03.06.2013 Views

Simonetta Vespucci e le metamorfosi dell ... - Storia di Firenze

Simonetta Vespucci e le metamorfosi dell ... - Storia di Firenze

Simonetta Vespucci e le metamorfosi dell ... - Storia di Firenze

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

PAOLA VENTRONE<br />

<strong>Simonetta</strong> <strong>Vespucci</strong> e <strong>le</strong> <strong>metamorfosi</strong><br />

<strong>dell</strong>'immagine <strong>dell</strong>a donna<br />

nella <strong>Firenze</strong> dei primi Me<strong>di</strong>ci<br />

A stampa in<br />

Giovanna Lazzi, Paola Ventrone, La nascita <strong>dell</strong>a Venere fiorentina,<br />

<strong>Firenze</strong>, 2007, pp. 7-49.<br />

________________________________________________________<br />

Distribuito in formato <strong>di</strong>gita<strong>le</strong> da<br />

«<strong>Storia</strong> <strong>di</strong> <strong>Firenze</strong>. Il porta<strong>le</strong> per la storia <strong>dell</strong>a città»<br />


<strong>Simonetta</strong><strong>Vespucci</strong><br />

e <strong>le</strong> <strong>metamorfosi</strong><strong>dell</strong>’immagine<br />

<strong>dell</strong>adonnanella<strong>Firenze</strong><br />

deiprimi Me<strong>di</strong>ci<br />

PaolaVentrone


<strong>Simonetta</strong> <strong>Vespucci</strong>:<br />

creazione epersistenza<br />

iconica<strong>di</strong>unmito<br />

ÈsufficienteunaricercasuInternetallavoce<strong>Simonetta</strong>Cattaneo<strong>Vespucci</strong><br />

percoglierelapersistenzaiconicadelricordo<strong>di</strong>questafanciulla,morta<strong>di</strong><br />

tisiall’età<strong>di</strong>23anni,nell’apri<strong>le</strong>del1476,va<strong>le</strong>a<strong>di</strong>renelperiodo<strong>di</strong>ascesa<br />

<strong>dell</strong>a cultura neoplatonica nella <strong>Firenze</strong> <strong>di</strong> Lorenzo de’ Me<strong>di</strong>ci 1 . Ciò che<br />

appare singolare, in queste moderne citazioni, è la durevo<strong>le</strong>zza <strong>di</strong> un mito<br />

<strong>di</strong> bel<strong>le</strong>zza femmini<strong>le</strong> fondato più sulla pura idealizzazione estetica e sul<br />

fascino squisitamente <strong>le</strong>tterario <strong>dell</strong>a morte prematura, che su una rea<strong>le</strong><br />

conoscenzadelpersonaggioedelcontestostoricochenevidelabreveesistenzaelatrasformazioneinicona<br />

2 .<br />

Per questo proprio <strong>di</strong> icona si deve parlare, perché l’immagine <strong>dell</strong>a<br />

ninfa <strong>Simonetta</strong>, come viene poeticamente definita dal Poliziano nel<strong>le</strong><br />

Stanze, ma oserei aggiungere già prefigurata nellaE<strong>le</strong>gia in morte <strong>di</strong> AlbieradegliAlbizzienell’Euri<strong>di</strong>ce<strong>dell</strong>aFabula<strong>di</strong>Orfeo,ecomevienefigurativamenteinventatadalpennellodelBotticellinei<strong>di</strong>pintimitologicieal<strong>le</strong>gorici,<br />

va al <strong>di</strong> là <strong>di</strong> qualsiasi storicità e <strong>di</strong> qualsiasi convenzione socia<strong>le</strong>:<br />

con la casta nu<strong>di</strong>tà esibita senza il velo degli abiti da casa o da cerimonia;<br />

conicapellicompostamenteagitatidalventoincontrastocon<strong>le</strong>elaborate<br />

e plastiche acconciature del tempo; con l’assunzione <strong>di</strong> pose del tutto<br />

astrattedaicomportamentiche,dal<strong>le</strong>donnedel<strong>le</strong>famigliedeigran<strong>di</strong>mercantifiorentini,<br />

lasocietàsi sarebbepotutaaspettare.<br />

L’immagine<strong>dell</strong>aninfacuiilBotticellidonò<strong>le</strong>sembianzeidealizzate<br />

<strong>di</strong> <strong>Simonetta</strong> non fu, dunque, solo un emb<strong>le</strong>ma del recupero figurativo<br />

<strong>dell</strong>a cultura antiquaria, come sosteneva Aby Warburg, ma fu una vera e<br />

propria‘invenzione’pensataperesprimereun’ideanonmeramenteestetica<br />

1 Perlafortuna<strong>le</strong>tterariaepubblicitaria<strong>di</strong><strong>Simonetta</strong>inetàmoderna,daGabrie<strong>le</strong>D’Annunzio<br />

al logo <strong>di</strong> Legambiente, si vedano <strong>le</strong> informazioni riportate da R. Farina, <strong>Simonetta</strong>. Una<br />

donnaallacortedeiMe<strong>di</strong>ci,Torino,BollatiBoringhieri,2001,inparticolarepp.36ne109-113.Questabiografianonè,però,sempreatten<strong>di</strong>bi<strong>le</strong>nell’interpretazionedel<strong>le</strong>fontichetalvoltavengonoforzatein<br />

tonieccessivamenteromanzati eromantici.<br />

2 Perlasuabiografiastoricasivedano,invece,lavoce<strong>di</strong>N.Mineo,Cattaneo,<strong>Simonetta</strong>,in<br />

DizionarioBiograficodegliItaliani,Roma,Istituto<strong>dell</strong>aEnciclope<strong>di</strong>aItaliana,1979,[daorainpoi<br />

DBI], vol. 22, p. 485 e la monografia <strong>di</strong> I. Tognarini,L’identitàel’oblio.<strong>Simonetta</strong>,Semiramide<br />

eSandroBotticelli, Milano,E<strong>le</strong>cta, 2002.<br />

7


ma filosofica e politica insieme, e per rappresentare, proprio come una<br />

sintesi iconica, la elitaria cultura neoplatonica coltivata e maturata nella<br />

<strong>Firenze</strong>laurenzianadeglianni’70-’80:quellastessaculturachelacongiura<br />

deiPazzidel1478reserepentinamenteetragicamentesuperatanelvolgere<br />

<strong>di</strong>brevetempo 3 .<br />

Ve<strong>di</strong>amo, dunque, nel corso del Quattrocento, cioè nel periodo <strong>di</strong><br />

consolidamentodelregimeoligarchicoguidatodallaParteGuelfae<strong>di</strong>progressiva<br />

affermazione <strong>dell</strong>’egemonia me<strong>di</strong>cea, quali comportamenti femminilifosserorichiestieaccettatidallasocietàmaschi<strong>le</strong>,ecomeeperchési<br />

poté arrivare alla definizione <strong>di</strong> un mo<strong>dell</strong>o femmini<strong>le</strong> così poco rispondenteallarealtàstoricacomequello<strong>di</strong><strong>Simonetta</strong>.<br />

3 Perunquadrocomp<strong>le</strong>ssivo<strong>dell</strong>apoliticacultura<strong>le</strong>delMagnificosivedaM.Martelli,La<br />

cultura<strong>le</strong>tterarianell’età<strong>di</strong>Lorenzo, inLorenzoilMagnificoeilsuotempo, a cura <strong>di</strong> G.C. Garfagnini,<br />

<strong>Firenze</strong>, Olschki, 1992,pp. 39-84.<br />

8


La donnanella <strong>Firenze</strong><br />

mercanti<strong>le</strong> oligarchica:<br />

A<strong>le</strong>ssandra de’ Bar<strong>di</strong><br />

Il ruolo socia<strong>le</strong> e domestico <strong>dell</strong>a donna nella <strong>Firenze</strong> del primo Quattrocento<br />

nulla ha a che vedere con <strong>le</strong> ar<strong>di</strong>te e piccanti situazioni narrate nel<br />

Decameron boccacciano, probabilmente frutto <strong>di</strong> una reazione vita<strong>le</strong> ed<br />

edonistica alla peste nera del 1348 che conferiva una storicità apparente a<br />

comportamenti propri più <strong>dell</strong>a tra<strong>di</strong>zione novellistica ora<strong>le</strong>, che <strong>di</strong> usi<br />

sociali veri e propri. Le notizie riportate in cronache, epistolari privati,<br />

libri<strong>di</strong>ricordanze,trattatisullafamiglia,<strong>di</strong>segnano,invece,lafigura<strong>di</strong>una<br />

donnasottomessaalpadreealmarito,de<strong>di</strong>taallacura<strong>dell</strong>afamigliae<strong>dell</strong>a<br />

casa, perno nella gestione <strong>dell</strong>’economia domestica. Una donna devota e<br />

pu<strong>di</strong>ca,ilcuidestino,tendenzialmente<strong>di</strong>viso,per<strong>le</strong>fanciul<strong>le</strong>piùagiate,fra<br />

laprospettivadelmatrimonioequelladelconvento,eradecisodalpatriarca<br />

capo-famigliainbaseal<strong>le</strong>esigenzefinanziarieepolitiche<strong>dell</strong>aconsorteria<br />

<strong>di</strong>appartenenza 4 .Inunacittàrepubblicana,ilcuigovernosireggevasuun<br />

complicatosistema<strong>di</strong>equilibri<strong>di</strong>al<strong>le</strong>anzeeopposizionifra<strong>le</strong>famigliepiù<br />

facoltoseeinfluenti,ilnuovo<strong>le</strong>gamechesivenivaastabilirecon<strong>le</strong>nozze<br />

serviva, infatti, a stringere ex novo o a rinsaldare rapporti fra lignaggi<br />

<strong>di</strong>versi, oppure ad accedere ad un livello socia<strong>le</strong> superiore attraverso il<br />

nuovoparentadoeperfinoaporrefineal<strong>le</strong>faideeal<strong>le</strong>inimicizieche<strong>di</strong>videvanogliesponenti<br />

<strong>di</strong>fazioniavversarie 5 .<br />

Non a caso i rari episo<strong>di</strong> <strong>di</strong> nozze contratte in autonomia, se non<br />

ad<strong>di</strong>ritturaincontrasto,rispettoallastrategiadel<strong>le</strong>al<strong>le</strong>anzeparentali<strong>di</strong>ventavano<br />

oggetto <strong>di</strong> narrazione aneddotica o novellistica, come la <strong>Storia</strong><strong>di</strong><br />

Ippolito Buondelmonti e Lionora de’ Bar<strong>di</strong> (tratta da un racconto attribuitoaLeonBattistaAlbertielargamentecircolatomanoscrittoeastampa),<br />

che narra <strong>di</strong> come i due giovani Ippolito e Lionora, pur appartenendo al<strong>le</strong><br />

famiglienemichedeiBuondelmontiedeiBar<strong>di</strong>,avesserodeciso<strong>di</strong>sposarsi<br />

insegretopernondoverrinunciarealloroamoreefosseroinfineriuscitia<br />

4 SuquestiargomentisivedaC.Klapisch-Zuber,Lafamigliae<strong>le</strong>donnenelRinascimento<br />

a<strong>Firenze</strong>, Roma-Bari,Laterza, 1988.<br />

5 L.Fabbri,Al<strong>le</strong>anzamatrimonia<strong>le</strong>epatriziatonella<strong>Firenze</strong>del’400.Stu<strong>di</strong>osullafamiglia<br />

Strozzi,<strong>Firenze</strong>,Olschki,1991;eA.Molho,MarriageAllianceinLateMe<strong>di</strong>evalFlorence,Cambridge<br />

Mass.–London, Harvard University Press,1994.<br />

9


farriconoscerelapropriaunionedalpodestà.Unafronte<strong>di</strong>cassone<strong>di</strong>pinta<br />

versolametàdelXVsecolodaGiovanni<strong>di</strong>serGiovannidettoScheggia,il<br />

fratello <strong>di</strong> Masaccio, rappresenta una fede<strong>le</strong> raffigurazione degli episo<strong>di</strong><br />

principali<strong>dell</strong>avicenda:lascopertaelacatturadelgiovanementrecerca,<strong>di</strong><br />

notte,<strong>di</strong>raggiungerelasposaarrampicandosidallafinestra<strong>dell</strong>asuacasa;<br />

la sentenza emessa dal magistrato dopo aver ascoltato la giovane, presentatasiperspiegarelavicendaepersalvareilmaritodallaforca;ilmomentoincuilosposovaaprenderelasposaperportarlaacasapropriaaccompagnato<br />

dai servi con il cavallo bianco adornato da fini bardature dorate e il<br />

forzieredecorato,ilcassoneappunto, contenenteidoni nuziali(fig. 1) 6 .<br />

Oltreal<strong>le</strong>responsabilitàdomestiche,per<strong>le</strong>donnearistocraticheilmatrimoniocomportavaancheobblighi<strong>di</strong>caratteresocia<strong>le</strong>chepotremmodefinire“<strong>di</strong>rappresentanza”,qualilapartecipazioneaballieaconviti.Sebbeneconsideratimoralmente<strong>di</strong>s<strong>di</strong>cevolidallaChiesa,siaperchépotevanoindurreintentazionilascive,siaperché,derogandoal<strong>le</strong>proibizionidel<strong>le</strong><strong>le</strong>ggisuntuarie,<br />

consentivano abbigliamenti lussuosi che sol<strong>le</strong>citavano il peccato <strong>dell</strong>a<br />

vanità,essieranotuttaviatol<strong>le</strong>ratiinquantonecessariall’immagineealprestigiodel<strong>le</strong>famiglie,comebencompreseAntoninoPierozzi,arcivescovo<strong>di</strong><br />

<strong>Firenze</strong>dal1436al1459.Daattentoosservatore<strong>dell</strong>asocietàcitta<strong>di</strong>na,eda<br />

acuto interprete del<strong>le</strong> sue esigenze, egli seppe, infatti, improntare il proprio<br />

apostolato sulla capacità – e sulla ferrea volontà – <strong>di</strong> me<strong>di</strong>are fra <strong>le</strong> rego<strong>le</strong><br />

comportamentali prescritte dalla mora<strong>le</strong> cristiana e <strong>le</strong> convenzioni richieste<br />

dairapportisociali.Nesonounatestimonianzaeloquenteiconsiglispirituali<br />

da lui in<strong>di</strong>rizzati a Dianora Tornabuoni – moglie <strong>di</strong> Tommaso Soderini e<br />

sorella<strong>di</strong>Lucreziamadre<strong>di</strong>Lorenzode’Me<strong>di</strong>ci–nell’Operaabenvivere,<br />

untrattatelloe<strong>di</strong>ficantecompostofrail1450eil1454:<br />

10<br />

Quando voi fussi invitata ad alcuno convito <strong>di</strong> nozze o <strong>di</strong> balli, o<br />

d’andare a vedere feste, o giostre, o altri spettacoli, o d’andare a sollazzoconaltredonnevane,comeseadorti,oadaltriluoghiperispasso,<br />

osimilicose;tuttequestecose,figliuolamia,vinegoevietoecontra<strong>di</strong>co,<br />

e comandovi in virtù <strong>di</strong> santa obbe<strong>di</strong>enza, che non vi dobbiate andare;<br />

eccetto che se voi credessi n’avesse a uscire scandalo o <strong>di</strong>sonore del<br />

vostromarito,inquestocasololascionellavostra<strong>di</strong>screzioneesopral’incarico<br />

<strong>dell</strong>avostracoscienza. […]<br />

Masecredeteche,pernonvo<strong>le</strong>reandare,avesseauscirescandalo,o<br />

indegnazioneversolosposovostroconvoi,oaltronotabi<strong>le</strong>scandalo,andatevi.Equandovedetequellavanità<strong>di</strong>suonio<strong>di</strong>balli,od’altrevanità,ingegnatevi<strong>di</strong>recareognicosaaspiritua<strong>le</strong>intelligenza.Reputatevi<strong>di</strong>esserein<br />

6 Sivedalaschedan.2.3.<strong>di</strong>M.Sframeliin“Letemsrevient”–“’ltemposirinuova”.Feste<br />

espettacolinella<strong>Firenze</strong><strong>di</strong>LorenzoilMagnifico, a cura <strong>di</strong> P. Ventrone, catalogo <strong>dell</strong>a mostra,<br />

Milano(Cinisello Balsamo), Silvanae<strong>di</strong>toria<strong>le</strong>, 1992, p. 152.


