11.11.2014 Views

la situazione e le prospettive di sviluppo - enerbio

la situazione e le prospettive di sviluppo - enerbio

la situazione e le prospettive di sviluppo - enerbio

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

L’energia da fonti rinnovabili e <strong>le</strong> biotecnologie alimentari<br />

nel<strong>la</strong> Provincia Autonoma del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na:<br />

<strong>la</strong> <strong>situazione</strong> e <strong>le</strong> <strong>prospettive</strong> <strong>di</strong> <strong>sviluppo</strong><br />

In<strong>di</strong>ce<br />

1 - Il quadro economico del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na pag. 3<br />

2 - Il sistema energetico pag. 12<br />

3 - Le energie rinnovabili<br />

3.1 – Il quadro normativo <strong>di</strong> riferimento pag. 17<br />

3.2 – L’energia idroe<strong>le</strong>ttrica pag. 20<br />

3.3 – L’energia eolica pag. 24<br />

3.4 – L’energia fotovoltaica pag. 28<br />

3.5 – L’energia geotermica pag. 30<br />

3.6 – L’energia da biomasse e biogas pag. 35<br />

3.7 – I rifiuti soli<strong>di</strong> urbani pag. 40<br />

3.8 - Conclusioni pag. 42<br />

1<br />

4 – Gli alimenti funzionali<br />

4.1 - Introduzione pag. 46<br />

4.2 – Le abitu<strong>di</strong>ni alimentari e <strong>la</strong> salute del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione pag. 51<br />

4.4 – Il contributo del<strong>la</strong> te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina pag. 55<br />

Al<strong>le</strong>gato n. 1 – Decreto del<strong>la</strong> Rep. <strong>di</strong> Serbia sugli incentivi per <strong>la</strong><br />

produzione <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica da fonti rinnovabili<br />

pag. 60<br />

Al<strong>le</strong>gato n. 2 – Estratto del<strong>le</strong> Legge sull’Energia del<strong>la</strong> Rep. <strong>di</strong> Serbia pag. 65<br />

Al<strong>le</strong>gato n. 3 – Le fonti rinnovabili in Italia e nel Friuli Venezia Giulia pag. 70<br />

Al<strong>le</strong>gato n. 4 – Le biotecnologie ver<strong>di</strong> in Italia e nel Friuli Venezia Giulia pag. 78<br />

Bibliografia pag. 82


Introduzione metodologica<br />

Nell’ambito del Progetto “Energie rinnovabili e Biotecnologie tra il Friuli Venezia<br />

Giulia e <strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na – ENERBIO” il Centro <strong>di</strong> Servizi e Documentazione per <strong>la</strong> Cooperazione<br />

Internaziona<strong>le</strong> – INFORMEST <strong>di</strong> Gorizia è stato incaricato <strong>di</strong> realizzare uno stu<strong>di</strong>o settoria<strong>le</strong><br />

sull’utilizzo dell’energia da fonti rinnovabili, del<strong>le</strong> biotecnologie (green biotech) <strong>le</strong>gate al<br />

functional food e del possibi<strong>le</strong> contributo del<strong>la</strong> te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina nel<strong>la</strong> Provincia Autonoma<br />

del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na. In breve, lo stu<strong>di</strong>o si concentra sull’analisi del<strong>la</strong> <strong>situazione</strong> attua<strong>le</strong> del<strong>la</strong><br />

produzione <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica e calore, identificando <strong>le</strong> potenzialità per ogni singo<strong>la</strong> fonte<br />

energetica alternativa (dall’eolica al<strong>la</strong> geotermica) e gli attori pubblici e privati più<br />

significativi, nonché <strong>le</strong> <strong>prospettive</strong> <strong>di</strong> <strong>sviluppo</strong> nel breve-me<strong>di</strong>o termine. Lo stesso<br />

approccio è stato adottato anche riguardo il settore dell’alimentazione funziona<strong>le</strong> e del<strong>la</strong><br />

te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina. Le fonti utilizzate sono state preva<strong>le</strong>ntemente nazionali (Ufficio Statistico<br />

del<strong>la</strong> Repubblica <strong>di</strong> Serbia, Ministero del<strong>le</strong> Infrastrutture e dell’Energia, Segretariato<br />

Provincia<strong>le</strong> per l’Energia e <strong>le</strong> Risorse Naturali, Università <strong>di</strong> Novi Sad, Centri <strong>di</strong> ricerca,<br />

principali utilities serbe) e solo in parte occidentali in quanto solo recentemente i maggiori<br />

developers <strong>di</strong> impianti alimentati a fonti alternative si sono affacciati sul mercato serbo e<br />

del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na in partico<strong>la</strong>re.<br />

2


1 - Il quadro economico del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na<br />

SUDDIVISIONE AMMINISTRATIVA DELLA PROVINCIA AUTONOMA DELLA VOJVODINA<br />

3


La Vojvo<strong>di</strong>na in cifre<br />

Denominazione ufficia<strong>le</strong>:<br />

Autonomna Pokrajina Vojvo<strong>di</strong>na – Provincia Autonoma del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na<br />

Superficie (al 1° gennaio 2011)<br />

Popo<strong>la</strong>zione<br />

(dati preliminari censimento 2011)<br />

Sud<strong>di</strong>visione amministrativa<br />

Principali centri urbani<br />

(dati preliminari censimento 2011)<br />

Mercato del <strong>la</strong>voro (dati 2010)<br />

Sistema del<strong>le</strong> imprese (dati 2009)<br />

21.588 km² (Serbia: 88.407 km²)<br />

Superfice agrico<strong>la</strong>: 82,9% (2009)<br />

Numero: 1.916.889 ab. (Serbia: 7.120.666 ab.)<br />

Densità: 88,8 ab./km² (Serbia: 80,5 ab./km²)<br />

Principali etnie: serba (65,0%), ungherese (14,3%), slovacca<br />

(2,8%), croata (2,8%), romena (1,5%)<br />

7 Distretti, 6 Città, 39 Municipalità e 415 vil<strong>la</strong>ggi<br />

Novi Sad (Capoluogo provincia<strong>le</strong>: 335.701 ab.), Subotica<br />

(140.358 ab.),Zrenjanin (122.714 ab.), Pančevo (122.252<br />

ab.), Sombor (85.569 ab.), Sremska Mitrovica (79.773 ab.),<br />

Kikinda (59.329 ab.)<br />

Popo<strong>la</strong>zione attiva: 748.886<br />

<strong>di</strong> cui occupata: 595.961<br />

<strong>di</strong> cui <strong>di</strong>soccupata: 152.922 (tasso <strong>di</strong> <strong>di</strong>soccupazione: 20,4%)<br />

Imprese attive<br />

Fatturato<br />

N. Quota % Mln. € Quota %<br />

TOTALE 21.149 100,0 15.146 100<br />

Commercio e riparazioni 9.263 43,8 5.317 35,1<br />

Ind. manifatturiera 4.478 21,2 6.250 41,3<br />

Attività professionali,<br />

scientifiche e tecniche<br />

1.957 9,2 262 1,7<br />

Costruzioni 1,778 8,4 678 4,5<br />

Trasporti e comunicazioni 1.389 6,6 1.389 9,2<br />

ICT 753 3,6 149 1,0<br />

Altro 3.307 7,2 1.101 7,1<br />

4<br />

La Provincia Autonoma del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na (<strong>di</strong> seguito PAV) si estende nel nord del<strong>la</strong> Repubblica<br />

<strong>di</strong> Serbia su una superficie <strong>di</strong> 21.588 km² pari al 24,4% del territorio comp<strong>le</strong>ssivo del<strong>la</strong><br />

Serbia, fra Bosnia-Erzegovina (Republika Srpska) e Croazia a Ovest, Ungheria a Nord e Romania a<br />

Est. La Vojvo<strong>di</strong>na si estende su parte del bassopiano del<strong>la</strong> Pannonia che comprende i rilievi<br />

montuosi del<strong>la</strong> Fruška Gora (cima più alta: Crveni čot <strong>di</strong> 539 m.) e <strong>le</strong> alture <strong>di</strong> Vršac (cima più<br />

alta: Grdelički vrh <strong>di</strong> 641 m.) dove si registrano buone con<strong>di</strong>zioni <strong>di</strong> irraggiamento so<strong>la</strong>re e <strong>di</strong><br />

ventosità. Le caratteristiche geomorfologiche del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na <strong>la</strong> rendono partico<strong>la</strong>rmente adatta<br />

all’agricoltura ed ai comparti comp<strong>le</strong>mentari: infatti, ben 1,78 mln. <strong>di</strong> ettari, corrispondenti al<br />

35% circa dei terreni agricoli <strong>di</strong> tutta <strong>la</strong> Serbia sono de<strong>di</strong>cati a questa attività. Inoltre, <strong>la</strong> PAV è<br />

attraversata da 3 gran<strong>di</strong> fiumi (Danubio, Tisa e Sava), dal sistema idrico Danubio-Tisa-Danubio e<br />

da un fitta rete <strong>di</strong> canali artificiali. In altri termini, queste peculiarità fanno sì che <strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na<br />

<strong>di</strong>sponga <strong>di</strong> un buon potenzia<strong>le</strong> per lo sfruttamento dell’energia da fonti rinnovabili, a


prescindere dal tipo <strong>di</strong> fonte, nonché <strong>di</strong> molteplici prodotti agricoli <strong>di</strong> base per <strong>la</strong> preparazione<br />

<strong>di</strong> alimenti funzionali.<br />

La Vojvo<strong>di</strong>na gode <strong>di</strong> uno status <strong>di</strong> re<strong>la</strong>tiva autonomia finanziaria e amministrativa,<br />

confermata ed estesa con <strong>la</strong> nuova Costituzione del<strong>la</strong> Repubblica <strong>di</strong> Serbia del 2006, ed ha<br />

un'istituzione <strong>di</strong> rappresentanza e<strong>le</strong>ttiva propria (Assemb<strong>le</strong>a) e un Consiglio Esecutivo,<br />

assimi<strong>la</strong>bi<strong>le</strong> ad una giunta regiona<strong>le</strong> in Italia. Sia l'Assemb<strong>le</strong>a che il Consiglio Esecutivo hanno<br />

propri presidenti. Il Consiglio Esecutivo è costituito da 17 Segretariati (assessorati), che<br />

<strong>di</strong>spongono <strong>di</strong> persona<strong>le</strong> amministrativo proprio. A seguito <strong>di</strong> una recente riforma degli<br />

autogoverni locali il numero <strong>di</strong> enti locali in Vojvo<strong>di</strong>na, dotati dello status e dei poteri <strong>di</strong> città, è<br />

passato da uno (<strong>la</strong> so<strong>la</strong> Novi Sad) a sei (Subotica, Sombor, Zrenjanin, Novi Sad, Sremska<br />

Mitrovica, Pančevo).<br />

Secondo i risultati preliminari del censimento condotto nel 2011 dall’Ufficio Statistico<br />

del<strong>la</strong> Repubblica <strong>di</strong> Serbia, in Vojvo<strong>di</strong>na vivono 1,92 mln. <strong>di</strong> persone (2,03 mln. secondo il<br />

censimento del 2002), concentrate per il 56,7% nel<strong>le</strong> aree urbane (35,5% nel<strong>le</strong> città <strong>di</strong> Novi Sad,<br />

Subotica, Zrenjanin e Pančevo) e per il rimanente 43,3% in quel<strong>le</strong> rurali. Come nel<strong>la</strong> Serbia in<br />

genera<strong>le</strong>, anche in Vojvo<strong>di</strong>na si assiste ad un costante calo del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione dovuto, sia al saldo<br />

natura<strong>le</strong> negativo, sia al fenomeno dell’emigrazione. Da sottolineare che tra il 2002 ed il 2011 in<br />

tutti i principali inse<strong>di</strong>amenti urbani del<strong>la</strong> Provincia si è registrato un calo del numero dei<br />

residenti con <strong>la</strong> so<strong>la</strong> eccezione <strong>di</strong> Novi Sad che invece ha visto crescere <strong>la</strong> sua popo<strong>la</strong>zione del<br />

10,8% (da 299.294 abitanti nel 2002 a 335.701 nel 2011), confermandosi come polo d’attrazione<br />

dell’economia provincia<strong>le</strong>.<br />

Nel 2010 <strong>la</strong> forza <strong>la</strong>voro occupata ammontava a 595.961 persone <strong>di</strong> cui il 20,1% impiegato<br />

nell’industria manifatturiera, il 18,5% nell’agricoltura, il 14,8% nel<strong>la</strong> picco<strong>la</strong> e grande <strong>di</strong>stribuzione<br />

e nel<strong>la</strong> riparazione <strong>di</strong> veicoli a motore ed il 12,9% nel<strong>la</strong> Pubblica Amministrazione<br />

(istruzione, servizi sociali e sanitari). Nello stesso anno il sa<strong>la</strong>rio me<strong>di</strong>o mensi<strong>le</strong> in Vojvo<strong>di</strong>na era<br />

pari a 50.186 Dinari serbi - RSD (472,76 € al tasso <strong>di</strong> cambio ufficia<strong>le</strong> del<strong>la</strong> Banca Naziona<strong>le</strong> del<strong>la</strong><br />

Serbia 1 ), solo <strong>le</strong>ggermente inferiore rispetto a quello erogato in me<strong>di</strong>a in Serbia (490,01 €), ma<br />

<strong>di</strong> molto inferiore a quello del<strong>la</strong> regione <strong>di</strong> Belgrado 598,87 €). Tuttavia, anche all’interno del<strong>la</strong><br />

so<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na emergono del<strong>le</strong> evidenti <strong>di</strong>sparità a livello territoria<strong>le</strong>: infatti, a Novi Sad, a Vršac<br />

ed a Pančevo il sa<strong>la</strong>rio me<strong>di</strong>o mensi<strong>le</strong> (374,44 €) è quasi doppio rispetto a quello erogato nel<strong>le</strong><br />

Municipalità ad Alibunar, P<strong>la</strong>n<strong>di</strong>ste e Odzaci (242,12 €).<br />

Per quanto concerne il peso economico all’interno del<strong>la</strong> Repubblica <strong>di</strong> Serbia, emerge che<br />

nel 2009 (ultimo dato <strong>di</strong>sponibi<strong>le</strong>) <strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na, con un volume <strong>di</strong> 720,3 Mld. RSD (pari a circa 7,5<br />

Mld. €) ha contribuito per il 25,6% al<strong>la</strong> generazione del Prodotto Interno Lordo (PIL) del paese.<br />

5<br />

1 Di seguito tutti i dati espressi in Euro sono stati calco<strong>la</strong>ti sul<strong>la</strong> base dei tassi <strong>di</strong> cambio del<strong>la</strong> Banca<br />

Centra<strong>le</strong> per il periodo <strong>di</strong> riferimento.


Nel 2009 in Vojvo<strong>di</strong>na il PIL pro capite ammontava a 366mi<strong>la</strong> RSD (3.816,95 €), anche in questo<br />

caso, molto più contenuto rispetto a quello del<strong>la</strong> Regione <strong>di</strong> Belgrado (7.195,89 €).<br />

TAB. 1 – IL PRODOTTO INTERNO LORDO IN VOJVODINA E IN SERBIA<br />

PIL<br />

PIL pro capite<br />

(mln. RSD) Quota % (.000 RSD) In<strong>di</strong>ce (Serbia=100)<br />

Repubblica <strong>di</strong> Serbia 2.815.000 100,0 385 100,0<br />

PA Vojvo<strong>di</strong>na 720.301 25,6 366 95,2<br />

Regione <strong>di</strong> Belgrado 1.124.565 39,9 690 179,4<br />

Šuma<strong>di</strong>ja e Serbia Occidenta<strong>le</strong> 563.734 20,0 275 71,4<br />

Serbia Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong> ed Orienta<strong>le</strong> 406.400 14,4 243 63,3<br />

Kosovo e Metohija - - - -<br />

FONTE: UFFICIO STATISTICO DELLA REPUBBLICA DI SERBIA<br />

L’apparato produttivo del<strong>la</strong> Provincia è concentrato sull’attività agrico<strong>la</strong> e sull’industria<br />

agroalimentare, tuttavia anche l’estrazione <strong>di</strong> coke, i derivati del petrolio, <strong>la</strong> chimica<br />

(fertilizzanti) e l’automotive ricoprono un ruolo <strong>di</strong> rilievo. In partico<strong>la</strong>re, il comparto<br />

agroalimentare genera il 36% del tota<strong>le</strong> del<strong>la</strong> produzione manifatturiera del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na e copre<br />

il 53% del tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> quel<strong>la</strong> del<strong>la</strong> Repubblica <strong>di</strong> Serbia. Inoltre, il comp<strong>le</strong>sso del sistema<br />

agroalimentare del<strong>la</strong> Provincia può definirsi “autosostenibi<strong>le</strong>” in quanto è costituito da:<br />

6<br />

o<br />

o<br />

o<br />

Industria alimentare: 50 mulini, 6 stabilimenti <strong>di</strong> produzione <strong>di</strong> pasta, 33 impianti <strong>di</strong> macel<strong>la</strong>zione,<br />

18 caseifici, 21 stabilimenti per <strong>la</strong> trasformazione <strong>di</strong> frutta e verdura, 11 zuccherifici, 6 stabilimenti<br />

<strong>di</strong> produzione d’olio <strong>di</strong> semi vari e 5 stabilimenti <strong>di</strong> produzione <strong>di</strong> prodotti dolciari;<br />

Industria <strong>di</strong> supporto: chimica (fertilizzanti e pestici<strong>di</strong>), prodotti veterinari, articoli per<br />

l’imbal<strong>la</strong>ggio e conservazione <strong>di</strong> prodotti alimentari;<br />

Produzioni biologiche: cereali, piante industriali fra <strong>le</strong> quali soia, mais, barbabieto<strong>le</strong>, nonché frutta<br />

e ortaggi (si veda anche il capitolo n. 4 sugli alimenti funzionali).<br />

Per quanto concerne i ruolo <strong>di</strong> altri settori nell’economia provincia<strong>le</strong> emerge che <strong>la</strong> quasi<br />

totalità dell’industria petrolchimica, del<strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> coke, del<strong>la</strong> raffinazione <strong>di</strong> prodotti<br />

petroliferi e del<strong>la</strong> chimica <strong>di</strong> tutta <strong>la</strong> Serbia è concentrata in Vojvo<strong>di</strong>na. Al contrario, <strong>la</strong><br />

fabbricazione <strong>di</strong> mezzi <strong>di</strong> trasporto su strada, <strong>la</strong> produzione e <strong>la</strong> fornitura <strong>di</strong> e<strong>le</strong>ttricità, gas e<br />

acqua e l’industria estrattiva (carbone, lignite e torba) sono concentrate nel resto del<strong>la</strong> Serbia.<br />

Negli ultimi anni anche il settore terziario (grande <strong>di</strong>stribuzione, bancario e servizi finanziari e<br />

ICT) ha registrato interessanti tassi <strong>di</strong> crescita, soprattutto a Novi Sad. Il settore è in continuo<br />

<strong>sviluppo</strong> ed attrae anche cospicui investimenti dall’estero; infatti, si segna<strong>la</strong>no <strong>le</strong> recenti <strong>le</strong>


acquisizioni del<strong>la</strong> Panonska Banka da parte del gruppo italiano San Paolo-Imi e <strong>la</strong> presenza <strong>di</strong><br />

Cré<strong>di</strong>t Agrico<strong>le</strong>, Erste Bank e Nova Ljubljanska Banka.<br />

TAB. 2 – CONCENTRAZIONE DI ALCUNI SETTORI INDUSTRIALI IN VOJVODINA Quota %<br />

Vojvo<strong>di</strong>na/Serbia<br />

Settori Industriali ad alta concentrazione<br />

Estrazione <strong>di</strong> petrolio greggio e gas natura<strong>le</strong> 98,50<br />

Produzione <strong>di</strong> coke e prodotti petroliferi raffinati 97,90<br />

Chimica <strong>di</strong> base e prodotti del<strong>la</strong> chimica 70,19<br />

Trattamento/<strong>la</strong>vorazione del cuoio/pel<strong>le</strong>, produzione <strong>di</strong> accessori per<br />

l’abbigliamento in cuoio/pel<strong>le</strong>, calzature<br />

57,91<br />

Produzione <strong>di</strong> fi<strong>la</strong>ti tessili e tessuti 54,27<br />

Prodotti alimentari e bevande 53,36<br />

Settori Industriali a bassa concentrazione<br />

Produzione <strong>di</strong> veicoli a motore, rimorchi e semi-rimorchi 4,8%<br />

Fornitura <strong>di</strong> e<strong>le</strong>ttricità, gas, vapore e acqua calda 2,38<br />

Estrazione <strong>di</strong> carbone, lignite e torba 0,71<br />

FONTE: CENTRO PER GLI STUDI ECONOMICI STRATEGICI “VOJVODINA-CESS".<br />

A Novi Sad si concentrano inoltre <strong>le</strong> attività amministrative pubbliche, i servizi per <strong>le</strong><br />

aziende, l’ICT,<br />

<strong>la</strong> grande <strong>di</strong>stribuzione, <strong>le</strong> costruzioni e l’immobiliare (residenzia<strong>le</strong> e<br />

commercia<strong>le</strong>). Infine, non va trascurato il potenzia<strong>le</strong> del settore turistico che può contare su<br />

7<br />

risorse naturali (oasi naturalistiche, agriturismi, turismo fluvia<strong>le</strong>, ecc.), storico-artistiche (centri<br />

<strong>di</strong> soggiorno dell’epoca austro-ungarica) e curative (centri termali, spa-wellness), oltre che sul<strong>la</strong><br />

faci<strong>le</strong> accessibilità da parte <strong>di</strong> aree ad alto red<strong>di</strong>to con e<strong>le</strong>vata propensione al<strong>la</strong> spesa turistica<br />

(Austria, Slovenia, Nord-Est italiano).<br />

Considerando invece l’interscambio con l’estero, nel 2010 <strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na, con un volume <strong>di</strong><br />

circa 270 Mld. RSD (circa 2,6 Mld. €), ha coperto il 35,4% del tota<strong>le</strong> del<strong>le</strong> esportazioni del<strong>la</strong><br />

Repubblica <strong>di</strong> Serbia e ha assorbito il 28,3% del<strong>le</strong> sue importazioni totali (volume <strong>di</strong> 368 Mld.<br />

RSD, pari a circa 3,4 Mld. €). Riguardo <strong>la</strong> struttura del commercio estero emerge che <strong>le</strong><br />

principali voci merceologiche 2 esportate dal<strong>la</strong> Provincia sono <strong>le</strong> macchine e gli apparecchi<br />

e<strong>le</strong>ttrici rotativi (motori e generatori) e loro parti , olii <strong>di</strong> petrolio e olii da minerali bituminosi,<br />

polimeri <strong>di</strong> eti<strong>le</strong>ne in forme primarie e loro derivati, farmaci (anche veterinari), prodotti del<strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>stica, olii e grassi vegetali, accessori in tessuto per l’abbigliamento. In tota<strong>le</strong> questi prodotti<br />

costituiscono quasi il 40% del tota<strong>le</strong> del<strong>le</strong> esportazioni del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na. Analizzando invece il<br />

flusso <strong>di</strong> merci in entrata emerge che i principali prodotti importati sono gli olii <strong>di</strong> petrolio e olii<br />

da minerali bituminosi, gas natura<strong>le</strong> (incluso il GPL), veicoli per il trasporto <strong>di</strong> persone e <strong>di</strong><br />

2 C<strong>la</strong>ssificazione merceologica SITC - Standard International Trade C<strong>la</strong>ssification, Rev.3 -.


merci, macchinari per l’industria. In base a questo quadro, dal<strong>la</strong> struttura dell’interscambio si<br />

evince che <strong>la</strong> maggior parte del<strong>le</strong> esportazioni del<strong>la</strong> Provincia sono del tipo low tech e <strong>la</strong>bour<br />

invensive con <strong>la</strong> so<strong>la</strong> eccezione dei prodotti avanzati del<strong>la</strong> farmaceutica. In altri termini, viene<br />

confermata <strong>la</strong> forte <strong>di</strong>pendenza dell’economia del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na da settori tra<strong>di</strong>zionali e il<br />

conseguente ricorso al<strong>le</strong> importazioni <strong>di</strong> produzioni ad alto contenuto tecnologico.<br />

Riguardo invece l’afflusso in Vojvo<strong>di</strong>na <strong>di</strong> Investimenti Diretti Esteri (IDE) secondo i dati<br />

del Fondo <strong>di</strong> Promozione degli Investimenti - VIP, dal 2001, oltre 200 aziende estere hanno<br />

effettuato investimenti in Vojvo<strong>di</strong>na per un tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> 4,6 Mld. €, creando oltre 73mi<strong>la</strong> posti <strong>di</strong><br />

<strong>la</strong>voro. I maggiori investitori sono provenuti dall’Austria, dal<strong>la</strong> Germania, dall’Italia e dal<strong>la</strong><br />

Slovenia, principalmente nei settori del<strong>la</strong> <strong>la</strong>vorazione dei metalli, nel<strong>la</strong> meccanica,<br />

nell’e<strong>di</strong>lizia/immobiliare, nell’agroalimentare e nell’automotive. In partico<strong>la</strong>re, secondo i dati<br />

forniti dal Fondo VIP, <strong>le</strong> aziende italiane presenti in Vojvo<strong>di</strong>na sono <strong>le</strong> seguenti:<br />

TAB. 3 – INVESTIMENTI ITALIANI IN VOJVODINA<br />

Azienda Settore Località<br />

Bernar<strong>di</strong><br />

Grande e picco<strong>la</strong><br />

<strong>di</strong>stribuzione<br />

Tipo <strong>di</strong><br />

acquisizione<br />

Investimento<br />

(in mln.€)<br />

Pecinci Greenfield 300 (*)<br />

Fon<strong>di</strong>aria SAI Servizi assicurativi Novi Sad Privatizzazione 264<br />

San Paolo IMI<br />

STG<br />

Gruppo SFIR<br />

Servizi bancari<br />

Produzione e<strong>le</strong>menti<br />

in acciaio<br />

Zuccherificio<br />

Tutti i maggiori<br />

centri urbani<br />

Sremska<br />

Mitrovica<br />

Senta, Nova<br />

Crnja<br />

Acquisto 140<br />

Impresa mista 50<br />

Privatizzazione 25<br />

Pompea Abbigliamento intimo Zrenjanin Greenfield 15,5<br />

Martini Calcestruzzi Inđija Greenfield 12<br />

Calzedonia Abbigliamento intimo Sombor Greenfield 12<br />

RW Panel Pannelli termoiso<strong>la</strong>nti Novi Sad Impresa mista 10<br />

Fulgar Polimeri Zrenjanin Greenfield 8,5<br />

Farmina Alimenti per animali domestici Inđija Greenfield 8<br />

Ferrarip<strong>la</strong>st P<strong>la</strong>stica in forme primarie Sombor Greenfield 7,5<br />

Calzificio Real Calze Backa Pa<strong>la</strong>nka Impresa mista 7<br />

Azienda Settore Località<br />

Tego<strong>la</strong><br />

Canadese<br />

Zaneti<br />

Tipo <strong>di</strong><br />

acquisizione<br />

Investimento<br />

(in mln.€)<br />

Coperture per tetti Kanjiza Privatizzazione 5<br />

Packaging per industria<br />

farmaceutica<br />

Vrsac Brownfield 4,2<br />

8


GR s.r.l.<br />

Sistemi automatici per aperture Zrenjanin Greenfield 2,5<br />

Italsvenska Prodotti in <strong>le</strong>gno Apatin Privatizzazione 2,2<br />

Corrado<br />

Baratti<br />

Abbigliamento intimo Novo Milosevo Greenfield 2<br />

SMA Produzione serbatoi Vrsac Acquisto 1,2<br />

Applicazioni<br />

e<strong>le</strong>ttriche<br />

Generali s.r.l.<br />

Produzione e riparazione<br />

apparecchi e<strong>le</strong>ttrici<br />

Subotica Privatizzazione 0.7<br />

Nova Italia n.d. Backa Pa<strong>la</strong>nka Acquisto 0,44<br />

Euro-in Calzature Ku<strong>la</strong> Brownfield 0,15<br />

PG Lorenzetti Pel<strong>le</strong> e calzature Ku<strong>la</strong> Privatizzazione 0,08<br />

Timior Col<strong>la</strong>nt Calze Kikinda Impresa mista n.d.<br />

Gama Utensi<strong>le</strong>ria Vrsac n.d. n.d.<br />

Abe<strong>le</strong> Martina Rifiniture tessili Novi Becej Greenfield n.d.<br />

FONTE: VIP - FONDO PER LA PROMOZIONE DEGLI INVESTIMENTI IN VOJVODINA<br />

Riguardo il comparto agroalimentare si segna<strong>la</strong> che oltre 45 imprese estere hanno<br />

investito circa 1,6 Mld. € creando quasi 14mi<strong>la</strong> posti <strong>di</strong> <strong>la</strong>voro. Tra queste figurano anche alcune<br />

tra <strong>le</strong> più gran<strong>di</strong> multinazionali del settore (Carlsberg, Nestlé, Hel<strong>le</strong>nic Sugar, Salford, Efes<br />

Breweries International, Lactalis, Pepsi, Heineken, Japan Tobacco International, the Coca-Co<strong>la</strong><br />

Company, Groupe Souff<strong>le</strong>t, Jokey P<strong>la</strong>stic, Thrace P<strong>la</strong>stics ecc.).<br />

9<br />

Per quanto concerne il regime agevo<strong>la</strong>tivo per gli investimenti il quadro <strong>di</strong> riferimento<br />

fondamenta<strong>le</strong> è costituito dal “Decreto sul<strong>le</strong> con<strong>di</strong>zioni e i mo<strong>di</strong> per attrarre gli investimenti<br />

<strong>di</strong>retti” adottato nel 2010 e valido per tutto il 2012, nonché da altre fonti <strong>di</strong> <strong>di</strong>ritto or<strong>di</strong>nario. In<br />

partico<strong>la</strong>re, il Decreto stabilisce che all’interno del Budget del<strong>la</strong> Repubblica <strong>di</strong> Serbia sono<br />

previsti fon<strong>di</strong> per l’attrazione degli investimenti <strong>di</strong>retti (<strong>di</strong> seguito “i Fon<strong>di</strong>”) che possono essere<br />

utilizzati per il finanziamento <strong>di</strong> progetti d’investimento nel settore del<strong>la</strong> produzione<br />

industria<strong>le</strong>, nel settore dei servizi (sono esclusi i settori dell’agricoltura, del<strong>la</strong> ristorazione,<br />

commercio <strong>di</strong> prodotti, e del<strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> fi<strong>la</strong>ti sintetici e <strong>di</strong> carbone). L’importo comp<strong>le</strong>ssivo<br />

dei Fon<strong>di</strong> viene definito in base al numero <strong>di</strong> nuovi posti <strong>di</strong> <strong>la</strong>voro creati, e in <strong>di</strong>pendenza dal<br />

tipo d’investimento, dal<strong>la</strong> località dell’investimento e dall’adempimento del<strong>le</strong> seguenti<br />

con<strong>di</strong>zioni:<br />

1) per gli investimenti nel settore del<strong>la</strong> produzione, per ogni nuovo posto <strong>di</strong> <strong>la</strong>voro creato negli importi<br />

come segue:<br />

a) da 4.000 € a 10.000 € per gli investimenti nel<strong>le</strong> regioni depresse e regioni d’interesse specia<strong>le</strong>;


) da 5.000 € a 10.000 € per gli investimenti del settore automotive, e<strong>le</strong>ttronico o settore del<strong>le</strong><br />

tecnologie informatiche o te<strong>le</strong>comunicazioni nel<strong>le</strong> regioni d’interesse specia<strong>le</strong>;<br />

c) da 2.000 € a 5.000 € per gli investimenti in altre regioni del<strong>la</strong> Repubblica <strong>di</strong> Serbia.<br />

2) per gli investimenti nel settore dei servizi che possono essere oggetto <strong>di</strong> commercio internaziona<strong>le</strong> da<br />

2.000 € a 10.000 € per ogni nuovo posto <strong>di</strong> <strong>la</strong>voro creato;<br />

3) per gli investimenti nei progetti strategici nel settore del turismo da 2.000 € a 10.000 € per ogni nuovo<br />

posto <strong>di</strong> <strong>la</strong>voro creato.<br />

Oltre al<strong>le</strong> <strong>di</strong>sposizioni del suddetto Decreto, il <strong>di</strong>ritto or<strong>di</strong>nario serbo prevede <strong>le</strong> seguenti<br />

ulteriori agevo<strong>la</strong>zioni:<br />

1) Esenzione dall'imposta sugli utili aziendali: Le aziende sono esenti dal<strong>la</strong> tassa sugli utili per un periodo<br />

<strong>di</strong> 10 anni a partire dal primo anno in cui <strong>di</strong>chiarano un uti<strong>le</strong> imponibi<strong>le</strong> d'esercizio, nel caso in cui<br />

l’investimento nel<strong>le</strong> immobilizzazioni materiali sia superiore a 8 mln. € e se durante il periodo<br />

dell'investimento vengono assunti almeno 100 nuovi ulteriori <strong>di</strong>pendenti.<br />

2) Cre<strong>di</strong>to d'imposta sugli utili: l'importo del<strong>le</strong> tasse può essere ridotto dal 20% all'80% dell'importo degli<br />

investimenti nel<strong>le</strong> immobilizzazioni realizzati nell'anno d'esercizio. Ta<strong>le</strong> riduzione, però, non può<br />

superare il 50% del debito fisca<strong>le</strong> tota<strong>le</strong> per un solo anno d'esercizio. Se non viene utilizzato<br />

interamente nel corso <strong>di</strong> un anno, ta<strong>le</strong> cre<strong>di</strong>to d'imposta può essere riportato per un periodo massimo<br />

<strong>di</strong> 5 anni.<br />

3) Esenzione temporanea dall'imposta gli utili per <strong>le</strong> concessioni: per gli investimenti nel<strong>le</strong> concessioni,<br />

vengono garantiti 5 anni senza pagare l'imposta sull'uti<strong>le</strong> d'esercizio a partire dal giorno in cui<br />

l'investimento è stato portato a termine. Nessuna imposta è dovuta se il red<strong>di</strong>to è stato creato prima<br />

del comp<strong>le</strong>tamento del progetto d'investimento in concessione.<br />

4) Riporto del<strong>le</strong> per<strong>di</strong>te: <strong>la</strong> per<strong>di</strong>ta fisca<strong>le</strong> <strong>di</strong>chiarata può essere riportata e compensata con l'uti<strong>le</strong> futuro<br />

durante il periodo massimo <strong>di</strong> 5 anni.<br />

5) Esenzione dal pagamento dell'imposta sugli stipen<strong>di</strong> e sui contributi a carico del datore <strong>di</strong> <strong>la</strong>voro: il<br />

datore <strong>di</strong> <strong>la</strong>voro che assume alcune categorie <strong>di</strong> <strong>la</strong>voratori a tempo indeterminato è esente dal<strong>le</strong> tasse<br />

sugli stipen<strong>di</strong> durante il periodo <strong>di</strong> 3 o 2 anni. Il datore <strong>di</strong> <strong>la</strong>voro ha il <strong>di</strong>ritto all'esenzione dal<br />

pagamento dei contributi a proprio carico per un periodo <strong>di</strong> 3 o 2 anni, a seconda del<strong>la</strong> categoria a cui<br />

appartiene l'impiegato.<br />

6) Deduzione dell'imposta sui red<strong>di</strong>ti annuali: per i citta<strong>di</strong>ni non-serbi il red<strong>di</strong>to annua<strong>le</strong> è soggetto a<br />

tassazione solo se eccede l'ammontare del<strong>la</strong> soglia me<strong>di</strong>a dei sa<strong>la</strong>ri in Serbia. L'aliquota dell'imposta è<br />

del 10% per il red<strong>di</strong>to annuo inferiore <strong>di</strong> 6 volte allo stipen<strong>di</strong>o annuo me<strong>di</strong>o. Mentre per i red<strong>di</strong>ti<br />

annuali che superano <strong>di</strong> 6 volte lo stipen<strong>di</strong>o me<strong>di</strong>o annuo nel<strong>la</strong> Repubblica <strong>di</strong> Serbia l'aliquota <strong>di</strong><br />

imposta è del 15%. Il red<strong>di</strong>to imponibi<strong>le</strong> è ulteriormente ridotto del 40% dello stipen<strong>di</strong>o me<strong>di</strong>o annuo<br />

per il singolo contribuente e, ancora, del 15% dello stipen<strong>di</strong>o me<strong>di</strong>o annuo per ciascun membro del<strong>la</strong><br />

famiglia non percettore <strong>di</strong> red<strong>di</strong>to. L'importo tota<strong>le</strong> del<strong>le</strong> detrazioni non può superare il 50% del<br />

red<strong>di</strong>to imponibi<strong>le</strong>.<br />

7) Esenzioni dall'IVA per <strong>le</strong> Zone Franche: l'esenzione dell'IVA e agevo<strong>la</strong>zioni fiscali varie sono <strong>di</strong>sponibili<br />

per <strong>le</strong> società operanti nel<strong>le</strong> Zone Franche. Ci sono sei zone franche attualmente attive nel paese:<br />

Subotica, Novi Sad, Zrenjanin, Šabac, Kragujevac, e Pirot. Ulteriori tre zone si stanno preparando<br />

nel<strong>la</strong> città <strong>di</strong> Niš, Smederevo e Užice. Questo permette al<strong>le</strong> imprese straniere <strong>di</strong> stabilirsi nel<strong>le</strong> Zone<br />

Franche in conformità al rego<strong>la</strong>mento governativo.<br />

8) Importazioni esenti dal dazio dogana<strong>le</strong> per <strong>le</strong> materie prime ed i semi<strong>la</strong>vorati: gli investitori stranieri<br />

in Serbia possono godere del beneficio <strong>di</strong> libera importazione <strong>di</strong> materie prime e <strong>di</strong> semi<strong>la</strong>vorati per <strong>la</strong><br />

produzione destinata all'esportazione. Questo beneficio può essere utilizzato operando in una del<strong>le</strong><br />

zone franche in Serbia, oppure ottenendo il permesso dal<strong>la</strong> Direzione del<strong>le</strong> Dogane serbe per <strong>la</strong><br />

trasformazione <strong>di</strong> beni destinati all'esportazione. In entrambi i casi i prodotti finiti devono essere al<br />

