Secondary Schools' History _General_ Syllabus ... - History - Skola

1. Għanijiet Āenerali 

Is-Sillabi tal-Istorja Skejjel Sekondarji 

L-għanijiet ewlenin li għandhom jiggwidaw t-tħaddim ta’ dan is-sillabu huma li l-istudenti 

� ikunu konxji ta’ x’inhi l-istorja u x’inhu l-iskop wara t-tagħlim ta’ dan is-suāāett 

� isiru konxji li l-istorja hi bbaŜata fuq tipi differenti ta’ evidenza bħal fdalijiet arkeoloāiëi, 

dokumenti, manuskritti, mapep, ittri, eëë. 

� isiru iŜjed konxji mill-wirt storiku f’pajjiŜna biex b’hekk japprezzaw iŜjed il-bŜonn talkonservazzjoni 

u r-restawr 

� janalizzaw il-passat, biex jifhmu l-implikazzjonijiet tal-preŜent u jiffurmaw aspirazzjonijiet għallfutur 

� jiksbu ħiliet partikolari bħal ābir ta’ informazzjoni minn sorsi u l-interpretazzjoni tagħhom, 

janalizzaw it-tibdil u l-kontinwita` matul iŜ-Ŝminijiet u l-kawŜi u l-effetti ta’ xi ārajja, josservaw u 

jaslu għall-konkluŜjonijiet, jimmaāinaw lilhom infushom jgħixu fi Ŝmien partikolari fil-passat 

(empatija) u jiŜviluppaw ideja ëara ta’ kronoloāija u sekwenza 

� jitgħallmu sa fejn hu possibbli permezz ta’ esperjenza diretta (fieldwork u Ŝjarat f’postijiet storiëi) 

biex b’hekk it-tagħlim ikun iŜjed stimulanti u jibqgħu jiftakru aktar 

� isiru konxji li t-tagħlim tal-istorja mhuwiex biss tagħlim akkademiku, iŜda mezz biex l-istudenti 

jwessgħu l-kultura tagħhom 

� jagħrfu li bħalma s-soëjeta` inbidlet matul iŜ-Ŝminijiet u għadha tinbidel, huma għandhom 

jakkwistaw it-tħejjija meħtieāa biex jaddattaw ruħhom għall-bidliet tal-āejjieni 

� jistudjaw l-istorja ta’ Malta f’kuntest iŜjed wiesa’ jiāifieri fi sfond Mediterranju u Ewropew. 

1

2. Kunëetti u Ħiliet li għandhom ikunu Ŝviluppati 

� IŜ-śmien u l-Kronoloāija. L-istudenti għandhom ipoāāu l-ārajjiet storiëi fil-perspettiva taŜ-Ŝmien. 

Għalhekk għandhom jikkalkolaw kemm damu diversi ārajjiet u jikkonsidraw is-sekwenza tagħhom. 

B’hekk jifhmu aħjar xi jfissru d-dati u jkollhom stampa iŜjed ëara ta’ kif Ŝvolāew ruħhom il-ārajjiet. 

� Bidla u Kontinwita'. L-istudenti għandhom jifhmu t-tibdiliet li għadda minnhom il-bniedem. Billi 

jifhmu l-aspetti varji ta’ differenza u similarita` li għadda minnhom il-bniedem matul iŜ-Ŝminijiet, 

huma jsiru iŜjed konxji tal-bidla u l-kontinwita`. 

� KawŜi u Konsegwenzi. L-istorja hi ārajjet il-bniedem. Għalhekk l-istudenti għandhom jifhmu 

sewwa għala l-ārajjiet seħħew u x’kienu l-effetti tagħhom fuq il-ħajja tal-bniedem. Huma għandhom 

jifhmu sewwa l-kunëett tal-kawŜi u konsekwenzi mmedjati u mbiegħda. B’hekk ikunu jistgħu 

janalizzaw u jevaljaw aħjar it-tagħrif li jkunu qegħdin jieħdu. 

� Empatija. Meta jempatizzaw, l-istudenti jkunu qegħdin jaħsbu bil-moħħ ta’ persuna li kienet tgħix 

fil-passat. F’eŜerëizzju bħal dan l-istudenti jakkwistaw il-ħiliet biex jifhmu dejjem iŜjed l-istorja. 

B’hekk jifhmu aħjar kemm ir-reazzjonijiet u l-attitudnijiet tal-bnedmin li kienu jgħixu f’dak iŜ-Ŝmien 

kienu jkunu differenti minn tal-lum. 

� L-uŜu ta’ sorsi. L-uŜu ta’ sorsi kemm primarji kif ukoll sekondarji għandu jagħmel it-tagħlim talistorja 

iŜjed effettiv. L-istudenti jkunu jistgħu jiŜviluppaw il-ħiliet billi jipprovaw jinferixxu jew 

jippotizzaw x’dawl jagħtu s-sorsi fuq il-ħajja fl-imgħoddi. Metodu bħal dan li bih l-istudenti jipprovaw 

jisiltu l-informazzjoni hu mod ħafna iŜjed effettiv ta’ tagħlim minn dak li jingħataw biss it-tagħrif 

meħtieā. 

2

3. It-Tħaddim ta’ dan is-sillabu 

Għalhekk matul it-tħaddim ta’ dan is-sillabu għandha tingħata importanza kontinwa 

� lill-kunëetti storiëi u ħiliet li għandhom ikunu Ŝviluppati fl-istudenti 

� lit-temi mill-istorja ta’ Malta isiru fl-isfond iŜjed wiesa' ta’ dak Mediterranju u Ewropew 

� lill-uŜu ta’ sorsi li jagħmlu it-tagħlim tal-istorja iŜjed relevanti u interessanti 

� għall-apprezzament ikbar mill-istudenti tal-importanza tas-siti storiëi u l-bŜonn tal-konservazzjoni u 

r-restawr. 

N.B. In-noti mogħtija ma dan is-sillabu għandhom iservu bħala għajnuna għall-għalliema. Ma 

huwiex mistenni li l-istudenti jkunu kapaëi jagħtu lura f’eŜami d-dettal kollu li jidher f’xi wħud 

minn dawn in-noti. 

4. Strateāiji 

L-għalliem għandu jippreŜenta l-lezzjonijiet b’mod stimulanti u interessanti biex l-istudenti jifhmu aħjar ilkunëetti 

li jkunu qegħdin jiāu spjegati. Jeħtieā ukoll li fix-xogħol li jingħata lill-istudenti jinŜamm bilanë 

bejn il-komponenti differenti, li huma: 

� It-Tagħrif (recall of knowledge) 

� Il-Fehma (understanding of knowledge) 

� Il-Ħiliet u l-Attitudnijiet (Skills, Competencies and attitudes) 

3

Biex dawn l-għanijiet jistgħu jintlaħqu l-għalliem jista’ juŜa metodoloāija differenti bħal diskussjoni filklassi, 

role plays u drama, brainstorming, cassettes, materjal awdio-viŜwali (b’uŜu tal-kompjuter), news 

sheets, intervisti, logħob simulat, kitba ta’ rapporti, xogħol ta’ arti u craft, proāetti u Ŝjarat edukattivi. Iddiskussjoni 

fil-klassi jew f’gruppi għandha wkoll tingħata l-importanza li jixraqilha. B’hekk ikun qiegħed 

jgħin biex jiŜdied l-għarfien, l-interess u l-entuŜjaŜmu għall-istorja. 

Anki x-xogħol li għandu jingħata lill-istudenti għandu jkun stimulanti u interessanti u jinkludi xogħol ta’ 

riëerka minn sorsi sekondarji dwar xi tema marbuta mas-sillabu. Varjeta` ta’ sorsi bħal illustrazzjonijiet, 

stampi, ritratti, mapep, ir-riga taŜ-Ŝmien u tabelli oħra jistgħu jintuŜaw. Jista’ jsir xi rapport dwar Ŝjara f’xi 

sit storiku jew xi mudell ta’ xi fdal storiku marbuta ma’ xi tema mis-sillabu. Dan jagħmilha iŜjed faëli għallgħalliema 

biex jadottaw sistema ta’ assessjar formattiv. 

5. Objettivi għall-assessjar 

L-assessjar għandu jittestja kemm l-istudenti kapaëi: 

� jesprimu fatti storiëi b’forma narrattiva u kreattiva 

� jagħtu tagħrif baŜiku fuq l-istorja u jiŜviluppaw kunëetti u ħiliet marbuta magħha 

� iħarsu lejn ārajjiet minn għajnejn ta’ nies li għexu fil-passat (empatija) 

� jirrispondu mistoqsijiet marbuta ma’ sorsi b’mod konëiŜ, dirett u relevanti. 

4

Form 

1 

Form 

2 

Wirt Storiku fil- 

GŜejjer Maltin 

1.1.1 Introduzzjoni: 

Studju dwar l-Istorja 

1.1.2. Fdalijiet miŜ- 

Ŝmien Puniku sa 

Ŝmien l-Għarab. 

2.1.1 Fdalijiet taŜ- 

Ŝmien Medjevali. 

Sillabu Għall-Iskejjel Sekondarji 

Il-Ħajja tal-Maltin matul 

iŜ-Zminijiet 

1.2.1 Kif setgħet kienet 

il-ħajja mill-preistorja 

sal-Għarab (Ħtiāijiet 

BaŜiëi). 

2.2.1 Il-ħajja tal-Maltin fil- 

Medjuevu. 

Ħakma u Gvern Sfond Ewro-Mediterranju 

1.3.1 Ir-Rumani f’Malta. 

1.3.2 L-Għarab f’Malta. 

2.3.1 Malta taħt in- 

Normani. 

2.3.2 It-Tmexxija ta’ 

Malta fi Ŝmien l- 

AragoniŜi. 

2.3.3 Il-miāja tal-Ordni 

f’Malta u l-Assedju l- 

Kbir. 

1.4.1 êiviltajiet fil- 

Mediterran. L-Eāittu, il- 

Feniëi, l-Āriegi u r-Rumani. 

1.4.2 It-twemmin talbniedem 

mill-preistorja sal- 

Għarab. 

2.4.1 Aspetti tal-Istorja 

Medjevali tal-Ewropa. 

5

Form 

3 

Form 

4 

Form 

5 

3.1.1 Il-belt Valletta. 

3.1.2 Wirt ieħor tal- 

Kavallieri. 

3.1.3 L-ibliet u l-irħula 

qodma ta' Malta u 

Għawdex. 

4.1.1 Id-difiŜa ta' 

Malta u wirt ieħor ta’ 

Ŝmien il-ħakma 

IngliŜa. 

5.1.1 Il-Preistorja. 

3.2.1 Il-Ħajja Ekonomika 

u Soëjali fi Ŝmien il- 

Kavallieri. 

4.2.1 Il-ħajja soëjali 

matul l-aħħar mitejn 

sena. 

4.2.2 L-iŜvilupp 

demografiku f’Malta flaħħar 

mitejn sena. 

4.2.3 L-ekonomija Maltija 

matul is-sekli dsatax u 

għoxrin. 

5.2.1 Il-karatteristiëi 

ewlenin tal-kampanja 

Maltija. 

3.3.1 It-Tmexxija ta’ 

Malta fi Ŝmien l-Ordni. 

3.3.2 śmien il-FranëiŜi 

f'Malta. 

4.3.1 Il-Mixja lejn stat 

independenti. 

5.3.1 L-Identita' Maltija. 

5.3.2 L-uŜu tal-qagħda 

stateāika ta’ Malta 

matul iŜ-Ŝmien. 

3.4.1 Il-KawŜi tar- 

Revoluzzjoni FranëiŜa u leffetti 

tagħha. 

4.4.1 KawŜi u effetti tarrivoluzzjoni 

industrijali. 

4.4.2 It-tieni gwerra dinjija. 

5.4.1 Il-Wirt Arkitettoniku 

taë-êiviltajiet fil-Mediterran. 

5.4.2 L-Unjoni Ewropeja u 

d-dħul ta’ Malta f’din lgħaqda. 

6

Form 1 

1.1.1. Introduzzjoni: Studju dwar l-istorja 

Taqsimiet tat-Tema Miri ta’ Taghlim Noti 

a. X'inhi l-istorja u l-uŜu L-istudenti għandhom 

tas-sorsi 

Il-punti prinëipali huma: 

jifhmu x'inhi l-istorja, l-importanza • L-arkeologu u x-xogħol tiegħu 

tagħha u kif din tinkiteb. 

• Kif l-istorja tgħallimna fuq l-iŜvilupp tal-bniedem 

u kif solva l-problemi li ħabbat wiëëu magħhom. 

• Min jagħmel l-istorja 

� nies kbar 

� avvenimenti kbar 

� nies komuni bħalna fil-ħajja ta' kuljum 

jifhmu l-importanza tas-sorsi fil-kitba 

u fit-tagħlim tal-istorja 

• Kif tinkiteb l-istorja 

� sorsi primarji-affarijiet diretti mill-perjodu li 

jkun qiegħed jiāi studjat (manuskritti jiāifieri 

dokumenti oriāinali miktubin bl-idejn, ittri 

oriāinali, djarji, ritratti, fdalijiet, kuntratti, 

materjal arkeoloāiku, intervisti ma' nies li 

kienu nvoluti, eëë. 

� sorsi sekondarji-kummenti ta' awturi oħra 

fuq iŜ-Ŝmien studjat (artikli, kotba, gazzetti, 

dokumentarji u materjal ieħor stampat) 

• Tagħlim tal-istorja aktar effettiv bl-uŜu tas-sorsi 

• L-importanza li jiāi identifikat 

� meta nkiteb is-sors (iŜ-Ŝmien bejn wieħed u 

ieħor) 

� il-kittieb tas-sors (xi preāudizzji jew motivi li 

seta' jkollu; għaliex kiteb hekk) 

� x'tagħrif nistgħu nieħdu mis-sors (limportanza 

tiegħu) 

7

. L-uŜu tal-empatija ikunu kapaëi jempatizzaw kif kienet 

il-ħajja fl-imgħoddi u kif ħassew 

ruħhom nies prominenti meta 

ffaëëjati minn ëerti ëirkostanzi. 

ë. IŜ-śmien u l-Kronoloāija ikunu kapaëi jpoāāu l-ārajjiet storiëi 

fil-perspettiva tagħhom fiŜ-Ŝmien, 

jikkalkolaw kemm damu dawn ilārajjiet 

u jikkonsidraw is-sekwenza 

tagħhom biex b’hekk jiāāudikaw kif 

u għala seħħew dawn il-ārajjiet. 

• L-arkivji jistgħu jkunu tal-istat (Santu Spirtu r- 

Rabat u l-Biblijoteka l-Belt), tal-knisja (il-Kurja l- 

Furjana u l-MuŜew tal-Katidral), tal-parroëëi 

(kull parroëëa għandha l-arkivju tagħha), ta' xi 

għaqda politika, soëjali jew sportiva jew ta' 

individwi privati. 


• Meta tempatizza tkun qed tifhem dak li jħoss 

ħaddieħor, tħoss it-tqanqil il-qalb ta' ħaddieħor. 

• L-uŜu tal-immaāinazzjoni biex taħseb bil-moħħ 

ta' persuna li kienet tgħix fil-passat. 

• Sentimenti tal-bniedem eŜ. swied il-qalb, biŜa, 

imħabba, simpatija u antipatija, ferħ, niket, 

umiljazzjoni, rabja, uāigħ, eëë. 

• Reazzjonijiet u attitudnijiet setgħu kienu 

differenti minn tal-lum. 

• Nikkonsidraw kif kienet il-ħajja dak iŜ-Ŝmien eŜ. 

nuqqas ta' kumditajiet, kemm il-bniedem kien 

mistenni jgħix, l-istint għas-soppravivenza, issaħħa, 

l-edukazzjoni, x’tip ta’ tmexxija kien 

hemm, eëë. 

• L-importanza tal-istampi mill-imgħoddi li 

jdaħħluna fid-dinja tal-passat. 

• Nifhmu il-progress li għamel il-bniedem. 


• Il-mekkaniŜmu u l-mod ta’ kif nikkalkolaw il-ħin 

u l-vokabularju baŜiku li jiāi wŜat eŜ. lkalendarju 

(Q.K. u W.K.), vokabularju li 

jiddiskrivi Ŝ-Ŝmien (seklu, millenju) 

• Il-kronoloāija: tpoāāi l-ārajjiet fl-ordni li āraw. 

• Il-perjodi differenti taŜ-Ŝmien (preistoriku, antik, 

medjevali, modern, kontemporanju), kif dawn 

8

d. KawŜi u Konsegwenzi jifhmu l-importanza fl-istorja talkawŜi, 

motivi u konsegwenzi. 

jitqassmu u x'jirrappreŜentaw. 

• Ir-riga taŜ-Ŝmien bħala mezz biex tgħallem lkronoloāija 

u tispjega kif ārajjiet differenti āew 

minsuāa matul iŜ-Ŝmien. Din tista' tibda miŜ- 

Ŝminijiet antiki u tasal sal-lum kif wkoll bilkontra 

(retrogramma). 

• Sekwenza: tpoāāi fl-ordni preëiŜa xi sentenzi 

dwar xi ārajja. 


• KawŜa: għaliex seħħet xi ārajja 

• Konsegwenza jew riŜultat: it-tibdil li sar 

minħabba li tkun ārat dik il-ārajja 

• Motiv: meta bniedem wieħed jew grupp 

Ŝgħir ta' nies jagħmlu xi ħaāa bi ħsieb jew 

skop. Ħafna drabi l-motiv ikun moħbi u 

għalhekk iktar diffiëli li tiskoprih. 

• Rabta bejn kawŜa u konsegwenza fl-istorja 

– ħafna drabi kull ārajja, kawŜa jew motiv 

fl-istorja jāib magħha iktar ārajjiet, kawŜi u 

motivi. Dan ië-ëiklu jirrepeti ruħu bħal ħoloq 

f’katina. 

• L-istoriëi jaqsmu l-kawŜi f'Ŝewā kategoriji: 

� Il-kawŜi mbiegħda jkunu dawn li 

jseħħu ħafna Ŝmien qabel il-ārajja 

nfisha. 

� Il-kawŜi mmedjati jkunu seħħew qrib 

ħafna tal-ārajja nfisha. 

• Il-konsequenzi jinqassmu wkoll f’dawk 

immedjati (li dehru mill-ewwel) u dawk 

remoti jew imbiegħda (li damu ħafna biex 

jidhru). 

9

e. Bidla u Kontinwita'⎺ jifhmu l-kunëetti ta’ bidla u kontiwita' 


jkunu kapaëi jpoāāu t-tibdiliet 

f'kuntest iŜjed wiesa' u jifhmu 

x'wassal għal dan it-tibdil. 

jeŜaminaw stampi jew testi li fihom 

ikun hemm xi Ŝbalji anakronistiëi u 

jidentifikaw l-iŜbalji biex juru li fehmu 

l-kunëett ta' bidla. 


