br />
granpregio!Sicchéfanno festa<strong>dell</strong>avincita <strong>di</strong> tantidanari 43 .<br />
«Ladonnasuaèqua,egode»:noneracertamentequestoilcomportamento<br />
appropriato per la moglie devota <strong>di</strong> un esponente <strong>dell</strong>’oligarchia<br />
fiorentina costretto a stare per mesi lontano da casa, e questo in<strong>di</strong>pendentemente<br />
dal fatto che i rapporti fra Lorenzo e Lucrezia avessero effettivamentesuperatoilimiti<strong>dell</strong>afinzione<strong>le</strong>tteraria,sospettoche,peraltro,nessunatestimonianzaconsente<strong>di</strong><br />
fondare concertezza 44 .<br />
42 MacinghinegliStrozzi,Lettere<strong>di</strong>unagentildonnafiorentinacit.,pp.385-386,la<strong>le</strong>ttera<br />
è del29 marzo 1465.<br />
43 Macinghi negli Strozzi,Lettere<strong>di</strong>unagentildonnafiorentina cit., p. 575, corsivo mio:<br />
<strong>le</strong>ttera del l7 febbraio 1467; questo passo è stato posto in evidenza da Warburg,Del<strong>le</strong>«imprese<br />
amorose»nel<strong>le</strong>piùanticheincisionifiorentinecit., p. 186.<br />
44 Rochon,LajeunessedeLaurentdeMé<strong>di</strong>ciscit.,pp.93-99,fondandosipreva<strong>le</strong>ntementesu<br />
fontiepistolari,avanzacautamentel’ipotesicheilrapportofraLorenzoeLucrezianonfossesoltanto<br />
unafinzionepoetica.Ameparetuttaviachepropriolanaturaconfidenzia<strong>le</strong>del<strong>le</strong>poche<strong>le</strong>ttereinquestione,scambiatedagiovanipocopiùcheado<strong>le</strong>scentiintonichesfioranoil‘cameratismo’,vengaatestimoniarenontantol’esistenza<strong>di</strong>concretirapportifraiduepresuntiamanti,quantounmodoallusivoescherzoso<strong>di</strong>parlare<strong>di</strong>donnefraigiovanimaschideltempoche,a<strong>di</strong>spetto<strong>di</strong>tutte<strong>le</strong>trasfigurazioni<br />
caval<strong>le</strong>resche, ricorda molto da vicino, anche a volte nella volgarità <strong>di</strong> certe espressioni,<br />
quellodeitempiin cuiviviamo oggi.<br />
27
La “ninfa”<br />
ovverol’idealizzazioneneoplatonica<br />
<strong>dell</strong>adonnanellaculturadeglianniSettanta-Ottanta:<br />
AlbieradegliAlbizie<strong>Simonetta</strong>Cattaneo<strong>Vespucci</strong><br />
Icommenti<strong>di</strong>A<strong>le</strong>ssandrae<strong>di</strong>FilippoStrozzisullaMariettaesullaLucrezia<br />
testimoniano <strong>di</strong> come, ancora alla fine degli anni Sessanta, alla donna<br />
fosseconcesso<strong>di</strong>rivestireilruoloancipite<strong>di</strong>‘dama’,nellafinzionecaval<strong>le</strong>resca,<br />
e <strong>di</strong> moglie o <strong>di</strong> fanciulla da marito, nella realtà del vivere quoti<strong>di</strong>ano.Ciònonostante,quandonelsuoruolofittizioessavenivaainfrangere<br />
i limiti imposti daimores fino ad allora con<strong>di</strong>visi da tutti i fiorentini, questa<br />
trasgressione non era subìta incon<strong>di</strong>zionatamente dall’oligarchia citta<strong>di</strong>napiùconservatrice,neppurequandoerapraticatadaipiùstretticomponentidelclanme<strong>di</strong>ceo.Inaltreparo<strong>le</strong>:l’idealizzazione<strong>le</strong>tterariadeirapporti<br />
fra i due sessi, che era stata elaborata nella cerchia degli intel<strong>le</strong>ttuali e dei<br />
poeti laurenziani, non era sufficiente a rendere accettabili comportamenti<br />
considerati,<strong>di</strong>fatto,immorali,in<strong>di</strong>pendentementedallaprovenienzasocia<strong>le</strong><br />
dei soggetti che li assumevano, perché quei comportamenti venivano, per<br />
allora, ancoranotatiecommentatiintermini negativi.<br />
Lasituazionemutòra<strong>di</strong>calmente,sulpianopoliticoecultura<strong>le</strong>,apartire<br />
dal decennio successivo, che <strong>di</strong>ede vita all’ultima <strong>metamorfosi</strong> femmini<strong>le</strong>:<br />
dopo il passaggio da “donna” a “dama”, quello definitivo da<br />
“dama” a “ninfa”. Questa trasformazione costituì l’esito più appariscente<br />
<strong>dell</strong>’affermarsidelneoplatonismononpiùsoltantocomecorrentefilosofica<br />
professatadapochidotti,macomelinguaggioentratoafarparte<strong>dell</strong>avita<br />
quoti<strong>di</strong>ana del ristretto gruppo <strong>di</strong> e<strong>le</strong>tti raccolti attorno a Lorenzo de’<br />
Me<strong>di</strong>ci, per i quali esso costituiva sia uno strumento <strong>di</strong> conoscenza e <strong>di</strong><br />
approccio alla vita stessa e alla sua trasfigurazione ultraterrena, sia un<br />
co<strong>di</strong>ce e un linguaggio <strong>di</strong> <strong>di</strong>stinzione rispetto a quanti quella linea <strong>di</strong> pensiero<br />
non professavano o con<strong>di</strong>videvano 45 . Il simbolo, sia <strong>le</strong>tterario che<br />
figurativo,<strong>di</strong>quellanuovamaniera<strong>di</strong>vivereilneoplatonismofu,appunto,<br />
45 Percomprenderequantofosseimportante,pernon<strong>di</strong>rein<strong>di</strong>spensabi<strong>le</strong>,perLorenzoeilsuo<br />
gruppo <strong>di</strong> amici e intel<strong>le</strong>ttuali, mantenere aperto un continuo <strong>di</strong>alogo filosofico e <strong>le</strong>tterario, basta<br />
scorrere i fitti carteggi pervenuti fino a noi. Si veda, per fare un solo esempio particolarmente pregnante,laricostruzione<strong>dell</strong>acronologiacompositivadelComentosopraalcunideisuoisonettilaurenziano,<br />
basata preva<strong>le</strong>ntemente su fonti epistolari, fatta da M. Martelli, Stu<strong>di</strong> laurenziani,<br />
<strong>Firenze</strong>, Olschki,1965, pp.51-133.<br />
29
9. Sandro Botticelli,LaPrimavera, <strong>Firenze</strong>, Gal<strong>le</strong>ria degli Uffizi.<br />
10. Sandro Botticelli,LaNascita<strong>di</strong>Venere, <strong>Firenze</strong>, Gal<strong>le</strong>riadegli Uffizi.<br />
30
la figura <strong>dell</strong>a ninfa, <strong>dell</strong>a donna idea<strong>le</strong> la cui fisionomia doveva rappresentaremetafisicamente,manonincarnareconcretamente,icontenutitrascendenti<strong>di</strong>quellafilosofia.Ilpercorsocompiutonellacostruzione<strong>dell</strong>afigura<strong>dell</strong>aninfa,intermini<br />
non solo antiquari e artistici ma soprattutto filosofici, si può rintracciare,amioavviso,inunasuainizia<strong>le</strong>elaborazione<strong>le</strong>tteraria–chesarebbestatabenprestovisualizzatadallapitturaal<strong>le</strong>goricadelBotticelli–,seguendone<br />
i progressivi tentativi <strong>di</strong> definizione in alcune immagini femminili<br />
cheportaronoallafina<strong>le</strong>edefinitivae<strong>le</strong>zione<strong>di</strong><strong>Simonetta</strong><strong>Vespucci</strong>qua<strong>le</strong><br />
mo<strong>dell</strong>o eccel<strong>le</strong>nte <strong>di</strong> bel<strong>le</strong>zza neoplatonica. La filiera dei gra<strong>di</strong> <strong>di</strong> questa<br />
costruzione va collocata, ai suoi esor<strong>di</strong>, nel biennio 1473-74. Sono gli<br />