1. Giovanni <strong>di</strong> ser Giovanni detto lo Scheggia,Lenozze<strong>di</strong>Lionorade’Bar<strong>di</strong>eIppolito<br />

Buondelmonti,fronte<strong>di</strong>cassone,particolare,giàcol<strong>le</strong>zioneAlbertoBruschi<strong>di</strong>Grassina.<br />

para<strong>di</strong>so e <strong>di</strong> u<strong>di</strong>re i suoni <strong>dell</strong>i angeli, e quelli balli e canti reputate siano<br />

quellicoridel<strong>le</strong>santeVergini,<strong>le</strong>qualiballinoedanzino<strong>di</strong>nanzialtrono<strong>dell</strong>’Agnelloimmaculato,andandoconfestaegau<strong>di</strong>oecantiadofferire<strong>le</strong>loro<br />

corone<strong>di</strong>nanziaDio,come<strong>di</strong>ceSanGiovanninellaApocalisse 7 .<br />

L’arcivescovo,chenonesitavapocherighepiùavantiacondannare<strong>le</strong><br />

donnecheavevanol’abitu<strong>di</strong>ne<strong>di</strong>passareiltempoaffacciateallafinestrao<br />

alla porta <strong>di</strong> casa per guardare e farsi vedere 8 , <strong>di</strong>mostrava invece, rispetto<br />

al<strong>le</strong>feste,unanoncomuneelasticitànelcomprendere<strong>le</strong>convenzionisociali<br />

del tempo (comprensione che non era, tuttavia, in<strong>di</strong>ce <strong>di</strong> maggiore indulgenza<br />

mora<strong>le</strong>), e nel venire incontro al<strong>le</strong> necessità imposte dagli equilibri<br />

politici citta<strong>di</strong>ni.<br />

7 Operaabenvivere<strong>di</strong>Sant’Antonino<strong>dell</strong>’or<strong>di</strong>nedeipre<strong>di</strong>catori,arcivescovo<strong>di</strong><strong>Firenze</strong>,con<br />

prefazionedelp.L.Ferretti,<strong>Firenze</strong>,Libreriae<strong>di</strong>tricefiorentina,1923,pp.155-156,conlieviinterventisulla<br />

punteggiatura.<br />

8 «E questo medesimo, figliuola mia, vi <strong>di</strong>co <strong>dell</strong>o stare il dì o la sera in sull’uscio a farsi<br />

vedereoavederealtrui,comeoggidìfannomoltedonne,chevoiveneguar<strong>di</strong>atequantopotete[…].<br />

Simi<strong>le</strong>mente anco non mi contento che stiate al<strong>le</strong> finestre a vedere chi passa, e meno che potete vi<br />

fatead esse»:ivi,p.157.<br />

11


In effetti la partecipazione del<strong>le</strong> donne ai balli non era un mero passatempo,<br />

o meglio una “per<strong>di</strong>ta <strong>di</strong> tempo” come avrebbe detto Sant’Antonino,maunmodoperesibireicomportamentiappresiecoltivatinell’educazionefamiliaredel<strong>le</strong>fanciul<strong>le</strong>e,nelcasodel<strong>le</strong>giovaniancoranubili,una<br />

del<strong>le</strong> rare occasioni <strong>di</strong> esibire in pubblico <strong>le</strong> proprie doti e <strong>di</strong> mostrarsi in<br />

abiti più sontuosi degli usuali panni quoti<strong>di</strong>ani 9 , come si apprende, ad<br />

esempio,daunricordodelvinattiereBartolomeodelCorazza,unosservatoreparticolarmente<br />

curiosoeattentodel<strong>le</strong>cerimonie citta<strong>di</strong>ne:<br />

Adì2<strong>di</strong>febraio[1421]unabrigata<strong>di</strong>giovanicitta<strong>di</strong>nifecionouna<br />

riccaebellafesta<strong>di</strong>ballare:insulapiazade’Signorifecionounosteccato<br />

gran<strong>di</strong>ssimo;fecionoduedoni:unagirlanda<strong>di</strong>cremisiinunbastonegrosso,<br />

éntroviunfermaglietto,equellasidonòachimegliodanzòde’giovani:e<br />

unagrilandettaamodod’unacoroncinad’ariento,overocollare:equella<br />

donavonoachimegliodanzavadel<strong>le</strong>giovaniefanciul<strong>le</strong>.E<strong>le</strong>ssonoquattro<br />

donnecheavessinoagiu<strong>di</strong>carel’onoredel<strong>le</strong>donne,estettonoasederealte<br />

comegiu<strong>di</strong>catori;ecosìe<strong>le</strong>ssonochiavesseagiu<strong>di</strong>carequellode’giovani.<br />

Quellodel<strong>le</strong>donne<strong>di</strong>eronoallafigliuola<strong>di</strong>Filippo…d’AmerigodelBene,<br />

equellodegliomenialfigliuolo<strong>di</strong>BerardoBerar<strong>di</strong>.Questabrigatafurono<br />

14,evestirono<strong>di</strong>chermisifoderati<strong>di</strong>dossi<strong>di</strong>vaio,erimbocato<strong>di</strong>fuoripiù<br />

<strong>di</strong> mezzo braccio, con un grillo grande <strong>di</strong> per<strong>le</strong> in sul braccio manco, con<br />

cappucci gran<strong>di</strong> frappati bianchi, rossi e ver<strong>di</strong>, e calze <strong>di</strong>visate con nuove<br />

<strong>di</strong>visebiancheerosseeverde,ricamate<strong>di</strong>per<strong>le</strong>.ElSignorfu…d’Agnolo<br />

<strong>di</strong> Filippo <strong>di</strong> Ser Giovanni; venne con un vestire <strong>di</strong> chermusi span<strong>di</strong>ante,<br />

aconcioasederedallaMercatantìa,moltosignorilmenteconmolticapo<strong>le</strong>tti<br />

etapeti.Epermoltoballare<strong>di</strong>eronoduevoltebereconconfetti:venivano<br />

giovani 22 con 22 confettiere piene <strong>di</strong> tregea e pinochiati, e con nobili<br />

vini,epoil’ultimavolta,cioèlaterzavolta,conzuccherini 10 .<br />

L’uso,insimilicircostanze,eradunquequello<strong>di</strong>addobbareunaloggia<br />

o, come in questo caso, una piazza 11 per tenervi danze che potevano o<br />

ce<strong>le</strong>brareavvenimentiimportantiperlacittà,oaccogliereospitistranieri<strong>di</strong><br />

riguardo, oppure allietare feste nuziali. In queste occasioni i luoghi aperti<br />

9 Ledanzeconfacentialdecorodel<strong>le</strong>fanciul<strong>le</strong><strong>di</strong>costumionoratieranocompostegeneralmente<br />

damovimenti<strong>le</strong>ntiemisurati,mentreilballosaltatoeraprerogativadel<strong>le</strong>giullaresse:cfr.R.Davidsohn,<strong>Storia</strong><strong>di</strong><strong>Firenze</strong>,Sansoni,<strong>Firenze</strong>1973,vol.VII,p.576;masivedaanche,per<strong>le</strong>danzecortigiane,Mesuraetartedeldanzare.GuglielmoEbreodaPesaroeladanzanel<strong>le</strong>cortiitalianedelXV<br />

secolo,acura<strong>di</strong>P.Castelli,M.Mingar<strong>di</strong>,M.Padovan,Modena,Gualtieri,s.d.[ma1988].<br />

10 Diariofiorentino<strong>di</strong>Bartolommeo<strong>di</strong>Miche<strong>le</strong>DelCorazza.Anni1405-1438,acura<strong>di</strong>G.O.<br />

Corazzini, «Archivio storico italiano», s. V, XIV (1894), pp. 233-298, ma si veda anche la più<br />

recentee<strong>di</strong>zione<strong>di</strong>B.DelCorazza,Diariofiorentino(1405-1439),acura<strong>di</strong>R.Genti<strong>le</strong>,Anzio,<br />

DeRubeis,1991, dallaqua<strong>le</strong>ètrattalacitazione,pp. 66-67.<br />

11 Si tratta, infatti, del lato nord <strong>di</strong> piazza <strong>dell</strong>a Signoria, dove si trova ancor oggi il palazzo<br />

delTribuna<strong>le</strong><strong>di</strong>Mercatanzia,cheoffriva,evidentemente,unospaziosufficientementeampio,maal<br />

contempo circoscritto,perpoterinnalzareeaddobbare un palco.<br />

12


2-3.<br />

Apollonio<strong>di</strong>Giovanni,Bottega,Lagenerosità<strong>di</strong>Scipione,fronte<strong>di</strong>cassone,Londra,VictoriaandAlbert<br />

Museum.<br />

Marco del Buono Giamberti e Apollonio <strong>di</strong> Giovanni,Lastoria<strong>di</strong>Esther, fronte <strong>di</strong> cassone,NewYork,<br />

The MetropolitanMuseumof Art.<br />

venivanoornaticomesaloniinterni,conarazzi,tappeti,spalliere,credenze,<br />

palchiepalchettipergliinvitatieperimusici,creandounsingolareeffetto<br />

<strong>di</strong>proiezioneesternadegliambientiesclusividel<strong>le</strong>ricche<strong>di</strong>moremercantili.Ditaliapparatirimangononumerosetestimonianzeiconograficheconservate,soprattutto,dal<strong>le</strong>fronti<strong>di</strong>cassonequattrocentesche:unaproduzione<br />

pittorica che per il proprio valore ce<strong>le</strong>brativo – si trattava, come abbiamo<br />

visto precedentemente a proposito del <strong>di</strong>pinto <strong>dell</strong>o Scheggia, <strong>di</strong> forzieri<br />

destinati a conservare il corredo del<strong>le</strong> spose novel<strong>le</strong> – si prestava ad accoglieredettaglisuntuarieimmaginievocativedel<strong>le</strong>festecoeve(figg.2-3)<br />

12 .<br />

Il ruolo cerimonia<strong>le</strong> svolto dal<strong>le</strong> fanciul<strong>le</strong> e dal<strong>le</strong> donne fiorentine in<br />

questefesteappare,intuttaevidenza,inunadel<strong>le</strong>Vitecompostedalfamoso<br />

‘cartolaio’ Vespasiano da Bisticci negli anni ottanta del Quattrocento,<br />

12 Suicassonifiorentini,oltreall’ormaiclassicoP.Schubring,Cassoni.TruhenundTruhenbilderderitalienischenFrührenaissance.EinBeitragzurProfanma<strong>le</strong>reiimQuattrocento,Leipzig,<br />

Hiersemann,1915,sivedaanchelostu<strong>di</strong>omonografico,de<strong>di</strong>catoadunadel<strong>le</strong>maggioribottegheche<br />

a<strong>Firenze</strong>producevanoquestimanufatti,<strong>di</strong>E.Callman,Apollonio<strong>di</strong>Giovanni,Oxford,Clarendon<br />

Press, 1974.<br />

13


quella de<strong>di</strong>cata ad A<strong>le</strong>ssandra de’ Bar<strong>di</strong>: unica biografia femmini<strong>le</strong>,<br />

aggiuntaaunafoltagal<strong>le</strong>ria<strong>di</strong>ritrattimaschili,chedescrive,<strong>le</strong>virtùmuliebricoltivateall’iniziodelsecolonel<strong>le</strong>famiglie<strong>dell</strong>avecchiaoligarchia,ri<strong>le</strong>vandoneilcontrastoaparagonecongliusipiùlassisticorrentiaitempi<strong>dell</strong>’autore,nonostanteglistralilanciatidallapre<strong>di</strong>cazionesavonaroliana<strong>dell</strong>a<br />

qua<strong>le</strong>siavvertonochiarigliechi.Lagiovanedonna,<strong>di</strong>scendentedaunodei<br />

più facoltosi e influenti casati <strong>dell</strong>a città, era andata sposa, nel 1432, a<br />

Lorenzo <strong>di</strong> Palla Strozzi, anch’egli citta<strong>di</strong>no <strong>di</strong> primissimo rilievo nella<br />

<strong>Firenze</strong> pre-me<strong>di</strong>cea: secondo il biografo, per non <strong>di</strong>re l’‘agiografo’,<br />

entrambi gli sposi erano stati e<strong>le</strong>tti dal<strong>le</strong> rispettive famiglie come i più<br />

degni<strong>di</strong>instaurare l’unionefraidueillustri lignaggi 13 .<br />

A<strong>le</strong>ssandra, dunque, era stata al<strong>le</strong>vata dalla madre secondo i più tra<strong>di</strong>zionaliprincìpieducativi<strong>dell</strong>’aristocraziamercanti<strong>le</strong>fiorentina:princìpicheconcordanofedelmenteconiconsigliin<strong>di</strong>rizzatidall’arcivescovoAntonino<br />

a Dianora Tornabuoni qualche anno più tar<strong>di</strong>, ma pur sempre nel<br />

medesimo clima cultura<strong>le</strong>. La fanciulla, scrive Vespasiano: «non fu cosa<br />

chenonvo<strong>le</strong>sseimparare[…].Rarissimevolteeravedutaall’usciooafinestra,sìperchénonsene<strong>di</strong><strong>le</strong>ttava,ilsimi<strong>le</strong>perchéoccupavailtempoincose<br />

laudabili.Menavalalamadreilpiùdeidì,lamattinaaunagran<strong>di</strong>ssimaora,<br />

a u<strong>di</strong>re la messa, tutte col capo coperto e col viso ch’appena si vedevano»<br />

14 , e per questa sua educazione «tutti i parenti e gli amici <strong>di</strong> messer<br />

Palla [Strozzi] si accordarono si togliesse [in moglie] l’A<strong>le</strong>ssandra per<br />

Lorenzo,perlapiùdegna<strong>dell</strong>acittà<strong>di</strong>tutte<strong>le</strong>parti» 15 .<br />

Le doti femminili <strong>dell</strong>a giovane sposa ebbero modo <strong>di</strong> rivelarsi pubblicamente,<br />

a onore e vanto sia <strong>dell</strong>a sua famiglia che <strong>dell</strong>’intera città, nel<br />

1432,proprioinoccasione<strong>di</strong>unballoorganizzatodalComunesullapiazza<br />

deiSignori,peraccoglieregliambasciatori<strong>dell</strong>’imperatoreSigismondo<strong>di</strong><br />

Lussemburgo,allora<strong>di</strong>passaggioinItalia.A<strong>le</strong>ssandra,infatti,si<strong>di</strong>stinseda<br />

tutte<strong>le</strong>altreinvitateallafestaperlasquisitaeducazione<strong>di</strong>mostratanelricevere<br />

gli ospiti <strong>di</strong> riguardo, nell’intrattenerli con amabi<strong>le</strong> conversazione,<br />

nelservirlidel<strong>le</strong>confetturedolcisolitamenteofferteinquestecircostanze,<br />

nell’accompagnarlicompostamentenel<strong>le</strong>danze:<br />

13 Si veda anche la voce, quasi interamente dedotta dalla biografia del Bisticci, <strong>di</strong> A. A<strong>le</strong>ssandrini,A<strong>le</strong>ssandrade’Bar<strong>di</strong>,DBI,vol.<br />

6, pp. 277-278.<br />

14 Ho sott’occhio l’e<strong>di</strong>zione Vespasiano Da Bisticci,Vite<strong>di</strong>uominiillustridelsecoloXV,<br />

<strong>Firenze</strong>,Societàe<strong>di</strong>triceRinascimento<strong>dell</strong>ibro,1938-XVI,pp.562-63,conlieviinterventinellapunteggiatura<br />

inquestaenel<strong>le</strong>citazionicheseguiranno.<br />

15 Ivi,p.565,corsivomio.Iltermine«parti»vaquiinteso,ovviamente,nelsensopolitico<strong>di</strong><br />

‘partito’,‘fazione’, ‘clan’.<br />

14


Fu messa l’A<strong>le</strong>ssandra, per la più bella e la più onesta tra ogni<br />

cosavifusse,allatoalprimoambasciatore.[…]Ognunosimeravigliava<br />

<strong>dell</strong>a destrezza <strong>dell</strong>’A<strong>le</strong>ssandra, quanto sapeva fare ogni cosa bene. Ballato<br />

per lungo spazio, fu or<strong>di</strong>nata una bellissima col<strong>le</strong>zione, e fuori <strong>dell</strong>’or<strong>di</strong>ne<strong>di</strong>portare<strong>le</strong>col<strong>le</strong>zioniinsimilifeste.Perlasuadestrezzafuor<strong>di</strong>natochelaA<strong>le</strong>ssandrapigliassiinmanounaconfettierapiena<strong>di</strong>confetti<br />

e portassegli <strong>le</strong>i agli ambasciatori, con una tovagliuola <strong>di</strong> rensa in sulla<br />

spalla.Pigliolla,econunaismisuratagenti<strong>le</strong>zzalaporseagliambasciatori,<br />

semprefacendoreverenzaconinchinifinointerra,naturalienonsforzati,<br />

cheparevachenonavessifattomaialtro.Piacquenoisuamo<strong>di</strong>ecostumi<br />

mirabilmenteagliambasciatorieatuttiicircostanti.Postogiùiconfetti,<br />

prese<strong>le</strong>tazzedelvinoefeceilsimi<strong>le</strong>,etuttofeceinmodochepareval’avessifattosempre,enonparevaal<strong>le</strong>vatacondonnainesperta,maconprudentissima,<br />

ch’insino a ogni minimacosagliavevainsegnato 16 .<br />

Ho voluto riportare un ampio stralcio <strong>dell</strong>a lunga descrizione <strong>di</strong><br />

Vespasianoinquantoconsiderolasuatestimonianzasignificativaperpiù<br />

riguar<strong>di</strong>. In primo luogo perché sottolinea l’importanza <strong>di</strong> un’educazione<br />

femmini<strong>le</strong>nonsolomoralmenteirreprensibi<strong>le</strong>,maancheversati<strong>le</strong>inogni<br />

genere<strong>di</strong>incombenzasianellavitacasalinga,sianelcerimonia<strong>le</strong>pubblico;<br />

in secondo luogo perché evidenzia la centralità <strong>dell</strong>a donna come depositariaeperno<strong>dell</strong>abuonaconduzionefamiliaree,<strong>di</strong>conseguenza,<strong>dell</strong>aricchezza<br />

e del decoro dei mercanti; infine perché ri<strong>le</strong>va la natura ancipite<br />

del<strong>le</strong> donne fiorentine, mogli e figlie <strong>di</strong> impren<strong>di</strong>tori facoltosi, che, in<br />

questa prima metà del Quattrocento, cercavano <strong>di</strong> coniugare il loro ruolo<br />

più tra<strong>di</strong>zionalmente domestico con una nuova immagine improntata a<br />

gusti e a gesti aristocratici mutuati dal mo<strong>dell</strong>o cortigiano e caval<strong>le</strong>resco.<br />