• L-importanza tal-bidliet li għadda minnhom ilbniedem 

u l-aspetti varji ta' differenza u 

similarita' matul iŜ-Ŝminijiet. 

• Il-bidla tfisser li tinqata' b'mod ëar mill-passat 

� tista' tfisser progress jew li l-affarijiet jiāu 

għall-aħjar 

� tista' tfisser rigress jew li l-affarijiet marru 

għall-agħar 

• Il-kontinwita' tfisser li l-affarijiet jibqgħu l-istess 

jew jinbidlu bil-mod; Ŝvilupp li jirrefletti proëess 

gradwali u evoluzzjonarju. Dan jista' jidher 

bħala paradoss billi jkun hemm xi tibdil iŜda flistess 

ħin ikun hemm similarita' u kontiwita'. 

• It-tibdil fl-istorja jista' isir b'rata differenti; bidla 

drammatika jew proëess kontinwu. 

• il-bidla m’hiex xi ħaāa episodika iŜda tista' tkun 

riŜultat ta' proëess kontinwu. 

10

1.1.2 Fdalijiet miŜ-Ŝmien Puniku sa Ŝmien l-Għarab. 


a. Puniku L-istudenti għandhom: 

ikollhom tagħrif dwar il-fdalijiet ta’ 

Ŝmien il-Feniëi u Ŝmien il-KartaāiniŜi 

f’Malta u jkunu kapaëi jinterpretaw 

x’dawl jagħtu dawn il-fdalijiet. 

jifhmu għala dawn il-fdalijiet huma 

importanti u b’hekk jempatizzaw kif 

setgħet kienet il-ħajja f’dak iŜ-Ŝmien. 

jaraw u jifhmu kif il-bniedem beda 

jagħmel progress anke f’dak iŜ- 

Ŝmien meta ma kellu l-ebda 

kumditajiet. 

b. Ruman ikollhom tagħrif dwar il-fdalijiet ta’ 

Ŝmien ir-Rumani u jkunu kapaëi 

jinterpretaw x’dawl jagħtu dawn ilfdalijiet. 

jifhmu kif il-bniedem f”Malta kien āie 

qiegħed fit-triq tal-progress. 

jempatizzaw il-kumditajiet u ssbuħija 

tal-vilel Rumani. 

jifhmu kif il-prinëipju tad-difiŜa kien 

dejjem f’moħħ min imexxi dawn ilgŜejjer. 

Referenza għal fdalijiet prinëipali ta’ dan iŜ-Ŝmien: 

• santwarji: Tas-Silā (Marsaxlokk) , San Pawl 

Milqgħi (Burmarrad), Ras il-Wardija 

• oqbra 

• fdal fiŜ-śurrieq (torri) 

• ië-êippus 

• fuħħar ( referenza għal fatt li ħafna minn dawn 

jinsabu fil-MuŜew tal-Arkeoloāija) 

Il-fdalijiet prinëipali ta’ dan iŜ-Ŝmien huma: 

• Domus Rumana (Rabat) 

• fdal ta’ vilel Rumani. (referenza għal xi 

eŜempji: iŜ-śejtun, ta’ Kaëëatura, San Pawl 

Milqgħi, ir-Ramla l-Ħamra, il-villa ta’ Pubbliju.) 

• banjijiet (Għajn Tuffieħa) u āwiebi (ta’ 

Kaëëatura) 

• l-isem ta’ Melita 

• flus ta’ Malta u Għawdex bil-kliem Melitaion u 

Gayliton imnaqqxa fuqhom. 

• fdalijiet oħra. (referenza għal għodod, ankri, 

skrizzjonijiet, eëë.) 

• bliet fortifikati 

• torrijiet. (referenza għal xi eŜempji: Ta’ Āawha, 

11

c. Perjodu Paleo-Kristjan u 

BiŜantin 

ikunu konxji tal-postijiet marbuta 

mal-miāja ta’ San Pawl f’Malta. 

ikollhom tagħrif dwar il-fdalijiet ta’ 

dak iŜ-Ŝmien. 

jifhmu għala kienu jintuŜaw ilkatakombi 

u x’kienet linterpretazzjoni 

prinëipali ta’ dawn ilpostijiet. 

jifhmu għala dawn il-fdalijiet huma 

importanti u b’hekk jempatizzaw kif 

setgħet kienet il-ħajja f’dak iŜ-Ŝmien. 

d. L-Għarab: ikollhom tagħrif dwar il-fdalijiet ta’ 

Ŝmien l-Għarab f’Malta u jkunu 

kapaëi jinterpretaw l-importanza ta’ 

dawn il-fdalijiet. 

jifhmu il-kontinwita' li kien hemm 

matul iŜ-Ŝmien eŜ. l-oqbra ta’ wara 

d-Domus Rumana. 

jifhmu l-effett āenerali li kellha lħakma 

Għarbija fuq il-ħajja ta’ 

kuljum f’Malta. 

Tal-Wilāa.) 

• Referenza għal fdalijiet marbuta mall-miāja ta’ 

San Pawl (il-Grotta ta’ San Pawl, Għajn RaŜul 

u l-ĀŜejjer ta’ Selmun). 

Għandha ssir referenza għal fdalijiet prinëipali: 

• Tas-Silā 

• l-Imdina 

• Katakombi ta’ Sant’Agata 

• tinqix u skrizzjonijiet 

• fdalijiet oħra. (issir referenza għal fdalijiet oħra 

bħal katakombi ta’ San Katald, ta’ San Pawl u 

tad-Dejr fir-Rabat, is-Salini u ta’ Bistra fil- 

Mosta, tal-Mintna fl-Imqabba u ta’ Bināemma.) 

Il-fdalijiet prinëipali ta’ dan iŜ-Ŝmien huma: 

• oqbra eŜ. ta’ wara d-Domus Rumana 

• Ħaāra ta’ Majmuna 

• l-Imdina (isem u xi bini) 

Il-punti prinëipali għandhom ikunu: 

• il-lingwa (l-ilsien Malti bħala lingwa semitika) 

• referenza għal għamliet ta’ arkitettura eŜ. irrazzett 

Malti, toroq fil-qalba tar-raħal 

• drawwiet speëjalment dawk marbuta malbiedja. 

• ismijiet – toponomija. 

12

1.2.1 Kif setgħet kienet il-ħajja mill-preistorja sal-Għarab. (Ħtiāijiet BaŜiëi) 


a. Xogħol L-istudenti għandhom 

jifhmu x’xogħol differenti kien 

jagħmel il-bniedem mill-ibgħad 

Ŝminijiet u kif bil-mod il-mod beda 

dieħel ix-xogħol speëjalizzat. 

b. Kenn ikollhom tagħrif dwar u jifhmu kif 

kienu d-djar fiŜ-Ŝmien l-imgħoddi. 

jifhmu kif il-bniedem beda jagħti 

importanza ikbar lid-difiŜa. 

c. Għodod. jifhmu kif il-bniedem beda 

jagħmel progress fl-għodod u flarmi 

li kien juŜa. 

Il-punti prinëipali li jissemmew għandhom jinkludu: 

• biedja 

• sajd 

• fuħħar 

• tpartit 

• kummerë 

• skribi 

• professjonijiet 

Punti prinëipali: 

• āħerien 

• āħerejjex 

• djar 

• rziezet 

Punti prinëipali: 

• ħitan difensivi fi Ŝmien il-bronŜ 

• bliet iffortifikati 

Referenza għal xi għodod u armi li kienu jintuŜaw. 

EŜempji: ħaāar, Ŝnied, ram, bronŜ, lanez, stalletti, 

moħriet, eëë. 

13

1.3.1 Ir-Rumani f’Malta. 


a. Il-miāja tagħhom u leffett 

fuq Malta. 

L-istudenti għandhom 

ikollhom tagħrif āenerali ta’ min L-istudenti għandhom ikunu jafu b’mod āenerali dwar 

kienu r-Rumani. 

il-firxa tal-Imperu Ruman. Fuq mappa għandhom 

jifhmu kif il-Mediterran sar baħar mdawwar b’artijiet 

immexxija mir-Rumani. Irreferi 1.4.2. 

ikollhom tagħrif dwar kif ir-Rumani 

ħadu lill-Malta u għala dan seħħ. 

jifhmu l-importanza għalina l-Maltin 

ta’ din il-ārajja u t-tibdil li āabet 

magħha. 

ikunu konxji tal-fdalijiet marbuta 

mar-Rumani. 

jempatizzaw kif ħassew ruħhom il- 

Maltin wara din il-bidla u jifhmu ddiffikultajiet 

li kellhom iħabbtu 

wiëëhom magħhom. 


• l-importanza strateāika ta’ artna. 

• il-Gwerer Puniëi. 

• l-uŜu ta’ Malta fil-Gwerer Puniëi 

• l-ewwel ħakma taħt Attilju Regulus. 

• Malta taħt ir-Rumani mmexxija mill-Konslu Titu 

Sempronju Longu. 

• l-uŜu tal-gŜejjer Maltin (maħŜen matul is-sena u 

port ta’ kenn fix-xitwa). 

• l-industriji li bdew jikbru eŜ. l-għasir taŜ-Ŝejt u linbid, 

l-għasel. 

Irreferi għal 1.1.2 b 

Għandha issir referenza għal kif Malta kienet art 

mirbuħa fl-ewwel Ŝminijiet, kif ir-Rumani nqdew b’artna 

għall-ālieda kontra l-egħdewwa, il-faqar u l-jasar flewwel 

Ŝminijiet, taxxi iebsa, il-qagħda tjiebet biŜ- 

Ŝmien, il-Maltin meħlusa milli jħallsu l-ħaraā, tināabar 

biss taxxa mill-Kwestur, il-miāja ta’ familji għonja 

f’pajjiŜna. 

14

. Malta bħala Muniëipju jifhmu kif kienet it-tmexxija ta’ Malta 

fi Ŝmien r-Rumani u d-drittijiet li l- 

Maltin ngħataw. 

ë. Il-ārajja ta’ Kajjus Verres janalizzaw sewwa il-ārajja ta’ Kajjus 

Verres bħala ‘case study’ 


• minn Ŝmien ikrah u ta’ għaks għal progress u 

sehem fit-tmexxija 

• l-għotja (debattibli) ta’ “Faederata Civitas” 

• l-għotja ta’ Muniëipju 

• Għawdex Muniëipju għalih (iskrizzjoni 

êittadella) 

• il-Maltin u l-Għawdxin isiru ëives 

• il-Prokuratur 

• id-Dekurjuni. 

Dan jista jsir permezz ta’ uŜu tas-sors ta’ êiëerun biex 

jitgħallmu dwar Malta fi Ŝmien ir-Rumani. 

IL-punti prinëipali huma: 

• il-ħaŜen u s-serq tal-Pretur Kajjus Verres (mixli 

minn êiëerun bis-serq ta’ ħwejjeā mill-maqdes 

ta’ Āuno f’tas-Silā). 

• rappreŜentanti Maltin. 

• difiŜa favur il-Maltin. 

15

1.3.2 L-Għarab f’Malta. 


a. Il-miāja tagħhom. L-istudenti għandhom 


ikollhom tagħrif āenerali dwar • ir-reliājon Islamika u Muħammed. 

min kienu l-Għarab u għaliex • it-twemmin Islamiku. 

xterdu fil-Mediterran. 

• il-qasma tal-Mediterran f’Ŝewā oqsma kbar, dak 

Ewropew u Nisrani u dak Islamiku. 

ikollhom tagħrif dwar kif l- 

Għarab ħadu lil Malta. 

b. Bidu mill-ādid. jifhmu l-importanza għalina l- 

Maltin ta’ din il-miāja u t-tibdil li 

āabet magħha. 

jempatizzaw kif ħassew 

ruħhom il-Maltin wara din ilbidla 

u jifhmu d-diffikultajiet li 

ħabbtu wiëëhom magħhom. 

jifhmu kif kienet it-tmexxija ta’ l- 

Għarab. 

ikunu jafu dwar il-fdalijiet li 

għandna tal-Għarab f’Malta. 

jifhmu x’kienu r-ruŜultati 

prinëipali tal-miāja tagħhom. 

• Ŝewā attakki, 869 u 870 W.K. 

• fl-ewwel attakk il-Maltin iŜommu mal-BiŜantini. 

• fit-tieni attakk jirbħu l-Aglabiti mit-TuneŜija. 


• firditna mid-drawwiet, mit-twemmin u mill-ħajja ta’ 

kuljum li konna ħadna, bidla fië-ëivilta` minn waħda 

BiŜantina għal waħda Islamika 

• tibdil fl-ilbies eŜ. muntiera f’rashom għall-irāiel, 

manta tar-radda għan-nisa. 

• taħt l-Għarab il-Maltin ma jidhirx li kienu maħqura. 

• l-Insara Maltin setgħu jŜommu twemminhom. 

• il-Maltin Ŝammew ma l-Għarab kontra l-BiŜantini fl- 

1048. 

• tmexxija Għarbija: il-Qajd 

• ħlas ta’ ħaraā mill-Insara, il-Maltin kienu ‘dimmi’. 

• Insara meqjusa inqas minn dawk li ħaddnu l-Islam. 

Irreferi għal 1.1.2 d 

Referenza għall-effetti tal-Għarab f’Malta eŜ. ismijiet ta’ 

postijiet, l-arkitettura tar-razzett Malti, eëë. 

16

1.4.1 êiviltajiet fil-Mediterran. 


a. L-Eāittu L-istudenti għandhom 

jifhmu kif ië-ëivilta' Eāizzjana, lewwel 

ëivilta' fil-Mediterran 

Ŝviluppat madwar l-ilma taxxmara 

Nil. 

jifhmu kemm ië-ëivilta' Eāizzjana 

kienet avvanzata u jkollhom 

tagħrif dwar il-kisbiet il-kbar ta’ 

din ië-ëivilta'. 

b. Il-Feniëi u l-KartaāiniŜi jifhmu min kienu l-Feniëi u għala 

telqu mill-ibliet tagħhom 

jifhmu l-progress li āabu 

magħhom dawn in-nies. 


• l-ewwel ëivilta` fil-Mediterran tal-Lvant 

• l-importanza tan-Nil (l-irrigazzjoni u l-agrikoltura, 

ëivilizzazzjoni kbira mibnija madwar ix-xmara) 

• l-importanza tal-Farawni (divin, iben l-alla Ra) 

Issir referenza għal xi punti ewlenin li juru progress 

f’diversi oqsma eŜ. il-Piramidi (binjiet majestuŜi); Sphinx 

(Ras il-Farawni bil-āisem ta’ iljun); āeometrija (importanti 

fil-bini tal-piramidi); kitba (l-ewwel prinëipju tal-alfabett, l- 

uŜu tal-papyrus); religjon (jemmnu f’ħajja oħra). 


• oriāini mil-Libanu tal-lum (bliet ta’ Sidon, Tiru, 

Biblos, eëë.) 

• lingwa semitika 

• bliet imdawwrin bil-muntanji 

• għala telqu minn dawn l-ibliet 

• bini ta’ xwieni. 

• baħħara kbar (baħħru bil-kwiekeb bil-lejl, il-Kewba 

tat-Tramuntana tissejjaħ il-Kewba tal-Feniëi, ħarāu 

mill-Mediterran, daru mal-Afrika, kolonji mal- 

Mediterran kollu u iktar ‘l barra, waqfu Kartaāni). 

• negozjanti kbar (tpartit fin-negozju, drapp tan-newl 

aħmar jew vjola, Murex Tunculus, uŜaw lil Malta 

bħala stazzjon tal-merkanzija). 

• kitbiet Puniëi, tixrid ta’ kitba, irfinaw l-alfabett, 

17

ikollhom tagħrif dwar il-fdalijiet li 

ħallew hawn Malta. 

jifhmu min kienu l-KartaāeniŜi u 

jkollhom tagħrif dwar l-effett talħakma 

tagħhom fuq Malta. 

ikollhom tagħrif dwar il-Gwerer 

Puniëi. 

c. Il-Āriegi ikunu jafu dwar Ateni u min kienu 

l-Āriegi. 

ikunu konxji tal-progress kbir li 

għamlu dawn in-nies u tal-wirt 

kbir li ħallewlna. 

jifhmu l-influenza tagħhom fuq ilbqija 

tal-Mediterran. 

spiëëat il-kitba bl-istampi. 

• Il-fuħħar u l-uŜu tal-vernië fuq il-fuħħar. 

Irreferi għal 1.1.2 a 

• āejjin mill-belt ta’ Tiru 

• negozjanti u kolonjalisti kbar 

• āellieda tajba 

• āħarfu l-qagħda strateāika ta’ Malta 

• bnew fuq dak li ħallew il-Feniëi 

• daħħlu f’Malta is-siāar taŜ-Ŝebbuā u tal-ħarrub 

• fdalijiet ( irreferi għal 1.1.2 a ) 

Irreferi għal 1.4.2 

Issir referenza għal Ateni (stati independenti); polis 

immexxija minn kunsill magħŜul mill-poplu ( l-ewwel ideja 

ta’ demokrazija); il-prinëipju tal-liberta', l-ugwaljanza u ddinjita 

tal-individwu; ottimiŜmu minkejja li ma kienx hemm 

lussu; l-importanza għal kisba tal-għerf. 

Punti prinëipali li juru progress f’diversi oqsma: 

• filosifija eŜ. Platun, Sokrate' u Aristotli. 

• arkitettura (id-Doriku, il-Joniku u il-Korint). 

• edukazzjoni (skejjel, qari, kitba, reëtar, muŜika, 

taħriā fiŜiku, eëë). 

• atletika (l-imħabba ta’ l-isports, l-ewwel logħob 

Olimpiku). 

Waqqfu diversi kolonji madwar il-Mediterran eŜ. 

SirakuŜa. 

18

d. Ir-Rumani. (Il-kisba tal- 

Imperu, il-ħajja Rumana u 

l-armata). 

ikollhom tagħrif u jifhmu kif Ruma 

saret Imperu kbir. 

ikollhom tagħrif dwar u jifhmu limportanza 

ta xi ārajjiet ewlenin 

mill-istorja ta’ Ruma. 

ikollhom tagħrif u jifhmu kif kienet 

tkun il-ħajja normali tar-Rumani. 


tal-armata Rumana. 

Il-punti prinëipali li għandhom jiāu ttrattati huma: 

• ir-rivalita' ma Kartaāni u l-Gwerer Puniëi. 

• Annibali, l-avventura tiegħu u l-qerda ta’ Kartaāni. 

• Ruma ssir suprema fil-Mediterran. 