anni nei quali Lorenzo, avendo superato la prima e <strong>di</strong>ffici<strong>le</strong> fase <strong>di</strong> inse<strong>di</strong>amento<br />
alla guida <strong>di</strong> <strong>Firenze</strong> come erede del padre Piero, e brillantemente,sepurassaiduramente,risoltoladelicatasituazione<strong>dell</strong>arivolta<strong>di</strong><br />
Volterra–dallaqua<strong>le</strong>,d’altrocanto,trasseunnotevo<strong>le</strong>prestigiopersona<strong>le</strong><br />
eunrafforzamento<strong>dell</strong>asuaegemoniapolitica 46 –,credette<strong>di</strong>poterfinalmentede<strong>di</strong>carepiùtempoallostu<strong>di</strong>oeal<strong>le</strong><strong>le</strong>ttere,chesemprerimanevano<br />
uno dei suoi interessi più cari, se non il principa<strong>le</strong> 47 . In questo torno <strong>di</strong><br />
tempo, che vide il Magnifico da un lato impostare la sua nuova veste <strong>di</strong><br />
“principe civi<strong>le</strong>” 48 poeta e filosofo con l’inizio <strong>dell</strong>a composizione del<br />
Comentode’mieisonetti, dall’altro consolidare il sodalizio politico-cultura<strong>le</strong>conMarsilioFicino<br />
49 ,einfineaccogliereilgiovanissimoPoliziano<br />
nellasuacasacomesuosegretariopersona<strong>le</strong>allafinedel1473,unanuova<br />
figurafemmini<strong>le</strong>ispiròlapennadegliintel<strong>le</strong>ttuali<strong>di</strong>regime:Albieradegli<br />
Albizzi.<br />
La fanciulla, fidanzata con il patrizio Sigismondo Lotteringhi <strong>dell</strong>a<br />
Stufa 50 , morì quin<strong>di</strong>cenne <strong>di</strong> polmonite il 14 luglio 1473, dopo essersi<br />
<strong>di</strong>stintanelballoorganizzatoinonore<strong>di</strong>E<strong>le</strong>onorad’Aragonaperilsuopassaggio<br />
a <strong>Firenze</strong> 51 . Su questa morte, che aveva suscitato grande commo-<br />
46 Sull’episo<strong>di</strong>o del sacco <strong>di</strong> Volterra, del 1472, e sul suo significato politico si veda ancora<br />
M. Martelli, Il sacco <strong>di</strong> Volterra e la <strong>le</strong>tteratura contemporanea: storia <strong>di</strong> un’operazione <strong>di</strong><br />
politicacultura<strong>le</strong>,«Rassegnavolterrana», LXX (1994),pp. 187-214.<br />
47 Perquestaperio<strong>di</strong>zzazioneconcordocon<strong>le</strong>argomentazioni<strong>di</strong>Martelli,Stu<strong>di</strong>laurenziani<br />
cit.,pp.179-190,checonfinepartecipazionepsicologicailluminailprofilointel<strong>le</strong>ttua<strong>le</strong>delgiovane<br />
Lorenzo inqueglianni.<br />
48 Perquestadefinizionecfr.P.Larivail<strong>le</strong>,Nifo,Machiavelli,principatocivi<strong>le</strong>,«Interpres»,<br />
IX (1989), pp. 150-195.<br />
49 Perlamessaafuocodelcomp<strong>le</strong>ssoeambiguorapportoche<strong>le</strong>gòLorenzoalFicinoconcordo<br />
pienamenteconl’interpretazione<strong>di</strong>Martelli,Lacultura<strong>le</strong>tterarianell’età<strong>di</strong>Lorenzocit.,pp.51-62.<br />
50 Suquestopersonaggio,intimoamicodelgiovaneLorenzo,sivedano<strong>le</strong>informazionifornitedaRochon,LajeunessedeLaurentdeMé<strong>di</strong>ciscit.,pp.<br />
90-93.<br />
51 Riferimentibibliograficisupra,alla nota17.<br />
31
zione in tutta la città, si era sviluppato una sorta <strong>di</strong> certame <strong>le</strong>tterario 52 , al<br />
qua<strong>le</strong>Polizianoavevapartecipatoconuneru<strong>di</strong>tissimoepice<strong>di</strong>oInAlbieram<br />
Albitiam, puellam formosissimam, morientem, de<strong>di</strong>cato allo sposo promesso,<br />
anticipando alcuni dei temi <strong>di</strong> lì a breve sviluppati anche nella<br />
Fabula<strong>di</strong>Orpheo. Fra questi, ciò che qui interessa è la definizione <strong>di</strong> un<br />
mo<strong>dell</strong>o femmini<strong>le</strong> che, pur collocato in un contesto ormai consueto ai<br />
costumi <strong>dell</strong>a repubblica fiorentina, quello <strong>dell</strong>a cerimonialità <strong>di</strong> accoglienza<br />
degli ospiti illustri, si <strong>di</strong>fferenzia significativamente dal prototipo<br />
oligarchico rappresentato da A<strong>le</strong>ssandra de’ Bar<strong>di</strong>, per assumere <strong>le</strong> fattezze<strong>di</strong><br />
unaninfadaitrattiidealizzati. Ecconeilritratto:<br />
32<br />
Candoreratdulcisuffusussanguine, qua<strong>le</strong>m<br />
albaferunt rubrisliliamixtarosis.<br />
Ut nitidum laetira<strong>di</strong>abantsideus ocelli,<br />
saepeAmor accensas rettulitinde faces.<br />
Solverat effusesquoties sine <strong>le</strong>gecapillos,<br />
infestaest trepi<strong>di</strong>svisaDianaferis;<br />
siveiterumadductosfulvum col<strong>le</strong>gitin aurum,<br />
compta Cytheriaco estpectine visa Venus.<br />
Usqueillam parvifurtim componere Amores<br />
sunt soliti etfacili Gratiablandamanu,<br />
atquehonoretteneri iam canamodestiavultus,<br />
et decor, etprobitas, purpureusquepudor,<br />
casta fides, risusquehilaris, Moresque pu<strong>di</strong>ci,<br />
incessusque decensa, nudaque simplicitas 53 .<br />
Rispettoallasovraesposizionedeiconcretiatteggiamenti<strong>di</strong>Marietta<br />
degli Strozzi e <strong>di</strong> Lucrezia Donati Ar<strong>di</strong>nghelli, il profilo che, <strong>di</strong> Albiera,<br />
<strong>di</strong>segnailPolizianosembravolutamenterifarsiallamodestia,alpudore,al<br />
decorodeicostumicheeranostatipropri<strong>dell</strong>adonnaaitempidelcomune<br />
oligarchico – e che abbiamo per l’appunto esemplificato nella persona <strong>di</strong><br />
A<strong>le</strong>ssandra de’ Bar<strong>di</strong> –, come a vo<strong>le</strong>r <strong>di</strong>fferenziare Albiera dagli esempi<br />
femminili<strong>di</strong>cuisieraparlatoincittà,forsefintroppo,negliannigiovanili<br />
<strong>di</strong> Lorenzo. Tuttavia su questo tessuto che ancora aderisce ai mores, si<br />
52 Cfr. F. Patetta, Una raccolta manoscritta <strong>di</strong> versi e prose in morte <strong>di</strong> Albiera degli<br />
Albizzi, «Atti<strong>dell</strong>a R. Accademia<strong>dell</strong>aScienza<strong>di</strong>Torino»,LIII (1917-18), pp. 290-294, 310-328.<br />
53 AgnoloPoliziano,InAlbieramAlbitiamcit.,vv.29-42,p.90(trad.ap.91:«Ilsuocolorito<br />
era can<strong>di</strong>do e soffuso <strong>di</strong> lieve rossore, come bianchi gigli misti a rose rosse. Gli occhi sorridevano,brillandocomestel<strong>le</strong>lucenti;spessoAmoreaccendeva<strong>le</strong>suefiacco<strong>le</strong>allorofuoco.Ognivolta<br />
chelasciavascioltieliberiisuoicapelli,assomigliavaaDiana,nemicadel<strong>le</strong>timidefiere;equando<br />
<strong>di</strong>nuovoliraccoglievainunnododorato,sembravaVenerepettinatadalpettine<strong>di</strong>Citera.Anchegli<br />
Amoriniso<strong>le</strong>vanoadornarlafurtivi,econessa<strong>le</strong>dolciGrazie,conmaniaffettuose;l’adornavanola<br />
fama, la modestia, superiore all’età del suo giovane volto, la <strong>di</strong>gnità, l’onore e il rossore pu<strong>di</strong>co, la<br />
castafedeltà,ilrisospontaneo, ibuoni costumi,l’andaturasignori<strong>le</strong>,laschietta semplicità»).
