Texts en rumantsch - Linguissimo

Linguissimo 2010-2011
Mia relaziun cun la medias stampadas e online
Sandro Buchli
Milaun, ils 30 da schaner 2011. Gest oz sun jeu ius tier l’edicola giu avon casa per cumprar
entginas gasettas or da tut il mund. Inaga la NZZ, seriusa gasetta svizra, il Corriere della
Sera, consideraus in’impurtont giornale ell’Italia, la Gazetta dello sport, fogliettin rosa che
vala sco bibla per tut ils tifosi, plinavon la International Herald Tribune, ina gasetta che
descriva ils pli impurtonts eveniments politics mundials, e fin finala la russa Argumenty i
fakty, scartira kirillica per mei buc legibla, denton lai la gronda scartira cotschna sminar
sia agressivitad.
In’ illustra rimnada da gasettas naziunalas ed internaziunalas dat in’impressiun fetg vasta
tgei ch’ils nos sestellegian en 194 naziuns.
Giavelen, ei quei interessant da veser co la communicaziun denter auturs e lecturs
funcziunescha en autras tiaras. Enzaco san ins cumparegliar ils pievels tras lur gasettas.
Duront che la NZZ seconcentrescha e scriva ner sin alv, tut gigin dil fatg, manifestescha,
celebrescha, gie propaghescha la Gazetta dello sport en fuorma teatrala cun differentas
colurs lur sportists: “Allarme infortuni”, “FERRARI ITALIA”- bustabs gronds, paucs
plaids, aber in grond effect sin mei sco lectur, sun attraus da quei boulevard sco cun mei
aunc biars auters. Tenor mei ei quei denton buc mo ina differenza denter boulevard e
gasettas dil di, mobein dapli, sco jeu constateschel cun cumparegliar Il Corriere cun la
NZZ. Era leu domineschan tetels plitost aggressivs, unterstellend las paginas. Ein ils
svizzers pli lungurus pervia da quei Ni semplamein pli interessai egl objectiv ch’ils
talians
Basta, La fisica presenta, palpabla avon mei fascinescha. Ella ei ina fuorma d’expressiun
fetg ferma, quasi introspecziun da bustabs sin bi pupi. product dalla natira, en
collaburaziun cun il talent human che informescha la glieud sur dils gronds fatgs
devastonds sco era sur dallas piculezzas quotidianas.
Varietad che vegn aunc maximada cun la pusseivladad digl internet.
Las medias online prospereschan cul svilup tecnic.: Lur fermezia ei l’actualitad absoluta.
Duas minutas suenter che la novitad, per exempel ils cravalls ell’ Egipta pertuccont lur
president ,ein ruts ora, han ins gia l’informaziun en plaids screts, plus ina live-cam cun in
reporter che rapportescha directamein or da Cairo. Ins ei involvaus, pertuccaus el senn
ch’ils maletgs schoccheschan, fan surstar. Possibilitescha da suandar a muments historics
1:1. Sco per exempel il plaid da Mubarak a siu pievel sin cnn.com. In impressiunond maletg
ei quei. Gailira! Las undas dallas emoziuns battan bia pli ferm encunter la riva dil tschurvi
che duront leger. Mondel lu sil tagi e mirel tgei che schabegia en Svizra, sin al-jazeera tv
per sedivertir dils commentars arabs, sin südostschweiz.ch per informaziuns regiunalas,
sin blick.ch per mirar las novas polemicas, sind bild.de per mirar las bialas femnas sin
pagina 1, sin le monde.fr per examinar miu franzos, sin new york times.com ord
marveglias e buc dad emblidar sin rtr.ch per sentir il puls dalla romontschia.