• il-gwerer u r-rebħiet ta’ Āulju êesri. 

• il-komplott kontrih u l-qtil tiegħu fis-Senat. 

• il-firxa tal-Imperu. Referenza biss għat-tixrid ta’ 

dan l-Imperu eŜ. Gaul (Franza), l-Ingilterra u l- 

Āermanja. 

• Il-Pax Rumana. 


• l-ibliet Rumani. 

• il-villa Rumana u l-banjijiet pubbliëi. 

• Referenza għat-taqsim fis-soëjeta f’dak iŜ-Ŝmien 

eŜ. plebej, patrizi u l-ilsiera 

• il-problema tal-ilma u l-bini tal-akwadotti. 

• l-amfiteatri u l-Kolossew (logħob li kien isir 

hemmhekk u ālied bejn il-gladiaturi). 

• l-influwenza mië-ëivilta' Griega. 

Referenza għall-organizzazzjoni tagħha, id-difiŜa tal- 

Imperu, ħitan u torrijiet u l-bini ta’ toroq. 

19

1.4.3 It-twemmin tal-bniedem mill-preistorja sal-Għarab. 

Taqsimiet tat-Tema Miri ta’ Tagħlim Noti 

a. Twemmin fil-Preistorja L-istudenti għandhom 

ikollhom tagħrif dwar u jifhmu li lbniedem 

fil-preistorja kien jadura 

diversi allat pagani. 

b. It-Twemmin Lhudi. jifhmu kif il-poplu Lhudi kien lewwel 

wieħed li emmen f’Alla 

wieħed. 

ë. Il-KristjaneŜmu ikollhom tagħrif u jifhmu kif iddhul 

tal-KristjaneŜmu āab tibdila 

kbira fit-tmemmin tal-bniedem fiddinja 

l-magħrufa. 


• Il-bniedem kien dejjem jibŜa min dak kollu li ma 

kellu l-ebda tagħrif dwaru eŜ. tempesti, irwiefen, 

ragħad, sajjetti, eëë. 

• xtaq li jkun dejjem paëi ma l-allat u jagħtihom 

qima. 

• il-kulti pagani fil-preistorja eŜ. sagrifiëëji, dfin , ilmara 

l-Ħoxna, tempji għal adorazzjoni, eëë. 

Tingħata attenzjoni speëjali lil dawn il-postijiet biss: 

• Ipoāew ta’ Ħal Saflieni (deskrizzjoni, Sancta 

Sanctorum, Oraklu, is-‘siāra tal-ħajja’) 

• Il-Āgantija (deskrizzjoni, artali, ħitan). 

• It-tempju ta’ Ħal Tarxien (deskrizzjoni u l-uŜu ta’ 

dan it-tempju). 


• il-bidu tal-poplu Lhudi permezz ta’ Abram 

• il-bidu tat-twemmin f’Alla Wieħed 

• twemmin f’ħajja oħra u biŜa t’Alla 

• il-poplu tal-ktieb. 


• Il-ħajja ta’ Gesu Kristu u l-bidu tal-KristjaneŜmu 

• it-tixrid mgħaāāel ta’ din ir-religjon 

• il-miāja tal-KristjaneŜmu f’pajjiŜna permezz ta’ San 

Pawl. 

• il-persekuzzjoni tal-Insara fl-Imperu Ruman 

20

d. L-Islam ikollhom tagħrif dwar il-ħajja ta’ 

Muħammed u kif bdiet r-religjon 

Islamika. 

jifhmu x’tip ta’ religjon kienet din 

u kif ħafna nies adottaw dan ittwemmin. 

• il-konverzjoni ta’ Kostantinu u l-għarfien tarreligjon 

Nisranija fl-Imperu Ruman. 


• Il-ārajja ta’ Muħammed: l-istqarrija tad-dehra missema, 

il-ħarba minn Mekka (Ħeāira), il-Quran u ssuëëess 

tat-tagħlim tiegħu. 

• Ir-religjon Islamika bbaŜata fuq ħames prinëipji: 

tistqarr twemmin f’Alla wieħed, titlob, issum ir- 

Ramadan, tagħti l-karita' u tmur Mekka darba 

f’ħajtek. 

• It-tixrid ta’ din ir-religjon speëjalment fl-Afrika ta’ 

Fuq. 

21

Form 2 

2.1.1 Fdalijiet taŜ-Ŝmien Medjevali. 


a. Bliet u fortifikazzjonijiet L-istudenti għandhom 

ikollhom tagħrif dwar fdalijiet ta’ bini 

medjevali li wieħed isib fil-bliet 

qodma ta’ Malta. 

b. Irħula mitlufin jifhmu x’inhuwa raħal mitluf u jaslu 

biex jifhmu r-raāunijiet li wasslu biex 

irħula bħal dawn āew abbandunati. 

jagħmlu studju speëifiku fuq ir-raħal 

mitluf ta’ Ħal Millieri biex jifmu aħjar 

kif dan kien raħal normali ta’ Ŝmien 

il-medjuevu. 

Issir referenza għal: 

• It-toroq medjevali li wieħed isib fil-bliet il-qodma 

( Imdina, êittadella, Birgu ). 

• Fdalijiet ta’ bini fl-Imdina eŜ. Id-Dar Normanna 

(Palazzo Falzon), Palazzo Santa Sofia u 

Palazzo Gatto Murina 

• Bini ta’ stil Sekulu-Normann fi Triq il-Kavallier 

Bernardo fië-êittadella (illum il-MuŜew tal- 

Folklor) 

• Birgu (dar fi triq quddiem l-Auberge de France) 

• Sant’ Anālu (Castrum Maris) li serva bħala d- 

dar tal-Kastellan fil-Medjuevu. 

Irħula mitlufa. Referenza għal xi eŜempji Ħal 

Millieri, Ħal Man, Ħal Xluq, Ħal Bajjada, Ħal Tmiem, 

eëë. 

Studju speëifiku fuq Ħal Millieri. Il-punti prinëipali 

għandhom ikunu: 

• knisja mibnija fuq il-fdalijiet ta’ kappella aktar 

antika 

• numru ta’ affreski oriāinali 

• ir-raāunijiet għala dan ir-raħal spiëëa 

abbandunat u b’hekk mitluf. 

Tingħata importanza wkoll lil Bir Miftuħ u San Girgor. 

22

c. Kappelli medjevali ikollhom tagħrif dwar in-numru ta’ 

kappelli medjevali li għadhom 

jeŜistu u jifhmu l-importanza 

tagħhom. Jifhmu l-importanza talpreservazzjoni 

u r-restawr ta’ dawn 

il-āawhar storiëi. 

d. Fdalijiet oħra ikollhom tagħrif dwar u japprezzaw 

fdalijiet oħra ta’ Ŝmien il-Medjuevu. 

Referenza għal: 

• knejjes mibnija eŜ. Ħal Millieri, Bir Miftuħ, San 

êir, Tal-Bakkari, Santa êeëilja (Għajnsielem), 

Ħal Xluq, eëë. 

• knejjes taħt l-art jew maqtugħin fil-blat 

(trogloditi) eŜ. Mellieħa, Sant’Agata, il-Mensija, 

l-Imsida, eëë. 


• pittura bikrija u affreski eŜ. Sant’Agata, Ħal 

Millieri, Bir Miftuħ, eëë. 

• bëejjeë ta’ skultura eŜ. Il-kolonna bis-salib 

f’Howard Gardens, Rabat 

• il-parti l-qadima tal-palazz tal-InkwiŜitur 

• għerin li kienu jintuŜaw bħala abitazzjoni eŜ. 

Għar il-Kbir (Ħad-Dingli), San Niklaw (Mellieħa) 

u San Pietru (Naxxar). 

23

2.2.1 Il-ħajja tal-Maltin fil-Medjuevu. 


a. Xogħol L-istudenti għandhom 

ikunu jafu x’tip ta’ xogħolijiet 

kien jagħmel il-bniedem f’dak iŜ- 

Ŝmien. 

b. BiŜa, mard u faqar jifhmu kemm kienet iebsa l-ħajja 

f’dawk iŜ-Ŝminijiet. 

ë. Ir-religjon u t-tagħlim jifhmu kif ir-reliājon Islamika 

baqgħet f’Malta għal diversi snin 

wara t-tluq tal-Għarab. 

jifhmu kif l-edukazzjoni u ttagħlim 

bdew dieħla bil-mod 

f’pajjiŜna permezz tal-għaqdiet 

reliājuŜi 


• L-industriji differenti li kien hawn: iŜ-Ŝebbuā, l-inbid, 

il-qoton u l-kemmun 

• is-sibi 

• il-biedja (agrikoltura u trobbija tal-bhejjem) 

• in-negozjanti 

• il-professjonisti 

• il-qassisin 

• nies ta’ sengħa differenti eŜ. skrapen, bennejja, 

sajjieda, eëë. u l-fratellanzi. 


• Il-biŜa kontinwa ta’ xi attakk mill-pirati; il-ħarsien 

tax-xtut u d-Dejma, l-attakki tal-pirati speëjalment 

ta’ l-1429 u l-effetti tagħhom 

• il-biŜa tal-pesta 

• mard ieħor minħabba l-qagħda sanitarja; l-isptarijiet 

• in-nuqqas ta’ xita f’diversi snin u l-problemi li kienet 

iāāib magħha 

• il-faqar eŜistenti. 


• L-influwenza Għarbija fuq ir-religjon 

• tagħlim fil-kunventi mill-ordnijiet reliājuŜi 

• għajnuna mill-Komun u l-Katidral 

• jināiebu għalliema tajba minn Sqallija fl-ewwel snin 

tal-ħakma tal-Ordni 

• ftit tfal kienu jiāu mgħallma (subien). 

24

2.3.1 Malta taħt in-Normani. 


a. Il-Vikingi. L-istudenti għandhom 

b. In-Normanni u l-miāja 

tagħhom f’Malta. 

c. L-għaqda ma Sqallija u 

l-qagħda ta’ pajjiŜna sa 

Ŝmien l-AragoniŜi. 

ikollhom tagħrif dwar u jifhmu 

min kienu l-Vikingi u kif dawn 

aktar tard bdew jissejjħu 

Normanni. 

ikollhom tagħrif dwar u jifhmu kif 

in-Normanni bdew jaħkmu bosta 

postijiet fosthom il-gŜejjer Maltin. 


Malta āiet magħquda mas- 

Saltna ta’ Sqallija. 

ikollhom tagħrif dwar min kien 

jaħkem lil Malta matul dak iŜ- 

Ŝmien. 

ikunu konxji tal-qagħda tal-poplu 

Malti. 


• āellieda qalbiena u baħħara mill-aqwa 

• l-attakki tagħhom fuq artijiet oħra 

• jissettiljaw fit-Tramuntana ta’ Franza (Normandija) 

• biddlu ħajjiethom u saru Nsara. 


• Il-firxa tan-Normanni; xterdu f’postijiet oħra, 

referenza għar-rebħiet tagħhom fi Sqallija, l-Italja 

t’Isfel u l-Ingilterra. 

• il-ħbiberija mall-Papa u protetturi tar-reliājon. 

• il-miāja tal-Konti Ruāāieru f’Malta. 

• il-ftehim mal-Għarab. 


• In-Normanni jieħdu l-gŜejjer Maltin għal kollox fl- 

1127; l-għaqda ma Sqallija 

• ir-reliājon tal-Maltin fi Ŝmien in-Normanni 

• kummerë u sliem 

• il-qagħda tal-Maltin 

• Federiku II 

• ië-ëensiment ta’ Gilbertu 

• referenza għall-miāja tal-Anāuvini u iŜjed tard tal- 

AragoniŜi. 

25

2.3.2 It-Tmexxija ta’ Malta fi Ŝmien l-AragoniŜi. 


a. Struttura tat-Tmexxija L-istudenti għandhom 

ikollhom tagħrif u jifhmu kif kienet listruttura 

tat-tmexxija ta’ pajjiŜna 

f’dak iŜ-Ŝmien. 

ikollhom tagħrif u jifhmu kif kienet 

tiāi organizzata d-difiŜa tal-gŜejjer 

Maltin. 

b. Problemi li nqalgħu ikunu konxji tal-problemi prinëipali li 

ħabbtu wiëëhom magħhom il-Maltin 

u kif ipprovaw isolvuhom. 


• L-Universita’. Immexxija minn Ħakem li jinħatar 

mir-Re. Erba’ āurati magħŜula mill-Komun. Nies 

oħra jgħinuhom fl-amministrazzjoni. 

• Il-Komun jew Kunsill Popolari. Magħmula 

mir-rappresentanti ta’ kull raħal jew parroëëa. 

Eletti kull sena. Jagħmlu t-taxxi. Jieħdu 

deëizzjonijiet fuq ħwejjeā ta’ siwi pubbliku bħallħarsien 

tal-jeddijiet. Igħassu biex ma jsirux 

abbuŜi mill-uffiëjali tal-Gvern. Iwasslu t-tilwim 

tagħhom lill-Viëire jew lis-Sultan. 

• Uffiëjali Maltin: Tagħrif dwar ix-xogħol ta’ dawn 

l-uffiëjali biss (Kastellan, Kaptan tal-Virga, 

segreto, katapan, balliju). Tista’ issir referenza 

għal xi uffiëjali oħra. 

• Id-Dejma u l-ħarsien tal-gŜejjer Maltin. L-obbligi 

tal-Maltin. In-nafra. Il-Kavabuzz. Torrijiet. Issejħa 

għat-taqtiegħa. Tista ssir referenza għall- 

lista tal-militia. 


• Is-Sidien Fewdatarji. śmien it-Tiranni. śmien 

ħaŜin għall-Maltin. Tibdil fis-siddien fewdatarji. 

It-talbiet tal-Maltin. Wegħdiet vojta tas-slaten. 

śmien ta’ taqlib u rewwixti. 

• Il-Ārajja ta’ Monroi. Monroi jieħu lil Malta. L- 

26

irvell tal-Maltin. It-talba tal-Maltin lir-Re. Il-ħlas 

tar-rahan. Il-kisba tal-jeddijiet mill-Maltin. Lgħaqda 

mill-ādid ma Sqallija. 

• Ħbit mill-Misilmin. L-attakk tal-1429. Assedju 

qalil għax konna weħidna u ebda āens ieħor ma 

āie jgħinna. Ħafna mwiet. Ħafna nqabbdu lsiera. 

Referenza għall-istorja folkloristika ‘tal-ħobŜ u 

tal-ābejniet’. Ir-rebħa Maltija. 

27

2.3.3 Il-miāja tal-Ordni f’Malta u l-Assedju l-Kbir. 


a. L-għotja ta’ Malta lil 

Ordni. 

b. Kif il-Maltin laqgħu l- 

Ordni. 

c. L-ewwel snin tal-Ordni u 

l-preparamenti għall- 

Assedju. 



Malta għaddiet f’idejn l-Ordni ta’ 

San Gwann. 

jifhmu kif mhux il-Maltin kollha 

laqgħu tajjeb il-miāja tal-Ordni ta’ 

San Āwann f’Malta. 

jifhmu kif kienu l-ewwel snin tattmexxija 

tal-Ordni ta’ San Gwann 

f’Malta u l-preparamenti li saru 

għall-Assedju. 


• Min kienu l-Kavallieri ta’ San Āwann 

• it-tkeëëija tagħhom minn Rodi 

• l-għotja ta’ Malta u Tripli lill-Kavallieri mill- 

Imperatur Karlu V 

• rapport dwar Malta li jagħti stampa kerha talgŜira. 

• il-Kavallieri jaëëettaw il-gŜira imma ma kienux 

tal-fehma li jibqgħu hawn għal kollox. 

• it-talbiet tal-Maltin biex ifakkru lil Karlu V fil- 

wegħdiet tal-imgħoddi (1524). 

Issir referenza għal dawn il-punti: 

• In-nobbli Maltin u l-mexxeja għolja tal-kleru ma 

ħadux pjaëir bil-miāja tal-Kavallieri. 

• In-nies tal-Birgu ħadu pjaëir għax stennew 

kummerë u risq, ħelsien mill-furbani Misilmin u 

ħelsien mill-mexxejja għolja tagħhom li kienu 

joqogħdu l-Imdina. 

• Il-pika bejn l-Imdina u l-Birgu. 


• Il-Kavallieri marru joqogħdu l-Birgu 

• l-attakk fuq Malta ta’ Dragut fl-1551 

• il-qagħda tal-Maltin fl-ewwel snin ftit li xejn 

tbiddlet 

• tmexxija awtokratika (Referenza għal kaŜ ta’ 

Callus) 

• it-tisħiħ tad-difiŜa u t-tħejjija għall-Assedju: 

saħħew Sant’Iermu u Sant’Anālu, bnew il- 

28

ikollhom tagħrif dwar ilfortifikazzjonijiet 

li kienu jeŜistu 

f'Malta qabel l-Asedju l-Kbir. 

d. L-Assedju l-Kbir. jifhmu għala t-Torok attakkaw lil 

Malta. 

ikunu jafu l-ārajjiet ewlenin tal- 

Assedju l-Kbir. 

jifhmu d-diffikultajiet li kellhom 

iħabbtu wiëëhom magħhom iŜ-Ŝewā 

naħat. 

fortizza ta’ San Mikiel, āeddew id-Dejma, 

kavallieri li kienu fl-Ewropa ssejħu lura Malta, 

sejħa lis-slaten Insara u l-Papa għal għajnuna, 

irāiel Maltin tħarrāu għat-taqbida, xjuħ, ommijiet 

u morda marru Sqallija. 

Id-difiŜa ta’ Malta kienet ibbaŜata fuq ilfortifikazzjonijiet 

ta' madwar il-Port il-Kbir 

• l-Isla imħarsa mill-Forti San Mikiel 

• il-Birgu imħares mill-Forti Sant'Anglu 

• Forti Sant'Iermu fit-tarf tal-għolja Xiberras. 

Ir-raāunijiet prinëipali huma: 

• Il-qagħda stateāika ta' Malta f'nofs il-Mediterran. 

• il-kwistjoni tar-reliājon (dik Nisranija kontra dik 

Islamika) 

• l-Ordni ta' San Āwann minn dejjem kienet l-għadu 

kbir tat-Torok eŜ. l-attakki fuq ix-xwieni Torok. 

Referenza għal xi ārajjiet ewlenin tal-Assedju l-Kbir. Ilpunti 

prinëipali jinkludu: 

• Il-wasla tal-flotta Torka f’Malta 

• l-attakk fuq Sant'Iermu 

• l-attakki fuq il-Birgu u l-fortizza ta' San Mikiel 

• ir-rebħa ta’ Sant'Iermu mit-Torok 

• il-ālieda ittul 

• it-Torok jitilqu lura lejn pajjiŜhom. 