In quest’ultima <strong>di</strong>rezione, in particolare, è da notare la fine osservazione<br />

del Bisticci a proposito <strong>dell</strong>’abilità <strong>di</strong> A<strong>le</strong>ssandra nel servire gli ambasciatoritenendo«unatovagliuola<strong>di</strong>rensainsullaspalla»,perchéildettaglio,<br />

apparentemente secondario, denota, invece, la capacità <strong>dell</strong>a fanciulla<br />

<strong>di</strong> svolgere un compito cerimonia<strong>le</strong> considerato prettamente<br />

maschi<strong>le</strong>dall’etichettacortigiana,cheprescrivevaairampollideicasaticitta<strong>di</strong>ni<br />

<strong>di</strong> servire da paggi in livrea e, per l’appunto, con un pregiato tovagliolo<strong>di</strong>linofiammingoappoggiatosullaspalla(la«tovagliuola<strong>di</strong>rensa»,<br />

cioè<strong>di</strong>Reims),inoccasione<strong>di</strong>nozzeeconviti,comebensivedenel<strong>le</strong>due<br />

schiere <strong>di</strong> giovani in primo piano, sulla destra e sulla sinistra, del <strong>di</strong>pinto<br />

16 Ivi, pp. 566-567. Su questo ballo e sui suoi significati politici e sociali si vedano anche <strong>le</strong><br />

osservazioni <strong>di</strong> R.C. Trex<strong>le</strong>r, Public life in Renaissance Florence, New York, Academic Press,<br />

1980, pp. 236-38 (<strong>le</strong> pp. 223-261 sono state tradotte, con il titoloIlritua<strong>le</strong><strong>dell</strong>ace<strong>le</strong>brazione:<strong>le</strong><br />

formecaval<strong>le</strong>rescheelaFesta<strong>di</strong>SanGiovanni,inTeatroeculture<strong>dell</strong>arappresentazione.LospettacoloinItalianelQuattrocento,<br />

acura<strong>di</strong>R. Guarino,Bologna, Il Mulino, 1988,pp. 71-119).<br />

15


4. Sandro Botticelli,Storie<strong>di</strong>NastagiodegliOnesti,Madrid, Museodel Prado.<br />

botticelliano raffigurante ilBanchetto<strong>di</strong>nozze<strong>di</strong>NastagiodegliOnesti,<br />

quarto pannello <strong>dell</strong>a serie realizzata per il matrimonio <strong>di</strong> Giannozzo<br />

PucciconLucreziaBininel1483(fig.46apag.113),ecomesiapprende<br />

dal<strong>le</strong>descrizionicoeve,fra<strong>le</strong>qualiricordosolo,atitolo<strong>di</strong>esempio,ilbanchetto<br />

organizzato in palazzo Me<strong>di</strong>ci in onore <strong>di</strong> E<strong>le</strong>onora d’Aragona, <strong>di</strong><br />

passaggioa<strong>Firenze</strong>nel1473perrecarsiaFerraradoveavrebbesposatoil<br />

duca Erco<strong>le</strong> I d’Este. In quella occasione, infatti, la stessa principessa<br />

ricorda in una <strong>le</strong>ttera che «Lorenzo e Giuliano servéro [a tavola] da scuderi»<br />

in segno <strong>di</strong> deferente omaggio e ospitalità 17 .<br />

17 Cfr.C.Fal<strong>le</strong>tti,LefesteperE<strong>le</strong>onorad’AragonadaNapoliaFerrara(1473),inTeatro<br />

eculture<strong>dell</strong>arappresentazione cit., pp. 121-140: p. 134 (il saggio era stato originariamente pubblicatoinSpettacoliconvivialidall’antichitàclassicaal<strong>le</strong>cortidel’400,AttidelVIIconvegnodel<br />

Centro Stu<strong>di</strong> sul Teatro Me<strong>di</strong>oeva<strong>le</strong> e Rinascimenta<strong>le</strong>, Viterbo, Agnesotti, 1983, pp. 269-289). Le<br />

feste organizzate per E<strong>le</strong>onora sono ricordate anche dal Poliziano nella e<strong>le</strong>gia funebreInAlbieram<br />

Albitiam,puellamformosissimam,morientem.AdSismundumStuphameiussponsum, in Miche<strong>le</strong><br />

Marullo,Poliziano,IacopoSannazaro,Poesielatine,acura<strong>di</strong>F.Arnal<strong>di</strong>eL.GualdoRosa,<br />

Torino, Einau<strong>di</strong>, 1976,pp. 88-105: 92-95.<br />

16


La “dama”<br />

ovverol’idealizzazionecaval<strong>le</strong>resca<br />

<strong>dell</strong>adonnanellacerimonialitàdeglianniSessanta:<br />

MariettadegliStrozzieLucreziaDonatiAr<strong>di</strong>nghelli<br />

Nel decennio ‘spensierato’ <strong>dell</strong>a brigata del giovane Lorenzo de’ Me<strong>di</strong>ci,<br />

all’incircafrail1459–anno<strong>dell</strong>asuaprimauscitacerimonia<strong>le</strong>pubblica–<br />

e il 1469 – data <strong>dell</strong>a sua vittoria nella giostra <strong>di</strong> carneva<strong>le</strong>, del suo matrimonio<br />

con la romana Clarice Orsini e <strong>dell</strong>a sua successione alla guida <strong>di</strong><br />

<strong>Firenze</strong>dopolamortedelpadrePiero–,l’ispirazionecaval<strong>le</strong>rescaecortigiana<br />

del<strong>le</strong> manifestazioni ufficiali e del<strong>le</strong> ce<strong>le</strong>brazioni nuziali organizzate<br />

dagli esponenti del ceto <strong>di</strong>rigente, che fino ad allora si era mantenuta<br />

su un tenore ancora contenuto e <strong>di</strong>screto, assunse toni <strong>di</strong> evidenza sempre<br />

crescenteeinvestì,informeviaviapiùesplicite,icomportamentideigiovaniappartenenti<br />

aicasati piùvicini alla famiglia egemone.<br />

A<strong>di</strong>fferenzadallaprimametàdelsecolo,nellaqua<strong>le</strong>lavisibilità<strong>dell</strong>a<br />

donnaerastataattentamentelimitataallasferadel<strong>le</strong>ce<strong>le</strong>brazioni<strong>di</strong>rilievo<br />

pubblico o familiare, in questo fondamenta<strong>le</strong> periodo <strong>di</strong> passaggio dalla<br />

cultura umanistica civi<strong>le</strong> <strong>dell</strong>’età <strong>di</strong> Cosimo il Vecchio a quella spregiu<strong>di</strong>catamenteneoplatonicadelLorenzodeglianniSettanta-Ottanta,icomportamenti<br />

<strong>dell</strong>a se<strong>le</strong>zionata élite <strong>di</strong> sodali che frequentava i giovani<br />

Me<strong>di</strong>ciincominciaronoaispirarsi,nonpiùsoloidealmentemaancheoperativamente,allaculturacaval<strong>le</strong>resca.Congustotuttocortese<strong>le</strong>fanciul<strong>le</strong><br />

furono, dunque, trasformate indame, e la loro immagine fu filtrata attraverso<br />

gli sti<strong>le</strong>mi <strong>dell</strong>a <strong>le</strong>tteratura caval<strong>le</strong>resca che proprio in quegli anni,<br />

conilMorgante<strong>di</strong>LuigiPulci 18 ,avrebberaggiuntolasuavestepoeticapiù<br />

compiuta.<br />

«Letteratura come mo<strong>dell</strong>o <strong>di</strong> vita», insomma, per richiamare una<br />

brillante definizione <strong>di</strong> Mario Martelli 19 , che prendeva <strong>le</strong> mosse da questa<br />

affermazione per commentare la produzione encomiastica in prosa e in<br />

versi composta a ricordo <strong>di</strong> una battaglia a pal<strong>le</strong> <strong>di</strong> neve e <strong>di</strong> un’armegge-<br />

18 Nell’impossibilità <strong>di</strong> dar conto <strong>dell</strong>a vastissima bibliografia prodotta su questo poema mi<br />

limitoarimandareaM.Martelli,LetteraturafiorentinadelQuattrocento.IlfiltrodeglianniSessanta,<br />

<strong>Firenze</strong>, Le Lettere, 1996, in particolare <strong>le</strong> pp. 198-240, la cui interpretazione propone una<br />

in<strong>di</strong>spensabi<strong>le</strong>contestualizzazionenelclima cultura<strong>le</strong><strong>di</strong>queglianni.<br />

19 Ivi, p. 106.<br />

17


iagiocate,duranteilcarneva<strong>le</strong>del1464,daungruppodeipiùfedelicompagni<strong>dell</strong>abrigata<br />

laurenziana.<br />

Il 20 <strong>di</strong> gennaio <strong>di</strong> quell’anno, alcuni fra i primi giovani <strong>dell</strong>a città,<br />

capeggiatidaBartolomeoBenci,sfruttarono,infatti,l’occasione<strong>di</strong>un’abbondante<br />

nevicata per organizzare uno scontro, a pal<strong>le</strong> <strong>di</strong> neve appunto,<br />

davantialla<strong>di</strong>mora<strong>di</strong>MariettaStrozzi,cherisposeconammirevo<strong>le</strong>garbo<br />

dal<strong>le</strong> finestre al<strong>le</strong> quali era affacciata. Il gioco avvenne <strong>di</strong> notte, avvolto<br />

dalla suggestione del buio screziata dai bagliori del<strong>le</strong> torce, come raccontaFilippoCorsiniinuna<strong>le</strong>tteraall’amicoLorenzode’Me<strong>di</strong>cialloraa<br />

Pisa:<br />

18<br />

Chespettacolo,santinumi!:lascenaeraadornacomesiconveniva<br />

alla qualità degli attori, dal<strong>le</strong> luci <strong>di</strong> innumerevoli torce, dal clangore<br />

del<strong>le</strong> trombe, dalla soavità dei flauti. Ma a questo punto temo che il mio<br />

rozzosti<strong>le</strong>nonsappiaesprimerequantoinquellanottehovistoconimiei<br />

occhi.[…]Ciascuno<strong>di</strong>lororiteneva<strong>di</strong>averfattoqualcosa<strong>di</strong>segnalatose<br />

fosseriuscitoacospargere<strong>di</strong>neveilvolto<strong>di</strong>quellaniveafanciulla,tanto<br />

che tu [Lorenzo] avresti facilmente potuto <strong>di</strong>re che insomma non <strong>di</strong> un<br />

gioco al<strong>le</strong> pal<strong>le</strong> <strong>di</strong> neve si trattasse, ma, con tanta brama <strong>di</strong> gloria sembravano<br />

combattere, <strong>di</strong> una gara fra arcieri a chi meglio centrasse quello<br />

che i greci chiamavano «skopos». Quanto alla fanciulla, ella ha <strong>di</strong>mostratoconqua<strong>le</strong>graziaeconqua<strong>le</strong>abilitàsappiacondurreilgioco–nonparlo<strong>dell</strong>asuabel<strong>le</strong>zza,atuttinota–,talchéuscìdallaprovauniversalmenteapprezzata<br />

20 .<br />

Qualche tempo dopo la battaglia a pal<strong>le</strong> <strong>di</strong> neve, il 14 febbraio, lo<br />

stesso Bartolomeo si mise a capo <strong>di</strong> un’altra brigata filome<strong>di</strong>cea 21 , per<br />

organizzare un’armeggeria davanti al palazzo <strong>dell</strong>a Marietta. L’iniziativa<br />

andavabenoltreilsemplicegioco,coinvolgendounnumeroconsiderevo<strong>le</strong><br />

<strong>di</strong>partecipanti(circacinquecentofracavalieriescu<strong>di</strong>eristandoal<strong>le</strong>descrizioni)<br />

e mettendo in moto una comp<strong>le</strong>ssa macchina spettacolare che si<br />

sarebbe conclusa con lo scoppio <strong>di</strong> un carro rappresentante un Trionfo<br />

20 Cito,conabbreviazionieomissioni,dallatraduzione<strong>di</strong>MarioMartelli,riportataivi,p.108.<br />

Iltestoorigina<strong>le</strong><strong>dell</strong>’intera<strong>le</strong>ttera,inlatino,sitrovainP.O.Kristel<strong>le</strong>r,Undocumentosconosciuto<br />

sullagiostra<strong>di</strong>Giulianode’Me<strong>di</strong>ci,inIdem,Stu<strong>di</strong>esinRenaissanceThoughtsandLetters,Roma,<br />

E<strong>di</strong>zioni<strong>di</strong>storiae<strong>le</strong>tteratura,1956, pp. 437-450:448-449,il corsivo èmio.<br />

21 IgiovaniaccompagnatoridelBencifurono:AndreaCarnesecchi,IacopoMarsuppini,Bartolomeo<br />

Bartolini, Lodovico Pucci, Piero <strong>Vespucci</strong>, Francesco Altoviti, Andrea Boni e Francesco<br />

Girolami. Sul<strong>le</strong> brigate <strong>di</strong>iuvenes e, in genera<strong>le</strong>, sulla funzione politica dei giochi caval<strong>le</strong>reschi, si<br />

vedanoTrex<strong>le</strong>r,PubliclifeinRenaissanceFlorencecit.,pp.224-240e215-235;“Letemsrevient”<br />

cit.,passim; L. Ricciar<strong>di</strong>, “Colsenno,coltesoroecollalancia”.Ritiegiochicaval<strong>le</strong>reschinella<br />

<strong>Firenze</strong>delMagnificoLorenzo,presentazione<strong>di</strong>F.Car<strong>di</strong>ni,<strong>Firenze</strong>,LeLettere,1992,pp.71-83;<br />

F.Car<strong>di</strong>ni,L’acciarde’cavalieri.Stu<strong>di</strong>sullacaval<strong>le</strong>rianelmondotoscanoeitalico(secc.XII-XV),<br />

<strong>Firenze</strong>,LeLettere, 1997, pp.129-130.


5. Trionfod’Amore,Vienna, BibliotecaAlbertina, GraphischeSammlung.<br />

d’Amore: un soggetto molto raro nella storia <strong>dell</strong>o spettacolo fiorentino,<br />

probabi<strong>le</strong>conseguenzaecausainsieme<strong>dell</strong>anotevo<strong>le</strong>fioriturafigurativa<strong>di</strong><br />

questotemapetrarchesco(figg.5-6) 22 .<br />

In onore<strong>dell</strong>afanciulla,dunque,igiovani:<br />

giuntiacasa<strong>dell</strong>adama,fecionolamostra.Eappresso,ciascunocorseritto<br />

in sulla sella, secondo uso d’armeggeria, con uno dardo in mano dorato. E<br />

<strong>di</strong>poiancora,ciascunocorseconunalanciabusa,dorata;erupponoapiè<strong>dell</strong>a<br />

finestradov’eradettadama.Laqua<strong>le</strong>simostravainmezo<strong>di</strong>quattrotorchi<br />

acesi,contantagraziosaonestàcheunaLucreziabasterebbe.Etfattoquesto,elTrionfoerafermosullapiazza,<strong>di</strong>rimpettoallafinestradov’eradetta<br />

22 Il primoTrionfod’Amore noto (quello <strong>di</strong> Bartolomeo Benci del ’64 è il secondo) aveva<br />

accompagnatolabrigatacapeggiatadaLorenzode’Me<strong>di</strong>ciinoccasione<strong>dell</strong>asuaprimauscitacerimonia<strong>le</strong>ufficia<strong>le</strong>,all’età<strong>di</strong>soli<strong>di</strong>ecianni,nel1459,perlaqua<strong>le</strong>rimando,oltreallabibliografiacitatanellanotaprecedente,aP.Ventrone,L’immaginariocaval<strong>le</strong>resconellacultura<strong>dell</strong>ospettacolofiorentinodelQuattrocento,inPala<strong>di</strong>ni<strong>di</strong>carta.Ilmo<strong>dell</strong>ocaval<strong>le</strong>rescofiorentino,acura<strong>di</strong>M.Villoresi,<br />

Roma, Bulzoni, 2006, pp. 191-223: 191-205. Esempi figurativi <strong>di</strong>Trionfid’Amore fiorentini<br />

prossimi agli anni che qui ci interessano si trovano riprodotti in “Letemsrevient” cit., schede<br />

2.6., 2.8., 2.9., epassim.<br />

19


6. Trionfod’Amore, descodaparto, Londra, Victoria andAlbert Museum.<br />

20<br />

dama: e al Signore [Bartolomeo Benci] fu ispiccate l’alie 23 e gittate in sul<br />

Trionfo; e in quel punto, era or<strong>di</strong>nato che a detto Trionfo s’appiccassi el<br />

fuoco:ecosìarse[…].Ecosìacesiperl’aria[irazichev’eranosu,artificiati]<br />

volavanoapressoalladama:alcunon’andavaincasa<strong>dell</strong>adettadama,chesi<br />

istimaglien’entrassialcunonelcuore,percompassionedeldettoamante 24 .<br />

23 Bartolomeo Benci indossava, infatti, un «giubone <strong>di</strong> per<strong>le</strong> ricamato <strong>di</strong> gioie, con due alie<br />

al<strong>le</strong> spal<strong>le</strong>, d’oro e più altri colori» che lo assimilavano a Cupido e che sarebbero state bruciate sul<br />

trionfo in segno<strong>di</strong>capitolazione<strong>dell</strong>’amantealcospetto <strong>dell</strong>a dama.<br />

24 Ilbranoètrattodaunanonimoricordoinprosa,cheriportaancheinomidegliarmeggiatori<br />

sopracitati,pubblicatodaA.Gherar<strong>di</strong>,Nota<strong>dell</strong>’armeggeriafattadaBartolomeoBenciallaMarietta<br />

degliStrozziil14febbraio1464in<strong>Firenze</strong>,<strong>Firenze</strong>,tip.Gali<strong>le</strong>iana,1876,pernozzePaoli-Martelli.