100% destinati all'estero.<br />

9) Importazioni <strong>di</strong> macchinari ed attrezzature senza il pagamento del dazio dogana<strong>le</strong>: gli investitori<br />

stranieri sono esenti dal pagamento <strong>di</strong> dazi doganali sul<strong>le</strong> importazioni <strong>di</strong> attrezzature e macchinari, i<br />

10


quali vengono apportati in conto capita<strong>le</strong> del<strong>la</strong> società.<br />

La Vojvo<strong>di</strong>na <strong>di</strong>spone inoltre <strong>di</strong> proprie istituzioni pubbliche <strong>di</strong> sostegno allo <strong>sviluppo</strong><br />

economico: il già citato Fondo <strong>di</strong> Promozione degli Investimenti VIP che svolge attività <strong>di</strong><br />

assistenza a potenziali investitori stranieri; il Fondo <strong>di</strong> Garanzia che attiva meccanismi <strong>di</strong><br />

garanzia dei cre<strong>di</strong>ti; il Fondo <strong>di</strong> Sviluppo del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na e il Fondo <strong>di</strong> Sviluppo Agricolo del<strong>la</strong><br />

Vojvo<strong>di</strong>na che operano invece come fon<strong>di</strong> <strong>di</strong> rotazione, che erogano a bando contributi a tassi<br />

agevo<strong>la</strong>ti per picco<strong>le</strong> imprese.<br />

11


2 - Il sistema energetico del<strong>la</strong> Provincia Autonoma del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na<br />

Nel 2009 <strong>la</strong> produzione tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> energia primaria in Vojvo<strong>di</strong>na era pari a 0,963 mln.<br />

tonnel<strong>la</strong>te <strong>di</strong> petrolio equiva<strong>le</strong>nte - Tpe (circa 11,2 TWh). La fonte energetica più ri<strong>le</strong>vante è<br />

stata il petrolio che, con 0,622 mln. Tpe, ha coperto il 64,6% del<strong>la</strong> produzione, seguita da gas<br />

natura<strong>le</strong> e dal carbone (rispettivamente con volumi <strong>di</strong> 0,200 e 0,068 mln. Tpe e con quote del<br />

20,8 e del 7,1%). La quota generata da fonti energetiche rinnovabili è stata invece del 7,6% con<br />

circa 0,073 mln. Tpe con un forte incremento rispetto agli anni precedenti in quanto sono<br />

entrati in funzione impianti a biomasse in alcuni stabilimenti industriali.<br />

Come in altri paesi dei Balcani occidentali, anche in Serbia <strong>la</strong> maggior parte del<strong>la</strong><br />

produzione <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica viene generata da centrali termoe<strong>le</strong>ttriche a carbone/lignite<br />

(5.171 MW, pari al 62% del<strong>la</strong> capacità produttiva instal<strong>la</strong>ta) e, in misura minore,<br />

dall’idroe<strong>le</strong>ttrico <strong>di</strong> gran<strong>di</strong> <strong>di</strong>mensioni (2.217 MW totali, quota del 34% - esclusi impianti ad<br />

accumu<strong>la</strong>zione con pompaggio). Il resto del<strong>la</strong> produzione fa capo al<strong>le</strong> centrali alimentate con<br />

idrocarburi e a centrali a cogenerazione e<strong>le</strong>ttricità/calore situate in Vojvo<strong>di</strong>na (353 MW, quota<br />

del 4%). Tuttavia, il volume del<strong>la</strong> produzione non è in grado <strong>di</strong> coprire il fabbisogno naziona<strong>le</strong> <strong>di</strong><br />

energia e<strong>le</strong>ttrica, <strong>di</strong> conseguenza il 32,5% dell’energia consumata nel paese viene importata<br />

dall’estero, in partico<strong>la</strong>re dall’Ungheria (38,5% dell’import), dal<strong>la</strong> Romania (30,9%) e dal<strong>la</strong><br />

Bulgaria (22,5%). Infatti, sul deficit e<strong>le</strong>ttrico serbo pesa il fatto che <strong>le</strong> unità produttive e <strong>la</strong> rete<br />

<strong>di</strong> trasmissione dell’Ex Repubblica Federativa Socialista <strong>di</strong> Iugos<strong>la</strong>via ponevano <strong>la</strong> Serbia al<br />

centro del “sistema-e<strong>le</strong>ttricità” del<strong>la</strong> Federazione e che, <strong>di</strong> conseguenza, anche dopo<br />

l’in<strong>di</strong>pendenza il paese ha dovuto e deve tuttora continuare ad esportare e<strong>le</strong>ttricità in tutti i<br />

paesi confinanti appartenenti all’ex Iugos<strong>la</strong>via (Bosnia ed Erzegovina/Republika Srpska – 28,9%<br />

del tota<strong>le</strong> -, Macedonia – 28,5% -, Croazia – 20,7% - e Montenegro 18,6%).<br />

La seconda causa del deficit è dovuta all’obso<strong>le</strong>scenza del<strong>la</strong> rete <strong>di</strong> <strong>di</strong>stribuzione che fa sì<br />

che <strong>le</strong> per<strong>di</strong>te nel network siano del 22,3% del tota<strong>le</strong> dell’energia <strong>di</strong>sponibi<strong>le</strong> per il consumo<br />

fina<strong>le</strong>. In tal senso, va sottolineato che <strong>la</strong> maggior parte del<strong>le</strong> centrali e del<strong>la</strong> rete <strong>di</strong><br />

trasmissione del<strong>la</strong> Serbia sono state costruite negli anni ’50-’60 e che negli ultimi 2 decenni non<br />

sono stati eseguiti <strong>la</strong>vori <strong>di</strong> ammodernamento <strong>di</strong> rilievo. Inoltre, non vanno trascurate <strong>le</strong><br />

conseguenze dei bombardamenti del<strong>la</strong> NATO (marzo-apri<strong>le</strong> 1999) che hanno seriamente<br />

danneggiato il già fragi<strong>le</strong> apparato energetico serbo e ridotto <strong>le</strong> forniture verso <strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na.<br />

12


TAB. 4 – LA BILANCIA DELL’ENERGIA ELETTRICA IN SERBIA<br />

(Dati in GWh) 2005 2007 2009 2010<br />

Produzione 36.474 36.523 38.342 38.103<br />

Centrali idroe<strong>le</strong>ttriche 12.032 10.037 11.144 12.571<br />

Centrali termoe<strong>le</strong>ttriche e a cogenerazione 24.254 26.316 27.018 25.246<br />

Autoproduttori (termoe<strong>le</strong>ttrico) 188 170 180 286<br />

Importazioni 6.751 9.106 5.184 5.620<br />

Esportazioni 8.694 9.192 6.609 5.917<br />

Consumi nel<strong>le</strong> stazioni <strong>di</strong> pompaggio 962 864 903 1.049<br />

Per<strong>di</strong>te nel<strong>la</strong> rete <strong>di</strong> <strong>di</strong>stribuzione 5.349 5.763 5.971 6.094<br />

Consumo fina<strong>le</strong> <strong>di</strong> e<strong>le</strong>ttricità (<strong>di</strong> cui:) 25.663 26.519 26.810 27.556<br />

Industria 5.757 6.536 6.462 7.114<br />

Costruzioni 297 214 310 160<br />

Trasporti 246 255 502 224<br />

Famiglie 14.191 13.933 14.442 14.645<br />

Agricoltura 216 212 296 456<br />

Altri consumatori 4.956 5.369 4.828 4.957<br />

FONTE: UFFICIO STATISTICO DELLA REPUBBLICA DI SERBIA<br />

13<br />

In Serbia <strong>la</strong> produzione e <strong>la</strong> <strong>di</strong>stribuzione <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica fanno capo all’azienda <strong>di</strong><br />

proprietà stata<strong>le</strong> E<strong>le</strong>ktroprivreda Srbije – EPS, istituita nel 2005 come subentrante dell’ex JP<br />

E<strong>le</strong>ktroprivreda Srbije, a sua volta creata nel 1991. Il gruppo EPS è organizzato verticalmente in<br />

11 sussi<strong>di</strong>arie (Associazioni Economiche), <strong>di</strong> cui 4 responsabili del<strong>le</strong> centrali termoe<strong>le</strong>ttriche a<br />

carbone-lignite, 2 responsabili dei comp<strong>le</strong>ssi idroe<strong>le</strong>ttrici e 5 del<strong>la</strong> rete <strong>di</strong> <strong>di</strong>stribuzione.<br />

o<br />

o<br />

Produzione idroe<strong>le</strong>ttrica:<br />

Associazione economica che gestisce i comp<strong>le</strong>ssi <strong>di</strong> Đerdap (centrali Đerdap I e II, Pirot e V<strong>la</strong>sina)<br />

con una capacità produttiva <strong>di</strong> 1.537 MW.<br />

Associazione economica che gestisce i comp<strong>le</strong>ssi <strong>di</strong> Drinsko Limske (centrali <strong>di</strong> Bajina Basta,<br />

Limske, Zvornik ed E<strong>le</strong>ktromorava) con una capacità produttiva <strong>di</strong> 1.294 MW.<br />

In partico<strong>la</strong>re, in Vojvo<strong>di</strong>na <strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica fa capo all’Associazione<br />

d’imprese Panonske termoe<strong>le</strong>ktrane-top<strong>la</strong>ne d.o.o. <strong>di</strong> Novi Sad che opera sotto l’egida <strong>di</strong> EPS e<br />

che comprende 3 rami d’azienda, ovvero i 3 impianti <strong>di</strong> cogenerazione <strong>di</strong> calore e <strong>di</strong> e<strong>le</strong>ttricità<br />

situati a Novi Sad (zona industria<strong>le</strong> a 5 km a nord del<strong>la</strong> città), Zrenjanin e Sremska Mitrovica.


DISTRIBUZIONE DEGLI IMPIANTI DI PRODUZIONE DEL GRUPPO EPS IN SERBIA E VOJVODINA<br />

14<br />

FONTE: ELEKTROPRIVREDA SRBIJE – EPS, 2011


Nel comp<strong>le</strong>sso <strong>le</strong> tre centrali del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na hanno una capacità instal<strong>la</strong>ta netta <strong>di</strong> 353<br />

MW ed una produzione <strong>di</strong> 222 GWh/anno <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica. In partico<strong>la</strong>re il comp<strong>le</strong>sso <strong>di</strong> Novi<br />

Sad, alimentato a gas natura<strong>le</strong> e olio combustibi<strong>le</strong>, produce 209 GWh/anno <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica e<br />

332 MWt <strong>di</strong> calore. La centra<strong>le</strong> è col<strong>le</strong>gata al sistema <strong>di</strong>strettua<strong>le</strong> del riscaldamento con una<br />

condotta <strong>di</strong> 3,2 km che fornisce calore a circa 50mi<strong>la</strong> unità residenziali e non residenziali (circa<br />

il 60% dei consumatori finali). L’impianto produce anche 320 tonn./ora <strong>di</strong> vapore per uso<br />

industria<strong>le</strong>. La centra<strong>le</strong> <strong>di</strong> Zrenjanin, situata a 4 km dal centro citta<strong>di</strong>no, ha invece una capacità<br />

nomina<strong>le</strong> <strong>di</strong> 110 MW <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica, 140 MWt <strong>di</strong> calore e 310 tonn./ora <strong>di</strong> vapore, mentre<br />

quel<strong>la</strong> <strong>di</strong> Sremska Mitrovica, sul<strong>la</strong> sponda del fiume Sava a 4 km dal<strong>la</strong> città, detiene 32 MW<br />

nominali <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica, 33 MWt <strong>di</strong> calore e 150 tonn./ora <strong>di</strong> vapore.<br />

Nel comparto del<strong>la</strong> <strong>di</strong>stribuzione <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica EPS si avva<strong>le</strong> <strong>di</strong> 5 sussi<strong>di</strong>arie che<br />

operano a livello territoria<strong>le</strong>:<br />

o E<strong>le</strong>ktrovojvo<strong>di</strong>na d.o.o. – rete del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na (8.799 GWh acquisiti dal<strong>la</strong> rete <strong>di</strong> trasmissione –<br />

quota del 27,5%)<br />

o E<strong>le</strong>ktro<strong>di</strong>stribucija Beograd d.o.o. – rete dell’area <strong>di</strong> Belgrado (7.963 GWh – quota del 24,9%)<br />

o E<strong>le</strong>ktrosrbija d.o.o. – rete dell’area <strong>di</strong> Kraljevo (7.387 GWh – quota del 23,1%)<br />

o ED Jugoistok d.o.o. – rete dell’area <strong>di</strong> Niš (4.889 GWh – quota del 15,3%)<br />

o ED Centar d.o.o. – rete dell’area <strong>di</strong> Kragujevac (2.985 GWh – quota del 9,3%)<br />

15<br />

TAB. 5 – LA RETE DI DISTRIBUZIONE DI ENERGIA ELETTRICA IN VOJVODINA<br />

110 kV 35 kV 20 kV 10 kV 0.4 kV TOTALE<br />

E<strong>le</strong>ktro<strong>di</strong>stribucija "Novi Sad" 11,40 275,28 1.512,97 338,11 3.211,58 5.349,34<br />

E<strong>le</strong>ktro<strong>di</strong>stribucija "Subotica" 0 227,69 1.489,84 193,96 2.857,20 4.768,69<br />

E<strong>le</strong>ktro<strong>di</strong>stribucija "Pančevo" 0 247,90 1.100,44 258,10 2.298,00 3.904,44<br />

E<strong>le</strong>ktro<strong>di</strong>stribucija "Sombor" 0 228,59 1.533,66 0 1.623,48 3.385,73<br />

E<strong>le</strong>ktro<strong>di</strong>stribucija "Zrenjanin" 0 262,64 1.393,41 204,94 1.875,55 3.736,54<br />

E<strong>le</strong>ktro<strong>di</strong>stribucija "Ruma" 0 100,95 842,08 62,95 1.426,1 2.432,08<br />

E<strong>le</strong>ktro<strong>di</strong>stribucija "Sremska Mitrovica" 0 59,67 485,47 42,34 521,15 1.108,63<br />

TOTALE 11,4 1.402,72 8.357,87 1100,4 13.813,06 24.685,45<br />

FONTE: ELEKTROVOJVODINA D.O.O.<br />

Е<strong>le</strong>ktrovojvo<strong>di</strong>na, fondata nel 1958 in seguito al<strong>la</strong> fusione <strong>di</strong> <strong>di</strong>verse aziende <strong>di</strong><br />

<strong>di</strong>stribuzione <strong>di</strong> picco<strong>le</strong> <strong>di</strong>mensioni, dal 1992 ha operato all’interno del gruppo EPS, mentre dal<br />

1° gennaio 2006 ha ottenuto lo status <strong>di</strong> sussi<strong>di</strong>aria del gruppo stesso. Е<strong>le</strong>ktrovojvo<strong>di</strong>na, tramite


i suoi 7 centri <strong>di</strong>strettuali, gestisce una rete <strong>di</strong> quasi 25mi<strong>la</strong> km <strong>di</strong> linee e<strong>le</strong>ttriche, <strong>di</strong> cui il 56%<br />

costituito da linee a bassa tensione (0,4 kV).<br />

La rete <strong>di</strong> trasmissione è invece gestita dall’azienda a controllo stata<strong>le</strong> totalitario<br />

E<strong>le</strong>ktromreza Srbije – EMS attraverso i suoi 6 centri regionali. In partico<strong>la</strong>re, il territorio del<strong>la</strong><br />

Vojvo<strong>di</strong>na è servito dal centro regiona<strong>le</strong> “Novi Sad” (2.116 km <strong>di</strong> linee, <strong>di</strong> cui 1.324 da 110 kV e<br />

6 sottostazioni <strong>di</strong> trasformazione) e in parte dal centro regiona<strong>le</strong> “Beograd” che, oltre a coprire<br />

Belgrado, il suo hinter<strong>la</strong>nd e <strong>la</strong> Serbia Centra<strong>le</strong>, copre anche il Distretto del Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>.<br />

LA RETE DI DISTRIBUZIONE IN SERBIA E VOJVODINA<br />

16<br />

FONTE: E<strong>le</strong>ktromreža Srbije - EMS


3 - Le energie rinnovabili<br />

3.1 – Il quadro normativo <strong>di</strong> riferimento<br />

Il 25 ottobre 2005 <strong>la</strong> Serbia ha ratificato il “Trattato che istituisce del<strong>la</strong> Comunità<br />

dell’Energia” il cui obiettivo è <strong>la</strong> creazione <strong>di</strong> un mercato interno dell'energia e<strong>le</strong>ttrica e del gas<br />

natura<strong>le</strong> che raggruppa i 27 Stati membri dell'UE e i 7 Stati e territori europei dei Balcani 3 . In<br />

partico<strong>la</strong>re, il Trattato, entrato in vigore il 1° luglio 2006 con una durata decenna<strong>le</strong>, si prefigge<br />

<strong>di</strong>:<br />

o<br />

o<br />

o<br />

o<br />

o<br />

creare un quadro giuri<strong>di</strong>co e commercia<strong>le</strong> stabi<strong>le</strong> favorevo<strong>le</strong> agli investimenti per consentire un<br />

approvvigionamento <strong>di</strong> energia stabi<strong>le</strong> e permanente;<br />

creare uno spazio normativo unico per gli scambi <strong>di</strong> energia <strong>di</strong> rete;<br />

potenziare <strong>la</strong> sicurezza degli approvvigionamenti nello spazio normativo unico e sviluppare <strong>le</strong><br />

re<strong>la</strong>zioni con i paesi vicini;<br />

migliorare l'efficienza energetica e <strong>la</strong> <strong>situazione</strong> ambienta<strong>le</strong> in questo settore e promuovere il<br />

ricorso al<strong>le</strong> energie rinnovabili;<br />

sviluppare <strong>la</strong> concorrenza sul mercato dell'energia <strong>di</strong> rete.<br />

Ai sensi dell’articolo 20 del Trattato ogni Paese firmatario era obbligato ad adottare un<br />

piano <strong>di</strong> attuazione del<strong>la</strong> Direttiva 2001/77 del 27 settembre 2001 sul<strong>la</strong> “promozione dell'energia<br />

e<strong>le</strong>ttrica prodotta da fonti energetiche rinnovabili” e del<strong>la</strong> Direttiva 2003/30/CE dell'8 maggio<br />

2003 sul<strong>la</strong> “promozione dell'uso dei biocarburanti o <strong>di</strong> altri carburanti rinnovabili nei<br />

trasporti” 4 . Per quanto concerne l’e<strong>le</strong>ttricità generata da fonti alternative, <strong>la</strong> Serbia aveva già<br />

recepito nel proprio or<strong>di</strong>namento <strong>le</strong> linee-guida del<strong>la</strong> Direttiva del 2001, adottando <strong>la</strong> Legge<br />

sull’Energia (Legge n. 84/2004 del 24 luglio 2004). In breve, questa Legge sottolineava <strong>la</strong><br />

necessità <strong>di</strong> “creare <strong>le</strong> con<strong>di</strong>zioni per stimo<strong>la</strong>re l’uso dell’energia da fon<strong>di</strong> rinnovabili e del<strong>la</strong><br />

cogenerazione <strong>di</strong> e<strong>le</strong>ttricità/calore”, istituiva l’Agenzia per l’Energia, incaricata del<strong>la</strong><br />

determinazione del<strong>le</strong> tariffe da essere approvate dal Governo naziona<strong>le</strong> e de<strong>le</strong>gava al<strong>la</strong><br />

“Strategia <strong>di</strong> Sviluppo Energetico” <strong>la</strong> definizione degli obiettivi <strong>di</strong> <strong>sviluppo</strong> energetico a lungotermine.<br />

La “Strategia <strong>di</strong> Sviluppo energetico del<strong>la</strong> Repubblica <strong>di</strong> Serbia fino al 2015” è stata<br />

e<strong>la</strong>borata nel maggio 2005, stabi<strong>le</strong>ndo <strong>le</strong> seguenti priorità:<br />

17<br />

3 Oltre al<strong>la</strong> Serbia, l'Albania, <strong>la</strong> Bosnia-Erzegovina, <strong>la</strong> Croazia, l'ex Repubblica iugos<strong>la</strong>va <strong>di</strong> Macedonia, il<br />

Montenegro e <strong>la</strong> Missione <strong>di</strong> amministrazione temporanea del<strong>le</strong> Nazioni Unite nel Kosovo, in applicazione<br />

del<strong>la</strong> risoluzione 1244 del Consiglio <strong>di</strong> sicurezza del<strong>le</strong> Nazioni Unite. Successivamente hanno aderito al<br />

Trattato anche <strong>la</strong> Moldavia (maggio 2010) e l’Ucraina (febbraio 2011), mentre <strong>la</strong> Georgia, <strong>la</strong> Turchia e <strong>la</strong><br />

Norvegia hanno lo status <strong>di</strong> “Paesi osservatori”.<br />

4 Si vedano in partico<strong>la</strong>re, GU L 283 del 27.10.2001, pagg. 33–40 e GU L 123 del 17.5.2003, pagg. 42–46.


o<br />

o<br />

o<br />

o<br />

o<br />

Priorità n. 1 – Viene considerata <strong>la</strong> priorità <strong>di</strong> base e consiste nel continuo ammodernamento<br />

tecnologico del<strong>le</strong> infrastrutture <strong>di</strong> produzione, <strong>di</strong> trasmissione e <strong>di</strong> <strong>di</strong>stribuzione esistenti a<br />

prescindere dal tipo <strong>di</strong> fonte;<br />

Priorità n. 2 – consiste nell’uso <strong>di</strong> prodotti energetici <strong>di</strong> qualità al fine <strong>di</strong> aumentare l’efficienza<br />

energetica dal<strong>la</strong> produzione fino al consumo fina<strong>le</strong>:<br />

Priorità n. 3 – comprende l’uso del<strong>le</strong> nuove fonti <strong>di</strong> energia rinnovabi<strong>le</strong> con tecnologie a basso<br />

impatto ambienta<strong>le</strong> e mirate all’efficienza energetica.<br />

Priorità n. 4 – viene considerata una priorità secondaria e consiste negli investimenti urgenti o<br />

straor<strong>di</strong>nari in nuove centrali a ciclo combinato gas-vapore.<br />

Priorità n. 5 - consiste nello <strong>sviluppo</strong> a lungo termine <strong>di</strong> una strategia regiona<strong>le</strong> per <strong>la</strong> costruzione <strong>di</strong><br />

nuove infrastrutture sul territorio naziona<strong>le</strong> nell’ambito del sistema energetico pan-europeo.<br />

Per quanto concerne realizzazione del<strong>la</strong> terza priorità <strong>la</strong> Strategia proponeva <strong>la</strong><br />

preparazione <strong>di</strong> un “Programma per l’uso se<strong>le</strong>ttivo del<strong>le</strong> nuove fonti <strong>di</strong> energia rinnovabi<strong>le</strong>” che<br />

stabilisse <strong>le</strong> linee-guida per aumentare l’impiego <strong>di</strong> queste fonti fino al 2015. In partico<strong>la</strong>re, <strong>la</strong><br />

Strategia riconosceva che al momento in Serbia l’energia alternativa era poco sfruttata,<br />

nonostante il buon potenzia<strong>le</strong> <strong>di</strong> risorse e che sarebbe stato auspicabi<strong>le</strong> un maggiore<br />

coinvolgimento del<strong>le</strong> imprese nazionali ed estere per <strong>la</strong> realizzazione <strong>di</strong> investimenti<br />

nell’energia pulita.<br />

Più precisamente, <strong>la</strong> Strategia ipotizzava 2 scenari per quantificare il futuro peso<br />

dell’energia pulita sui consumi finali, ovvero un scenario <strong>di</strong> crescita economica <strong>le</strong>nta ed uno <strong>di</strong><br />

crescita più <strong>di</strong>namica 5 , una riduzione del consumo <strong>di</strong> combustibili fossili liqui<strong>di</strong>, (dal 37% nel<br />

2005 al 35% nel 2015), un incremento del consumo <strong>di</strong> gas natura<strong>le</strong> (dal 20% al 24% nel 2015) e un<br />

consumo stabi<strong>le</strong> dei combustibili fossili soli<strong>di</strong> (12%). Tenendo conto <strong>di</strong> queste ed altre variabili <strong>la</strong><br />

Strategia valutava che nell’ipotesi <strong>di</strong> una crescita contenuta <strong>la</strong> percentua<strong>le</strong> <strong>di</strong> energia verde sui<br />

consumi finali nel 2015 sarebbe stata dello 0,8% circa, ma che sarebbe salita al 2% nell’ipotesi<br />

<strong>di</strong> una crescita più sostenuta.<br />

Nel 2009 <strong>la</strong> Commissione Ue ha adottato <strong>la</strong> nuova Direttiva 2009/28 del 23 apri<strong>le</strong> 2009<br />

“sul<strong>la</strong> promozione dell’uso <strong>di</strong> energia da fonti rinnovabili” (si veda GU L 140 del 6 giugno 2009),<br />

<strong>la</strong> qua<strong>le</strong> stabilisce che nel 2020 il 20% dei consumi <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica in Europa dovrà essere<br />

garantito da fonti rinnovabili.<br />

Nel luglio 2011 l’Assemb<strong>le</strong>a Naziona<strong>le</strong> serba ha invece adottato <strong>la</strong> nuova Legge<br />

sull’Energia che segna l’apertura del mercato energetico serbo, rafforza il ruolo dell’Agenzia per<br />

l’Energia, aumenta <strong>la</strong> sicurezza del<strong>le</strong> forniture, semplifica <strong>le</strong> procedure per i progetti<br />

d’investimento e favorisce l’efficienza energetica e gli investimenti in energia da fonti<br />

rinnovabili. A partire dal 1° ottobre 2012 l’Agenzia per l’Energia si sostituirà al Governo nel<strong>la</strong><br />

determinazione dei prezzi dell’energia e<strong>le</strong>ttrica e del gas. La liberalizzazione del mercato<br />

18<br />

5 Senza entrare nel dettaglio metodologico, <strong>la</strong> Strategia considerava alcuni parametri tra i quali: crescita<br />

più o mendo accentuata del PIL, del<strong>la</strong> produzione industria<strong>le</strong>, dei consumi energetici, ecc.


scatterà il 1° gennaio 2013 con <strong>la</strong> concessione del <strong>di</strong>ritto per <strong>la</strong> fornitura pubblica solo ai<br />

consumatori già connessi al<strong>la</strong> rete <strong>di</strong> <strong>di</strong>stribuzione e, a partire dal 1°gennaio 2015, con l’opzione<br />

per i piccoli consumatori <strong>di</strong> scegliere il loro fornitore (2012 per i gran<strong>di</strong> consumatori). La Legge<br />

introduce <strong>la</strong> figura dei “produttori privi<strong>le</strong>giati” <strong>di</strong> energia generata dal<strong>le</strong> biomasse, dal vento,<br />

dall’acqua, dal so<strong>le</strong> e dal<strong>la</strong> geotermia. Lo status provvisorio <strong>di</strong> produttori privi<strong>le</strong>giati <strong>di</strong><br />

e<strong>le</strong>ttricità viene introdotto per l’energia eolica e fotovoltaica con <strong>la</strong> durata <strong>di</strong> 3 anni prorogabi<strong>le</strong><br />

<strong>di</strong> un 1 anno. Le con<strong>di</strong>zioni per ottenere questa posizione sono l’ottenimento dei permessi <strong>di</strong><br />

costruzione civili ed energetici e una garanzia bancaria pari al 2% del valore del progetto<br />

comp<strong>le</strong>ssivo.<br />

Per quanto concerne invece il caso del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na, va sottolineato che l’art. 6 del<strong>la</strong><br />

Legge sull’Energia del<strong>la</strong> Rep. <strong>di</strong> Serbia stabilisce che l’autorità competente del<strong>la</strong> Provincia<br />

Autonoma può proporre una parte del Programma <strong>di</strong> attuazione del<strong>la</strong> Strategia <strong>di</strong> <strong>sviluppo</strong> del<br />

settore energetico in conformità con il Piano <strong>di</strong> Sviluppo Provincia<strong>le</strong> che, a sua volta, può<br />

<strong>di</strong>ventare parte integrante del Programma previsto a livello naziona<strong>le</strong>. In tal senso, il<br />

Segretariato Provincia<strong>le</strong> per l’energia e <strong>le</strong> risorse naturali <strong>di</strong> Novi Sad ha pre<strong>di</strong>sposto un proprio<br />

“Programma <strong>di</strong> attuazione del<strong>la</strong> strategia <strong>di</strong> <strong>sviluppo</strong> energetico del<strong>la</strong> Repubblica <strong>di</strong> Serbia nel<strong>la</strong><br />

Provincia Autonoma del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na 2007-2012” (aggiornato nel settembre 2009). In partico<strong>la</strong>re,<br />

per quanto concerne l’energia da fonti rinnovabili il Programma del<strong>la</strong> PAV in<strong>di</strong>vidua in via<br />

teorica nel<strong>le</strong> biomasse agrico<strong>le</strong> e forestali <strong>la</strong> principa<strong>le</strong> fonte alternativa con un potenzia<strong>le</strong><br />

energetico <strong>di</strong> circa 500mi<strong>la</strong> Tpe all’anno <strong>di</strong> biomasse solide e <strong>di</strong> 4mi<strong>la</strong> Tpe <strong>di</strong> biogas. Riguardo il<br />

potenzia<strong>le</strong> dell’eolico, secondo il Programma potrebbero essere instal<strong>la</strong>ti parchi eolici per un<br />

tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> 250 MW <strong>di</strong> capacità instal<strong>la</strong>ta ed una produzione <strong>di</strong> 450 GWh/anno <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica,<br />

mentre per gli altri tipi <strong>di</strong> fonte il potenzia<strong>le</strong> è molto più contenuto (si vedano in partico<strong>la</strong>re <strong>le</strong><br />

sezioni successive.<br />

19


3.2 – L’energia idroe<strong>le</strong>ttrica<br />

Nonostante <strong>la</strong> buona dotazione <strong>di</strong> risorse idriche, in<br />

Vojvo<strong>di</strong>na non sono presenti <strong>di</strong>slivelli <strong>di</strong> rilievo lungo i<br />

suoi corsi d’acqua in quanto <strong>la</strong> maggior parte del suo<br />

territorio si estende su un’area pianeggiante, inoltre il<br />

volume del<strong>le</strong> precipitazioni piovose è inferiore rispetto<br />

ad altre regioni del<strong>la</strong> Serbia e del<strong>la</strong> peniso<strong>la</strong> Balcanica<br />

in genera<strong>le</strong>. In partico<strong>la</strong>re, il territorio del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na<br />

non supera gli 80 m. <strong>di</strong> altitu<strong>di</strong>ne me<strong>di</strong>a dal livello del<br />

mare, con <strong>la</strong> so<strong>la</strong> eccezione dei rilievi montuosi del<strong>la</strong><br />

Fruška Gora e <strong>di</strong> poche altre zone, peraltro <strong>di</strong> modesta<br />

estensione, del Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>. Per questo motivo<br />

<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na è rimasta esclusa dagli imponenti<br />

programmi <strong>di</strong> costruzione <strong>di</strong> centrali idroe<strong>le</strong>ttriche<br />

attuati nei decenni scorsi e che hanno interessato<br />

unicamente <strong>la</strong> Serbia Centra<strong>le</strong>. Tuttavia, se lo<br />

sfruttamento del<strong>le</strong> risorse idriche non costituisce una fonte <strong>di</strong> energia verde <strong>di</strong> primaria<br />

importanza, in Vojvo<strong>di</strong>na ci sono comunque del<strong>le</strong> potenzialità per <strong>la</strong> costruzione <strong>di</strong> centrali<br />

idroe<strong>le</strong>ttriche lungo il sistema Danubio-Tisa-Danubio, <strong>la</strong> Sava e alcuni dei loro affluenti, nonché<br />

lungo <strong>la</strong> rete <strong>di</strong> canali artificiali. In partico<strong>la</strong>re, il potenzia<strong>le</strong> tecnicamente fruibi<strong>le</strong> <strong>di</strong> energia<br />

idrica in Vojvo<strong>di</strong>na può essere sud<strong>di</strong>viso in 3 categorie:<br />

20<br />

o<br />

o<br />

Gran<strong>di</strong> centrali (> 15 MW): sono incluse <strong>le</strong> possibili centrali lungo il Danubio e <strong>la</strong> Sava,<br />

considerando che nell’arco dei prossimi anni verranno comp<strong>le</strong>tate nuove opere <strong>di</strong> canalizzazione<br />

anche con altre destinazioni d’uso. I siti dove sono presenti i <strong>di</strong>slivelli più ri<strong>le</strong>vanti sono quello <strong>di</strong><br />

Begeč sul Danubio a 15 km ad ovest <strong>di</strong> Novi Sad (130 MW <strong>di</strong> potenzia<strong>le</strong> capacità produttiva) e<br />

quello <strong>di</strong> Obrež lungo <strong>la</strong> Sava nel<strong>la</strong> Municipalità <strong>di</strong> Pećinci (Distretto <strong>di</strong> Srem, con 70 MW<br />

potenziali). Per queste 2 centrali sono già stati effettuati gli stu<strong>di</strong> preliminari <strong>di</strong> fattibilità.<br />

Picco<strong>le</strong> centrali (0,1-15 MW): sono comprese <strong>le</strong> centrali che potrebbero essere costruite lungo <strong>le</strong><br />

sca<strong>le</strong> d’acqua del sistema idrico “Danubio-Tisa-Danubio” e che potrebbero essere ampliate ai<br />

canali artificiali contigui. In questo caso, l’utilizzo del potenzia<strong>le</strong> idroe<strong>le</strong>ttrico avrebbe comunque<br />

una funzione secondaria all’interno del sistema a vantaggio <strong>di</strong> altre finalità (fornitura loca<strong>le</strong><br />

dell’acqua, irrigazione, protezione dal<strong>le</strong> alluvioni, navigazione fluvia<strong>le</strong>, ecc.). In questa categoria<br />

rientrano anche gli eventuali impianti lungo il corso dei fiumi Karaš e Nera (Sud-est del<strong>la</strong>


Vojvo<strong>di</strong>na) lungo i quali potrebbero essere instal<strong>la</strong>te centrali per una capacità produttiva<br />

comp<strong>le</strong>ssiva stimata <strong>di</strong> 1,85 MW ed una produzione me<strong>di</strong>a annua <strong>di</strong> 7,86 GWh.<br />

o<br />

Micro centrali (< 100 kW): si tratta <strong>di</strong> impianti che potrebbero essere costruiti lungo i rilievi del<strong>la</strong><br />

Vojvo<strong>di</strong>na dove sono già presenti <strong>di</strong>versi bacini <strong>di</strong> accumulo per <strong>la</strong> fornitura d’acqua e per <strong>la</strong><br />

protezione da inondazioni, inclusi i re<strong>la</strong>tivi rami <strong>di</strong> evacuazione del<strong>le</strong> acque. In breve, ci si<br />

riferisce al<strong>le</strong> pen<strong>di</strong>ci del<strong>la</strong> catena montuosa del<strong>la</strong> Fruška Gora (10 bacini già esistenti), del Vršački<br />

Breg (Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong> al confine con <strong>la</strong> Romania, con 2 bacini) e del<strong>la</strong> località <strong>di</strong> Te<strong>le</strong>čka<br />

(Municipalità <strong>di</strong> Sombor, con 10 bacini).<br />

Sul<strong>la</strong> base <strong>di</strong> questi presupposti, secondo il “Catasto del<strong>le</strong> picco<strong>le</strong> centrali idroe<strong>le</strong>ttriche<br />

nel<strong>la</strong> PAV” e<strong>la</strong>borato dall’azienda <strong>di</strong> servizi <strong>di</strong> consu<strong>le</strong>nza Hidroinvest DTD <strong>di</strong> Novi Sad nel 1989 e<br />

tenendo conto del<strong>le</strong> nuove tecnologie che permettono l’instal<strong>la</strong>zione <strong>di</strong> picco<strong>le</strong> e mini-centrali<br />

anche con <strong>di</strong>slivelli molto contenuti (1-2 m.), in Vojvo<strong>di</strong>na potrebbero essere costruite 13<br />

centrali idroe<strong>le</strong>ttriche con una capacità produttiva comp<strong>le</strong>ssiva <strong>di</strong> circa 25,5 MW ed una<br />

produzione me<strong>di</strong>a annua <strong>di</strong> circa 95 GWh, corrispondente all’1,2% del consumo attua<strong>le</strong> <strong>di</strong> energia<br />

e<strong>le</strong>ttrica 6 . Un interessante vantaggio in termini tecnici e <strong>di</strong> costi progettuali è che <strong>la</strong> maggior<br />

parte <strong>di</strong> queste centrali potrebbero essere costruite su canali <strong>di</strong> deviazione già esistenti e dal<strong>le</strong><br />

caratteristiche simili, per cui si potrebbero adottare soluzioni progettuali standard.<br />

Per quanto concerne i possibili costi per <strong>la</strong> costruzione <strong>di</strong> queste centrali occorre tenere<br />

conto <strong>di</strong> <strong>di</strong>verse variabili (tipologia e potenza nomina<strong>le</strong> del<strong>la</strong> turbina, entità degli eventuali<br />

<strong>la</strong>vori per pertinenze infrastrutturali), tuttavia, considerando che secondo <strong>le</strong> maggiori utilities<br />

europee dell’energia e<strong>le</strong>ttrica il prezzo me<strong>di</strong>o <strong>di</strong> una mini centra<strong>le</strong> idroe<strong>le</strong>ttrica d’avanguar<strong>di</strong>a è<br />

21<br />

6 Per quanto riguarda invece <strong>la</strong> Serbia il “Catasto del<strong>le</strong> picco<strong>le</strong> centrali idroe<strong>le</strong>ttriche nel<strong>la</strong> Repubblica <strong>di</strong><br />

Serbia”, redatto nel 1987 da Energoprojekt – Hidroinženjering e dall’Istituto Jaros<strong>la</strong>v Cerni, sul tota<strong>le</strong> del<br />

territorio sarebbero stati in<strong>di</strong>viduati 856 siti idonei all’instal<strong>la</strong>zione <strong>di</strong> centrali con una capacità nomina<strong>le</strong><br />

stimata <strong>di</strong> 500 MW e una produzione me<strong>di</strong>a <strong>di</strong> 1.590 GWh/anno.<br />

CAPACITÀ DELLE POTENZIALI MINI-CENTRALI IN SERBIA<br />

Capacità Numero Capacità Numero<br />

> 100 kW 22 500 – 600 kW 46<br />

100 – 200 kW 273 600 – 800 kW 48<br />

200 – 300 kW 173 800 – 1.000 kW 39<br />

300 – 400 kW 104 1 – 2 MW 50<br />

400 – 500 kW 72 2 – 5 MW 31<br />

5 – 10 MW 9<br />

Fonte: Ministero dell’Industria estrattiva e dell’energia<br />

Al momento in Serbia sono attive solo 31 picco<strong>le</strong> centrali con una potenza nomina<strong>le</strong> <strong>di</strong> 34,6 MW e una<br />

produzione <strong>di</strong> circa 150 GWh. Altre 38 centrali già esistenti non sono in funzione, ma potrebbero esserlo<br />

con adeguati <strong>la</strong>vori <strong>di</strong> ammodernamento.


