12.07.2015 Views

Appendice I - Di alcuni Monasteri dell'Ordine di S. Benedetto ... - TSC

Appendice I - Di alcuni Monasteri dell'Ordine di S. Benedetto ... - TSC

Appendice I - Di alcuni Monasteri dell'Ordine di S. Benedetto ... - TSC

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Appen<strong>di</strong>ce</strong> I - <strong>Di</strong> <strong>alcuni</strong> <strong>Monasteri</strong> dell’Or<strong>di</strong>ne <strong>di</strong> S. <strong>Benedetto</strong> sparsi già nel Contado <strong>di</strong> Modena esingolarmente nel <strong>Di</strong>stretto <strong>di</strong> S. Giovanni in Persiceto.La fama, che dell’Or<strong>di</strong>ne <strong>di</strong> S. <strong>Benedetto</strong> cominciò a spargersi in ogni parte poco dopo la suafondazione, gli uomini in ogni genere illustri, che da esso come da fertilissimo tronco vedeansiuscire, e il vantaggio, che colla coltivazione <strong>di</strong> sterili e abbandonati terreni esso recava al pubblico,fecer che in poco tempo il numero de’ <strong>Monasteri</strong> venisse crescendo per modo, che l’Italiasingolarmente ne fu ripiena. Molti <strong>di</strong> essi sussiston tuttora, e godono a buon <strong>di</strong>ritto il frutto dellamunificenza, con cui i Principi non meno che i privati cogli ampj lor doni ricompensarono la pietà ele fatiche de’ lor maggiori. Più altri hanno ceduto alle vicende del tempo, e <strong>alcuni</strong> tra essi sonovenuti al nulla per modo, che appena or ne rimane memoria. Tra questi debbonsi annoverare nonpochi Monasterj, che soggetti a quello <strong>di</strong> Monte Casino erano qua e là sparsi in quel tratto <strong>di</strong> paese,che formava una volta il <strong>di</strong>stretto Persicetano, e in altri luoghi <strong>di</strong> que’ contorni, che una voltaappartenevano al Contado <strong>di</strong> Modena, e che passaron poi nelle mani de’ Bolognesi, al cui territoriogià da più secoli appartengono. Io non so che alcuno degli Scrittor Bolognesi o Modenesi abbiafinora a ciò posto mente; e parmi, che sia degno d’osservazione questo gran numero <strong>di</strong> <strong>Monasteri</strong> inuna non grande estension <strong>di</strong> terreno. E mi lusingo perciò <strong>di</strong> far cosa non ingrata a chi legge col farneuna <strong>di</strong>ligente ricerca. Essa però più che delle mie riflessioni sarà frutto della eru<strong>di</strong>zione del Ch. P.Lettor D. Placido Federici Monaco e Archivista <strong>di</strong> Monte Casino noto già a’ dotti pel primo Tomodella sua Storia del Monastero della Pomposa, il qual ci fa desiderare con impazienza <strong>di</strong> vedere sìpregevole opera condotta a fine. Egli con somma <strong>di</strong>ligenza ha raccolti da quell’insigne Archivio idocumenti, che a questo argomento appartengono, e avendomeli con ugual gentilezza comunicati,mi ha agevolata la via a recar qualche luce su questo punto poco finor conosciuto.Nell’autentico Registro de’ Privilegj <strong>di</strong> quel Monastero fatto nel secolo XII da Pietro <strong>Di</strong>aconoconservasi un <strong>Di</strong>ploma del Re Desiderio segnato in Pavia nel mese <strong>di</strong> <strong>Di</strong>cembre nel quinto anno delsuo Regno nell’In<strong>di</strong>zione XII, epoche <strong>di</strong>fficili a combinarsi, e nelle quali forse è corso qualcheerrore, ma che ci in<strong>di</strong>cano a un <strong>di</strong>presso l’anno DCCLIX, o il DCCLX. In esso ei non dona giànuovamente, ma conferma al Monastero <strong>di</strong> Monte Casino i beni, <strong>di</strong> cui esso godeva, e nella loroenumerazione si legge: In Comitatu Mutinensi <strong>Monasteri</strong>um S. Bene<strong>di</strong>cti in A<strong>di</strong>li: <strong>Monasteri</strong>um S.Martini juxta stratam Petrosam: <strong>Monasteri</strong>um S. Johannis in Curte Frassenetula: <strong>Monasteri</strong>um S.Domnini in Curte Argele: <strong>Monasteri</strong>um S. Vitalis in Curte Calderaria: <strong>Monasteri</strong>um S. Mariæ inLaurentiaco cum omnibus pertinentiis eorum &c. Ecco dunque sei <strong>Monasteri</strong>, e ne vedrem prestoun settimo, cioè quello <strong>di</strong> S. Salvadore de Pontelungo, posti in luoghi, che allora appartenevano alterritorio <strong>di</strong> Modena, ed ora appartengono a quel <strong>di</strong> Bologna, e che a’ tempi <strong>di</strong> Desiderio, e prima <strong>di</strong>essi ancora, <strong>di</strong>pendevan da quello <strong>di</strong> Monte Casino. Questo celebre Monastero ne tenne lungamenteil possesso. Veggiamo <strong>di</strong> fatto, che Ragemprando Abate <strong>di</strong> Monte Casino circa l’anno DCCCXCIX<strong>di</strong>ede in livello all’Imperadrice Ageltruda madre dell’Imp. Lamberto un <strong>di</strong> questi <strong>Monasteri</strong>, o,come <strong>di</strong>cevansi, Celle, con un’altra in Lo<strong>di</strong>, e che essa perciò pagavagli ogni anno tre libbred’argento: Hic Abbas concessit Ageltrudæ Augustæ, quæ fuit mater Lamberti Regis, libellario more<strong>di</strong>ebus