11. SandroBotticelli,PalladeeilCentauro, <strong>Firenze</strong>, Gal<strong>le</strong>riadegli Uffizi.<br />
33
12. Sandro Botticelli,LaCalunnia,<strong>Firenze</strong>, Gal<strong>le</strong>riadegli Uffizi.<br />
tratteggia e si sovrappone una descrizione estetica ben <strong>di</strong>versa dalla genericaconvenzionalitàdegliapprezzamentiriservatidaipoetial<strong>le</strong>fanciul<strong>le</strong>eal<strong>le</strong>donnefinquinominate.Inquestocaso,infatti,vengonosottolineatidettagliintesiamettereafuocounprototipo<strong>di</strong>bel<strong>le</strong>zzamuliebre,auntempo<br />
filosoficoeall’antica,destinatoaimporsinellacultura<strong>le</strong>tterariaefigurativa<br />
fiorentinanegli anniaseguire.<br />
Ilsenhal<strong>di</strong>questonuovomo<strong>dell</strong>oèduplice:sulpianofilosoficosono<br />
gli occhi luminosi come stel<strong>le</strong>, che alludono all’intelligenza <strong>dell</strong>a mente e<br />
alla purezza del cuore; su quello antiquario è il fluttuare del<strong>le</strong> chiome<br />
scioltesul<strong>le</strong>spal<strong>le</strong>adassecondarel’armonicomovimentodelcorpoche,in<br />
terminifigurativi,verràulteriormenterafforzatodall’ondeggiaredel<strong>le</strong>vesti<br />
al vento: e<strong>le</strong>menti, questi, già riconosciuti da Aby Warburg, come in<strong>di</strong>zi<br />
<strong>dell</strong>’abbandono<strong>dell</strong>osti<strong>le</strong>“allafranzese”afavoredelrecuperodelpathos<br />
54 A. Warburg,Del<strong>le</strong>«impreseamorose»nel<strong>le</strong>piùanticheincisionifiorentine cit., p. 189.<br />
In questo saggio il Warburg trae spunto dall’incisione (Piatto Otto, fig. 8) raffigurante Lorenzo<br />
de’ Me<strong>di</strong>ci e Lucrezia Donati, forse un ricordo <strong>dell</strong>a festa del 1467, nella qua<strong>le</strong>, in effetti, il movimento<br />
del<strong>le</strong> vesti e dei capelli già in<strong>di</strong>ca un’emancipazione <strong>dell</strong>a figura femmini<strong>le</strong> dalla rigi<strong>di</strong>tà<br />
del<strong>le</strong> fogge “alla franzese”. In questo torno <strong>di</strong> tempo, tuttavia, lo stu<strong>di</strong>o del movimento rimaneva<br />
limitato alla sperimentazione figurativa perché l’immagine <strong>dell</strong>a donna dominante era quella <strong>dell</strong>a<br />
34
13. Antoniodel Pollaiolo,Battaglia<strong>di</strong>uomininu<strong>di</strong>, Oxford,Ashmo<strong>le</strong>anMuseum.<br />
all’antica,o,per<strong>di</strong>rlacon<strong>le</strong>suestesseparo<strong>le</strong>,<strong>dell</strong>aliberazione<strong>dell</strong>a«farfallaantica<br />
[…] dallalarvaburgun<strong>di</strong>a» 54 .<br />
Quellain<strong>di</strong>viduatadallostu<strong>di</strong>osotedescononera,però,unaquestione<br />
solamente stilistica, ma una trasformazione nella mentalità del<strong>le</strong> élites<br />
culturali italiane che ebbe nella <strong>Firenze</strong> laurenziana <strong>di</strong> questi anni il suo<br />
principa<strong>le</strong>centro<strong>di</strong>elaborazionee<strong>di</strong>irra<strong>di</strong>azione.Laconcezioneficiniana<br />
<strong>di</strong>una<strong>le</strong>tturacristianadeimiticlassicie<strong>dell</strong>anecessità<strong>di</strong>velaresottouna<br />
coltreermetica<strong>le</strong>veritàfilosofichedestinateadesserecompresedapochi<br />
e<strong>le</strong>tti,unitamenteallamesse<strong>di</strong>fontiviaviarese<strong>di</strong>sponibilidal<strong>le</strong>pazienti<br />
ricerche e dai commenti degli umanisti, avevano infatti spianato la strada<br />
alla costruzione <strong>di</strong> enigmatiche al<strong>le</strong>gorie figurate che usavano proprio<br />
l’involucrodel<strong>le</strong>fabulaeantichepercelareinsegnamentimoralieallusioni<br />
propiziatorie.L’ovvioriferimentoè,enonpotrebbenonesserlo,ai<strong>di</strong>pin-<br />
dama cortese, e il termineninfa non aveva ancora acquistato il preciso valore semantico che gli<br />
avrebbe conferito il Poliziano. Sul recupero delpathos all’antica, simbolicamente rappresentato<br />
dalla figura <strong>dell</strong>a nimpha, oltre agli accenni sparsi un po’ ovunque nell’opera del Warburg, si<br />
vedano in particolare i saggi: Scambi <strong>di</strong> civiltà artistica fra Nord e Sud nel secolo XV, ivi, pp.<br />
171-178, eL’ingresso<strong>dell</strong>osti<strong>le</strong>idea<strong>le</strong>anticheggiantenellapitturadelprimoRinascimento, ivi,<br />
pp. 283-307.<br />
35
tibotticelliani<strong>dell</strong>acosiddettaPrimavera 55 ,<strong>dell</strong>aNascita<strong>di</strong>Venere,<strong>di</strong>PalladeeilCentauro(figg.9-11),cheentraronoafarparte<strong>dell</strong>’arredamento<br />
domesticodeipatrizifiorentini,accantoal<strong>le</strong>tavo<strong>le</strong>religiose,comecostante<br />