Id-diffiëultajiet prinëipali kienu: 

• It-Torok kellhom iŜjed suldati mill-Kavallieri. 

• il-Kavallieri u l-Maltin kienu magħluqa āewwa lfortizzi 

li kienu b'saħħithom u armati tajjeb. 

• it-Torok riedu jirbħu lil Malta fi Ŝmien qasir billi 

29

janalizzaw x'kienet tfisser għal 

Malta u għall-Ordni ta' San Āwann 

din ir-rebħa. 

Jifhmu l-kontinwita' fl-istorja 

permezz tal-fortifikazzjonijiet li 

ntuŜaw li għandhom wieqfa sal-lum. 

jaraw u jifhmu l-importanza talfortifikazzjonijiet 

li kienu jeŜistu 

minn pjanti u stampi. 

beŜgħu mill-maltemp tax-xitwa għax kienu ‘l 

bogħod minn pajjiŜhom. 

• it-Torok kienu qegħdin jibŜgħu li tasal l-għajnuna 

lill-Ordni mill-pajjiŜi Insara. 

• it-Torok ma sabux x'jieklu u x'jixorbu billi l-Maltin 

qerdu kollox qabel l-Assedju. B'hekk sabu nuqqas 

ta' ilma fi Ŝmien is-sħana kbira tas-sajf. 

• it-Torok kellhom jipprovaw jixxabbtu mas-swar. 

• minħabba l-blat iebes ta' Malta t-Torok ma setgħux 

jħaffru mini taħt is-swar tal-fortifikazzjonijiet. 

• nuqqas ta' ftehim bejn il-kapijiet Torok. 

• it-Torok riedu jgħassu l-flotta tagħhom billi din 

kienet importanti biex imorru lura lejn pajjiŜhom. 

Il-punti prinëipali: 

• Malta dehret bħala t-tarka tal-KristjaneŜmu u t- 

Torok ma reāgħux attakkawna. 

• Prinëpijiet Insara fehmu l-importanza ta' Malta u 

għenu bil-flus fil-bini tal-belt Valletta. 

• il-Kavallieri bdew jissejħu kavallieri ta' l-Ordni ta' 

Malta u issa ntrabbtu iŜjed mill-qrib ma' pajjiŜna billi 

ddeëidew li jibqgħu hawn. 

• il-āid f'pajjiŜna beda jikber u Malta bdiet it-triq talprogress. 

Ħafna mill-fortifikazzjonijiet li ntuŜaw matul l-Assedju l- 

Kbir āew restawrati u għadhom jidhru sal-lum eŜ. 

Sant'Anālu u Sant'Iermu. 

Il-poŜizzjoni strateāika tal-postijiet ewlenin li ntuŜaw 

matul l-Assedju l-Kbir eŜ. Sant'Anālu, Sant'Iermu, San 

Mikiel, l-għolja Xiberras eëë. 

30

2.4.1. Aspetti tal-Istorja Medjevali tal-Ewropa 


a. Il-fewdaliŜmu fl- 

Ewropa (Deskrizzjoni talpiramida 

fewdali, iddrittijiet 

tan-nobbli u ssidien 

fewdatarji u l-obbligi 

u l-qagħda soëjali talvassalli) 


ikunu jafu dwar it-taqsimiet ewlenin 

tal-istruttura tal-ħajja f’dak iŜ-Ŝmien. 

ikunu jafu dwar u jifhmu d-drittijiet li 

kien ikollhom is-sidien fewdatarji. 

ikunu jafu dwar u jifhmu d-dmirijiet li 

kien ikollhom in-nies komuni f’din issistema. 

Il-punti prinëipali: 

• ir-Re 

• in-nobbli l-kbar 

• is-sidien iŜgħar fewdatarji 

• in-nies komuni. 

Għandha ssir referenza għal xi wħud minn dawn ilpunti 

dwar n-nobbli u s-sidien fewdatarji: 

• akkwistaw ħafna privileāāi u drittijiet billi r-re 

kien jiddependi fuqhom 

• kienu jieħdu l-āurament ta’ fedelta lejn ir-re 

bħalma l-bdiewa kienu jeħduh lejhom 

• Ŝviluppaw sistemi ta’ amministrazzjoni iŜjed 

effettivi f’kull fewdu. 

• il-fortizza jew il-kastell tagħhom kienet tħares 

l-inħawi. 

• kienu jmexxu l-qrati tal-āustizzja fejn kienu 

jagħtu d-deëiŜjoni personali tagħhom fuq ilkwistjonijiet 

importanti kollha 

• kienu l-garanzija tal-ordni. 

• kienu jagħtu protezzjoni lill-fqar, orfni, romol u 

pellegrini u jgħassu kontra l-ħallelin filkampanja. 

• Setgħu jintaxxaw u jisirqu l-fqar. 

Għandha ssir referenza għal xi punti ewlenin: 

• Kellhom posthom iffissat fil-qiegħ tal-piramida 

soëjali għal ħajjithom kollha. 

31

. Il-Kruëëjati. (Għala 

bdew, x’āara fil-qosor u 

għala fallew) 

ikunu jafu r-raāunijiet ewlenin li 

wasslu għal dawn il-kruëëjati. 

• L-art tagħhom bin-nies setgħet tinxtara u 

tinbiegħ mingħajr ma huma jkunu jistgħu 

jagħmlu xi ħaāa. 

• Kellhom ħafna dmirijiet xi jwettqu lejn is-sid 

fewdatarju. Xi wħud minnhom kienu: 

� jagħtuħ mill-prodotti tal-egħlieqi 

tagħhom 

� iħallsu t-taxxi li jagħmlilhom 

� jaħdmu għas-sidien xi jiem fis-sena bla 

ħlas 

� jintrabtu mal-post fejn ikunu jgħixu 

� riedu permess mis-sid biex jiŜŜewwāu. 

Referenza għal xi wħud minn dawn ir-raāunijiet: 

• L-Imperatur BiŜantin talab l-għajnuna tal- 

Papa Urbanu II kontra it-Torok Seldjuk li kienu 

qegħdin dejjem javvanzaw mill-Lvant. 

• Il-Papa ried igħaqqad l-popli Nsara kollha 

wara l-Knisja billi jinsew id-differenzi 

bejniethom u jingħaqqdu f’din il-gwerra. 

• Fervent reliājuŜ. Kavallieri differenti mill- 

Punent kien ilhom jiāāieldu mal-Għarab taħt 

is-simbolu tas-salib. Reazzjoni għall-avvanz li 

l-Islamiëi għamlu fl-Italja u Spanja. 

• Pellegrini li kienu jŜuru l-Art Mqaddsa kienu 

ħafna drabi iħabbtu wiëëhom ma vjolenza. 

• Id-differenza kbira bejn il-kulturi differenti. 

• Nobbli mill-Punent riedu jieħdu artijiet āodda 

għalihom. ImperjaliŜmu medjevali. Ħafna minn 

nobbli ma kellhomx art (primaāenitura). 

• Kundizzjonijiet soëjali tajba. Is-sistema talfewdaliŜmu 

kienet tipprovdi āellieda tajbin. 

32

c. Ir-Rinaxximent fl- 

Ewropa. (Kif u fejn beda, 

l-oqsma differenti li 

ikollhom xi tagħrif fil-qosor tal-ārajjiet 

ewlenin f’dawn il-kruëëjati. 

jifhmu għala dawn il-kruëëjati fallew 

fl-iskop tagħhom. 

ikollhom tagħrif dwar u jifhmu x’kien 

ir-Rinaxximent. 

Għandha ssir referenza għal: 

• L-Ewwel Kruëëjata. Diversi nobbli kbar ħadu 

sehem. Is-Sirja u Jerusalem mirbuħa. 

• Stati Ŝgħar immexxija mill-Insara fl-artijiet li 

ntrebħu eŜ. ir-renju ta’ Jerusalem. 

• Saladin jirbaħ lura lill-Jerusalem fis-seklu tnax. 

• Sa l-aħħar tas-seklu 13 l-Insara tilfu ħafna 

mill-istati Ŝ-Ŝgħar li kienu rebħu. 

• Il-kruëëjati tilfu l-idejal inizjali tagħhom. Laħħar 

kruëëjati kienu falliment kbir. 

Referenza għal xi wħud minn dawn il-punti: 

• Tmexxija ħaŜina. Ma kienx hemm kap 

wieħed u ħafna mill-kapijiet Nsara kienu 

jiāāieldu bejniethom. 

• Diffikultajiet ambjentali u ta’ 

kummunikazzjoni. L-armati Nsara rebbieħa 

kienu mdawwra b’populazzjoni Islamika u 

għalhekk kien diffiëli għalihom iŜommu l-art li 

rebħu. 

• Intesa l-iskop prinëipali li kien li tintrebaħ l- 

Art Mqaddsa minn taħt idejn il-Mislem. Ir-raba’ 

Kruëëjata spiëëat f’attakk fuq Kostantinopli. 

• In-nuqqas ta’ ftehim u d-diffikultajiet bejn il- 

Punent u l-Lvant, bejn il-Papa u l-Imperatur 

BiŜantin. 

• L-ambizzjoni tan-negozjanti Taljani li riedu 

jaħtfu l-kummerë li kellha Kostantinopli u kienu 

lesti li jkissruha biex jieħdu vantaāā huma. 

Xi punti prinëipali li għandhom jissemmew huma: 

• Rinaxximent tfisser twelid mill-ādid. 

• Beda fl-Italja u xtered mall-kumplament tal- 

33

affettwa, Ŝmien is-sejbiet, 

skoperti āodda u l-effetti 

prinëipali ta’ dan ilmoviment). 

ikollhom tagħrif dwar l-oqsma 

differenti li āew affettwati minn dan ilmoviment. 

ikollhom tagħrif u jifhmu kif il- 

PortugiŜi u l-Ispanjoli sabu ħafna 

artijiet āodda u bnew l-Imperi 

tagħhom. 

Ewropa. Āibda għall-istudju u t-tfittix fluniversitajiet 

varji. 

• Bidla bil-mod f’dak kollu li l-bniedem kien 

jaħseb dwar id-dinja li jgħix fiha u dwar dak li 

kien jemmen. 

• Tibdil fl-attitudni lejn il-ħajja u ta’ kif kienu 

jgħixu in-nies ta’ dak iŜ-Ŝmien. 


• Arti: ippattronizzata minn familji sinjuri, l-istatibliet 

tal-Italja u l-Papat. Ifittxu s-sbuħija 

naturali idejali, pittura ta’ ritratti u frescos, liŜvilupp 

tal-perspettiva, pitturi importanti eŜ. 

Rafael, Mikelangelo u Leonardo da Vinëi. 

• Arkitettura: l-iŜvilupp fl-Italja ta’ palazzi ta’ 

tliet sulari b’faëëata strutturata, arkati u btieħi 

interni, il-bini tal-Knisja ta’ San Pietru āewwa 

Ruma. 

• Ināinerija u mekkanika: l-esperimenti ta’ 

Leonardo da Vinëi. 

• Litteratura eŜ. Machiavelli 

• Skultura: reāgħu bdew jiskopru l-āisem uman 

eŜ. Mikelanāelo (David, Mose' u l-Pieta'). 


• Il-PortugiŜi: 

� Neriku n-Navigatur u l-bidu tal-Imperu 

PortugiŜ. 

� Bartilmew DiaŜ dar mal-Afrika t’Isfel 

� Vasco da Gama dar mal-Afrika t’Isfel u 

baqa sejjer sal-Indja. 

• L-Ispanjoli: 

34

ikollhom tagħrif dwar skoperti oħra u 

l-progress f’oqsma oħra li sar f’dak iŜ- 

Ŝmien. 

jifhmu x’kienu l-effetti prinëipali ta’ 

dan il-moviment. 

� Kolombu u Amerigu Vespuëëi: sabu lkontinent 

tal-Amerika. 

� Ferdinandu Magellan dar id-dinja bilbaħar 

� Ernando Kortes rebaħ il-Messiku 

� Franāisku Pizarro rebaħ il-Peru 

� Vasco de Balboa ra l-oëejan Paëifiku 

għall-ewwel darba min-naħa tal- 

Panama. 


• L-invenzjoni tal-magna tal-istampar 

(Gutemberg 1445) wasslet għall-iŜjed 

kommunikazzjoni u edukazzjoni aħjar. Listampar 

ta’ ħafna aktar kotba. 

• Is-sejba tal-porvli, l-invenzjoni tal-kanuni u 

armi oħra tan-nar 

• Is-sejba tal-kumpass, mapep aħjar fuqhiex 

wieħed jista jimxi u l-iŜvilupp fil-bini tax-xwieni. 

Għandha ssir referenza għal xi effetti prinëipali: 

• spinta lill-ispirtu tan-nazzjonaliŜmu 

• spinta lid-diverāenzi reliājuŜi fil-KristjaneŜmu 

• il-ftuħ tad-Dinja l-Ādida 

• il-Mediterran beda jitlef relattivament limportanza 

tiegħu 

• it-titjib fil-kommunikazzjoni bil-miktub 

• spinta lill-lingwi klassiëi tal-Latin u l-Grieg. 

35

Form 3 

3.1.1 Il-belt Valletta 


a. Il-bini tal-belt L-istudenti għandhom 

ikunu jafu dwar il-preparamenti li 

saru minn qabel u dwar il-bini ta' 

din il-belt innifisha. 

ikunu jafu dwar ix-xogħol ta' larkitetti 

Laparelli u Glormu 

Cassar. 

jifhmu għala nbniet din il-belt. 

ikollhom tagħrif dwar din il-belt u 

japprezzaw l-arkitettura tagħha. 


• Il-pjanta għal din il-belt (forma ta' grada bi triq iddur 

madwarha) 

• l-għajnuna li ngħatat lill-Ordni 

• l-għaŜla tal-isem għal din il-belt 

• il-ħaddiema li nāibu biex ix-xogħol isir malajr 

• l-ebda parti ma nbniet għall-kavallieri biss (Collachio) 

• il-qtugħ tal-āebel mill-Mandraāā 

• l-Ordni tmur tgħix fil-belt il-ādida fl-1571. 

• Laparelli li fassal il-pjanta tal-belt Valletta. 

• Il-kontribut ta’ Glormu Cassar li kompla ix-xogħol fuq 

u fassal ħafna mill-bini li hemm āewwa il-belt Valletta 

Raāunijiet politiëi, āeografiëi u militari għala nbniet il-Belt: 

• Il-ħerba kbira li ħalla l-Assedju l-Kbir fuq ilfortifikazzjonijiet 

ta' madwar il-Port il-Kbir. 

• Il-biŜa' ta' attakk mill-ādid mit-Torok. 

• Il-poŜizzjoni strateāika tal-għolja Xiberras bħala 

peniŜola fil-għoli li kienet tħares fuq il-portijiet il-kbar. 

Issir referenza għall-arkitettura tagħha: 

• Pjanti u daqs 

• is-swar 

• it-toroq u l-imsieraħ tagħha 

• l-istil barokk li fuqu nbiet 

36

. Bini importanti fil-Belt. ikollhom tagħrif dwar il-bini 

importanti li hemm f'din il-belt li 

għadu jeŜisti sal-lum. 

ë. Il-belt Valletta fiŜ-Ŝmien 

ta’ wara. 

jifhmu u japprezzaw is-sbuħija ta' 

din il-belt. 

jifhmu s-sehem li tat il-belt 

kapitali ta’ Malta matul l-aħħar 

erba’ mitt sena. 

jifhmu l-bidla u l-kontinwita' li rat 

din il-belt matul iŜ-Ŝmien u b’hekk 

japprezzawha aħjar, 

• il-Mandraāā 

• l-effetti matul iŜ-Ŝmien eŜ. ëentru għat-turiŜmu, 

toroq li ffaëilitaw it-traffiku fiŜ-Ŝmien modern, eëë. 

Fost il-punti prinëipali insibu: 

• Il-palazz tal-Gran Mastru 

• Il-bereā tal-kavallieri 

• Il-Kon-Katidral ta' San Āwann 

• Is-Sagra Infermerija 

• Referenza għal kunventi u knejjes u l-arti prinëipali li 

tinsab fihom 

• Bini għall-uŜu ëivili eŜ. Monte di Pieta, Kastellanja, 

Teatru, Librerija, eëë. 

Fost il-punti prinëipali insibu: 

• Belt kapitali ta' mexxejja nobbli u sinjuri 

• regoli biex tinŜamm is-sbuħija tal-belt eŜ. tiŜjin filkantunieri 

u skultura 

• bini ieħor li jsebbaħ fil-belt. eŜ. il-bini ta' knejjes, 

funtani u monumenti. 

• spinta lill-kultura eŜ. il-bini tat-teatru. 

• il-bini tad-djar privati. 

Il-bidla biŜ-Ŝmien minn post residenzjali għal ëentru 

amministrattiv, kummerëjali u kulturali. 

• amministtrativ eŜ. Parlament, ministeri, 

departimenti u uffiëini. 

• kummerëjali eŜ. stabilimenti kbar, ħwienet, swieq, 

pixkerija, ëentru tat-trasport għal tal-linja, eëë. 

• kulturali eŜ. teatru, muŜewijiet, eëë. 

Referenza għal xi bini tal-Kavallieri li hemm āewwa l-belt 

Valletta u l-uŜu tiegħu illum eŜ. bereā, Sagra Infermerija, 

il-palazz tal-Gran Mastru, eëë. 

37

3.1.2 Wirt ieħor tal-Kavallieri. 


a. Wirt il-kavallieri fl-ibliet L-istudenti għandhom 

b. Id-difiŜa fi Ŝmien il- 

Kavallieri 

ikunu konxji mill-fdal l-aktar 

importanti tal-bini fl-ibliet taŜ-Ŝmien 

il-Kavallieri. 

jifhmu kif l-Ordni ta’ San Āwann 

għamlu kull ma setgħu biex 

jiffortifikaw lill-gŜejjer Maltin. 

Il-wirt prinëipali fl-ibliet differenti: 

• il-belt Valletta (irreferi 3.1.1b) 

• il-Kottonera (bereā fil-Birgu) 

• l-Imdina. 

• Il-Kastell ta’ Verdala u San Anton. 


• Il-fortifikazzjonijiet ta’ madwar il-portijiet. 

� Il-bini ta’ swar difensivi eŜ. dawk tal- 

Furjana, ta’ Firenzuola u l-Kottonera. 

� Il-bini ta’ fortizzi eŜ. Forti Manuel, Forti 

Ricasoli u Forti Tigne. 

• Il-fortifikazzjonijiet ta' madwar il-kosta. 

� Il-Lbië ta’ Malta kellu protezzjoni naturali 

minħabba l-irdum għoli. 