So finiu, vegnel inundaus dad informaziuns buca filtradas. Avon cuort steva ei sin tagionline
che nus vegnin cunfruntai per di cun informaziuns che corrispundan al cuntegn da
175 gasettas! Strusch da semetter avon!
Tenor mei vegnan bustabs pli fetg maltractai e malduvrai ellas medias online che ella
stampa. Tier quella damonda fetsch jeu suandonta hipotesa. La valeta d’in bustab stampau
sin zellulosa, buc mo valeta materiala, ei bia pli gronda che quella mesirada en bits e bytes
che svanescha cul proxim clic silla miur. Cun la consequenza ch’ils schurnalists dallas
medias online ston buc strubegiar mintga plaid tochen che la formulaziun ei biala. Ella sto
esser correcta e basta, denton negin’ art sco jeu vi leger ella gasetta. In bien recherchau
informativ rapport d’in expert versau spetg’jeu en ina stampada. Lez ei numnadamein
nundispiteivlamein necessaris per ina discussiun objectiva.
Ina gasetta stampada ha pia valeta culturala, ella rappresenta enzatgei ed enzatgi. Per
mussar si quei in pign excuors. Savessas ti per exempel metter avon ina romontschia senza
la quotidiana Ella conservescha nies lungatg, e tgira la cultura romontscha sco negin auter
medium, plinavon colligia ella valladas. Ina lavur custeivla che negin mied online sa
prestar. L’emblidonza fuss memia gronda. Sche ti sas metter avon ina romontschia senza
gasetta, lu eis ti in che sa era metter avon la Svizra senza il romontsch
Tuttina, nies futur vegn pli e pli fetg dominaus dalla reit, tgei che las carschentas cefras da
vendita da schinumnai smartphones ed e-readers muossan e tgei che contemporaneamein
in calmando dallas gasettas stampadas lai sminar. Els davos onns han biaras casas da
medias declarau problems dad insolvenza.
La relaziun cun las medias en general ei buc adina sempla per mei. Memia bia vegnin nus
influenzai en moda negativa entras las gasettas che rapportschan mal e che instigeschan il
meini public. Ellas ein alla fin finala, detg fetg critic, mo in mied da pussonza per ils rehs
che finanzieschan il menaschi e lessan exprimir lur meini politic. E per quei dat ei negina
soluziun, l’independenza exista strusch sil palc dallas medias da massas, gnanc ina gasetta
stadala spindrass nus avon la malsigira subjectivadad.
Ina fermezia che las medias online han en quei grau ei il fatg ch’ina censura influenzescha
strusch la reit. Sco nus havein viu tier igl exempel da Wikileaks, ein impurtontas datas egl
Afghanistan vegnidas publicadas ed han revelau malfatgs. Quei numn’jeu transparenza ed
ei in ferm mied per cumbatter encunter l’illegalitad sco era in grond pass ella direcziun
“gesta”.
Mias duas amantas medias-online e medias stampadas cuntenteschan mei
cumpleinamein. Las medias-online ei per mei denton mo sco in cumplement dallas medias
stampadas. Ellas procureschan per la spectacularitad en miu concubinat polygam, las
medias stampadas per la basa dil viver-ensemen. E quei duessen gasettas gie esser, on-sco
offline, ina basa per l’interpretaziun dil mund, mintgina cumplettond l’autra.

Mia relaziun cun la medias stampadas e online
Braida Janett
Las medias san tuot, e’l Blick amo ün pa daplü
mincha scandal sto gnir scrit sü
schi correspuond’a la vardà
quai nu vegn lura resguardà
i vain scrit sü da tuottas sorts
e per far quai, vana bod sur morts
Hozindi tras l’internet,
crajain’nus bod d'esser perfets
l’internet es plain da novitads
ingio ans ha noss muond manats
natüral es l’internet dad avantag
ma ün bel di daraj’ün sfrach
Medias stampadas perdan lur importanza
bod ün tema per la radunanza
cun internet, aifon e televisiun
haja dat’na nouva invasiun
tuot las gazettas chi gnivan stampadas
nu vegnan gnanc’plü resguardadas
Il svilup svelt, dad hozindi
ans es bod gnü ün inimi
nus vain massas da pussibiltats
per gnir a savair las novitats
scha duos in America s’han sfat oura
savaina quai avant co l’ora
Parts da la glieud ha eir badà
cha’l muond es propcha disturbà
però la gronda part da las persunas
resaintan las medias online sco bunas
pon leger tuot be digital
nu badan cha quai forsa po ir mal
Cun quista poesia lessa simplamaing muossar, cha in meis ögls nun han las medias
digitalas be avantags. I’m para fich puchà, cha tuot quai chi gniva e vain amo adüna
stampà, perda l’importanza. Natüralmaing esa bun schi s’es infuormà da quai chi capita sül
muond. Hozindi esa però uschè cha nus gnin infuormats in ün möd schmasürà. Nus gnin
infuormats da chosas chi gnanca nu fessan dabsögn.
Il motiv principal da tuot quai es, cha hozindi va tuot elctronic. Sur l’internet vain publichà
tuot bler plü svelt. Cler cha l’internet es üna chosa pratica, nus stuvain simplamaing verer
cha l’internet nun’s gnia massa pratic. Cun tuot las pussibiltats cha nus vain tras l’internet,
stuvaina verer da na gnir chastörs. Tuot vain servi davant il nas e da far svessa nun esa plü
nüglia. I’s po be schmachar il pom dal computer e fingià as saja che chi capita sül muond.

Sco dit fingià avant, es quai eir ün grond avantg per nus. Nus stuvain simplamaing verer da
na exagerar cun tuot quellas pussibiltats cha nu vain.
Tras l’internet esa eir uschea cha tuot las gazettas perdan lur importanza. D’üna vart esa
eir inclegiantaivel cha la glieud nu cumpra plü gazettas, cun tuot las pussibiltats da
s’infuormar chi s’ha amo daperapro. Da tschella vart as stuvessa però eir verer e badair,
cha las medias stampadas sun plü preciusas e plü importantas. Forsa cha quai nu vezzan
tuots uschea. Per mai però sun quai documaints plü precius co quai chi vain scrit sün las
paginas i’l internet.
Ün muond sainza mezs elecronics nu’s savess l’uman plü metter avant. Perche cha hozindi
tocca l’electronica simplamaing pro’l minchadi.
I nun es uschea ch’eu vez tuot il muond digital in maniera negativa, na quai insomma na.
Quai ch’eu less dir o muossar, es simplamaing, cha nus stuvain imprender a savair ir
intuorn cun tuot las pussibiltats e’ls mezs cha nus vain hozindi. Ün oter punct fich central
es eir, cha nus stuvain imprender a disferenzchar bunas e noschas infuormaziuns, pervi
cha nus vain la pussibiltà da gnir a savair uschè üna massa chosas!