strumento <strong>di</strong> ripensamento e <strong>di</strong> sol<strong>le</strong>citazione filosofica, mora<strong>le</strong> e pedagogica,agevolatodallaforteincisività<strong>dell</strong>’immaginepittorica,e,nelcontempo,comesegno<strong>di</strong><strong>di</strong>stinzionefra“intendenti”,fracoloro,cioè,iquali<br />
siriconoscevanoreciprocamentenelpossesso<strong>dell</strong>asapienzanecessariaa<br />
decrittare i geroglifici <strong>di</strong> quei manifesti culturali iniziatici 56 .<br />
Questatrasformazionecultura<strong>le</strong>squisitamenteelitaria,elaborataall’interno<strong>dell</strong>acerchialaurenziana,ebbeunsignificatoeminentementepolitico,inquantointrodusseunoscollamentofraillinguaggiorea<strong>le</strong>deicitta<strong>di</strong>nifiorentini<br />
e quello idea<strong>le</strong> dei loro governanti, che, <strong>di</strong> fatto, incrinò la pur<br />
<strong>di</strong>fformeunitàcultura<strong>le</strong>ere<strong>di</strong>tatadalComuneoligarchicopiù<strong>di</strong>tantiprovve<strong>di</strong>menti<strong>le</strong>gislativifilome<strong>di</strong>cei:e<strong>di</strong>questafratturalabella<strong>Vespucci</strong>a<strong>di</strong>venne,<br />
appunto,l’icona.<br />
La consacrazione <strong>dell</strong>a bel<strong>le</strong>zza idea<strong>le</strong> nel volto etereo <strong>di</strong> <strong>Simonetta</strong><br />
fu il frutto – origina<strong>le</strong> a mio avviso – <strong>dell</strong>’incontro fra <strong>le</strong> due personalità<br />
del Poliziano e del Botticelli «Lauri sub umbra». La messa a<br />
punto dei particolari <strong>di</strong> questa icona si <strong>di</strong>pana attraverso una serie <strong>di</strong><br />
approssimazioni che, <strong>di</strong> volta in volta, e talvolta in paral<strong>le</strong>lo, si svilupparono<br />
tanto sul piano <strong>le</strong>tterario quanto su quello figurativo, in un continuo<br />
trascolorare <strong>di</strong> suggestioni che, in questa sede, si potranno solo suggerire<br />
attraversopochiesempi in<strong>di</strong>cativi. Unulterioretassello<strong>di</strong> definizionedel<br />
mo<strong>dell</strong>o <strong>di</strong> idea<strong>le</strong> bel<strong>le</strong>zza neoplatonica andrà, ad esempio, riconosciuto<br />
nellaEuri<strong>di</strong>ce<strong>dell</strong>aFabula<strong>di</strong>Orpheo,compostatralafinedel1473el’i-<br />
55 Necessario,aquestopuntomisembral’usodeltermine“cosiddetta”,vistalarecenteri<strong>le</strong>ttura<br />
del <strong>di</strong>pinto botticelliano, il soggetto del qua<strong>le</strong> sarebbe stato riconosciuto, a mio avviso in<br />
manieradecisamenteconvincente,nellaraffigurazionedel<strong>le</strong>Nozze<strong>di</strong>FilologiaeMercurio,vicenda<br />
al<strong>le</strong>goricanarratadalretoreafricanoMarzianoCapella,nelVsecolodopoCristo.Perl’esposizione<br />
<strong>di</strong>questanuovainterpretazione,inizialmenteavanzataesostenutadaC.Villa,Peruna<strong>le</strong>ttura<strong>dell</strong>a<br />
“Primavera”.Mercurio“retrogrado”elaRetoricanellabottega<strong>di</strong>Botticelli,«Strumenticritici»,<br />
XIII(1998),n.1,pp.1-29;edaC.LaMalfa,<strong>Firenze</strong>el’al<strong>le</strong>goria<strong>dell</strong>’eloquenza:unanuovainterpretazione<strong>dell</strong>aPrimavera<strong>di</strong>Botticelli,«<strong>Storia</strong><strong>dell</strong>’arte»,97(1999),pp.249-293,rimandosoltanto<br />
allostu<strong>di</strong>oriassuntivo,ecorredato<strong>di</strong>unmagnificoapparatoillustrativo,<strong>di</strong>G.Rea<strong>le</strong>,Botticelli.La<br />
“Primavera”o<strong>le</strong>“Nozze<strong>di</strong>FilologiaeMercurio”?Ri<strong>le</strong>ttura<strong>di</strong>caratterefilosoficoedermeneutico<br />
delcapolavoro<strong>di</strong>Botticelliconlaprimapresentazioneanaliticadeipersonaggiedeiparticolari<br />
simbolici,Rimini,IdeaLibri, 2001.<br />
56 AiqualiandràaggiuntaanchelaCalunnia<strong>di</strong>Apel<strong>le</strong>(fig.12),comeprogrammafigurato<strong>dell</strong>’educazione<br />
umanistica, insieme politica e mora<strong>le</strong>, impartita dal Poliziano al maggiore dei figli <strong>di</strong><br />
Lorenzode’Me<strong>di</strong>ci,Piero,cosìcomesuggeritonellabella<strong>le</strong>tturadel<strong>di</strong>pinto<strong>di</strong>S.Meltzoff,Botticelli,SignorelliandSavonarola.“TheologiaPoetica”andPaintingfromBoccacciotoPoliziano,<br />
<strong>Firenze</strong>, Olschki, 1987,pp.99-283.<br />
36
14. Andrea del Verrocchio,Ritratto<strong>di</strong>giovanedonna, Oxford,Christ Church.<br />
37
38<br />
15. SandroBotticelli,PalladeAtena,<strong>Firenze</strong>,Gal<strong>le</strong>riadegliUffizi,Gabinettodei<br />
Disegni edel<strong>le</strong> Stampe.
