luminaria settembru 07.indd - Nadur Parish - Gozo, Malta

Luminaria
Nru. 90 – Settembru 2007 1

2 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria

Luminaria
INKUNU ÓBIEB TAL-EVANÌELU
Minn fomm il-bniedem tajjeb jo˙rog biss kliem g˙aref
u ta’ fejda . Il-kelmiet ta’ San Gor© Preca: ‘Kunu ˙bieb
tal-Evangelju’, huma kelmiet profetiçi li ˙ar©u millqalb
ta’ bniedem li studja tajjeb u li kien jaf lil Kristu.
Huma kelmiet stedina biex kul˙add jiltaqa’ ma Kristu
billi jag˙mel il-mixja tal-fidi permezz tal-Evan©elju. San
Ìor© Preca qed jistieden lil kul˙add biex jie˙u f’idejh il-
Ktieb tal-Evan©elju li huwa l-unika A˙bar Tajba u jaqra
il-messa©© li niΩel mis-sema.
Il-Pjan Pastorali Djoçesan g˙al G˙awdex g˙as-snin
2007-2008, g˙andu b˙al su©©ett tieg˙u ‘Kunu ˙bieb tal-
Evan©elju. Huwa sej˙a biex inkunu ˙bieb tal-Evan©elju
biex fih niskopru l-wiçç sabieh ta’ Ìesù. Il-pjan qed
i˙e©©i©na biex inkun mid˙la ta’ Ìesù, u semmieg˙a
bil-g˙aqal ta’ Le˙en il-Ma˙bub. S. Wistin jistqarr li min
ma jafx l-Iskrittura ma jafx lil Ìesù. Fuq dan, id-dixxipli fi
trieqthom lejn Emmaws qalg˙u çanfira ˙elwa ming˙and
is-sie˙eb anonimu li qalilhom: ‘Kemm intom bolo˙ u
tqal biex temmnu kullma qalu l-profeti ! u ma kellux
il-Messija jg˙addi minn dawn il-˙wejje© u hekk jid˙ol
fil-glorja tieg˙u?’. U beda jfissrilhom l-Iskrittura.
Fi ftit kliem Ìesù lid-dixxipli tieg˙u urihom il-˙tie©a
li jqallbu fl-Iskrittura.Hekk ukoll qed jg˙idilna l-pjan
pastorali tas-sena; li niltaqg˙u ma Ìesu fil-Van©elju,
inkunu nafuh iktar u naççettawh billi qabel kollox u
kul˙add, nimxu fuq tag˙limu.
Min isir jaf sewwa lil Ìesù, jkun diffiçlil g˙alih li jdur
kontra tieg˙u; min ikun jaf lil Ìesu, jag˙tih dejjem l-ewwel
post fil-˙ajja tieg˙u. Ta min jinnota li biex inkun nafu
Luminaria
Óar©a Nru. 90 Settembru 2007 It-Tlieta u -G˙oxrin Sena
Ritratt tal-faççata; “Lupu feroçi milqut minn sajjetta li jinbidel
f’˙aruf mans”, allegorija tal-Konversjoni ta’ Sawlu li minn
persekutur qalil sar missier ta’ qalb kbira. Pittura ta’ Lazzaro
Pisani fil-koppletta ta’ San Pietru u San Pawl. (ara artiklu bi
preparazzjoni g˙al-2000 sena mit-Twelid ta’ l-Appostlu San
Pawl, pagni 4-5)
Ritratt ta’ wara; Mons. Emeritus Nikol G. Cauchi, waqt lkonçelebrazzjoni
li tfakkar l-40 Anniversarju mill-g˙oti tal-BaΩilika.