<strong>di</strong> 2,5 mln. € per MW instal<strong>la</strong>to, si può ipotizzare che il costo del<strong>le</strong> 13 centrali idroe<strong>le</strong>ttriche in<br />

Vojvo<strong>di</strong>na avrebbe un costo comp<strong>le</strong>ssivo <strong>di</strong> 63,5 mln. €.<br />

TAB. 6 – DISTRIBUZIONE DELLE POTENZIALI CENTRALI IDROELETTRICHE IN VOJVODINA<br />

Centra<strong>le</strong><br />

Portata<br />

(m³/s)<br />

Altezza cascate<br />

Min.<br />

Max.<br />

Capacità<br />

nomina<strong>le</strong><br />

(kW)<br />

Produzione<br />

annua<br />

(MWh)<br />

Bezdan (Sombor – Bačka Occidenta<strong>le</strong>) 40 1,5 5,0 1.650 2.200<br />

Novi Sad (Bačka Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>) 60 1,5 7,0 3.000 13.700<br />

Kucura (Vrbas – Bačka Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>) 20 1,5 2,1 250 1.800<br />

Vrbas ( Bačka Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>) 18 4,0 5,8 850 4.700<br />

Bečej (Banato Centra<strong>le</strong>) 20 1,5 4,2 620 2.270<br />

Itebej (Žitište – Banato Centra<strong>le</strong>) 30 1,5 2,5 600 2.600<br />

K<strong>le</strong>k (Zrenjanin – Banato Centra<strong>le</strong>) 30 1,5 3,6 850 3.400<br />

Stajićevo (Zrenjanin – Banato Centra<strong>le</strong>) 30 1,5 3,6 850 2.600<br />

Tomaševac (Zrenjanin – Banato Centra<strong>le</strong>) 10 1,5 2,5 240 750<br />

Opovo (Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>) 10 2,0 3,5 280 900<br />

Straža (Vršac - Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>) 6,6 1,5 4,8 240 1.220<br />

Kajtasovo (Be<strong>la</strong> Crvka - Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>) 40 3,0 4,0 1.220 8.190<br />

Novi Bečej (Banato Centra<strong>le</strong>) 525 1,5 6,5 14.800 50.700<br />

TOTALE 25.450 95.030<br />

22<br />

FONTE: FACOLTÀ DI SCIENZE TECNICHE DELL’UNIVERSITÀ DI NOVI SAD.<br />

In conclusione, sebbene <strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na abbia una buona dotazione <strong>di</strong> risorse idriche, <strong>la</strong> loro<br />

configurazione, ovvero <strong>la</strong> scarsità <strong>di</strong> sca<strong>le</strong> d’acqua rende i costi <strong>di</strong> realizzazione <strong>di</strong> un impianto<br />

idroe<strong>le</strong>ttrico piuttosto e<strong>le</strong>vati con il rischio <strong>di</strong> non raggiungere un margine <strong>di</strong> red<strong>di</strong>tività. In altri<br />

termini, lo sfruttamento del patrimonio idrico del<strong>la</strong> Provincia sembrerebbe al momento limitato<br />

ai 13 suddetti impianti per una capacità produttiva nomina<strong>le</strong> <strong>di</strong> circa 25 MW, tuttavia se si<br />

considera l’esistenza del<strong>la</strong> fitta rete <strong>di</strong> canali artificiali, bacini <strong>di</strong> accumulo e rami <strong>di</strong><br />

evacuazione, e se si tiene conto che <strong>le</strong> nuove tecnologie permettono l’instal<strong>la</strong>zione <strong>di</strong> turbine<br />

anche su corsi d’acqua con scarsa portata e con bassi <strong>di</strong>slivelli, il potenzia<strong>le</strong> per il microidroe<strong>le</strong>ttrico<br />

(< 100 kW) in Vojvo<strong>di</strong>na può <strong>di</strong>ventare interessante.


3.3 – L’energia eolica<br />

Come già anticipato, al momento in Vojvo<strong>di</strong>na non sono operativi impianti eolici,<br />

tuttavia, secondo <strong>le</strong> ri<strong>le</strong>vazioni effettuate da alcune istituzioni scientifiche nazionali, nel<strong>la</strong><br />

Provincia Autonoma (ed in Serbia in genera<strong>le</strong>) ci sono dei presupposti climatici e morfologici per<br />

l’instal<strong>la</strong>zione <strong>di</strong> parchi eolici, anche se meno ri<strong>le</strong>vanti rispetto agli altri Paesi dei Balcani<br />

Occidentali 7 . In partico<strong>la</strong>re, gli stu<strong>di</strong> del<strong>le</strong> Facoltà <strong>di</strong> Agraria e <strong>di</strong> Ingegneria E<strong>le</strong>ttronica<br />

dell’Università <strong>di</strong> Belgrado, evidenziano per tutto il territorio del<strong>la</strong> Serbia un livello <strong>di</strong> ventosità<br />

che varia dai 4 ai 6 m./sec. e che potrebbe garantire<br />

10-11.000 MW <strong>di</strong> capacità produttiva instal<strong>la</strong>ta. Le<br />

aree del paese con il migliore potenzia<strong>le</strong> per<br />

l’instal<strong>la</strong>zione <strong>di</strong> parchi eolici sono state in<strong>di</strong>viduate in<br />

alcune zone del<strong>la</strong> Serbia Centro-orienta<strong>le</strong> (località <strong>di</strong><br />

Stara P<strong>la</strong>nina, Ozren, V<strong>la</strong>sina, Rtanj, Deli Jovan, Crni<br />

Vrh, ecc.) dove <strong>la</strong> ventosità è stimata a circa 6<br />

m./sec. Con un potenzia<strong>le</strong> <strong>di</strong> 300 W/m² e il tratto del<br />

bassopiano del<strong>la</strong> Pannonia in Vojvo<strong>di</strong>na (a nord del<br />

Danubio) che potrebbe ospitare parchi eolici per una<br />

capacità teorica compresa tra i 1.500 ed i 2.000 MW.<br />

Seguendo <strong>la</strong> metodologia adoperata per <strong>la</strong> stesura<br />

dell’European Wind At<strong>la</strong>s che considera <strong>la</strong> misurazione<br />

del vento a scadenza <strong>di</strong> 10 minuti e ad un’altezza <strong>di</strong><br />

50 m. dal suolo, su tutto il territorio del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na <strong>la</strong><br />

velocità del vento sarebbe compresa tra i 3,5 – 4,5<br />

m/s con picchi <strong>di</strong> 5,0 – 5,5 m/s sul versante settentriona<strong>le</strong> dei rilievi montuosi del<strong>la</strong> Fruška Gora<br />

(circa 80 km <strong>di</strong> lunghezza, nel Distretto <strong>di</strong> Srem) e nel Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>. In partico<strong>la</strong>re, sul<strong>la</strong><br />

base del<strong>le</strong> best practices dell’Europa Occidenta<strong>le</strong>, sul territorio del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na <strong>le</strong> aree con un<br />

livello <strong>di</strong> ventosità <strong>di</strong> 5 m/s e oltre, ovvero quel<strong>le</strong> che superano <strong>la</strong> soglia <strong>di</strong> red<strong>di</strong>tività <strong>di</strong> un<br />

impianto eolico, sarebbero state in<strong>di</strong>viduate sui versanti del Vršački Breg (nel Banato<br />

Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong> con ventosità <strong>di</strong> 6,27 m/s per un potenzia<strong>le</strong> <strong>di</strong> 300 W/m² ed oltre) e sul versante<br />

settentriona<strong>le</strong> dei rilievi del<strong>la</strong> Fruška Gora (5 m/s per potenziali 200-300 W/m²). L’area in grado<br />

24<br />

7 Nel caso del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na, nel <strong>di</strong>cembre del 2008 <strong>la</strong> Facoltà <strong>di</strong> Scienze Tecniche dell’Università <strong>di</strong> Novi<br />

Sad ha effettuato per conto del Segretariato Provincia<strong>le</strong> dell’Energia e del<strong>le</strong> Risorse Minerarie lo “Stu<strong>di</strong>o<br />

sull’At<strong>la</strong>nte dei Venti nel<strong>la</strong> PAV”. Questo stu<strong>di</strong>o va tuttavia considerato solo <strong>la</strong> base per un’analisi più<br />

approfon<strong>di</strong>ta e più <strong>di</strong>saggregata a livello territoria<strong>le</strong> allo scopo <strong>di</strong> valutare <strong>le</strong> concrete opportunità offerte<br />

dall’energia eolica e <strong>di</strong> e<strong>la</strong>borare un quadro normativo adeguato per il suo <strong>sviluppo</strong> (ad esempio, il ri<strong>la</strong>scio<br />

del<strong>le</strong> concessioni, poteri del<strong>le</strong> municipalità).


<strong>di</strong> ospitare parchi eolici sarebbe <strong>di</strong> quasi 6 km² <strong>di</strong> estensione con una capacità produttiva<br />

stimata <strong>di</strong> 82,5 MW ed una produzione me<strong>di</strong>a annua <strong>di</strong> 144 GWh <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica che<br />

corrisponderebbe all’1,7% dell’energia consumata dagli utenti <strong>di</strong> E<strong>le</strong>ktrovojvo<strong>di</strong>na.<br />

Per quanto concerne i costi <strong>di</strong> realizzazione va premesso che il prezzo dell’energia<br />

e<strong>le</strong>ttrica generata da una turbina eolica è più alto rispetto a quel<strong>la</strong> prodotta da fonti<br />

convenzionali o altre fonti alternative. Inoltre, va tenuto conto del fatto che anche l’impatto<br />

ambienta<strong>le</strong> <strong>di</strong> un impianto eolico è e<strong>le</strong>vato. In tal senso, considerando che, a seconda del<strong>le</strong><br />

<strong>di</strong>mensioni del<strong>la</strong> torre eolica e dell’entità dei <strong>la</strong>vori infrastrutturali preliminari, il costo me<strong>di</strong>o<br />

per singolo kW instal<strong>la</strong>to è compreso tra gli 800 ed i 1.200 €, l’instal<strong>la</strong>zione <strong>di</strong> 82,5 MW eolici in<br />

Vojvo<strong>di</strong>na implicherebbe un investimento tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> 80-120 mln. €.<br />

Ventosità<br />

(m/s)<br />

TAB. 7 – CAPACITÀ PRODUTTIVA POTENZIALE DEI PARCHI EOLICI IN VOJVODINA<br />

Area <strong>di</strong>sponibi<strong>le</strong><br />

(km²)<br />

N. <strong>di</strong> turbine<br />

Capacità<br />

instal<strong>la</strong>ta<br />

Produzione <strong>di</strong> energia<br />

e<strong>le</strong>ttrica (MWh/anno)<br />

≥ 5,0 - < 6,0 5,00 47 70,5 123.516<br />

≥ 6,0 0,75 8 12,0 21.024<br />

TOTALE 5,75 55 82,5 144.540<br />

FONTE: FACOLTÀ DI SCIENZE TECNICHE DELL’UNIVERSITÀ DI NOVI SAD.<br />

25<br />

Tuttavia, al momento <strong>le</strong> Autorità locali non hanno ancora al<strong>le</strong>stito un vero e proprio<br />

piano per lo sfruttamento dell’energia eolica e <strong>le</strong> recenti, seppure spora<strong>di</strong>che, iniziative<br />

progettuali fanno capo a progetti privati, principalmente esteri 8 . Tra queste va segna<strong>la</strong>ta quel<strong>la</strong><br />

del gruppo statunitense Green Star Alternative Energy Inc. (GSAE) che costituisce il developer<br />

estero più attivo in Vojvo<strong>di</strong>na e in <strong>di</strong>verse aree del<strong>la</strong> Serbia. In partico<strong>la</strong>re, già nell’agosto 2008<br />

il gruppo GSAE aveva ri<strong>le</strong>vato <strong>le</strong> aziende serbe Notos (progettazione <strong>di</strong> impianti eolici) e Sirius<br />

Regulus (tito<strong>la</strong>re <strong>di</strong> <strong>di</strong>ritti <strong>di</strong> concessione <strong>di</strong> terreni) per lo <strong>sviluppo</strong> e <strong>la</strong> realizzazione, entro il<br />

2013, <strong>di</strong> un parco eolico da 300 MW nel<strong>la</strong> località <strong>di</strong> Belo B<strong>la</strong>to (Municipalità <strong>di</strong> Zrenjanin nel<br />

Distretto del Banato Centra<strong>le</strong>). L’impianto si estenderà su un’area <strong>di</strong> circa 90 ettari e sarà in<br />

grado <strong>di</strong> fornire energia e<strong>le</strong>ttrica a circa 6mi<strong>la</strong> abitazioni. Nell’apri<strong>le</strong> 2009, <strong>la</strong> neocostituta<br />

impresa mista GSAE-Notos ha sig<strong>la</strong>to un ulteriore accordo con <strong>la</strong> municipalità <strong>di</strong> Titel (Bačka<br />

meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>) per <strong>la</strong> valutazione del<strong>la</strong> red<strong>di</strong>tività economica <strong>di</strong> un parco eolico. Anche il gruppo<br />

8 A conferma <strong>di</strong> questa <strong>situazione</strong>, si ricorda che solo nell’ottobre 2010 è stata istituita l’Associazione<br />

Serba dell’Energia Eolica (Srpsko Udruženje za Energiju Vetra) che si prefigge <strong>di</strong> cooperare con i decision<br />

makers locali per sviluppare un quadro <strong>le</strong>ga<strong>le</strong> adeguato allo <strong>sviluppo</strong> dell’energia eolica nel paese.<br />

L’Associazione raggruppa alcuni developers occidentali e serbi - MK Group/Energogreen (Italia),<br />

Energowind (Serbia), Continental Wind (USA-Serbia), Ke<strong>la</strong>g (Austria) - che intendono investire 1,5 Mld. €<br />

nei prossimi 4 anni in parchi eolici per un tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> 1.000 MW <strong>di</strong> capacità nomina<strong>le</strong> in alcune Municipalità<br />

del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na (Ku<strong>la</strong>, P<strong>la</strong>n<strong>di</strong>šte, Alibunar, Indjia, Vršac, Pančevo e Kovin).


elga E<strong>le</strong>ctrawinds, tramite <strong>la</strong> sua consociata Energo Ze<strong>le</strong>na con sede a Belgrado ha annunciato<br />

il suo interesse per <strong>la</strong> costruzione <strong>di</strong> un parco eolico con 21 turbine per una capacità produttiva<br />

<strong>di</strong> 48,3 MW nel<strong>la</strong> Municipalità <strong>di</strong> Alibunar (Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>).<br />

Altri progetti per i quali sono già state esp<strong>le</strong>tate <strong>le</strong> prime procedure amministrative<br />

(accor<strong>di</strong> preliminari <strong>di</strong> cooperazione e <strong>di</strong> concessione dei terreni con <strong>le</strong> Municipalità) interessano<br />

<strong>di</strong>verse aree del Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong> (Veliko Gra<strong>di</strong>ste, P<strong>la</strong>n<strong>di</strong>šte, Be<strong>la</strong> Crvka, e Inđija - si vedano<br />

<strong>la</strong> tabel<strong>la</strong> e <strong>la</strong> mappa che seguono).<br />

TAB. 8 - I PROGETTI DI PARCHI EOLICI IN VOJVODINA<br />

Azienda Parco eolico Località<br />

VPBC Vetar d.o.o. – Be<strong>la</strong> Crkva<br />

“Vracev gaj”<br />

187,5 MW<br />

Be<strong>la</strong> Crkva – Vracev gaj<br />

Comune <strong>di</strong> Kovin (frazioni<br />

Wellbury Wind Energy d.o.o. -<br />

“Bavanistansko polje”<br />

<strong>di</strong> Bavaniste, Delib<strong>la</strong>to,<br />

Beograd<br />

188 MW<br />

Mramorak e Dolovo)<br />

Windtim d.o.o. - Beograd<br />

“Susara”<br />

Comune <strong>di</strong> Vršac<br />

60 MW<br />

e <strong>di</strong> Be<strong>la</strong> Crvka<br />

Energowind d.o.o. - Vršac<br />

Vetroe<strong>le</strong>ktrane Balkana d.o.o. -<br />

Beograd<br />

Zad MK – Fintel Wind a.d. - Beograd<br />

Zad MK – Fintel Wind a.d. - Beograd<br />

Vetropark Indjia d.o.o. - Indjia<br />

“Vršac – Alibunar –<br />

P<strong>la</strong>n<strong>di</strong>ste”<br />

400 MW<br />

“Cibuk”<br />

300 MW<br />

“Kosava”<br />

117 MW<br />

“La Piccolina”<br />

5 MW<br />

“Indjia”<br />

20 MW<br />

Comuni <strong>di</strong> Vršac, Alibunar<br />

e P<strong>la</strong>n<strong>di</strong>ste<br />

Comune <strong>di</strong> Kovin (frazione<br />

<strong>di</strong> Bavaniste)<br />

Comune <strong>di</strong> Vršac (frazioni<br />

<strong>di</strong> Uljma, Izbiste, Zagajica<br />

e Parta)<br />

Comune <strong>di</strong> Vršac<br />

Comune <strong>di</strong> Indjia<br />

26<br />

FONTE: MINISTERO DELLE INFRASTRUTTURE E DELL’ENERGIA<br />

Inoltre, in altre aree del<strong>la</strong> PAV sono state instal<strong>la</strong>te torri anemometriche <strong>di</strong> <strong>di</strong>verse<br />

altezze, tuttavia, considerati i lunghi tempi <strong>di</strong> ri<strong>le</strong>vamento del<strong>la</strong> ventosità, occorrerà attendere<br />

fino anche a 3 anni per valutare se i rilievi effettuati possano giustificare l’eventua<strong>le</strong><br />

investimento per l’instal<strong>la</strong>zione <strong>di</strong> turbine eoliche, anche se <strong>di</strong> potenza contenuta. Infine, non va<br />

<strong>di</strong>menticato un uso seppure secondario dell’energia del vento, ovvero il pompaggio per<br />

l’irrigazione dei terreni agricoli. Infatti, in Vojvo<strong>di</strong>na solo una parte del<strong>la</strong> superficie coltivate è<br />

irrigata artificialmente e il ricorso al mini-eolico potrebbe costituire un’interessante fonte<br />

alternativa.


3.4 – L’energia fotovoltaica<br />

In Vojvo<strong>di</strong>na, nonostante i <strong>di</strong>screti prerequisiti <strong>di</strong> irraggiamento, lo sfruttamento dell’energia<br />

so<strong>la</strong>re è re<strong>le</strong>gato all’uso preva<strong>le</strong>ntemente privato <strong>di</strong><br />

col<strong>le</strong>ttori termici per <strong>la</strong> so<strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> calore (acqua<br />

sanitaria) ad uso domestico e, ma si tratta <strong>di</strong> casi iso<strong>la</strong>ti<br />

o ancora in fase <strong>di</strong> stu<strong>di</strong>o, per il riscaldamento<br />

centralizzato <strong>di</strong> e<strong>di</strong>fici pubblici e <strong>di</strong> strutture per <strong>la</strong><br />

col<strong>le</strong>ttività. L’utilizzo <strong>di</strong> pannelli fotovoltaici per <strong>la</strong><br />

produzione <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica è ancora meno <strong>di</strong>ffuso e<br />

fa capo anche in questo caso a singo<strong>le</strong> iniziative private.<br />

Più precisamente, secondo <strong>le</strong> stime nazionali nel<strong>la</strong> PAV<br />

l’irraggiamento so<strong>la</strong>re potenzia<strong>le</strong> è <strong>di</strong> circa 3,6 kWh/m²<br />

al giorno, anche se si registrano notevoli sbalzi stagionali<br />

(da un minimo <strong>di</strong> 1,0 – 1,2 kWh/m² al giorno nei mesi <strong>di</strong><br />

<strong>di</strong>cembre e gennaio ad un massimo <strong>di</strong> 6,3 - 6,8 kWh/m²<br />

al giorno nei mesi <strong>di</strong> luglio e agosto) 9 . In base a questi<br />

in<strong>di</strong>ci si stima che, se solo il 10% del<strong>le</strong> famiglie<br />

instal<strong>la</strong>sse degli impianti fotovoltaici <strong>di</strong> 30-35 m² sul<strong>le</strong> coperture del<strong>le</strong> proprie abitazioni, <strong>la</strong><br />

conversione dei raggi so<strong>la</strong>ri in energia e<strong>le</strong>ttrica potrebbe generare circa 565 GWh/anno (pari al<br />

6,8% dell’attua<strong>le</strong> consumo <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica). Tuttavia, gli alti costi per <strong>le</strong> apparecchiature e<br />

<strong>la</strong> loro instal<strong>la</strong>zione risultano al momento poco sostenibili per i singoli privati, e <strong>di</strong>ventano<br />

eccessivi se si considerano <strong>le</strong> instal<strong>la</strong>zioni <strong>di</strong> gran<strong>di</strong> parchi fotovoltaici per <strong>la</strong> produzione <strong>di</strong><br />

energia e<strong>le</strong>ttrica instal<strong>la</strong>ti sul suolo, rendendo questa fonte energetica alternativa<br />

economicamente poco red<strong>di</strong>tizia. In altri termini, in Vojvo<strong>di</strong>na lo sfruttamento dell’energia del<br />

so<strong>le</strong> andrebbe in<strong>di</strong>rizzato verso altri impieghi, ovvero al riscaldamento degli spazi, <strong>di</strong> acqua<br />

sanitaria e industria<strong>le</strong> e, considerata <strong>la</strong> vocazione agrico<strong>la</strong> del territorio, all’essiccamento <strong>di</strong><br />

cereali e <strong>di</strong> biomasse.<br />

28<br />

9 Nel<strong>le</strong> aree sud-orientali del<strong>la</strong> Serbia si registrano invece in<strong>di</strong>ci <strong>di</strong> irraggiamento più alti: ad esempio nel<strong>la</strong><br />

regione <strong>di</strong> Niš i valori sono compresi tra 1,50 kWh/m² nel mese <strong>di</strong> <strong>di</strong>cembre e 6,35 kWh/m² a luglio, con<br />

una me<strong>di</strong>a annua <strong>di</strong> 4,20 kWh/m² al giorno.


(Dati in kWh/m²)<br />

TAB. 9 – IRRAGGIAMENTO SOLARE GIORNALIERO IN VOJVODINA<br />

Valore min.<br />

Mese<br />

Valore max.<br />

Tota<strong>le</strong> anno<br />

Me<strong>di</strong>a giornaliera<br />

Novi Sad 1,20 (Dicembre) 6,35 (Luglio) 1.392,65 3,82<br />

Vršac 1,00 (Dicembre) 6,85 (Agosto) 1.424,75 3,90<br />

Palić 1,15 (Dicembre) 6,35 (Luglio) 1.407,40 3,80<br />

FONTE: MINISTERO DELLE INFRASTRUTTURE E DELL’ENERGIA<br />

1.400,00<br />

(Me<strong>di</strong>a Serbia)<br />

3,80<br />

(Me<strong>di</strong>a Serbia)<br />

Sul<strong>la</strong> base <strong>di</strong> questi presupposti, al momento in Vojvo<strong>di</strong>na non sono previsti progetti<br />

d’investimento nel fotovoltaico <strong>di</strong> gran<strong>di</strong> <strong>di</strong>mensioni, con <strong>la</strong> so<strong>la</strong> eccezione del<strong>la</strong> recente<br />

iniziativa (settembre 2011) del<strong>la</strong> Municipalità <strong>di</strong> Kikinda che ha annunciato <strong>la</strong> fase avanzata<br />

dell’accordo con l’azienda CHD Power P<strong>la</strong>nt Operation, sussi<strong>di</strong>aria del gruppo China Hua<strong>di</strong>an<br />

Corporation per <strong>la</strong> costruzione <strong>di</strong> un impianto fotovoltaico da 30 MW per un investimento<br />

comp<strong>le</strong>ssivo <strong>di</strong> circa 100 mln. €.<br />

Anche sul resto del territorio del<strong>la</strong> Serbia al momento non sono operativi impianti<br />

fotovoltaici <strong>di</strong> gran<strong>di</strong> <strong>di</strong>mensioni, tuttavia nell’ultimo anno sono stati avviati interessanti<br />

progetti. Infatti, nell’ottobre 2010 <strong>la</strong> municipalità <strong>di</strong> Leskovac aveva annunciato l’avvio dei<br />

<strong>la</strong>vori per <strong>la</strong> costruzione <strong>di</strong> un impianto da 950 kW su un’area <strong>di</strong> 6,5 ettari del<strong>la</strong> località <strong>di</strong> Velika<br />

Biljanica per un investimento <strong>di</strong> 3,5 mln. € in partenariato tra l’azienda serba So<strong>la</strong>rne E<strong>le</strong>ktrane<br />

Srbije e un consorzio <strong>di</strong> investitori esteri. Nel settembre 2011 EPS ha annunciato l’avvio dei<br />

<strong>la</strong>vori entro <strong>la</strong> fine <strong>di</strong> quest’anno per <strong>la</strong> costruzione <strong>di</strong> un impianto da 5 MW a Čajetina, a 6 km<br />

da Z<strong>la</strong>tibor (Serbia occidenta<strong>le</strong>). Nello stesso mese il gruppo statunitense Euro So<strong>la</strong>r Parks Inc<br />

(ESLP) ha firmato un accordo preliminare con <strong>la</strong> Municipalità <strong>di</strong> Vranje (Serbia Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong> al<br />

confine con il Kosovo) per <strong>la</strong> costruzione su 30 ettari <strong>di</strong> terreno <strong>di</strong> un impianto <strong>di</strong> 10 MW iniziali<br />

con un’espansione a 150 MW nei prossimi 5 anni.<br />

29


3.5 – L’energia geotermica:<br />

Il territorio del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na, in quanto parte del<br />

Bassopiano Pannonico, rientra in un’estesa area<br />

caratterizzata da con<strong>di</strong>zioni favorevoli per <strong>le</strong> ispezioni<br />

e lo sfruttamento in campo geotermico. In partico<strong>la</strong>re,<br />

sono presenti 4 sistemi idrogeologici caratterizzati da<br />

<strong>di</strong>verse composizioni litologiche, sistemi <strong>di</strong><br />

stratificazione, temperature e proprietà chimiche<br />

dell’acqua, <strong>le</strong> quali, almeno sul piano teorico,<br />

sarebbero idonei allo sfruttamento del<strong>le</strong> falde<br />

acquifere. Per questo motivo, tra il 1969 ed il 1996<br />

l’ex azienda stata<strong>le</strong> Naftagas 10 aveva effettuato 73<br />

trivel<strong>la</strong>zioni idrotermali per un tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> 62,7 km <strong>di</strong><br />

profon<strong>di</strong>tà. Le operazioni si sono concentrate negli<br />

anni ’80 con 45 perforazioni per circa 34,8 km (65% del<br />

tota<strong>le</strong>), tuttavia, nonostante <strong>di</strong>versi siti siano stati<br />

dotati <strong>di</strong> sistemi idrotermali <strong>di</strong> sfruttamento solo 15 <strong>di</strong> essi sono operativi 11 . Tra questi solo<br />

alcuni hanno una temperatura dell’acqua superiore ai 60°C ad una profon<strong>di</strong>tà <strong>di</strong> circa 1.000 m. e<br />

solo 3 con temperature comprese tra i 70 e gli 82°C. In altri termini, si tratta comunque <strong>di</strong><br />

temperature inferiori ai 90°C che costituiscono <strong>la</strong> soglia minima per l’utilizzo nel<strong>la</strong> produzione <strong>di</strong><br />

energia e<strong>le</strong>ttrica, per cui <strong>le</strong> caratteristiche geotermali del<strong>la</strong> acque del<strong>la</strong> PAV fanno sì che l’unica<br />

possibilità <strong>di</strong> utilizzo sia <strong>la</strong> trasformazione in energia termica per riscaldamento <strong>di</strong> e<strong>di</strong>fici a<br />

temperature normalmente inferiori ai 60°C e a carattere prettamente stagiona<strong>le</strong>.<br />

Al momento, l’utilizzo <strong>di</strong> energia geotermica per tutto l’anno so<strong>la</strong>re fa capo al<strong>le</strong> stazioni<br />

termali Banja Junaković nei pressi <strong>di</strong> Apatin (Bačka Occidenta<strong>le</strong> con una capacità <strong>di</strong> circa<br />

150mi<strong>la</strong> m³/anno <strong>di</strong> acque termali a temperatura <strong>di</strong> 60°C) e <strong>di</strong> Banja Kanjiža (Banato<br />

Settentriona<strong>le</strong> a 40 km a est <strong>di</strong> Subotica con circa 110mi<strong>la</strong> m³/anno a 51, 64 e 72°C). L’uso<br />

stagiona<strong>le</strong> concerne invece alcuni centri polisportivi e strutture alberghiero/curative dell’area <strong>di</strong><br />

30<br />

10 Istituita nel 1953, Naftagas è stata l’azienda naziona<strong>le</strong> per <strong>le</strong> ispezioni e <strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> petrolio<br />

greggio, successivamente ha incorporato <strong>le</strong> raffinerie <strong>di</strong> Pančevo e Novi Sad, l’impianto <strong>di</strong> produzione <strong>di</strong><br />

fertilizzanti <strong>di</strong> Pančevo e <strong>le</strong> compagnie <strong>di</strong> <strong>di</strong>stribuzione Jugopetrol <strong>di</strong> Belgrado e Novi Sad. Nel 1991 è<br />

stata trasformata in Naftna Industrija Srbije a.d. Novi Sad - NIS a.d, incorporando anche <strong>la</strong> fabbrica <strong>di</strong><br />

produzione <strong>di</strong> lubrificanti <strong>di</strong> Kruševac. Nel 2009 il 51% del<strong>le</strong> sue quote è stato acquistato dal gruppo russo<br />

Gazprom Neft.<br />

11 Va ricordato che durante <strong>le</strong> due Guerre Mon<strong>di</strong>ali erano già stati scavati 591 pozzi (384 nel Banato, 153<br />

nel<strong>la</strong> Bačka e 54 nello Srem). Tuttavia, lo scopo <strong>di</strong> queste perforazioni era <strong>la</strong> ricerca <strong>di</strong> acqua potabi<strong>le</strong><br />

anche se poi usata acqua per usi termali/balneari.


Bečej (Bačka Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>) che consumano nell’insieme circa 100mi<strong>la</strong> m³ nel periodo inverna<strong>le</strong> 12 .<br />

In questa categoria <strong>di</strong> consumatori rientrano anche centri natatori <strong>di</strong> Temerin, Vrbas, e Palić. La<br />

terza categoria <strong>di</strong> consumatori include principalmente alcune aziende agrico<strong>le</strong> e al<strong>le</strong>vamenti che<br />

usano acque termali per il riscaldamento stagiona<strong>le</strong> del<strong>le</strong> serre o del<strong>le</strong> stal<strong>le</strong>.<br />

TAB. 10 – PRINCIPALI PROPRIETÀ DELLE ACQUE GEOTERMALI IN VOJVODINA<br />

Auto-profusione dell’acqua<br />

10 - 20 l./sec.<br />

Temperatura dell’acqua in uscita 40 - 60 °C<br />

Gra<strong>di</strong>enti geotermali<br />

4,5 – 7,5°C/100 m<br />

Principa<strong>le</strong> sostanza gassosa presente nell’acqua<br />

Metano<br />

Quantità <strong>di</strong> sostanze minerali presente nell’acqua 0,42 – 13,94 g./l.<br />

Perforazioni totali: 73 Perforazioni positive: 65<br />

Profon<strong>di</strong>tà max. 2.520 m. Vrbica, Banat 82°C a 1.749 - 1854 m.<br />

Profon<strong>di</strong>tà min. 305,5 m. Novi Sad 25°C<br />

FONTE: FACOLTÀ DI SCIENZE TECNICHE DELL’UNIVERSITÀ DI NOVI SAD.<br />

TAB.11 - GLI IMPIANTI GEOTERMICI IN SERBIA<br />

Capacità instal<strong>la</strong>ta<br />

(in MWt)<br />

Produzione <strong>di</strong> calore<br />

(TJ/anno)<br />

Aree residenziali e commerciali 18,5 575<br />

Spa e centri ricreativi 36,0 1.150<br />

Processi <strong>di</strong> essiccamento 0,7 22<br />

Serre 8,4 256<br />

Itticoltura e al<strong>le</strong>vamento bovini 6,4 211<br />

Processi industriali 3,9 121<br />

Riscaldamento (pompe <strong>di</strong> calore) 12,0 80<br />

TOTALE 86,0 2.393<br />

31<br />

FONTE: MINISTERO DELL’ENERGIA E DELL’ATTIVITÀ MINERARIA – MARZO 2009<br />

Nonostante queste premesse sembrino dare poche possibilità allo sfruttamento del<strong>le</strong> fonti<br />

geotermiche per <strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica o per quel<strong>la</strong> <strong>di</strong> calore ad uso <strong>di</strong> me<strong>di</strong>o-gran<strong>di</strong><br />

col<strong>le</strong>ttività, nel<strong>la</strong> PAV sono stati avviati <strong>di</strong> recente nuovi progetti <strong>di</strong> esplorazione del suolo,<br />

grazie soprattutto al<strong>le</strong> nuove tecnologie <strong>di</strong> ispezione adottate da alcuni importanti developer<br />

occidentali. In partico<strong>la</strong>re, nel febbraio 2010 il gruppo canadese Reservoir Capital Corp. tramite<br />

<strong>la</strong> sua control<strong>la</strong>ta al 100% Southern European Exploration d.o.o. ha ottenuto <strong>le</strong> licenze per<br />

12 In partico<strong>la</strong>re, a Bečej ci sono 2 pozzi <strong>di</strong> acque termali: il primo (non operativo) ha una temperatura<br />

dell’acqua <strong>di</strong> 33°C, il secondo (operativo dal 1988) <strong>di</strong> 63-65,3°C.


l’esplorazione geotermica in tre aree del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na (oltre che in altre aree del<strong>la</strong> Serbia),<br />

se<strong>le</strong>zionate sul<strong>la</strong> base degli esiti del<strong>le</strong> trivel<strong>la</strong>zioni effettuate nei decenni passati. La prima<br />

ispezione interessa <strong>la</strong> località <strong>di</strong> Kupusina (Municipalità <strong>di</strong> Apatin, nel Distretto del Bačka<br />

Occidenta<strong>le</strong>) in un’area <strong>di</strong> 26,5 Km² nel<strong>la</strong> qua<strong>le</strong> tra il 1978 e il 1987 sono già state effettuate 7<br />

trivel<strong>la</strong>zioni a profon<strong>di</strong>tà comprese tra i 57 e i 1.382 m. e dove si ritiene che <strong>la</strong> temperatura<br />

del<strong>le</strong> falde acquifere più profonde sia <strong>di</strong> 80°C con picchi <strong>di</strong> 160°C.<br />

Le altre esplorazioni verranno effettuate nel<strong>le</strong> frazioni <strong>di</strong> Adorijan e Vrbica<br />

(rispettivamente nel<strong>le</strong> Municipalità <strong>di</strong> Novi Kneževac e <strong>di</strong> Čoka, entrambe nel Banato<br />

Settentriona<strong>le</strong> al confine con l’Ungheria) su aree <strong>di</strong> 22,5 e 48,0 km² dove negli anni ’70 e ’80<br />

sono già state effettua<strong>le</strong> 24 trivel<strong>la</strong>zioni geotermali, petrolifere e gassose a profon<strong>di</strong>tà comprese<br />

tra i 420 e i 1.854 m. e dove si ritiene che <strong>la</strong> temperatura del<strong>le</strong> falde acquifere più profonde sia<br />

<strong>di</strong> 90°C con possibili picchi <strong>di</strong> 200°C in quel<strong>le</strong> a<strong>di</strong>acenti <strong>le</strong> perforazioni petrolifere e gassose.<br />

Tab. 12 - Lista dei pozzi geotermali in Vojvo<strong>di</strong>na (proprietà: NAFTAGAS)<br />

a) - Pozzi idrotermali in funzione<br />

Località<br />

Anno<br />

Trivel<strong>la</strong>zione In attività<br />

Profon<strong>di</strong>tà<br />

(in m.)<br />

Profusione<br />

dell’acqua<br />

(in l./sec.)<br />

Temperatura<br />

dell’acqua<br />

(in °C)<br />

Capacità<br />

nomina<strong>le</strong><br />

(in MWt)<br />

1 - Alibunar 1978 1986 600,0 7,4 24 n.d.<br />

Gestione<br />

Turistička organizacija<br />

(Devojački Bunar)<br />

32<br />

2 - Bačko<br />

Karađorđevo<br />

1974 1978 1.059,0 2,17 34 n.d. Vojska Srbije i Crne Gore<br />

3 - Banatsko<br />

Veliko Selo<br />

1986 1987 925,0 11,2 43 0.75 DP “Kozara”<br />

4 - Bečej 1985 1988 1.020,0 17,2 65 4.50<br />

OSC “M<strong>la</strong>dost”<br />

DZ P. “Hadnađev”<br />

Hotel “Be<strong>la</strong> Lađa”<br />

5 - Bački Petrovac 1984 1987 800,0 6,5 64 0,94 Institut za hmelj<br />

6 - Kanjiža 1977 1981 1.147,0 1,8 41 0,19 “Banja Kanjiža”<br />

7 - Kanjiža 1983 1986 1.123,0 9,3 65 1.95 “Banja Kanjiža”<br />

8 - Kanjiža 1996 1999 1.140,0 12,5 70 2,36 “Banja Kanjiža”<br />

9 - Ku<strong>la</strong> 1982 1984 787,4 5,6 53 0,85 Fabrika kože “Eterna”<br />