� Il-bini ta’ torrijiet kwadri eŜ. Santa Marija 

f’Kemmuna, it-Torri l-Aħmar fil-Mellieħa, 

it-Torri ta’ Wignacourt, Forti San Luëjan u 

Forti San Tumas. 

� Referenza għat-torrijiet ta’ De Redin. 

� Referenza għal bini ta’ linji u batteriji malkosta. 

• Fortifikazzjonijiet f'Għawdex. 

� Referenza għat-tisħiħ taë-êittadella. 

� Id-difiŜa tal-port tal-Imāarr permezz tal- 

Forti Chambray u tal-fortizza Garzas. 

38

ë. L-effett tar-Rinaxximent 

fuq Malta 

d. Il-preservazjoni u rrestawr 

tal-wirt tal- 

Kavallieri u l-uŜu tagħhom 

illum 

jifhmu sewwa l-istil barokk u jkunu 

kapaëi jsemmu eŜempji ta’ bini 

mibni b’dan l-istil. 

ikunu jafu dwar il-biëëiet kbar tal-arti 

li għandna f’pajjiŜna. 

ikunu konxji ta’ xi kontribuzzjonijiet 

oħra. 

jiddiskutu x’uŜu qiegħed isir minn 

dawn il-postijiet illum u jekk jistax 

isir uŜu aħjar minnhom. 

janalizzaw kif dan il-wirt jista jiāi 

mħares aħjar. 


• Id-dħul ta’ l-istil barokk 

• Referenza għall-bini kbir u sabiħ, pittura, 

skultura, tiŜjin fid-deheb u l-fidda. 

• Il-Knisja ta’ San Āwann u l-opri importanti li 

wieħed isib fiha eŜ. l-Oratorju, is-saqaf, l-artar 

maāāur, il-presbiterju, il-Kor, l-arazzi. 

• Arti f’San Āwann. Caravaāāio “Qtugħ ir-Ras ta’ 

San Āwann Battista”, “San Ālormu”, “tal- 

Maddalena”. 

• Mattia Preti. Pitter it-Trinita’ Mqaddsa fis-saqaf 

tar-Kor u “Il-Kobor tal-glorja tal-Ordni” fis-saqaf 

kollu tal-istess knisja. Āawhra artistika millaqwa. 

Referenza għall-ewwel stamperija f’Malta u l-ewwel 

kotba li nkitbu. 


• Il-preservazzjoni ta’ dan il-bini 

• is-sehem tal-Kunsilli Lokali u għaqdiet oħra 

voluntarji 

• l-importanza ta’ restawr bl-iskop ta’ turiŜmu. 

39

3.1.3 L-ibliet u l-irħula qodma ta' Malta u Għawdex. 


a. L-importanza storika tal- L-istudenti għandhom 

Imdina, il-Birgu u ëêittadella 

fir-Rabat jifhmu l-importanza storika tal-bliet Il-punti prinëipali għandhom ikunu: 

Għawdex 

il-qodma ta’ Malta u Għawdex. • Il-poŜizzjoni strateāika tagħhom eŜ. Mdina u ëêittadella 

fië-ëentru tal-gŜira mibnija fuq art 

għolja, il-Birgu fuq peninsula li tagħti fuq il-Port il- 

Kbir. 

• L-importanza tad-difiŜa li offrew matul iŜ-Ŝminijiet 

eŜ. attakki mill-furbani, l-Assedju l-Kbir. 

• êentri residenzjiali u amministrattivi fl-antik eŜ. 

Universita, in-nobilta' tgħix hemmhekk, eëë. 

b. Ir-Raħal Malti ikollhom tagħrif dwar il-karatteristiëi Il-punti prinëipali huma: 

tar-raħal Malti. 

• Il-qalba tar-raħal 

• imsieraħ, toroq dojoq u sqaqien (kontinwita') 

• stili ta’ bini u knejjes 

• niëeë fil-kantunieri 

• djar āodda fil-pereferija tar-raħal (tibdil) 

ikunu kapaëi jagħmlu kuntrast bejn 

il-bliet u l-irħula qodma ta’ pajjiŜna. 

• 

• 

tqabbil u kuntrast ma l-bliet qodma 

problemi tal-lum eŜ. preservazzjoni, traffiku, djar 

qodma, eëë. 

ë. IŜjed karatteristiëi ikollhom tagħrif dwar l-karatteristiëi Il-punti prinëipali huma: 

prinëipali li wieħed isib fl-irħula • Toroq imserrpin. Joffru kenn mill-irjieħ qawwija 

tagħna u jifhmu x’kienet l- fix-xitwa u dell mis-sħana qawwija tax-xemx fisimportanza 

ta’ dawn fl-imgħoddi. 

sajf. 

• Niëeë u statwi. Prova ta’ kemm il-Maltin huma 

devoti għat-twemmin Nisrani tagħhom. Mibnija 

f’kantunieri wara li āeneralment wieħed ikun 

qala’ xi grazzja. Kienu jinxelgħu meta jidlam biex 

it-triq ma tibqax imdallma. 

40

• Slaleb tad-Dejma. Post fejn kienu jināabru tad- 

Dejma biex jieħdu l-ordnijiet. 

• Kappelli Ŝgħar. Xhieda tat-twemmin Nisrani tal- 

Maltin. Ħafna minnhom abbandunati 

kompletament. 

• Għajn tal-Ħasselin. Post fejn fl-imgħoddi n-nisa 

setgħu jaħslu l-ħwejjeā. Forom differenti. eŜ. L- 

Imdina u l-Fontana (Għawdex). 

41

3.2.1 Il-Ħajja Ekonomika u Soëjali fi Ŝmien il-Kavallieri. 


a. Xogħlijiet u impiegi L-istudenti għandhom 


ikunu jafu t-tip ta’ xogħol differenti li • Ekonomija tiddependi prinëipalment fuq l-Ordni. 

kienu jagħmlu l-Maltin u jifhmu kif Ix-xogħol li kellu x’jaqsam mall-vapuri. eŜ. sibi, 

ħafna minn dawn ix-xogħlijiet kienu qaddiefa u āellieda fuq il-baħar, buonavoglie 

marbuta mall-missjoni tal-Ordni (qaddiefa voluntarja), kaptani, tobba jew 

bħala qawwa fuq il-baħar. 

segretarji, nies involuti fil-bini u t-tiswija talvapuri, 

il-qalfat. 

• Xogħol ieħor. eŜ. biedja, sajd, xogħol flisptarijiet, 

bennejja, bejjiegħa tal-ilma, ħaddiema 

fi ħwienet Ŝgħar tal-ħaxix u tax-xorb, eëë. 

b. Servizzi ta’ saħħa jifhmu l-importanza li baqgħet tagħti 

l-Ordni għas-servizzi tas-saħħa. 

L-isptarijiet ta’ Santu Spirtu u s-Sagra Infermerija 

c. Il-Qagħda tal-Maltin jifhmu l-qagħda āenerali soëjali tal- Il-punti prinëipali huma: 

Maltin matul t-tmexxija tal-Ordni ta’ • Tbattija āenerali 

San Āwann. 

• Taxxi għad-difiŜa tal-gŜira 

• It-telf ta’ qraba fil-ālied 

• Is-sibi u l-jasar li kien iāib miegħu 

• Il-mara fis-soëjeta (tibdil fl-ilbies, xogħol fid-dar 

u fl-egħlieqi, trobbija tat-tfal, il-ħasselin) 

• L-effett tal-InkwiŜizzjoni. (irreferi 3.3.1d) 

d. L-Edukazzjoni jifhmu kif l-edukazzjoni f’Malta bdiet Referenza ħafifa għall-ftuħ tal-ewwel klassijiet; ħtieāa 

bil-mod mixja l-quddiem minkejja d- għal kitba biss min dawk li riedu jsiru qassisin, tobba, 

diffikultajiet eŜistenti. 

avukati, nutara u ħaddiema fië-ëivil mal-Ordni; il-bidu 

tal-Librerija Pubblika; Mikiel Anton Vassalli u l-iskola 

għat-tagħlim tal-Malti. 

42

3.3.1 It-Tmexxija ta’ Malta fi Ŝmien l-Ordni. 


a. Il-Gran Mastru u l- 

Kunsill u l-eskluzzjoni tal- 

Maltin mit-tmexxija 

b. L-Ordni bħala qawwa 

fuq il-baħar 

ë. Proāetti importanti li 

twettqu 


jifhmu kif Malta kienet immexxija 

b’mod awtokratiku mill-Ordni ta’ 

San Āwann. 

jifhmu l-importanza tal-Ordni 

bħala qawwa fuq il-baħar u jkunu 

jafu dwar l-espedizzjonijiet l-aktar 

importanti tagħha. 

ikunu jafu dwar il-proāetti l-iŜjed 

importanti li l-Ordni ta’ San 

Āwann wettqet f’Malta. 

d. L-Inkwizizzjoni. ikunu jafu x’kienet l-InkwiŜizzjoni u 

x’effetti kellha fuq il-Maltin. 


• It-tmexxija tal-Gran Mastru u l-Kunsill. 

• Tmexxija awtokratika. L-eskluzzjoni tal-Maltin. 

Ħallew biss il-Kunsill Popolari li ma kellux setgħa. 

• L-uŜu tal-bandu bħala mezz ta’ kommunikazzjoni. 


• L-importanza u l-uŜu tal-flotta tal-Ordni. 

• Impiegi li kellhom x’jaqsmu ma din l-industrija. 

(irreferi 3.2.1a) 

• Battalji importanti eŜ. Lepanto. 


• L-akwadott.(il-qagħda tal-belt Valletta qabel ma 

nbena, l-importanza ta’ dan il-proāett, Wignacourt 

u l-bini tiegħu). 

• Ir-restawr ta’ l-Imdina minn Mondion. 

� It-terremot ta’ l-1693. 

� Mondion jibdel wiëë l-Imdina, ix-xogħol li sar. 

� L-uŜu tal-Barokk, stil grandjuŜ li jitlob palazzi u 

swali. 

� Inëentivi biex iħajjru l-poplu biex imur jgħix 

hemm. 


• Għaliex twaqqfet l-InkwiŜizzjoni. 

• Is-superstizjonijiet u t-tagħlim qarrieq li tfaëëa. 

• Ix-xogħol tal-InkwiŜitur. 

• Il-pieni li kienu jiāu mogħtija. 

• Referenza għall-problemi li bdew jinqalgħu mal- 

Ordni u l-Isqof. 

43

3.3.2 śmien il-FranëiŜi f'Malta. 


a. Il-qagħda politika qabel 

l-1798 


jifhmu kif l-Ordni ta’ San Āwann Issir referenza għal xi wħud minn dawn ir-raāunijiet: 

kienet tilfet ħafna mill-popolarita' • L-Ordni kienet tilfet ir-rwol prinëipali tagħha bħala 

hawn Malta u kienet qegħda t-tarka tal-KristjaneŜmu kontra l-għadu Milsem. 

tiffaëëja problemi kbar. 

• Intilef d-dħul materjali li kien iāib miegħu s-sibi. 

• It-telf tal-artijiet fi Franza wara r-rivoluzzjoni tal- 

1789. 

• In-nuqqas ta’ popolarita' mall-Maltin (minħabba ttmexxija 

awtokratika, in-nobilta' Maltija ma 

• 

setgħux isiru kavallieri, taxxi, eëë.). 

Il-finanzi tal-Ordni kienu fi stat ħaŜin ħafna. 

• L-Ordni ma kellhiex fejn u ma setgħetx tiŜviluppa 

u tħaddem il-kapital tagħha. 

• L-Ordni riedet toqgħod attenta mill-interess ta’ 

qawwiet oħra f’Malta. 

• Bħala għaqda tan-nobli, l-Ordni kienet tilfet ħafna 

mir-rispett tagħha f’dawk iŜ-Ŝminijiet iebsa tarrivoluzzjoni 

FranëiŜa. 

• L-Ordni kien maqsum billi xi kavallieri FranëiŜi 

nħakkmu mis-sentimenti nazzjonalistiëi li kienet 

āabet magħha r-rivoluzzjoni u ħejjew it-triq għal 

Napuljun. 

b. Il-miāja tal-FranëiŜi ikollhom tagħrif fuq kif il-FranëiŜi Il-punti prinëipali huma: 

ħadu l-gŜejjer Maltin. 

• Il-wasla ta’ Napuljun bil-flotta tiegħu 

• It-talba tiegħu għall-ilma 

• It-tħejjija għall-invazzjoni ta’ Malta 

• L-oppoŜizzjoni fqira tal-Ordni 

• Il-Kapitulazzjoni. 

44

c. It-tibdil u r-riformi 

mwettqa 

d. L-irvell tal-Maltin u ttkeëëija 

tal-FranëiŜi 

e. Malta tgħaddi f’idejn l- 

IngliŜi 

ikollhom tagħrif u jifhmu it-tibdil 

prinëipali li āabet magħha l-miāja 

ta’ Napuljun u r-riformi li hu 

wettaq. 

ikollhom tagħrif dwar u jifhmu 

għala l-Maltin irvellaw kontra l- 

FranëiŜi, x’āara matul dak iŜ- 

Ŝmien imqalleb u kif il-FranëiŜi 

āew imkeëëija minn pajjiŜna. 

ikollhom tagħrif u jifhmu x’āara 

f’dak iŜ-Ŝmien ta’ inëertezza u kif 

Malta spiëëat tagħmel parti mill- 

Imperu IngliŜ. 


• Il-Kummissjoni tal-Gvern. 

• Malta maqsuma f’tnax il-muniëipalita'. 

• Il-āid tal-Ordni sar propjeta' tar-repubblika 

FranëiŜa. 

• L-ordnijiet ta’ Napuljun favur it-tagħlim u ledukazzjoni 

tal-Maltin. 

• L-ordnijiet tiegħu dwar il-Knisja u l-qassisin. 

• Ordnijiet oħra āenerali eŜ. l-ilbies tal-kukkarda, 

tmiem tal-jasar u l-bonavolji, eëë. 

• Taxxi āodda. 


• Raāunijiet għal dan l-irvell 

• L-imblokk 

• Il-mexxejja Maltin 

• Għajnuna minn barra 

• Il-FranëiŜi jëedu f’Għawdex 

• Il-ħajja fl-ibliet 

• Il-ħajja fl-irħula 

• Il-konfoffa ta’ Dun Mikiel Xerri 

• Il-Kapitulazzjoni u l-ftehim bejn l-InāliŜi u l- 

FranëiŜi. 


• Sir Alexander Ball jinħatar gvernatur 

• It-trattat ta’ Amiens u d-disappunt tal-Maltin 

• Il-kwistjoni tas-sovranita' ta’ Malta 

• It-talba tal-Maltin 

• Il-bidu tal-ħakma kolonjali IngliŜa. 

45

3.4.1 Il-KawŜi tar-Revoluzzjoni FranëiŜa u l-effetti tagħha 


a. Il-kawŜi tar-rivoluzzjoni 

FranëiŜa 


jifhmu x’wassal biex il-poplu 

FranëiŜ irvella kontra l-monarkija 

Issir referenza għaIl-kawŜi tar-rivoluzzjoni FranëiŜa: 

fl-1789 u l-kriŜi āenerali li kien • Il-poter assolut tar-Re FranëiŜ. (despotiku, jagħmel 

għaddej minnha l-pajjiŜ. 

li jrid, kollox immexxi mill-palazz āewwa Versailles, 

‘lettres de cachet’- jitfa l-ħabs lil min jrid mingħajr 

ma jressqu l-qorti, kliem arroganti tiegħu “l-istat hu 

jien”, jemmen fid-dritt Divin tar-Rejiet, ineffiëenza 

kbira, lussu Ŝejjed). 

jifhmu kif in-nobbli u l-kleru l- • In-nobbli u l-kleru kellhom poŜizzjoni privileāājata 

aktar għoli biss (li kienu numru wisq fil-pajjiŜ filwaqt li l-klassi tan-nofs u t’isfel ma 

Ŝgħir tal-popolazzjoni) kienu kellhom l-ebda qawwa. 

qegħdin f’qagħda tajba u jgawdu 

� Privileāāi tan-nobbli (ftit li xejn iħallsu 

minn fuq l-oħrajn. 

taxxi, jiābru t-taxxa mill-bdiewa, drittijiet talkaëëa, 

setgħat varji fuq il-bdiewa, ħafna millart 

kienet tagħhom, drittijiet fewdali, igħixu 

fil-lussu, ma jitħalltux mal-oħrajn). 

� Il-bourgeosie (tobba, avukati u nies taliskola, 

minkejja li l-qagħda finanzjarja 

tagħhom ma kienetx ħaŜina, kienu eskluŜi 

mill-poŜizzjonijiet uffiëjali u mit-tmexxija talgvern, 

ma setgħux jikkritikaw is-sistema tattmexxija, 

setgħu jiāu ttorturati, ma kellhomx 

il-liberta li jgħaŜŜlu r-reliājon tagħhom). 

� Il-bdiewa (igħixu f’faqar kbir, iħallsu ħafna 

taxxi, iħallsu d-deëmi lill-Knisja u lin-nobbli, 

setgħu jiāu māiegħla jaħdmu fi proāetti 

46

. X’āara matul irrivoluzzjoni 

jifhmu li r-rivoluzzjoni FranëiŜa 

ma kienetx xi ħaāa li ārat f’kolp 

u li l-kawŜi tagħha jmorru lura 

ħafna fiŜ-Ŝmien. 

ikunu jafu li kien hemm ukoll 

kawŜi immedjati li wasslu għal 

din ir-rivoluzzjoni. 

ikollhom background ħafif ta’ 

dak li āara matul ir-rivoluzzjoni. 

• 

pubbliëi). 

Il-Kuruna FranëiŜa u l-kaxxa tal-pajjiŜ kienu falluti 

(minħabba l-extravaganza tal-palazz FranëiŜ, ilgwerer 

li kien iāāieled ir-Re, il-gvern ma kienx 

jirëievi t-taxxi kollha li jināabru minħabba 

• 

korruzzjoni). 

Il-Parlament ma kien iltaqa' qatt mill-1614 (175 

sena qabel). 

• Filosofi li kellhom influenza kbira permezz tal-kitbiet 

tagħhom (Montesquieu, l-Enëiklopedisti, Voltaire, 

Rousseau u l-idejat tagħhom). 

• L-effett tar-rivoluzzjoni fl-Amerika (is-suldati 

FranëiŜi kienu āāieldu hemm, tgħallmu l- 

• 

importanza u s-sbuħija tal-liberta' u d-demokrazija). 

Il-karattru tar-Re u r-Reāina (karattru dgħajjef tar-re 

Lwiāi XVI, jibdel id-deëizjonijiet tiegħu malajr, irreāina 

tagħmel bih li trid, kienet mibgħuda 

minħabba li kienet Awstrijakka u kienet tgħix f’lussu 

kbir. 