(ara artiklu f’pa©ni 12-14). Ritratt: Anthony Cassar
Nru. 90 – Settembru 2007 3
tajjeb lil Ìesu l-ewwel irridu infittxuh, nistaqsu dwaru,
nitg˙allmu fuqu. Hekk g˙amlu dawk iΩ-Ωew© dixxipli
ta’San Ìwann Battista. Meta Gwanni wrihom lil Ìesu
g˙addej, dawn dlonk telqu lil Ìwanni u marru la˙qu lil
Ìesu. Dawn g˙all-mistoqsija ta’ Ìesu: ‘xi tridu’, huma
rrispondew : ‘ Mg˙allem fejn toqg˙od’. Fil-fatt dawk
marru u baqg˙u mieg˙u; u kellhom ra©un g˙aliex sabu
‘l Ìesu, g˙ax min isib ‘l Ìesu qatt ma jiddispjaçih.
F’din is-sena l-Knisja f’G˙awdex qed tg˙idilna: ‘ejjew
flimkien naraw min hu Ìesu, fejn joqg˙od, x’irid minn
g˙andna. F’din il-mixja ta’ fidi l-Knisja qed t˙e©©i©na biex
lil Ìesu nfittxuh mhux biss fis-Sagramenti jew fit-talb, iΩda
billi nift˙u l-Evan©elju Mqaddes u hemm naqraw dwar
il-kobor ta’ dan l-uniku Mg˙allem tag˙na li ma rahiex bi
kbira li jsir bniedem, sar jixba˙na, bata u ssallab g˙alina,
rxoxta u issa qieg˙ed fis-sema fejn tela’ i˙ejjilna post.
Quddiem din ix-xewqa tad-Djoçesi, biex inwettqu
l-pjan pastorali msemmi, kull familja nisranija g˙andha
takkwista l-ktieb tal-Bibbja. Dan il-ktieb huwa r-rieda
miktuba ta’ Alla g˙alina, allura g˙andu jkun tant g˙aΩiΩ
g˙alina. G˙ax hija l-Kelma t’Alla, u fiha hemm il-vuçi ta’
Kristu, allura g˙andna ng˙arfu s-siwi tag˙ha u nuΩawha.
Il-familja ideali nisranija, g˙andha tfassal l-im©ieba
tag˙ha fuq kelmet il-Mulej. Hija drawwa sabiha fost
il-familji tag˙na li flimkien ma talb ie˙or, isir il-qari millkotba
mqaddsa. Il-Bibbja fil-familja nisranija g˙andha
titpo©©a f’post prominenti, fejn tidher g˙aliex din hija
l-Kelma ta’ Alla l-G˙oli li g˙andha tibni r-relazzjonijiet
tal-membri tal-familja.
Matul din is-sena fil-parroçça tag˙na ser isiru diversi
attivitajiet li g˙alihom jkun mistiedna nie˙du sehem. Fil-
Knisja ser ti©i ntronizzata l-Bibbja, isiru çelebrazzjonijiet
tal-Kelma t’Alla, ting˙ata l-Barka bil-ktieb tal-Evan©elju,
tinqara xi silta mill-ktieb ‘Kliem il-Óajja’, issir ‘drive’
g˙all-akkwist tal-Bibbja f’kull familja, isir kors tal-Bibbja,
eçç. Dan kollu ser ikun ikel li r-ruh tag˙na tant tin˙tie©
g˙as-salvazzjoni. Infatti kien Ìesu nnifsu li qalilna li
min hu minn Alla jisma l-Kelma t’Alla.
Jkun veru g˙aqal tag˙na li fil-˙ajja mg˙a©©la tag˙na,
ma nibdlux is-s˙i˙ mar-ri˙. Ìesù huwa l-akbar valur.
Ming˙ajru kollox hu xejn. Im˙e©©in g˙alhekk biex
naqbdu din il-mixja ta’ fidi billi nqallbu b’mod speçjali
fil-Van©elji fejn nisimg˙u le˙en il-Ma˙bub tag˙na Ìesù
u nit˙abbu mieg˙u billi naççettawh f’˙ajjitna u nΩommuh
b˙al l-uniku Alla tag˙na.
• Rivista ta’ kull tliet xhur ma˙ru©a mill-Parroçça ta’ San Pietru u
San Pawl, Nadur.