niziodel1474 57 ,eperciòperfettamenteinlineaconilcrina<strong>le</strong>cultura<strong>le</strong>che<br />
fa da sfondo al<strong>le</strong> osservazioni che vengo conducendo. Il dramma sviluppava,<br />
in termini spregiu<strong>di</strong>catamente innovativi dal punto <strong>di</strong> vista drammaturgico,<br />
un motivo filosofico ricorrente nel<strong>le</strong> speculazioni <strong>di</strong> quegli<br />
annie<strong>di</strong>quelliimme<strong>di</strong>atamentesuccessivi:quello<strong>dell</strong>ainelu<strong>di</strong>bi<strong>le</strong>necessità,perilsapiente,delpassaggiodallavitaattivaallavitacontemplativa.<br />
Così Lorenzo descriveva questoitinerariummentisinDeum nell’“Argumento”<br />
del suoComento, prendendo a esempio proprio il mito <strong>di</strong> Orfeo:<br />
«E arebbe Orfeo tratto Euri<strong>di</strong>ce <strong>dell</strong>o inferno e condottola tra quelli che<br />
vivono, se non fussi rivoltosi verso lo inferno: che si può interpetrare<br />
Orfeo non essere veramente morto, e per questo non essere agiunto alla<br />
perfezzione <strong>dell</strong>a felicità sua, <strong>di</strong> avere la sua cara Euri<strong>di</strong>ce. E però il<br />
principio <strong>dell</strong>a vita vera è la morte <strong>dell</strong>a vita non vera» 58 .<br />
CosìilPolizianostilizzalaninfa,conrapi<strong>di</strong>ssimicenni,attraverso<strong>le</strong><br />
paro<strong>le</strong>del pastorelloTyrsi:<br />
Maio ho vista una gentildonzella<br />
cheva cogliendo fioriintorno almonte.<br />
I’ non credo che Vener sia più bella,<br />
più dolcein acto o più superbain fronte:<br />
eparlaecantain sìdolcefavella<br />
cheifiumi isvolgerebbe inverso ilfonte;<br />
<strong>di</strong>neveeroseha’lvoltoed’orlatesta,<br />
tutta so<strong>le</strong>ttaesottobiancavesta 59 .<br />
Nelladescrizione<strong>di</strong>Euri<strong>di</strong>ceilpoetaaggiunge,dunque,unaltrodettaglioalladefinizione<strong>dell</strong>abel<strong>le</strong>zzaidea<strong>le</strong>:quello<strong>dell</strong>avestebianca,simbolo<br />
ovviamente<strong>di</strong>purezza,checomp<strong>le</strong>tal’incarnatocan<strong>di</strong>doerosatoelalunga<br />
chiomadoratagiàappartenutiadAlbiera.Masulpiano<strong>le</strong>tterariolaninfa–e<br />
57 Hoavanzatol’ipotesi<strong>di</strong>questadatazionecosìcircoscrittainP.Ventrone,“Philosophia.<br />
Involucrafabularum”:la“Fabula<strong>di</strong>Orpheo”<strong>di</strong>AngeloPoliziano,inScrittureperlascena,acura<br />
<strong>di</strong>A.Cascetta,num.mon.<strong>di</strong>«Comunicazionisociali»,XIX(1997),n.2,pp.137-180:160-163.Le<br />
mie osservazioni muovevano tanto dalla confutazione <strong>dell</strong>a datazione al 1480, articolata dalla TissoniBenvenuti(nell’e<strong>di</strong>zioneda<strong>le</strong>icurata<strong>di</strong>L’OrfeodelPoliziano,coniltestocritico<strong>dell</strong>’origina<strong>le</strong><br />
e del<strong>le</strong> successive forme teatrali, Padova, Antenore, 1986, pp. 50-70), quanto dalla proposta al<br />
1473ca.avanzata,senzaespliciteargomentazioni,daM.Martelli,AngeloPoliziano:storiaemetastoria,Lecce,Conte,1995,pp.96e98.Perunriepilogodel<strong>le</strong>opinioniriguardantiladatazionedel<br />
dramma polizianeo si veda A. Bettinzoli,Rassegna<strong>di</strong>stu<strong>di</strong>sulPoliziano(1972-1986), «Lettere<br />
italiane»,XXXIX(1987), pp.110-113.<br />
58 Lorenzo de’ Me<strong>di</strong>ci, Comento de’ miei sonetti, in Idem, Opere, a cura <strong>di</strong> T. Zanato,<br />
Torino,Einau<strong>di</strong>,1992,p.591[14-16].SulrapportofraquestopassodelComentoelaFabulapolizianeasivedaMartelli,AngeloPolizianocit.,pp.85-97,eIdem,Ilmitod’Orfeonell’etàlaurenziana,<br />
«Interpres», VIII(1988), pp. 7-40, perun’interpretazionepiù genera<strong>le</strong>delmito.<br />
59 Citodall’e<strong>di</strong>zione<strong>di</strong>TissoniBenvenuti,L’OrfeodelPolizianocit.,vv.104-111,p.146.<br />
39
in particolare l’immagine in movimento <strong>dell</strong>a ninfa in fuga descritta nel<br />
drammapochestanzepiùavanti 60 –,noneracertamenteunacreazioneorigina<strong>le</strong>delPoliziano,selatroviamogiànelboccaccianoNinfa<strong>le</strong>fiesolano(ottave<br />
CeCIX)epoinellalaurenzianaAmbra(ottave27-28)perfaresoloduedei<br />
molti esempi possibili 61 . Nella poesia <strong>di</strong> questi anni, tuttavia, essa <strong>di</strong>venta<br />
l’incarnazione<strong>di</strong>un’idea<strong>le</strong>femmini<strong>le</strong>nonpiù<strong>le</strong>gatoasentimentifisicieterreni,comequellichepursemprepresiedevanoallaidealizzazionecaval<strong>le</strong>resca,<br />
maadunaconcezioneescatologicanellaqua<strong>le</strong>ladonnaèassurtaasimbolodel<br />
superamentodegliistintibassamenteumaniedelraggiungimento<strong>dell</strong>ostato<br />
<strong>di</strong> grazia contemplativo: l’intel<strong>le</strong>tto che doma i sensi, come mirabilmente<br />
sintetizzalaPalladebotticellianacheammansisceilCentauro(fig.11).<br />
AllostessomodoincuigiàprimadeglianniSettantala<strong>le</strong>tteraturafiorentina<br />
aveva visto comparire episo<strong>di</strong>camente la figura <strong>dell</strong>a ninfa, così<br />
anchenellapitturacoeva,imotiviantiquaridelrecuperodelmovimento,<strong>dell</strong>’attenzioneall’anatomiadeicorpi,delfluttuareariosodeicapelli,nonfuronounatrovataorigina<strong>le</strong>delBotticelli,perchéeranogiàstatiampiamentesperimentatidaunAntoniodelPollaiuoloedaunVerrocchio(figg.13-14),mala<br />
pienezzasemanticaesimbolica<strong>dell</strong>aninfa,ossiaquest’ultima<strong>metamorfosi</strong><br />
<strong>dell</strong>adonna,siverificòsoltantonelmomentoincuiillinguaggiofilosofico,<br />
quello<strong>le</strong>tterarioequellofigurativosifuseroinsiemeperattribuireaquelsimboloilmedesimosignificatoelamedesimafunzioneiniziatica.<br />
L’occasionefulagiostracombattutadaGiulianoil29gennaio1475.<br />
La persona che <strong>di</strong>ede un volto a quell’idea<strong>le</strong> femmini<strong>le</strong> fu <strong>Simonetta</strong><br />
<strong>Vespucci</strong>, alla qua<strong>le</strong> il giovane Me<strong>di</strong>ci promise prima e de<strong>di</strong>cò poi la sua<br />
vittoria. Gli autori <strong>dell</strong>a creazione <strong>di</strong> questo fortunatissimo mito iconico<br />
furono Poliziano (figg. 15-18), che trasfigurò la giovane nei versi del<strong>le</strong><br />
Stanze, Botticelli che ne <strong>di</strong>segnò il ritratto idealizzato, primo <strong>di</strong> una lunga<br />
serie,sullostendardodelsuocavaliere,eLorenzode’Me<strong>di</strong>ci,chenefece,<br />
postmortem, la propria guida verso la conquista <strong>dell</strong>a vita contemplativa<br />
conilComentoeconisonetti a<strong>le</strong>ide<strong>di</strong>cati.<br />
Ho già avuto modo, in altra sede 62 , <strong>di</strong> porre in rilievo come fin dalla<br />
giostracombattutadaLorenzonel’69sifossemanifestatoun<strong>di</strong>variotrail<br />
60 Ivi,vv.128-140,p.148;app.36-37,l’autricesottolinea,inoltre,lafunzionesemanticadel<br />
termineninfanel<strong>le</strong>StanzeenellaFabula<strong>di</strong>Orpheo,aproposito<strong>dell</strong>aqua<strong>le</strong>sivedanoanche<strong>le</strong>osservazioni<strong>di</strong>G.Ghinassi,Ilvolgare<strong>le</strong>tterarionelQuattrocentoe<strong>le</strong>“Stanze”delPoliziano,<strong>Firenze</strong>,<br />
LeMonnier, 1957, p. 104.<br />
61 EsempicheriprendodaA.Warburg,La«Nascita<strong>di</strong>Venere»ela«Primavera»<strong>di</strong>Sandro<br />
Botticelli, inIdem,Larinascitadelpaganesimoanticocit., pp.1-59:36-37.<br />
62 Festeespettacolinella<strong>Firenze</strong><strong>di</strong>LorenzoilMagnifico, saggio introduttivo del catalogo<br />
“Letemsrevient”,cit.,pp.21-53,e<strong>le</strong>sezioni3.Lagiostra“romanza”<strong>di</strong>Lorenzonel1469,pp.167-<br />