10 - Me<strong>le</strong>nci 1978 1985 1.300,0 6,9 33 0.34 “Banja Rusanda”<br />

11 - Mokrin 1983 1984 950,0 7,0 51 1,46 DP “Mokrin”<br />

12 - Palić 1978 1984 701,0 5,5 48 1,17 JP “Palić – Ludoš”<br />

13 - Palić 1986 1989 750,0 6,3 48 0,53 “Elitte – Palić”<br />

14 - Prigrevica 1981 1984 701,7 11,8 53 2,26 “Banja Junaković”<br />

15 - Temerin 1984 1987 914,0 14,9 40 1,34 JP “Komuna<strong>la</strong>c”


) - Pozzi idrotermali dotati <strong>di</strong> impianti <strong>di</strong> funzionamento ma non operativi<br />

Località<br />

Anno<br />

Trivel<strong>la</strong>zione In attività<br />

Profon<strong>di</strong>tà<br />

(in m.)<br />

Profusione<br />

dell’acqua<br />

(in l./sec.)<br />

Temperatura<br />

dell’acqua<br />

(in °C)<br />

Capacità<br />

Nomina<strong>le</strong><br />

(in MWt)<br />

Gestione<br />

1 - Banatsko<br />

Veliko Selo<br />

1987 1988 895,0 6,67 45 1,01 IPP “Banat”<br />

2 - Če<strong>la</strong>revo 1989 1996 1.134,0 5,00 31 0,56 TK “Dunav”<br />

3 - Kikinda 1974 1984 950,0 6,17 50 0,70 KRO “6. Oktobar”<br />

4 - Kikinda 1984 1985 1.200,0 10,10 51 1,82<br />

5 - Ku<strong>la</strong> 1980 1981 750,0 9,50 50 0,99<br />

Svinjogojska farma<br />

“Je<strong>di</strong>nstvo”<br />

Centar za<br />

Fizičku Kulturu<br />

6 - Ku<strong>la</strong> 1982 1984 602,0 8,33 53 0,18 Fabrika kože “Eterna”<br />

7 - Ku<strong>la</strong> 1983 1985 820,0 8,50 51 1,03 FVT “Sloboda”<br />

8 - Srbobran 1981 1984 1.207,0 11,67 63 1,56 “E<strong>la</strong>n” stak<strong>le</strong>na bašta<br />

9 - Subotica 1983 1984 650,0 4,83 35 0,20<br />

10 - Vrbas 1979 1986 1.033,0 3,50 39 0,25<br />

11 - Vrbas 1981 1986 932,0 4,33 51 0,65<br />

Zavod za<br />

Fizičku Kulturu<br />

Zavod za<br />

Fizičku Kulturu<br />

Zavod za<br />

Fizičku Kulturu<br />

12 - Kanjiža 1983 1986 1.123,0 9,30 65 1,95 “Banja Kanjiža”<br />

c) - Pozzi idrotermali mai entrati in produzione, ma ritenuti promettenti<br />

33<br />

Località<br />

Anno<br />

trivel<strong>la</strong>zione<br />

Profon<strong>di</strong>tà<br />

(in m.)<br />

Profusione<br />

dell’acqua<br />

(in l./sec.)<br />

Temperatura<br />

dell’acqua<br />

(in °C)<br />

1 - Bečej 1981 503,0 10,65 33<br />

2 - Bački Petrovac 1979 803,0 16,65 46<br />

3 - Bačka Topo<strong>la</strong> 1990 541,0 10,67 37<br />

4 - Srpska Crnja 1970 2.052,0 18,30 75<br />

5 - Bačko Dobro Polje 1980 1.659,0 14,66 57<br />

6 - Kupusina 1987 1.600,0 3,30 72<br />

7 - Novi Sad 1980 809,9 2,70 35<br />

8 - Novi Sad 1982 823,9 6,83 38<br />

9 - Novi Sad 1984 300,5 17,06 23<br />

10 - Prigrevica banja 1987 711,7 14,00 53<br />

11 - Prigrevica 1978 590,0 2,70 43<br />

12 - Sonta 1985 923,0 2,50 43<br />

13 – Srbobran 1982 950,2 5,50 54<br />

14 – Vrbas 1986 947,0 13,00 54<br />

15 – Zobnatica 1993 543,0 3,30 36<br />

16 – Banatski Karlovac 1984 509,7 15,70 27<br />

17 – Janošik 1984 742,0 9,56 35


Località<br />

Anno<br />

trivel<strong>la</strong>zione<br />

Profon<strong>di</strong>tà<br />

(in m.)<br />

Profusione<br />

dell’acqua<br />

(in l./sec.)<br />

Temperatura<br />

dell’acqua<br />

(in °C)<br />

18 – Kikinda 1987 1.203,0 4,70 57<br />

19 – Vrbica 1980 2.520,0<br />

16,70<br />

4,30<br />

4,80<br />

82<br />

68<br />

54<br />

20 – Žitište 1981 1.002,0 3,30 44<br />

21 – Zrenjanin 1988 870,0 4,00 45<br />

22 – Inđija 1988 975,0 13,33 56<br />

23 - Kupinovo 1982 644,0 42,84 51<br />

24 – Kupinovo 1985 663,0 15,00 46<br />

25 - Šajkaš 2001 801,0 6,00 39<br />

I dati sono forniti dai registri del gruppo NIS pubblicati dal Segretariato dell’energia<br />

e del<strong>le</strong> Risorse Minerarie del<strong>la</strong> Provincia Autonoma del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na<br />

34


3.6 - Biomasse e biogas<br />

La Vojvo<strong>di</strong>na, grazie al<strong>la</strong> partico<strong>la</strong>re configurazione<br />

morfologica e climatica del Bassopiano Pannonico, gode <strong>di</strong><br />

con<strong>di</strong>zioni ottimali per l’attività agrico<strong>la</strong> e l’al<strong>le</strong>vamento:<br />

infatti, come già evidenziato precedentemente,<br />

l’economia del<strong>la</strong> Provincia è concentrata sull’attività<br />

agrico<strong>la</strong>, sull’industria agroalimentare, e, seppure con un<br />

peso minore, sul<strong>la</strong> silvicoltura e <strong>la</strong> <strong>la</strong>vorazione del <strong>le</strong>gno.<br />

Data questa caratteristica, negli ultimi anni sono stati<br />

effettuati <strong>di</strong>versi stu<strong>di</strong> per valutare il potenzia<strong>le</strong> dei<br />

residui naturali <strong>di</strong> queste attività per <strong>la</strong> produzione <strong>di</strong><br />

energia e<strong>le</strong>ttrica e calore. In partico<strong>la</strong>re, secondo l’analisi<br />

svolta dal<strong>la</strong> Facoltà <strong>di</strong> Agraria dell’Università <strong>di</strong> Novi<br />

Sad 13 , tra il 2003 ed il 2007 in Vojvo<strong>di</strong>na ci sarebbe stata<br />

<strong>la</strong> <strong>di</strong>sponibilità <strong>di</strong> circa 6 mln. tonn. all’anno <strong>di</strong> biomasse<br />

da residui del<strong>le</strong> colture a semina, 95mi<strong>la</strong> tonn. da quelli<br />

<strong>di</strong> frutteti e vigneti, 3,9 mln. tonn. dall’al<strong>le</strong>vamento (<strong>le</strong>tame per <strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> biogas) e<br />

352mi<strong>la</strong> tonn. dal<strong>la</strong> silvicoltura e dal<strong>le</strong> attività connesse. Per quanto concerne l’attività <strong>di</strong><br />

coltivazione, nel 2010 circa 1,75 mln. <strong>di</strong> ettari, corrispondenti al 35% circa dei terreni agricoli <strong>di</strong><br />

tutta <strong>la</strong> Serbia, erano destinati a questo impiego. In partico<strong>la</strong>re, quasi il 65% del tota<strong>le</strong> del<strong>le</strong><br />

superfici a semina era de<strong>di</strong>cato al<strong>la</strong> coltivazione <strong>di</strong> cereali e il 26% al<strong>le</strong> colture industriali<br />

(principalmente al<strong>le</strong> colture o<strong>le</strong>aginose – granoturco, giraso<strong>le</strong>, soia – e al<strong>le</strong> barbabieto<strong>le</strong> da<br />

zucchero). Il raffronto con <strong>la</strong> Serbia fa emergere che in Vojvo<strong>di</strong>na è situato il 53,3% del tota<strong>le</strong><br />

dei terreni del paese a<strong>di</strong>biti al<strong>la</strong> coltura dei cereali ed il 92,3% <strong>di</strong> quelli per <strong>le</strong> colture industriali.<br />

Anche in termini <strong>di</strong> resa per ettaro <strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na supera <strong>la</strong> Serbia: infatti, se nel<strong>la</strong> Provincia il<br />

raccolto <strong>di</strong> granoturco (maggiore specie coltivata con circa 4,7 mln. tonn. nel 2010,<br />

corrispondente al 65,1% del tota<strong>le</strong> del raccolto naziona<strong>le</strong>) ha un ren<strong>di</strong>mento me<strong>di</strong>o <strong>di</strong> 6,7<br />

tonn./ettaro, nel resto del<strong>la</strong> Serbia <strong>la</strong> resa è <strong>di</strong> 5,9 tonn./ettaro, mentre quel<strong>la</strong> del frumento<br />

(seconda specie coltivata con circa 904mi<strong>la</strong> tonn. corrispondenti al 55,4% del tota<strong>le</strong> naziona<strong>le</strong>) è<br />

<strong>di</strong> 3,7 tonn./ettaro in Vojvo<strong>di</strong>na e <strong>di</strong> 3,3 tonn./ettaro nel resto del<strong>la</strong> Serbia. Anche se si<br />

considerano <strong>le</strong> cifre sul<strong>le</strong> struttura degli investimenti in capita<strong>le</strong> fisso emerge che nel 2009 su un<br />

tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> circa 13,8 mln. € spesi in tutta <strong>la</strong> Serbia nel settore agricolo, oltre 9,4 mln. sono stati<br />

35<br />

13 Mi<strong>la</strong><strong>di</strong>n Brkić, Todor Janić: “Nova procena vrsta i količina biomasa Vojvo<strong>di</strong>ne za porizvodnju energije”,<br />

Poljoprivredni fakultet, Novi Sad - 2010.


spesi nel<strong>la</strong> so<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na. Tuttavia il livello <strong>di</strong> investimenti corrisponde a circa <strong>la</strong> metà <strong>di</strong> quello<br />

del<strong>la</strong> me<strong>di</strong>a dell’UE-27.<br />

TAB. 13 – DESTINAZIONE D’USO DEI TERRENI AGRICOLI IN VOJVODINA<br />

(Dati in .000 ha)<br />

Terreni seminativi (<strong>di</strong> cui):<br />

o Granoturco<br />

o Frumento<br />

2008 2009 2010<br />

1.556<br />

720<br />

244<br />

1.563<br />

678<br />

302<br />

1.559<br />

699<br />

243<br />

Quota % 2010<br />

su tot. Serbia<br />

47,9<br />

56,9<br />

50,2<br />

Frutteti 19 18 18 7,5<br />

Vigneti 10 10 10 17,5<br />

Campi a foraggio 41 41 42 6,7<br />

Pascoli 106 101 102 12,2<br />

TOTALE (inclusi altri terreni) 1.749 1.747 1.750 34,6<br />

FONTE: FONTE: UFFICIO STATISTICO DELLA REPUBBLICA DI SERBIA – ANNUARIO 2011<br />

In altri termini, anche se si considera il volume dei raccolti <strong>di</strong> altre specie, in Vojvo<strong>di</strong>na il<br />

potenzia<strong>le</strong> dell’utilizzo dei “prodotti secondari” e degli scarti del<strong>le</strong> coltivazioni è senza dubbio<br />

interessante. In tal senso, secondo <strong>le</strong> conclusioni dello stu<strong>di</strong>o del<strong>la</strong> Facoltà <strong>di</strong> Agraria<br />

dell’Università <strong>di</strong> Novi Sad, nel periodo 2003-2007 sarebbero stati <strong>di</strong>sponibili in me<strong>di</strong>a oltre 6<br />

mln. tonn. all’anno <strong>di</strong> residui dal<strong>le</strong> colture a semina <strong>di</strong> cui quasi 3,3 mln. dal granoturco, 1,1<br />

mln. dal frumento, 681mi<strong>la</strong> dal giraso<strong>le</strong> e 620mi<strong>la</strong> dal<strong>la</strong> soia.<br />

36<br />

TAB. 14 - PRODUZIONE DI BIOMASSE DA SEMINATIVI IN VOJVODINA (MEDIA ANNUA 2003-2007)<br />

Sup. Coltivata<br />

(ha)<br />

Raccolto<br />

(tonn./ha)<br />

Rapporto<br />

Raccolto/Residui<br />

Residui<br />

(tonn./ha)<br />

Residui<br />

(tonn./anno)<br />

Granoturco 636.728 5,165 1:1 5,165 3.288.447<br />

Frumento 297.403 3,766 1:1 3,766 1.120.074<br />

Giraso<strong>le</strong> 171.489 1,985 1:2 3,970 680.714<br />

Soia 127.856 2,426 1:2 4,852 620.358<br />

Orzo 47.921 3,234 1:1 3,234 154.964<br />

Avena 5.179 2,344 1:1 2,344 12.140<br />

Tabacco 4.221 1,475 1:0,35 0,516 2.230<br />

Colza 4.204 2,090 1:2 4,180 17.572<br />

Sega<strong>la</strong> 1.474 2,547 1:1,2 3,056 4.505<br />

TOTALE residui (incluse altre specie) 6.003.112<br />

FONTE: FACOLTÀ DI AGRARIA, UNIVERSITÀ DI NOVI SAD - 2010<br />

Per quanto riguarda invece i residui dei frutteti e dei vigneti, va premesso che queste<br />

colture, ad eccezione dei rilievi del<strong>la</strong> Fruška Gora e dell’area <strong>di</strong> Vršac, costituiscono del<strong>le</strong><br />

produzioni secondarie nel panorama agricolo del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na. Inoltre, il loro rapporto<br />

Raccolto/Residui è sensibilmente inferiore rispetto a quello dei cereali e del<strong>le</strong> colture


industriali. Di conseguenza, nel periodo <strong>di</strong> riferimento i residui del<strong>la</strong> coltivazione/<strong>la</strong>vorazione <strong>di</strong><br />

queste specie sarebbero ammontanti in me<strong>di</strong>a a circa 95mi<strong>la</strong> tonn. all’anno.<br />

TAB. 15 - PRODUZIONE DI BIOMASSE DA FRUTTETI E VIGNETI IN VOJVODINA (MEDIA ANNUA 2003-2007)<br />

Sup. Coltivata<br />

(ha)<br />

Raccolto<br />

(tonn./ha)<br />

Rapporto<br />

Raccolto/Residui<br />

Residui<br />

(tonn./ha)<br />

Residui<br />

(tonn./anno)<br />

Alberi da frutto 18.402 10,450 1:0,325 3,399 62.548<br />

Vigne 10.793 6,556 1:0,457 3,020 32.595<br />

TOTALE residui 95.143<br />

FONTE: FACOLTÀ DI AGRARIA, UNIVERSITÀ DI NOVI SAD - 2010<br />

Considerando invece il biogas e <strong>le</strong> biomasse dai residui dell’al<strong>le</strong>vamento, emerge un buon<br />

potenzia<strong>le</strong> in quanto il parco-bestiame del<strong>la</strong> PAV è <strong>di</strong> assoluto rilievo. Infatti, al 1° <strong>di</strong>cembre<br />

2010 erano registrati 225mi<strong>la</strong> capi <strong>di</strong> bovini (quota del 24,0% sul tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> tutta <strong>la</strong> Serbia) e 1,39<br />

mln. <strong>di</strong> suini (quota del 39,8%). In partico<strong>la</strong>re, secondo l’Università <strong>di</strong> Novi Sad nel periodo 2003-<br />

2007 sarebbero stati <strong>di</strong>sponibili in me<strong>di</strong>a quasi 4 mln. <strong>di</strong> tonn. <strong>di</strong> stal<strong>la</strong>tico all’anno <strong>di</strong> cui quasi<br />

<strong>la</strong> metà proveniente dagli al<strong>le</strong>vamenti <strong>di</strong> bovini.<br />

TAB. 16 - PRODUZIONE DI BIOMASSE DA ALLEVAMENTO IN VOJVODINA (MEDIA ANNUA 2003-2007)<br />

N. <strong>di</strong> capi<br />

Massa capi<br />

(Kg/capo)<br />

N. <strong>di</strong> capi<br />

corretto (*)<br />

Massa <strong>di</strong> <strong>le</strong>tame<br />

(kg/capo-giorno)<br />

Rapporto Massa <strong>di</strong><br />

<strong>di</strong> massa <strong>le</strong>tame<br />

(kg/kg) (tonn/anno)<br />

Bovini 266.500 389 207.337 26 1:18,98 1.967.628<br />

Suini 1.581.000 59,2 187.190 22 1:16,06 1.503.136<br />

Ovini 224.500 38 17.062 26 1:18,98 161.918<br />

Caprini 49.000 35 3.420 26 1:18,98 32.551<br />

Equini 7.500 400 6.000 26 1:18,98 56.940<br />

Pol<strong>la</strong>me 6.424.500 1,5 192.735 26 1:18,98 182.906<br />

TOTALE residui 3.905.079<br />

37<br />

(*) 1 CAPO= 500 KG<br />

FONTE: FACOLTÀ DI AGRARIA, UNIVERSITÀ DI NOVI SAD - 2010<br />

Tuttavia, solo una parte <strong>di</strong> questo volume potrebbe essere utilizzata per <strong>la</strong> produzione <strong>di</strong><br />

biogas per <strong>la</strong> conversione in energia e<strong>le</strong>ttrica e/o calore, in quanto <strong>la</strong> maggior parte del<br />

bestiame viene al<strong>le</strong>vata in strutture <strong>di</strong> picco<strong>le</strong> <strong>di</strong>mensioni, spesso a conduzione familiare, che<br />

<strong>di</strong>fficilmente possono produrre adeguate quantità <strong>di</strong> residui o organizzarsi adeguatamente per <strong>la</strong><br />

raccolta dello stal<strong>la</strong>tico e che soprattutto avrebbero <strong>di</strong>fficoltà per assumersi <strong>le</strong> spese per <strong>la</strong><br />

costruzione <strong>di</strong> un impianto anche per il solo autoconsumo <strong>di</strong> energia.


Riguardo l’utilizzo del<strong>le</strong> biomasse forestali <strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na si<br />

colloca invece in una posizione <strong>di</strong> secondo piano rispetto<br />

al contesto serbo in quanto <strong>la</strong> sua superficie boschiva<br />

(circa 175mi<strong>la</strong> ettari) corrisponde al solo 5,3% del tota<strong>le</strong><br />

<strong>di</strong> quel<strong>la</strong> naziona<strong>le</strong>. Inoltre, va ricordato che solo in<br />

alcune aree i tagli boschivi hanno volumetrie <strong>di</strong> un certo<br />

rilievo (Municipalità <strong>di</strong> Šid - Distretto <strong>di</strong> Srem,<br />

Municipalità <strong>di</strong> Apatin – Bačka Occidenta<strong>le</strong> – e Novi Sad),<br />

che circa 22mi<strong>la</strong> ettari <strong>di</strong> boschi fanno parte del Parco<br />

Naziona<strong>le</strong> del<strong>la</strong> Fruška Gora 14 e che oltre 2mi<strong>la</strong> ettari sono<br />

costituiti da servitù militari, per cui il parco boschivo<br />

<strong>di</strong>sponibi<strong>le</strong> va ri<strong>di</strong>mensionato. L’azienda pubblica<br />

Vojvo<strong>di</strong>našume gestisce circa 136mi<strong>la</strong> ettari <strong>di</strong> boschi nei<br />

quali <strong>le</strong> specie più <strong>di</strong>ffuse sono <strong>la</strong> quercia, il pioppo, il<br />

salice, il frassino e l’acacia. Nel corso del 2010 in Vojvo<strong>di</strong>na sono stati abbattuti 589mi<strong>la</strong> m³ <strong>di</strong><br />

foreste, il 58% dei quali costituito da <strong>le</strong>gname destinato al<strong>la</strong> <strong>la</strong>vorazione industria<strong>le</strong> ed il 31% da<br />

<strong>le</strong>gna da ardere. Per quanto riguarda invece il volume degli scarti utilizzabili a scopi energetici<br />

l’Università <strong>di</strong> Novi Sad ha stimato che nel periodo 2003-2007 siano state <strong>di</strong>sponibili in me<strong>di</strong>a<br />

352mi<strong>la</strong> tonn. all’anno derivanti sia <strong>di</strong> 743mi<strong>la</strong> m³ <strong>di</strong> residui da taglio e prima <strong>la</strong>vorazione.<br />

38<br />

TAB.17 - PRODUZIONE DI BIOMASSE DA SILVICOLTURA IN VOJVODINA (MEDIA ANNUA 2003-2007)<br />

Superficie<br />

boschiva<br />

(ha)<br />

Tagli forestali<br />

Residui forestali<br />

Residui da<br />

<strong>la</strong>vorazione<br />

Residui da<br />

taglio/<strong>la</strong>vorazione<br />

(m³) (tonn.) (*) (m³) (tonn.) (**) (m³) (tonn.) (**) (m³) (tonn.)<br />

Latifoglie 156.120 455.356 341.517 - - - - - -<br />

Conifere 6.830 40.481 30.361 - - - - - -<br />

Miste 112 5.604 4.203 - - - - - -<br />

TOTALE 163.062 501.441 376.081 585.980 292.900 157.488 59.058 743.468 352.048<br />

(*) 1 M³=750 KG (**) 1 M³=375 KG<br />

FONTE: FACOLTÀ DI AGRARIA, UNIVERSITÀ DI NOVI SAD - 2010<br />

Tuttavia, allo stato attua<strong>le</strong> <strong>le</strong> biomasse non vengono utilizzate per <strong>la</strong> generazione <strong>di</strong><br />

energia e<strong>le</strong>ttrica, bensì unicamente per quel<strong>la</strong> <strong>di</strong> calore, principalmente per il riscaldamento<br />

domestico, peraltro tramite impianti inefficienti ed obso<strong>le</strong>ti. L’eventua<strong>le</strong> <strong>sviluppo</strong> dello<br />

14 In partico<strong>la</strong>re, il Parco Naziona<strong>le</strong> del<strong>la</strong> Fruška Gora, istituito nel 1960, si estende nel<strong>la</strong> Municipalità <strong>di</strong><br />

Bačka Pa<strong>la</strong>nka, Beočin, Inđija, Irig, Novi Sad, Sremski Karlovci, Sremska Mitrovica e Šid.


sfruttamento del<strong>le</strong> biomasse deve però tenere conto degli alti costi per l’instal<strong>la</strong>zione <strong>di</strong> un<br />

impianto e dell’eccessiva frammentazione del<strong>le</strong> aziende agrico<strong>le</strong> o forestali. Tra gli impianti in<br />

fase progettua<strong>le</strong> si segna<strong>la</strong> l’accordo sig<strong>la</strong>to tra l’azienda serba Energo Ze<strong>le</strong>na (sussi<strong>di</strong>aria del<br />

gruppo belga E<strong>le</strong>ctrawinds) e <strong>la</strong> municipalità <strong>di</strong> Inđija per <strong>la</strong> costruzione <strong>di</strong> un impianto a<br />

biomasse (costo comp<strong>le</strong>ssivo <strong>di</strong> 22 mln. €) che utilizzerà gli scarti <strong>di</strong> macel<strong>la</strong>zione e che<br />

dovrebbe entrare in funzione a partire dal<strong>la</strong> seconda metà del 2012. L’azienda Victoria Bio<br />

Energy <strong>di</strong> Novi Sad sta invece progettando 3 impianti a biomasse (residui <strong>di</strong> cereali e <strong>di</strong> specie<br />

o<strong>le</strong>aginose) con capacità nomina<strong>le</strong> <strong>di</strong> 9,9 MW da instal<strong>la</strong>re a Bečej, Sabac e Šid. In quest’ultima<br />

località sono già iniziati i <strong>la</strong>vori <strong>di</strong> costruzione. Nel<strong>la</strong> frazione <strong>di</strong> Doroslovo (Municipalità <strong>di</strong><br />

Sombor) è stato invece sig<strong>la</strong>to un accordo tra il gruppo ceco Bridge Power Investments e <strong>la</strong> più<br />

grossa azienda agrico<strong>la</strong> loca<strong>le</strong> per <strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> pel<strong>le</strong>ts dagli scarti del<strong>la</strong> coltivazione del<br />

granoturco. L’impianto sorgerà nell’area con <strong>la</strong> maggiore resa <strong>di</strong> raccolto (13-18 tonn./ettaro)<br />

nei pressi <strong>di</strong> un cana<strong>le</strong> <strong>di</strong> accesso al Danubio dotato <strong>di</strong> un terminal cargo. L’investimento<br />

previsto ammonta a circa 7 mln. € e l’impianto dovrebbe entrare in funzione entro <strong>la</strong> prima<br />

metà del 2012 con un volume produttivo inizia<strong>le</strong> stimato a 100mi<strong>la</strong> tonn./anno <strong>di</strong> pel<strong>le</strong>ts<br />

biologici, per arrivare a 400mi<strong>la</strong> tonn. con futuri ampliamenti ed a 1 mln. <strong>di</strong> tonn. con <strong>la</strong><br />

costruzione <strong>di</strong> altri impianti nel resto del<strong>la</strong> Provincia.<br />

39


3.7 - Rifiuti soli<strong>di</strong> urbani<br />

Per quanto concerne il potenzia<strong>le</strong> offerto dal<strong>la</strong> raccolta dei rifiuti soli<strong>di</strong> urbani, nel 2001<br />

l’Istituto per l’Energia e <strong>le</strong> Tecniche Produttive del<strong>la</strong> Facoltà <strong>di</strong> Scienze Tecniche dell’Università<br />

<strong>di</strong> Novi Sad ha condotto uno stu<strong>di</strong>o sul<strong>la</strong> quantità e <strong>la</strong> composizione dei rifiuti generati dal<strong>la</strong><br />

Città <strong>di</strong> Novi Sad e da 14 frazioni circostanti i cui risultati sono presentati nel<strong>la</strong> tabel<strong>la</strong> seguente:<br />

TAB. 18 – MEDIA GIORNALIERA E ANNUA DEI RIFIUTI URBANI A NOVI SAD<br />

Componente<br />

Quantità me<strong>di</strong>a in tonn.<br />

Giornaliera Annua<br />

Quota %<br />

Carta 36,5 13.323 13,5<br />

Vetro 4,0 1.469 1,5<br />

Materie p<strong>la</strong>stiche 32,1 11.714 11,5<br />

Metalli 5,3 1.935 1,9<br />

Pneumatici 1,7 621 0,6<br />

Materie tessili 5,9 2.154 2,2<br />

Rifiuti organici 178,4 65.116 65,8<br />

Altro 8,1 2.957 3,0<br />

TOTALE 272,0 99.280 100,0<br />

40<br />

FONTE: UNIVERSITÀ DI NOVI SAD – FACOLTÀ DI SCIENZE TECNICHE<br />

Lo stesso stu<strong>di</strong>o ha esteso l’analisi sul territorio compreso nel raggio tra i 48 e i 58 km dal<br />

centro citta<strong>di</strong>no (limite per <strong>la</strong> red<strong>di</strong>tività del<strong>la</strong> raccolta dei rifiuti) dove sono situate <strong>le</strong> seguenti<br />

Municipalità il cui numero comp<strong>le</strong>ssivo <strong>di</strong> abitanti è praticamente ugua<strong>le</strong> a quello del Capoluogo,<br />

ovvero: Bačka Pa<strong>la</strong>nka, Bački Petrovac, Vrbas, Srbobran, Temerin, Žabalj, Inđija, Irig, Ruma e<br />

Sremski Karlovci. Considerando che l’insieme <strong>di</strong> queste località genera l’83% dei rifiuti prodotti<br />

nell’area <strong>di</strong> Novi Sad, nel comp<strong>le</strong>sso dell’area monitorata si stima che vengano prodotte circa<br />

182mi<strong>la</strong> tonn. <strong>di</strong> rifiuti all’anno, corrispondenti a 286,5 kg pro capite. Se si estendessero queste<br />

cifre a tutto il territorio del<strong>la</strong> Provincia Autonoma si arriverebbe invece a 573mi<strong>la</strong> tonn. annue <strong>di</strong><br />

rifiuti prodotti per un tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> potenziali 6.647 GJ/anno <strong>di</strong> calore.<br />

L’utilizzo <strong>di</strong> questo potenzia<strong>le</strong> <strong>di</strong>pende però da una scelta <strong>di</strong> fondo, ovvero <strong>la</strong><br />

convenienza tra il riciclo dei componenti o il loro uso per produzione <strong>di</strong> combustibili. Inoltre,<br />

occorre tenere presente che in genera<strong>le</strong> il potere calorico dei rifiuti soli<strong>di</strong> è inferiore rispetto ai<br />

combustibili tra<strong>di</strong>zionali (ad esempio, il potere calorico del<strong>la</strong> carta/cartone equiva<strong>le</strong> al 27,8% <strong>di</strong><br />

quello del gas natura<strong>le</strong>) e che i processi <strong>di</strong> trasformazione dei rifiuti comportano anche prob<strong>le</strong>mi<br />

<strong>di</strong> inquinamento atmosferico, in partico<strong>la</strong>re se viene scelto il processo <strong>di</strong> combustione <strong>di</strong>retta<br />

dei rifiuti.


3.8 – Conclusioni<br />

Da quanto emerso nei capitoli precedenti si può concludere che il potenzia<strong>le</strong> per lo<br />

sfruttamento del<strong>le</strong> fonti energetiche alternative in Vojvo<strong>di</strong>na è dato principalmente dal<strong>le</strong><br />

biomasse, in misura minore dagli altri tipi <strong>di</strong> fonte e principalmente per <strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> calore<br />

rispetto a quel<strong>la</strong> <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica. Riassumendo, è emerso che <strong>la</strong> configurazione del<strong>le</strong> risorse<br />

idriche del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na, ovvero <strong>la</strong> scarsità <strong>di</strong> sca<strong>le</strong> d’acqua rende i costi <strong>di</strong> realizzazione <strong>di</strong> un<br />

impianto idroe<strong>le</strong>ttrico piuttosto e<strong>le</strong>vati con il rischio <strong>di</strong> non raggiungere un margine <strong>di</strong><br />

red<strong>di</strong>tività. In altri termini, lo sfruttamento del patrimonio idrico sembrerebbe al momento<br />

limitato a piccoli impianti per una capacità produttiva nomina<strong>le</strong> comp<strong>le</strong>ssiva <strong>di</strong> circa 25 MW e<br />

sarebbe necessario aggiornare il re<strong>la</strong>tivo catasto compi<strong>la</strong>to nel 1987. Tuttavia, se si considera<br />

poi l’esistenza del<strong>la</strong> fitta rete <strong>di</strong> canali artificiali, bacini <strong>di</strong> accumulo e rami <strong>di</strong> evacuazione, e se<br />

si tiene conto che <strong>le</strong> nuove tecnologie permettono l’instal<strong>la</strong>zione <strong>di</strong> turbine anche su corsi<br />

d’acqua con scarsa portata e con bassi <strong>di</strong>slivelli, il potenzia<strong>le</strong> per il micro-idroe<strong>le</strong>ttrico (< 100<br />

kW) potrebbe <strong>di</strong>ventare interessante, anche se limitatamente ad un livello produttivo limitato al<br />

consumo strettamente loca<strong>le</strong> e stagiona<strong>le</strong>.<br />

Riguardo l’energia eolica è risultato che al momento in Vojvo<strong>di</strong>na il potenzia<strong>le</strong><br />

sfruttamento <strong>di</strong> questa fonte è re<strong>le</strong>gato a singo<strong>le</strong> iniziative che fanno capo a progetti privati, sia<br />

nazionali sia esteri e che manca una vero e proprio piano <strong>di</strong> <strong>sviluppo</strong> dell’eolico. Infatti, per<br />

<strong>di</strong>versi progetti sono già state esp<strong>le</strong>tate <strong>le</strong> prime procedure amministrative (accor<strong>di</strong> preliminari<br />

<strong>di</strong> cooperazione e <strong>di</strong> concessione dei terreni con <strong>le</strong> Municipalità) in alcune aree del Banato<br />

Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong>, mentre in altre aree del<strong>la</strong> PAV sono state instal<strong>la</strong>te torri anemometriche per il<br />

ri<strong>le</strong>vamento del<strong>la</strong> ventosità. Tuttavia, è ancora prematuro valutare se i rilievi effettuati possano<br />

giustificare l’eventua<strong>le</strong> investimento per l’instal<strong>la</strong>zione <strong>di</strong> turbine eoliche, anche se <strong>di</strong> potenza<br />

contenuta.<br />

Conclusioni analoghe valgono anche per il fotovoltaico, in quanto, nonostante i <strong>di</strong>screti<br />

prerequisiti <strong>di</strong> irraggiamento, lo sfruttamento dell’energia so<strong>la</strong>re è re<strong>le</strong>gato all’uso<br />

preva<strong>le</strong>ntemente privato <strong>di</strong> col<strong>le</strong>ttori termici per <strong>la</strong> so<strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> calore ad uso domestico<br />

(acqua sanitaria), mentre l’utilizzo <strong>di</strong> pannelli fotovoltaici per <strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica<br />

è ancora meno <strong>di</strong>ffuso e fa capo anche in questo caso a singo<strong>le</strong> iniziative private che non<br />

includono l’al<strong>la</strong>cciamento al<strong>la</strong> rete <strong>di</strong> <strong>di</strong>stribuzione.<br />

Considerando l’energia geotermica è emerso che in Vojvo<strong>di</strong>na <strong>le</strong> temperature del<strong>le</strong> falde<br />

acquifere sono inferiori al<strong>la</strong> soglia minima per l’utilizzo nel<strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica,<br />

per cui <strong>le</strong> caratteristiche geotermali del<strong>le</strong> acque fanno sì che l’unica possibilità <strong>di</strong> utilizzo sia <strong>la</strong><br />

41


trasformazione in energia termica per riscaldamento <strong>di</strong> e<strong>di</strong>fici a carattere prettamente<br />

stagiona<strong>le</strong>.<br />

Data <strong>la</strong> vocazione agrico<strong>la</strong> del<strong>la</strong> Provincia <strong>le</strong> biomasse hanno invece un potenzia<strong>le</strong><br />

migliore, tuttavia allo stato attua<strong>le</strong> <strong>le</strong> biomasse non vengono utilizzate per <strong>la</strong> generazione <strong>di</strong><br />

energia e<strong>le</strong>ttrica, bensì unicamente per quel<strong>la</strong> <strong>di</strong> calore, principalmente per il riscaldamento<br />

domestico, peraltro tramite impianti inefficienti ed obso<strong>le</strong>ti. L’eventua<strong>le</strong> <strong>sviluppo</strong> dello<br />

sfruttamento del<strong>le</strong> biomasse deve però tenere conto degli alti costi per l’instal<strong>la</strong>zione <strong>di</strong> un<br />

impianto e dell’eccessiva frammentazione del<strong>le</strong> aziende agrico<strong>le</strong> o forestali.<br />

Infine, anche considerando lo sfruttamento dei rifiuti soli<strong>di</strong> urbani vanno considerati a<br />

priori gli alti costi per <strong>la</strong> costruzione degli impianti, quelli <strong>di</strong> gestione e quelli per <strong>la</strong> raccolta dei<br />

rifiuti.<br />

TAB. 19 – SCHEMA RIASSUNTIVO DEL POTENZIALE DELL’ENERGIA DA FONTI RINNOVABILI IN VOJVODINA<br />

Capacità<br />

produttiva<br />

(MW)<br />

Energia termica<br />

Prezzo<br />

energia<br />

(€/kW)<br />

Costo<br />

comp<strong>le</strong>ssivo<br />

(Mln. €)<br />

Capacità<br />

produttiva<br />

(MW)<br />

Energia e<strong>le</strong>ttrica<br />

Prezzo<br />

energia<br />

(€/kW)<br />

Costo<br />

comp<strong>le</strong>ssivo<br />

(Mln. €)<br />

Biomasse 1.399 100 139,9 - - -<br />

Biogas 64 2.500 13,6 - - -<br />

Idrico - - - 25,4 2.500 63,5<br />

Eolico - - - 82,5 1.000 82,5<br />

Geotermico 194 150 29,0 - - -<br />

Rifiuti urbani 171 1.000 170,8 - - -<br />

TOTALE 1.769 - 353 107,9 - 146<br />

42<br />

FONTE: UNIVERSITÀ DI NOVI SAD – FACOLTÀ DI SCIENZE TECNICHE<br />

Tuttavia, al <strong>di</strong> là dell’esistenza <strong>di</strong> prob<strong>le</strong>mi tecnici <strong>le</strong>gati al<strong>la</strong> realizzazione <strong>di</strong> impianti ad<br />

energia verde che rischiano <strong>di</strong> comprometterne <strong>la</strong> loro red<strong>di</strong>tività, in Vojvo<strong>di</strong>na (ed in Serbia in<br />

genera<strong>le</strong>) ci sono altri ostacoli agli investimenti <strong>di</strong> natura non-tecnica. Infatti, al <strong>di</strong> là del fatto<br />

che in questo paese permane <strong>la</strong> <strong>di</strong>pendenza dall’energia e<strong>le</strong>ttrica prodotta dal<strong>le</strong> termocentrali e<br />

dall’idroe<strong>le</strong>ttrico <strong>di</strong> gran<strong>di</strong> <strong>di</strong>mensioni, a tutt’oggi in Serbia manca ancora un primo set <strong>di</strong><br />

progetti realizzati che dovrebbe fungere da vo<strong>la</strong>no per lo stu<strong>di</strong>o e <strong>la</strong> realizzazione <strong>di</strong> impianti<br />

alimentati da fonti rinnovabili, a prescindere dal tipo <strong>di</strong> fonte. Di conseguenza manca anche il<br />

background <strong>di</strong> esperienza sia da parte pubblica che privata. Inoltre, molti stabilimenti industriali<br />

sono ancora in fase <strong>di</strong> transizione e questa <strong>situazione</strong> ostaco<strong>la</strong> <strong>la</strong> presa <strong>di</strong> decisioni da parte<br />

del<strong>le</strong> loro <strong>di</strong>rigenze ad avviare progetti per migliorare l’efficienza energetica.