Ladescrizione<strong>di</strong>questafesta–chefuce<strong>le</strong>brataanchedaunpoemetto<br />

laudativo composto dal me<strong>di</strong>ceo Filippo Lapaccini 25 – così è intitolata nel<br />

manoscrittochelaconserva:«Notiziad’unafestafattalanotte<strong>di</strong>carnascia<strong>le</strong><br />

perunadamalaqua<strong>le</strong>fufigliuola<strong>di</strong>Lorenzo<strong>di</strong>messerPalladegliIstrozi.<br />

La detta festa fu fatta da Bartolomeo Benci, come innamorato <strong>di</strong> detta<br />

dama» 26 .Nell’opuscoloencomiastico,la“fanciulla”<strong>dell</strong>ainforma<strong>le</strong>eamichevo<strong>le</strong><br />

<strong>le</strong>ttera del Corsini a Lorenzo era, dunque, <strong>di</strong>ventata una “dama”,<br />

secondolaterminologiacorteseormaiampiamente<strong>di</strong>ffusadalla<strong>le</strong>tteratura<br />

caval<strong>le</strong>resca, mentre il responsabi<strong>le</strong> <strong>dell</strong>’iniziativa appariva averla intrapresa“comeinnamorato”<strong>di</strong><strong>le</strong>i.Inquel“come”statuttoilsensocultura<strong>le</strong>e<br />

politico<strong>dell</strong>’operazione.Cultura<strong>le</strong>,perchéidueprotagonisti<strong>dell</strong>avicenda<br />

non erano amanti nella realtà, e probabilmente neppure innamorati, ma<br />

vestivanoipanni<strong>di</strong>dameecavalieriepiciinunafinzionesquisitamente<strong>le</strong>tteraria,<br />

cogliendo altresì l’occasione sia per sfoggiare abiti e gioielli altrimenti<br />

proibiti dal<strong>le</strong> severe <strong>le</strong>ggi suntuarie, sia per esibire comportamenti<br />

altrettantoeccezionalirispettoaimorescitta<strong>di</strong>ni.Politico,perchéMarietta,<br />

inquantofiglia<strong>di</strong>Lorenzo<strong>di</strong>PallaStrozzi,appartenevaadunadel<strong>le</strong>famiglie<br />

fiorentine più ricche e antiche, benché in quel momento fosse tagliata<br />

fuoridal<strong>le</strong>carichepubblicheinquantoirappresentantidelramoprincipa<strong>le</strong>,<br />

Filippo e Lorenzo <strong>di</strong> Matteo, erano in esilio, e soggiornavano a Napoli<br />

presso il re Ferrante d’Aragona, del qua<strong>le</strong> godevano i favori. Bartolomeo,<br />

invece, proveniva da un casato solidamente <strong>le</strong>gato ai Me<strong>di</strong>ci, dei quali, in<br />

questaoccasione,<strong>di</strong>ventava,<strong>di</strong>fattoportavoce,pa<strong>le</strong>sando,attraversoillinguaggio<br />

simbolico <strong>dell</strong>o spettacolo, la volontà <strong>dell</strong>a famiglia egemone <strong>di</strong><br />

cercarenuoveal<strong>le</strong>anzefrailignaggicitta<strong>di</strong>ni<strong>di</strong>maggioreprestigio 27 .<br />

OltrechedaLorenzo<strong>di</strong>PallaStrozzi,Mariettaera,però,nataancheda<br />

quellaA<strong>le</strong>ssandrade’Bar<strong>di</strong>lacuivirtùsarebbestataresaproverbia<strong>le</strong>dalla<br />

biografia del Bisticci. Ed è proprio dal confronto fra il comportamento<br />

<strong>dell</strong>a madre e quello <strong>dell</strong>a figlia che si può cogliere il cambiamento <strong>di</strong><br />

climae<strong>di</strong>sensibilitàcultura<strong>le</strong>chestavaavvenendoinsenoall’oligarchiapiù<br />

strettamentefilome<strong>di</strong>cea,equelloscambiofravitae<strong>le</strong>tteraturachenonera<br />

appartenuto al<strong>le</strong> generazioni precedenti. Di A<strong>le</strong>ssandra, infatti, negli anni<br />

TrentadelQuattrocento,eranostatesoprattuttoapprezzatel’educazione,la<br />

25 Filippo Lapaccini,L’armeggeria<strong>di</strong>TommasoBenci, inLiricitoscanidel’400, a cura <strong>di</strong><br />

A.Lanza,Roma,Bulzoni,1973-75,vol.II,pp.1-17.Sul<strong>le</strong>caratteristiche<strong>le</strong>tterarieedencomiastiche<strong>di</strong>questicomponimentisivedano<strong>le</strong>osservazioni<strong>di</strong>R.Bessi,Lospettacoloelascrittura,in“Le<br />

temsrevient”cit.,pp. 103-117:106-109.<br />

26 Cit. in I. Del Lungo, La donna fiorentina del buon tempo antico, <strong>Firenze</strong>, Bemporad,<br />

1926 2 (Ied. 1906),p.207, corsivimiei.<br />

27 Perunapiùprecisaedesauriente<strong>le</strong>tturapolitica<strong>di</strong>questeduefestemilimitoarimandare<br />

aM. Martelli,NotaaNaldoNal<strong>di</strong>,‘E<strong>le</strong>giarum’,I2654,«Interpres», III(1980), pp.245-254.<br />

21


modestia,lacapacità<strong>di</strong>svolgerealmeglioqualsiasiincombenzadomestica,<br />

dotichegiàsiintuivanodaldecorumdelsuocomportamentocerimonia<strong>le</strong>,<br />

echesarebberostateconfermatedallafermezza<strong>di</strong>carattereda<strong>le</strong>i<strong>di</strong>mostrata<br />

nell’affrontare <strong>le</strong> sventure familiari che <strong>le</strong> sarebbero toccate 28 . Non a caso<br />

Vespasiano l’aveva chiamata sempre per nome, senza aggiungere nessun<br />

altroappellativo,quasiavo<strong>le</strong>rsottolinearelaconcretezza‘storica’<strong>dell</strong>apersona,controqualsiasipossibi<strong>le</strong>idealizzazione<strong>le</strong>tteraria.<br />

Le virtù <strong>di</strong> Marietta, a metà degli anni Sessanta, erano, invece, ben<br />

altre:<strong>dell</strong>afanciullavenivalodatainprimoluogol’ecceziona<strong>le</strong>bel<strong>le</strong>zza–<br />

certamente confermata dal busto <strong>di</strong> Desiderio da Settignano che la<br />

dovrebbe ritrarre (fig. 7)–epoi la grazia con la qua<strong>le</strong> era riuscita a interpretareilruolo<strong>di</strong>damadestinatariasiadeilu<strong>di</strong>gentilia<strong>le</strong>iin<strong>di</strong>rizzati,sia<br />

<strong>di</strong> un corteggiamento, da parte del Benci, tanto esibito pubblicamente<br />

quanto,abbiamovisto,motivatosolopoliticamente 29 .Enonsoltantoigiochi<strong>di</strong>carneva<strong>le</strong>e<strong>le</strong>relativedescrizioniavevanosol<strong>le</strong>citatol’attenzione<strong>dell</strong>’élitefiorentinaneiconfronti<strong>dell</strong>aragazza,perchéanchealtriversil’avevanoce<strong>le</strong>bratanelmedesimotorno<strong>di</strong>tempo,semprevantandone<strong>le</strong>dotiin<br />

termini squisitamente<strong>le</strong>tterari 30 .<br />

Un’immagine sovra esposta quella <strong>dell</strong>a Marietta, <strong>di</strong>remmo con il<br />

<strong>le</strong>ssicodeigiorninostri:cosìsovraespostache,abreve<strong>di</strong>stanzadaquelcarneva<strong>le</strong><br />

del ’64, che ne aveva sancito il momento <strong>di</strong> massima notorietà a<br />

<strong>Firenze</strong>, si sarebbe decisamente ‘bruciata’, ‘logorata’. Se, infatti, in quel<br />

torno<strong>di</strong>tempolagiovaneeraapparsaamolticomeunodeimiglioripartiti<br />

matrimoniali <strong>dell</strong>a città per bel<strong>le</strong>zza, lignaggio e ricchezza, già all’inizio<br />

<strong>dell</strong>’anno successivo, ella era «scesa <strong>di</strong> un grande iscaglione» 31 a causa<br />

soprattuttodelfallimentofinanziario<strong>dell</strong>ozioGiovanfrancescocheportava<br />

<strong>di</strong>sonoreallafamiglia,maamotivoanche<strong>di</strong>uneccesso<strong>di</strong>visibilitàchela<br />

<strong>di</strong>sgrazia economica dei parenti non consentiva più <strong>di</strong> giustificare socialmente.<br />

La critica, neppure troppo larvata, alla convenienza <strong>di</strong> scegliere<br />

Mariettacomesposa,emergeconespressionisignificativedauna<strong>le</strong>ttera<strong>di</strong><br />

Filippo Strozzi al fratello Lorenzo, che avrebbe desiderato sposare quella<br />

fanciullasopraognialtra:<br />

28 Aquesto propositosivedala già citatabiografia <strong>di</strong>Vespasiano daBisticci.<br />

29 Marietta sarebbe andata sposa a Ferrara al conte Teofilo Calcagnini, mentre Bartolomeo<br />

avrebbeimpalmatoLisabettaTornabuoni,sorella<strong>dell</strong>’anch’eglituttome<strong>di</strong>ceoFrancesco:cfr.Del<br />

Lungo,Ladonnafiorentinacit.,p.210.<br />

30 Ilpoetame<strong>di</strong>ceoNaldoNal<strong>di</strong><strong>le</strong>de<strong>di</strong>cò,infatti,inquestistessianni,benduee<strong>le</strong>giechesi<br />

possonovederepubblicateecommentateinMartelli,NotaaNaldoNal<strong>di</strong>cit.,rispettivamentepp.<br />

245-246 e251-252.<br />

31 L’espressioneèusatadaA<strong>le</strong>ssandraMacinghinegliStrozzi,Lettere<strong>di</strong>unagentildonna<br />

fiorentinadelsecoloXVaifigliuoliesuli,pubblicatedaC.Guasti,<strong>Firenze</strong>,Sansoni,1877,p.346.<br />

22


7. Desiderio da Settignano, Busto <strong>di</strong> giovane donna (Marietta degli Strozzi), Berlino,<br />

Staatliche Museen.<br />

23


Restoavisato<strong>dell</strong>apraticasavatemossa<strong>dell</strong>aMarietta…E<strong>dell</strong>’openione<br />

tuo intendo; simi<strong>le</strong>, come Marco [Parenti, cognato dei fratelli<br />

Strozzi] e mona Lessandra [Macinghi Strozzi, loro madre] vi consentono;<br />

… E vorresti averne mio opinione. A che ti <strong>di</strong>co, ch’io sono <strong>di</strong><br />

contrarioparere<strong>di</strong>voi;chenonsiané’lbisognotuoné<strong>dell</strong>aCasaNostra.<br />

Confessotichesiadamettereperbellafanciulla,ovuoi<strong>di</strong>redonna,eche<br />

habuonadota:mainoppositomiparevisienotantepartichepesonoassai<br />

più che <strong>le</strong> buone. Di prima faccia, a chi lo sentirà, parrà che noi vi manchiamo<strong>di</strong>riputazione,perchélamercatanzianonva,tantoèsoprastatae<br />

suta percossa e costì e altrove; e l’essere trasandata <strong>di</strong> tempo, e sanza<br />

padre e sanza madre 32 , e fuori <strong>di</strong> casa sua 33 ,essendobella,nonsarebbe<br />

granfattochecifussiqualchemacchia 34 .<br />

L’argomentare, molto preciso e incisivo nella scelta dei termini,<br />

potrebbeesserepresocomemo<strong>dell</strong>oesemplare<strong>dell</strong>apoliticamatrimonia<strong>le</strong><br />

fiorentina del XV secolo, soprattutto se <strong>le</strong>tto in paral<strong>le</strong>lo con <strong>le</strong> <strong>le</strong>ttere<br />

<strong>dell</strong>a Macinghi Strozzi (e del genero Marco Parenti 35 ), relative alla sua<br />

ricerca <strong>di</strong> una sposa per i figli esuli, e con i commenti in esse espressi.<br />

Secondo Filippo Strozzi la giovane, benché bella e fornita <strong>di</strong> una dote<br />

cospicua,nonerapiùpropriamenteuna“fanciulla”maormaiuna“donna” 36 ,<br />

perchétroppipretendentil’avevanorichiestaoatroppierastatapromessa,<br />

conilrisultatocheella,dopoesserestatatantoipervalutata(“soprastata”),<br />

appariva ormai “percossa”, oltre che non più giovanissima (“trasandata <strong>di</strong><br />

tempo”), e forse neppure più del tutto innocente (“non sarebbe gran fatto<br />

che ci fussi qualche macchia”), vista la sua con<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> orfana eccessivamente<br />

bella per non essere al<strong>le</strong>vata e sorvegliata in casa, con il giusto<br />

rigore, dai parenti. Il tenore merceologico <strong>di</strong> questa testimonianza rif<strong>le</strong>tte<br />

perfettamenteil‘mercato’nuzia<strong>le</strong>fiorentino–perchéinunveroeproprio<br />

‘mercato’ in realtà consisteva la politica del<strong>le</strong> al<strong>le</strong>anze matrimoniali 37 –,<br />

mettendo in evidenza come l’eccesso <strong>di</strong> visibilità <strong>dell</strong>a donna venisse<br />

ancora, in quegli anni, a scontrarsi con <strong>le</strong> consuetu<strong>di</strong>ni educative citta<strong>di</strong>ne,<br />

a <strong>di</strong>spetto <strong>di</strong> qualsiasi trasfigurazione caval<strong>le</strong>resca e <strong>le</strong>tteraria dei<br />

32 Ilpadreera,infatti,morto nel1451, lamadrealla finedel1465.<br />

33 Dopo la morte <strong>dell</strong>a madre, Marietta sarebbe stata ospite a Ferrara <strong>dell</strong>o zio Giovanfrancescofinoal<br />

matrimonio con ilconte Calcagnini:Martelli,NotaaNaldoNal<strong>di</strong>cit.,p.248n.<br />

34 MacinghinegliStrozzi,Lettere<strong>di</strong>unagentildonnacit., p. 594, corsivimiei.<br />

35 Sipossono<strong>le</strong>ggerenell’e<strong>di</strong>zione:MarcoParenti,Lettere,acura<strong>di</strong>M.Marrese,<strong>Firenze</strong>,<br />

Olschki,1996.L’introduzioneoffreinteressantiriferimentiallapoliticamatrimonia<strong>le</strong>fiorentina<strong>dell</strong>a<br />

secondametàdelQuattrocento.<br />

36 Doveiltermine“donna”alludeadunapossibi<strong>le</strong>maturazionesessua<strong>le</strong>,incontrapposizione<br />

allacon<strong>di</strong>zione<strong>di</strong>“fanciulla”inesperta<strong>di</strong>cosed’amore:cfr.gliesempicit.inN.Tommaseo-B.Bellini,Dizionario<strong>dell</strong>alinguaitaliana,Torino,<br />

UTET, 1865,subvoce“Donna”, <strong>le</strong>mma16.<br />

37 Cfr.Molho,Marriageallianceinlateme<strong>di</strong>evalFlorencecit.<br />

24


8. Maso Finiguerra, Bottega, Un giovane e una dama sorreggono una sfera armillare<br />

(PiattoOtto),Londra,BritishMuseum:Lorenzode’Me<strong>di</strong>cieLucreziaDonati.<br />

rapporti fra i due sessi, e <strong>di</strong> come, dunque, in tutta l’oligarchia fiorentina,<br />

filooantime<strong>di</strong>cea,vigesseroancora imedesimiprincipi morali.<br />