187;e4.Lagiostra“classica”<strong>di</strong>Giulianonel1475,pp. 189-208.<br />
40
16. Pallade,tarsia, Urbino, Palazzo Duca<strong>le</strong>.<br />
41
42<br />
17. Pallade,arazzo,col<strong>le</strong>zioneprivata.
piano rea<strong>le</strong>, tra<strong>di</strong>zionalmente citta<strong>di</strong>no, <strong>dell</strong>’avvenimento e quello idea<strong>le</strong><br />
del<strong>le</strong>sovrastruttureideologicheadessosovrapposte,e<strong>di</strong>comeinquelladel<br />
fratellominorelacomp<strong>le</strong>ssitàdeigra<strong>di</strong><strong>di</strong><strong>le</strong>tturaavesseassuntotoniancor<br />
più stratificati e criptici rispetto alla precedente. Il primo livello infatti,<br />
quellofenomenologico<strong>dell</strong>’evento,sifermaacoglieresoltantolaconcretezza<br />
esteriore del ludo equestre giuliano, esibita dallo sfarzo degli abbigliamentida“pompa”,deigioielliedel<strong>le</strong>armi,attraverso<strong>le</strong>descrizionidei<br />
contemporaneieinumerosicomponimentiencomiastici.Nelresoconto<strong>di</strong><br />
unospettatorecomune,infatti,lagiostradel’75,fattasalval’entitàinusua<strong>le</strong><br />
<strong>dell</strong>aricchezzaprofusa,nonsembra<strong>di</strong>ssimi<strong>le</strong>dal<strong>le</strong>tantealtrechesierano<br />
giocatea<strong>Firenze</strong>nelcorsodelQuattrocento:<br />
Domenica a dì 29 <strong>di</strong> gennaio in <strong>Firenze</strong> fecesi il dì doppo desinare<br />
unamagnificagiostracomes’eraor<strong>di</strong>nata.Furono,traforestierieterrazzani,<br />
circa 20 giostranti ed entrarono in campo molto magnificamente; e,<br />
traglialtri,Giulianode’Me<strong>di</strong>cientròcongrantrionfo,chesistimòchetra<br />
eglieisuoicompagniavessinod’adornamenti<strong>di</strong>per<strong>le</strong>egioieilvalsente<br />
<strong>di</strong> più <strong>di</strong> 60.000 ducati, e furonci degli altri ancora con grande apparato.<br />
Ebbe il primo onore Giuliano de’ Me<strong>di</strong>ci, e meritamente. El secondo<br />
onoreebbeJacopoPitti.Duròsinoaore23.Fuccigran<strong>di</strong>ssimopopolo 63 .<br />
Un secondo grado <strong>di</strong> <strong>le</strong>ttura, percepibi<strong>le</strong> in un raggio più limitato e<br />
intimo<strong>di</strong>ricezione,fuinveceaffidatoall’intersezionefrailmessaggiodel<strong>le</strong><br />
Stanzeequello<strong>dell</strong>ostendardobotticellianoportatoincampodalcavaliere 64 :<br />
ilpoemettoce<strong>le</strong>brativodelPoliziano,comegiàavevafattoilPulciconlaGiostra<br />
<strong>di</strong> Lorenzo, poneva ad antefatto del combattimento <strong>di</strong> Giuliano l’innamoramentodelgiovaneperlabella<strong>Simonetta</strong>Cattaneo,mogliedelme<strong>di</strong>ceo<br />
Marco<strong>Vespucci</strong>,allaqua<strong>le</strong>alludevalacastasimbologiadelvessillo 65 :<br />
Nella sonmità era un so<strong>le</strong> et nel meço <strong>di</strong> questo stendardo era una<br />
figuragrandesimigliataaPallas,vestitad’unavested’orofineinfinoameço<br />
<strong>le</strong>gambe,et<strong>di</strong>soctounavestebianchaonbreggiatad’oromacinatoetuno<br />
63 Giustod’Anghiari,Memoriedall’anno1437al1481,<strong>Firenze</strong>,BibliotecaNaziona<strong>le</strong>Centra<strong>le</strong>,ms.II.II.127,c.111r;iltestoèstatorecentementepubblicato,sullabase<strong>dell</strong>acollazionefraicinqueco<strong>di</strong>ciapograficheloconservano,daN.NewbigininSerGiustoGiustid’Anghiari,IGiornali(1437-1482),«Letteraturaitalianaantica»,III(2002),pp.41-246,ilbranocitatoèap.184.<br />
64 Riscontriiconografici<strong>dell</strong>ostendardo,tuttiraffigurantiPallade-<strong>Simonetta</strong>,sono:un<strong>di</strong>segno<br />
attribuito al Filipepi, forse uno stu<strong>di</strong>o preparatorio (fig. 15); la tarsia conservata nel Palazzo<br />
Duca<strong>le</strong> <strong>di</strong> Urbino, <strong>di</strong> chiara derivazione botticelliana (fig. 16); l’arazzo eseguito per Guy de Beaudreuil,<br />
abate <strong>di</strong> Saint-Martin-aux-Bois nel 1491, a tutt’oggi <strong>di</strong> proprietà dei <strong>di</strong>scendenti del committente(fig.17);elaxilografiainseritanell’e<strong>di</strong>zioneastampadel<strong>le</strong>StanzedelPoliziano(fig.18).<br />
65 R.M. Ruggieri, Letterati, poeti e pittori intorno alla giostra <strong>di</strong> Giuliano de’ Me<strong>di</strong>ci,<br />
«Rinascimento», X (1959), pp. 165-196; S. Settis,Citarea‘suun’impresa<strong>di</strong>bronconi’, «Journal<br />
oftheWarburg and Courtauld Institutes»,XXXIV (1971),pp. 135-177.<br />
43
paio<strong>di</strong>stiva<strong>le</strong>ttiaçurriingamba;laqua<strong>le</strong>tenevaipie’insuduefiamme<strong>di</strong><br />
fuocho,etdel<strong>le</strong>dectefiammeuscivafiammecheardevanoramid’ulivoche<br />
eranodalmeçoingiù<strong>dell</strong>ostendardo,chedalmeçoinsueranoramisença<br />
fuocho. Haveva in capo una celata brunita all’antica e’ suoi capelli tucti<br />
atrecciaticheventolavano.TenevadectaPallasnellamano<strong>di</strong>rictaunalanciadagiostraenellamanomanchaloscudo<strong>di</strong>Medusa;etapressoadecta<br />
figuraunpratoadorno<strong>di</strong>fiori<strong>di</strong>varijcolorichen’uscivaunoceppod’ulivo<br />
con uno ramo grande, al qua<strong>le</strong> era <strong>le</strong>gato uno <strong>di</strong>o d’amore cum <strong>le</strong> mani<br />
<strong>di</strong>rietocumcordonid’oro,eta’pie<strong>di</strong>avevaarcho,turcassoetsaecterotte.<br />
Era conmesso sul ramo d’ulivo, dove stava <strong>le</strong>gato lo <strong>di</strong>o d’amore, uno<br />
brieve <strong>di</strong> <strong>le</strong>ctere alla françese d’oro che <strong>di</strong>cevano “la sans par”. La sopradectaPallasguardavafisamentenelso<strong>le</strong>ch’erasopraal<strong>le</strong>i<br />
66 .<br />
Come nel ’69, anche in questa occasione la cifra esteriormente predominante<br />
nella simbologia <strong>dell</strong>’impresa era stata quella caval<strong>le</strong>resca <strong>di</strong><br />
ascendenza settentriona<strong>le</strong>, che riproponeva l’uso <strong>di</strong> un motto francese a<br />