• Il-prezzijiet dejjem jogħlew tal-qamħ u l-ħobŜ. 

• Ħafna nies bla xogħol u bil-āuħ iduru f’Pariāi. 

• Ix-xitwa tal-1789 kienet qalila ħafna. 

• Il-ħsad tal-1788 kien ħaŜin ħafna (f’dak iŜ-Ŝmien ta’ 

għaks). 

Referenza għal dawn il-ārajjiet ewlenin : 

• Il-ħatfa tal-Bastilja. 

• Āemgħat ta’ nies jiāāerrew fit-toroq 

• Jitneħħew id-drittijiet fewdali. 

• Id-Dikjarazzjoni tad-drittijiet tal-bniedem. 

• Il-bidu tal-gwerer fl-Ewropa. 

• It-tneħħija tar-Re u l-eŜekuzzjoni tiegħu u ta’ martu. 

47

c. L-effetti tar-rivoluzzjoni 

FranëiŜa 

jifhmu kif minkejja li r- 

Repubblika FranëiŜa ma damitx 

ħafna għax tfaëëa Napuljun 

bħala dittatur, l-effetti tagħha 

baqgħu jinħassu matul iŜ-Ŝmien. 

Issir referenza għall-effetti prinëipali: 

• Il-privileāāi fewdali tan-nobbli fi Franza u fl-Ewropa 

tal-Punent spiëëaw darba għal dejjem. 

• Il-qawwa u r-rikkezzi tal-Knisja fi Franza spiëëaw 

darba għal dejjem. Ħafna mill-artijiet kienu sfaw 

ikkonfiskati. Il-bidu ta’ stat lajk. 

• Il-āustizja saret miftuħa għal kulħadd. Kulħadd sar 

ugwali quddiem il-liāi (egalite'). 

• It-taxxa bdiet tiāi miābura b’mod iŜjed āust. 

• L-amministrazzjoni saret iŜjed effiëienti. Il-qagħda 

tal-poplu b’mod āenerali tjiebet. Sistema ta’ 

edukazzjoni ppjanata. Id-dħul tas-sistema metrika. 

Għajnuna mill-istat lill-fqar. 

• BiŜa mir-rivoluzzjonijiet f’pajjiŜi oħra. Rivoluzzjonarji 

f’pajjiŜi oħra bdew jiāu kkastigati b’mod aħrax. 

N.B. L-għalliema huma mistennija li jieħu minn Ŝewā sa tlett lezzjonijiet biex jagħmlu din it-tema. Din it-tema 

għandha isservi bħala case study ta’ studju f’kawŜi u konsekwenzi. In-noti huma dettaljati biex jgħinu lillgħalliema 

u mhux mistenni li l-istudenti ikunu jafu dan id-dettal kollu. 

48

Form 4 

4.1.1 Id-difiŜa ta' Malta u wirt ieħor ta’ Ŝmien il-ħakma IngliŜa 


a. Tibdil u irranāar talfortifikazzjonijiet 

eŜistenti 


jifhmu kif l-IngliŜi għamlu li jistgħu It-tisħiħ tad-difiŜa li l-IngliŜi sabu minn Ŝmien l-Ordni eŜ. 

matul iŜ-Ŝmien biex isaħħu d-difiŜi li Il-Linji ta’ Margerita (il-bini ta’ Forti Verdala) u Kottoner. 

sabu hawn Malta. 

Forti Tigne, Forti Sant’Iermu, eëë. 

b. DifiŜa fië-ëentru tal-gŜira ikollhom tagħrif dwar u jifhmu kif l- Il-punti ewlenin huma: 

IngliŜi ipprovaw isaħħu d-difiŜa fië- • Il-majjistral ta’ Malta kien joffri portijiet u 

ëentru ta’ Malta. 

faëilitajiet tajba għall-għadu biex jillandja. 

• Il-bini tal-linji defensivi tal-Victoria Lines. Linji 

āeografikament idejali biex jgħalqu l-biëëa l-kbira 

tal-gŜira lill-għadu. 

• Il-bini tal-fortizzi ta’ Bināemma, Mosta u 

c. Fortifikazzjonijiet li ikollhom tagħrif dwar u jifhmu kif l- 

Madliena u l-batterija Tarāa. 

Il-bini ta’ fortifikazzjonijiet biex iħarrsu l-Port il-Kbir u l- 

jħarrsu il-portijiet 

IngliŜi bnew fortifikazzjonijiet biex Port ta’ Marsamxett: 

iħarrsu l-portijiet ta’ Marsamxett u l- • Fortizzi eŜ. Cambridge, Rinella, S. Rocco, 

Kbir. 

Benghaisa 

• Batteriji eŜ. tas-Sliema, Garden u Lascaris. 

d. Bini ta’ fortifikazzjonijiet ikollhom tagħrif dwar u jifhmu kif l- Il-punti ewlenin huma: 

fil-Lvant u n-naħa t’Isfel ta’ IngliŜi bnew fortifikazzjonijiet fil-Lvant • Fortizzi eŜ. S. Leonardo, tas-Silā u Delimara 

Malta 

u n-naħa t’Isfel ta’ Malta 

• L-importanza tal-batteriji tal-kosta eŜ. taŜ-śonqor 

u Wolseley. 

e. Tibdil fil-metodi tal- jifhmu t-tibdil li āabu magħhom it- Il-punti ewlenin huma: 

gwerra.tibdiliet 

fil-metodi tal-gwerra. 

• It-tibdil fl-armamenti u d-dħul ta’ kanuni ikbar. 

• L-invenzjoni tal-ajruplan u d-difiŜi kontra l-attakki 

mill-ajru. 

49

f. L-istat u l-valur tagħhom jifhmu u jkunu konxji ta’ x’inhi lkundizzjoni 

āenerali ta’ dan il-wirt u 

x’jista jsir biex dan jiāi mħares. 

g. L-Arkitettura êivili flewwel 

snin tal-Ħakma 

IngliŜa 

h. Influwenza IngliŜa fuq larkitettura 

ëivili Maltija fissnin 

ta’ wara 

i. Influwenza IngliŜa wara 

t-Tieni Gwerra Dinjija 

jifhmu li ftit li xejn sar tibdil flarkitettura 

ëivili f’Malta matul l-ewwel 

snin tal-ħakma IngliŜa. 

jifhmu l-metodi li wŜaw l-IngliŜi biex 

jinfluwenzaw l-arkitettura f’Malta. 

ikollhom tagħrif dwar u jifhmu kif linfluwenza 

IngliŜa fuq l-arkitettura 

Maltija biŜ-Ŝmien bdiet tinħass. 

jifhmu x’influwenza kellhom l-IngliŜi 

fuq il-bini wara t-Tieni Gwerra Dinjija. 

Il-punti ewlenin huma: 

• L-importanza ta’ dan il-wirt 

• L-istat b’mod āenerali ta’ dawn id-difiŜi 

• Kif dan il-wirt jista’ jiāi mħares u restawrat. 

Il-punti ewlenin għall-ewwel snin tal-ħakma IngliŜa: 

• Ftit bini ëivili u ftit influwenza fuq l-arkitettura 

ëivili. Sabu ħafna bini tal-kavallieri u wŜawhom 

eŜ. Il-Palazz Maāisterjali u l-bereā. 

• Il-Maltin, influwenzati mill-Knisja Kattolika, kienu 

jippreferu l-kwalitajiet dekorattivi tal-barokk. 

• L-IngliŜi pprovaw jintroduëu l-arkitettura 

romantika biss meta kienet tinbena xi ħaāa. 

Referenza għal xi metodi li wŜaw l-IngliŜi biex 

jinfluwenzaw l-arkitettura f’Malta eŜ. daħħlu t-tagħlim 

dwar l-istil romantiku fil-kors tal-arkitettura fl-Universita', 

boroŜ ta’ studji u opportunitajiet oħra lill-periti Maltin, 

liāijiet āodda dwar il-bini (ventilazzjoni tajba u dawl 

aħjar, il-kunëett ta’ plot rettangulari bi ānien fuq wara), 

bini mill-IngliŜi nfushom. 

Referenza għal fatt li l-espressjoni neogotika daħlet 

wara l-1850. EŜempji ta’ influwenza IngliŜa: ilmonument 

ta’ Sir Alexander Ball, l-isptar navali ta’ 

Bighi, il-knisja Anglikana u l-knisja Presbitali fil-Belt, irrotunda 

tal-Mosta, il-knisja tal-Karmnu fil-Balluta, iëëimiterju 

ta’ l-Addolorata, il-kappella Metodista 

(Floriana), knejjes neogotiëi oħra eŜ. Trinita' Mqaddsa 

(Sliema), Lourdes (Māarr, Għawdex). Issir referenza 

wkoll għall-vilel fil-kampanja ta’ stili neogotiëi. 

Referenza għal skemi ta’ ppjanar forma ta’ grada, vilel 

b’āardina quddiem maqtugħa minn bini, ‘promenades‘ 

wesgħin madwar il-kosta, faëilitajiet oħra ta’ influwenza 

IngliŜa eŜ. kaŜini, pitches tal-polo, pubs, eëë. 

50

4.2.1 Il-ħajja soëjali matul l-aħħar mitejn sena 


a. L-Edukazzjoni L-istudenti għandhom 

jifhmu l-progress li sar matul iŜ- 

Ŝmien. 

b. Djar jifhmu l-problemi assoëjati maddjar. 

c. Trasport ikollhom tagħrif dwar il-mezzi 

differenti tat-trasport li Ŝviluppaw 

f’pajjiŜna matul iŜ-Ŝmien u jifhmu 

d-diffikultajiet li kellhom iħabbtu 

wiëëhom magħhom missirijietna. 


• L-edukazzjoni fil-bidu tas-seklu dsatax 

• Il-Kummissjoni Rjali ta’ l-1836 

• Il-ftuħ tal-iskejjel f’ħafna rħula 

• Ir-Rapport ta’ Keenan 

• Il-kwistjoni tal-lingwa 

• Edukazzjoni obbligatorja wara t-Tieni Gwerra 

• Skola sekondarja għal kulħadd. 


• Nuqqas ta’ djar fil-Belt u l-Furjana fis-seklu dsatax 

• Nuqqas ta’ inizzjattivi mill-Gvern 

• Il-bini ādid li beda jsir fil-bidu tas-seklu għoxrin flirħula 

differenti eŜ. Raħal Ādid, Marsa 

• Il-qagħda sanitarja ħaŜina li kien jinsab fiha l-bini lqadim 

eŜ. Il-Mandraāā 

• L-effett tal-gwerra u r-rikostruzzjoni 

• Il-bini ta’ ‘housing estates’ f’diversi lokalitajiet. 

M’hemmx għalfejn li l-istudenti jkunu jafu ħafna dettalji 

Ŝejda fuq il-mezzi ta’ trasport. Il-mezzi tat-trasport 

prinëipali li l-istudenti għandhom jitgħallmu fuqhom huma: 

• Il-kaless 

• L-omnibus 

• It-trejn 

• It-tram 

• Il-laneë 

• Il-karozzi tal-linja 

• It-trasport bejn Malta u Għawdex. 

51

d. Saħħa Pubblika. ikollhom ideja āenerali talqagħda 

ta’ saħħet il-poplu. 

e. L-istil tal-ħajja. ikunu konxji tat-tibdiliet fl-istil talħajja 

tal-poplu matul iŜ-Ŝmien. 

f. Divertiment. ikunu konxji mid-differenzi li 

kienu jeŜistu fl-imgħoddi filmeŜŜi 

tad-divertiment. 

Għandha tingħata mportanza lil: 

• Mard infettiv li kien jiffaëëja eŜ. pesta, kolera, āidri, 

deni rqiq 

• Is-sehem ta’ Sir Temi Zammit fil-marda tad-deni 

rqiq 

• Il-problema tad-drenaāā u n-nuqqas ta’ sanita fiddjar 

• L-isptarijiet u l-kura 

• Il-provista tal-ilma (l-Akwadott tal-Fawwara, 

Chadwick Report). 


• Is-sempliëita' tal-ħajja qabel it-Tieni Gwerra 

• Il-ħajja fir-raħal 

• L-influwenza tas-servizzi IngliŜi 

• L-influwenza tal-media 

• L-effett tal-emigrazzjoni 

• L-effett tat-turiŜmu. 

Għandha tingħata importanza lil: 

• Festi tar-raħal 

• It-tiārijiet taŜ-Ŝwiemel 

• L-Imnarja 

• Il-wirjiet agrikoli 

• L-għana 

• Il-Karnival 

• Il-KaŜini u l-baned 

• Il-bidu tal-isports 

• Il-ħwienet tal-inbid fl-irħula. 

52

4.2.2 L-iŜvilupp demografiku f’Malta fl-aħħar mitejn sena 


a. IŜ-Ŝieda fil-popolazzjoni L-istudenti għandhom 

ikollhom tagħrif kif u jifhmu għala lpopolazzjoni 

f’Malta Ŝdiedet flaħħar 

mitejn sena. 

b. Problemi li nqalgħu jifhmu d-diffikultajiet ewlenin li 

c. L-Emigrazzjoni 

nqalgħu minħabba Ŝ-Ŝieda kbira filpopolazzjoni. 

jifhmu kif fil-passat l-emigrazzjoni 

kienet is-sistema rikurrenti biex 

tipprova issolvi l-problemi kbar li 

āabet magħha Ŝ-Ŝieda filpopolazzjoni 

u konsekwentament 

tan-nuqqas tax-xogħol f’pajjiŜna. 

d. L-iŜvilupp tas-subborgi jifhmu kif iŜ-Ŝieda fil-popolazzjoni u 

b’hekk fin-numru tad-djar wasslet 

għall-iŜvilupp ta’ subborgi āodda. 

Il-punti ewlenin għandhom ikunu: 

• xi tfisser demografija 

• għala u kif il-popolazzjoni ta’ Malta bdiet tiŜdied 

b’mod mgħaāāel fis-seklu dsatax 

• l-effett tal-mard fuq il-popolazzjoni eŜ. pesta, 

kolera u āidri 

• il-‘boom’ fit-twelid tat-trabi wara l-gwerra. 

Il-punti ewlenin: 

• in-nuqqas ta’ xogħol 

• il-faqar li l-poplu Malti ħabbat wiëëu miegħu. 


• l-emigrazzjoni bħala rimedju għan-nuqqas tax- 

xogħol 

• l-emigrazzjoni fis-seklu dsatax lejn pajjiŜi fil-qrib 

• l-emigrazzjoni fl-ewwel nofs tas-seklu għoxrin 

lejn l-Amerika, il-Gran Brittanja, il-Kanada u l- 

Awstralja 

• iŜ-Ŝieda kbira fl-emigrazzjoni wara t-Tieni Gwerra 

• l-effetti ta’ l-emigrazzjoni fuq Malta eŜ. nuqqas ta’ 

ħaddiema tas-sengħa, effett fuq il-familji, eëë. 


• iŜ-Ŝieda fil-popolazzjoni tal-Belt wasslet għalliŜvilupp 

tas-subborgi tal-Ħamrun, Msida, Sliema, 

eëë. 

• l-iŜvilupp tat-TarŜna jwassal għall-iŜvilupp tassubborg 

tar-Raħal il-Ādid 

• l-iŜvilupp ta’ irħula fil-kampanja. 

53

4.2.3 L-ekonomija Maltija matul is-sekli dsatax u għoxrin. 


a. L-agrikoltura, is-sajd u lbini 


ikollhom tagħrif dwar u jifhmu l- Il-punti prinëipali huma: 

importanza li kellhom l-industriji • il-problemi li kellhom iħabbtu wiëëhom 

tal-agrikoltura, tas-sajd u tal-bini magħhom il-Maltin f’dawn l-oqsma 

matul l-aħħar mitejn sena. 

• l-irħula marbuta ma’ dawn l-industriji 

• snajja oħra marbuta ma dawn l-industriji. 

b. It-Tarzna jifhmu l-importanza tat-Tarzna Għandha ssir referenza għal dawn il-punti 

matul iŜ-Ŝmien, il-kontribut prinëipali: 

tagħha fi Ŝmien ta’ gwerra u l- • l-iŜvilupp tat-Tarzna fix-xatt ta’ Bormla 

iŜvilupp kontinwu li kien qiegħed (1840’s) u l-French Creek (1860’s) 

isir. 

• bini ta’ baëiri āodda fil-bidu tas-seklu 

għoxrin 

• it-Tarzna matul iŜ-Ŝmien ta’ gwerra eŜ. l- 

Ewwel u t-Tieni Gwerer Dinjija 

• servizz lil vapuri kummerëjali mill-aħħar 

tal-1950’s. 

c. Minn ekonomija ta’ jifhmu l-bidliet li kienu meħtieāa li Il-punti prinëipali huma: 

fortizza għal struttura jsiru biex Malta tikkonforma • ix-xogħol mas-servizzi IngliŜi 

ekonomika ādida 

ekonomikament mall-ħtiāijiet tal- • problemi ta’ xogħol wara l-gwerra u r- 

lum. 

‘rundowns’ tas-Servizzi 

• referenza ħafifa għall-pjani ta’ l-iŜvilupp 

bl-iskop ta’ struttura ekonomika ādida 

• l-importanza tat-turiŜmu llum. 

54

4.3.1 Il-Mixja lejn stat independenti. 


a. Malta fil-bidu tas-seklu 

għoxrin 


jifhmu l-isfont āenerali tal- Referenza ħafifa għal dawn il-punti: 

aspirazzjonijiet politiëi Maltin qabel • l-aspirazzjonijiet politiëi tal-Maltin matul is-seklu 

l-1921. 

dsatax 

• tmexxija diretta mill-Gvernatur sa l-1849 

• minkejja li ngħataw xi kostituzzjonijiet ftit li xejn 

sar progress sa l-1921. 

b. Is-Sette Guigno u l- jifhmu x’wassal għall-ārajjiet tas- Ir-raāunijiet ewlenin li wasslu għal dan l-irvell huma: 

kisba ta’ kostituzzjoni ta’ Sette Giugno 

• il-prezz għoli tal-ħobŜ li kien importanti ħafna fid- 

Gvern tal-1921 

dieta tal-Maltin 

• il-qaghad kbir li kien hemm wara l-Ewwel Gwerra 

minħabba is-sensji fit-Tarzna 

• l-aspirazzjonijiet politiëi tal-Maltin ma kienux āew 

sodisfatti 

• differenzi kbar fil-pagi bejn impiegati Maltin u 

IngliŜi 

• differenzi kbar fil-pagi bejn min jaħdem u min 

iħaddem 

• Ŝieda fit-taxxi eŜ. tas-suëëessjoni 

• it-twelid tat-Trade Unions u l-ewwel strike fl-1917 

• l-influenza tal-gazzetti 

• id-disgwir fost l-istudenti tal-universita'. 

jifhmu x’āara f’dawk il-āranet. 