Non<strong>di</strong>verso,sulpianocultura<strong>le</strong>,èilcaso<strong>di</strong>LucreziaDonati(fig.8),la<br />

cuibel<strong>le</strong>zzaeraproverbia<strong>le</strong>quantoquella<strong>di</strong>Marietta,cheLorenzoilMagnifico<br />

scelse come dama nella giostra da lui vinta nel 1469. Andata sposa nel<br />

’65aNiccolòAr<strong>di</strong>nghelli,appartenenteadunafamiglia<strong>di</strong>esulirecentemente<br />

riavvicinatisi ai Me<strong>di</strong>ci 38 , ella <strong>di</strong>venne la musa ispiratrice <strong>di</strong> Lorenzo negli<br />

38 Su<strong>di</strong>luisivedano<strong>le</strong>scarsenotizieraccoltedaRochon,LajeunessedeLaurentdeMé<strong>di</strong>ciscit.,pp.<br />

94-97 e note.<br />

25


anni precedenti il suo matrimonio con Clarice Orsini 39 , e protagonista non<br />

solo<strong>di</strong>unafinzione<strong>di</strong>innamoramento<strong>le</strong>tterario-caval<strong>le</strong>resco–alimentatada<br />

sonettiepoemettilaudativi,fraiquali,sututti,laGiostra<strong>di</strong>LuigiPulci 40 –,<br />

maanche<strong>di</strong>balliefesteggiamentiesclusiviorganizzatiinsuonomedaipiù<br />

strettisodali<strong>dell</strong>abrigatalaurenzianaguidatidalloroanfitrione.<br />

Questipassatempi,a<strong>di</strong>fferenzadal<strong>le</strong>festepre<strong>di</strong>spostedalComuneper<br />

accogliere ospiti <strong>di</strong> riguardo o per ce<strong>le</strong>brare particolari ricorrenze, quali<br />

quellarammentatadalBisticcinellavita<strong>di</strong>A<strong>le</strong>ssandrade’Bar<strong>di</strong>,nonsisvolgevanoinpubblicoederanoperciòsottrattiallafruizione,anchepuramentepassivaecontemplativa,deifiorentinicomuni,introducendoneicomportamenti<strong>dell</strong>aéliteme<strong>di</strong>ceaunanota<strong>di</strong>trasgressionerispettoal<strong>le</strong>usanze<strong>dell</strong>’oligarchiapiùconservatrice<br />

41 .La‘dama’e<strong>le</strong>ttaveniva,inquestocontesto,<br />

ad assumere atteggiamenti in tutto contrastanti con i principi morali che<br />

abbiamovistopresiedereall’educazionedel<strong>le</strong>fanciul<strong>le</strong>aristocratiche,siaper<br />

lavanitàsol<strong>le</strong>citatadagliabitiedaigioielliindossatiinquel<strong>le</strong>occasioni,sia<br />

per la promiscuità con gli uomini che necessariamente si creava durante <strong>le</strong><br />

feste,siaper<strong>le</strong>sol<strong>le</strong>citazionimondane–pernon<strong>di</strong>reesplicitamentesessuali<br />

– che da quella promiscuità potevano derivare. Basta anche solo ripensare<br />

al<strong>le</strong>istruzioni<strong>dell</strong>’arcivescovoAntoninoPierozziaDianoraTornabuoni,a<br />

proposito del contegno da tenere durante <strong>le</strong> feste, per comprendere che<br />

<strong>di</strong>stanza si fosse insinuata fra gli usi ce<strong>le</strong>brativi del comune oligarchico e<br />

quelliinvogafralagioventùottimatizialaurenziana.<br />

Malafinzione<strong>le</strong>tterario-caval<strong>le</strong>rescanonerasufficientepermascherareomitigarelatrasgressività<strong>di</strong>queicomportamenti,cometestimoniano<br />

39 Nellugliodel1471,peraltro,ClariceOrsinitenneabattesimounfiglio<strong>di</strong>LucreziaAr<strong>di</strong>nghelli:cfr.ildocumentoriportatodaA.Warburg,Del<strong>le</strong>«impreseamorose»nel<strong>le</strong>piùanticheincisionifiorentine,inIdem,Larinascitadelpaganesimoantico.Contributiallastoria<strong>dell</strong>acultura,raccolti<br />

daG.Bing, <strong>Firenze</strong>, LaNuovaItalia, 1966,pp. 179-191:p.191.<br />

40 LaGiostrasipuòconsultarenell’e<strong>di</strong>zione<strong>di</strong>L.Pulci,Opereminori,acura<strong>di</strong>P.Orvieto,<br />

Milano,Mursia,1986,pp.53-120;per<strong>le</strong>altrecomposizionipoetichesivedaRochon,Lajeunesse<br />

deLaurentdeMé<strong>di</strong>ciscit.,pp. 94-97 enote.<br />

41 Seneritrovanoechi,adesempio,nellacanzone<strong>di</strong>LuigiPulci,Dapoiche’lLauro,inIdem,<br />

Opereminoricit.,pp.44-50.Per<strong>le</strong>allusioniaunafestaavvenutanel1467,eforseadaltrianaloghi<br />

trattenimenti, cfr. i vv. 23-25, p. 45 («harestù mai veduto in questi boschi / da una bianca fera transportarne/ungiovinettopuroinbrunavesta»,doveèevidenteilrichiamoallalivrea<strong>di</strong>Lucreziaricordatanella<strong>le</strong>ttera<strong>dell</strong>aMacinghiStrozziquicitatapiùavantineltesto),eivv.64-69,p.46(«Quante<br />

[volte]fuiescaetfacie,/quandoe’facieapurfesteetnuoviadvisi!/Dichesoventegiàmecosorrisi,<br />

/allorchetuttotrasformatoapparve,/econsuecertelarve/credeaadmesimularnonesserdesso»,<br />

doveilriferimentoèadaltrepossibilifeste<strong>di</strong>carneva<strong>le</strong>nel<strong>le</strong>qualiLorenzosipresentavamascherato).<br />

Conladefinizione“aristocraziapiùconservatrice”intendo<strong>di</strong>stinguere,secondol’in<strong>di</strong>cazione<strong>di</strong>M.<br />

Martelli,<strong>Firenze</strong>,inLetteraturaitaliana.<strong>Storia</strong>egeografia,II:L’etàmoderna,Torino,Einau<strong>di</strong>,<br />

1988, pp. 25-201:passim, <strong>le</strong> famiglie <strong>dell</strong>’oligarchia fiorentina <strong>di</strong> più antica formazione, come gli<br />

AlbizzioiTornabuoniogliStrozzi,daquel<strong>le</strong>piùrecenticomeglistessiMe<strong>di</strong>ci,chenutrivanosentimentipoliticiprofondamente<strong>di</strong>versiintornoallagestione<strong>dell</strong>oStato.<br />

26


i commenti <strong>di</strong> Filippo Strozzi sulla Marietta, e come confermano <strong>le</strong> affermazioni<strong>di</strong>A<strong>le</strong>ssandraMacinghiStrozziaproposito<strong>dell</strong>astessaLucrezia.<br />

Il 29 marzo del 1465 la nobildonna riferiva, infatti, <strong>di</strong> come Lorenzo de’<br />

Me<strong>di</strong>ciavesseintercedutopressoilpadrePieroperfarrichiamarea<strong>Firenze</strong><br />

Niccolò Ar<strong>di</strong>nghelli, pensando <strong>di</strong> fare «piacere alla suo’ dama [scil.: <strong>di</strong><br />

Lorenzo] e donna [scil.: moglie] <strong>di</strong> Niccolò, perché ne facci a lui; che<br />

ispessolavede!»,eaggiungevaamaramente,vistochea<strong>le</strong>inonriusciva<strong>di</strong><br />

far rientrare i figliuoli dall’esilio nonostante <strong>le</strong> importanti raccomandazioni:<br />

«Gioverà forse più l’avere bella moglie, ch’e prieghi <strong>di</strong> 47 [il re <strong>di</strong><br />

Napoli]» 42 .Eancora,un paio<strong>di</strong> annidopo,riferivaal figlioFilippo:<br />

[<strong>Firenze</strong>,] Ricordami ora <strong>di</strong> <strong>di</strong>rti che Niccolò Ar<strong>di</strong>ngelli ti potrà<br />

pagare, ché si <strong>di</strong>ce ha vinto bene otto mila fiorini. Doverra’lo avere sentitoallatornatadel<strong>le</strong>ga<strong>le</strong>e.Ladonnasuaèqua,egode,ches’hafatto<strong>di</strong><br />

nuovounve<strong>di</strong>stireconunalivrea,esuvvipocheper<strong>le</strong>,magrosseebel<strong>le</strong>:<br />

e così si fece a dì 3, a suo’ stanza, un ballo nella sala del Papa a Santa<br />

MariaNovella,chel’or<strong>di</strong>noronoLorenzo<strong>di</strong>Piero.Efuluiconunabrigata<br />

<strong>di</strong>giovanivestiti<strong>dell</strong>alivrea<strong>di</strong><strong>le</strong>i,cioppettepagonazzericamate<strong>di</strong>bel<strong>le</strong><br />

per<strong>le</strong>. E Lorenzo è quegli che portano bruno colla livrea del<strong>le</strong> per<strong>le</strong>, e <strong>di</strong><br />

granpregio!Sicchéfanno festa<strong>dell</strong>avincita <strong>di</strong> tantidanari 43 .<br />

«Ladonnasuaèqua,egode»:noneracertamentequestoilcomportamento<br />

appropriato per la moglie devota <strong>di</strong> un esponente <strong>dell</strong>’oligarchia<br />

fiorentina costretto a stare per mesi lontano da casa, e questo in<strong>di</strong>pendentemente<br />

dal fatto che i rapporti fra Lorenzo e Lucrezia avessero effettivamentesuperatoilimiti<strong>dell</strong>afinzione<strong>le</strong>tteraria,sospettoche,peraltro,nessunatestimonianzaconsente<strong>di</strong><br />

fondare concertezza 44 .<br />

42 MacinghinegliStrozzi,Lettere<strong>di</strong>unagentildonnafiorentinacit.,pp.385-386,la<strong>le</strong>ttera<br />

è del29 marzo 1465.<br />

43 Macinghi negli Strozzi,Lettere<strong>di</strong>unagentildonnafiorentina cit., p. 575, corsivo mio:<br />

<strong>le</strong>ttera del l7 febbraio 1467; questo passo è stato posto in evidenza da Warburg,Del<strong>le</strong>«imprese<br />

amorose»nel<strong>le</strong>piùanticheincisionifiorentinecit., p. 186.<br />

44 Rochon,LajeunessedeLaurentdeMé<strong>di</strong>ciscit.,pp.93-99,fondandosipreva<strong>le</strong>ntementesu<br />

fontiepistolari,avanzacautamentel’ipotesicheilrapportofraLorenzoeLucrezianonfossesoltanto<br />

unafinzionepoetica.Ameparetuttaviachepropriolanaturaconfidenzia<strong>le</strong>del<strong>le</strong>poche<strong>le</strong>ttereinquestione,scambiatedagiovanipocopiùcheado<strong>le</strong>scentiintonichesfioranoil‘cameratismo’,vengaatestimoniarenontantol’esistenza<strong>di</strong>concretirapportifraiduepresuntiamanti,quantounmodoallusivoescherzoso<strong>di</strong>parlare<strong>di</strong>donnefraigiovanimaschideltempoche,a<strong>di</strong>spetto<strong>di</strong>tutte<strong>le</strong>trasfigurazioni<br />

caval<strong>le</strong>resche, ricorda molto da vicino, anche a volte nella volgarità <strong>di</strong> certe espressioni,<br />

quellodeitempiin cuiviviamo oggi.<br />

27


La “ninfa”<br />

ovverol’idealizzazioneneoplatonica<br />

<strong>dell</strong>adonnanellaculturadeglianniSettanta-Ottanta:<br />

AlbieradegliAlbizie<strong>Simonetta</strong>Cattaneo<strong>Vespucci</strong><br />

Icommenti<strong>di</strong>A<strong>le</strong>ssandrae<strong>di</strong>FilippoStrozzisullaMariettaesullaLucrezia<br />

testimoniano <strong>di</strong> come, ancora alla fine degli anni Sessanta, alla donna<br />

fosseconcesso<strong>di</strong>rivestireilruoloancipite<strong>di</strong>‘dama’,nellafinzionecaval<strong>le</strong>resca,<br />

e <strong>di</strong> moglie o <strong>di</strong> fanciulla da marito, nella realtà del vivere quoti<strong>di</strong>ano.Ciònonostante,quandonelsuoruolofittizioessavenivaainfrangere<br />

i limiti imposti daimores fino ad allora con<strong>di</strong>visi da tutti i fiorentini, questa<br />

trasgressione non era subìta incon<strong>di</strong>zionatamente dall’oligarchia citta<strong>di</strong>napiùconservatrice,neppurequandoerapraticatadaipiùstretticomponentidelclanme<strong>di</strong>ceo.Inaltreparo<strong>le</strong>:l’idealizzazione<strong>le</strong>tterariadeirapporti<br />

fra i due sessi, che era stata elaborata nella cerchia degli intel<strong>le</strong>ttuali e dei<br />

poeti laurenziani, non era sufficiente a rendere accettabili comportamenti<br />

considerati,<strong>di</strong>fatto,immorali,in<strong>di</strong>pendentementedallaprovenienzasocia<strong>le</strong><br />

dei soggetti che li assumevano, perché quei comportamenti venivano, per<br />

allora, ancoranotatiecommentatiintermini negativi.<br />

Lasituazionemutòra<strong>di</strong>calmente,sulpianopoliticoecultura<strong>le</strong>,apartire<br />

dal decennio successivo, che <strong>di</strong>ede vita all’ultima <strong>metamorfosi</strong> femmini<strong>le</strong>:<br />

dopo il passaggio da “donna” a “dama”, quello definitivo da<br />

“dama” a “ninfa”. Questa trasformazione costituì l’esito più appariscente<br />

<strong>dell</strong>’affermarsidelneoplatonismononpiùsoltantocomecorrentefilosofica<br />

professatadapochidotti,macomelinguaggioentratoafarparte<strong>dell</strong>avita<br />

quoti<strong>di</strong>ana del ristretto gruppo <strong>di</strong> e<strong>le</strong>tti raccolti attorno a Lorenzo de’<br />

Me<strong>di</strong>ci, per i quali esso costituiva sia uno strumento <strong>di</strong> conoscenza e <strong>di</strong><br />

approccio alla vita stessa e alla sua trasfigurazione ultraterrena, sia un<br />

co<strong>di</strong>ce e un linguaggio <strong>di</strong> <strong>di</strong>stinzione rispetto a quanti quella linea <strong>di</strong> pensiero<br />

non professavano o con<strong>di</strong>videvano 45 . Il simbolo, sia <strong>le</strong>tterario che<br />

figurativo,<strong>di</strong>quellanuovamaniera<strong>di</strong>vivereilneoplatonismofu,appunto,<br />

45 Percomprenderequantofosseimportante,pernon<strong>di</strong>rein<strong>di</strong>spensabi<strong>le</strong>,perLorenzoeilsuo<br />

gruppo <strong>di</strong> amici e intel<strong>le</strong>ttuali, mantenere aperto un continuo <strong>di</strong>alogo filosofico e <strong>le</strong>tterario, basta<br />

scorrere i fitti carteggi pervenuti fino a noi. Si veda, per fare un solo esempio particolarmente pregnante,laricostruzione<strong>dell</strong>acronologiacompositivadelComentosopraalcunideisuoisonettilaurenziano,<br />

basata preva<strong>le</strong>ntemente su fonti epistolari, fatta da M. Martelli, Stu<strong>di</strong> laurenziani,<br />

<strong>Firenze</strong>, Olschki,1965, pp.51-133.<br />

29


9. Sandro Botticelli,LaPrimavera, <strong>Firenze</strong>, Gal<strong>le</strong>ria degli Uffizi.<br />

10. Sandro Botticelli,LaNascita<strong>di</strong>Venere, <strong>Firenze</strong>, Gal<strong>le</strong>riadegli Uffizi.<br />

30


la figura <strong>dell</strong>a ninfa, <strong>dell</strong>a donna idea<strong>le</strong> la cui fisionomia doveva rappresentaremetafisicamente,manonincarnareconcretamente,icontenutitrascendenti<strong>di</strong>quellafilosofia.Ilpercorsocompiutonellacostruzione<strong>dell</strong>afigura<strong>dell</strong>aninfa,intermini<br />

non solo antiquari e artistici ma soprattutto filosofici, si può rintracciare,amioavviso,inunasuainizia<strong>le</strong>elaborazione<strong>le</strong>tteraria–chesarebbestatabenprestovisualizzatadallapitturaal<strong>le</strong>goricadelBotticelli–,seguendone<br />

i progressivi tentativi <strong>di</strong> definizione in alcune immagini femminili<br />

cheportaronoallafina<strong>le</strong>edefinitivae<strong>le</strong>zione<strong>di</strong><strong>Simonetta</strong><strong>Vespucci</strong>qua<strong>le</strong><br />

mo<strong>dell</strong>o eccel<strong>le</strong>nte <strong>di</strong> bel<strong>le</strong>zza neoplatonica. La filiera dei gra<strong>di</strong> <strong>di</strong> questa<br />

costruzione va collocata, ai suoi esor<strong>di</strong>, nel biennio 1473-74. Sono gli<br />

anni nei quali Lorenzo, avendo superato la prima e <strong>di</strong>ffici<strong>le</strong> fase <strong>di</strong> inse<strong>di</strong>amento<br />

alla guida <strong>di</strong> <strong>Firenze</strong> come erede del padre Piero, e brillantemente,sepurassaiduramente,risoltoladelicatasituazione<strong>dell</strong>arivolta<strong>di</strong><br />