spiegazione <strong>dell</strong>’immagine raffigurata nello stendardo. Il significato <strong>dell</strong>’emb<strong>le</strong>ma,neitermini<strong>dell</strong>inguaggiocortese,dovevaalludereallapurezza<br />
<strong>dell</strong>’amore <strong>di</strong> Giuliano per <strong>Simonetta</strong> che, essendo maritata, non avrebbe<br />
potuto corrispondere a sentimenti <strong>di</strong> altra natura; ella infatti, raffigurata<br />
nel<strong>le</strong> vesti <strong>di</strong> Pallade e protetta nella sua castità da una corazza e da armi<br />
all’antica,<strong>di</strong>stoglielosguardodallosconfittoCupidoperrivolgerloalso<strong>le</strong><br />
<strong>dell</strong>agloria,mentreposaipie<strong>di</strong>suunfascio<strong>di</strong>bronconi<strong>di</strong>ulivoardentiad<br />
in<strong>di</strong>carel’eternorinnovarsi<strong>dell</strong>agloriaconquistata:ilmotto«lasanspar»<br />
nedefinisce l’incomparabi<strong>le</strong>virtù.<br />
Benché appartenente ad un gusto per l’emb<strong>le</strong>matica che <strong>le</strong> brigate<br />
quattrocentesche avevano reso ormai consueto 67 , questa impresa rimase<br />
alquanto oscura per i contemporanei, che faticarono a coglierne anche il<br />
sensopiùevidentese,comescriveval’umanistaGiovanniAurelioAugurelli<br />
in un epigramma ce<strong>le</strong>brativo <strong>dell</strong>’occasione, <strong>le</strong> interpretazioni avanzate<br />
furono molteplici e tutte fra loro <strong>di</strong>scordanti 68 . Proprio la sua inintelligibilitàservirà,perciò,aintrodurrealterzolivello<strong>di</strong><strong>le</strong>ttura.IlsoggettoiconograficodovevaesserestatosuggeritodalPoliziano,comeconfermalanon<br />
casua<strong>le</strong> coincidenza con alcuni passi del<strong>le</strong>Stanze, e, <strong>di</strong>fatti, quest’ultimo<br />
grado<strong>di</strong>comprensione,ancorapiùsfumatoedesclusivodelprecedente,fu<br />
interamenteaffidatoalcontenutodelpoemetto,anzi,pertienepiùallaversionetrasfiguratacheessooffre<strong>dell</strong>a<br />
giostracheall’avvenimentostesso.<br />
66 <strong>Firenze</strong>, Biblioteca Naziona<strong>le</strong>Centra<strong>le</strong>, ms. Magliabechiano II.IV.324,c. 122v.<br />
67 Sull’emb<strong>le</strong>maticadel<strong>le</strong>brigate siveda labibliografiacitatasupraallan.21.<br />
68 «Multimultaferunt,eademsententianulliest:/pulchriusestpictisistu<strong>di</strong>maginibus»,cit.<br />
inAngeloPoliziano,Stanze.Fabula<strong>di</strong>Orfeo,acura<strong>di</strong>S.Carrai,Milano,Mursia,1988,p.9<strong>dell</strong>’introduzione.<br />
Iltesto del<strong>le</strong>Stanzesi trovaivi,al<strong>le</strong>pp.33-135.<br />
44
18. AgnoloPoliziano,StanzeperlaGiostra,<strong>Firenze</strong>,BibliotecaRiccar<strong>di</strong>ana,E<strong>di</strong>zionirare<br />
270.1.<br />
L’operetta polizianea, rimasta, come è noto, incompiuta in seguito<br />
alla morte <strong>di</strong> Giuliano nella congiura dei Pazzi, si <strong>di</strong>scosta, almeno nella<br />
parte pervenutaci, dai cliché narrativi <strong>di</strong> questo genere encomiastico, non<br />
soloperchévièdeltuttoomessaladescrizionedelcombattimento,maperchémancanoancheiresocontisuipreparativi<strong>dell</strong>alizzaesullamostradei<br />
cavalieri, e<strong>le</strong>menti che, del<strong>le</strong> altre scritture <strong>di</strong> questo tipo, costituiscono<br />
invecelasostanzastessa.Nel<strong>le</strong>171ottavedel<strong>le</strong>Stanzeè,infatti,narratain<br />
forma al<strong>le</strong>gorica l’iniziazione <strong>di</strong> Iulio/Giuliano al<strong>le</strong> consapevoli responsabilità<br />
<strong>dell</strong>’età matura: durante una battuta <strong>di</strong> caccia nei boschi il giovane,<br />
devotoaDianaperchénonancoraprovatodalsentimentoamoroso,silancia<br />
all’inseguimento<strong>di</strong>unacerva.Propriosulpunto<strong>di</strong>esserecatturatol’anima<strong>le</strong><br />
scomparelasciandoilpostoadunasp<strong>le</strong>n<strong>di</strong>daninfa,esplicitamenteidentificata<br />
con <strong>Simonetta</strong> <strong>Vespucci</strong>, <strong>dell</strong>a qua<strong>le</strong> Iulio subito s’innamora. Colpito<br />
daglistrali<strong>di</strong>Cupido,responsabi<strong>le</strong><strong>dell</strong>’incontro,ilgiovaneapprendecheil<br />
suosentimentoperlafanciullanonpotràcheessereidea<strong>le</strong>ecasto,essendo<br />
<strong>le</strong>igiàmaritata,cosicché,vintodaAmore,ècostrettoa<strong>di</strong>ngaggiareunabattaglia<br />
nel suo intimo per vincere Amore stesso, un certame che avrà come<br />
esitofina<strong>le</strong>l’abbandono<strong>dell</strong>avitaattivaafavore<strong>dell</strong>avitacontemplativa.<br />
45
19. Andrea del Verrocchio (attr.), Busto <strong>di</strong> donna (<strong>Simonetta</strong> <strong>Vespucci</strong>?), Washington,<br />
NationalGal<strong>le</strong>ry of Art,col<strong>le</strong>zioneSamuelH. Kress.<br />
46
Ilsignificato<strong>di</strong>questaal<strong>le</strong>goria,perriprenderel’interpretazione datane<br />
da Mario Martelli, si configura quin<strong>di</strong> così: «per l’intervento <strong>dell</strong>a<br />
<strong>di</strong>vinamisericor<strong>di</strong>a,Iulio[…]vieneavviatoalla<strong>di</strong>ffici<strong>le</strong>edolorosastrada<br />
<strong>dell</strong>a perfezione, che, dalla cerva dei sensi, lo conduce alla <strong>Simonetta</strong><br />
del<strong>le</strong> virtù civili: mentre in prospettiva si delinea il regno <strong>di</strong> Venere, che,<br />
trasposizioneclassicadelcristianopara<strong>di</strong>soterrestre,simbo<strong>le</strong>ggialaforma<br />
più alta <strong>di</strong> vita, quella contemplativa» 69 . Allineandosi alla concezione,<br />
platonicaeficiniana,<strong>dell</strong>’amorecontemplativointesoqua<strong>le</strong>massimaconquistaintel<strong>le</strong>ttua<strong>le</strong>delsapiente,lagiostra<strong>di</strong>Giulianovenivailtalmodoad<br />
assumere, nella simbologia <strong>dell</strong>o stendardo interpretata alla luce del<strong>le</strong><br />
Stanze polizianee, i caratteri <strong>di</strong> una psicomachia nella qua<strong>le</strong>, come nella<br />