Issir referenza ħafifa għal ārajjiet tas-7 u t-8 ta’ Gunju. 

L-istudenti għandhom jifhmu li dan l-irvell kien immirat 

kontra l-IngliŜi u kontra dawk li kienu qegħdin igawdu 

magħhom. 

55

jifhmu x’effett kellhom dawn ilārajjiet 

fuq l-istorja politika u 

kostituzzjonali ta’ Malta. 

jifhmu x’kienet tfisser il- 

kostituzzjoni tal-1921. 

c. Il-Kostituzzjoni tal-1947 ikollhom tagħrif dwar u jifhmu limportanza 

tal-għotja talkostituzzjoni 

tal-1947. 

L-effetti prinëipali ta’ dawn il-ārajjiet: 

• id-dikjarazzjoni ta stat ta’ emerāenza għal xi 

Ŝmien 

• il-għotja tal-kostituzzjoni tas-self-government tal- 

1921 

• it-twaqqif tat-Trade Union Council fl-1920 

• it-twaqqif tal-Partit Laburista fl-1921. 


• Malta kellha titmexxa minn 

� Senat ta’ sbatax il-membru (jinkludi Ŝewā 

rappresentanti tal-Kleru, nobilta', l- 

Universita', il-Kamra tal-Kummerë, it- 

Trade Union Council u seba’ membri 

eletti) 

� Kamra tar-rappresentanti magħmula minn 

32 mebru li jiāu eletti erbgħa minn kull 

distrett. 

• il-Gvern IngliŜ Ŝamm f’idejħ il-materji riservati eŜ. 

difiŜa, l-armata, affarijiet barranin, immigrazjoni u 

l-istampar tal-flus. 

• l-affarijiet l-oħra f’idejn il-Gvern Malti. 

• l-IngliŜ āie ddikjarat bħala lingwa uffiëjali ta’ 

Malta filwaqt li t-Taljan inŜamm bħala l-lingwa 

tal-Qrati. 


• kostituzzjoni ta’ self government bi gvern 

responsabbli u aktar poteri 

• is-Senat tneħħa u baqa biss il-Kamra tarrappresentanti 

magħmula minn 40 membru 

• l-irāiel u n-nisa (l-ewwel darba li kellhom il-vot) 

kollha ‘l fuq minn 21 sena setgħu jivvotaw 

56

d. Sehem responsabli fittmexxija 

sa l-1964 u stat 

independenti wara 


tal-kostituzzjoni tal- 

1964. 


tal-kostituzzjoni tarrepubblika. 

• il-materji riservati eŜ. Affarijiet Barranin, Tarzna u 

komunikazzjoni baqgħu f’idejn il-Gvern IngliŜ 

• il-Malti u l-IngliŜ āew konfermati bħala l-lingwi 

uffiëjali ta’ Malta. 


• x’wassal għall-kostituzzjoni tal-1964 

• nuqqas ta’ ftehim dwar ëerti punti importanti li 

kellhom jidħlu fil-kostituzzjoni 

• il-Gvern IngliŜ ifassal kostituzzjoni hu 

• il-maāāoranza tal-Maltin jivvotaw favur din ilkostituzzjoni 

• Malta issir Monarkija fil-Commonwealth IngliŜ 

• Gvern magħŜul mill-Maltin kollha 

• il-Kap simboliku tal-istat kienet ir-Reāina ta’ 

Malta; il-Gvernatur Āenerali rappreŜentant 

tagħha f’Malta 

• l-effett ta’ din il-kostituzzjoni fuq it-tmexxija ta’ 

pajjiŜna. 


• x’wassal għall-kostituzzjoni tal-1974 

• ftehim bejn il-partiti l-kbar dwar it-tibdiliet 

• Malta saret repubblika; jinħatar President bħala 

l-Kap tal-Istat minflok ir-Reāina 

• affarijiet li kienu għadhom taħt il-kontrol tal-IngliŜi 

(enerāija, xandir, telekomunikazzjoni, il-port u lairport) 

għaddew f’idejn il-Maltin. 

• l-effett ta’ din il-kostituzzjoni fuq it-tmexxija ta’ 

pajjiŜna. 

• din il-kostituzzjoni għadha sallum il-liāi suprema 

ta’ Malta. 

57

4.4.1 KawŜi u effetti tar-rivoluzzjoni industrijali. 


a. Definizzjoni L-istudenti għandhom 

b. Il-bidu ta’ din irrivoluzzjoni 

c. Għala r-rivoluzzjoni 

industrijali bdiet fil-Gran 

Brittanja 

ikunu jafu xi tfisser ir-rivoluzzjoni 

industrijali. 

ikollhom tagħrif dwar il-bidu ta’ din 

ir-rivoluzzjoni. 

jifhmu r-raāunijiet għala rrivoluzzjoni 

industrijali bdiet fil- 

Gran Brittanja. 

Definizzjoni: Numru ta’ bidliet li wasslu biex ix-xogħol 

beda jsir bil-magni āo fabbriki kbar minflok bl-idejn fid- 

djar jew ħwienet Ŝgħar. 

Issir referenza ħafifa għal dawn il-punti prinëipali: 

• l-invenzjoni tal-magna taħdem bl-istim minn 

James Watt 

• l-introduzzjoni tal-faħam biex jipprovdi l-enerāija 

• il-kommunikazzjoni u t-traāit tal-merkanzija saru 

aħjar bid-dħul tal-ferrovija u aktar tard tal-vapuri 

tal-istim. 

Għandha ssir referenza għal xi wħud mInn dawn irraāunijiet: 

• ir-rivoluzzjoni agrarja; għodod aħjar; produzzjoni 

ta’ aktar ikel għal iŜjed nies; bŜonn ta’ inqas nies 

li jaħdmu fl-agrikoltura 

• ir-riŜorsi naturali kbar ta’ ħadid u faħam li kellha 

l-Gran Brittanja 

• is-suq kbir li kellha minħabba l-ħafna kolonji 

• il-flotta merkantili kbira tal-Gran Brittanja u Navy 

b’saħħitha biex tħares ir-rotot tan-negozju 

tagħha 

• il-popolazzjoni tagħha kienet qeghda tikber u 

għalhekk kellha iŜjed nies min jaħdem 

• kellha Gvern u amministrazzjoni stabbli 

• ma kienx hemm barrieri tad-dwana interni li 

jfixklu n-negozju. 

58

d. Kif xterdet ikunu jafu liema pajjiŜi saru 

industrijalizzati mill-bidu u liema 

pajjiŜi baqgħu relattivament lura. 

e. L-effetti tar-rivoluzzjoni 

industrijali 

jifhmu x’kienu l-effetti prinëipali ta’ 

din ir-rivoluzzjoni. 

• poŜizzjoni āeografika tajba biex tinnegozja maddinja 

• sistemi Ŝviluppati ta’ investiment (banking) u 

insurance 

• kellha l-kapital meħtieā biex jiāi nvestit (qabel 

dan kien jintuŜa fix-xiri ta’ l-iskjavi) 

• għal ħafna snin ma kienx hemm l-ebda ālied 

intern fil-pajjiŜ. 


• pajjiŜi avvanzati fis-seklu dsatax – Gran 

Brittanja, Belāju, Franza u Āermanja. 

• il-pajjiŜi l-oħra baqgħu relattivament lura eŜ. 

Spanja, Russia, Italja. 

Għandha ssir referenza għal xi wħud mill-effetti 

prinëipali: 

• it-titjib tal-kommunikazzjoni eŜ. il-bini ta’ kanali, 

iŜ-Ŝieda fit-trenijiet, iŜ-Ŝieda fil-vapuri (aktar tard 

tal-istim), il-bini ta’ toroq aħjar 

• iŜ-Ŝieda fil-popolazzjoni 

• ħafna minn nies tal-kampanja marru joqogħdu flibliet 

• iŜ-Ŝieda fil-produzzjoni tal-faħam u l-ħadid 

• iŜ-Ŝieda fl-armi eŜ. kanuni 

• iŜ-Ŝieda fl-imperialiŜmu 

• il-qagħda sanitarja ħaŜina fl-ibliet minħabba ttniāāis 

tal-fabbriki 

• il-kondizzjonijiet ħŜiena fil-fabbriki eŜ. sigħat twal 

ta’ xogħol, dixxiplina iebsa ħafna, xogħol minnisa 

u t-tfal 

• idejat soëjalisti u l-bidu tat-trejduninjiŜmu 

• invenzjonijiet āodda eŜ. l-elettriku, il-karozza, 

eëë. 

59

4.4.2 It-Tieni Gwerra Dinjija. 


a. Il-kawŜi ta’ din il-gwerra L-istudenti għandhom 

ikunu jafu għala nqalgħet din ilgwerra. 

jifhmu għala Malta sabet ruħha fleqqel 

ta’ din il-gwerrra. 

b. Ir-rebħa tal--Allejati jifhmu għala l-Allejati rebħu din ilgwerra. 

Għandha ssir referenza għal xi wħud mir-raāunijiet 

prinëipali: 

• Il-Āermanja ma kienetx kuntenta bil-ftehim li 

kien āie impost fuqha wara l-ewwel gwerra. 

• L-arroganza u l-ambizzjoni ta’ Ħitler, li kien 

imexxi lill-Āermanja NaŜista u ta’ Mussolini li 

kien imexxi l-Italja Faxxista. 

• Il-āirja għall-armi miŜ-Ŝewā naħat. 

• Il-falliment u l-isfaxxar tal-Lega tan- 

Nazzjonijiet. 

• Il-falliment ta’ diversi konferenzi għall-paëi. 

• L-invazjoni ta’ Ħitler ta’ diversi nazzjonijiet eŜ. 

Awstrija, êekoslovakia u l-Polonja. 


• il-poŜizzjoni strateāika ta' Malta. 

• l-effetti tal-fatt li Malta kienet qrib l-Italja. 

Għandha ssir referenza għal xi wħud mir-raāunijiet 

prinëipali: 

• il-qawwa tal-ajru tal-Gran Brittanja (Battle of 

Britain) 

• il-kobor āeografiku tal-istat tar-Russia (il- 

ĀermaniŜi sabu diffikultajiet kbar fejn jidħlu 

kommunikazzjonijiet). 

• il-ālieda mill-Āermanja fuq Ŝewā fronti. 

• id-dħul tal-qawwa tal-Istati Uniti fil-gwerra. 

60

c. Il-qagħda ta’ Malta 

matul din il-gwerra 

jifhmu x'kienet tfisser din il-gwerra 

għal Malta u janalizzaw il-qagħda ta' 

Malta matul din il-gwerra. 

jinterpretaw u jempatizzaw kif kienu 

jħossu ruħhom in-nies f'dak iŜ- 

Ŝmien. 

d. L-effetti ta’ din il-gwerra jifhmu x’kienu l-effetti ta’ din ilgwerra 

fuq l-Ewropa u d-dinja b’mod 

āenerali.. 

jifhmu t-tibdil li sar fil-metalita' 

f'pajjiŜna wara l-gwerra. 

• is-superiorita' allejata fuq il-baħar. 

• la darba organizzaw ruħhom, l-allejati kollha 

flimkien kellhom iŜjed nies, flus, risorsi naturali, 

kapaëita' industrijali u ħila xjentifika. 


• il-ħbit mill-ajru u l-ħsara fil-bini 

• l-uŜu tax-xelters 

• it-tbatija kbira u l-āuħ u l-għaks li sofrew il-Maltin 

• id-difiŜa ta' Malta matul il-gwerra 

• il- wasla tal-Konvoj ta' Santa Marija 

• il-kuraāā kbir tal-Maltin 

• l-għotja tal George Cross bħala rikonoxximent tal- 

qlubija tal-Maltin. 

Għandha ssir referenza għal xi wħud mill-effetti 

prinëipali: 

• ħafna mwiet u djar mwaqqa' 

• pajjiŜi b’ekonomija mkissra 

• il-qasma politika tal-Āermanja 

• il-biŜa tal-KommuniŜmu fil-Punent 

• il-bidu tal-Gwerra l-Bierda 

• il-miāja tal-bombi nuëlejari 

• l-Amerika u l-Unjoni Sovjetika bħala 

superpotenzi 

• il-bidu tal-Għaqda tan-Nazzjonijiet Uniti. 


• il-Maltin kienu tħalltu sew mal-barrani 

• iddakkru mill-istil ta' ħajja tagħhom 

• iddakkru mill-kultura tagħhom. 

61

Form 5 

5.1.1 Il-Preistorja 


a. Tifsira tal-preistorja. L-istudenti għandhom 

jifhmu xi tfisser il-preistorja u ddiffikultajiet 

li kellu jħabbat wiëëu 

magħhom il-bniedem f’dak iŜ-Ŝmien. 

b. Il-perjodu Neolitiku ikollhom tagħrif dwar u jifhmu kif 

setgħet kienet il-ħajja fiŜ-Ŝmien 

neolitiku. 

c. śmien ir-Ram jew 

śmien it-Tempji. 

ikollhom tagħrif dwar u jkunu konxji 

mill-importanza tal-imqades u fdalijiet 

oħra li nstabu. 


• xi tfisser il-preistorja 

• referenza għar-rivoluzzjoni neolitika - minn 

nomadu għal bidwi; il-kawŜi prinëipali (bidla filklima 

minn Ŝmien kiesaħ għal wieħed iŜjed 

sħun, il-bniedem beda jipproduëi ikel Ŝejjed 

għalih u għall-annimali). 

• it-tlett taqsimiet prinëipali tal-preistorja f’Malta 

u referenza għall-faŜijiet differenti ta’ dawn il- 

perjodi. 


• l-importanza ta’ Għar Dalam għall-istudju talpreistorja 

Maltija 

• xi għerien oħra eŜ. Il-Mixta 

• l-ewwel fdalijiet ta’ djar fi Skorba 

• l-oqbra tax-Xemxija. 


• Referenza għall-imqades prinëipali: 

� L-Ipoāew ta’ Ħal Saflieni 

� Ħaāar Qim 

� Tarxien 

� Āgantija 

� Mnajdra 

� Ta’ Ħaārat 

� Tas-Silā 

62

jifhmu kif u għaliex għandna nħarsu 

dan il-wirt. 

d. śmien il-BronŜ ikollhom tagħrif dwar il-fdalijiet ta’ dan 

il-perjodu u jifhmu x’dawl jagħtu fuq ilħajja 

tal-bniedem f’dak iŜ-Ŝmien. 

• l-istrutturi u l-karatteristiëi ta dawn t-tempji 

• id-dawl li jitfgħu fuq it-twemmin reliājuŜ 

• tpināijiet li għadhom jidhru u x’juru dawn dwar 

il-ħajja tal-bniedem f’dak iŜ-Ŝmien. 

• fdalijiet oħra li nstabu eŜ. oqbra, fuħħar u 

għodod 

• kif dan il-wirt storiku qiegħed jiāi rrestawrat u 

mħares illum. 


• ħitan difensivi eŜ. Borā in-Nadur 

• dolmen u menhir 

• āwiebi f’għamla ta’ qanpiena 

• il-‘Cart ruts’ 

• fdalijiet diversi eŜ. Mtarfa, il-ħotba ta’ San 

Martin, il-Baħrija 

• x’dawl jagħtu fuq il-ħajja tal-bniedem f’dak iŜ- 

Ŝmien. 

63

5.2.1 Il-karatteristiëi ewlenin tal-kampanja Maltija 


a. Ir-Razzett L-istudenti għandhom 

ikollhom tagħrif dwar ir-razzett Malti u 

jifhmu l-karatteristiëi ewlenin tiegħu u 

għala dan kien importanti. 


• mibni f’nofs ir-raba’ 

• oriāini Għarbija (saqaf ëatt biex jināabar l-ilma 

tax-xita u ismijiet tal-kmamar semitiëi eŜ. 

għorfa) 

• adattat għall-klima Maltija (iŜomm il-frisk fissajf 

u s-sħana fix-xitwa) 

• joffri kenn u sigurta' 

• jaqdi l-bŜonnijiet soëjali u ekonomiëi tal-bidwi 

• deskrizzjoni ta’ razzett tipiku. Erba’ partijiet 

prinëipali u l-uŜu tagħhom 

� maqjel 

� għorfa 

� bitħa 

� mandra 

• karatteristiëi oħra eŜ. kantunieri u ħnejjiet 

mibnija bis-sejjieħ, bir jew āibja għall-ħaŜna 

tal-ilma, xorok, ëangaturi tal-franka midluka 

biŜ-Ŝejt tal-kittien, assenza ta’ ħāieā fit-twieqi, 

l-uŜu tal-kileb, taraā mikxuf fil-bitħa (setaħ), 

āeneralment sular wieħed, eëë. 

• Bosta rziezet illum saru ‘converted 

farmhouses’, rziezet irranāati b’kumditajiet u 

lussu biex jgħixu fihom. Popolari mat-turisti. 

64

. Il-Ħitan tas-sejjieħ ikollhom tagħrif dwar il-ħitan tassejjieħ 

u jifhmu x’inhuma lkaratteristiëi 

ewlenin tagħhom. 

ê. Girna ikollhom tagħrif dwar il-giren u jifhmu 

l-karatteristiëi ewlenin tagħhom u 

għala dawn kienu importanti. 

d. Dura, ĦorŜa, 

Barumbara u l-Imtieħen 

ikollhom tagħrif dwar dawn u jifhmu 

x’kienu l-karatteristiëi ewlenin 

tagħhom u għala dawn kienu 

importanti. 


• X’aktarx imorru lura għall-ħakma Għarbija 

• jifirdu għalqa minn oħra u l-egħlieqi mit-toroq 

• speëi ta’ taraā biex l-egħlieqi jinħaddmu fuq 

terran wieħed 

• idejali għal kundizzjonijiet āeografiëi ta’ Malta 

• mibnija b’sengħa kbira, āebla fuq āebla 

mingħajr tajn, āebel ta’ daqs differenti. 

• L-ilma tax-xita jāorr ħafna ħamrija minn āolħitan 

tas-sejjieħ. Għalhekk dawn il-ħitan ikunu 

mimlija pjanti u ħaxix selvaāā. 


• tintuŜa għal kenn mill-qilla tax-xemx jew mixxita 

jew ksieħ 

• mibnija b’āebel li jināabar mill-għalqa 

• mibnija fuq stil ta’ ħajt tas-sejjieħ 

• giren tondi u kwadri 

• ħajt ta’ barra jinbena inklinat biex jilħaq il-livell 

tas-saqaf 

• ħitan dobblu. L-ispazju jintela bil-mazkan u Ŝ- 

Ŝrar 

• bieb wieħed li dejjem iħares lejn Lvant 

• serviet ukoll bħala maqjel fejn ir-raħħala 

idaħħlu l-bhejjem, jagħlfuhom u jħalluhom 

jistkennu waqt il-maltemp li jagħmel fix-xitwa 

• l-importanza tal-preservazzjoni tagħha. 