tantum vitæ ipsius duas cellas hujus <strong>Monasteri</strong>i cum omnibus rebus suis in finibusLombar<strong>di</strong>æ, unam in loco qui <strong>di</strong>citur Laude, & altera in Persiceta, unde per singulos annosmittebat illi eadem Augusta census gratia tres libras argenti 1 ; e che circa l’anno DCCCCXXXl’Abate Giovanni I <strong>di</strong>é in livello molti <strong>di</strong> que’ terreni ad Adelberto figlio <strong>di</strong> Rainero da Rastello, e<strong>alcuni</strong> altri da lui ebbene in dono. Hic fecit libellum Adelberto filio Rainerii de Rastello de aliquotcurtibus hujus <strong>Monasteri</strong>i in Comitatu Mutinensi, fundo, qui <strong>di</strong>citur Persiceta, ad jugera octingentareddentibus per annos singulos censum septem solidorum. Alium etiam libellum fecit eidemAdelberto de quibusdam possessionibus hujus loci in fundo A<strong>di</strong>li; quique Adelbertus postmodumobtulit per scriptum in hoc <strong>Monasteri</strong>o aliquot alias Curtes suas, quæ in eodem fundo A<strong>di</strong>li tuncpossidere videbatur 2 . La nuova donazione <strong>di</strong> Adalberto, che qui si accenna, sembra esser quella, chenel sopraccitato Registro trovasi riferita sotto l’anno DCCCCXCI e che qui sotto io riporto 3 , con cuiAdalberto del fu Rainerio dona al Monastero <strong>di</strong> Monte Casino i suoi beni, ch’ei comperati avea da


Bonizone Prete. Ma il raccoglitor del Registro ha preso errore attribuendo questa donazioneall’anno DCCCCXCI perciocché Gregorio V fu fatto Papa solo nell’anno DCCCCXCVI, el’In<strong>di</strong>zion XII e il terzo anno <strong>di</strong> Ottone ci mostrano, che questo documento si dee fissare alDecembre del DCCCCXCVIII in cui già correva la detta In<strong>di</strong>zione XII, e circa il qual tempo, comeosserva il Muratori 4 , Ottone era in Roma. Or questa data muove una gran <strong>di</strong>fficoltà contro laCronaca Casinese. Come è cre<strong>di</strong>bile, che quel Rainero, che circa il DCCCCXXX ricevette beni inlivello dal Monastero <strong>di</strong> Monte Casino, ad esso donasse poi altri beni circa settant’anni dopo? Lacosa non è, a <strong>di</strong>r vero, impossibile, ma non può non sembrare <strong>di</strong>fficile assai. Io dubito, che LeoneOstiense abbia per errore fissato a’ tempi <strong>di</strong> Giovanni I Abate il livello da lui conceduto a Rainero,che forse dovea riferirsi al terzo Abate <strong>di</strong> questo nome, che cominciò a reggere il Monastero <strong>di</strong>Monte Casino l’anno DCCCCXCVIII nel qual modo ogni <strong>di</strong>fficoltà interamente svanisce.Ma più <strong>di</strong>stinta notizia de’ beni, e de’ piccioli Monasterj che quel <strong>di</strong> Monte Casino avea nel <strong>di</strong>strettoPersicetano, abbiamo in un più antico documento, cioè in una Memoria inserita nello stessoRegistro, la qual merita <strong>di</strong> esser qui riportata 5 pe’ lumi, che intorno a questi piccioli Monasterj, eintorno a’ beni da essi posseduti ci somministra. Ma voglionsi qui esaminare le note Cronologiche.Si segna in essa il terzo anno <strong>di</strong> Giovanni IX, il primo anno del Regno <strong>di</strong> Berengario, il giornodecimo d’Aprile, e l’In<strong>di</strong>zione VIII. Epoche più scorrette <strong>di</strong> queste non poteansi immaginare.Giovanni IX secondo la più esatta Cronologia 6 fu eletto Pontefice nel Luglio dell’annoDCCCXCVIII e morì a’ XXX <strong>di</strong> Novembre dell’anno DCCCC. Ei non vide perciò che due Aprili,né mai in questo mese poté segnarsi il terzo anno del suo Pontificato. L’In<strong>di</strong>zione VIII non corsemai sotto il suo Pontificato, ma sol la I la II, e la III, e quando egli fu eletto, Berengario già daun<strong>di</strong>ci anni era Re. Per quanto io abbia cercato <strong>di</strong> combinare insieme queste date, non mi è possibilel’ottenerlo; e convien ristringersi a <strong>di</strong>re, che il documento appartiene a’ tempi <strong>di</strong> Giovanni IX cioèagli ultimi anni del secolo nono. Certo non vi è alcun motivo <strong>di</strong> credere il documento supposto, chefuor delle date ha tutti i caratteri <strong>di</strong> sincero.Sette dunque sono i Monasterj, che quello <strong>di</strong> Monte Casino avea in questi contorni. E <strong>di</strong> ciaschedun<strong>di</strong> essi dobbiam qui <strong>di</strong>r qualche cosa <strong>di</strong>stintamente.Il primo <strong>di</strong> essi, che era anche il più ragguardevole, e in cui questa Memoria ci ad<strong>di</strong>ta un buonnumero <strong>di</strong> Monaci che vi abitavano, era quello <strong>di</strong> S. <strong>Benedetto</strong>, la cui situazione veggiamo in<strong>di</strong>versi luoghi <strong>di</strong>versamente in<strong>di</strong>cata. Nel titolo della riferita Memoria esso è intitolato S. Bene<strong>di</strong>ctiin Persiceta; quin<strong>di</strong> si <strong>di</strong>ce: in primis istud <strong>Monasteri</strong>um S. Bene<strong>di</strong>cti in loco A<strong>di</strong>li, col che ci simostra, che questo era quel medesimo Monastero nominato poc’anzi, <strong>di</strong> cui era Proposto Giovannilo Scrittore <strong>di</strong> questa Memoria; e per ultimo si aggiugne: <strong>Monasteri</strong>um vero suprascriptum S.Bene<strong>di</strong>cti est in Curte Berseli pago Persiceta. Egli è dunque evidente, che il Monastero <strong>di</strong> S.