Dal punto <strong>di</strong> finanziario esiste invece <strong>la</strong> mancanza <strong>di</strong> liqui<strong>di</strong>tà generalizzata (sia da parte<br />

dei privati che del<strong>le</strong> imprese) e <strong>la</strong> <strong>di</strong>fficoltà ad ottenere finanziamenti a lungo termine per <strong>la</strong><br />

realizzazione <strong>di</strong> impianti anche <strong>di</strong> capacità produttive contenute, inoltre, in Serbia i prezzi<br />

dell’energia e<strong>le</strong>ttrica sono più bassi rispetto a quelli praticati in altri paesi con <strong>la</strong> conseguenza<br />

che <strong>la</strong> red<strong>di</strong>tività <strong>di</strong> un impianto alimentato da risorse rinnovabili, già <strong>di</strong> per sé oneroso, risulta<br />

parzialmente compromessa. Anche <strong>la</strong> questione dei costi del<strong>la</strong> connessione al<strong>la</strong> rete può<br />

costituire un serio ostacolo a seconda del<strong>la</strong> localizzazione del sito in cui dovrebbe sorgere un<br />

impianto ad energia pulita.<br />

Solo negli ultimi anni è stata adottata <strong>la</strong> normativa che rego<strong>la</strong> il settore del<strong>le</strong> energie<br />

rinnovabili, anche se in maniera in<strong>di</strong>retta in quanto inclusa genericamente nel<strong>la</strong> Legge<br />

sull’Energia; infatti, questa risulta ancora carente in quanto si limita a fissare obiettivi generici<br />

a lungo termine senza in<strong>di</strong>care <strong>le</strong> modalità del loro conseguimento.<br />

43


TAB. 20 - ANALISI SWOT<br />

o<br />

o<br />

o<br />

o<br />

o<br />

o<br />

o<br />

Punti <strong>di</strong> forza (Strengths)<br />

Buona dotazione <strong>di</strong> risorse energetiche<br />

rinnovabili (soprattutto biomasse)<br />

Rete <strong>di</strong> <strong>di</strong>stribuzione abbastanza sviluppata,<br />

ma da modernizzare<br />

Disponibilità <strong>di</strong> risorse tecniche e umane<br />

Attività economica ed industria<strong>le</strong><br />

sod<strong>di</strong>sfacente<br />

Gradua<strong>le</strong> liberalizzazione del mercato<br />

dell’e<strong>le</strong>ttricità<br />

Introduzione <strong>di</strong> un sistema tariffario<br />

favorevo<strong>le</strong> per l’energia da fonti rinnovabili<br />

Opportunità (Opportunities)<br />

Punti <strong>di</strong> debo<strong>le</strong>zza (Weaknesses)<br />

o Settore dell’energia alternativa ancora poco<br />

sviluppato<br />

o Mancanza <strong>di</strong> una strategia <strong>di</strong> <strong>sviluppo</strong><br />

energetico<br />

o Mancanza <strong>di</strong> cre<strong>di</strong>ti agevo<strong>la</strong>ti e genera<strong>le</strong><br />

<strong>di</strong>fficoltà <strong>di</strong> accesso al cre<strong>di</strong>to<br />

o Mancanza <strong>di</strong> agevo<strong>la</strong>zioni fiscali e prezzi<br />

garantiti per l’energia verde<br />

o Difficoltà nel<strong>la</strong> <strong>di</strong>sponibilità dei terreni<br />

(registri catastali non aggiornati)<br />

Minacce (Threats)<br />

o<br />

Mobilità <strong>di</strong> specialisti qualificati<br />

o<br />

o<br />

Sviluppo del know-how, del<strong>la</strong> produzione e<br />

dei servizi <strong>di</strong> mercato per <strong>le</strong> nuove<br />

tecnologie<br />

Introduzione <strong>di</strong> normative locali per lo<br />

<strong>sviluppo</strong> del settore energetico<br />

o<br />

o<br />

o<br />

Peso del<strong>la</strong> burocrazia<br />

Resistenza ai cambiamenti<br />

Disinformazione del pubblico<br />

44<br />

o<br />

o<br />

Creazione <strong>di</strong> un fondo provincia<strong>le</strong> per<br />

l’efficienza energetica e l’energia da fonti<br />

rinnovabili<br />

Inse<strong>di</strong>amento <strong>di</strong> developers esteri in loco<br />

o<br />

o<br />

Instabilità politica e conseguente <strong>le</strong>ntezza<br />

nel<strong>la</strong> realizzazione del<strong>le</strong> riforme<br />

Scarsa professionalità nel settore<br />

energetico “verde”<br />

o<br />

Sviluppo del<strong>le</strong> capacità <strong>di</strong> produzione <strong>di</strong><br />

macchinari ed apparecchi


4 – Gli alimenti funzionali<br />

4.1 - Introduzione<br />

Con questo termine si definiscono gli alimenti con un potenzia<strong>le</strong> effetto ad<strong>di</strong>ziona<strong>le</strong><br />

positivo sul mantenimento del<strong>la</strong> salute e/o sul<strong>la</strong> prevenzione del<strong>la</strong> salute dell’essere umano in<br />

genera<strong>le</strong> o anche solo gruppi <strong>di</strong> popo<strong>la</strong>zione (donne in gravidanza, persone anziane ecc.). Gli<br />

effetti positivi sono da ricondursi al<strong>la</strong> presenza <strong>di</strong> componenti che interagiscono con <strong>le</strong> funzioni<br />

fisiologiche dell’organismo (ad esempio, isof<strong>la</strong>voni – estrogeni presenti nel<strong>la</strong> soia -, polifenoli –<br />

antiossidanti presenti nell’uva, biof<strong>la</strong>vonoi<strong>di</strong> – antiossidanti presenti in <strong>di</strong>versi tipi <strong>di</strong> frutta e<br />

verdura -, ecc.). In breve, un alimento può <strong>di</strong>ventare “funziona<strong>le</strong>” attraverso l’applicazione <strong>di</strong><br />

tecnologie o biotecnologie che consentono <strong>di</strong> aumentarne <strong>la</strong> bio<strong>di</strong>sponibilità o <strong>la</strong><br />

concentrazione, rimuovere o mo<strong>di</strong>ficare un componente dal<strong>le</strong> caratteristiche funzionali.<br />

Solo alcuni Paesi (ad es. il Giappone e gli Stati Uniti 15 ) si sono dotati <strong>di</strong> una precisa<br />

<strong>le</strong>gis<strong>la</strong>zione riguardo <strong>la</strong> definizione, l’etichettatura e <strong>la</strong> commercializzazione degli alimenti<br />

funzionali, mentre al momento nell'Unione Europea manca una <strong>le</strong>gis<strong>la</strong>zione specifica su questa<br />

tipologia alimentare per cui ogni nazione è libera <strong>di</strong> autorego<strong>la</strong>mentarsi 16 . La Commissione UE ha<br />

comunque realizzato un’Azione Concertata sul<strong>la</strong> Functional Food Science in Europe – FUFOSE,<br />

ovvero un programma coor<strong>di</strong>nato dall’International Life Sciences Institute (ILSI) Europe, con<br />

l’obiettivo <strong>di</strong> stabilire e sviluppare un approccio scientificamente fondato sul<strong>le</strong> evidenze<br />

richieste a sostegno dello <strong>sviluppo</strong> <strong>di</strong> prodotti alimentari che possono avere effetti benefici su<br />

una specifica funzione biologica, migliorando lo stato <strong>di</strong> salute e il benessere <strong>di</strong> una persona e/o<br />

riducendo il rischio <strong>di</strong> ma<strong>la</strong>ttia. In partico<strong>la</strong>re, <strong>la</strong> FUFOSE ha sud<strong>di</strong>viso gli alimenti funzionali in<br />

2 principali categorie:<br />

45<br />

o<br />

Tipo A: alimenti che migliorano una specifica funzione fisiologica al <strong>di</strong> là del loro specifico ruolo<br />

nel<strong>la</strong> crescita corporea e nello <strong>sviluppo</strong>. Questo tipo <strong>di</strong> alimenti non hanno funzioni in re<strong>la</strong>zione a<br />

ma<strong>la</strong>ttie o stati patologici .<br />

15 In Giappone gli alimenti funzionali sono commercializzati e riconosciuti con <strong>la</strong> sig<strong>la</strong> FOSHU (Food for<br />

Specific Health Use). Negli Stati Uniti <strong>la</strong> FDA (Food & Drug Administration) fornisce <strong>la</strong> certificazione <strong>di</strong><br />

HealthC<strong>la</strong>ims a cibi commercializzati che <strong>di</strong>mostrino <strong>di</strong> contribuire al<strong>la</strong> prevenzione <strong>di</strong> alcune ma<strong>la</strong>ttie.<br />

16 A livello comunitario esistono comunque alcuni Rego<strong>la</strong>menti e Direttive che co<strong>di</strong>ficano alcuni aspetti<br />

<strong>le</strong>gati al<strong>la</strong> mo<strong>di</strong>fica degli alimenti, al<strong>la</strong> loro sicurezza ed etichettatura, ovvero: Reg. CE 1925/2006 del 20<br />

<strong>di</strong>cembre 2006, sull’aggiunta <strong>di</strong> vitamine e minerali e <strong>di</strong> talune altre sostanze agli alimenti; Reg. CE<br />

1924/2006 del 20 <strong>di</strong>cembre 2006, re<strong>la</strong>tivo al<strong>le</strong> in<strong>di</strong>cazioni nutrizionali e sul<strong>la</strong> salute fornite sui prodotti<br />

alimentari; Dir. 2008/100/CE del 28 ottobre 2008, re<strong>la</strong>tiva all’etichettatura nutriziona<strong>le</strong> dei prodotti<br />

alimentari per quanto riguarda <strong>le</strong> razioni giornaliere raccomandate, i coefficienti <strong>di</strong> conversione per il<br />

calcolo del valore energetico e <strong>le</strong> definizioni; Dir. 2000/13/CE, re<strong>la</strong>tivo al ravvicinamento del<strong>le</strong><br />

<strong>di</strong>sposizioni degli Stati membri in materia <strong>di</strong> etichettatura e presentazione degli alimenti.


o Tipo B: alimenti che contribuiscono a ridurre il rischio <strong>di</strong> contrarre una ma<strong>la</strong>ttia.<br />

Considerando invece <strong>le</strong> loro composizioni microbiologiche gli alimenti funzionali si<br />

<strong>di</strong>vidono in alimenti probiotici, prebiotici e simbiotici.<br />

o<br />

o<br />

o<br />

Probiotici: sono microrganismi vivi che ingeriti in quantità e<strong>le</strong>vate hanno un effetto equilibratore<br />

sul<strong>la</strong> flora intestina<strong>le</strong>. Tra i functional food più <strong>di</strong>ffusi in commercio ci sono i <strong>di</strong>versi tipi <strong>di</strong> yogurt,<br />

formaggi e determinate formu<strong>la</strong>zioni per l’infanzia (succhi <strong>di</strong> frutta, omogeneizzati e varie tipologie<br />

<strong>di</strong> <strong>la</strong>tte).<br />

Prebiotici: questi alimenti sono costituiti da componenti alimentari non <strong>di</strong>geribili (fruttooligosaccari<strong>di</strong><br />

e ga<strong>la</strong>tto-oligosaccari<strong>di</strong>, inulina, <strong>la</strong>ttulosio e polioli) in grado <strong>di</strong> stimo<strong>la</strong>re<br />

se<strong>le</strong>ttivamente <strong>la</strong> crescita <strong>di</strong> alcune specie batteriche saprofite dell’intestino, mo<strong>di</strong>ficando<br />

favorevolmente <strong>la</strong> flora batterica (aumento dell’assorbimento <strong>di</strong> minerali ed oligoe<strong>le</strong>menti,<br />

riduzione <strong>di</strong> co<strong>le</strong>sterolo e trigliceri<strong>di</strong>, rego<strong>la</strong>zione del<strong>la</strong> funzione intestina<strong>le</strong>).<br />

Simbiotici: sono alimenti caratterizzati dal<strong>la</strong> presenza sia <strong>di</strong> probiotici che <strong>di</strong> prebiotici che agiscono<br />

sinergicamente.<br />

Da quanto premesso sopra, nel capitolo n. 1 (Quadro economico) e nel<strong>la</strong> sezione 3.6<br />

de<strong>di</strong>cata al<strong>le</strong> biomasse agrico<strong>le</strong>, è emerso che il comparto agricolo del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na comprende<br />

<strong>di</strong>verse tipologie produttive che costituiscono i componenti <strong>di</strong> base per <strong>la</strong> realizzazione <strong>di</strong><br />

alimenti funzionali (dai cereali al<strong>le</strong> barbabieto<strong>le</strong>, dal<strong>la</strong> frutta ai derivati del <strong>la</strong>tte). Tuttavia,<br />

nonostante l’evidente dotazione <strong>di</strong> risorse, il concreto <strong>sviluppo</strong> del<strong>la</strong> biotecnologia alimentare in<br />

Vojvo<strong>di</strong>na è stato ral<strong>le</strong>ntato da una serie <strong>di</strong> fattori negativi. Innanzitutto negli anni del<strong>la</strong> crisi<br />

che ha colpito tutti i settori dell’economia del<strong>la</strong> Provincia (e del<strong>la</strong> Serbia in genera<strong>le</strong>) <strong>la</strong><br />

manutenzione ed il miglioramento dei terreni agricoli e del<strong>le</strong> serre è stata scarsa, inoltre il<br />

prob<strong>le</strong>ma del<strong>la</strong> carenza dei sistemi <strong>di</strong> irrigazione si è accentuato rispetto agli anni precedenti. A<br />

monte <strong>di</strong> questi prob<strong>le</strong>mi, va ricordato che nel<strong>la</strong> maggior parte dei casi il produttore non è<br />

proprietario dei fon<strong>di</strong> e, <strong>di</strong> conseguenza, manca lo stimolo e migliorare <strong>la</strong> qualità del suolo.<br />

Uno altro fattore <strong>di</strong> debo<strong>le</strong>zza va ricercato nel debo<strong>le</strong> <strong>le</strong>game tra <strong>la</strong> produzione agrico<strong>la</strong><br />

primaria e l’industria <strong>di</strong> trasformazione. La mancanza <strong>di</strong> una c<strong>la</strong>ssificazione e <strong>di</strong> una valutazione<br />

dei prodotti primari basata sul<strong>la</strong> qualità fa sì che i produttori non sono motivati a prendere <strong>le</strong><br />

misure necessarie per ottenere prodotti <strong>di</strong> qualità. Inoltre, al <strong>di</strong> là del basso livello <strong>di</strong><br />

automazione dei cicli produttivi, i macchinari in uso nel settore agroalimentare sono<br />

generalmente obso<strong>le</strong>ti in quanto spesso importati già usati da paesi più sviluppati. Il basso<br />

volume degli investimenti è a sua volta dovuto al<strong>la</strong> loro bassa red<strong>di</strong>tività e agli e<strong>le</strong>vati costi dei<br />

finanziamenti. Nell’industria <strong>di</strong> trasformazione si registra invece un genera<strong>le</strong> sottoutilizzo dei<br />

macchinari con una me<strong>di</strong>a del 30% rispetto al<strong>le</strong> reali capacità produttive.<br />

46


TAB. 21 – DISTRIBUZIONE DELLE IMPRESE DELL’AGROALIMENTARE IN VOJVODINA<br />

Anno 2009<br />

N.<br />

Imprese<br />

N. Addetti<br />

N.<br />

Imprese<br />

N. Addetti<br />

Vojvo<strong>di</strong>na 535 22.249<br />

Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong><br />

(Pančevo, Vršac)<br />

70<br />

(27,13)<br />

1.289<br />

(739,266)<br />

Bačka Settentriona<strong>le</strong><br />

(Subotica)<br />

59<br />

(44)<br />

3.382<br />

(2.162)<br />

Bačka Occidenta<strong>le</strong><br />

(Sombor, Ku<strong>la</strong>)<br />

57<br />

(25,19)<br />

2.035<br />

(1.060, 856)<br />

Banato Centra<strong>le</strong><br />

(Zrenjanin, Novi Bečej)<br />

50<br />

(25,12)<br />

2.332<br />

(1.862, 179)<br />

Bačka Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong><br />

(Novi Sad, Bačka Pa<strong>la</strong>nka)<br />

182<br />

(92,17)<br />

8.260<br />

(3.456, 752)<br />

Banato Settentriona<strong>le</strong><br />

(Kikinda, Kanjiža)<br />

40<br />

(7,11)<br />

2.058<br />

(764, 342)<br />

Srem<br />

(S. Mitrovica, S. Pazova)<br />

77<br />

(22,18)<br />

2.893<br />

(763, 646)<br />

FONTE: CENTRO PER GLI STUDI ECONOMICI STRATEGICI “VOJVODINA-CESS”.<br />

Nonostante queste carenze strutturali, in Vojvo<strong>di</strong>na il comparto del<strong>la</strong> ricerca nel<strong>le</strong><br />

biotecnologie alimentari è comunque garantito dal<strong>la</strong> presenza <strong>di</strong> varie Facoltà o Istituti che<br />

fanno parte del polo universitario <strong>di</strong> Novi Sad e, in parte, <strong>di</strong> quello <strong>di</strong> Belgrado.<br />

o Facoltà <strong>di</strong> agraria, Novi Sad<br />

o Facoltà <strong>di</strong> tecnologia, Novi Sad<br />

o Facoltà <strong>di</strong> agraria, Zemun<br />

o Università <strong>di</strong> Belgrado<br />

o Facoltà <strong>di</strong> agricoltura biologica, Bačka Topo<strong>la</strong><br />

o Istituto veterinario, Novi Sad<br />

o Istituto per l´orticoltura e <strong>la</strong> produzione del<strong>le</strong><br />

piante, Novi Sad<br />

o Istituto per il mais, Zemun Polje<br />

o Istituto per l´al<strong>le</strong>vamento del bestiame, Belgrado<br />

o Istituto per l´igiene e <strong>la</strong> tecnologia del<strong>la</strong> carne,<br />

Belgrado<br />

47<br />

Inoltre, negli ultimi anni sono stati<br />

istituiti dei cluster/associazioni <strong>di</strong><br />

produttori, che danno partico<strong>la</strong>re<br />

attenzione all’innovazione nel settore<br />

agricolo. Si tratta del <strong>di</strong>stretto POLUX<br />

(Associazione dei produttori serbi <strong>di</strong> alimenti), istituito nel marzo 2010 con sede a Kikinda che si<br />

prefigge <strong>di</strong> creare una politica <strong>di</strong> marketing e una rete <strong>di</strong> ven<strong>di</strong>ta congiunta, nonché <strong>di</strong> stimo<strong>la</strong>re<br />

lo scambio <strong>di</strong> buone pratiche e l’innovazione tra i<br />

suoi associati. Il <strong>di</strong>stretto riunisce 20 aziende che<br />

impiegano comp<strong>le</strong>ssivamente circa 1.100 addetti<br />

e che fatturano circa 33 mln. €, ovvero <strong>la</strong> metà<br />

del settore agroalimentare del Banato<br />

Settentriona<strong>le</strong>. Inoltre, esso è supportato da 7 istituti <strong>di</strong> ricerca e <strong>di</strong> consu<strong>le</strong>nza. Istituito nel<br />

marzo 2010, il cluster Agroindustrija con sede a Subotica riunisce invece 18 produttori e aziende


<strong>di</strong> prima trasformazione del Distretto del<strong>la</strong> Backa Settentriona<strong>le</strong> con un tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> 209 addetti e<br />

un fatturato <strong>di</strong> 3,3 mln. €. Agroindustrija si prefigge <strong>di</strong> migliorare <strong>la</strong> competitività e <strong>la</strong><br />

sostenibilità produttiva dei suoi associati, nonché <strong>di</strong> <strong>di</strong>versificare <strong>la</strong> produzione agrico<strong>la</strong> anche<br />

per <strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> biomasse. Inoltre, si ricorda che presso il polo universitario <strong>di</strong> Novi Sad<br />

include è attivo anche l’Istituto del<strong>la</strong> Tecnologia Alimentare (Institut za prehrambene<br />

tehnologije – FINS) che svolge analisi chimiche, fisiche e microbiologiche sugli alimenti e svolge<br />

attività <strong>di</strong> ricerca nei processi <strong>di</strong> trasformazione dei<br />

prodotti agricoli vegetali ed animali. I <strong>la</strong>boratori,<br />

dotati <strong>di</strong> apparecchiature d’avanguar<strong>di</strong>a, sono<br />

specializzati nel<strong>la</strong> ricerca <strong>di</strong> nuovi processi per <strong>la</strong><br />

produzione <strong>di</strong> alimenti funzionali a base <strong>di</strong> cereali,<br />

frutta, verdura e carne. Infine a Novi Sad dal 1938 è attivo l’Istituto del<strong>le</strong> colture vegetali, un<br />

centro <strong>di</strong> ricerca che opera all’interno del Ministero e dello <strong>sviluppo</strong> tecnologico con oltre 100<br />

ricercatori per lo stu<strong>di</strong>o e lo <strong>sviluppo</strong> del<strong>le</strong> sementi. In partico<strong>la</strong>re, l’attività comprende lo<br />

<strong>sviluppo</strong> <strong>di</strong> ibri<strong>di</strong> <strong>di</strong> semenze che vengono<br />

commercializzati in oltre 30 paesi (dai Paesi dell’ex<br />

Iugos<strong>la</strong>via, a quelli dell’UE fino al<strong>la</strong> Cina e all’In<strong>di</strong>a),<br />

grazie ad un centro <strong>di</strong> 8mi<strong>la</strong> m² per <strong>la</strong> conservazione e<br />

<strong>la</strong> <strong>di</strong>stribuzione con una capacità <strong>di</strong> 8.500 tonn. <strong>di</strong><br />

sementi, situato a Rimski Šančevi (Novi Sad).<br />

Tuttavia, nonostante <strong>la</strong> presenza <strong>di</strong> questi enti, nel rapporto tra ricerca e industria agroalimentare<br />

si registra <strong>la</strong> stessa carenza <strong>di</strong> <strong>le</strong>gami evidenziata nel rapporto tra azienda agrico<strong>la</strong> e<br />

industria <strong>di</strong> trasformazione. Infatti, ad eccezione <strong>di</strong> alcuni centri <strong>di</strong> eccel<strong>le</strong>nza che hanno potuto<br />

beneficiare <strong>di</strong> finanziamenti e know-how nell’ambito <strong>di</strong> progetti <strong>di</strong> cooperazione scientifica<br />

finanziati dal<strong>le</strong> maggiori istituzioni internazionali, il settore del<strong>la</strong> ricerca nel<strong>la</strong> biotecnologia<br />

alimentare del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na soffre <strong>di</strong> una genera<strong>le</strong> obso<strong>le</strong>scenza del<strong>le</strong> apparecchiature e<br />

strumenti <strong>di</strong> analisi, peraltro a <strong>di</strong>sposizione <strong>di</strong> ristretti team <strong>di</strong> ricercatori, dell’uso insufficiente<br />

del<strong>le</strong> tecnologie occidentali d’avanguar<strong>di</strong>a, del<strong>la</strong> scarsa applicazione pratica dei risultati<br />

ottenuti in <strong>la</strong>boratorio e del<strong>la</strong> carenza <strong>di</strong> persona<strong>le</strong> qualificato nell’agro-industria in grado <strong>di</strong><br />

applicare nuove conoscenze nei cicli produttivi.<br />

48


In conclusione, per uno <strong>sviluppo</strong> concreto degli alimenti funzionali in Vojvo<strong>di</strong>na sarebbe<br />

auspicabi<strong>le</strong> che a monte del<strong>la</strong> filiera ci sia un processo <strong>di</strong> ammodernamento che parta<br />

dall’azienda agrico<strong>la</strong>, che includa l’industria <strong>di</strong> trasformazione e che si ponga come obiettivo<br />

primario <strong>la</strong> <strong>di</strong>versificazione del<strong>la</strong> produzione ed il miglioramento del<strong>la</strong> sua qualità. In questo<br />

processo il ruolo dei vari enti attivi in Vojvo<strong>di</strong>na nel settore del<strong>le</strong> biotecnologie, affiancato e<br />

quello del<strong>le</strong> maggiori multinazionali già presenti sul mercato del<strong>la</strong> Provincia appare<br />

fondamenta<strong>le</strong>.<br />

49


4.2 – Le abitu<strong>di</strong>ni alimentari e <strong>la</strong> salute del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione<br />

Per quanto concerne <strong>la</strong> <strong>situazione</strong> nutriziona<strong>le</strong> e sanitaria del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione, va premesso<br />

che i gran<strong>di</strong> cambiamenti nei sistemi politici, economici e sociali che hanno riguardato i Paesi<br />

dell’Europa Centra<strong>le</strong> ed Orienta<strong>le</strong> all’inizio degli anni ’90 hanno coinvolto <strong>la</strong> Serbia solo nel<br />

decennio successivo. Inoltre, oltre al<strong>la</strong> crisi <strong>le</strong>gata al<strong>la</strong> transizione, <strong>la</strong> Serbia ha subìto conflitti<br />

armati, sanzioni del<strong>la</strong> comunità internaziona<strong>le</strong> e ulteriori ral<strong>le</strong>ntamenti del<strong>le</strong> riforme che hanno<br />

portato al col<strong>la</strong>sso <strong>di</strong> tutti i segmenti del<strong>la</strong> società, inclusi i loro stili <strong>di</strong> vita e <strong>la</strong> loro <strong>situazione</strong><br />

sanitaria. In partico<strong>la</strong>re, negli anni imme<strong>di</strong>atamente successivi al<strong>la</strong> <strong>di</strong>ssoluzione del<strong>la</strong> Repubblica<br />

Socialista Federa<strong>le</strong> <strong>di</strong> Iugos<strong>la</strong>via (1992) <strong>la</strong> <strong>di</strong>eta me<strong>di</strong>a del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione non era qualitativamente<br />

sod<strong>di</strong>sfacente (deficit <strong>di</strong> micronutrienti – vitamine, calcio fosforo, ferro, ecc.- e macronutrienti<br />

– proteine, lipi<strong>di</strong> e carboidrati) e costituiva un fattore <strong>di</strong> rischio per contrarre ma<strong>la</strong>ttie<br />

croniche non contagiose. Nell’ultimo decennio invece <strong>le</strong> abitu<strong>di</strong>ni nutrizionali del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione<br />

hanno cominciato a mutare a causa del <strong>di</strong>verso sti<strong>le</strong> <strong>di</strong> vita (aumento del red<strong>di</strong>to <strong>di</strong>sponibi<strong>le</strong>,<br />

maggiore <strong>di</strong>sponibilità <strong>di</strong> prodotti alimentari importati, riduzione del<strong>la</strong> fornitura <strong>di</strong> pasti<br />

col<strong>le</strong>ttivi, ecc.). In partico<strong>la</strong>re, secondo <strong>le</strong> ri<strong>le</strong>vazioni dell’Istituto del<strong>la</strong> Sanità Pubblica “Dr.<br />

Mi<strong>la</strong>n Jovano-vic Batut” <strong>di</strong> Belgrado nel 2006, il 56,6% del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione adulta faceva<br />

rego<strong>la</strong>rmente tre pasti al giorno rispetto al 71,9% ri<strong>le</strong>vato nel 2000. Nello stesso anno il 57,2%<br />

degli adulti si nutriva <strong>di</strong> pane bianco, mentre il 14,8% <strong>di</strong> pane integra<strong>le</strong>, <strong>di</strong> pane <strong>di</strong> sega<strong>la</strong> e altri<br />

tipi simi<strong>la</strong>ri <strong>di</strong> pane. L’uso <strong>di</strong> grassi animali per <strong>la</strong> preparazione degli alimenti era sceso al 33,6%<br />

rispetto al 40,5% del 2000, mentre <strong>la</strong> verdura fresca faceva parte del<strong>la</strong> <strong>di</strong>eta quoti<strong>di</strong>ana per il<br />

54,8% del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione rispetto al 42,5% del 2000.<br />

50<br />

TAB. 22 – LA NUTRIZIONE IN SERBIA<br />

Adulti<br />

2000 2006<br />

Bambini e<br />

ado<strong>le</strong>scenti<br />

Adulti<br />

Bambini e<br />

ado<strong>le</strong>scenti<br />

Tre pasti principali al giorno 71,9 85,6 56,6 74,4<br />

Consumo preva<strong>le</strong>nte <strong>di</strong> pane bianco 43,4 58,6 57,2 74,6<br />

Uso <strong>di</strong> grassi animali 40,5 41,1 33,8 31,6<br />

Consumo <strong>di</strong> pesce < 1 volta/settimana 63,7 61,5 48,7 52,8<br />

Consumo quoti<strong>di</strong>ano <strong>di</strong> verdura fresca 42,5 46,3 54,8 48,9<br />

Consumo quoti<strong>di</strong>ano <strong>di</strong> frutta fresca 34,4 46,2 44,0 51,6<br />

FONTE: ISTITUTO DELLA SANITÀ PUBBLICA DI SERBIA<br />

Negli anni successivi si è registrato un ulteriore miglioramento del<strong>la</strong> <strong>di</strong>eta del<strong>la</strong><br />

popo<strong>la</strong>zione che, oltre ai fattori già citati, non va però imputato all’evoluzione qualitativa e al<strong>la</strong>


<strong>di</strong>versificazione del<strong>la</strong> produzione alimentare naziona<strong>le</strong>, bensì all’accresciuta <strong>di</strong>sponibilità sul<br />

mercato <strong>di</strong> alimenti importati dall’estero o prodotti nel paese da gran<strong>di</strong> gruppi occidentali del<br />

settore agroalimentare. Infatti, nel<strong>la</strong> sezione n. 4.1 si è potuto constatare che in Vojvo<strong>di</strong>na, a<br />

fronte <strong>di</strong> una stallo dal punto quantitativo e qualitativo del<strong>la</strong> produzione agroalimentare, si è<br />

assistito al progressivo ingresso nel mercato dei maggiori attori occidentali del settore.<br />

TAB. 23 – I CONSUMI DI ALIMENTARI E BEVANDE<br />

2006 2010<br />

(Unità <strong>di</strong> misura/anno) Rep. <strong>di</strong> Serbia Vojvo<strong>di</strong>na Rep. <strong>di</strong> Serbia Vojvo<strong>di</strong>na<br />

Pane e cereali (kg.) 319,8 303,6 307,9 307,4<br />

Prodotti farinacei, pasta (kg.) 21,6 19,9 27,3 24,6<br />

Riso (kg.) 11,8 7,6 12,3 11,2<br />

Carne bovina (fresca e surge<strong>la</strong>ta in kg.) 13,8 9,5 10,5 9,0<br />

Carne suina (fresca e surge<strong>la</strong>ta in kg.) 54,9 66,8 49,5 51,9<br />

Carne <strong>di</strong> pol<strong>la</strong>me (fresca e surge<strong>la</strong>ta in kg.) 51,4 74,7 52,0 68,4<br />

Pesce (fresco e surge<strong>la</strong>to in kg.) 15,1 12,0 13,0 11,4<br />

Latte (fresco e pastorizzato in litri) 190,3 188,0 167,4 164,7<br />

Yogurt (litri) 70,2 49,6 79,9 64,2<br />

Formaggio bianco (litri) 31,6 16,3 30,2 17,5<br />

Me<strong>le</strong> (kg.) 38,2 41,5 40,4 44,1<br />

Uva (kg.) 6,2 6,2 6,5 6,2<br />

Altri tipi <strong>di</strong> frutta fresca (kg.) 65,4 58,4 56,0 46,8<br />

Carote, prezzemolo e sedano (kg.) 18,3 17,6 24,1 31,3<br />

Cipol<strong>la</strong>, aglio e porro (kg.) 33,6 37,0 36,3 33,4<br />

Altri tipi <strong>di</strong> verdura fresca (kg.) 58,5 52,3 69,7 61,3<br />

Mie<strong>le</strong> (kg.) 2,5 2,3 2,7 2,2<br />

Ciocco<strong>la</strong>to (kg.) 3,6 3,2 3,9 3,3<br />

Caffè (kg.) 11,5 10,5 10,8 9,9<br />

Acqua minera<strong>le</strong> (litri) 96,6 109,2 116,0 161,7<br />

Succo <strong>di</strong> frutta (litri) 43,9 35,7 59,5 57,2<br />

Altre bevande analcoliche (litri) 77,0 81,1 73,8 78,3<br />

51<br />

FONTE: UFFICIO STATISTICO DELLA REPUBBLICA DI SERBIA<br />

Purtroppo, non sono <strong>di</strong>sponibili dati sul consumo <strong>di</strong> alimenti funzionali in Serbia ed in<br />

Vojvo<strong>di</strong>na, tuttavia dal<strong>la</strong> tabel<strong>la</strong> n. 23 viene <strong>la</strong> conferma che in Vojvo<strong>di</strong>na <strong>le</strong> abitu<strong>di</strong>ni alimentari<br />

del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione siano migliorate <strong>di</strong> più rispetto a quel<strong>le</strong> del<strong>la</strong> Serbia in genera<strong>le</strong>. Senza entrare<br />

nel dettaglio basta notare che tra il 2006 ed il 2010 se in Serbia il consumo me<strong>di</strong>o annuo <strong>di</strong> carne<br />

suina è ca<strong>la</strong>to del 9,8% in Vojvo<strong>di</strong>na è invece <strong>di</strong>minuito del 22,3%, mentre il consumo <strong>di</strong> yogurt in


Serbia è cresciuto del 13,8%, mentre in Vojvo<strong>di</strong>na del 29,4%. Analoghe considerazioni sono valide<br />

anche per alcuni tipi <strong>di</strong> bevande non alcoliche come i succhi <strong>di</strong> frutta e l’acqua minera<strong>le</strong>.<br />

Come noto, <strong>la</strong> salute umana <strong>di</strong>pende in gran parte dall’alimentazione, che contribuisce a<br />

al buon funzionamento dell’organismo. Infatti, con un’alimentazione scorretta aumenta il<br />

rischio <strong>di</strong> contrarre ma<strong>la</strong>ttie car<strong>di</strong>ovasco<strong>la</strong>ri, <strong>di</strong>abete e tumori.<br />

In tal senso, per quanto concerne <strong>la</strong> morbi<strong>di</strong>tà e <strong>le</strong> cause <strong>di</strong> mortalità del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione<br />

del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na e del<strong>la</strong> Serbia nel 2009 (ultimi dati <strong>di</strong>sponibili) non si riscontrano <strong>di</strong>fferenze<br />

sostanziali rispetto al<strong>la</strong> me<strong>di</strong>a dei Paesi dell’Europa Occidenta<strong>le</strong> in quanto il 75% circa dei<br />

decessi è causato dal<strong>le</strong> ma<strong>la</strong>ttie del sistema circo<strong>la</strong>torio e dal<strong>le</strong> neop<strong>la</strong>sie. Se però si raffronta il<br />

dato del 2009 con quello del 2007 emerge che in Serbia i decessi sono aumentati dell’1,5%,<br />

mentre in Vojvo<strong>di</strong>na sono <strong>di</strong>minuiti dello 0,9%. Il dato <strong>di</strong>saggregato per patologia fa poi<br />

emergere che in Serbia i decessi causati da ma<strong>la</strong>ttie del sistema circo<strong>la</strong>torio sono ca<strong>la</strong>ti<br />

dell’1,2% mentre in Vojvo<strong>di</strong>na del 5,1%, paral<strong>le</strong><strong>la</strong>mente quelli causati da tumori sono aumentati<br />

del 3,1% in Serbia, mentre sono <strong>di</strong>minuiti dell’1,2% in Vojvo<strong>di</strong>na.<br />

TAB. 24 – LE CAUSE DI MORTALITÀ IN VOJVODINA<br />

Anno 2009<br />

Tota<strong>le</strong><br />

Decessi (*)<br />

Ma<strong>la</strong>ttie<br />

sistema<br />

circo<strong>la</strong>torio<br />

Tumori<br />

Ma<strong>la</strong>ttie<br />

sistema<br />

respiratorio<br />

Ma<strong>la</strong>ttie sistema<br />

<strong>di</strong>gestivo<br />

Ma<strong>la</strong>ttie<br />

endocrine e<br />

metaboliche<br />

Rep. <strong>di</strong> Serbia 104.400 56.951 21.415 4.203 3.621 3.175<br />

Vojvo<strong>di</strong>na 28.562 15.192 6.105 1.222 940 919<br />

Bačka Settentriona<strong>le</strong><br />

(Subotica)<br />

Banato Centra<strong>le</strong><br />

(Zrenjanin)<br />

Banato Settentriona<strong>le</strong><br />

(Kikinda)<br />

Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong><br />

(Pančevo)<br />

Bačka Occidenta<strong>le</strong><br />

(Sombor)<br />

Bačka Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong><br />

(Novi Sad)<br />

Srem<br />

(S. Mitrovica)<br />

3.032<br />

(2.226)<br />

3.099<br />

(1.888)<br />

2.570<br />

(976)<br />

4.384<br />

(1.617)<br />

2.995<br />

(1.335)<br />

7.762<br />

(3.653)<br />

4.410<br />

(1.134)<br />

1.641<br />

(1.167)<br />

1.778<br />

(1.051)<br />

1.336<br />

(480)<br />

2.637<br />

(897)<br />

1.529<br />

(607)<br />

3.944<br />

(1.769)<br />

2.327<br />

(661)<br />

718<br />

(552)<br />

571<br />

(344)<br />

582<br />

(229)<br />

887<br />

(373)<br />

598<br />

(247)<br />

1.818<br />

(914)<br />

931<br />

(250)<br />

87<br />

(65)<br />

100<br />

(60)<br />

108<br />

(52)<br />

164<br />

(67)<br />

147<br />

(60)<br />

432<br />

(214)<br />

184<br />

(35)<br />

109<br />

(88)<br />

92<br />

(57)<br />

100<br />

(36)<br />

121<br />

(44)<br />

95<br />

(48)<br />

280<br />

(136)<br />

143<br />

(28)<br />

92<br />

(70)<br />

132<br />

(83)<br />

115<br />

(48)<br />

68<br />

(34)<br />

61<br />

(26)<br />

298<br />

141)<br />

163<br />

(39)<br />

52<br />

(*) – INCLUSE TUTTE LE MALATTIE E LE CAUSE ESTERNE<br />

FONTE: ISTITUTO DELLA SANITÀ PUBBLICA DI SERBIA


Oltre all’alimentazione scorretta questi dati sono influenzati anche da altri fattori <strong>di</strong><br />

rischio come il consumo <strong>di</strong> alcolici e <strong>di</strong> tabacco o l’ipertensione, i cui effetti sono <strong>di</strong>fficili da<br />

quantificare se non con indagini specifiche a campione. Inoltre ci sono <strong>di</strong>verse abitu<strong>di</strong>ni<br />

alimentari tra <strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione del<strong>le</strong> aree urbane e quel<strong>la</strong> del<strong>le</strong> aree rurali e non bisogna<br />

trascurare anche il grado <strong>di</strong> accesso del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione al<strong>le</strong> strutture sanitarie riguardo sia <strong>la</strong><br />

prevenzione che <strong>la</strong> cura del<strong>le</strong> patologie.<br />

53


4.4 – Il contributo del<strong>la</strong> te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina<br />