• Ippubblikata mill-Bord Editorjali ta˙t id-Direzzjoni tal-Arçipriet
Mons. Salvu Muscat.
• Il-fehmiet li jistqarru l-awturi u l-korrispondenti ta’ l-artikli li ji©u
ppubblikati m’humiex neçessarjament dawk tal-Bord Editorjali.
• Kull korrispondenza g˙andha tintbag˙at lill-Bord Editorjali,
‘LUMINARIA’, Uffiççju Parrokkjali, Pjazza 28 ta’ April 1688,
Nadur, NDR 103, G˙awdex. Tel: 2155 1649.
• Stampata bl-Offset, “Portelli Print”, Nadur, Tel: 2155 8232.
• Website tal-Parroçça tan-Nadur:
www.nadurparish.com

4 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Propjru s-sena l-oħra, fl-okkażjoni tal-festa Parrokkjali, kont ktibt artiklu dwar l-2000 sena mit-twelid ta’ l-Appostlu tal-Ġnus,
Missierna San Pawl (Ara “Luminaria”, No.85, 14-16). Eżattament fit-28 ta’ Ġunju 2007, lejlet is-sollennità tal-Martirju ta’
l-Appostli San Pietru u San Pawl, il-Q.T. il-Papa Benedittu XVI, ġewwa l-Bażilka ta’ San Pawl Fuori le Mura, fl-Omelija
tal-vġili ħabbar uffiċjalment li: “lil Appostlu San Pawl ser niddedikawlu fil-Knisja Universali sena ġubilari speċjali mit-28 ta’
Ġunju 2008 sad-29 ta’ Ġunju 2009. Sena li matulha nixtieq li jsiru avvenimenti liturġiċi, kulturali u ekumeniċi, kif ukoll diversi
inizjattivi pastorali u soċjali, ispirati mill-ispiritwalità Pawlina”.
Il-Papa ħeġġeġ ukoll li matul din is-sena “tingħata wkoll attenzjoni spe jali lill-pellegrinaġġi li minn diversi nħawi jkunu
jridu jmorru b’mod penitenzjali fuq il-qabar ta’l-Appostlu, biex jiksbu ġid spiritwali. Ikun hemm ukoll kungressi ta’ studju,
u pubblikazzjonijiet speċjali fuq l-ittri ta’ San Pawl, biex issir magħrufa dejjem iżjed aħjar ir-rikkezza immensa tat-tagħlim
tiegħu, li fihom veru wirt ta’ l-umanità mifdija minn Kristu”.
Kompla jgħid il-Papa fl-istess omelija, li “f”kull parti tad-dinja, inizjattivi bħal dawn, jistgħu jitwettqu fid-djoċesijiet, fis-santwarji,
fil-postijiet ta’ qima minn istituzzjonijiet reliġjużi, ta’ studju jew ta’ assistenza, li jgibu l-isem ta’ San Pawl, jew li huma ispirati
mill-figura u mit-tagħlim tiegħu”.
Ma kienx biss Papa Benedittu li għamlilna dan l-appell, imma proprju l-għada, fis-sollennità tal-Martirju, waqt il-quddiesa pontifikali
tiegħu, li Monsinjur Isqof Mario Grech għamel fil-Bażilka tagħna, kompla fuq dak li qal il-Papa, u ħeġġiġna biex “aħna, li bi pjan divin,
sa mill-bidunett tat-twaqqif tal-parroċċa, ġejna mogħtija bħala patruni tagħna, l-Appostli San Pietru u San Pawl, inħossu d-dmir li
nimitawhom. L-imħabba tagħna lejhom (kompla Mons. Isqof) titfa’ fuqna impenn li ninżlu fil-fond fil-ħajja u l-predikazzjoni u l-eżempji
tagħhom, biex inħobbu dejjem iżjed ’l Alla u lil Kristu, biex nagħmlu ħilitna, ħalli npoġġu lil Kristu bħala pedament ta’ ħajjitna”.