<strong>Benedetto</strong> era in un luogo chiamato A<strong>di</strong>li, che apparteneva alla Corte <strong>di</strong> Berselo, e al territorio <strong>di</strong> S.Giovanni in Persiceto, e che questo è perciò quel Monastero medesimo, che nel <strong>Di</strong>ploma <strong>di</strong>Desiderio è detto <strong>Monasteri</strong>um S. Bene<strong>di</strong>cti in A<strong>di</strong>li. Del luogo detto A<strong>di</strong>li e dell’altro appellatoBerseli o Berseri amendue nel <strong>di</strong>stretto Persicetano troverem menzione talvolta ne’ documentiNonantolani, perciocché la nostra Ba<strong>di</strong>a ancora avea beni in que’ contorni. E il primo <strong>di</strong> essi ancoraavea un altro nome, cioè quello <strong>di</strong> Pastorini, come ci mostrerà una Carta dell’anno DCCCCXCIIII.In Pastorini quod vocatur A<strong>di</strong>li.Se noi ci attenghiamo alla Cronaca Casinese 7 dovremmo credere, che questo Monastero o fossestato fondato, o almeno fosse stato donato a quello <strong>di</strong> Monte Casino da Pietro Duca <strong>di</strong> Ravenna a’tempi dell’Ab. Angelario, il qual resse quel Monastero verso la fine del nono secolo. De <strong>Monasteri</strong>oS. Bene<strong>di</strong>cti in Persiceta... quod videlicet Petrus Dux Ravenne beato Bene<strong>di</strong>cto sub AbbateAngelario optulerat. Ma è certo, come si è già osservato, che fin da’ tempi del Re Desiderio esistevaquesto Monastero, ed era soggetto a quello <strong>di</strong> Monte Casino. Anzi una pregevol Carta dell’ArchivioNonantolano ci ad<strong>di</strong>ta il fondatore <strong>di</strong> esso, cioè Orso Duca <strong>di</strong> Persiceto padre <strong>di</strong> quel DucaGiovanni, che l’anno DCCLXXVI fece al Monastero <strong>di</strong> Nonantola la più volte rammentatadonazion de’ suoi beni. Nell’atto <strong>di</strong> essa, quale è stato pubblicato dal Muratori 8 sulla copia delsecolo XII che ne conserva l’Archivio della Ba<strong>di</strong>a, si legge: Anteponimus (cioè eccettuiamo) res


illas que jam pro anima nostra donavimus in <strong>Monasteri</strong>o Sancti Bene<strong>di</strong>cti, quem... Domnus &genitor noster bone memorie Ursus dux a fundamento construxit. Nel vuoto lasciato dal Muratori lacarta è corrosa; ma ciò non ostante io son giunto a scoprirvi chiaramente la voce in allili, scritto cosìper error del copista in vece <strong>di</strong> a<strong>di</strong>li o atlili, come talvolta si scrive. Ecco dunque il fondatore finorasconosciuto <strong>di</strong> questo antichissimo Monastero, che dovette innalzarlo da’ fondamenti circa la metàdell’ottavo secolo, in cui egli viveva. Convien <strong>di</strong>re perciò, che poco esatto sia stato il CronistaCasinese nel darci il transunto degli antichi documenti, ch’egli avea tralle mani, ne’ quali forserammentavasi solo una conferma <strong>di</strong> questo Monastero dal Duca Pietro fatta a quello <strong>di</strong> MonteCasino. Se pure non vogliam credere, ciò che altre volte si vede accaduto, cioè che la conferma siastata espressa colle medesime formole, con cui una donazione solevasi esprimere.Né è questo il sol passo, in cui il suddetto Cronista non sia stato abbastanza esatto. Egli avea quisotto l’occhio la Memoria poc’anzi da me pubblicata; perciocché annovera que’ sette Monasterjquasi colle stesse parole, con cui in essa ci vengono in<strong>di</strong>cati. Or parlando <strong>di</strong> quello <strong>di</strong> S. <strong>Benedetto</strong>ei <strong>di</strong>ce: De <strong>Monasteri</strong>o Sancti Bene<strong>di</strong>cti in Persiceta territorio Mutinensi intra fines fluvii Fusculi& limitis Malmenialiaci... cum tota Curte Persiceta & Curte de Greniano & Curte de Montironecum molen<strong>di</strong>nis duorum fluviorum idest Fusculi & Gallici. Colle quali parole sembra in<strong>di</strong>carci, chetutta la Corte o sia il <strong>di</strong>stretto <strong>di</strong> S. Giovanni in Persiceto, sì gran parte del quale possedevasi dallaBa<strong>di</strong>a <strong>di</strong> Nonantola, fosse soggetta al Monastero <strong>di</strong> Monte Casino. Or nella Memoria ciò si affermasoltanto della Corte <strong>di</strong> Berselo o Bersero posta nel <strong>di</strong>stretto <strong>di</strong> Persiceto, ma <strong>di</strong> quella <strong>di</strong> Persicetonon già: <strong>Monasteri</strong>um vero suprascriptum S. Bene<strong>di</strong>cti est in Curte Berseli Pago Persiceta una cumtota eadem Curte (cioè <strong>di</strong> Berselo), & altera cui nomen est Greniano, & Curte Monterioni cumjuribus & molen<strong>di</strong>nis duorum fluviorum, idest Fusculi & Galico, oltre <strong>alcuni</strong> altri