Volterra–dallaqua<strong>le</strong>,d’altrocanto,trasseunnotevo<strong>le</strong>prestigiopersona<strong>le</strong><br />

eunrafforzamento<strong>dell</strong>asuaegemoniapolitica 46 –,credette<strong>di</strong>poterfinalmentede<strong>di</strong>carepiùtempoallostu<strong>di</strong>oeal<strong>le</strong><strong>le</strong>ttere,chesemprerimanevano<br />

uno dei suoi interessi più cari, se non il principa<strong>le</strong> 47 . In questo torno <strong>di</strong><br />

tempo, che vide il Magnifico da un lato impostare la sua nuova veste <strong>di</strong><br />

“principe civi<strong>le</strong>” 48 poeta e filosofo con l’inizio <strong>dell</strong>a composizione del<br />

Comentode’mieisonetti, dall’altro consolidare il sodalizio politico-cultura<strong>le</strong>conMarsilioFicino<br />

49 ,einfineaccogliereilgiovanissimoPoliziano<br />

nellasuacasacomesuosegretariopersona<strong>le</strong>allafinedel1473,unanuova<br />

figurafemmini<strong>le</strong>ispiròlapennadegliintel<strong>le</strong>ttuali<strong>di</strong>regime:Albieradegli<br />

Albizzi.<br />

La fanciulla, fidanzata con il patrizio Sigismondo Lotteringhi <strong>dell</strong>a<br />

Stufa 50 , morì quin<strong>di</strong>cenne <strong>di</strong> polmonite il 14 luglio 1473, dopo essersi<br />

<strong>di</strong>stintanelballoorganizzatoinonore<strong>di</strong>E<strong>le</strong>onorad’Aragonaperilsuopassaggio<br />

a <strong>Firenze</strong> 51 . Su questa morte, che aveva suscitato grande commo-<br />

46 Sull’episo<strong>di</strong>o del sacco <strong>di</strong> Volterra, del 1472, e sul suo significato politico si veda ancora<br />

M. Martelli, Il sacco <strong>di</strong> Volterra e la <strong>le</strong>tteratura contemporanea: storia <strong>di</strong> un’operazione <strong>di</strong><br />

politicacultura<strong>le</strong>,«Rassegnavolterrana», LXX (1994),pp. 187-214.<br />

47 Perquestaperio<strong>di</strong>zzazioneconcordocon<strong>le</strong>argomentazioni<strong>di</strong>Martelli,Stu<strong>di</strong>laurenziani<br />

cit.,pp.179-190,checonfinepartecipazionepsicologicailluminailprofilointel<strong>le</strong>ttua<strong>le</strong>delgiovane<br />

Lorenzo inqueglianni.<br />

48 Perquestadefinizionecfr.P.Larivail<strong>le</strong>,Nifo,Machiavelli,principatocivi<strong>le</strong>,«Interpres»,<br />

IX (1989), pp. 150-195.<br />

49 Perlamessaafuocodelcomp<strong>le</strong>ssoeambiguorapportoche<strong>le</strong>gòLorenzoalFicinoconcordo<br />

pienamenteconl’interpretazione<strong>di</strong>Martelli,Lacultura<strong>le</strong>tterarianell’età<strong>di</strong>Lorenzocit.,pp.51-62.<br />

50 Suquestopersonaggio,intimoamicodelgiovaneLorenzo,sivedano<strong>le</strong>informazionifornitedaRochon,LajeunessedeLaurentdeMé<strong>di</strong>ciscit.,pp.<br />

90-93.<br />

51 Riferimentibibliograficisupra,alla nota17.<br />

31


zione in tutta la città, si era sviluppato una sorta <strong>di</strong> certame <strong>le</strong>tterario 52 , al<br />

qua<strong>le</strong>Polizianoavevapartecipatoconuneru<strong>di</strong>tissimoepice<strong>di</strong>oInAlbieram<br />

Albitiam, puellam formosissimam, morientem, de<strong>di</strong>cato allo sposo promesso,<br />

anticipando alcuni dei temi <strong>di</strong> lì a breve sviluppati anche nella<br />

Fabula<strong>di</strong>Orpheo. Fra questi, ciò che qui interessa è la definizione <strong>di</strong> un<br />

mo<strong>dell</strong>o femmini<strong>le</strong> che, pur collocato in un contesto ormai consueto ai<br />

costumi <strong>dell</strong>a repubblica fiorentina, quello <strong>dell</strong>a cerimonialità <strong>di</strong> accoglienza<br />

degli ospiti illustri, si <strong>di</strong>fferenzia significativamente dal prototipo<br />

oligarchico rappresentato da A<strong>le</strong>ssandra de’ Bar<strong>di</strong>, per assumere <strong>le</strong> fattezze<strong>di</strong><br />

unaninfadaitrattiidealizzati. Ecconeilritratto:<br />

32<br />

Candoreratdulcisuffusussanguine, qua<strong>le</strong>m<br />

albaferunt rubrisliliamixtarosis.<br />

Ut nitidum laetira<strong>di</strong>abantsideus ocelli,<br />

saepeAmor accensas rettulitinde faces.<br />

Solverat effusesquoties sine <strong>le</strong>gecapillos,<br />

infestaest trepi<strong>di</strong>svisaDianaferis;<br />

siveiterumadductosfulvum col<strong>le</strong>gitin aurum,<br />

compta Cytheriaco estpectine visa Venus.<br />

Usqueillam parvifurtim componere Amores<br />

sunt soliti etfacili Gratiablandamanu,<br />

atquehonoretteneri iam canamodestiavultus,<br />

et decor, etprobitas, purpureusquepudor,<br />

casta fides, risusquehilaris, Moresque pu<strong>di</strong>ci,<br />

incessusque decensa, nudaque simplicitas 53 .<br />

Rispettoallasovraesposizionedeiconcretiatteggiamenti<strong>di</strong>Marietta<br />

degli Strozzi e <strong>di</strong> Lucrezia Donati Ar<strong>di</strong>nghelli, il profilo che, <strong>di</strong> Albiera,<br />

<strong>di</strong>segnailPolizianosembravolutamenterifarsiallamodestia,alpudore,al<br />

decorodeicostumicheeranostatipropri<strong>dell</strong>adonnaaitempidelcomune<br />

oligarchico – e che abbiamo per l’appunto esemplificato nella persona <strong>di</strong><br />

A<strong>le</strong>ssandra de’ Bar<strong>di</strong> –, come a vo<strong>le</strong>r <strong>di</strong>fferenziare Albiera dagli esempi<br />

femminili<strong>di</strong>cuisieraparlatoincittà,forsefintroppo,negliannigiovanili<br />

<strong>di</strong> Lorenzo. Tuttavia su questo tessuto che ancora aderisce ai mores, si<br />

52 Cfr. F. Patetta, Una raccolta manoscritta <strong>di</strong> versi e prose in morte <strong>di</strong> Albiera degli<br />

Albizzi, «Atti<strong>dell</strong>a R. Accademia<strong>dell</strong>aScienza<strong>di</strong>Torino»,LIII (1917-18), pp. 290-294, 310-328.<br />

53 AgnoloPoliziano,InAlbieramAlbitiamcit.,vv.29-42,p.90(trad.ap.91:«Ilsuocolorito<br />

era can<strong>di</strong>do e soffuso <strong>di</strong> lieve rossore, come bianchi gigli misti a rose rosse. Gli occhi sorridevano,brillandocomestel<strong>le</strong>lucenti;spessoAmoreaccendeva<strong>le</strong>suefiacco<strong>le</strong>allorofuoco.Ognivolta<br />

chelasciavascioltieliberiisuoicapelli,assomigliavaaDiana,nemicadel<strong>le</strong>timidefiere;equando<br />

<strong>di</strong>nuovoliraccoglievainunnododorato,sembravaVenerepettinatadalpettine<strong>di</strong>Citera.Anchegli<br />

Amoriniso<strong>le</strong>vanoadornarlafurtivi,econessa<strong>le</strong>dolciGrazie,conmaniaffettuose;l’adornavanola<br />

fama, la modestia, superiore all’età del suo giovane volto, la <strong>di</strong>gnità, l’onore e il rossore pu<strong>di</strong>co, la<br />

castafedeltà,ilrisospontaneo, ibuoni costumi,l’andaturasignori<strong>le</strong>,laschietta semplicità»).


11. SandroBotticelli,PalladeeilCentauro, <strong>Firenze</strong>, Gal<strong>le</strong>riadegli Uffizi.<br />

33


12. Sandro Botticelli,LaCalunnia,<strong>Firenze</strong>, Gal<strong>le</strong>riadegli Uffizi.<br />

tratteggia e si sovrappone una descrizione estetica ben <strong>di</strong>versa dalla genericaconvenzionalitàdegliapprezzamentiriservatidaipoetial<strong>le</strong>fanciul<strong>le</strong>eal<strong>le</strong>donnefinquinominate.Inquestocaso,infatti,vengonosottolineatidettagliintesiamettereafuocounprototipo<strong>di</strong>bel<strong>le</strong>zzamuliebre,auntempo<br />

filosoficoeall’antica,destinatoaimporsinellacultura<strong>le</strong>tterariaefigurativa<br />

fiorentinanegli anniaseguire.<br />

Ilsenhal<strong>di</strong>questonuovomo<strong>dell</strong>oèduplice:sulpianofilosoficosono<br />

gli occhi luminosi come stel<strong>le</strong>, che alludono all’intelligenza <strong>dell</strong>a mente e<br />

alla purezza del cuore; su quello antiquario è il fluttuare del<strong>le</strong> chiome<br />

scioltesul<strong>le</strong>spal<strong>le</strong>adassecondarel’armonicomovimentodelcorpoche,in<br />

terminifigurativi,verràulteriormenterafforzatodall’ondeggiaredel<strong>le</strong>vesti<br />

al vento: e<strong>le</strong>menti, questi, già riconosciuti da Aby Warburg, come in<strong>di</strong>zi<br />

<strong>dell</strong>’abbandono<strong>dell</strong>osti<strong>le</strong>“allafranzese”afavoredelrecuperodelpathos<br />

54 A. Warburg,Del<strong>le</strong>«impreseamorose»nel<strong>le</strong>piùanticheincisionifiorentine cit., p. 189.<br />

In questo saggio il Warburg trae spunto dall’incisione (Piatto Otto, fig. 8) raffigurante Lorenzo<br />

de’ Me<strong>di</strong>ci e Lucrezia Donati, forse un ricordo <strong>dell</strong>a festa del 1467, nella qua<strong>le</strong>, in effetti, il movimento<br />

del<strong>le</strong> vesti e dei capelli già in<strong>di</strong>ca un’emancipazione <strong>dell</strong>a figura femmini<strong>le</strong> dalla rigi<strong>di</strong>tà<br />

del<strong>le</strong> fogge “alla franzese”. In questo torno <strong>di</strong> tempo, tuttavia, lo stu<strong>di</strong>o del movimento rimaneva<br />

limitato alla sperimentazione figurativa perché l’immagine <strong>dell</strong>a donna dominante era quella <strong>dell</strong>a<br />

34


13. Antoniodel Pollaiolo,Battaglia<strong>di</strong>uomininu<strong>di</strong>, Oxford,Ashmo<strong>le</strong>anMuseum.<br />

all’antica,o,per<strong>di</strong>rlacon<strong>le</strong>suestesseparo<strong>le</strong>,<strong>dell</strong>aliberazione<strong>dell</strong>a«farfallaantica<br />

[…] dallalarvaburgun<strong>di</strong>a» 54 .<br />

Quellain<strong>di</strong>viduatadallostu<strong>di</strong>osotedescononera,però,unaquestione<br />

solamente stilistica, ma una trasformazione nella mentalità del<strong>le</strong> élites<br />

culturali italiane che ebbe nella <strong>Firenze</strong> laurenziana <strong>di</strong> questi anni il suo<br />

principa<strong>le</strong>centro<strong>di</strong>elaborazionee<strong>di</strong>irra<strong>di</strong>azione.Laconcezioneficiniana<br />

<strong>di</strong>una<strong>le</strong>tturacristianadeimiticlassicie<strong>dell</strong>anecessità<strong>di</strong>velaresottouna<br />

coltreermetica<strong>le</strong>veritàfilosofichedestinateadesserecompresedapochi<br />

e<strong>le</strong>tti,unitamenteallamesse<strong>di</strong>fontiviaviarese<strong>di</strong>sponibilidal<strong>le</strong>pazienti<br />

ricerche e dai commenti degli umanisti, avevano infatti spianato la strada<br />

alla costruzione <strong>di</strong> enigmatiche al<strong>le</strong>gorie figurate che usavano proprio<br />

l’involucrodel<strong>le</strong>fabulaeantichepercelareinsegnamentimoralieallusioni<br />

propiziatorie.L’ovvioriferimentoè,enonpotrebbenonesserlo,ai<strong>di</strong>pin-<br />

dama cortese, e il termineninfa non aveva ancora acquistato il preciso valore semantico che gli<br />

avrebbe conferito il Poliziano. Sul recupero delpathos all’antica, simbolicamente rappresentato<br />

dalla figura <strong>dell</strong>a nimpha, oltre agli accenni sparsi un po’ ovunque nell’opera del Warburg, si<br />

vedano in particolare i saggi: Scambi <strong>di</strong> civiltà artistica fra Nord e Sud nel secolo XV, ivi, pp.<br />

171-178, eL’ingresso<strong>dell</strong>osti<strong>le</strong>idea<strong>le</strong>anticheggiantenellapitturadelprimoRinascimento, ivi,<br />

pp. 283-307.<br />

35


tibotticelliani<strong>dell</strong>acosiddettaPrimavera 55 ,<strong>dell</strong>aNascita<strong>di</strong>Venere,<strong>di</strong>PalladeeilCentauro(figg.9-11),cheentraronoafarparte<strong>dell</strong>’arredamento<br />

domesticodeipatrizifiorentini,accantoal<strong>le</strong>tavo<strong>le</strong>religiose,comecostante<br />

strumento <strong>di</strong> ripensamento e <strong>di</strong> sol<strong>le</strong>citazione filosofica, mora<strong>le</strong> e pedagogica,agevolatodallaforteincisività<strong>dell</strong>’immaginepittorica,e,nelcontempo,comesegno<strong>di</strong><strong>di</strong>stinzionefra“intendenti”,fracoloro,cioè,iquali<br />

siriconoscevanoreciprocamentenelpossesso<strong>dell</strong>asapienzanecessariaa<br />

decrittare i geroglifici <strong>di</strong> quei manifesti culturali iniziatici 56 .<br />

Questatrasformazionecultura<strong>le</strong>squisitamenteelitaria,elaborataall’interno<strong>dell</strong>acerchialaurenziana,ebbeunsignificatoeminentementepolitico,inquantointrodusseunoscollamentofraillinguaggiorea<strong>le</strong>deicitta<strong>di</strong>nifiorentini<br />

e quello idea<strong>le</strong> dei loro governanti, che, <strong>di</strong> fatto, incrinò la pur<br />

<strong>di</strong>fformeunitàcultura<strong>le</strong>ere<strong>di</strong>tatadalComuneoligarchicopiù<strong>di</strong>tantiprovve<strong>di</strong>menti<strong>le</strong>gislativifilome<strong>di</strong>cei:e<strong>di</strong>questafratturalabella<strong>Vespucci</strong>a<strong>di</strong>venne,<br />

appunto,l’icona.<br />

La consacrazione <strong>dell</strong>a bel<strong>le</strong>zza idea<strong>le</strong> nel volto etereo <strong>di</strong> <strong>Simonetta</strong><br />

fu il frutto – origina<strong>le</strong> a mio avviso – <strong>dell</strong>’incontro fra <strong>le</strong> due personalità<br />

del Poliziano e del Botticelli «Lauri sub umbra». La messa a<br />

punto dei particolari <strong>di</strong> questa icona si <strong>di</strong>pana attraverso una serie <strong>di</strong><br />

approssimazioni che, <strong>di</strong> volta in volta, e talvolta in paral<strong>le</strong>lo, si svilupparono<br />

tanto sul piano <strong>le</strong>tterario quanto su quello figurativo, in un continuo<br />

trascolorare <strong>di</strong> suggestioni che, in questa sede, si potranno solo suggerire<br />

attraversopochiesempi in<strong>di</strong>cativi. Unulterioretassello<strong>di</strong> definizionedel<br />

mo<strong>dell</strong>o <strong>di</strong> idea<strong>le</strong> bel<strong>le</strong>zza neoplatonica andrà, ad esempio, riconosciuto<br />

nellaEuri<strong>di</strong>ce<strong>dell</strong>aFabula<strong>di</strong>Orpheo,compostatralafinedel1473el’i-<br />

55 Necessario,aquestopuntomisembral’usodeltermine“cosiddetta”,vistalarecenteri<strong>le</strong>ttura<br />

del <strong>di</strong>pinto botticelliano, il soggetto del qua<strong>le</strong> sarebbe stato riconosciuto, a mio avviso in<br />

manieradecisamenteconvincente,nellaraffigurazionedel<strong>le</strong>Nozze<strong>di</strong>FilologiaeMercurio,vicenda<br />

al<strong>le</strong>goricanarratadalretoreafricanoMarzianoCapella,nelVsecolodopoCristo.Perl’esposizione<br />