Hu xieraq għalhekk li matul din is-sena, sa ma tibda s-sena ġubilari, aħna bħala komunità parrokkjali ninżlu fil-fond tal-ħajja
u l-qdusija, kif ukoll nimmeditaw l-ittri ta’ Missierna San Pawl. Dan nistgħu nagħmluh, billi f’dan iż-żmien jiġu organizzati
fil-parroċċa tagħna simposji u laqgħat ta’ studju fuq ir-rikkezza tat-tagħlim ta’ San Pawl. Jiena tal-ħsieb, u mill-materjal li
għandi dwar San Pawl, diġà ppreparajt diversi artikli dwar San Pawl u l-ittri tiegħu, ħalli jidhru fuq ir-rivista LUMINARIA,
biex din is-sena tkun sena li matulha nikbru dejjem iżjed, mhux biss fl-imħabba lejn l-Appostlu tal-Ġnus, imma wkoll fl-għerf
spiritwali li San Pawl xerred fil-Knisja ta’ Kristu fl-ittri u t-tagħlim tiegħu.
IL-QALB TA’ PAWLU
Bħala bennej, Pawlu hu figura storika fil-knisja ta’ Kristu. Imma lil
San Pawl narawH bħala Individwu qalb l-individwi, mimli rikkezza
ta’ sentimenti u affettività. Minn hawn nistgħu nimmeditaw il-kobor
tal-qalb ta’ dan l-Appostlu, li San Ġwann Grisostmu jgħid għaliha,
”Il-Qalb ta’ Pawlu, hi l-Qalb ta’ Kristu”.
Ħabbar assidwu tal-Vanġelu, fundatur ta’ Knejjes, protagonista
ta’ l-istorja, però qatt ma waqa’ skjav tal-loġika ta’ mexxej, anke
spiritwalment. Għall- kuntrarju, dejjem deher bħala bniedem.
L-irbit tiegħu ma’ kull komunità nisranija, kien dejjem imdawwal u
mħeġġeġ mill-kapaċità personali ta’ l-imħabba li kien jippossiedi.
Dan joħroġ b’mod speċjali mill-ittri tiegħu lill-knejjes ta’ Tessalonika,
ta’ Korintu u ta’ Filippi.
Nieħdu bħala eżempju, Tessalonika. Hawn Pawlu waqqaf komunità
nisranija tassew soda, tant illi ħalla l-belt ta’ Tessalonika ftit tax-xhur
wara, għalkemm qatt ma ħalla weħida din il-komunità, qatt ma nesa
“lill-aħwa fil-fidi” (kif kien isejħilhom). Dan narawh fl-ewwel ittra
tiegħu, fejn jgħid: “Aħna ħuti, mifrudin minnkom għal ħin wieħed,
mill-wiċċ u mhux mill-qalb, kellna għaġla kbira li naraw wiċċkom,
daqskemm kellna xewqa kbira” (2,17).
Mhux biss, imma kien preokkupat mix-xorti ta’ din il-komunità
ekklesjali ġdida, tant li minn Ateni, hu bagħat lil Timotju biex jagħmel
il-qalb lil uliedu t-Tessalonkin: “Għalhekk, billi ma niflaħx aktar, bgħatt
nieħu l-aħbarijiet tal-fidi tagħkom, li ma jmurx iġarrabkom it-tentatur,

Luminaria
u x-xogħol tagħna jisfa fix-xejn” (3, 5). U meta Timotju reġa’
lura b’aħbarijiet tajba, Pawlu, mimli ferħ, kompla jiktbilhom:
“Imma issa li Timotju wasal għandna minn għandkom, u tana
l-aħbarijiet tal-fidi u l-imħabba tagħkom, u li tiftakru dejjem
fina fil-ġid, u li tixtiequ tarawna, bħalma nixtiequ aħna,
minħabba dan, kellna faraġ bikom ħuti, qalb id-dwejjaq u ttbatijiet
tagħna, minħabba l-fidi tagħkom, aħna issa ngħixu,
għax intom żżommu sħiħ fil-Mulej” (3, 6-8).