• Dura 

� post fejn il-kaëëatur jew in-nassab 

jarma 

� dawra tond jew qaleb kbir mibnija bilāebel 

tas-sejjieħ. 

65

e. Importanza u 

preservazzjoni 

jifhmu għala dan il-wirt huwa 

importanti. 

jifhmu l-ħsara ambjentali li qegħda 

issir fil-kampanja u l-importanza talpreservazzjoni 

u r-restawr ta’ dan ilwirt. 

• ĦorŜa 

� āebla li tkun fuq il-bokka tal-bir 

� āebla waħda tal-franka 

� għamla ta’ piramida bla ponta. 

• Barumbara 

� insibuha mal-ħitan tar-rziezet qodma 

� āeneralment mibnija fil-għoli 

� Ŝewā fillieri toqob magħmulin apposta 

biex ibejjet fihom il-ħamiem. 

• L-Imtieħen 

� komuni ħafna fl-imgħoddi 

� jaħdmu bir-riħ, sitt iqlugħ 

� jidħnu l-qamħ għall-uŜu tal-familji talinħawi 

� imtieħen restawrati eŜ. śurrieq u Qala, 

Għawdex. 


• xhieda ħajja tal-ħajja tal-imgħoddi 

• dehra karatteristika lill-ambjent ta’ pajjiŜna 

• jagħti identita' lill-artna 

• xhieda tal-ħila tal-ħaddiem Malti 

• juri kemm il-ħajja kienet iebsa fl-imgħoddi. 

Il-punti ewlenin huma; 

• ħafna drabi dan il-wirt jispiëëa abbandunat u 

vittma tal-vandaliŜmu 

• jitwaqqa' biex jagħmel il-wisa' għall-bini 

modern 

• qegħdin nitilfu parti importanti mill-istorja ta’ 

pajjiŜna 

• xogħol ta’ tindif u restawr f’bini li hu meqjus ta’ 

importanza. 

66

5.3.1 L-Identita' Maltija 


X’jagħmilna Maltin u l- L-istudenti għandhom 

influwenzi barranin fuq 

Malta. 

ikollhom tagħrif u jifhmu x’jifforma Il-punti prinëipali huma: 

l-identita' Maltija. 

• ilsien pajjiŜna 

• festi, drawwiet u tradizzjonijiet 

• il-valuri Insara 

• simboli nazzjonali oħra. Referenza għal 

� il-bandiera Maltija 

� l-innu nazzjonali 

� widnet il-baħar 

� il-merill 

� is-salib ta’ Malta. 

jifhmu x’qiegħed jinfluwenza l-istil 

tal-ħajja Maltija u d-drawwiet 

tagħna. 

Influwenza fuq l-istil tal-ħajja Maltija u d-drawwiet 

tagħna ta’ dawn il-fatturi: 

• it-taħlit mal-barranin 

• l-emigrazzjoni 

• il-mass media 

• it-turiŜmu. 

67

5.3.2 L-uŜu tal-qagħda stateāika ta’ Malta matul iŜ-Ŝmien. 


a. L-interess tal-qawwiet ilkbar 



jifhmu l-importanza tal-Port il-Kbir Il-punti prinëipali huma: 

u għala diversi qawwiet urew • il-poŜizzjoni strateāika ta’ Malta 

interess f’Malta matul iŜ-Ŝmien. • qawwiet li ħakmu l-gŜejjer Maltin matul iŜ- 

Ŝminijiet 

• pajjiŜi oħra li urew interess f’Malta. 

b. Il-kontribut ta’ Malta. ikollhom tagħrif dwar u jifhmu is- Il-punti prinëipali huma: 

sehem kbir li tat Malta lill-pajjiŜi • Referenza ħafifa għal kif bosta qawwiet għamlu 

oħra matul iŜ-Ŝminijiet. 

uŜu minn Malta qabel l-1530; Malta bħala baŜi 

navali 

• l-importanza marittima ta’ Malta matul il-perijodu 

tal-Kavallieri 

• is-sehem ta’ Malta matul diversi gwerer eŜ. Ilgwerer 

Napoljoniëi, il-gwerra tal-Krimea, iŜ-Ŝewā 

gwerer dinjija, eëë. 

• l-effett tal-ftuħ tal-Kanal tas-SwejŜ 

• Malta bħala ëentru ta’ servizzi fil-Mediterran eŜ. 

it-Tarzna. 

ikunu konxji mir-rwol ta’ Malta illum 

meta mqabbel mal-imgħoddi. 


• bidla fir-rwol ta’ Malta wara l-Independenza 

• Malta bħala ëentru tas-servizzi fil-Mediterran 

• ir-rwol ta’ Malta illum eŜ. il-Freeport. 

68

5.4.1 Il-Wirt Arkitettoniku taë-êiviltajiet fil-Mediterran. 


a. Il-Piramidi tal-Eāittu L-istudenti għandhom 


tal-Piramidi. 

b. L-Akropoli ta’ Ateni ikollhom tagħrif dwar u jifhmu limportanza 

tal-Akropoli ta’ Ateni. 


• għalfejn inbnew, oqbra għall-Farawni jew isslaten 

tagħhom 

• madwar tmenin piramida 

• l-aktar tlieta magħrufa āewwa ĀiŜa 

• eŜempji tal-arkitettura tagħhom, tipi (Sphinx) 

• il-Piramida l-Kbira mibnija madwar is-sena 2600 

Q.K. 

• l-ibbalzmar tal-iāsma u d-dfin tal-Eāizzjani 

• X’juruna l-Piramidi (li l-Eāizzjani kienu jemmnu 

f’ħajja oħra). 


• nies jgħixu fuq din l-għolja fi Ŝminijiet Neolitiëi 

• L-għola ntuŜat 

� għal qima 

� bħala post ta’ abitazzjoni 

� bħala fortizza għad-difiŜa 

• il-Partenon, l-aktar tempju importanti fost it-tlieta 

li nsibu fuq l-Akropoli 

• stil Doriku bi sbatax il-kolonna għat-tul u tmienja 

fil-wisa'. 

• l-uŜu tal-Joniku (ħajt fië-ëella, daħla għall- 

Akripoli) 

• xeni mill-mitoloāija Āriega fil-pedamenti tattempji 

• ħsara minħabba t-tniāāis. 

69

c. It-tempji Griegi 

f’Agrigento 


tat-tempji Griegi 

f’Agrigento. 

d. Il-Kolossew f’Ruma ikollhom tagħrif dwar u jifhmu limportanza 

tal-Kolossew f’Ruma. 

e. Fdalijiet Rumani 

f’Sabratha u f’Kartaāni 


tal-fdalijiet Rumani 

f’Sabratha u f’Kartaāni. 


• Wied it-tempji eŜ. it-tempju ta’ Āuno, ta’ 

Concordia, ta’ Hercules, ta’ Zeus, ta’ Demeter, 

eëë. 

• għala nbnew 

• nbnew fir-raba’ u l-ħames seklu Q.K. 

• l-istil uŜat 

• l-istat tagħhom 

• attrazzjoni turistika. 


• magħruf ukoll fil-bidu bħala l-amfiteatru ta’ Flavju 

• inbena fis-sena 72W.K. 

• fih erba’ sulari; 80 arkata fit-tliet sulari t’isfel; irraba’ 

sular huwa itwal u fih bosta twieqi 

• l-arkati huma mifruda minn xulxin b’kolonni 

iddekorati fit-truf tagħhom 

• għall-bidu kienu jsiru wirjiet mill-gladjaturi; ālied 

bejniethom jew ma annimali feroëi 

• hawnhekk l-ewwel Insara kienu jintefgħu biex 

jinqatlu mill-annimali selvaāāi 

• restawrat fl-1808 mill-Papa Piu VII. 


• Sabratha 

� mibnija fl-ewwel u t-tieni seklu W.K. 

� teatru Ruman miŜmum tajjeb, jintuŜa 

għall-kunëerti u rappreŜentazzjonijiet oħra 

� banjijiet pubbliëi, tempji, muŜajk, funtani u 

fdalijiet oħra importanti tal-perijodu 

Klassiku 

• Kartaāni 

� prosperita' qabel il-Gwerer Puniëi 

� ir-Rumani bnew fuq il-fdalijiet ta’ Kartaāni l- 

70

f. L-arkitettura Mora ta’ 

Alhambra 

g. Apprezzament ta’ dan ilwirt 


tal-arkitettura Mora ta’ 

Alhambra. 

japprezzaw aktar il-wirt li għandna 

fil-Mediterran, wirt li jmur lura eluf 

ta’ snin u hu parti integrali mill-wirt 

Ewropew. Il-wirt Malti għandu 

jifforma parti minn din l-istampa 

āenerali. 

Antika u allura qerduha 

� l-Għarab qerdu ħafna minn Kartaāni taŜ-Ŝmien 

ir-Rumani 

� bosta mill-istorja ta’ Kartaāni l-Antika tinsab finnekropoli 

(post għad-dfin); baqa' biss xi oqbra 

Puniëi, niëeë u fortifikazzjonijiet 

� fdalijiet tal-perijodu Ruman eŜ. banjijiet, 

amfiteatru, akwedotti u xi bini ieħor. 


• it-tifsira tal-kelma ‘Mora’. 

• arkitettura Mora mill-aqwa tas-seklu tlettax 

• l-importanza ta’ Granada 

• palazzi, funtani u āonna eŜ. Lions’ Court, ilāonna 

ta’ Āeneralife, il-fortizza ta’ Alcazat. 

• bini barokk u rinaxximentali iŜjed tard mis-slaten 

Insara. 


• l-istat ta’ preservazzjoni ta’ dawn il-fdalijiet 

• attrazzjoni turistika mill-aqwa 

• xebħ u differenza mal-wirt storiku Malti. 

71

a. L-iskop politiku u 

ekonomiku wara ttwaqqif 

tal-Unjoni 

Ewropeja 

5.4.2 L-Unjoni Ewropeja u d-dħul ta’ Malta f’din l-għaqda 


jifhmu għala nħass il-ħtieāa 

għall-għaqda Ewropeja wara t- 

Tieni Gwerra Mondjali. 

jifhmu kif Ŝviluppat matul iŜ- 

Ŝmien u jkunu jafu dwar trattati 

differenti li wasslu għall-Unjoni 

Ewropeja tal-lum. 


• Il-bŜonn tal-pajjiŜi Ewropej li jitkellmu b’vuëi waħda 

jekk iridu jkollhom influenza fuq dak li qiegħed jiāri fiddinja 

(Jean Monnet). 

• Ir-rieda tal-politiëi ewlenin Ewropej li jevitaw gwerer 

oħra qalila fl-Ewropa. 

• Il-bŜonn li tiāi Ŝviluppata kooperazzjoni industrijali u 

ekonomika aħjar. 

• L-ideja ekonomika li swieq akbar iwasslu għal 

kompetizzjoni u b’hekk għal prodottivita' ikbar u livell 

ta’ għajxien aħjar. 


• Referenza għall-ewwel eŜempju ta’ organizzazzjoni 

ekonomika multinazzjonali (l-Għaqda Doganali tal- 

Belāu, Olanda u l-Lussumburgu) u t-Trattat ta’ Pariāi 

ta’ 1951 (waqqaf il-Kommunita' Ewropeja tal-Faħam u 

l-Azzar; sitt membri - Franza, Āermanja tal-Punent, 

Italja, Belāu, Olanda u l-Lussumburgu). 

• It-Trattat ta’ Ruma tal-1957 u t-twaqqif tas-Suq 

Komuni. 

• Referenza għall-fatt li l-Ingilterra baqgħet barra mill- 

Unjoni Ewropeja għall-ewwel u t-twaqqif tal-EFTA. 

• Referenza għall-istituzzjonijiet tal-Kommissjoni 

Ewropeja, il-Kunsill Ewropew u l-Parlament Ewropew 

li tfaëëaw fl-1967. 

• Aktar membri jidħlu fl-Unjoni Ewropeja. Danimarka, 

Irlanda u r-Renju Unit fl-1973, il-Greëja fl-1981, il- 

72

jifhmu x’inhuma l-għanijiet 

ewlenija tal-Unjoni Ewropeja. 

jifhmu x’qegħda tagħmel l- 

Unjoni Ewropeja biex ittejjeb issitwazzjoni 

fil-pajjiŜi membri. 

Portugal u Spanja fl-1986. 

• It-twaqqif tal-Unjoni Ewropeja bit-trattat ta’ Maastricht 

(1992). Suq wieħed, moviment ħieles ta’ nies, prodotti, 

kapital u servizzi, Regoli komuni li jħarsu l-livelli filqasam 

tax-xogħol, saħħa, ambjent eëë. IŜjed 

kooperazzjoni fid-difiŜa. Ftehim fuq munita unika. 

Għaqda Ekonomika u Monitarja. 

• L-Awstrija, il-Fillandja u l-Isvezja jingħaqdu mal-Unjoni 

Ewropeja fl-1995. 

• Id-dħul tal-Ewro fl-2002 fi tnax il-pajjiŜ. 

• Għaxar pajjiŜi oħra jingħaqdu mal-Unjoni Ewropeja fl- 

2004. 

• Ir-ratifika tat-Trattat Kostituzzjonali. 


• IŜ-Ŝieda fil-koperazzjoni bejn il-membri fl-oqsma tannogozju, 

sikurta` u difiŜa, politika barranija u problemi 

soëjali u legali. 

• L-għotja taë-ëittadinanza Ewropeja lië-ëittadini ta’ kull 

stat membru. 

• It-tneħħija ta’ kontrolli Ŝieda fil-konfini bejn stat 

membru u ieħor. 

• Iktar liberta` li tgħix, taħdem u tistudja fl-istati membri 

l-oħra. 

• Munita komuni-l-Ewro. L-Għaqda Ekonomika u 

Monetarja. 


• Innizzjattivi fl-agrikultura biex tistabilizza s-swieq, 

ittejjeb il-produttivita` u tiggarantixxi prezz āust għallbidwi 

u l-konsumatur. 

• Innizzjattivi fil-qasam tas-sajd biex tikkontrolla s- 

73

. Malta u l-Unjoni 

Ewropeja 

jifhmu l-relazzjonijiet ta’ Malta 

mal-Unjoni Ewropeja qabel ma 

saret membru 

jifhmu kif Malta ppreparat għal 

sħubija sħiħa mal-Unjoni 

Ewropeja. 

ikunu jafu kif Malta saret 

membru sħiħ f’din l-għaqda. 

sostenibilta` tal-interpriŜa, tiggarantixxi prezzijiet fissi u 

tiffissa kwoti ta’ ħut li jista’ jinqabad għal kull pajjiŜ 

membru. 

• Għajnuna għal Ŝvilupp ta’ infrastritura lir-reājuni li 

għandhom ekonomiji dgħajfa. 

• Fond biex igħinu lill-pajjiŜi membri membri fqar biex 

jilħqu l-kriterji tal-Unjoni Ekonomika u Monetarja. 

• Għajnuna finanzjarja għall-proāetti l-aktar fl-oqsma tal- 

industrija, edukazzjoni u enerāija. 


• Ftehim ta’ assoëjazzjoni mal-Kommunita` Ekonomika 

Ewropeja (EEC) fl-1970. 

• Protokolli differenti mal-Kommunita` Ekonomika 

Ewropeja li kienu jiffinanzjaw proāetti u skemi 

differenti f’diversi oqsma bħal tal-industrija, 

agrikoltura, turiŜmu, saħħa u telekommunikazzjonijiet. 


• Malta tapplika biex issir membru sħiħ (16 ta’ Lulju, 

1990) 

• L-Avis tal-Kummissjoni fuq l-applikazzjoni ta’ Malta li 

fisser ir-riformi ekonomiëi u instituzzjonali li kien hemm 

bŜonn li jsiru biex Malta issir membru. 

• Ir-risoluzzjoni tal-Parlament Ewropej fl-1995 li wera li 

kien lest li jilqa lil Malta bħala membru. 

• F’Ottubru tal-1996 il-Gvern Malti waqqaf it-talba għal 

sħubija sħiħa għal Malta. Talab għal Ŝona industrijali 

libera mal-Unjoni Ewropeja li ma kienitx taqta sħubija 

sħiħa fil-futur. 


• F’Settembru 1998 it-talba ta’ Malta biex issir membru 

74

jifhmu kif dan l-iŜvilupp affettwa 

lil Malta 

sħiħ fl-Unjoni Ewropeja reāgħet āiet riattivata. 

• Għajnuna finanzjarja lil Malta biex tipprepara għal 

sħubija sħiħa. 

• In-negozjati bejn Malta u l-Unjoni Ewropeja. Il-ftehim 

milqugħ kien fih sitta u sebgħin arranāament speëjali 

għal Malta. 

• Il-poplu Malti jaëëetta dan il-ftehim f’referendum 

f’Marzu 2003. Id-deëizzjoni li Malta tissieħeb mal- 

Unjoni Ewropeja tiāi kkonfermata fl-elezzjoni āenerali 

li saret xhar wara. 

• F’April 2003 Malta tiffirma t-trattat tad-Dħul āewwa 

Ateni. 

• F’Mejju 2004 Malta ssir membru sħiħ tal-Unjoni 

Ewropeja. 

Xi punti ewlenija huma: 

• Drittijiet taë-ëittadin imħarsa 

• Sehem iŜjed attiv f’dinja globalizzata 

• Għajnuna mil-Unjoni Ewropeja f’diversi proāetti 

infrastrurali eŜ. toroq 

• Opportunitajiet liŜ-ŜagħŜagħ fl-edukazzjoni 

• IŜjed għarfien tal-importanza li nieħdu ħsieb l-ambjent 

• Taħriā għal dawk bla xogħol 

• It-tneħħija tas-sistema tal-monopolji 

• Twaqqfu l-għotja ta’ sussidji bla raŜan 

• Bidla fit-tip ta’ industrija eŜ. minn tessuti għal 

farmaëewtika 

• IŜjed enfasi fuq Malta bħala ëentru tas-servizzi 

• Id-dħul tal-Ewro, 

N.B. Ma huwiex mistenni li l-istudenti jkunu jafu d-dettalji kollha li jidhru fin-noti għall-għalliema. L-importanti hu 

li dawn ikunu kapaëi jidentifikaw dan il-wirt, ikunu jafu tagħrif baŜiku fuqu u jifhmu l-importanza tiegħu. 

75

Secondary Schools' History _General_ Syllabus ... - History - Skola

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?