beni, che ivi siveggono in<strong>di</strong>cati. <strong>Di</strong> Montirone si è parlato nel Capo I della Parte II. Gregnano ancora vedesimentovato talvolta, e sembra che fosse vicino a S. Agata, Castello appartenente già esso pure al<strong>di</strong>stretto <strong>di</strong> Persiceto.Del Monastero <strong>di</strong> S. <strong>Benedetto</strong> <strong>di</strong> Persiceto, ossia <strong>di</strong> A<strong>di</strong>le, abbiamo ancora memoria nel secolo XI,giacché <strong>di</strong> esso par che debbasi intendere una Carta dell’Archivio Nonantolano de’ VII <strong>di</strong>Decembre del MVI in cui nominandosi <strong>alcuni</strong> beni del Monastero medesimo posti in casalesterciatico, che apparteneva al <strong>di</strong>stretto Persicetano, tra’ confini si in<strong>di</strong>ca de subtus terra sanctibene<strong>di</strong>cti.Or passiamo a <strong>di</strong>re più brevemente degli altri Monasterj nella sopraccennata Memoria e nel<strong>Di</strong>ploma <strong>di</strong> Desiderio in<strong>di</strong>cati. In quella si legge: <strong>Monasteri</strong>um S. Marie in Laurentiatico; e poscia:<strong>Monasteri</strong>um autem S. Marie in Laurentiatico est ultra fluvio Gallico. Lorenzatico è tuttoraComune e Parrochia del <strong>di</strong>stretto <strong>di</strong> S. Giovanni in Persiceto. Ma non sappiamo che sia avvenutodella Chiesa e del Monastero <strong>di</strong> S. Maria.Postea non longe, continua la stessa Memoria, <strong>Monasteri</strong>um S. Donnini in Curte Argele, & Sylvaalta, & sylva majore, & piscaria persistente usque Corte Ragogusola juris Adalberti Comitis; e piùsotto: <strong>Monasteri</strong>um autem S. Domnini est in Curte Argele una cum sylva alta & sylva majore, &tota piscaria, que <strong>di</strong>citur Caucenno, usque in fluvium Gambacana, & usque in Rosalese. Argileancora è luogo presso la Pieve <strong>di</strong> Cento. Il torrente detto Gambacane passava ove ora è la Palata, ein que’ contorni medesimi era Rosalese, come si vedrà nell’In<strong>di</strong>ce Geografico, e se quel luogopescoso, detto Caucenno, è, come mi sembra probabile, lo stesso che Caucinum, sicché sia lo stessoche quelle, che or <strong>di</strong>consi Valli <strong>di</strong> Crevalcuore, convien certo <strong>di</strong>re, che grande fosse l’estensionedella Corte <strong>di</strong> Argile, e de’ beni che il Monastero <strong>di</strong> S. Donnino vi possedeva. Il che però io non socombinare co’ documenti dell’Archivio Nonantolano, i quali ci mostrano, che quasi tutto quel tratto<strong>di</strong> terra era <strong>di</strong> questa Ba<strong>di</strong>a. Ma ciò che è anche più strano, si è il vedere fissarsi per un altro confine<strong>di</strong> questo Monastero la Corte detta qui Ragogusola, che dee esser la stessa che quella, che nelleCarte Nonantolane <strong>di</strong>cesi or Ra<strong>di</strong>gosa, or Ragusa, or Ragigusa, che or si appella Rigosa presso laCollina Bolognese, il che dà un’estensione <strong>di</strong> circa venti miglia da Settentrione a Mezzodì, cioèdalla Palata a Rigosa. Ciò però dee intendersi, a mio parere, in questo senso, che non tutte le terre inquello spazio comprese fosser del Monastero <strong>di</strong> S. Donnino <strong>di</strong> Argile, ma che i beni da esso


posseduti fossero qua e là sparsi dentro i suddetti confini. E veggiamo <strong>di</strong> fatto, come osserveremotra poco, che entro al medesimo spazio era anche il Monastero <strong>di</strong> S. Vitale. Il Conte Adalberto quinominato è forse quegli, che in altre Carte <strong>di</strong> questi tempi è detto or Conte, or Marchese, or Duca <strong>di</strong>Toscana, e <strong>di</strong> cui <strong>di</strong>rem nelle Note a un Documento del DCCCCII.Siegue la memoria: Deinde subtus strata <strong>Monasteri</strong>um S. Vitalis cum tota Curte Calderaria; eposcia: <strong>Monasteri</strong>um vero S. Vitalis est in Curte Calderaria prope castrum Sala. Del Castello <strong>di</strong>Sala, che apparteneva una volta al Contado <strong>di</strong> Modena, e che <strong>di</strong>ede il nome a una famiglia celebrene’ tempi ad<strong>di</strong>etro in Bologna, <strong>di</strong>rem nelle Note a’ Documenti Nonantolani. Poche miglia lungi daquel Castello verso Mezzodì sussiste tuttora un Comune, che <strong>di</strong>cesi Calderara, e non molto <strong>di</strong>scostoda esso è tuttora la Chiesa Parrochiale <strong>di</strong> S. Vitale, ove è probabile che fosse il Monastero cosìappellato.Questi quattro Monasterj appartenevano alla pianura allor Modenese, e al presente Bolognese. Orne siegue un altro posto nella Collina: Cum <strong>Monasteri</strong>o S. Johannis in Curte Frasenetula cum totaCurte eadem usque ad stratam petrosam prope Castrum Cedule situm. La Via Pietrosa era nellaPieve <strong>di</strong> S. Lorenzo in Collina, a cui pure apparteneva il Castello <strong>di</strong> Zola detto Cellula, e qui pererror del Copista chiamato Cedula. In que’ contorni dunque dovea esser la Corte <strong>di</strong> Fassenetula, e ilMonastero <strong>di</strong> S. Giovanni, e parmi perciò, che dovesse esser <strong>di</strong>versa da Fraxeneta, luogo, chetuttora sussiste, e che <strong>di</strong>pendeva dalla Pieve <strong>di</strong> Monte Cerere.Torna poscia la riferita Memoria alla pianura, e nomina il Monastero <strong>di</strong> S. Martino. Item<strong>Monasteri</strong>um S. Martini juxta Stratam Petrosam in Casali Marciano cum tota ipsa Curte propeCastrum Unciola. Unciola, or detto Anzola, è luogo a sinistra della via Maestra tra la Samoggia eBologna, ove però io non veggo come potesse giugnere la via Predosa, che, come si è detto, eranella Pieve <strong>di</strong> S. Lorenzo in Collina. Quel Casale Marcianum è luogo a me sconosciuto.Finalmente si accenna: <strong>Monasteri</strong>um S. Salvatoris in Ponte longo cum tota eadem Curte, nel qualluogo si in<strong>di</strong>ca quel Pontelungo, che più volte trovasi nominato nelle Carte Nonantolane, e che eraposto, come dall’In<strong>di</strong>ce Geografico sarà manifesto, nelle vicinanze <strong>di</strong> Crevalcuore. Era tutto queltratto <strong>di</strong> terra nel temporale non meno che nello spirituale soggetto alla Ba<strong>di</strong>a <strong>di</strong> Nonantola. Ed ècerto cosa <strong>di</strong>fficile a spiegarsi, come mai né <strong>di</strong> questo né degli altri <strong>Monasteri</strong> finor mentovati, che oerano in luoghi alla stessa Ba<strong>di</strong>a soggetti, o che da’ beni <strong>di</strong> essa erano circondati, pur non trovisimai menzione nelle Carte dell’Archivio Nonantolano, trattone il Monastero <strong>di</strong> S. <strong>Benedetto</strong>, <strong>di</strong> cuivedesi qualche cenno, <strong>di</strong> modo che, se non avessimo tanti e incontrastabili monumenti trattidall’Archivio <strong>di</strong> Monte Casino, il silenzio delle Carte Nonantolane ci somministrerebbe un forteargomento a dubitare della loro esistenza. Ma questo argomento negativo perde ogni sua forza inconfronto de’ documenti prodotti, e qualunque spiegazion voglia darsi al tacerne che fanno le nostreCarte (né io certo saprei in<strong>di</strong>carne alcuna, che mi sod<strong>di</strong>sfaccia) conviene riconoscere comeindubitabile e certa l’esistenza <strong>di</strong> questi sette piccioli <strong>Monasteri</strong>.Ed essi esistevano ancor nel secolo XII, ma sembra, che fossero stati almeno in parte occupati daingiusti posse<strong>di</strong>tori. L’Abate Oderisio eletto l’anno MLXXXVII e che resse il Monastero <strong>di</strong> MonteCasino fino all’anno MCV per mezzo <strong>di</strong> un suo Monaco detto Giorgio cercò <strong>di</strong> riacquistare i perduti<strong>di</strong>ritti. Il detto Monaco, come racconta Pietro <strong>Di</strong>acono nella Continuazione della Cronaca Casinese 9 ,in præsentia Henrici Imperatoris, & Henrici quinti filii ejus, & Mathildæ Comitissæproclamationem fecit de possessionibus Cœnobii Casinensis apud Liguriam constitutis, quæ PatriBene<strong>di</strong>cto Aystulphus & Desiderius Reges Langobardorum, nec non HCarolus, Pipinus, &Lotharius Imperatores ac cæteri Deum timentes concesserant. In questo passo <strong>di</strong> Pietro <strong>Di</strong>acono ioveggo un intralcio <strong>di</strong> <strong>di</strong>fficile scioglimento. Dopo l’anno MLXXXVII, in cui fu eletto l’AbateOderisio, l’Imp. Arrigo IV fu o in continua guerra, o certo non mai in pace, colla Contessa Matilda,sicché innanzi ad amendue potesse il Monaco Giorgio far la protesta, che qui si racconta. Comedunque egli unisce insieme questi due personaggi, i quali dopo il suddetto anno non mai si unironoo si abboccarono insieme? Né meno inverisimile è ciò che soggiugnesi dopo avere annoverati ibeni, i quali il Monaco Giorgio chiedeva che fosser renduti al suo Monastero, e de’ quali <strong>di</strong>rem trapoco. Perciocché il Cronista racconta, che l’Imperadore conosciuta la veracità della sposizione dal


Monaco fattagli, comandò alla Contessa Matilde, che tutti que’ beni facesse rendere al Monastero <strong>di</strong>Monte Casino. Poteva egli Arrigo far questo comando alla Contessa Matilde Signora <strong>di</strong> Modena edel suo Contado, in cui que’ beni eran posti? E ancorché egli potesse farlo, poteva ei lusingarsi, chela Contessa fosse per sottomettersi a un suo comando? Io trovo bensì molti Placiti ossia Giu<strong>di</strong>zjdella Contessa, ne’ quali Ella, u<strong>di</strong>to il parere de’ Giu<strong>di</strong>ci, con sovrana autorità decide le liti insorte,ma non trovo giammai, che l’Imperadore le <strong>di</strong>a alcun or<strong>di</strong>ne, e ch’Ella si faccia un dover <strong>di</strong>eseguirlo. E vedremo tra poco, che Ella fece bensì rendere <strong>alcuni</strong> beni al Monastero <strong>di</strong> MonteCasino, ma che nel decreto con si fa alcun cenno dell’Imperadore. Io confesso perciò, che in questoracconto scorgo più cose, che non mi sembran verisimili, né veggo qual mezzo possa idearsi asciogliere il nodo, se non forse <strong>di</strong>cendo, che il Monaco Casinese facesse separatamente ricorsoall’Imperadore e alla Contessa, che da amendue si desser gli or<strong>di</strong>ni perciò opportuni, e che ilCronista abbia insieme confuse le cose credendo, che gli or<strong>di</strong>ni dell’Imperadore fosser dati allaContessa Matilde, e che questa non colla sua ma coll’autorità Imperiale venisse all’esecuzion de’medesimi.Or veggiamo, quai fossero i beni, che dal Monaco richiedevansi. Si annoverano dapprima i sette<strong>Monasteri</strong>, de’ quali si è già favellato. Quin<strong>di</strong> si in<strong>di</strong>cano più altri beni: Per Comitatum MutinensemMansos terræ XXX & jugera LX unum. In pertinentia de Montirone ex superiore & inferiori parteipsius castri quam plurimæ petiæ de terra, & Molen<strong>di</strong>num in loco qui <strong>di</strong>citur Campaldus in fluvioFusculo & Curtes, quæ sunt in Berselio, quæ Berta filia Compalatii (l. Com. Palatii) Ticinensisobtulit Beato Bene<strong>di</strong>cto intra hos fines: ab Oriente limes Bisentulæ (l. Bisentuli), a meri<strong>di</strong>e via queappellatur Major, & limes de Maleandroni, ab Occidente flumen Riolum; subtus (f. de subtus)Castellione in Postumiano sex, in Laiano jugera duo. Alcuni <strong>di</strong> questi nomi, come Campaldus,Maleandroni, Laynum sono a me sconosciuti, ma sembra che invece <strong>di</strong> Laynum debba leggersiLamola, come si legge nella Memoria del Monaco Giovanni da me data alla luce, da cui si vede,che questo passo è stato dal Cronista copiato. Gli altri nomi si vedranno in<strong>di</strong>cati nell’In<strong>di</strong>ceGeografico. Chi fosse quella Berta figlia del Conte del Palazzo, è <strong>di</strong>fficile congetturarlo, nonsapendosi quando Ella vivesse, e <strong>di</strong> chi potesse esser figlia.Secondo il racconto del Cronista Casinese il Monaco Giorgio ottenne un or<strong>di</strong>ne Imperiale <strong>di</strong>rettoalla Contessa Matilde, che que’ beni renduti fossero al Monastero. Checché sia <strong>di</strong> ciò, è certo che laContessa Matilde <strong>di</strong> sua propria autorità fece in parte questa restituzione. Due Carte amendue delGiugno dell’anno MCV ha pubblicato il Muratori 10 , nella prima delle quali essa trovandosi in S.Cesario ad istanza dello stesso Monaco Giorgio comanda, che il Monastero <strong>di</strong> Monte Casino prendail possesso della terza Parte della Corte <strong>di</strong> S. <strong>Benedetto</strong>, quæ <strong>di</strong>citur in Pastorini, conceduta alMonastero medesimo da Gherardo de Curviatico, nella seconda comanda lo stesso riguardo allaChiesa <strong>di</strong> S. <strong>Benedetto</strong> nel medesimo luogo. Ed è verisimile, che l’or<strong>di</strong>ne della Contessa fossecondotto ad effetto.Se gli altri beni dallo stesso Monaco chiesti fosser veramente al Monastero renduti, non ne abbiamoaltra pruova, che il sopraccitato racconto. Veggiam non<strong>di</strong>meno, che in un <strong>Di</strong>ploma <strong>di</strong> Lottario IIIdell’anno MCXXXVII in favore del Monastero <strong>di</strong> Monte Casino riportato dal P. Ab. Gattola 11 tra iposse<strong>di</strong>menti <strong>di</strong> esso si annoverano ancora que’ <strong>Monasteri</strong>, trattone quello <strong>di</strong> Pontelungo. Ma comel’ommissione <strong>di</strong> questo ci rende probabile, che si prendesse a modello <strong>di</strong> questo <strong>Di</strong>ploma quello <strong>di</strong>Desiderio, in cui esso pure è ommesso, così potrebbe anche dubitarsi, che que’ <strong>Monasteri</strong> fosseronominati, non perché quello <strong>di</strong> Monte Casino li possedesse tuttora, ma perché non fosse del tutto<strong>di</strong>menticata la memoria degli antichi <strong>di</strong>ritti nella stessa maniera, con cui <strong>alcuni</strong> Sovrani ritengono iltitolo del dominio <strong>di</strong> qualche Provincia, in cui non hanno più autorità <strong>di</strong> sorta veruna.Questo <strong>Di</strong>ploma però è l’ultima memoria che abbiamo de’ piccioli <strong>Monasteri</strong>, de’ quali si è dettofinora. Che avvenisse <strong>di</strong> essi, e quando, e per qual modo il Monastero <strong>di</strong> Monte Casino perdessetanti posse<strong>di</strong>menti, che in queste parti aveva, e in quai mani essi passassero, chi può saperlo? Non èperò inverisimile, che seguisse <strong>di</strong> essi ciò, che <strong>di</strong> tanti beni del Monastero <strong>di</strong> Nonantola è accaduto,cioè che essendo essi livellati per lungo corso <strong>di</strong> anni, la negligenza degli amministratori delleren<strong>di</strong>te del Monastero <strong>di</strong> Monte Casino <strong>di</strong>menticando la riscossione del Canone e il rinnovamento