Meta San Pawl jiftakar jew
jaħseb fuq il-qagħda tiegħu
f’Tessalonika, jiddeskrivi
din il-missjoni mhux bħala
attività ta’ mexxej, imma
jħares lejha bħala attività
familjari. ”Aħna konna kollna
ħlewwa f’nofskom, bħalma
omm tħaddan lil uliedha, hekk
għożżejniekom. Bħalma tafu,
aħna konna għal kull wieħed
minnkom, bħal missier ma’
uliedu” (2, 7-11). Fuq kollox,
ikompli juri b’liema dedikazzjoni
ħadem f’nofshom: “Hekk
għożżejniekom, ferħanin
li nagħtukom mhux biss il-
Vanġelu ta’ Kristu, imma lilna
nfusna, għax sirtu għeżież
għalina” (2, 8).
Mhux hekk ġara f’Korintu.
Hawn ir-relazzjoni ta’ San
Pawl ma’ din il-komunità
kienet diffiċli. F’Korintu, l-
Appostlu ma tantx kien
miftiehem, kienu jakkużawh
falsament, jikkontestawh, u
wieħed jista’ jaħseb dan kemm
ikkawżalu inkwiet u sofferenza.
B’daqshekk Pawlu qatt ma
qata’ qalbu, tant li fl-aħħar
irnexxielu iġib l-għaqda fost il-
Korintin.
Fit-tieni ittra tiegħu lil din ilkomunità,
Pawlu jurina ssofferenza
kbira li kien qiegħed
iġarrab. Meta hu stess mar
jinviżta lill-knisja ta’ Korintu,
Pawlu kien inkwetat, għalkemm ma jgħidx x’ikkawżalu dan
l-inkwiet, imma f’din l-ittra naqraw biss li kien “iddispjaċut”
għalkemm jaħfrilhom, għax f’din l-ittra li hu stess kiteb minn
Efesu, qal: “Iva b’niket kbir u b’għafsa ta’ qalb, ktibtilkom
u b’ħafna dmugħ, mhux biex innikkitkom, imma biex tkunu
tafu bl-imħabba bla qies li għandi għalikom” ( 2, 4).
Wara dan, Pawlu jibgħat f’Korintu lil Titus, bħala medjatur, u
meta dan jirritorna b’aħbarijiet sbieħ, l-istess Pawlu, b’ferħ
qaddis, jiktbilhom: “Imma Alla li jfarraġ ’l-umli, farraġna bilmiġja
ta’ Titus, mhux biss bil-miġja tiegħu, imma wkoll bilfaraġ
li hu kellu bikom; hu għarrafna bix-xewqa tagħkom,
bil-biki tagħkom, bil-ħeġġa tagħkom għalija, li tawni ferħ
akbar” (2 Kor. 7, 6-7).
San Pawl - Zuntier - BaΩilika tan-Nadur.
Nru. 90 – Settembru 2007 5
Il-komunità ta’ Korintu kienet wisq maħbuba minn San
Pawl. “Inkellimkom bħala wliedi, iftħu qalbkom beraħ,
agħmlulna l-wisa’ f’qalbkom, lil ħadd ma għamilna deni,
lil ħadd ma għarraqna, b’ħadd ma qarraqna. Mhux qed
ngħid dan biex nikkundannakom, għedtilkom diġà li intom
qegħdin f’qalbna, biex tmutu u tgħixu magħna” (2 Kor.
6,13; 7, 2-3).
Lill-Filippin imbagħad, jiktbilhom
mill-ħabs: “Inġorkom ilkoll
f’qalbi. Iva jixhidli Alla kemm
inħobbkom ilkoll fil-qalb ta’
Kristu Ġesù” (1, 7-8). Jekk xi
ħadd kellu jikkundannah għallmewt,
Pawlu kien dejjem lest
biex jingħaqad ma’ Kristu, imma
jekk l-istess Alla kellu jippermetti
li jinħeles, hu kien lest li jgħix u
jaħdem għalihom.