<strong>di</strong>questanuovainterpretazione,inizialmenteavanzataesostenutadaC.Villa,Peruna<strong>le</strong>ttura<strong>dell</strong>a<br />

“Primavera”.Mercurio“retrogrado”elaRetoricanellabottega<strong>di</strong>Botticelli,«Strumenticritici»,<br />

XIII(1998),n.1,pp.1-29;edaC.LaMalfa,<strong>Firenze</strong>el’al<strong>le</strong>goria<strong>dell</strong>’eloquenza:unanuovainterpretazione<strong>dell</strong>aPrimavera<strong>di</strong>Botticelli,«<strong>Storia</strong><strong>dell</strong>’arte»,97(1999),pp.249-293,rimandosoltanto<br />

allostu<strong>di</strong>oriassuntivo,ecorredato<strong>di</strong>unmagnificoapparatoillustrativo,<strong>di</strong>G.Rea<strong>le</strong>,Botticelli.La<br />

“Primavera”o<strong>le</strong>“Nozze<strong>di</strong>FilologiaeMercurio”?Ri<strong>le</strong>ttura<strong>di</strong>caratterefilosoficoedermeneutico<br />

delcapolavoro<strong>di</strong>Botticelliconlaprimapresentazioneanaliticadeipersonaggiedeiparticolari<br />

simbolici,Rimini,IdeaLibri, 2001.<br />

56 AiqualiandràaggiuntaanchelaCalunnia<strong>di</strong>Apel<strong>le</strong>(fig.12),comeprogrammafigurato<strong>dell</strong>’educazione<br />

umanistica, insieme politica e mora<strong>le</strong>, impartita dal Poliziano al maggiore dei figli <strong>di</strong><br />

Lorenzode’Me<strong>di</strong>ci,Piero,cosìcomesuggeritonellabella<strong>le</strong>tturadel<strong>di</strong>pinto<strong>di</strong>S.Meltzoff,Botticelli,SignorelliandSavonarola.“TheologiaPoetica”andPaintingfromBoccacciotoPoliziano,<br />

<strong>Firenze</strong>, Olschki, 1987,pp.99-283.<br />

36


14. Andrea del Verrocchio,Ritratto<strong>di</strong>giovanedonna, Oxford,Christ Church.<br />

37


38<br />

15. SandroBotticelli,PalladeAtena,<strong>Firenze</strong>,Gal<strong>le</strong>riadegliUffizi,Gabinettodei<br />

Disegni edel<strong>le</strong> Stampe.


niziodel1474 57 ,eperciòperfettamenteinlineaconilcrina<strong>le</strong>cultura<strong>le</strong>che<br />

fa da sfondo al<strong>le</strong> osservazioni che vengo conducendo. Il dramma sviluppava,<br />

in termini spregiu<strong>di</strong>catamente innovativi dal punto <strong>di</strong> vista drammaturgico,<br />

un motivo filosofico ricorrente nel<strong>le</strong> speculazioni <strong>di</strong> quegli<br />

annie<strong>di</strong>quelliimme<strong>di</strong>atamentesuccessivi:quello<strong>dell</strong>ainelu<strong>di</strong>bi<strong>le</strong>necessità,perilsapiente,delpassaggiodallavitaattivaallavitacontemplativa.<br />

Così Lorenzo descriveva questoitinerariummentisinDeum nell’“Argumento”<br />

del suoComento, prendendo a esempio proprio il mito <strong>di</strong> Orfeo:<br />

«E arebbe Orfeo tratto Euri<strong>di</strong>ce <strong>dell</strong>o inferno e condottola tra quelli che<br />

vivono, se non fussi rivoltosi verso lo inferno: che si può interpetrare<br />

Orfeo non essere veramente morto, e per questo non essere agiunto alla<br />

perfezzione <strong>dell</strong>a felicità sua, <strong>di</strong> avere la sua cara Euri<strong>di</strong>ce. E però il<br />

principio <strong>dell</strong>a vita vera è la morte <strong>dell</strong>a vita non vera» 58 .<br />

CosìilPolizianostilizzalaninfa,conrapi<strong>di</strong>ssimicenni,attraverso<strong>le</strong><br />

paro<strong>le</strong>del pastorelloTyrsi:<br />

Maio ho vista una gentildonzella<br />

cheva cogliendo fioriintorno almonte.<br />

I’ non credo che Vener sia più bella,<br />

più dolcein acto o più superbain fronte:<br />

eparlaecantain sìdolcefavella<br />

cheifiumi isvolgerebbe inverso ilfonte;<br />

<strong>di</strong>neveeroseha’lvoltoed’orlatesta,<br />

tutta so<strong>le</strong>ttaesottobiancavesta 59 .<br />

Nelladescrizione<strong>di</strong>Euri<strong>di</strong>ceilpoetaaggiunge,dunque,unaltrodettaglioalladefinizione<strong>dell</strong>abel<strong>le</strong>zzaidea<strong>le</strong>:quello<strong>dell</strong>avestebianca,simbolo<br />

ovviamente<strong>di</strong>purezza,checomp<strong>le</strong>tal’incarnatocan<strong>di</strong>doerosatoelalunga<br />

chiomadoratagiàappartenutiadAlbiera.Masulpiano<strong>le</strong>tterariolaninfa–e<br />

57 Hoavanzatol’ipotesi<strong>di</strong>questadatazionecosìcircoscrittainP.Ventrone,“Philosophia.<br />

Involucrafabularum”:la“Fabula<strong>di</strong>Orpheo”<strong>di</strong>AngeloPoliziano,inScrittureperlascena,acura<br />

<strong>di</strong>A.Cascetta,num.mon.<strong>di</strong>«Comunicazionisociali»,XIX(1997),n.2,pp.137-180:160-163.Le<br />

mie osservazioni muovevano tanto dalla confutazione <strong>dell</strong>a datazione al 1480, articolata dalla TissoniBenvenuti(nell’e<strong>di</strong>zioneda<strong>le</strong>icurata<strong>di</strong>L’OrfeodelPoliziano,coniltestocritico<strong>dell</strong>’origina<strong>le</strong><br />

e del<strong>le</strong> successive forme teatrali, Padova, Antenore, 1986, pp. 50-70), quanto dalla proposta al<br />

1473ca.avanzata,senzaespliciteargomentazioni,daM.Martelli,AngeloPoliziano:storiaemetastoria,Lecce,Conte,1995,pp.96e98.Perunriepilogodel<strong>le</strong>opinioniriguardantiladatazionedel<br />

dramma polizianeo si veda A. Bettinzoli,Rassegna<strong>di</strong>stu<strong>di</strong>sulPoliziano(1972-1986), «Lettere<br />

italiane»,XXXIX(1987), pp.110-113.<br />

58 Lorenzo de’ Me<strong>di</strong>ci, Comento de’ miei sonetti, in Idem, Opere, a cura <strong>di</strong> T. Zanato,<br />

Torino,Einau<strong>di</strong>,1992,p.591[14-16].SulrapportofraquestopassodelComentoelaFabulapolizianeasivedaMartelli,AngeloPolizianocit.,pp.85-97,eIdem,Ilmitod’Orfeonell’etàlaurenziana,<br />

«Interpres», VIII(1988), pp. 7-40, perun’interpretazionepiù genera<strong>le</strong>delmito.<br />

59 Citodall’e<strong>di</strong>zione<strong>di</strong>TissoniBenvenuti,L’OrfeodelPolizianocit.,vv.104-111,p.146.<br />

39


in particolare l’immagine in movimento <strong>dell</strong>a ninfa in fuga descritta nel<br />

drammapochestanzepiùavanti 60 –,noneracertamenteunacreazioneorigina<strong>le</strong>delPoliziano,selatroviamogiànelboccaccianoNinfa<strong>le</strong>fiesolano(ottave<br />

CeCIX)epoinellalaurenzianaAmbra(ottave27-28)perfaresoloduedei<br />

molti esempi possibili 61 . Nella poesia <strong>di</strong> questi anni, tuttavia, essa <strong>di</strong>venta<br />

l’incarnazione<strong>di</strong>un’idea<strong>le</strong>femmini<strong>le</strong>nonpiù<strong>le</strong>gatoasentimentifisicieterreni,comequellichepursemprepresiedevanoallaidealizzazionecaval<strong>le</strong>resca,<br />

maadunaconcezioneescatologicanellaqua<strong>le</strong>ladonnaèassurtaasimbolodel<br />

superamentodegliistintibassamenteumaniedelraggiungimento<strong>dell</strong>ostato<br />

<strong>di</strong> grazia contemplativo: l’intel<strong>le</strong>tto che doma i sensi, come mirabilmente<br />

sintetizzalaPalladebotticellianacheammansisceilCentauro(fig.11).<br />

AllostessomodoincuigiàprimadeglianniSettantala<strong>le</strong>tteraturafiorentina<br />

aveva visto comparire episo<strong>di</strong>camente la figura <strong>dell</strong>a ninfa, così<br />

anchenellapitturacoeva,imotiviantiquaridelrecuperodelmovimento,<strong>dell</strong>’attenzioneall’anatomiadeicorpi,delfluttuareariosodeicapelli,nonfuronounatrovataorigina<strong>le</strong>delBotticelli,perchéeranogiàstatiampiamentesperimentatidaunAntoniodelPollaiuoloedaunVerrocchio(figg.13-14),mala<br />

pienezzasemanticaesimbolica<strong>dell</strong>aninfa,ossiaquest’ultima<strong>metamorfosi</strong><br />

<strong>dell</strong>adonna,siverificòsoltantonelmomentoincuiillinguaggiofilosofico,<br />

quello<strong>le</strong>tterarioequellofigurativosifuseroinsiemeperattribuireaquelsimboloilmedesimosignificatoelamedesimafunzioneiniziatica.<br />

L’occasionefulagiostracombattutadaGiulianoil29gennaio1475.<br />

La persona che <strong>di</strong>ede un volto a quell’idea<strong>le</strong> femmini<strong>le</strong> fu <strong>Simonetta</strong><br />

<strong>Vespucci</strong>, alla qua<strong>le</strong> il giovane Me<strong>di</strong>ci promise prima e de<strong>di</strong>cò poi la sua<br />

vittoria. Gli autori <strong>dell</strong>a creazione <strong>di</strong> questo fortunatissimo mito iconico<br />

furono Poliziano (figg. 15-18), che trasfigurò la giovane nei versi del<strong>le</strong><br />

Stanze, Botticelli che ne <strong>di</strong>segnò il ritratto idealizzato, primo <strong>di</strong> una lunga<br />

serie,sullostendardodelsuocavaliere,eLorenzode’Me<strong>di</strong>ci,chenefece,<br />

postmortem, la propria guida verso la conquista <strong>dell</strong>a vita contemplativa<br />

conilComentoeconisonetti a<strong>le</strong>ide<strong>di</strong>cati.<br />

Ho già avuto modo, in altra sede 62 , <strong>di</strong> porre in rilievo come fin dalla<br />

giostracombattutadaLorenzonel’69sifossemanifestatoun<strong>di</strong>variotrail<br />

60 Ivi,vv.128-140,p.148;app.36-37,l’autricesottolinea,inoltre,lafunzionesemanticadel<br />

termineninfanel<strong>le</strong>StanzeenellaFabula<strong>di</strong>Orpheo,aproposito<strong>dell</strong>aqua<strong>le</strong>sivedanoanche<strong>le</strong>osservazioni<strong>di</strong>G.Ghinassi,Ilvolgare<strong>le</strong>tterarionelQuattrocentoe<strong>le</strong>“Stanze”delPoliziano,<strong>Firenze</strong>,<br />

LeMonnier, 1957, p. 104.<br />

61 EsempicheriprendodaA.Warburg,La«Nascita<strong>di</strong>Venere»ela«Primavera»<strong>di</strong>Sandro<br />

Botticelli, inIdem,Larinascitadelpaganesimoanticocit., pp.1-59:36-37.<br />

62 Festeespettacolinella<strong>Firenze</strong><strong>di</strong>LorenzoilMagnifico, saggio introduttivo del catalogo<br />

“Letemsrevient”,cit.,pp.21-53,e<strong>le</strong>sezioni3.Lagiostra“romanza”<strong>di</strong>Lorenzonel1469,pp.167-<br />

187;e4.Lagiostra“classica”<strong>di</strong>Giulianonel1475,pp. 189-208.<br />

40


16. Pallade,tarsia, Urbino, Palazzo Duca<strong>le</strong>.<br />

41


42<br />

17. Pallade,arazzo,col<strong>le</strong>zioneprivata.


piano rea<strong>le</strong>, tra<strong>di</strong>zionalmente citta<strong>di</strong>no, <strong>dell</strong>’avvenimento e quello idea<strong>le</strong><br />

del<strong>le</strong>sovrastruttureideologicheadessosovrapposte,e<strong>di</strong>comeinquelladel<br />

fratellominorelacomp<strong>le</strong>ssitàdeigra<strong>di</strong><strong>di</strong><strong>le</strong>tturaavesseassuntotoniancor<br />

più stratificati e criptici rispetto alla precedente. Il primo livello infatti,<br />

quellofenomenologico<strong>dell</strong>’evento,sifermaacoglieresoltantolaconcretezza<br />

esteriore del ludo equestre giuliano, esibita dallo sfarzo degli abbigliamentida“pompa”,deigioielliedel<strong>le</strong>armi,attraverso<strong>le</strong>descrizionidei<br />

contemporaneieinumerosicomponimentiencomiastici.Nelresoconto<strong>di</strong><br />

unospettatorecomune,infatti,lagiostradel’75,fattasalval’entitàinusua<strong>le</strong><br />

<strong>dell</strong>aricchezzaprofusa,nonsembra<strong>di</strong>ssimi<strong>le</strong>dal<strong>le</strong>tantealtrechesierano<br />

giocatea<strong>Firenze</strong>nelcorsodelQuattrocento:<br />

Domenica a dì 29 <strong>di</strong> gennaio in <strong>Firenze</strong> fecesi il dì doppo desinare<br />

unamagnificagiostracomes’eraor<strong>di</strong>nata.Furono,traforestierieterrazzani,<br />

circa 20 giostranti ed entrarono in campo molto magnificamente; e,<br />

traglialtri,Giulianode’Me<strong>di</strong>cientròcongrantrionfo,chesistimòchetra<br />

eglieisuoicompagniavessinod’adornamenti<strong>di</strong>per<strong>le</strong>egioieilvalsente<br />

<strong>di</strong> più <strong>di</strong> 60.000 ducati, e furonci degli altri ancora con grande apparato.<br />

Ebbe il primo onore Giuliano de’ Me<strong>di</strong>ci, e meritamente. El secondo<br />

onoreebbeJacopoPitti.Duròsinoaore23.Fuccigran<strong>di</strong>ssimopopolo 63 .<br />

Un secondo grado <strong>di</strong> <strong>le</strong>ttura, percepibi<strong>le</strong> in un raggio più limitato e<br />

intimo<strong>di</strong>ricezione,fuinveceaffidatoall’intersezionefrailmessaggiodel<strong>le</strong><br />

Stanzeequello<strong>dell</strong>ostendardobotticellianoportatoincampodalcavaliere 64 :<br />

ilpoemettoce<strong>le</strong>brativodelPoliziano,comegiàavevafattoilPulciconlaGiostra<br />

<strong>di</strong> Lorenzo, poneva ad antefatto del combattimento <strong>di</strong> Giuliano l’innamoramentodelgiovaneperlabella<strong>Simonetta</strong>Cattaneo,mogliedelme<strong>di</strong>ceo<br />

Marco<strong>Vespucci</strong>,allaqua<strong>le</strong>alludevalacastasimbologiadelvessillo 65 :<br />

Nella sonmità era un so<strong>le</strong> et nel meço <strong>di</strong> questo stendardo era una<br />

figuragrandesimigliataaPallas,vestitad’unavested’orofineinfinoameço<br />

<strong>le</strong>gambe,et<strong>di</strong>soctounavestebianchaonbreggiatad’oromacinatoetuno<br />

63 Giustod’Anghiari,Memoriedall’anno1437al1481,<strong>Firenze</strong>,BibliotecaNaziona<strong>le</strong>Centra<strong>le</strong>,ms.II.II.127,c.111r;iltestoèstatorecentementepubblicato,sullabase<strong>dell</strong>acollazionefraicinqueco<strong>di</strong>ciapograficheloconservano,daN.NewbigininSerGiustoGiustid’Anghiari,IGiornali(1437-1482),«Letteraturaitalianaantica»,III(2002),pp.41-246,ilbranocitatoèap.184.<br />

64 Riscontriiconografici<strong>dell</strong>ostendardo,tuttiraffigurantiPallade-<strong>Simonetta</strong>,sono:un<strong>di</strong>segno<br />

attribuito al Filipepi, forse uno stu<strong>di</strong>o preparatorio (fig. 15); la tarsia conservata nel Palazzo<br />

Duca<strong>le</strong> <strong>di</strong> Urbino, <strong>di</strong> chiara derivazione botticelliana (fig. 16); l’arazzo eseguito per Guy de Beaudreuil,<br />

abate <strong>di</strong> Saint-Martin-aux-Bois nel 1491, a tutt’oggi <strong>di</strong> proprietà dei <strong>di</strong>scendenti del committente(fig.17);elaxilografiainseritanell’e<strong>di</strong>zioneastampadel<strong>le</strong>StanzedelPoliziano(fig.18).<br />