La te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina è un insieme <strong>di</strong> tecniche informatiche e me<strong>di</strong>che che semplifica l'accesso<br />

al servizio sanitario da parte dei citta<strong>di</strong>ni e <strong>la</strong> trasmissione in tempo rea<strong>le</strong> <strong>di</strong> informazioni a<br />

carattere scientifico tra me<strong>di</strong>co e citta<strong>di</strong>no o tra addetti ai <strong>la</strong>vori. I suoi campi <strong>di</strong> applicazione<br />

sono molteplici e in continua evoluzione, dal<strong>la</strong> car<strong>di</strong>ologia (trasmissione <strong>di</strong> tracciati<br />

e<strong>le</strong>ttrocar<strong>di</strong>ografici) al<strong>la</strong> ra<strong>di</strong>ologia (immagini ra<strong>di</strong>ografiche e computerizzate), dal<strong>la</strong><br />

dermatologia (foto <strong>di</strong>gitali <strong>di</strong> <strong>le</strong>sioni cutanee) al<strong>la</strong> ginecologia (monitoraggio in gravidanza), ecc.<br />

A livello comunitario <strong>la</strong> definizione più esaustiva del<strong>la</strong> te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina è quel<strong>la</strong> concordata<br />

da una Commissione <strong>di</strong> esperti che ha redatto un documento sul<strong>le</strong> <strong>prospettive</strong> <strong>di</strong> <strong>sviluppo</strong> del<strong>la</strong><br />

te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina in Europa (Advanced Informatics in Me<strong>di</strong>cine - AIM 1990) e che ha definito <strong>la</strong><br />

te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina come “l’integrazione, monitoraggio e gestione dei pazienti, nonché l’educazione<br />

dei pazienti e del persona<strong>le</strong>, usando sistemi che consentano un pronto accesso al<strong>la</strong> consu<strong>le</strong>nza<br />

<strong>di</strong> esperti ed al<strong>le</strong> informazioni del paziente, in<strong>di</strong>pendentemente da dove il paziente o <strong>le</strong><br />

informazioni risiedano”. Infatti, l’applicazione del<strong>la</strong> te<strong>le</strong>matica in ambito me<strong>di</strong>co implica <strong>la</strong><br />

risposta tempestiva al<strong>le</strong> esigenze <strong>di</strong>agnostiche (te<strong>le</strong><strong>di</strong>agnosi) e terapeutiche (te<strong>le</strong>assistenza) <strong>di</strong><br />

citta<strong>di</strong>ni <strong>di</strong>stanti dal<strong>le</strong> strutture sanitarie o comunque impossibilitati a muoversi dal domicilio;<br />

fornire una risposta valida ed efficace in caso <strong>di</strong> ma<strong>la</strong>ti cronici o anziani e un supporto<br />

in<strong>di</strong>spensabi<strong>le</strong> nel<strong>le</strong> urgenze (te<strong>le</strong>soccorso); favorire l’aggiornamento scientifico (te<strong>le</strong><strong>di</strong>dattica) e<br />

il col<strong>le</strong>gamento interattivo tra me<strong>di</strong>ci (videote<strong>le</strong>consulto). Ne consegue una concreta<br />

interre<strong>la</strong>zione tra <strong>le</strong> strutture minori o più deboli e quel<strong>le</strong> maggiori o specialistiche,<br />

partico<strong>la</strong>rmente interessanti per paesi e regioni come <strong>la</strong> Serbia e <strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na. Oltre ad avere<br />

utilità in campo strettamente clinico/<strong>di</strong>dattico, <strong>la</strong> te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina può contribuire all’ottimizzazione<br />

del<strong>la</strong> gestione del sistema sanitario, me<strong>di</strong>ante vaste applicazioni <strong>di</strong> tipo<br />

amministrativo 17 . Non ultimo, nell’ottica <strong>di</strong> una riorganizzazione dei sistemi sanitari, l’utilizzo<br />

del<strong>le</strong> tecnologie informatiche, snel<strong>le</strong>ndo <strong>le</strong> procedure e migliorando i servizi offerti, contribuisce<br />

a garantire anche un contenimento del<strong>la</strong> spesa sanitaria.<br />

Nel caso del<strong>la</strong> Serbia e del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na, lo <strong>sviluppo</strong> del<strong>la</strong> te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina consentirebbe <strong>di</strong><br />

ridurre almeno in parte alcune carenze strutturali del loro sistema sanitario, soprattutto nel<strong>le</strong><br />

aree più periferiche. Infatti, si ricorda che fino all’inizio <strong>di</strong> questo decennio il sistema sanitario<br />

era troppo centralizzato, inefficiente ed oneroso e <strong>la</strong> mancanza <strong>di</strong> una riforma sanitaria<br />

associata agli effetti del<strong>le</strong> sanzioni del<strong>la</strong> comunità internaziona<strong>le</strong> hanno accentuato <strong>le</strong> carenze<br />

strutturali del<strong>la</strong> sanità pubblica serba (scarsa <strong>di</strong>sponibilità <strong>di</strong> farmaci e <strong>di</strong> apparecchiature<br />

54<br />

17 Infatti, attraverso <strong>la</strong> creazione <strong>di</strong> una rete te<strong>le</strong>matica <strong>di</strong> strutture sanitarie è possibi<strong>le</strong> ottenere<br />

informazioni sul<strong>la</strong> <strong>di</strong>sponibilità dei posti <strong>le</strong>tto, sull’accesso al<strong>le</strong> liste <strong>di</strong> prenotazione, sul<strong>la</strong> gestione del<strong>le</strong><br />

cartel<strong>le</strong> cliniche, dei referti me<strong>di</strong>ci ecc.


me<strong>di</strong>cali d’avanguar<strong>di</strong>a). Negli anni successivi il paese ha ricevuto ingenti aiuti umanitari,<br />

assistenza tecnica e prestiti agevo<strong>la</strong>ti per l’ammodernamento del<strong>le</strong> strutture ed apparecchiature<br />

sanitarie e sono state create <strong>le</strong> prime strutture private. Paral<strong>le</strong><strong>la</strong>mente, è iniziato il processo <strong>di</strong><br />

decentramento e <strong>di</strong> potenziamento del<strong>le</strong> strutture e del persona<strong>le</strong> sanitario locali. Tuttavia, se<br />

nel comp<strong>le</strong>sso queste azioni hanno dato dei buoni risultati, a livello territoria<strong>le</strong> <strong>le</strong> <strong>di</strong>sparità non<br />

sono state ancora del tutto colmate.<br />

Infatti, se si considerano i dati dell’Istituto del<strong>la</strong> Sanità Pubblica emerge che nel 2009 in<br />

Vojvo<strong>di</strong>na era concentrato il 23,1% del tota<strong>le</strong> dei me<strong>di</strong>ci <strong>di</strong> tutta <strong>la</strong> Serbia (31,3% dei me<strong>di</strong>ci<br />

generici e il 20,8% <strong>di</strong> me<strong>di</strong>ci specializzati), con una percentua<strong>le</strong> <strong>di</strong> me<strong>di</strong>ci specializzati inferiore<br />

rispetto al tota<strong>le</strong> (73,5% in Serbia, 66,3% in Vojvo<strong>di</strong>na). Anche considerando il numero <strong>di</strong> abitanti<br />

per singolo me<strong>di</strong>co risulta che, se in Serbia il rapporto era <strong>di</strong> 352/1, in Vojvo<strong>di</strong>na questo<br />

rapporto saliva a 410/1. Le stesse considerazioni valgono anche se si considera <strong>la</strong> <strong>di</strong>stribuzione<br />

sul territorio dei farmacisti.<br />

Tab. 25 – Numero e <strong>di</strong>stribuzione <strong>di</strong> me<strong>di</strong>ci in Vojvo<strong>di</strong>na<br />

Me<strong>di</strong>ci<br />

(Dati 2009) Tota<strong>le</strong> Generici Specializzan<strong>di</strong> Specializzati<br />

N. abitanti<br />

per 1 me<strong>di</strong>co<br />

Farmacisti<br />

Rep. <strong>di</strong> Serbia 20.825 3.425 2.087 15.313 352 2.034<br />

Città <strong>di</strong> Belgrado 6.004 693 401 4.910 272 664<br />

Vojvo<strong>di</strong>na 4.804 1.073 546 3.185 410 451<br />

Bačka Settentriona<strong>le</strong><br />

(Subotica)<br />

Banato Centra<strong>le</strong><br />

(Zrenjanin)<br />

Banato Settentriona<strong>le</strong><br />

(Kikinda)<br />

Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong><br />

(Pančevo)<br />

Bačka Occidenta<strong>le</strong><br />

(Sombor)<br />

Bačka Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong><br />

(Novi Sad)<br />

Srem<br />

(S. Mitrovica)<br />

394<br />

(332)<br />

425<br />

(340)<br />

338<br />

(141)<br />

725<br />

(350)<br />

441<br />

(287)<br />

1.911<br />

(1.484)<br />

570<br />

(237)<br />

91<br />

(71)<br />

103<br />

(54)<br />

98<br />

(39)<br />

170<br />

(58)<br />

109<br />

(43)<br />

334<br />

(160)<br />

168<br />

(32)<br />

58<br />

(52)<br />

41<br />

(26)<br />

42<br />

(8)<br />

90<br />

(36)<br />

50<br />

(39)<br />

190<br />

(147)<br />

75<br />

(45)<br />

245<br />

(209)<br />

281<br />

(250)<br />

198<br />

(94)<br />

465<br />

(256)<br />

282<br />

(205)<br />

1.387<br />

(1.177)<br />

327<br />

(160)<br />

488<br />

(435)<br />

454<br />

(369)<br />

455<br />

(438)<br />

415<br />

(355)<br />

443<br />

(311)<br />

318<br />

(220)<br />

571<br />

(344)<br />

47<br />

(41)<br />

68<br />

(58)<br />

29<br />

(16)<br />

74<br />

(45)<br />

41<br />

(31)<br />

135<br />

(97)<br />

57<br />

(28)<br />

55<br />

FONTE: ISTITUTO DELLA SANITÀ PUBBLICA DI SERBIA<br />

Inoltre, all’interno del<strong>la</strong> Provincia Autonoma si ri<strong>le</strong>vano sostanziali <strong>di</strong>fferenze territoriali<br />

sul<strong>la</strong> <strong>di</strong>sponibilità <strong>di</strong> me<strong>di</strong>ci: infatti, nel Distretto del<strong>la</strong> Bačka Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong> c’è 1 me<strong>di</strong>co ogni 318<br />

abitanti (220 abitanti nel capoluogo Novi Sad, 272 nel<strong>la</strong> capita<strong>le</strong> Belgrado), mentre nei Distretti


del<strong>la</strong> Bačka Settentriona<strong>le</strong> e del Banato Settentriona<strong>le</strong> questo in<strong>di</strong>ce sa<strong>le</strong> rispettivamente a 488<br />

e 455 (435 e 438 nei capoluoghi Subotica e Kikinda).<br />

Per quanto riguarda da dotazione <strong>di</strong> centri <strong>di</strong> assistenza sanitaria <strong>di</strong> base e <strong>di</strong> strutture<br />

ospedaliere <strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na, grazie all’attuazione del<strong>la</strong> nuova Legge sul<strong>la</strong> sanità del 2005 che ha<br />

trasferito al<strong>le</strong> municipalità i servizi dell’assistenza sanitaria <strong>di</strong> base, <strong>di</strong>spone <strong>di</strong> una rete<br />

decentralizzata e ben <strong>di</strong>stribuita sul territorio sia nei capoluoghi dei suoi 7 Distretti, sia nel<strong>le</strong><br />

località minori. Infatti, se si considera <strong>la</strong> densità <strong>di</strong> strutture sanitarie sul territorio emerge che<br />

il rapporto tra numero <strong>di</strong> centri <strong>di</strong> assistenza sanitaria <strong>di</strong> base per 100mi<strong>la</strong> abitanti del<strong>la</strong><br />

Vojvo<strong>di</strong>na (2,24) è molto superiore rispetto a quello del resto del<strong>la</strong> Serbia e a quello <strong>di</strong> Belgrado<br />

(rispettivamente 1,82 e 0,98). All’interno del<strong>la</strong> Provincia Autonoma il Distretto con <strong>la</strong> maggiore<br />

dotazione è il Banato Settentriona<strong>le</strong> con un rapporto <strong>di</strong> 3,90, mentre quello più svantaggiato è<br />

quello del<strong>la</strong> Bačka Settentriona<strong>le</strong> (1,56). Se si considera invece <strong>la</strong> <strong>di</strong>stribuzione del<strong>le</strong> strutture<br />

ospedaliere (ospedali generali e ospedali specializzati) il rapporto in Vojvo<strong>di</strong>na è invece inferiore<br />

rispetto a quel<strong>la</strong> del resto del paese (rispettivamente 1,02 e 1,23). Anche in questo caso il<br />

Banato Settentriona<strong>le</strong> detiene il rapporto più alto (2,60), mentre <strong>la</strong> Bačka Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong> quello più<br />

basso (0,33).<br />

Tab. 26 – Numero e <strong>di</strong>stribuzione <strong>di</strong> strutture sanitarie in Vojvo<strong>di</strong>na<br />

Anno 2009<br />

Centri assistenza<br />

sanitaria <strong>di</strong> base<br />

Ospedali generali Ospedali specializzati<br />

Rep. <strong>di</strong> Serbia 157 40 37<br />

Città <strong>di</strong> Belgrado 16 - 7<br />

Vojvo<strong>di</strong>na 44 9 11<br />

Bačka Settentriona<strong>le</strong><br />

(Subotica)<br />

Banato Centra<strong>le</strong><br />

(Zrenjanin)<br />

Banato Settentriona<strong>le</strong><br />

(Kikinda)<br />

Banato Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong><br />

(Pančevo)<br />

Bačka Occidenta<strong>le</strong><br />

(Sombor)<br />

Bačka Meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong><br />

(Novi Sad)<br />

Srem<br />

(S. Mitrovica)<br />

3<br />

(1)<br />

5<br />

(1)<br />

6<br />

(1)<br />

8<br />

(1)<br />

4<br />

(1)<br />

11<br />

(1)<br />

7<br />

(1)<br />

1<br />

(-)<br />

1<br />

(1)<br />

2<br />

(1)<br />

2<br />

(1)<br />

1<br />

(1)<br />

1<br />

(1)<br />

1<br />

(1)<br />

1<br />

(-)<br />

2<br />

(2)<br />

2<br />

(-)<br />

3<br />

(-)<br />

1<br />

(-)<br />

1<br />

(1)<br />

2<br />

(-)<br />

56<br />

FONTE: ISTITUTO DELLA SANITÀ PUBBLICA DI SERBIA


Per quanto concerne il livello <strong>di</strong> accessibilità al<strong>le</strong> cure dei pazienti <strong>di</strong> alcune aree del<strong>la</strong><br />

Serbia e del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na, uno stu<strong>di</strong>o svolto nel 2010 su base campionaria dall’Ufficio Regiona<strong>le</strong><br />

per l’Europa dell’OMS e dall’Istituto del<strong>la</strong> Sanità Pubblica offre un quadro abbastanza<br />

esaustivo 18 . In partico<strong>la</strong>re, emerge che nel<strong>le</strong> aree se<strong>le</strong>ziona<strong>le</strong> del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na l’80% degli<br />

intervistati impiega fino a 20 minuti <strong>di</strong> tempo per raggiungere il proprio me<strong>di</strong>co curante, mentre<br />

il 17% <strong>di</strong>chiara <strong>di</strong> impiegare dai 20 ai 40 minuti <strong>di</strong> tempo. A Belgrado invece solo il 67% <strong>di</strong>chiara<br />

fino a 20 minuti <strong>di</strong> percorrenza ed il 23% tra i 20 ed i 40 minuti. Se si considera invece il tempo<br />

<strong>di</strong> percorrenza per raggiungere una struttura ospedaliera non ci sono sensibili <strong>di</strong>fferenze tra <strong>le</strong><br />

aree del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na ed il resto del<strong>la</strong> Serbia. Anche i dati concernenti <strong>la</strong> percezione da parte del<br />

paziente sul<strong>la</strong> qualità del servizio sanitario sono interessanti in quanto, oltre al<strong>le</strong> risposte <strong>di</strong><br />

carattere generico (como<strong>di</strong>tà degli orari <strong>di</strong> apertura, tempi <strong>di</strong> attesa, ecc.), in Vojvo<strong>di</strong>na il 30%<br />

degli intervistati <strong>di</strong>chiara che il proprio centro <strong>di</strong> assistenza <strong>di</strong>spone <strong>di</strong> un sito web (26% nel resto<br />

del<strong>la</strong> Serbia) e il 64% <strong>di</strong>chiara che il centro <strong>di</strong> riferimento <strong>di</strong>spone <strong>di</strong> una casel<strong>la</strong> <strong>di</strong> posta<br />

e<strong>le</strong>ttronica per comunicare eventuali prob<strong>le</strong>mi <strong>di</strong> salute, chiedere informazioni, ecc.<br />

Per quanto riguarda invece l’accesso del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione all’informatica, si ricorda che a<br />

partire dal 2006, seguendo <strong>la</strong> metodologia <strong>di</strong> EUROSTAT, l’Ufficio Statistico ha iniziato ad<br />

effettuare del<strong>le</strong> indagini annuali sul<strong>la</strong> <strong>di</strong>ffusione dell’ICT presso <strong>le</strong> famiglie (e <strong>le</strong> imprese) del<br />

paese, partico<strong>la</strong>rmente utili per capire qua<strong>le</strong> potrebbe essere il potenzia<strong>le</strong> del<strong>la</strong> <strong>di</strong>ffusione del<strong>la</strong><br />

te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina presso <strong>le</strong> famiglie del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na. In partico<strong>la</strong>re, secondo l’ultima indagine<br />

re<strong>la</strong>tiva al 2010 in linea genera<strong>le</strong> in Vojvo<strong>di</strong>na si registrano percentuali più o meno simili, a<br />

seconda del<strong>la</strong> variabi<strong>le</strong> considerata, rispetto al resto del<strong>la</strong> Serbia.<br />

Tuttavia, se <strong>la</strong> <strong>situazione</strong> del<strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na e del<strong>la</strong> Serbia viene confrontata con quel<strong>la</strong> dei<br />

Paesi dell’Unione Europea emerge un certo ritardo nel<strong>la</strong> <strong>di</strong>ffusione dell’ICT: a titolo <strong>di</strong> esempio,<br />

se in Vojvo<strong>di</strong>na il 41,8% del<strong>le</strong> famiglie ha <strong>la</strong> possibilità <strong>di</strong> accedere a Internet dal proprio<br />

domicilio, in me<strong>di</strong>a nei Paesi dell’Ue questa percentua<strong>le</strong> sa<strong>le</strong> al 70,0% (73,0% in Austria, 59,0% in<br />

Italia, 60,0% in Ungheria).<br />

57<br />

Tab. 26 – Accesso del<strong>la</strong> popo<strong>la</strong>zione all’ICT<br />

(Quote % del n. <strong>di</strong> famiglie) Vojvo<strong>di</strong>na Serbia Centra<strong>le</strong> Belgrado<br />

Dispositivi a domicilio<br />

Te<strong>le</strong>fono cellu<strong>la</strong>re 81,4 77,7 92,0<br />

Personal Computer 52,9 44,4 60,1<br />

TV via cavo 43,4 32,0 71,0<br />

Computer portati<strong>le</strong> (Laptop) 12,0 6,5 20,5<br />

18 Lo stu<strong>di</strong>o è concentrato su 1.655 interviste a residenti del<strong>le</strong> seguenti Municipalità: Novi Sad, Sombor e<br />

In<strong>di</strong>ja per <strong>la</strong> Vojvo<strong>di</strong>na (tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> 549 interviste), Stari Grad (Città vecchia) e Voždovac per Belgrado (580<br />

interviste) e Niš, Doljevac e Smederevo per <strong>la</strong> Serbia Centra<strong>le</strong> (526).


Accesso a Internet a domicilio<br />

Possibilità <strong>di</strong> accesso (<strong>di</strong> cui per mezzo <strong>di</strong>:) 41,8 31,7 51,3<br />

Personal Computer 92,2 91,2 90,1<br />

Te<strong>le</strong>fono cellu<strong>la</strong>re (GPRS) 11,2 26,1 26,6<br />

Computer portati<strong>le</strong> (Laptop) 19,4 11,7 29,4<br />

Tipo <strong>di</strong> connessione a Internet<br />

ADSL 41,6 50,1 49,2<br />

Internet via cavo 25,5 16,6 34,1<br />

Modem 17,2 21,9 11,8<br />

WIFI 16,4 9,9 9,6<br />

Ragioni per il mancato accesso a Internet<br />

Non si ritiene necessario 39,4 28,9 46,8<br />

Costo e<strong>le</strong>vato dei <strong>di</strong>spositivi 11,7 17,5 17,3<br />

Costo e<strong>le</strong>vato del<strong>la</strong> connessione/servizio 7,0 9,1 11,6<br />

Mancanza <strong>di</strong> preparazione 4,1 4,8 5,7<br />

FONTE: UFFICIO STATISTICO DELLA REPUBBLICA DI SERBIA<br />

In conclusione, da quanto sopra si può affermare che in Vojvo<strong>di</strong>na lo <strong>sviluppo</strong> del<strong>la</strong><br />

te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina ha un buon potenzia<strong>le</strong> in quanto, nonostante alcune carenze strutturali non siano<br />

state del tutto colmate, negli ultimi anni il sistema sanitario del<strong>la</strong> Provincia ha conosciuto una<br />

fase <strong>di</strong> rinnovamento che ha permesso una <strong>di</strong>screta capil<strong>la</strong>rità nel<strong>la</strong> dotazione <strong>di</strong> strutture e<br />

persona<strong>le</strong> sanitario. Paral<strong>le</strong><strong>la</strong>mente, <strong>la</strong> <strong>di</strong>ffusione dell’ICT nel<strong>le</strong> famiglie, seppure inferiore a<br />

quel<strong>la</strong> dell’Europa Occidenta<strong>le</strong>, continua a crescere. Tuttavia, per ottenere sviluppi per i servizi<br />

<strong>di</strong> te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina su vasta sca<strong>la</strong> in Vojvo<strong>di</strong>na bisogna tenere conto <strong>di</strong> alcuni prob<strong>le</strong>mi peraltro<br />

presenti anche in Italia e negli altri Paesi dell’UE, ovvero:<br />

58<br />

o<br />

o<br />

o<br />

o<br />

costi ancora e<strong>le</strong>vati e tecnologie comp<strong>le</strong>sse;<br />

creazione <strong>di</strong> standards uniformi per lo scambio <strong>di</strong> informazioni cliniche, anche per evitare <strong>la</strong><br />

frammentarietà dei progetti;<br />

privacy e sicurezza dei dati in rete;<br />

connettività con possibilità <strong>di</strong> utilizzare piattaforme trasmissive a banda stretta o wire<strong>le</strong>ss per<br />

consentire una <strong>di</strong>ffusione capil<strong>la</strong>re sul territorio dei servizi <strong>di</strong> te<strong>le</strong>me<strong>di</strong>cina a costo contenuto.


Al<strong>le</strong>gato n. 1 – Decreto sugli incentivi per <strong>la</strong> produzione<br />

<strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica da fonti rinnovabili<br />

(fa fede il testo in lingua serba – traduzione in lingua ing<strong>le</strong>se non ufficia<strong>le</strong>)<br />

Pursuant to Artic<strong>le</strong> 123, paragraph 3 of the Constitution of the Republic of Serbia, in regard with the<br />

Energy Law (“Official Gazette RS”, number 84/04), the Government passes the<br />

DECREE<br />

ON INCENTIVE MEASURES FOR ELECTRICITY GENERATION USING RENEWABLE ENERGY SOURCES<br />

AND FOR COMBINED HEAT AND POWER (CHP) GENERATION<br />

Artic<strong>le</strong> 1<br />

This Decree prescribes in details encouraging measures for e<strong>le</strong>ctricity generation using renewab<strong>le</strong> energy<br />

resources and for purchase of produced energy ‐the Feed‐in Tariff, ba<strong>la</strong>ncing and rea<strong>di</strong>ng (further on<br />

referred to as: the incentives), identifies power p<strong>la</strong>nts producing e<strong>le</strong>ctricity using renewab<strong>le</strong> energy<br />

sources, defines the content of the incentives’ based power purchase agreement as well as the<br />

remuneration of expenses to the buyer of such energy.<br />

Artic<strong>le</strong> 2<br />

The terms used in this Decree shall have the following meanings:<br />

1) Renewab<strong>le</strong> energy sources are energy sources in the nature that can be comp<strong>le</strong>tely or partially<br />

renewed, especially the energy of water flows, wind, un-accumu<strong>la</strong>ted so<strong>la</strong>r energy, biomass,<br />

geothermal energy, bio-fuels, biogas, synthetic gas, gas from <strong>la</strong>ndfills and gas from sewage<br />

treatment p<strong>la</strong>nts and from waste waters of food and wood-processing industries containing no<br />

hazardous substances;<br />

2) Hydroe<strong>le</strong>ctric power p<strong>la</strong>nts on existing infrastructure are those hydro power p<strong>la</strong>nts that use an<br />

already existing dam run by a public utility and ones situated on water pipelines intended to<br />

feed raw water to water processing (purification) factories;<br />

3) Biogas power p<strong>la</strong>nts are power p<strong>la</strong>nts that use gas originating from the remnants of farm<br />

production (liquid manure and excrements from catt<strong>le</strong> and poultry farms) from biomass, from<br />

residues of biomass produced by primary processing of agricultural products, which do not<br />

contain harmful substances, remains and parts of animals;<br />

4) Landfill gas power p<strong>la</strong>nts are power p<strong>la</strong>nts which use gas that originates from city dump sites<br />

or waste water treatment facilities;<br />

5) Combined production power p<strong>la</strong>nts on existing infrastructure are revitalised old fossil fuel fired<br />

power p<strong>la</strong>nts with combined heat and power generation, which were in operation for at <strong>le</strong>ast 25<br />

years before revitalisation and fossil fuel fired reconstructed old power p<strong>la</strong>nts with combined heat<br />

and power generation that were out of operation for at <strong>le</strong>ast five years before the reconstruction,<br />

regard<strong>le</strong>ss of the previous period in operation mode;<br />

6) Privi<strong>le</strong>ged producer is a producer performing the activity of e<strong>le</strong>ctricity generation, who obtained<br />

the status of a privi<strong>le</strong>ged producer under the <strong>le</strong>gal act issued by the responsib<strong>le</strong> authority;<br />

7) Buyer of e<strong>le</strong>ctrical energy is a public enterprise for power generation, <strong>di</strong>stribution and trade;<br />

8) Energy entity that performs rea<strong>di</strong>ng of the e<strong>le</strong>ctrical energy is a <strong>le</strong>gal entity registered for power<br />

generation, <strong>di</strong>stribution and trade or for power transmission and control of the transmission<br />

system.<br />

59


Artic<strong>le</strong> 3<br />

A power p<strong>la</strong>nt, in terms of this Decree, is a facility for e<strong>le</strong>ctricity generation or for combined heat and<br />

power generation, with one or more production units, as follows:<br />

1) Hydro power p<strong>la</strong>nts with instal<strong>le</strong>d capacities up to 10 MW;<br />

2) Power p<strong>la</strong>nts with instal<strong>le</strong>d capacities up to 10 MW using only biomass or biomass combined with<br />

some ad<strong>di</strong>tional fossil fuel in its generation process, if the energy value of used biomass amounts<br />

to at <strong>le</strong>ast 80% of the total primary energy per annum;<br />

3) Power p<strong>la</strong>nts producing e<strong>le</strong>ctrical power by using renewab<strong>le</strong> energy sources except biomass, if the<br />

energy value of used renewab<strong>le</strong> energy sources annually adds up to at <strong>le</strong>ast 90% of the total<br />

primary energy, with ad<strong>di</strong>tional fuel being some kind of fossil fuel, biomass or waste;<br />

4) CHP p<strong>la</strong>nts with instal<strong>le</strong>d e<strong>le</strong>ctrical capacities up to 10 MW, using renewab<strong>le</strong> energy sources, fossil<br />

fuels or fossil fuels combined with some renewab<strong>le</strong> energy sources;<br />

5) Power p<strong>la</strong>nts with instal<strong>le</strong>d capacities up to 10 MW using separated biodegradab<strong>le</strong> fraction of<br />

communal waste (further on referred to as: waste).<br />

Artic<strong>le</strong> 4<br />

In terms of this Decree, encouraging measures encompass the feed‐in tariffs specified in the Decree<br />

accor<strong>di</strong>ng to the type of power p<strong>la</strong>nt producing e<strong>le</strong>ctricity from renewab<strong>le</strong> energy sources and the capacity<br />

instal<strong>le</strong>d (P), stated in MW. The type of a power p<strong>la</strong>nt and its instal<strong>le</strong>d capacity are defined in the act on<br />

acquiring the status of privi<strong>le</strong>ged power producer. Feed‐in tariffs referred to in paragraph 1 of this Artic<strong>le</strong>,<br />

expressed in euro‐cents per kilowatt hour (c€/kWh), are as follows:<br />

Item Type of Power P<strong>la</strong>nt Instal<strong>le</strong>d capacity (MW) Encouraging measures:<br />

Feed In Tariff (c€/kWh)<br />

1. Hydro power p<strong>la</strong>nts<br />

1.1 up to 0,5 MW 9,7<br />

1.2 from 0,5 MW to 2 MW 10.316-1.233*P<br />

1.3 from 2 MW to 10 MW 7.85<br />

1.4 On existing infrastructure up to 2 MW 7,35<br />

1.5 On existing infrastructure from 2 MW to 10 MW 5,9<br />

2. Biomass power p<strong>la</strong>nts<br />

2.1 up to 0,5 MW 13.6<br />

2.2 from 0,5 MW to 5 MW 13.845-0.489*P<br />

2.3 from 5 MW to 10 MW 11.4<br />

3. Biogas power p<strong>la</strong>nts<br />

3.1 up to 0,2 MW 16.0<br />

3.2 from 0,2 MW to 2 MW 16.444-2.222*P<br />

3.3 over 2 MW 12.0<br />

4. Landfill and sewage gas<br />

power p<strong>la</strong>nts<br />

5. Wind power p<strong>la</strong>nts 9.5<br />

6. So<strong>la</strong>r power p<strong>la</strong>nts 23.0<br />

7. Geothermal power p<strong>la</strong>nts 7.5<br />

8. Fossil fuel fired CHP p<strong>la</strong>nts<br />

6,7<br />

60


8.1 up to 0,2 MW C₀=10.4<br />

8.2 from 0,2 MW to 2 MW C₀=10.667-1.333*P<br />

8.3 from 2 MW to 10 MW C₀=8.2<br />

8.4 On existing infrastructure up to 10 MW C₀=7.6<br />

9. Waste fired power p<strong>la</strong>nts<br />

9.1 up to 1 MW 9.2<br />

9.2 from 1 MW to 10 MW 8.5<br />

Correction of purchase price for<br />

natural gas<br />

fired CHP p<strong>la</strong>nts<br />

C=Co*(0.7*G/27.83+0.3)<br />

C – new purchase price of e<strong>le</strong>ctricity<br />

Co – reference purchase price of 27.83 <strong>di</strong>nar/m³, specified for enterprises<br />

performing retail activities for tariff costumers, which does not include<br />

expenses for use of transportation system of PU “Srbijagas” Novi Sad,<br />

accor<strong>di</strong>ng to the tariff e<strong>le</strong>ment “energy carrier”,<br />

G (<strong>di</strong>nar/m³) – new natural gas price specified for enterprises performing<br />

retail activities for tariff costumers, which does not include expenses for use<br />

of transportation system of PU “Srbijagas” Novi Sad, accor<strong>di</strong>ng to the tariff<br />

e<strong>le</strong>ment “energy carrier”.<br />

The feed in tariff for natural gas fired CHP p<strong>la</strong>nts shall be updated with each change of natural gas price<br />

for enterprises performing retail activities for tariff customers, which does not include expenses for use of<br />

transportation system of PU ’’Srbijagas’’ Novi Sad, accor<strong>di</strong>ng to the tariff e<strong>le</strong>ment ’’energy carrier’’.<br />

The update of the feed-in tariff for natural gas fired CHP p<strong>la</strong>nts, referred to in paragraph 3 of this Artic<strong>le</strong>,<br />

shall be applied from the first day of the month following the month during which there was a change in<br />

price of natural gas for enterprises performing retail activities for tariff customers, which does not include<br />

expenses for use of transportation system of PU ’’Srbijagas’’ Novi Sad, accor<strong>di</strong>ng to the tariff e<strong>le</strong>ment<br />

’’energy carrier’’.<br />

61<br />

Artic<strong>le</strong> 5<br />

The right to incentives, referred to in this Decree, for e<strong>le</strong>ctrical energy produced in power p<strong>la</strong>nts using<br />

non accumu<strong>la</strong>ted so<strong>la</strong>r energy, is limited to the sum of instal<strong>le</strong>d capacities in all such power p<strong>la</strong>nts of 5<br />

MW.<br />

The right to incentives, referred to in this Decree, for e<strong>le</strong>ctrical energy produced in power p<strong>la</strong>nts using<br />

wind energy, is limited to the sum of instal<strong>le</strong>d capacities in all such power p<strong>la</strong>nts of 450 MW.<br />

Apart from the privi<strong>le</strong>ged power producers who obtain their right to incentives in accordance with<br />

paragraph 2 of this Artic<strong>le</strong>, the right to incentives, referred to in this Decree, can also obtain privi<strong>le</strong>ged<br />

power producers for e<strong>le</strong>ctrical energy produced in wind power p<strong>la</strong>nts with the sum of instal<strong>le</strong>d capacities<br />

which equates to 10 % of the sum of new generating capacities built by a public enterprise for power<br />

generation, <strong>di</strong>stribution and trade in the period whi<strong>le</strong> this Decree is in force.<br />

A subsi<strong>di</strong>zed producer is entit<strong>le</strong>d to the feed-in tariff valid at the moment of submission of the request for<br />

the privi<strong>le</strong>ged power producer status acquiring or renewal.<br />

Artic<strong>le</strong> 6<br />

The Buyer shall purchase e<strong>le</strong>ctrical energy from a privi<strong>le</strong>ged power producer, who meets the con<strong>di</strong>tions<br />

specified in this Decree, at prices defined in Artic<strong>le</strong> 4 of this Decree, in <strong>di</strong>nar equiva<strong>le</strong>nts at mid‐exchange<br />

rates of the National Bank of Serbia on the day of invoicing.<br />

Rights and obligations of the buyer and a privi<strong>le</strong>ged power producer shall be defined in a written power<br />

purchase agreement, for the period of 12 years and in accordance with the Energy Law, Law of<br />

Obligations, General con<strong>di</strong>tions of e<strong>le</strong>ctrical energy supply, <strong>di</strong>stribution i.e. transmission grid code, Decree


on con<strong>di</strong>tions for acquiring the status of privi<strong>le</strong>ged power producer and criteria for evaluation of their<br />

fulfillment as well as with this Decree.<br />

Along with the request for the conclusion of the power purchase agreement, a privi<strong>le</strong>ged power producer<br />

shell submit to the Buyer the Decision of the Ministry of Mining and Energy on acquisition of the privi<strong>le</strong>ged<br />

producer status.<br />

If con<strong>di</strong>tions referred to in this Decree are met, the Buyer shall be obliged to conclude the power<br />

purchase agreement with the privi<strong>le</strong>ged power producer within 30 days after the submission of the written<br />

request, as per paragraph 3 of this Artic<strong>le</strong>.<br />

A privi<strong>le</strong>ged power producer has the right to terminate the power purchase agreement before it expires<br />

and shall inform the buyer in writing. The contract shall be considered terminated 30 days after the buyer<br />

receives written notification.<br />

The power purchase agreement terminated in accordance with paragraph 5 of this Artic<strong>le</strong>, by the<br />

privi<strong>le</strong>ged producer who produces e<strong>le</strong>ctrical energy in power p<strong>la</strong>nts as per Artic<strong>le</strong> 3 of this Decree, cannot<br />

be concluded again.<br />

A temp<strong>la</strong>te of the power purchase agreement, referred to in paragraph 2 of this Artic<strong>le</strong>, shall be prepared<br />

by the Buyer and delivered to the Ministry responsib<strong>le</strong> for energy sector activities for its approval.<br />

Artic<strong>le</strong> 7<br />

A privi<strong>le</strong>ged power producer, who concluded the power purchase agreement with the Buyer, as per<br />

paragraph 2, Artic<strong>le</strong> 5 of this Decree, belongs to the Buyer’s ba<strong>la</strong>ncing group but does not pay<br />

remuneration for ba<strong>la</strong>ncing services to the Buyer.<br />

An energy company that perform e<strong>le</strong>ctricity rea<strong>di</strong>ng, depen<strong>di</strong>ng on the grid the power p<strong>la</strong>nt is connected<br />

to shell perform e<strong>le</strong>ctricity rea<strong>di</strong>ng, without remuneration, for the privi<strong>le</strong>ged power producer, referred to<br />

in paragraph 1 of this Artic<strong>le</strong> who produces e<strong>le</strong>ctrical energy in power p<strong>la</strong>nts as per artic<strong>le</strong> 3 of this<br />