dell’Investitura, lasciasse col volger de’ tempi passare in proprietà alle investite famiglie que’ beni,che prima possedevan soltanto a titolo <strong>di</strong> Livello, e che <strong>di</strong>strutte poscia all’occasione delle guerre, ocadute per soverchia vecchiezza le Chiese, si perdesse ogni memoria <strong>di</strong> quel <strong>di</strong>ritto, che sopra que’beni avea il Monastero per <strong>alcuni</strong> secoli mantenuto.1 Leonis Ostiens. Chron. Casin. L. I C. XLVII.2 Ib. C. LIV.3 Oblatio Adelberti Filii Rainerii de Casale in A<strong>di</strong>li Territorio Mutinensi.In Nomine Sancte & in<strong>di</strong>vidue Trinitatis. Anni Domini Incarnationis ejus nongentesimo nonagesimo primo, menseDecember, In<strong>di</strong>ctione Duodecima, resident. Domini Ottoni invictissimi Imperatoris anno tertio in Roma. Constat meAdelbertus fili quondam Raynerius, qui professus sum lege vivere Romana & abitatore in Comitatu Regense. Ab hac<strong>di</strong>e do, dono, cedo, trado de mea acquisita facultate spontaneaque mea voluntate tibi beati hac Confessoris SanctiBene<strong>di</strong>cti, & per te in tuo venerabili <strong>Monasteri</strong>o, & electos fratrum, quos assidue oblaciones, & oraciones ferunt proreme<strong>di</strong>um Anime mee & meorum parentorum omnia ipsas res & facultas que mihi evenit per unam concessioven<strong>di</strong>tionis cartule de Bonizo Presbytero, que ponitur in Fundo qui vocatur Casale Comitatu Motinense in A<strong>di</strong>le cumomnibus suis pertinenciis & se<strong>di</strong>lis, seu & finitibus, terminibus, limitibusque suis, cultum vel incultum, vacuum &plenum ingressu & egressu suo juris privatum a presenti <strong>di</strong>e in vestra jura & con<strong>di</strong>tione successoresque tuos venerabilis<strong>Monasteri</strong>i permaneas, & ad pensionem de tuo venerabili <strong>Monasteri</strong>o per cartulam Emphyteuseos ego qui supraAdelbertus heredesque meos accipere de tuo Abbate una cum Fratrum suorum accipere & acquirere auxiliante Dominovolo & professus sum sicuti mihi evenit de eodem Bonizo Presbytero per unam Cartulam ven<strong>di</strong>cionis a nomine meofacta & meis detineo potestatis. Corticella una in integro in Casale A<strong>di</strong>li cum omnibus suis pertinenciis, quatinus in tuo<strong>Monasteri</strong>o largivi, ut nullus Abbas vel Monachus a nulla extranea Persona venundan<strong>di</strong> aut donan<strong>di</strong>, sive commutan<strong>di</strong>,vel cuilibet Persone relinquen<strong>di</strong> per quolibet mo<strong>di</strong>s aut ingenium primitus, nisi ad nos qui supra Adelbertus vel meosheredes usque infinita progenie locan<strong>di</strong>, aut ipsa emphyteuseos Cartula renovan<strong>di</strong>. Et si utraque pars nonobservaverimus, componat auri optimi libra una, & hec Carta in sua firmitate permaneat. Scripta per manus AntoniiNotarii & Scriniarii Sancte Romane Ecclesie temporibus Domni Gregorii Quinti Pape, in mense & In<strong>di</strong>ctioneduodecima feliciter. Signum manus Adelberti qui hanc Cartam fieri rogavit. Liuzo filius Mayfri<strong>di</strong>. Il<strong>di</strong>prandus.Richardus. Leo. Martinus filius Gisulfi. Antonius Scriniarius notarius aut regionarius Sancte Romane Ecclesie post hostestes complevi & absolvi.4 Ann. d’Ital. ad ann. 999.5 Breviarium Johannis Prepositi de Cella S. Bene<strong>di</strong>cti in Persiceta & Sancti Salvatoris & quinque aliis <strong>Monasteri</strong>is inLombar<strong>di</strong>a. Anno primo Berengarii Regis.In Nomine Patris, & Filii, & Spiritus Sancti. Anno tertio Pontificatus Domni Johanni Summi Pontificis & universalisPape Noni in Sacratissima Beati Petri Apostoli Domini Sede, atque regnante Domno Berengario anno pietatis ejusprimo, <strong>di</strong>e decima mensis Aprilis, In<strong>di</strong>ctione octava. Dum adessem ego Johannes Monachus Casinensis, qui modo sumPrepositus <strong>Monasteri</strong>i Sancti Bene<strong>di</strong>cti quod situm est in Territorio motinensi Pago Persiceta intra fines Fluvii Fusculi,& limitis Malmenaci, quod videlicet <strong>Monasteri</strong>um una cum omnibus pertinenciis suis sicut inferius legitur, Petrus DuxRavennas optulit Casinensi Cenobio temporibus Angelarii Abbatis, mecumque adessent Fratres ejusdem loci, StephanusSacerdos & Monachus, & Sacrista ipsius <strong>Monasteri</strong>i, Paulus Sacerdos & Monachus ac Cellararius, Adelbertus Sacerdos& Monachus & Portariarius, Leo Sacerdos & Monachus, Fantulus Sacerdos & Monachus, Petrus Sacerdos &Monachus, & alii omnes tam majores, quam minores Fratres ejusdem <strong>Monasteri</strong>i, & Johannes Tabellio, cepimus internos colloqui de rebus & possessionibus Casinensi Cenobio pertinentibus, que Desiderius Rex & Carolus una cum filiissuis Pipino & Carulo huic loco dederant cum Ecclesia Sancti Johannis in Veneri & Cella Tremitensi SanctiqueLiberatoris. Tunc ego Johannes Prepositus cepit eis notificare ea prout recolebam me vi<strong>di</strong>sse & legisse in oblationibus<strong>Monasteri</strong>i Casinensis, & in presenti osten<strong>di</strong> eis exemplar, quod abinde huc veniens mecum detuleram, in quo brevitercontinebantur omnia <strong>Monasteri</strong>a, & omnes res huic loco pertinentes, atque ut inferius scripta sunt pre<strong>di</strong>ctis