botticelliana Pallade e il Centauro, l’intel<strong>le</strong>tto stabiliva il suo comp<strong>le</strong>to<br />
controllo sui sensi 70 .<br />
Essendo Giuliano il figlio cadetto <strong>di</strong> Piero de’ Me<strong>di</strong>ci, non aveva bisogno<strong>di</strong>investiturapolitica,comeerastatoperilfratellomaggiore,perciò<br />
lasuainiziazionecaval<strong>le</strong>rescaservìarenderepubblicoilcambiamentodei<br />
gusti culturali che stava avvenendo nella cerchia degli intel<strong>le</strong>ttuali e degli<br />
artisti raccolti attorno alla famiglia egemone e a mostrare all’oligarchia <strong>di</strong><br />
opposizione che il vecchio linguaggio caval<strong>le</strong>resco e romanzo, con<strong>di</strong>viso<br />
fino ad allora non solo dal patriziato ma anche dalla maggioranza dei fiorentini<br />
in<strong>di</strong>pendentemente dall’estrazione socia<strong>le</strong>, era ormai considerato<br />
superatodalnuovoceto<strong>di</strong>rigente,tuttoprotesoariconoscersinellafilosofiaficinianaenellariscoperta<strong>dell</strong>’antico.Nonfu,dunque,laparticolarebel<strong>le</strong>zza<strong>di</strong><strong>Simonetta</strong>aconferir<strong>le</strong>lostatuto<strong>di</strong>iconaneoplatonica.Se,infatti,escludendoquelliidealizzatiinveste<strong>di</strong><br />
ninfa,siallineanoinun’ipoteticagal<strong>le</strong>riairitrattia<strong>le</strong>iassegnati,adesempio<br />
il busto in marmo attribuito al Verrocchio (fig. 19) o il <strong>di</strong>pinto in figura <strong>di</strong><br />
C<strong>le</strong>opatra<strong>di</strong>Piero<strong>di</strong>Cosimo(fig.2ap.3),olaseriedel<strong>le</strong>tavo<strong>le</strong>botticelliane<br />
(figg.22-23al<strong>le</strong>pagg.90-91e22-23al<strong>le</strong>pagg.49-50),insiemeaquelli<strong>di</strong>altre<br />
donne <strong>dell</strong>’epoca, dalla Marietta e dal<strong>le</strong> altre dame ignote scolpite da DesideriodaSettignanoedalVerrocchio(figg.24e20),allaEsmeraldaBran<strong>di</strong>ni<br />
delBotticelli(fig.21),o,ancora,allastraor<strong>di</strong>nariavarietà<strong>di</strong>voltiraffigurati<br />
dalGhirlandaiosul<strong>le</strong>pareti<strong>dell</strong>acappellaTornabuoniinSantaMariaNovella<br />
(figg.25-27),bastaunsolosguardoperconstatarecheilsuovisononpresenta<br />
69 Martelli,<strong>Firenze</strong>cit.,p.55,cheriprendeilpiùarticolatoIdem,Simboloestrutturadel<strong>le</strong><br />
“Stanze”, postfazione a Angelo Poliziano, Stanze cominciate per la giostra <strong>di</strong> Giuliano de’<br />
Me<strong>di</strong>ci, Alpignano,Tallone, 1979.<br />
70 Meltzoff,Botticelli,SignorelliandSavonarola cit., pp. 168-173, traccia un ingegnoso<br />
paral<strong>le</strong>lofralostendardoperlagiostra<strong>di</strong>Giuliano,latelaconPalladeeilcentauroeunfregio<strong>dell</strong>’architrave<strong>dell</strong>aCalunnia<strong>di</strong>Apel<strong>le</strong>raffiguranteVenere-MinervacheguidailCentauro<strong>le</strong>gatoda<br />
Amore.<br />
47
20. AndreadelVerrocchio,Damacolmazzolino,<strong>Firenze</strong>,MuseoNaziona<strong>le</strong>delBargello.<br />
tratticosìeccel<strong>le</strong>ntirispettoaquellodel<strong>le</strong>altrefanciul<strong>le</strong>.Tutteoffronoun’immaginefemmini<strong>le</strong>raffinatamentedomestica,un’avvenenzasorvegliata,nel<strong>le</strong><br />
acconciature come nel<strong>le</strong> espressioni, in una sostanzia<strong>le</strong> interscambiabilità<br />
cherenderebbe<strong>di</strong>ffici<strong>le</strong>ancheaParideassegnareilfamosopomo.<br />
Ciò che fece <strong>di</strong> <strong>Simonetta</strong> “la sans par” fu la rapi<strong>di</strong>tà <strong>dell</strong>a successionedegliavvenimentichelavidero,probabilmentesuomalgrado,protagonista,<br />
dalla idealizzazione iniziatica <strong>dell</strong>a giostra alla morte improvvisa<br />
pocopiù<strong>di</strong>unannodopo,cheneproiettòl’acerbaimmagineinunmondo<br />
ultraterreno privandola <strong>dell</strong>a consistenza umana e <strong>dell</strong>a sua stessa personalità.<br />
Paradossalmente, potremmo <strong>di</strong>re che <strong>Simonetta</strong> <strong>di</strong>ventò un’icona<br />
proprio per l’inconsistenza <strong>dell</strong>a sua persona rea<strong>le</strong>, e non è un caso che <strong>le</strong><br />
notiziebiografichesu<strong>di</strong><strong>le</strong>isianocosìscarse:perfettaperesseresololarappresentazione<strong>di</strong>un’ideaplatonica.<br />
Una conferma <strong>di</strong> quanto vengo affermando deriva, ad esempio, dal<br />
contrasto tra la pu<strong>di</strong>ca riservatezza <strong>dell</strong>a breve vita fiorentina <strong>dell</strong>a bella<br />
<strong>Vespucci</strong>a, e la sua ridondante visibilità postuma. Prima <strong>dell</strong>a giostra <strong>di</strong><br />
Giuliano, infatti, nessuna sua presenza pubblica è ricordata dai documenti<br />
odal<strong>le</strong>cronache,nessunafestainsuoonore,nullachepossalontanamente<br />
riecheggiareipassatempiesibitidallaprecedentecoppiame<strong>di</strong>ceaLorenzo-<br />
48<br />
21. SandroBotticelli,Ritratto<strong>di</strong>EsmeraldaBran<strong>di</strong>ni,Londra,VictoriaandAlbert<br />
Museum.
22. SandroBotticelli,Ritrattofemmini<strong>le</strong>,<strong>Firenze</strong>,Gal<strong>le</strong>ria<br />
Palatina.<br />
Lucrezia: neppure del matrimonio con Marco <strong>Vespucci</strong> rimane qualche<br />
traccia. Al contrario, il suo volto, idealizzato a partire dallo stendardo del<br />
’75, rimbalzò come un’ossessione nella pittura del Botticelli, prestando i<br />
lineamenti<strong>di</strong>voltainvoltaaVeneri,Palla<strong>di</strong>,al<strong>le</strong>goriefemminili,Madonne<br />
(figg. 28-29), fino alla Beatrice dei <strong>di</strong>segni per la Comme<strong>di</strong>a dantesca<br />
(figg.30-33),conunaresistenzaiconicache,essendogiuntafinoanoi,ha<br />
superato <strong>di</strong> gran lunga <strong>le</strong> speculazioni filosofico-<strong>le</strong>tterarie che avevano<br />
generatol’immagine:unabrevemeteoranella<strong>Firenze</strong>laurenzianadeglianni<br />
Settanta.<br />
49