Decree, on the first day of each month and shall deliver read data for the previous month to the privi<strong>le</strong>ged<br />

power producer and buyer before the 5th of each month.<br />

Before the power purchase agreement is concluded between the privi<strong>le</strong>ged power producer and buyer, the<br />

energy company performing e<strong>le</strong>ctricity rea<strong>di</strong>ng is obliged to perform the initial rea<strong>di</strong>ng of the meter<br />

within 3 days upon receipt of the request from the privi<strong>le</strong>ged producer or buyer and to deliver them the<br />

read data.<br />

62<br />

Artic<strong>le</strong> 8<br />

The Buyer is entit<strong>le</strong>d to remuneration of expenses for e<strong>le</strong>ctricity purchase from privi<strong>le</strong>ged power<br />

producers and for ba<strong>la</strong>ncing of operation of privi<strong>le</strong>ged power producers who use incentives in accordance<br />

with this Decree.<br />

The amount of expenses, referred to in paragraph 1 of this Artic<strong>le</strong>, shall be defined accor<strong>di</strong>ng to energy<br />

values which are specified in the Energy Ba<strong>la</strong>nce of the Republic of Serbia.<br />

The Buyer’s remuneration for e<strong>le</strong>ctricity purchase from privi<strong>le</strong>ged power producers in the following year,<br />

shall be defined as the sum of products of the total p<strong>la</strong>nned generations from various types of power<br />

p<strong>la</strong>nts and associated feed in tariffs, referred to in Artic<strong>le</strong> 4 of this Decree, reduced by the average<br />

e<strong>le</strong>ctricity sa<strong>le</strong> price of an energy entity performing e<strong>le</strong>ctricity trade for the needs of tariff customers, set<br />

in accordance with the methodology for calcu<strong>la</strong>tion of prices of tariff e<strong>le</strong>ments, proscribed by the Energy<br />

Agency, where the calcu<strong>la</strong>tion of the average price doesn’t include the privi<strong>le</strong>ged power producers’<br />

generation.<br />

The amount of funds necessary to cover costs due to ba<strong>la</strong>ncing of privi<strong>le</strong>ged power producers’ operation<br />

shall be determined as the product of Buyer’s annual expenses for provi<strong>di</strong>ng system services and the<br />

quotient of the expected total instal<strong>le</strong>d capacity of all privi<strong>le</strong>ged power producers who use incentives and<br />

the total instal<strong>le</strong>d generation capacity under the actual control of the Buyer.<br />

The Buyer shall calcu<strong>la</strong>te the total p<strong>la</strong>nned remuneration for the next year as a sum of funds referred to<br />

in paragraphs 3 and 4 of this Artic<strong>le</strong>, which should be adjusted by the <strong>di</strong>fference of the sum of the actual<br />

Buyer’s expenses for e<strong>le</strong>ctricity purchasing from privi<strong>le</strong>ged power producers and actual expenses of their


a<strong>la</strong>ncing and the sum of the col<strong>le</strong>cted remuneration revenues for e<strong>le</strong>ctricity purchasing from privi<strong>le</strong>ged<br />

power producers and for their ba<strong>la</strong>ncing during the previous year, and shall express these values<br />

separately in the annual business program.<br />

Expenses made by the buyer for purchase of e<strong>le</strong>ctrical energy from privi<strong>le</strong>ged power producers and for<br />

ba<strong>la</strong>ncing of their operation are indemnified through e<strong>le</strong>ctricity sa<strong>le</strong> to tariff customers.<br />

Until the end of October each year the Buyer is obliged to submit a report to the Ministry responsib<strong>le</strong> for<br />

energy activities and to the Energy Agency, containing revenues from remuneration and from sa<strong>le</strong> of<br />

e<strong>le</strong>ctricity purchased from privi<strong>le</strong>ged power producers, as well as actual expenses due to purchasing of<br />

e<strong>le</strong>ctricity from privi<strong>le</strong>ged power producers and ba<strong>la</strong>ncing of their operation, during the current year.<br />

Artic<strong>le</strong> 9<br />

The Buyer shall prepare the temp<strong>la</strong>te of the power purchase agreement, referred to in paragraph 7,<br />

Artic<strong>le</strong> 6 of this Decree, and submit it to the Ministry responsib<strong>le</strong> for energy activities, within 60 days after<br />

the Decree has taken effect.<br />

Artic<strong>le</strong> 10<br />

This Decree comes into effect 8 days upon its publishing in the “Official Gazette of the Republic of Serbia”<br />

and shall be applied in the period from January 1st, 2010 to December 31st, 2012.<br />

63


Al<strong>le</strong>gato n. 2 – Estratto del<strong>le</strong> Legge sull’Energia<br />

(fa fede il testo in lingua serba – traduzione in lingua ing<strong>le</strong>se non ufficia<strong>le</strong>)<br />

VI - ENERGY FROM RENEWABLE ENERGY SOURCES AND INCENTIVE MEASURES<br />

1. National objectives and the p<strong>la</strong>n for use of renewab<strong>le</strong> sources<br />

Artic<strong>le</strong> 52<br />

The use of energy from renewab<strong>le</strong> sources is in the interest of the Republic of Serbia. At the Ministry’s<br />

proposal, the Government shall adopt the National Action P<strong>la</strong>n that determines the objectives of use of<br />

renewab<strong>le</strong> energy sources for the period of minimum 10 years. The objectives referred to in paragraph 2<br />

of this Artic<strong>le</strong> shall be established based on energy needs, economic potential and obligations of the<br />

Republic of Serbia undertaken by ratified international agreements. The National Action P<strong>la</strong>n for the use<br />

of renewab<strong>le</strong> energy sources, referred to in para. 2 of this Artic<strong>le</strong>, shall contain the following:<br />

1) share of energy from renewab<strong>le</strong> energy sources in total gross final energy consumption;<br />

2) share of energy from renewab<strong>le</strong> energy sources in total e<strong>le</strong>ctricity consumption;<br />

3) share of energy from renewab<strong>le</strong> energy sources in total energy consumed for heating and cooling;<br />

4) share of energy from renewab<strong>le</strong> energy sources in total energy consumed in all means of transport;<br />

5) timeline for reaching the shares referred to in paras. 1, 2, 3 and 4 of this Artic<strong>le</strong> by years;<br />

6) measures and estimated financial means required for reaching the target shares of energy from<br />

renewab<strong>le</strong> energy sources;<br />

7) carriers of activities and deadlines for imp<strong>le</strong>mentation of p<strong>la</strong>nned activities.<br />

64<br />

National Action P<strong>la</strong>n must be harmonised with regu<strong>la</strong>tions governing energy efficiency and reduction<br />

emission of gasses causing greenhouse effect. The Ministry shall monitor imp<strong>le</strong>mentation of the National<br />

Action P<strong>la</strong>n and submit an annual report on its imp<strong>le</strong>mentation to the Government.<br />

2. Guarantee of origin<br />

Artic<strong>le</strong> 53<br />

A guarantee of origin is issued by the transmission system operator at the request of producers of<br />

e<strong>le</strong>ctricity from renewab<strong>le</strong> energy sources, producers of heating and cooling energy from renewab<strong>le</strong><br />

energy sources and producers of e<strong>le</strong>ctricity and heat from combined generation with high <strong>le</strong>vel of use of<br />

primary energy, based on data from the operation to whose system the producer's facility is connected,<br />

public supplier and statement of the applicant on use of investment support.<br />

The guarantee of origin shall be issued for the standar<strong>di</strong>zed quantity of produced energy of 1 MWh.<br />

The guarantee of origin shall not be issued more than once in the given period for the same quantity of<br />

produced energy.<br />

Guarantee of origin shall be a document in e<strong>le</strong>ctronic form.<br />

The vali<strong>di</strong>ty period of the guarantee of origin shall be one year from the issue date.<br />

The guarantee of origin is a transferab<strong>le</strong> document.<br />

Artic<strong>le</strong> 54<br />

The guarantee of origin for the energy produced from renewab<strong>le</strong> energy sources shall contain the<br />

following:


1) the identity, location, type and capacity of the instal<strong>la</strong>tion where energy was produced;<br />

2) the date on which the instal<strong>la</strong>tion became operational;<br />

3) information on whether the guarantee of origin is issued for e<strong>le</strong>ctricity or heating and cooling energy<br />

4) dates of the beginning and end of the production of energy for which guarantee of origin is issued,<br />

5) ;<br />

6) ;<br />

7) data from applicant's written statement on whether investment support from national funds was used in<br />

construction of the production facility and the type of such support,;<br />

8) ;<br />

9) the date and country of issuing and a unique identification number.<br />

In ad<strong>di</strong>tion to the data referred to in paragraph 1 of this Artic<strong>le</strong>, the guarantee of origin for energy<br />

produced in the facilities for combined e<strong>le</strong>ctricity and heat generation with high <strong>le</strong>vel of use of primary<br />

energy shall also contain the following:<br />

1) lower calorific value (LCV) of the fuel used for generation of the e<strong>le</strong>ctricity for which the guarantee of<br />

origin is issued;<br />

2) purpose of the heat produced in a co-generation p<strong>la</strong>nt that produces heat and e<strong>le</strong>ctricity for which the<br />

guarantee of origin is issued;<br />

3) primary energy savings in the process of generation of e<strong>le</strong>ctricity for which the guarantee of origin is<br />

issued.<br />

The register of issued guarantees of origin shall be kept by the transmission system operator. The Ministry<br />

shall stipu<strong>la</strong>te in more detail the contents of the guarantee of origin, the procedure of its issuance,<br />

transferring and expiration of the guarantee of origin, as well as the manner in which to submit the data<br />

on the produced e<strong>le</strong>ctricity measured at the point of entry to a transmission system, that is, <strong>di</strong>stribution<br />

system.<br />

65<br />

Artic<strong>le</strong> 55<br />

Guarantees of origin issued in other countries shall also be valid in the Republic of Serbia under<br />

reciprocity con<strong>di</strong>tions and in line with the ratified international agreement.<br />

The registry referred to in Artic<strong>le</strong> 54 paragraph 3 hereof shall also include guarantees of origin issued<br />

pursuant to paragraph 1 of this Artic<strong>le</strong>, with a note on being issued in a foreign country.<br />

3. Privi<strong>le</strong>ged e<strong>le</strong>ctricity producers<br />

Artic<strong>le</strong> 56<br />

Energy entities may, in accordance with this <strong>la</strong>w, acquire the status of a privi<strong>le</strong>ged producer of e<strong>le</strong>ctricity<br />

(hereinafter: privi<strong>le</strong>ged producer) upon meeting the following con<strong>di</strong>tions:<br />

1) using renewab<strong>le</strong> energy sources in the process of e<strong>le</strong>ctricity generation in an in<strong>di</strong>vidual power p<strong>la</strong>nt<br />

other than the hydroe<strong>le</strong>ctric power p<strong>la</strong>nt the instal<strong>le</strong>d power of which exceeds 30MW;<br />

2) simultaneously generating e<strong>le</strong>ctricity and heat in an in<strong>di</strong>vidual co-generation p<strong>la</strong>nt with high <strong>le</strong>vel of<br />

efficiency of primary energy in an in<strong>di</strong>vidual production facility the instal<strong>le</strong>d power of which is does not<br />

exceed 10 MW;<br />

3) being connected to an e<strong>le</strong>ctricity transmission system, that is, e<strong>le</strong>ctricity <strong>di</strong>stribution system;


4) having a special measuring point separated from the measuring points at which the quantity of<br />

e<strong>le</strong>ctricity produced in other technological processes is measured;<br />

5) conclu<strong>di</strong>ng an agreement on the sa<strong>le</strong> of e<strong>le</strong>ctricity or heat (for combined heat and e<strong>le</strong>ctricity<br />

generation p<strong>la</strong>nts), un<strong>le</strong>ss they use heat energy for own purposes;<br />

6) in regards to power p<strong>la</strong>nts using wind and so<strong>la</strong>r energy the instal<strong>le</strong>d power is lower than the free<br />

capacity, that is, provided the request to acquire the status of privi<strong>le</strong>ged producer was fi<strong>le</strong>d for the part<br />

of instal<strong>le</strong>d power which is smal<strong>le</strong>r then or equal to free capacity.<br />

Free capacity referred to in paragraph 1 of item 6 of this Artic<strong>le</strong> represents the <strong>di</strong>fference between the<br />

maximum power for which the incentive measures referred to in Artic<strong>le</strong> 59 thereof is determined and the<br />

sum of instal<strong>le</strong>d powers for the same type of power p<strong>la</strong>nts of energy entities who have acquired the<br />

temporary status, that is, the status of a privi<strong>le</strong>ged producer.<br />

The status of a privi<strong>le</strong>ged producer is determined by the Ministry’s decision, which shall be promulgated<br />

within 30 days from the day of filing the request, provided all con<strong>di</strong>tions stipu<strong>la</strong>ted by this <strong>la</strong>w and<br />

regu<strong>la</strong>tions promulgated on the basis hereof have been met.<br />

Before acquiring the status of a privi<strong>le</strong>ged producer, an energy entity may be granted, by the Ministry’s<br />

decision, the temporary status of a privi<strong>le</strong>ged producer if it has obtained a buil<strong>di</strong>ng permit, meets the<br />

con<strong>di</strong>tions referred to in paragraph 1 of items 1, 2 and 6 of this Artic<strong>le</strong> have been met, and provided it<br />

had obtained pecuniary deposit or bank guarantee amounting to 2% of value of the investment.<br />

Temporary status of a privi<strong>le</strong>ged producer referred to in paragraph 4 of this Artic<strong>le</strong> is determined at<br />

energy entity's request and may <strong>la</strong>st for three years from the day the ruling is passed at the longest..<br />

If an energy entity acquires the status of a privi<strong>le</strong>ged producer within three years, it may fi<strong>le</strong> a request for<br />

extension of the temporary status for one year at the longest if it provides evidence of having fi<strong>le</strong>d a<br />

comp<strong>le</strong>te request for technical inspection of the facility.<br />

If the energy entity acquires the status of privi<strong>le</strong>ged producer in the time limit referred to in paragraphs 5<br />

and 6 of this Artic<strong>le</strong>, it shall be entit<strong>le</strong>d to incentive measures that were valid on the day of promulgation<br />

of the decision determining the temporary status of a privi<strong>le</strong>ged producer.<br />

An appeal against the decision referred to in paragraphs 3 and 4 of this Artic<strong>le</strong> may be submitted to the<br />

Government within 15 days from the day of service of the decision.<br />

The Government’s act shall stipu<strong>la</strong>te in more detail the contents of the request for the privi<strong>le</strong>ged<br />

producer status acquisition, types of evidence on meeting the con<strong>di</strong>tions for acquiring this status,<br />

minimum value of the <strong>le</strong>vel of use of primary energy in combined heat and e<strong>le</strong>ctricity generation p<strong>la</strong>nts,<br />

as well as maximum power for which the incentive for wind and so<strong>la</strong>r power p<strong>la</strong>nts is determined.<br />

66<br />

4. Privi<strong>le</strong>ged heat producers<br />

Artic<strong>le</strong> 57<br />

Privi<strong>le</strong>ged heat producers are producers that use renewab<strong>le</strong> energy sources in the heat generation process<br />

and meet the energy efficiency requirements in the process.<br />

A competent body of the local self-government unit, town, that is, the City of Belgrade, shall prescribe<br />

con<strong>di</strong>tions for granting the privi<strong>le</strong>ged heat producer status, criteria for meeting those con<strong>di</strong>tions, and<br />

specify the method and procedure for acquiring that status.<br />

Artic<strong>le</strong> 58<br />

A competent body of the local self-government unit shall keep the registry of privi<strong>le</strong>ged heat producers,<br />

which shall particu<strong>la</strong>rly include the following data: data on heat generation facilities, their locations,<br />

instal<strong>le</strong>d power of the heat p<strong>la</strong>nt, projected exploitation time, terms of construction and exploitation for<br />

that facility, type of the primary source used and entities performing the energy activity of heat<br />

production in these facilities.


5. Incentive measures for use of renewab<strong>le</strong> energy sources in e<strong>le</strong>ctricity generation<br />

Artic<strong>le</strong> 59<br />

Incentive measures, in accordance with this <strong>la</strong>w, shall include the obligation to purchase e<strong>le</strong>ctricity from a<br />

privi<strong>le</strong>ged producer and feed-in tariffs for purchasing that energy and the period of vali<strong>di</strong>ty of the<br />

obligation to purchase e<strong>le</strong>ctric energy and taking over ba<strong>la</strong>nce liability. .<br />

Public supplier shall be obliged to purchase e<strong>le</strong>ctricity from a privi<strong>le</strong>ged producer based on a contract on<br />

purchase of e<strong>le</strong>ctric energy in accordance with this Law and regu<strong>la</strong>tions passed on the basis of this Law.<br />

At the request of an energy entity that acquired the status of a privi<strong>le</strong>ged producer, public supplier shall<br />

be under the obligation to conclude a pre-contract on purchase of e<strong>le</strong>ctric energy.<br />

Public supplier shall not be under the obligation to conclude a contract on purchase of e<strong>le</strong>ctric energy<br />

from a privi<strong>le</strong>ged producer in accordance with the pre-contract referred to in paragraph 3 of this Artic<strong>le</strong> if<br />

the energy entity does not acquire the status of a privi<strong>le</strong>ged producer in accordance with this Law.<br />

At the Ministry’s proposal, the Government shall prescribe incentive measures for e<strong>le</strong>ctricity generation<br />

from renewab<strong>le</strong> energy sources and purchase of that energy, depen<strong>di</strong>ng on the type and power of a p<strong>la</strong>nt,<br />

prices for purchase of e<strong>le</strong>ctricity from privi<strong>le</strong>ged producers and their vali<strong>di</strong>ty period, obligations re<strong>la</strong>ted to<br />

ba<strong>la</strong>nce responsibility, contents and duration of power purchase agreements, manner of calcu<strong>la</strong>ting the<br />

incentive fee, and <strong>di</strong>stribution of funds on that basis.<br />

Upon the proposal of the Ministry, at the <strong>la</strong>test until December of the current year for the following one,<br />

the Government shall adopt a document stipu<strong>la</strong>ting the <strong>le</strong>vel of the fee referred to in Artic<strong>le</strong> 3 hereof.<br />

Artic<strong>le</strong> 60<br />

A privi<strong>le</strong>ged producer is entit<strong>le</strong>d to the following:<br />

1) incentive measures referred to in Artic<strong>le</strong> 59 hereof;<br />

67<br />

2) priority in injection of the total produced e<strong>le</strong>ctricity into a transmission or <strong>di</strong>stribution system, except<br />

when the safety of operations of these systems is endangered;<br />

3) other rights in line with this <strong>la</strong>w and the act regu<strong>la</strong>ting the acquisition of the privi<strong>le</strong>ged producer status<br />

and other <strong>la</strong>ws and regu<strong>la</strong>tions on taxes, customs and other duties, that is, subsi<strong>di</strong>es and other incentive<br />

measures, environment protection and energy efficiency.<br />

Artic<strong>le</strong> 61<br />

An energy entity shall lose the status of a privi<strong>le</strong>ged producer in the following cases:<br />

1) if the decision on the status acquisition has been reached based on untrue data;<br />

2) if it is determined that the characteristics of the facility have changed due to <strong>la</strong>ck of maintenance of<br />

technical-technological properties;<br />

3) if the privi<strong>le</strong>ged producer fails to fulfill his obligations toward the public supplier purchasing e<strong>le</strong>ctric<br />

energy from the privi<strong>le</strong>ged producer and towards the transmission or <strong>di</strong>stribution system operator; if the<br />

producer’s license has expired in cases stipu<strong>la</strong>ted by this <strong>la</strong>w;<br />

4) if the producer produces energy contrary to the con<strong>di</strong>tions under which it has acquired the privi<strong>le</strong>ged<br />

producer status.<br />

The Ministry shall promulgate the decision on the loss of the privi<strong>le</strong>ged producer status. The Ministry shall<br />

keep the registry of privi<strong>le</strong>ged producers, which shall also contain the data on the producers with the<br />

temporary status of a privi<strong>le</strong>ged producer and the data on privi<strong>le</strong>ged producers who have lost that status.


6. Incentive measures for use of renewab<strong>le</strong> energy sources in heat generation<br />

Artic<strong>le</strong> 62<br />

Privi<strong>le</strong>ged heat producers, i.e. producers of energy for heating and cooling purposes shall be entit<strong>le</strong>d to<br />

incentive purchase price and other incentive measures.<br />

An act of the re<strong>le</strong>vant body of the local self-government unit shall stipu<strong>la</strong>te in more detail incentive<br />

measures for heat production using renewab<strong>le</strong> energy sources.<br />

Privi<strong>le</strong>ged heat producers shall be entit<strong>le</strong>d to subsi<strong>di</strong>es, tax, customs and other reliefs, pursuant to the<br />

<strong>la</strong>w and other regu<strong>la</strong>tions on taxes, customs and other duties.<br />

7. Incentive measures for biofuel production<br />

Artic<strong>le</strong> 63<br />

Government shall prescribe the mandatory share of biofuel in transport sector and the measures for<br />

achieving such share.<br />

Government shall prescribe incentive measures for production of biofuel.<br />

Upon the proposal of the Ministry and the ministry competent for environment, the Government shall<br />

establish criteria for sustainab<strong>le</strong> production of biofuel.<br />

68


Al<strong>le</strong>gato n. 3 – Le fonti rinnovabili in Italia e nel Friuli Venezia Giulia<br />

Sul tema dello <strong>sviluppo</strong> dell’energia da fonti rinnovabili, l’orientamento del<strong>la</strong><br />

Commissione UE è ben chiaro: infatti, l’adozione del<strong>la</strong> nuova Direttiva 2009/28 del 23 apri<strong>le</strong><br />

2009 sul<strong>la</strong> promozione dell’uso dell’energia da fonti rinnovabili e <strong>la</strong> Comunicazione del<strong>la</strong><br />

Commissione del 31 gennaio 2011 sui progressi compiuti per il raggiungimento dell’obiettivo<br />

2020 19 confermano l’impegno da parte <strong>di</strong> Bruxel<strong>le</strong>s affinché entro quel<strong>la</strong> data il 20% dell’energia<br />

e<strong>le</strong>ttrica consumata nell’UE sia generata da fonti rinnovabili.<br />

TAB. 1- QUOTA % DI ENERGIA DA FONTI RINNOVABILI SUL CONSUMO FINALE DI ENERGIA<br />

2005 2020 2005 2020<br />

Belgio 2,2 13,0 Lussemburgo 0,9 11,0<br />

Bulgaria 9,4 16.0 Ungheria 4,3 13,0<br />

Repubblica Ceca 6,1 13,0 Malta 0,0 10,0<br />

Danimarca 17,0 30,0 Paesi Bassi 2,4 14,0<br />

Germania 5,8 18,0 Austria 23,3 34,0<br />

Estonia 18,0 25,0 Polonia 7,2 15,0<br />

Ir<strong>la</strong>nda 3,1 16,0 Portogallo 20,5 31,0<br />

Grecia 6,9 18,0 Romania 17,8 24,0<br />

Spagna 8,7 20,0 Slovenia 16,0 25,0<br />

Francia 10,3 23,0 Slovacchia 6,7 14,0<br />

Italia 5,2 17,0 Fin<strong>la</strong>n<strong>di</strong>a 28,5 38,0<br />

Cipro 2,9 13,0 Svezia 39,8 49,0<br />

Lettonia 32,6 40,0 Regno Unito 1,3 15,0<br />

Lituania 15,0 23,0 TOTALE UE-27 11,3 20,3<br />

69<br />

FONTE: DIR. 2009/28 DEL 23 APRILE 2009<br />

Come noto, si tratta <strong>di</strong> un obiettivo molto ambizioso in quanto al momento non tutti gli<br />

Stati membri dell’UE sembrano in grado <strong>di</strong> attuare entro il 2020 <strong>la</strong> <strong>di</strong>versificazione produttiva <strong>di</strong><br />

energia e<strong>le</strong>ttrica dal<strong>le</strong> fonti tra<strong>di</strong>zionali (termoe<strong>le</strong>ttrico, idroe<strong>le</strong>ttrico > 10 MW) a quel<strong>le</strong><br />

alternative.<br />

In partico<strong>la</strong>re, ai sensi dell’art. 4 del<strong>la</strong> Direttiva dell’apri<strong>le</strong> 2009, gli Stati membri<br />

dovevano adottare un piano <strong>di</strong> azione per <strong>le</strong> energie rinnovabili che fissasse gli obiettivi<br />

nazionali per <strong>la</strong> quota <strong>di</strong> consumo <strong>di</strong> energia generata da fonti rinnovabili. Di conseguenza nel<br />

giugno 2010 il Governo italiano ha adottato il primo Piano <strong>di</strong> Azione Naziona<strong>le</strong> per <strong>le</strong> Energie<br />

19 Si vedano in partico<strong>la</strong>re GU L 140 del 5 giugno 2009 e COM (2011) 31 fina<strong>le</strong>.


Rinnovabili (PAN), notificandolo al<strong>la</strong> Commissione europea. Ta<strong>le</strong> Piano <strong>di</strong> azione, redatto sul<strong>la</strong><br />

base del modello adottato dal<strong>la</strong> Commissione europea con decisione del 30 giugno 2009,<br />

contiene <strong>le</strong> linee strategiche <strong>di</strong> <strong>sviluppo</strong> del sistema energetico naziona<strong>le</strong> e definisce gli obiettivi<br />

per <strong>le</strong> <strong>di</strong>verse fonti energetiche rinnovabili che l’Italia si è posta per il raggiungimento del target<br />

comunitario, ripartendolo opportunamente nei 3 macro-settori previsti dal<strong>la</strong> <strong>di</strong>rettiva<br />

2009/28/CE: e<strong>le</strong>ttricità, riscaldamento e raffreddamento, trasporti.<br />

TAB. 2 – OBIETTIVI DEL PAN PER IL SETTORE ELETTRICO AL 2020<br />

Potenza<br />

instal<strong>la</strong>ta<br />

(MW)<br />

2005 2020<br />

Produzione<br />

lorda (GWh)<br />

% su tot.<br />

e<strong>le</strong>ttrico<br />

Potenza<br />

instal<strong>la</strong>ta<br />

(MW)<br />

Produzione<br />

lorda (GWh)<br />

% su tot.<br />

e<strong>le</strong>ttrico<br />

Maree e moto ondoso - - 0,00 - - 0,00<br />

Idroe<strong>le</strong>ttrica:<br />

o < 1MW<br />

o 1-10 MW<br />

o 10 MW<br />

13.890:<br />

409<br />

1.944<br />

11.357<br />

43.762:<br />

1.851<br />

7.390<br />

34.521<br />

12,65:<br />

0,53<br />

2,14<br />

9,98<br />

15.732:<br />

771<br />

3.711<br />

11.250<br />

42.000:<br />

2.554<br />

11.434<br />

28.012<br />

11,49:<br />

0,70<br />

3,13<br />

7,66<br />

Geotermica 671 5.324 1,54 1.000 7.500 2,05<br />

Eolica:<br />

o onshore<br />

o offshore<br />

Biomasse:<br />

o solide<br />

o biogas<br />

o bioliqui<strong>di</strong><br />

1.635:<br />

1.635<br />

-<br />

1.990:<br />

1.706<br />

284<br />

-<br />

2.558:<br />

2.558<br />

-<br />

4.674:<br />

3.476<br />

1.198<br />

-<br />

0,74:<br />

0,74<br />

-<br />

1,35:<br />

1,01<br />

0,35<br />

-<br />

16.000:<br />

15.000<br />

1.000<br />

4.650:<br />

3.000<br />

750<br />

900<br />

24.095:<br />

21.600<br />

2.495<br />

21.000:<br />

11.500<br />

3.200<br />

6.300<br />

6,59:<br />

5,91<br />

0,68<br />

5,74:<br />

3,14<br />

0,87<br />

1,72<br />

TOTALE 18.220 56.349 16,29 45.882 105.945 28,97<br />

Fonte: Ministero dello Sviluppo Economico<br />

70<br />

In breve, il PAN prevede una riduzione del<strong>la</strong> produzione <strong>di</strong> e<strong>le</strong>ttricità da gran<strong>di</strong> centrali<br />

idroe<strong>le</strong>ttriche (> 10 MW) e il contemporaneo aumento <strong>di</strong> quel<strong>la</strong> prodotta dal cosiddetto “miniidroe<strong>le</strong>ttrico”<br />

( 0-10 MW), un maggiore ricorso all’energia geotermica, eolica (inclusa quel<strong>la</strong> da<br />

parchi eolici “offshore”) e al<strong>le</strong> biomasse.<br />

A livello europeo negli ultimi anni il ricorso all’energia verde ha registrato dei notevoli<br />

impulsi. Infatti, se nel 1995 <strong>la</strong> capacità produttiva instal<strong>la</strong>ta <strong>di</strong> nuovi impianti ammontava a soli<br />

1,3 GW (14% del tota<strong>le</strong> del<strong>la</strong> capacità dell’UE15, incluse fonti tra<strong>di</strong>zionali), essa raggiungeva i<br />

13,3 GW (57%) nel 2008, 17,3 GW nell’anno successivo e i 22,7 GW nel 2010. Le nuove<br />

instal<strong>la</strong>zioni <strong>di</strong> impianti hanno interessato principalmente il fotovoltaico (12 GW, pari al 21,7%<br />

del tota<strong>le</strong>) e l’eolico (9,3 GW e quota del 16,7%), mentre <strong>le</strong> biomasse(573 MW e quota<br />

dell’1,0%), il mini-idroe<strong>le</strong>ttrico e il geotermico hanno dato dei contributi <strong>di</strong> ri<strong>le</strong>vo margina<strong>le</strong><br />

(entrambi 25 MW).


Nel contesto europeo, l’Italia si colloca in una <strong>di</strong>screta posizione (10° posto) nell’uso<br />

dell’energia da fonti rinnovabili. Infatti, secondo i dati EUROSTAT re<strong>la</strong>tivi il 2009, nel nostro<br />

paese il 9,5% dell’energia e<strong>le</strong>ttrica consumata era generata da fonti alternative (9,0% <strong>la</strong> me<strong>di</strong>a<br />

UE-27, al 1° posto <strong>la</strong> Lettonia con il 36,2%, all’ultimo posto il Belgio con il 3,8%).<br />

Al<strong>la</strong> fine del 2010 gli impianti alimentati a fonti rinnovabili in Italia hanno raggiunto una<br />

potenza instal<strong>la</strong>ta comp<strong>le</strong>ssiva pari a 29.761 MW (+12,2% rispetto all’anno precedente). Il<br />

contributo maggiore del<strong>la</strong> potenza instal<strong>la</strong>ta deriva dal<strong>la</strong> fonte idrica (17,8 GW, quasi il 60% del<br />

tota<strong>le</strong>), tuttavia, tenuto conto che solo <strong>le</strong> centrali con potenza instal<strong>la</strong>ta < 10 MW vengono<br />

considerate impianti “ver<strong>di</strong>” <strong>la</strong> potenza instal<strong>la</strong>ta scende a circa 2,6 GW (in partico<strong>la</strong>re 465 MW<br />

per centrali da 0-1 MW e circa 2,2 GW per centrali da 1-10 MW). La fonte eolica (5.850 MW) ha<br />

coperto invece il 19,7% del<strong>la</strong> capacità instal<strong>la</strong>ta con 952 MW ad<strong>di</strong>zionali nel solo 2010, seguita<br />

dal fotovoltaico (2.910 MW) che garantisce il 9,8% del<strong>la</strong> capacità, con una crescita del 155% circa<br />

rispetto al 2009.<br />

TAB. 3 – POTENZA EFFICIENTE LORDA DEGLI IMPIANTI A FONTE RINNOVABILI IN ITALIA<br />

2009 2010 ∆%<br />

MW Quota % MW Quota % 2010/2009<br />

Produzione idrica da apporti naturali 17.721 66,8 17.839 59,9 + 0,7<br />

Produzione termica da biocombustibili 2.019 7,6 2.407 8,1 + 19,2<br />

Produzione geotermica 737 2,8 755 2,5 + 2,4<br />

Produzione eolica 4.898 18,5 5.850 19,7 + 19,4<br />

Produzione fotovoltaica 1.142 4,3 2.910 9,8 + 154,8<br />

Tota<strong>le</strong> 26.517 100 29.761 100 + 12,2<br />

71<br />

FONTE: TERNA S.P.A.<br />

TAB. 4 – PRODUZIONE NETTA DI ENERGIA ELETTRICA DA FONTI RINNOVABILI IN ITALIA<br />

2009 2010 ∆%<br />

2010/2009<br />

GWh Quota % GWh Quota %<br />

Produzione idrica da apporti naturali 48.586 71,5 50.015 67,8 + 2,9<br />

Produzione termica da bio combustibili 7.171 10,6 8.700 11,8 + 21,3<br />

Produzione geotermica 5.016 7,4 5.031 6,8 + 0,3<br />

Produzione eolica 6.485 9,5 8.374 11,4 + 29,1<br />

Produzione fotovoltaica 676 1,0 1.600 2,2 + 136,5<br />

Tota<strong>le</strong> 67.934 100 73.720 100 + 8,6%<br />

FONTE: TERNA S.P.A.