Fratribusnostris cuncta exposui. Idest in primis istud <strong>Monasteri</strong>um Sancti Bene<strong>di</strong>cti in loco A<strong>di</strong>le cum tribus mansis, quoddetinet Johannes de Berselio cum suis Consortibus & restans Cristofali tenet cum suis Consortibus mansos VI &Martinus Lothriosi mansum unum tenet, & Dominicus Lothriosi tenet unum alium mansum, & Raynerius tenet mansumunum, & Zulianus tenet mansum unum, & Johannes Cazarella tenet mansum unum. Petrus Pelado mansum unum, &Paulus de Petronilla tenet mansum unum, & Janninus Castaldus mansum unum tenet, & Restamus Castaldus tenetmansum, & Johannes de Urso tenet mansum unum, & Bonizo mansum unum, & Stephanus de Urso mansum unum, &Johannes de la Braja tenet mansum unum, & Petrus de la Fontana cum suis Consortibus tenet mansos duos, & Johannesde Restano tenet mansum unum, & Petrus de Puteo tenet mansum unum, & Bellone mansum unum, & Amicolusmansum unum, & Bertolus mansum unum, & Bene<strong>di</strong>ctolus tenet tria jugera, & Johannes de Gajo tenet tria jugera, &martinus Clericus tenet IIII jugera & Johannes de Basilica mansum unum, & Radal<strong>di</strong> de Reduto tenet novem jugera, &Petrus Cauraro tenet cum suis Consortibus III jugera. Et in loco, qui <strong>di</strong>citur Muxolini in Plebe S. Agathe rejacent jugeraXII & intra pertinentiam de Montirone, videlicet ex superiori & inferiori parte ipsius Castri, habentur quam multe petiede terra, que sunt juris hujus nostri <strong>Monasteri</strong>i, & in Fregnanello de Plebe S. Johannis, & Roncalia rejacent jugera VIIII


& molen<strong>di</strong>num unum de loco Campaldo in flumine qui <strong>di</strong>citur Fusculo cum suo aquario, & X & octo jugera aliarejacent in Berselio, que de<strong>di</strong>t nobis Domna Berta Filia Compalacii Papiensis pro redemptione Anime sue intra hosconfines: A mane limes Bisentulus, a meri<strong>di</strong>e vie que <strong>di</strong>citur major, limite qui <strong>di</strong>citur de male Androni, a sero flumenqui <strong>di</strong>citur Riolo, & de subtus Casina que <strong>di</strong>citur Castellione. & in Postumano sunt sextaria VI. Et hec sunt terre SanctiBene<strong>di</strong>cti constitute in Comitatu Motinensi. Et hec sunt <strong>Monasteri</strong>a que nunc habemus & tenemus in eodem Comitatu.In primis <strong>Monasteri</strong>um S. Marie in Laurentiatico. Postea non longe <strong>Monasteri</strong>um S. Domnini in Curte Argele & Silvaalta & Silva majore, & Piscaria persistente usque Curte Ragogusola juris Adelberti Comitis, deinde subtus strata<strong>Monasteri</strong>um S. Vitalis cum tota Curte Caldelaria. Hec omnia <strong>Monasteri</strong>a habemus & tenemus in pre<strong>di</strong>cto ComitatuMotinensi cum omnibus appen<strong>di</strong>ciis suis in circuitu, & cum omnibus pertinentiis suis in quibuscumque locis positis seucasalibus aut fundoris tam domnicatum villis cum rusticis & cum Colonis & cum famulis utriusque sexus, per singulasCurtes, & per singula <strong>Monasteri</strong>a, que superius leguntur una cum terris, vineis, pratis, pascuis, silvis, piscacionibus,venacionibus, aucupacionibus, cultum, incultum, <strong>di</strong>visum & in<strong>di</strong>visum, arboribus fructiferis & infructiferis & pomiferis<strong>di</strong>versi generis, & cum omnibus super se & infra se habentibus in integrum. Hec omnia una cum <strong>Monasteri</strong>o S. Johannisin Curte Frasenetula, cum tota Curte eadem usque ad stratam petrosam, prope Castrum Cedula situm. Item <strong>Monasteri</strong>umsancti Martini juxta stratam petrosam in Casali marciano cum tota ipsa Curte prope Castrum Unciola cum omnibusDomnicata & colonicatu. Et <strong>Monasteri</strong>um S. Salvatoris in Ponte longo cum tota eadem Curte. <strong>Monasteri</strong>um verosuprascriptum S. Bene<strong>di</strong>cti est in Curte Berseli Pago Persiceta una cum tota eadem Curte, & altera cui nomen Greniano,& Curte Monterioni cum juribus & molen<strong>di</strong>nis duorum fluviorum, idest Fusculi & Galico. <strong>Monasteri</strong>um autem S.Domnini est in Curte Argele una cum Sylva alta & Silva majore & tota piscaria que <strong>di</strong>citur Caucenno usque in fluviumGambacane & usque in Rosalese. <strong>Monasteri</strong>um vero S. Vitalis est in Curte Caldelaria prope Castrum Sala. <strong>Monasteri</strong>umautem S. Marie in Laurentiatico est ultra fluvio Gallico. Hoc insuper innotesco ego Johannes Prepositus & MonachusCasinensis sicut in oblationibus inveni. Et te Johannem Tabellionem ad futurorum memoria scribere rogavi. Actum inComitatu Motinensi loco A<strong>di</strong>li feliciter. Ego Johannes Tabellio hoc scriptum rogatu pre<strong>di</strong>cti Johannis Prepositi scripsiatque complevi. Anno primo Berengarii Regis.6 V. Art de Verif. les Dates T. I p. 268 E<strong>di</strong>t. Paris 1783.7 L. IV C. XVIII.8 Antiqu. Ital. Vol. II, p. 197.9 Lib. IV C. XVIII.10 Ant. Ital. Vol. V p. 611, 613.11 Access. ad Hist. Casin. Vol. I p. 251.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!