65 R.M. Ruggieri, Letterati, poeti e pittori intorno alla giostra <strong>di</strong> Giuliano de’ Me<strong>di</strong>ci,<br />

«Rinascimento», X (1959), pp. 165-196; S. Settis,Citarea‘suun’impresa<strong>di</strong>bronconi’, «Journal<br />

oftheWarburg and Courtauld Institutes»,XXXIV (1971),pp. 135-177.<br />

43


paio<strong>di</strong>stiva<strong>le</strong>ttiaçurriingamba;laqua<strong>le</strong>tenevaipie’insuduefiamme<strong>di</strong><br />

fuocho,etdel<strong>le</strong>dectefiammeuscivafiammecheardevanoramid’ulivoche<br />

eranodalmeçoingiù<strong>dell</strong>ostendardo,chedalmeçoinsueranoramisença<br />

fuocho. Haveva in capo una celata brunita all’antica e’ suoi capelli tucti<br />

atrecciaticheventolavano.TenevadectaPallasnellamano<strong>di</strong>rictaunalanciadagiostraenellamanomanchaloscudo<strong>di</strong>Medusa;etapressoadecta<br />

figuraunpratoadorno<strong>di</strong>fiori<strong>di</strong>varijcolorichen’uscivaunoceppod’ulivo<br />

con uno ramo grande, al qua<strong>le</strong> era <strong>le</strong>gato uno <strong>di</strong>o d’amore cum <strong>le</strong> mani<br />

<strong>di</strong>rietocumcordonid’oro,eta’pie<strong>di</strong>avevaarcho,turcassoetsaecterotte.<br />

Era conmesso sul ramo d’ulivo, dove stava <strong>le</strong>gato lo <strong>di</strong>o d’amore, uno<br />

brieve <strong>di</strong> <strong>le</strong>ctere alla françese d’oro che <strong>di</strong>cevano “la sans par”. La sopradectaPallasguardavafisamentenelso<strong>le</strong>ch’erasopraal<strong>le</strong>i<br />

66 .<br />

Come nel ’69, anche in questa occasione la cifra esteriormente predominante<br />

nella simbologia <strong>dell</strong>’impresa era stata quella caval<strong>le</strong>resca <strong>di</strong><br />

ascendenza settentriona<strong>le</strong>, che riproponeva l’uso <strong>di</strong> un motto francese a<br />

spiegazione <strong>dell</strong>’immagine raffigurata nello stendardo. Il significato <strong>dell</strong>’emb<strong>le</strong>ma,neitermini<strong>dell</strong>inguaggiocortese,dovevaalludereallapurezza<br />

<strong>dell</strong>’amore <strong>di</strong> Giuliano per <strong>Simonetta</strong> che, essendo maritata, non avrebbe<br />

potuto corrispondere a sentimenti <strong>di</strong> altra natura; ella infatti, raffigurata<br />

nel<strong>le</strong> vesti <strong>di</strong> Pallade e protetta nella sua castità da una corazza e da armi<br />

all’antica,<strong>di</strong>stoglielosguardodallosconfittoCupidoperrivolgerloalso<strong>le</strong><br />

<strong>dell</strong>agloria,mentreposaipie<strong>di</strong>suunfascio<strong>di</strong>bronconi<strong>di</strong>ulivoardentiad<br />

in<strong>di</strong>carel’eternorinnovarsi<strong>dell</strong>agloriaconquistata:ilmotto«lasanspar»<br />

nedefinisce l’incomparabi<strong>le</strong>virtù.<br />

Benché appartenente ad un gusto per l’emb<strong>le</strong>matica che <strong>le</strong> brigate<br />

quattrocentesche avevano reso ormai consueto 67 , questa impresa rimase<br />

alquanto oscura per i contemporanei, che faticarono a coglierne anche il<br />

sensopiùevidentese,comescriveval’umanistaGiovanniAurelioAugurelli<br />

in un epigramma ce<strong>le</strong>brativo <strong>dell</strong>’occasione, <strong>le</strong> interpretazioni avanzate<br />

furono molteplici e tutte fra loro <strong>di</strong>scordanti 68 . Proprio la sua inintelligibilitàservirà,perciò,aintrodurrealterzolivello<strong>di</strong><strong>le</strong>ttura.IlsoggettoiconograficodovevaesserestatosuggeritodalPoliziano,comeconfermalanon<br />

casua<strong>le</strong> coincidenza con alcuni passi del<strong>le</strong>Stanze, e, <strong>di</strong>fatti, quest’ultimo<br />

grado<strong>di</strong>comprensione,ancorapiùsfumatoedesclusivodelprecedente,fu<br />

interamenteaffidatoalcontenutodelpoemetto,anzi,pertienepiùallaversionetrasfiguratacheessooffre<strong>dell</strong>a<br />

giostracheall’avvenimentostesso.<br />

66 <strong>Firenze</strong>, Biblioteca Naziona<strong>le</strong>Centra<strong>le</strong>, ms. Magliabechiano II.IV.324,c. 122v.<br />

67 Sull’emb<strong>le</strong>maticadel<strong>le</strong>brigate siveda labibliografiacitatasupraallan.21.<br />

68 «Multimultaferunt,eademsententianulliest:/pulchriusestpictisistu<strong>di</strong>maginibus»,cit.<br />

inAngeloPoliziano,Stanze.Fabula<strong>di</strong>Orfeo,acura<strong>di</strong>S.Carrai,Milano,Mursia,1988,p.9<strong>dell</strong>’introduzione.<br />

Iltesto del<strong>le</strong>Stanzesi trovaivi,al<strong>le</strong>pp.33-135.<br />

44


18. AgnoloPoliziano,StanzeperlaGiostra,<strong>Firenze</strong>,BibliotecaRiccar<strong>di</strong>ana,E<strong>di</strong>zionirare<br />

270.1.<br />

L’operetta polizianea, rimasta, come è noto, incompiuta in seguito<br />

alla morte <strong>di</strong> Giuliano nella congiura dei Pazzi, si <strong>di</strong>scosta, almeno nella<br />

parte pervenutaci, dai cliché narrativi <strong>di</strong> questo genere encomiastico, non<br />

soloperchévièdeltuttoomessaladescrizionedelcombattimento,maperchémancanoancheiresocontisuipreparativi<strong>dell</strong>alizzaesullamostradei<br />

cavalieri, e<strong>le</strong>menti che, del<strong>le</strong> altre scritture <strong>di</strong> questo tipo, costituiscono<br />

invecelasostanzastessa.Nel<strong>le</strong>171ottavedel<strong>le</strong>Stanzeè,infatti,narratain<br />

forma al<strong>le</strong>gorica l’iniziazione <strong>di</strong> Iulio/Giuliano al<strong>le</strong> consapevoli responsabilità<br />

<strong>dell</strong>’età matura: durante una battuta <strong>di</strong> caccia nei boschi il giovane,<br />

devotoaDianaperchénonancoraprovatodalsentimentoamoroso,silancia<br />

all’inseguimento<strong>di</strong>unacerva.Propriosulpunto<strong>di</strong>esserecatturatol’anima<strong>le</strong><br />

scomparelasciandoilpostoadunasp<strong>le</strong>n<strong>di</strong>daninfa,esplicitamenteidentificata<br />

con <strong>Simonetta</strong> <strong>Vespucci</strong>, <strong>dell</strong>a qua<strong>le</strong> Iulio subito s’innamora. Colpito<br />

daglistrali<strong>di</strong>Cupido,responsabi<strong>le</strong><strong>dell</strong>’incontro,ilgiovaneapprendecheil<br />

suosentimentoperlafanciullanonpotràcheessereidea<strong>le</strong>ecasto,essendo<br />

<strong>le</strong>igiàmaritata,cosicché,vintodaAmore,ècostrettoa<strong>di</strong>ngaggiareunabattaglia<br />

nel suo intimo per vincere Amore stesso, un certame che avrà come<br />

esitofina<strong>le</strong>l’abbandono<strong>dell</strong>avitaattivaafavore<strong>dell</strong>avitacontemplativa.<br />

45


19. Andrea del Verrocchio (attr.), Busto <strong>di</strong> donna (<strong>Simonetta</strong> <strong>Vespucci</strong>?), Washington,<br />

NationalGal<strong>le</strong>ry of Art,col<strong>le</strong>zioneSamuelH. Kress.<br />

46


Ilsignificato<strong>di</strong>questaal<strong>le</strong>goria,perriprenderel’interpretazione datane<br />

da Mario Martelli, si configura quin<strong>di</strong> così: «per l’intervento <strong>dell</strong>a<br />

<strong>di</strong>vinamisericor<strong>di</strong>a,Iulio[…]vieneavviatoalla<strong>di</strong>ffici<strong>le</strong>edolorosastrada<br />

<strong>dell</strong>a perfezione, che, dalla cerva dei sensi, lo conduce alla <strong>Simonetta</strong><br />

del<strong>le</strong> virtù civili: mentre in prospettiva si delinea il regno <strong>di</strong> Venere, che,<br />

trasposizioneclassicadelcristianopara<strong>di</strong>soterrestre,simbo<strong>le</strong>ggialaforma<br />

più alta <strong>di</strong> vita, quella contemplativa» 69 . Allineandosi alla concezione,<br />

platonicaeficiniana,<strong>dell</strong>’amorecontemplativointesoqua<strong>le</strong>massimaconquistaintel<strong>le</strong>ttua<strong>le</strong>delsapiente,lagiostra<strong>di</strong>Giulianovenivailtalmodoad<br />

assumere, nella simbologia <strong>dell</strong>o stendardo interpretata alla luce del<strong>le</strong><br />

Stanze polizianee, i caratteri <strong>di</strong> una psicomachia nella qua<strong>le</strong>, come nella<br />

botticelliana Pallade e il Centauro, l’intel<strong>le</strong>tto stabiliva il suo comp<strong>le</strong>to<br />

controllo sui sensi 70 .<br />

Essendo Giuliano il figlio cadetto <strong>di</strong> Piero de’ Me<strong>di</strong>ci, non aveva bisogno<strong>di</strong>investiturapolitica,comeerastatoperilfratellomaggiore,perciò<br />

lasuainiziazionecaval<strong>le</strong>rescaservìarenderepubblicoilcambiamentodei<br />

gusti culturali che stava avvenendo nella cerchia degli intel<strong>le</strong>ttuali e degli<br />

artisti raccolti attorno alla famiglia egemone e a mostrare all’oligarchia <strong>di</strong><br />

opposizione che il vecchio linguaggio caval<strong>le</strong>resco e romanzo, con<strong>di</strong>viso<br />

fino ad allora non solo dal patriziato ma anche dalla maggioranza dei fiorentini<br />

in<strong>di</strong>pendentemente dall’estrazione socia<strong>le</strong>, era ormai considerato<br />

superatodalnuovoceto<strong>di</strong>rigente,tuttoprotesoariconoscersinellafilosofiaficinianaenellariscoperta<strong>dell</strong>’antico.Nonfu,dunque,laparticolarebel<strong>le</strong>zza<strong>di</strong><strong>Simonetta</strong>aconferir<strong>le</strong>lostatuto<strong>di</strong>iconaneoplatonica.Se,infatti,escludendoquelliidealizzatiinveste<strong>di</strong><br />

ninfa,siallineanoinun’ipoteticagal<strong>le</strong>riairitrattia<strong>le</strong>iassegnati,adesempio<br />

il busto in marmo attribuito al Verrocchio (fig. 19) o il <strong>di</strong>pinto in figura <strong>di</strong><br />

C<strong>le</strong>opatra<strong>di</strong>Piero<strong>di</strong>Cosimo(fig.2ap.3),olaseriedel<strong>le</strong>tavo<strong>le</strong>botticelliane<br />

(figg.22-23al<strong>le</strong>pagg.90-91e22-23al<strong>le</strong>pagg.49-50),insiemeaquelli<strong>di</strong>altre<br />

donne <strong>dell</strong>’epoca, dalla Marietta e dal<strong>le</strong> altre dame ignote scolpite da DesideriodaSettignanoedalVerrocchio(figg.24e20),allaEsmeraldaBran<strong>di</strong>ni<br />

delBotticelli(fig.21),o,ancora,allastraor<strong>di</strong>nariavarietà<strong>di</strong>voltiraffigurati<br />

dalGhirlandaiosul<strong>le</strong>pareti<strong>dell</strong>acappellaTornabuoniinSantaMariaNovella<br />

(figg.25-27),bastaunsolosguardoperconstatarecheilsuovisononpresenta<br />

69 Martelli,<strong>Firenze</strong>cit.,p.55,cheriprendeilpiùarticolatoIdem,Simboloestrutturadel<strong>le</strong><br />

“Stanze”, postfazione a Angelo Poliziano, Stanze cominciate per la giostra <strong>di</strong> Giuliano de’<br />

Me<strong>di</strong>ci, Alpignano,Tallone, 1979.<br />

70 Meltzoff,Botticelli,SignorelliandSavonarola cit., pp. 168-173, traccia un ingegnoso<br />

paral<strong>le</strong>lofralostendardoperlagiostra<strong>di</strong>Giuliano,latelaconPalladeeilcentauroeunfregio<strong>dell</strong>’architrave<strong>dell</strong>aCalunnia<strong>di</strong>Apel<strong>le</strong>raffiguranteVenere-MinervacheguidailCentauro<strong>le</strong>gatoda<br />

Amore.<br />

47


20. AndreadelVerrocchio,Damacolmazzolino,<strong>Firenze</strong>,MuseoNaziona<strong>le</strong>delBargello.<br />

tratticosìeccel<strong>le</strong>ntirispettoaquellodel<strong>le</strong>altrefanciul<strong>le</strong>.Tutteoffronoun’immaginefemmini<strong>le</strong>raffinatamentedomestica,un’avvenenzasorvegliata,nel<strong>le</strong><br />

acconciature come nel<strong>le</strong> espressioni, in una sostanzia<strong>le</strong> interscambiabilità<br />

cherenderebbe<strong>di</strong>ffici<strong>le</strong>ancheaParideassegnareilfamosopomo.<br />

Ciò che fece <strong>di</strong> <strong>Simonetta</strong> “la sans par” fu la rapi<strong>di</strong>tà <strong>dell</strong>a successionedegliavvenimentichelavidero,probabilmentesuomalgrado,protagonista,<br />

dalla idealizzazione iniziatica <strong>dell</strong>a giostra alla morte improvvisa<br />

pocopiù<strong>di</strong>unannodopo,cheneproiettòl’acerbaimmagineinunmondo<br />

ultraterreno privandola <strong>dell</strong>a consistenza umana e <strong>dell</strong>a sua stessa personalità.<br />

Paradossalmente, potremmo <strong>di</strong>re che <strong>Simonetta</strong> <strong>di</strong>ventò un’icona<br />

proprio per l’inconsistenza <strong>dell</strong>a sua persona rea<strong>le</strong>, e non è un caso che <strong>le</strong><br />

notiziebiografichesu<strong>di</strong><strong>le</strong>isianocosìscarse:perfettaperesseresololarappresentazione<strong>di</strong>un’ideaplatonica.<br />

Una conferma <strong>di</strong> quanto vengo affermando deriva, ad esempio, dal<br />

contrasto tra la pu<strong>di</strong>ca riservatezza <strong>dell</strong>a breve vita fiorentina <strong>dell</strong>a bella<br />

<strong>Vespucci</strong>a, e la sua ridondante visibilità postuma. Prima <strong>dell</strong>a giostra <strong>di</strong><br />

Giuliano, infatti, nessuna sua presenza pubblica è ricordata dai documenti<br />

odal<strong>le</strong>cronache,nessunafestainsuoonore,nullachepossalontanamente<br />

riecheggiareipassatempiesibitidallaprecedentecoppiame<strong>di</strong>ceaLorenzo-<br />

48<br />

21. SandroBotticelli,Ritratto<strong>di</strong>EsmeraldaBran<strong>di</strong>ni,Londra,VictoriaandAlbert<br />

Museum.


22. SandroBotticelli,Ritrattofemmini<strong>le</strong>,<strong>Firenze</strong>,Gal<strong>le</strong>ria<br />

Palatina.<br />

Lucrezia: neppure del matrimonio con Marco <strong>Vespucci</strong> rimane qualche<br />

traccia. Al contrario, il suo volto, idealizzato a partire dallo stendardo del<br />

’75, rimbalzò come un’ossessione nella pittura del Botticelli, prestando i<br />

lineamenti<strong>di</strong>voltainvoltaaVeneri,Palla<strong>di</strong>,al<strong>le</strong>goriefemminili,Madonne<br />

(figg. 28-29), fino alla Beatrice dei <strong>di</strong>segni per la Comme<strong>di</strong>a dantesca<br />

(figg.30-33),conunaresistenzaiconicache,essendogiuntafinoanoi,ha<br />

superato <strong>di</strong> gran lunga <strong>le</strong> speculazioni filosofico-<strong>le</strong>tterarie che avevano<br />

generatol’immagine:unabrevemeteoranella<strong>Firenze</strong>laurenzianadeglianni<br />

Settanta.<br />

49

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!