Premesso che l’andamento del<strong>la</strong> produzione netta da fonte rinnovabi<strong>le</strong> in Italia è<br />

influenzato dal<strong>la</strong> variabilità del<strong>la</strong> produzione idroe<strong>le</strong>ttrica che rappresenta infatti <strong>la</strong> sua<br />

principa<strong>le</strong> componente (67,8%), l’evoluzione mostra come nell’ultimo decennio anche <strong>le</strong> altre<br />

fonti abbiano dato un contributo sempre maggiore al<strong>la</strong> produzione “rinnovabi<strong>le</strong>” che ha<br />

raggiunto nel 2010 il valore massimo <strong>di</strong> 73.720 GWh. Infatti, il contributo del<strong>la</strong> produzione<br />

rinnovabi<strong>le</strong> al<strong>la</strong> produzione tota<strong>le</strong> <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica nel 2010 è salito al 24,7% (18,2% nel 2008,<br />

16,1% nel 2006).<br />

La <strong>di</strong>stribuzione del<strong>la</strong> potenza instal<strong>la</strong>ta a livello regiona<strong>le</strong> varia <strong>di</strong> molto a causa del<strong>la</strong><br />

<strong>di</strong>versità geomorfologica dei territori del<strong>le</strong> singo<strong>le</strong> regioni. In linea genera<strong>le</strong>, al 31 <strong>di</strong>cembre<br />

2009 <strong>la</strong> regione Lombar<strong>di</strong>a è risultata <strong>la</strong> prima regione italiana per dotazione <strong>di</strong> potenza<br />

instal<strong>la</strong>ta con 5.538 MW (<strong>di</strong> cui l’89,4% costituito dall’idroe<strong>le</strong>ttrico), seguita dal Trentino Alto<br />

A<strong>di</strong>ge (circa 3.206 MW totali, <strong>di</strong> cui il 97,1% <strong>di</strong> idroe<strong>le</strong>ttrico) e dal Piemonte (circa 2624 MW<br />

totali, <strong>di</strong> cui il 93,6% <strong>di</strong> idroe<strong>le</strong>ttrico). 4 regioni del Meri<strong>di</strong>one (nell’or<strong>di</strong>ne Puglia, Campania,<br />

Sicilia e Ca<strong>la</strong>bria), con una capacità comp<strong>le</strong>ssiva <strong>di</strong> 5.609 MW derivante dall’estesa <strong>di</strong>ffusione del<br />

fotovoltaico, occupano invece <strong>le</strong> posizioni successive.<br />

Per quanto concerne il quadro del<strong>le</strong> singo<strong>le</strong> fonti, <strong>la</strong> <strong>di</strong>stribuzione regiona<strong>le</strong> degli impianti<br />

fotovoltaici mostra che oltre il 42% del<strong>la</strong> potenza è instal<strong>la</strong>ta al Nord, il 37% al Sud/Iso<strong>le</strong> ed il<br />

21% al Centro. In partico<strong>la</strong>re è <strong>la</strong> Puglia, con il 18,8%, ad avere <strong>la</strong> massima potenza instal<strong>la</strong>ta,<br />

seguita dal<strong>la</strong> Lombar<strong>di</strong>a (11,1%) e dall’Emilia-Romagna (8,3%). Per quanto riguarda <strong>la</strong> tipologia <strong>di</strong><br />

sito dove l’impianto è situato emerge che gli impianti fotovoltaici instal<strong>la</strong>ti in aziende<br />

agrico<strong>le</strong>/al<strong>le</strong>vamenti hanno il maggiore peso nel<strong>le</strong> Marche (22% del tota<strong>le</strong>). Nel<strong>le</strong> “attività<br />

manifatturiere, estrattive ed altre” <strong>la</strong> potenza percentua<strong>le</strong> più e<strong>le</strong>vata è nel Lazio (48%), mentre<br />

<strong>la</strong> c<strong>la</strong>sse comprendente “commercio e servizi” raggiunge il 19% in Umbria. Gli impianti instal<strong>la</strong>ti<br />

a terra caratterizzano <strong>la</strong> composizione del parco fotovoltaico del<strong>le</strong> Regioni del Sud, con in testa<br />

<strong>la</strong> Regione Puglia (68%). Le ultime due c<strong>la</strong>ssi (abitazioni e pubblica amministrazione) interessano<br />

tutti gli impianti instal<strong>la</strong>ti su e<strong>di</strong>fici abitativi dove spicca il Friuli Venezia Giulia (51%) e quelli<br />

instal<strong>la</strong>ti dal<strong>le</strong> Pubbliche Amministrazioni con il Molise in testa (35%).<br />

La <strong>di</strong>stribuzione del<strong>la</strong> potenza instal<strong>la</strong>ta degli impianti eolici evidenzia che nell’Italia<br />

settentriona<strong>le</strong> <strong>le</strong> torri eoliche sono poco numerose e <strong>di</strong> potenza molto limitata rispetto al tota<strong>le</strong><br />

naziona<strong>le</strong>, con <strong>le</strong> so<strong>le</strong> Province <strong>di</strong> Bologna, Savona e Cuneo che detengono valori significativi. La<br />

Puglia detiene il primato naziona<strong>le</strong> con il 23,5% del<strong>la</strong> capacità instal<strong>la</strong>ta, seguita dal<strong>la</strong> Sicilia con<br />

23,4%. Le Regioni meri<strong>di</strong>onali rappresentano oltre il 98% del tota<strong>le</strong> italiano, con una crescita<br />

del<strong>la</strong> Ca<strong>la</strong>bria che rispetto al 2008 ha più che raddoppiato <strong>la</strong> potenza instal<strong>la</strong>ta. Per quanto<br />

riguarda <strong>le</strong> Iso<strong>le</strong>, Sicilia e Sardegna assieme costituiscono circa il 36% del tota<strong>le</strong> naziona<strong>le</strong>.<br />

72


Il quadro si inverte se si considera <strong>la</strong> potenza instal<strong>la</strong>ta degli impianti idroe<strong>le</strong>ttrici:<br />

infatti, il 75% del<strong>la</strong> capacità produttiva instal<strong>la</strong>ta è situata al Nord. La so<strong>la</strong> Lombar<strong>di</strong>a<br />

rappresenta il 27,9% del<strong>la</strong> potenza instal<strong>la</strong>ta sul territorio naziona<strong>le</strong>, seguita dal Trentino Alto<br />

A<strong>di</strong>ge con il 17,6% e dal Piemonte con il 13,9%. Tra <strong>le</strong> Regioni centrali, l’Umbria ha <strong>la</strong> più e<strong>le</strong>vata<br />

concentrazione <strong>di</strong> potenza pari al 2,9% insieme al Lazio con il 2,3%. Nell’Italia meri<strong>di</strong>ona<strong>le</strong> si<br />

<strong>di</strong>stingue l’Abruzzo dove <strong>la</strong> potenza instal<strong>la</strong>ta è pari al 5,7% del tota<strong>le</strong> Italia, seguito dal<strong>la</strong><br />

Ca<strong>la</strong>bria con il 4,1%.<br />

La Regione con maggior numero <strong>di</strong> impianti alimentati a biomasse 20 risulta essere <strong>la</strong><br />

Lombar<strong>di</strong>a (90 impianti pari al 21,7% del tota<strong>le</strong> dell’Italia),seguita dall’Emilia Romagna (quota<br />

del 15,2%) e dal Veneto (11,2%). La <strong>di</strong>stribuzione regiona<strong>le</strong> del<strong>la</strong> potenza evidenzia che <strong>la</strong><br />

Lombar<strong>di</strong>a (460,5 MW) e l’Emilia Romagna(370,8 MW), come per <strong>la</strong> numerosità, sono <strong>le</strong> Regioni<br />

con maggior potenza istal<strong>la</strong>ta, pari al 41,2% del dato naziona<strong>le</strong>. La Toscana (118,9 MW) detiene<br />

il primato nell’Italia centra<strong>le</strong> con il 5,9% mentre nel Sud Italia Campania, Puglia e Ca<strong>la</strong>bria<br />

raggiungono insieme il 25% del tota<strong>le</strong> Italia. In termini <strong>di</strong> produzione il Nord Italia presenta<br />

sempre <strong>le</strong> Regioni con i valori più alti: Emilia Romagna (1.469 GWh e quota del 19,3%),<br />

Lombar<strong>di</strong>a (1.419 GWh, quota del 18,6%) ed seguono poi <strong>la</strong> Puglia (11,9%) e <strong>la</strong> Ca<strong>la</strong>bria (10,2%).<br />

Tutte <strong>le</strong> altre Regioni presentano un contributo variabi<strong>le</strong> dal 5,5% del Piemonte alo 0,1% del<strong>la</strong><br />

Val<strong>le</strong> d’Aosta.<br />

La Toscana è invece l’unica Regione italiana dove sono presenti impianti geotermici ad<br />

alta entalpia 21 . Il primato spetta al<strong>la</strong> Provincia <strong>di</strong> Pisa nel<strong>la</strong> qua<strong>le</strong> è situato il 47% degli impianti<br />

con una potenza istal<strong>la</strong>ta <strong>di</strong> 442,4 MW. Le Province <strong>di</strong> Siena e Grosseto ospitano impianti con una<br />

potenza <strong>di</strong> 232,5 MW e <strong>di</strong> 180 MW. Gli impianti geotermici a bassa entalpia 22 hanno invece una<br />

potenza comp<strong>le</strong>ssiva <strong>di</strong> 69,7 MW <strong>di</strong>slocata principalmente nel Nord del paese (Lombar<strong>di</strong>a e<br />

Veneto)<br />

Per quanto concerne <strong>la</strong> <strong>situazione</strong> del<strong>le</strong> singo<strong>le</strong> Regioni del Nord-Est emerge, in linea<br />

genera<strong>le</strong>, un quadro molto simi<strong>le</strong> a quello <strong>di</strong> tutte <strong>le</strong> altre regioni del Settentrione. Infatti, il<br />

Veneto (8° posto del ranking del<strong>le</strong> regioni italiane) <strong>di</strong>spone <strong>di</strong> una capacità instal<strong>la</strong>ta <strong>di</strong> 1.301,8<br />

MW, principalmente da fonte idrica (84,5%), così come il Friuli Venezia Giulia (522 MW circa <strong>di</strong><br />

cui il 90,8% costituito dall’idroe<strong>le</strong>ttrico). Solo l’Emilia-Romagna costituisce un caso a sé stante in<br />

quanto su una capacità instal<strong>la</strong>ta <strong>di</strong> 778,5 MW, il 47,6% è costituito da impianti a biomasse ed il<br />

38,1% da centrali idroe<strong>le</strong>ttriche. Il quadro non cambia <strong>di</strong> molto se si considerano <strong>le</strong> cifre sul<strong>la</strong><br />

73<br />

20 Biomasse solide, rifiuti soli<strong>di</strong> urbani biodegradabili, biogas e bioliqui<strong>di</strong>.<br />

21 Si tratta del<strong>la</strong> geotermia c<strong>la</strong>ssica che sfrutta <strong>le</strong> anomalie geologiche o vulcanologiche e riguarda <strong>la</strong><br />

produzione <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica e <strong>di</strong> acque termali utilizzate a fini <strong>di</strong> riscaldamento.<br />

22 La geotermia a bassa entalpia sfrutta il sottosuolo come serbatoio termico dal qua<strong>le</strong> estrarre calore<br />

durante <strong>la</strong> stagione inverna<strong>le</strong> ed al qua<strong>le</strong> cederne durante <strong>la</strong> stagione estiva.


produzione, in quanto <strong>la</strong> Lombar<strong>di</strong>a, il Trentino Alto A<strong>di</strong>ge ed il Piemonte sono <strong>le</strong> maggiori<br />

regioni produttrici con un livello comp<strong>le</strong>ssivo <strong>di</strong> oltre 30.122 GWh (43,4% del<strong>la</strong> produzione<br />

naziona<strong>le</strong> <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica). Il Veneto occupa invece il 5° posto del<strong>la</strong> graduatoria con 4.933<br />

GWh prodotti, l’Emilia Romagna il 9° posto (2.604,8 GWh) ed il Friuli Venezia Giulia l’11° posto<br />

(2.307,3 GWh).<br />

Dai dati forniti da TERNA S.p.A. presentati nel<strong>la</strong> sezione precedente, è emerso che <strong>la</strong><br />

produzione <strong>di</strong> energia e<strong>le</strong>ttrica da fonti rinnovabili in Friuli Venezia Giulia nel 2009 è ammontata<br />

a oltre 2.307 GWh e che <strong>la</strong> principa<strong>le</strong> fonte <strong>di</strong> generazione è stata quel<strong>la</strong> idrica (91,4% del tota<strong>le</strong><br />

“rinnovabi<strong>le</strong>”). L’apporto del<strong>le</strong> altre fonti alternative è stato invece piuttosto modesto, tuttavia,<br />

nell’ultimo quinquennio c’è stato un contributo crescente, anche se non costante, da parte del<strong>le</strong><br />

biomasse (180 GWh nel 2009) e, in misura minore, del fotovoltaico (circa 18 GWh).<br />

TAB. 5 – PRODUZIONE LORDA DEGLI IMPIANTI DA FONTI RINNOVABILI IN FRIULI VENEZIA GIULIA<br />

(in GWh) Idrica Eolica Fotovoltaica Geotermica Biomasse Tota<strong>le</strong><br />

2005 1.285,0 - - - 117,3 1.402,3<br />

2006 1.254,4 - - - 261,4 1.151,8<br />

2007 1.304,6 - 2,0 - 266,6 1.573,1<br />

2008 1.761,1 - 5,6 - 213,2 1.979,9<br />

2009 2.109,1 - 18,1 - 180,0 2.307,3<br />

74<br />

FONTE: TERNA S.P.A.<br />

Per quanto concerne il 2010 dai dati dell’ENEL, che ri<strong>le</strong>vano i nuovi al<strong>la</strong>cciamenti <strong>di</strong><br />

impianti “ver<strong>di</strong>” al<strong>la</strong> rete <strong>di</strong> <strong>di</strong>stribuzione, emerge che al<strong>la</strong> fine dell’anno passato in Friuli<br />

Venezia Giulia ENEL sono stati al<strong>la</strong>cciati al<strong>la</strong> rete 4.872 nuovi impianti per <strong>la</strong> produzione <strong>di</strong><br />

energia e<strong>le</strong>ttrica da fonti rinnovabili (3.259 quelli già connessi fino al 2009), in grado <strong>di</strong> coprire il<br />

fabbisogno <strong>di</strong> oltre 83.000 famiglie. In partico<strong>la</strong>re, U<strong>di</strong>ne si conferma provincia “verde” con<br />

4.860 impianti instal<strong>la</strong>ti ed una potenza comp<strong>le</strong>ssiva <strong>di</strong> 83 MW.<br />

TAB. 6 – FRIULI VENEZIA GIULIA – N. DI IMPIANTI CONNESSI ALLA RETE E CAPACITÀ PRODUTTIVA<br />

fino al 2009 2010 Tota<strong>le</strong><br />

N. impianti MW N. impianti MW N. impianti MW<br />

Gorizia 402 110 600 5 1.002 115<br />

Pordenone 846 13 1.423 16 2.269 29<br />

U<strong>di</strong>ne 2.011 50 2.849 33 4.860 83<br />

Friuli Venezia Giulia 3.259 173 4.872 54 8.131 227<br />

FONTE: ENEL


TAB. 7 – FRIULI VENEZIA GIULIA – N. DI IMPIANTI CONNESSI ALLA RETE, DIVISI PER FONTE<br />

(Situazione a fine 2010) So<strong>la</strong>re Idraulica Eolica Biogas Biomasse<br />

Gorizia 993 5 0 3 1<br />

Pordenone 2.252 12 0 3 2<br />

U<strong>di</strong>ne 4.816 36 1 3 4<br />

Friuli Venezia Giulia 8.061 53 1 9 7<br />

FONTE: ENEL<br />

Il maggior tasso <strong>di</strong> crescita fa capo invece a Pordenone che con 2.269 impianti per<br />

comp<strong>le</strong>ssivi 29 MW fa segnare un aumento rispettivamente del 270% e del 223% rispetto al 2009.<br />

La provincia <strong>di</strong> Gorizia ospita invece gli impianti <strong>di</strong> potenza maggiore: a fronte <strong>di</strong> soli 1.002<br />

impianti <strong>la</strong> potenza tota<strong>le</strong>, pari a 115 MW, è superiore a quel<strong>la</strong> comp<strong>le</strong>ssiva del<strong>le</strong> altre due<br />

province. Purtroppo non sono <strong>di</strong>sponibili dati per <strong>la</strong> Provincia <strong>di</strong> Trieste.<br />

Grazie agli incentivi per <strong>le</strong> nuove instal<strong>la</strong>zioni, il fotovoltaico sta vivendo una crescita<br />

esponenzia<strong>le</strong>: infatti, ad oggi sono in funzione 8.061 impianti fotovoltaici, corrispondenti al<br />

99,1% circa <strong>di</strong> tutti gli impianti da fonte rinnovabi<strong>le</strong>. E’ comunque significativo il contributo<br />

fornito in Friuli Venezia Giulia dal<strong>le</strong> altre fonti rinnovabili: 53 centrali idroe<strong>le</strong>ttriche, 1 mini<br />

eolico, 9 centrali a biogas e 7 impianti a biomasse. L’idroe<strong>le</strong>ttrico si concentra tra<strong>di</strong>zionalmente<br />

nel<strong>le</strong> valli alpine dove si <strong>di</strong>stinguono i 36 impianti dell’u<strong>di</strong>nese ed i 12 del<strong>la</strong> Provincia <strong>di</strong><br />

Pordenone. Biogas e biomasse, fonti che nel<strong>la</strong> maggior parte dei casi si integrano con altri cicli<br />

produttivi, sono <strong>di</strong>ffusi preva<strong>le</strong>ntemente nel<strong>le</strong> Province che mantengono una forte vocazione<br />

agrico<strong>la</strong> con ampia <strong>di</strong>sponibilità <strong>di</strong> combustibi<strong>le</strong> (U<strong>di</strong>ne e Pordenone). Il quadro re<strong>la</strong>tivo il 1°<br />

quadrimestre è ancora più confortante in quanto in questo periodo sono stati connessi al<strong>la</strong> rete<br />

3.696 nuovi impianti (+72% rispetto ai primi 4 mesi del 2010) per oltre 64 MW <strong>di</strong> capacità<br />

produttiva in grado <strong>di</strong> sod<strong>di</strong>sfare il fabbisogno <strong>di</strong> quasi 21.500 ulteriori nuc<strong>le</strong>i familiari (non sono<br />

ancora <strong>di</strong>sponibili <strong>le</strong> cifre <strong>di</strong>saggregate per fonti).<br />

Un’ulteriore e interessante fonte informativa è data dal rapporto “Comuni Rinnovabili”,<br />

curato dall’Ufficio Energia e Clima <strong>di</strong> Legambiente, che svolge un monitoraggio sull’uso del<strong>le</strong><br />

singo<strong>le</strong> tipologie <strong>di</strong> fonti rinnovabili da parte dei Comuni italiani 23 . Per quanto riguarda i Comuni<br />

del Friuli Venezia Giulia, secondo il rapporto 2011 nel ranking dei primi 50 Comuni italiani del<br />

fotovoltaico, figurano al 15° posto il Comune <strong>di</strong> Monrupino-Repentabor (Provincia <strong>di</strong> Trieste) con<br />

75<br />

23 In breve, dal 2006 Legambiente e<strong>la</strong>bora i dati ottenuti da un questionario inviato ai Comuni e<br />

incrociando <strong>le</strong> risposte con gli stu<strong>di</strong> del GSE, i rapporti <strong>di</strong> Enea, Itabia, Fiper, ANEV e <strong>le</strong> informazioni<br />

provenienti da Regioni, Province e aziende. Secondo il rapporto 2011 all’inizio <strong>di</strong> quest’anno in 7.661<br />

Comuni era instal<strong>la</strong>to almeno un impianto (6.993 nel 2010, 5.580 nel 2009).


una densità <strong>di</strong> 2.312 kW <strong>di</strong> potenza instal<strong>la</strong>ta per 1.000 abitanti e al 21° posto il Comune <strong>di</strong><br />

Manzano (provincia <strong>di</strong> U<strong>di</strong>ne) con una densità <strong>di</strong> circa 1.698 kW per 1.000 abitanti.<br />

Considerando invece <strong>la</strong> fonte idrica 24 , emerge che, su 946 Comuni italiani che nel 2010<br />

<strong>di</strong>sponevano sul proprio territorio <strong>di</strong> almeno un impianto idroe<strong>le</strong>ttrico con potenza fino a 3 MW,<br />

il Comune <strong>di</strong> Chiusaforte (Provincia <strong>di</strong> U<strong>di</strong>ne) occupava 26° posto con 3,71 MW instal<strong>la</strong>ti, mentre<br />

il Comune <strong>di</strong> Pontebba (Provincia <strong>di</strong> U<strong>di</strong>ne) il 37° posto con 3,11 MW instal<strong>la</strong>ti).<br />

76<br />

24 Legambiente prende in considerazione solo gli impianti con potenza ≤ 3 MW, ossia quelli che vengono<br />

definiti impianti mini-idroe<strong>le</strong>ttrici (micro idro sono quelli < 100 kW). Il motivo sta nel fatto che in questo<br />

ambito vi sono <strong>le</strong> vere opportunità <strong>di</strong> aumento del<strong>la</strong> potenza instal<strong>la</strong>ta e <strong>di</strong>ffusione <strong>di</strong> nuovi interventi<br />

anche grazie a nuove tecnologie a risparmio energetico.


Al<strong>le</strong>gato n. 4 – Le biotecnologie ver<strong>di</strong> in Italia e nel Friuli Venezia Giulia<br />

Le biotecnologie agroalimentari (biotecnologia ver<strong>di</strong> – green biotech 25 ) in Italia sono un<br />

settore partico<strong>la</strong>rmente <strong>di</strong>namico ed in continua evoluzione in quanto il nostro paese può<br />

contare su con<strong>di</strong>zioni uniche e competitive, per <strong>la</strong> varietà <strong>di</strong> microclimi e <strong>le</strong> bio<strong>di</strong>versità del suo<br />

territorio. Infatti, secondo l’ultimo “Rapporto sul<strong>le</strong> biotecnologie in Italia” curato da<br />

Assobiotec 26 e Ernst & Young <strong>le</strong> imprese del settore green biotech censite in Italia nel 2010 sono<br />

state 94 (55 nel 2009). In partico<strong>la</strong>re, del<strong>le</strong> 39 nuove imprese, 3 si sono sviluppate nel corso<br />

dell’ultimo biennio, 20 erano già attive in questo settore, ma sono emerse soltanto grazie ad<br />

un’analisi più approfon<strong>di</strong>ta del mercato del<strong>le</strong> biotecnologie, e 18 erano già presenti nel 2009 ma<br />

hanno esteso <strong>le</strong> loro attività al green biotech soltanto nel corso del 2010. Nel contempo, nello<br />

stesso anno 2 imprese che nel 2009 avevano segna<strong>la</strong>to <strong>di</strong> operare nel green biotech si sono<br />

riposizionate nel red biotech 27 . Il gruppo del<strong>le</strong> imprese green biotech è quin<strong>di</strong> il secondo, per<br />

numero, dopo <strong>le</strong> red biotech, e comprende 49 green biotech de<strong>di</strong>cate e 45 imprese multi core<br />

che operano anche in <strong>di</strong>versi settori <strong>di</strong> applicazione del<strong>le</strong> biotecnologie 28 . Il numero <strong>di</strong> multi<br />

core è in forte crescita, con un 45% del tota<strong>le</strong> del<strong>le</strong> imprese green rispetto al 24% del 2009. La<br />

maggioranza del<strong>le</strong> imprese è costituita da pure biotech 29 italiane (64%), tuttavia, <strong>le</strong><br />

multinazionali, pur essendo poco ri<strong>le</strong>vanti sotto il profilo numerico (7%), contribuiscano per il<br />

55% al<strong>la</strong> generazione del fatturato green biotech. Anche considerando il solo fatturato generato<br />

dal<strong>le</strong> green de<strong>di</strong>cate, l’impatto rimane ri<strong>le</strong>vante e si attesta sul 49%. Del<strong>le</strong> 7 multinazionali<br />

presenti nel campione, 4 hanno sviluppato <strong>le</strong> attività green biotech provenendo dal settore<br />

farmaceutico: ciò denota un forte interesse del<strong>le</strong> imprese nei confronti <strong>di</strong> prodotti terapeutici <strong>di</strong><br />

origine anima<strong>le</strong> e vegeta<strong>le</strong>, oltre che dai nutraceutici.<br />

In termini <strong>di</strong> <strong>di</strong>mensione, il settore green si caratterizza per <strong>la</strong> presenza predominante <strong>di</strong><br />

imprese micro e picco<strong>le</strong> che rappresentano l’80% del campione rispetto al 91% per il white<br />

77<br />

25 Green biotech: è il settore applicato ai processi agricoli. Tra <strong>le</strong> applicazioni, figura <strong>la</strong> mo<strong>di</strong>ficazione <strong>di</strong><br />

organismi per renderli in grado <strong>di</strong> crescere in determinate con<strong>di</strong>zioni ambientali o nutrizionali.<br />

26 Costituita nel 1986 all’interno <strong>di</strong> Federchimica, Assobiotec è l'Associazione naziona<strong>le</strong> per lo <strong>sviluppo</strong><br />

del<strong>le</strong> biotecnologie, che rappresenta oltre 100 imprese e parchi tecnologici e scientifici che operano in<br />

Italia nei <strong>di</strong>versi settori del<strong>le</strong> scienze del<strong>la</strong> vita.<br />

27 Red biotech: è il settore applicato ai processi biome<strong>di</strong>ci e farmaceutici (ad esempio, in<strong>di</strong>viduazione <strong>di</strong><br />

organismi in grado <strong>di</strong> sintetizzare farmaci o antibiotici, e <strong>sviluppo</strong> <strong>di</strong> tecnologie <strong>di</strong> ingegneria genetica per<br />

<strong>la</strong> cura <strong>di</strong> patologie).<br />

28 Imprese multi core che operano in almeno due dei quattro settori <strong>di</strong> applicazione in cui il biotech viene<br />

segmentato.<br />

29 Pure biotech: si tratta <strong>di</strong> imprese che hanno come core business attività <strong>le</strong>gate esclusivamente al<strong>le</strong><br />

biotecnologie.


iotech 30 , e al 71% per il red. Quanto al<strong>la</strong> loro origine, <strong>la</strong> maggioranza del<strong>le</strong> imprese green<br />

deriva da startup (32%), il 28% da uno spin-off accademico, il 9% da uno spin-off o spin-out<br />

industria<strong>le</strong>, mentre l’8% è rappresentato da multinazionali con sede in Italia. Un altro e<strong>le</strong>mento<br />

che ha giocato un ruolo ri<strong>le</strong>vante nello <strong>sviluppo</strong> <strong>di</strong> nuove imprese green è stato <strong>la</strong> presenza <strong>di</strong><br />

parchi scientifici e incubatori. Di fatto, <strong>le</strong> 3 imprese nate nell’ultimo biennio sono tutte<br />

localizzate presso queste realtà e tra il 2009 e il 2010 il numero del<strong>le</strong> imprese che si sono<br />

inse<strong>di</strong>ate presso parchi scientifici e incubatori è passato dal 42% al 48%. Si stima che <strong>le</strong> imprese<br />

operanti nel green biotech impieghino comp<strong>le</strong>ssivamente quasi 10mi<strong>la</strong> addetti, dei quali 820<br />

impegnati in attività <strong>di</strong> ricerca e <strong>sviluppo</strong>. Le imprese pure biotech de<strong>di</strong>cate al green<br />

costituiscono una parte ri<strong>le</strong>vante del campione, contribuendo al 19% del tota<strong>le</strong> addetti e al 41%<br />

degli addetti in ricerca e <strong>sviluppo</strong>. Considerando il fatturato del settore green biotech, esso è<br />

stimato per il 2009 in 144 mln € con una crescita che risente del gran numero <strong>di</strong> imprese già<br />

consolidate nel biotech che si sono espanse nel settore green nel corso dell’anno. Sempre per il<br />

2009, si stima che <strong>le</strong> imprese operanti nel green biotech abbiano comp<strong>le</strong>ssivamente investito in<br />

ricerca e <strong>sviluppo</strong> circa 139 mln. € - dei quali il 24% in ricerche commissionate. La parte più<br />

ri<strong>le</strong>vante <strong>di</strong> ta<strong>le</strong> investimento (74%) è sostenuta dal<strong>le</strong> multinazionali con sede in Italia, e<br />

soprattutto da quel<strong>le</strong> 4 multinazionali che hanno esteso <strong>le</strong> loro attività anche nel green. Infatti,<br />

il valore degli investimenti in ricerca e <strong>sviluppo</strong> comprende sia quelli per il green biotech, sia<br />

quelli in altri settori <strong>di</strong> applicazione. Quanto al<strong>le</strong> imprese de<strong>di</strong>cate solo al green, a fronte <strong>di</strong> un<br />

fatturato <strong>di</strong> 32 mln. € - rispetto ai 23 mln. del 2009 - esse hanno investito in ricerca e <strong>sviluppo</strong><br />

circa €11 milioni, ovvero il 34% del fatturato.<br />

Un ulteriore contributo per <strong>la</strong> valutazione del<strong>la</strong> <strong>situazione</strong> del<strong>la</strong> biotecnologia alimentare<br />

in Italia è data dall’Osservatorio Unioncamere Brevetti e Marchi sugli alimenti funzionali che<br />

ri<strong>le</strong>va il posizionamento del<strong>la</strong> ricerca e dei brevetti italiani nel contesto internaziona<strong>le</strong>. In<br />

partico<strong>la</strong>re, nel periodo 1999-2008 <strong>le</strong> pubblicazioni scientifiche internazionali sugli alimenti<br />

funzionali risultavano essere 85.910. I Paesi del G12 31 si attestano su <strong>di</strong> una quota <strong>di</strong><br />

pubblicazioni pari al 49,0%, mentre altri Paesi stanno emergendo su queste tematiche, fra cui <strong>la</strong><br />

Cina, l’In<strong>di</strong>a e <strong>la</strong> Corea del Sud. Gli USA detengono il primato del<strong>le</strong> pubblicazioni scientifiche<br />

sugli alimenti funzionali con una quota pari al 14,0%. Al 2°posto si colloca <strong>la</strong> Cina con il 6,1% ed<br />

al 3° il Giappone con il 5,4%. Nello stesso periodo gli autori italiani hanno pubblicato 3.981<br />

articoli scientifici sugli alimenti funzionali, posizionando l’Italia al 3° posto fra i Paesi del G12<br />

78<br />

30 White biotech: è il ramo che si occupa dei processi biotecnologici <strong>di</strong> interesse industria<strong>le</strong> (ad esempio,<br />

<strong>la</strong> costituzione <strong>di</strong> microrganismi in grado <strong>di</strong> produrre sostanze chimiche).<br />

31 In realtà, il G12 conta 13membri e <strong>la</strong> denominazione G12 deriva dal numero dei membri originari:<br />

Australia, Belgio, Canada, Francia, Germania, Giappone, Italia, O<strong>la</strong>nda, Regno Unito, Spagna, Stati Uniti,<br />

Svezia e Svizzera (dal 1984).


con una quota pari al 4,6% ed al 4° posto considerando anche <strong>la</strong> Cina. Il tasso <strong>di</strong> crescita del<strong>le</strong><br />

pubblicazioni scientifiche italiane è del 5,3%, valore superiore a quello me<strong>di</strong>o del G12 (pari al<br />

3,9%). Se si considera invece <strong>la</strong> specializzazione scientifica del<strong>le</strong> pubblicazioni internazionali<br />

con autore italiano che trattano <strong>di</strong> alimenti funzionali emerge che il maggior numero <strong>di</strong><br />

pubblicazioni si riscontra nel<strong>la</strong> filiera degli alimenti <strong>di</strong> origine vegeta<strong>le</strong>, con una partico<strong>la</strong>re<br />

specializzazione nell’estrazione, <strong>la</strong> <strong>la</strong>vorazione e l’ad<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> principi attivi vegetali. I principi<br />

attivi ed i probiotici sono <strong>le</strong> categorie tecnologiche con il più e<strong>le</strong>vato numero <strong>di</strong> pubblicazioni<br />

scientifiche. Il tema dei probiotici è partico<strong>la</strong>rmente significativo nel<strong>le</strong> pubblicazioni del<strong>la</strong> filiera<br />

degli alimenti <strong>di</strong> origine anima<strong>le</strong>; questo è dovuto soprattutto al<strong>la</strong> presenza del <strong>la</strong>tte e re<strong>la</strong>tivi<br />

derivati.<br />

Per quanto concerne invece l’aspetto dei brevetti, nel periodo 1999-2008 <strong>le</strong> domande <strong>di</strong><br />

brevetto pubblicate dall’Ufficio Brevetti Europeo (EPO) in tema <strong>di</strong> alimenti funzionali sono state<br />

6.457, con una variazione me<strong>di</strong>a annua in costante aumento del 6,5%. Sempre nel periodo 1999-<br />

2008 i Paesi del G12 si attestano su <strong>di</strong> una quota <strong>di</strong> domande <strong>di</strong> brevetto pari al 89,6%. Gli USA<br />

detengono il primato del<strong>le</strong> domande <strong>di</strong> brevetto sugli alimenti funzionali con una quota pari al<br />

23,6%. Al secondo posto si trova il Giappone – con una quota del 16,5% - ed al terzo posto<br />

l’O<strong>la</strong>nda con il 11,5%. Nel periodo 1999-2008 l’Ufficio Brevetti Europeo (EPO) ha pubblicato 185<br />

domande <strong>di</strong> brevetto con richiedente italiano che trattano <strong>di</strong> alimenti funzionali; questo porta<br />

l’Italia a posizionarsi a metà c<strong>la</strong>ssifica fra i Paesi del G12+Cina+Russia. Il tasso <strong>di</strong> crescita del<strong>le</strong><br />

domande <strong>di</strong> brevetto dell’Italia (+8,3%) è comunque superiore a quello <strong>di</strong> altri Paesi europei che<br />

<strong>la</strong> precedono in c<strong>la</strong>ssifica, in partico<strong>la</strong>re: Germania, Francia e Gran Bretagna.<br />

79<br />

Considerando invece <strong>di</strong>stribuzione territoria<strong>le</strong> in Italia emerge che il Nord-Ovest è <strong>la</strong><br />

macro-area in cui sono presenti il maggior numero dei brevetti EPO con tito<strong>la</strong>re italiano sugli<br />

alimenti funzionali - con una quota del 46,5% - seguita dal Centro con una quota del 35,3%,<br />

mentre lo <strong>sviluppo</strong> tecnologico degli alimenti funzionali nel Nord-Est è significativamente<br />

inferiore. La Lombar<strong>di</strong>a, il Lazio ed il Piemonte sono <strong>le</strong> prime 3 regioni in termini <strong>di</strong> <strong>sviluppo</strong><br />

tecnologico sugli alimenti funzionali, con una quota <strong>di</strong> domande <strong>di</strong> brevetto EPO con richiedente<br />

italiano pari rispettivamente a 34,9%, 26,7% e 10,3%. Ci sono 8 regioni italiane (incluso il Friuli<br />

Venezia Giulia) che non hanno richiedenti <strong>di</strong> domande <strong>di</strong> brevetto EPO sul tema degli alimenti<br />

funzionali nel periodo 1999-2008. La filiera degli alimenti <strong>di</strong> origine vegeta<strong>le</strong> possiede il numero<br />

maggiore <strong>di</strong> domande <strong>di</strong> brevetto EPO con richiedente italiano per il periodo 1999-2008. La<br />

<strong>di</strong>stribuzione del<strong>le</strong> domande <strong>di</strong> brevetto EPO è abbastanza omogenea, in quanto nessuna del<strong>le</strong><br />

filiere produttive spicca in maniera netta rispetto al<strong>le</strong> altre. Nel<strong>le</strong> riven<strong>di</strong>cazioni del<strong>le</strong> domande<br />

<strong>di</strong> brevetto sono poco utilizzati i concetti <strong>di</strong> alimento funziona<strong>le</strong> e bevanda funziona<strong>le</strong>; si


conferma invece come nel caso del<strong>le</strong> pubblicazioni scientifiche, <strong>la</strong> preva<strong>le</strong>nza dei termini<br />

re<strong>la</strong>tivi ai principi attivi ed ai probiotici.<br />

Riguardo l’aspetto dei marchi nel periodo 1999-2008 sono stati depositati presso l’Ufficio<br />

per l’Armonizzazione del Mercato Interno (UAMI) 306 domande <strong>di</strong> marchio comunitario con<br />

richiedente italiano che possono essere messe in re<strong>la</strong>zione con alimenti funzionali. Come per i<br />

brevetti, il Nord-Ovest è <strong>la</strong> macro-area in cui è presente il maggior numero <strong>di</strong> domande <strong>di</strong><br />

marchio UAMI con richiedente italiano sugli alimenti funzionali - con una quota del 55,4% -<br />

seguita dal Nord-Est con una quota del 31,4%. A livello <strong>di</strong> singo<strong>le</strong> regioni, <strong>la</strong> Lombar<strong>di</strong>a, l’Emilia<br />

Romagna ed il Piemonte sono <strong>le</strong> prime 3 regioni che tute<strong>la</strong>no gli alimenti funzionali attraverso il<br />

marchio comunitario, con una quota <strong>di</strong> domande pari rispettivamente al 38,4%, al 21,6% ed al<br />

15,4%, mentre solo il 3,3% del<strong>le</strong> domande fanno capo al Friuli Venezia Giulia.<br />

Per quanto riguarda il caso partico<strong>la</strong>re del<strong>la</strong> Regione Friuli Venezia Giulia dai dati forniti<br />

da Ernst & Young re<strong>la</strong>tivi ad un’analisi <strong>di</strong> campione su 16 aziende <strong>di</strong> questa regione,<br />

TAB. – CAMPIONE DELLE IMPRESE BIOTECH IN FRIULI VENEZIA GIULIA<br />

TOTALE Green Red White GPTA (*) Multi core<br />

N. <strong>di</strong> imprese 16 4 9 1 1 1<br />

80<br />

N. <strong>di</strong> imprese pure biotech 10 2 5 1 1 1<br />

N. <strong>di</strong> addetti 196 28 107 20 3 38<br />

N. <strong>di</strong> addetti in ricerca e <strong>sviluppo</strong> 80 8 58 2 2 11<br />

Volume del fatturato (mln. €) 41 8 32 n.d. 0,5 0,5<br />

Volume degli investimenti (mln. €) (**) 2,5 0,5 1 n.d. 0,5 0,5<br />

(*) - GENOMICA, PROTEOMICA E TECNOLOGIE ABILITANTI<br />

(**) – STIME<br />

FONTE: ERNST & YOUNG


Bibliografia<br />

Pubblicazioni, riviste specializzate, annuari<br />

o M. Brkić, T. Janić: “Nova procena vrsta i količina biomasa Vojvo<strong>di</strong>ne za porizvodnju<br />

energije”, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad - 2010.<br />

o L. Gerić, B. Likić, “Program Ostarivanja Straregije Razvoja Energetike Republike Srbije u AP<br />

Vojvo<strong>di</strong>na (od 2007. do 2010. go<strong>di</strong>ne) - Hydroe<strong>le</strong>ktrane”, Izvršno veće AP Vojvo<strong>di</strong>ne –<br />

Pokrejinski Sekretarijat za Energetiku I Mineralne Sirovine, Novi Sad 2007.<br />

o V. Katić, I. Ćosić, “At<strong>la</strong>s Vetrova na teritoriji AP Vojvo<strong>di</strong>ne”, Fakultet tehničkihnauka<br />

Univerzitet u Novom Sadu – Pokrejinski Sekretarijat za Energetiku I Mineralne Sirovine, Novi<br />

Sad 2008.<br />

o<br />

“Evaluation of the organization and provision on primary care in Serbia - A survey-based<br />

project in the regions of Vojvo<strong>di</strong>na, Central Serbia and Belgrade”, World Health<br />

Organization Regional Office for Europe- Institute of Public Health of Serbia “Dr. Mi<strong>la</strong>n<br />

Jovanovic Batut”, Copenhagen 2010.<br />

o “Health of Popu<strong>la</strong>tion of Serbia – 1997-2007 Analytical Study”, Institute of Public Health of<br />

Serbia “Dr Mi<strong>la</strong>n Jovanović Batut”, Belgrade 2009.<br />

o “Competitiveness of economy of Vojvo<strong>di</strong>na”, Center for Strategic Economic Stu<strong>di</strong>es –<br />

Vojvo<strong>di</strong>na CESS -, Government of AP Vojvo<strong>di</strong>na, Novi Sad 2010.<br />

81<br />

o “Guidelines on the environmental impact assessment for wind farms”, United Nations<br />

Development Programme (UNDP) Serbia, Ministry of Environment and Spatial P<strong>la</strong>nning of the<br />

Republic of Serbia - Department for Environmental Impact Assessment, Beograd June 2010.<br />

o<br />

o<br />

o<br />

o<br />

o<br />

“Impianti a fonti rinnovabili – Rapporto statistico 2009”, Gestore Servizi energetici – GSE,<br />

2010.<br />

“Rapporto sul<strong>le</strong> biotecnologie in Italia – BioInItaly Report 2011”, Assobiotec – Ernst & Young<br />

in col<strong>la</strong>borazione con Farmindustria e Istituto Naziona<strong>le</strong> per il Commercio Estero – ICE,<br />

Mi<strong>la</strong>no apri<strong>le</strong> 2011<br />

“State of Forests sand Potentials of the Autonomous Province of Vojvo<strong>di</strong>na”, Faculty of<br />

Agriculture, Institute for Forestry in P<strong>la</strong>ins and Environment, Novi Sad 2006.<br />

“Statistical Yearbook of the Republic of Serbia”, Statistical office of the Republic of Serbia,<br />

Belgrade 2010.<br />

“Statistical Yearbook of the Republic of Serbia”, Statistical office of the Republic of Serbia,<br />

Belgrade 2011.<br />

o “Annual report 2010”, E<strong>le</strong>ctric power industry of Serbia – EPS, Belgrade August 2011.<br />

o “Annual report 2010”, E<strong>le</strong>ktromreža Srbije – EPS, Belgrade 2011.


Siti web consultati<br />

o http://www.vip.org.rs Fond za podršku investicija u Vojvo<strong>di</strong>ni – Fondo per <strong>la</strong> Promozione<br />

degli Investimenti in Vojvo<strong>di</strong>na.<br />

o http://www.vojvo<strong>di</strong>na-cess.org, Centar za strateško ekonomska istraživanja “Vojvo<strong>di</strong>na-<br />

CESS“ - Centro per gli Stu<strong>di</strong> Economici Strategici “Vojvo<strong>di</strong>na-CESS".<br />

o http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/Default.aspx, Republički zavod za statistiku – Ufficio<br />

Statistico del<strong>la</strong> Repubblica <strong>di</strong> Serbia.<br />

82

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!