Nafu li minn għand il-Filippin,
Pawlu rċieva anke għajnuna
finanzjarja, li ferrħitu, għax ra
kemm xtaqu jgħinuh: “Fraħt
ħafna fil-Mulej, meta rajt li issa
fl-aħħar qam il-ħsieb tagħkom
għalija. Intom dejjem kellkom
il-ħsieb, imma ma kellkomx lokkażjoni”
(4, 10).
L-istess ħeġġa l-Appostlu juriha
fl-għajnuna individwali. Dan
narawh meta jitkellem minn
Onesimu, skjav ikkonvertit
minnu stess, u li Pawlu jibgħatu
lura għand sidu Filemon, b’dak
il-biljett famuż, li fih Pawlu
jsejjaħ lil dan Onesimu bħala
“Ibni” u “qalbi”. Ma’ Filemon
hu kellu mħabba speċjali. Filkaż
ta’ dan Onesimu, l-Appostlu
seta’ lil Filemon jikkmandah
b’awtorità, imma għażel li
jitolbu.
Imbaghad x’ingħidu għallimħabba
kbira li kellu lejn ilkallaboratur
tiegħu Timotju?
Insemmi b’liema delikattezza
jirrakkomandah lill-Korintin, meta bagħtu għandhom:
“Jekk jiġi Timotju, qisu li jkun għandkom bla biża’, għax
hu jaħdem xogħol il-Mulej bħali. Ara li ħadd ma jonqsu,
ibagħtuh bis-sliem, għax nistennieh flimkien ma’ l-aħwa”
(16, 10-11).
Tassew li Pawlu, hemm fit-triq ta’ Damasku, ġie maħtuf, kif
jgħid hu stess, minn Kristu. Kristu mhux biss sejjaħlu biex
minn persekutur jagħmlu appostlu tiegħu, imma ried, kif qal
lil Ananija, jagħmlu għodda maħtura għalih. U biex iwettaq
din il-missjoni, tah qalb kbira, qalb tixbah lil tiegħu.
Mons Ġużeppi Cauchi

6 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
F’Ottubru, iI-Knisja tiċċelebra I-Ġurnata Missjunarja.
Tkun ħaġa siewja jekk nimmeditaw ftit fuq il-ħidma
missjunarja tal-Knisja.
Il-frażi “Insiru Missjunarji” tista’ tidher ta’ sfida biex
aktar persuni jmorru jaħdmu fl-artijiet tal-missjoni. Lartijiet
missjunarji, għalkemm jistgħu jkunu ftit bogħod
minn pajjiżna, għandhom kultura oħra kif ukoll huma
postijiet foqra. Għandhom kultura li hija differenti
totalment minn dik tagħna. Darba innutajt lil wieħed
missjunarju li qal li għalkemm l-art li fiha mar jaħdem
kienet ftit sigħat biss ’il bogħod bl-ajruplan minn Malta,
madankollu qisha dinja oħra.
Fl-artijiet missjunarji, wieħed ikollu jħabbat wiċċu ma’
kultura differenti minn tagħna, popli b’mentalità oħra,
faqar, nuqqas ta’ kumdità u miżerji umani. Għalhekk
li wieħed imur f’dawn l-artijiet jirrikjedi sagrifiċċju kbir.
Ma nkunx niżbalja jekk ngħid li wieħed ikun anki jirriskja
ħajtu. Ta’ spiss nisimgħu b’missjunarji li sfaw il-vittma
ta’ xi vjolenza jew minħabba Kristu kif ukoll min-nuqqas
ta’ sigurtà li teżisti f’dawn il-postijiet.
Jista’ jkun li wieħed mar fl-artijiet tal-missjoni iżda filmoħħ
u fil-qalb tiegħu ma jkunx sar missjunarju. Forsi
jkun qiegħed jfittex stil ta’ ħajja differenti u jista’ jkollu
ideal spiritwali li jagħmel il-ġid lill-oħrajn iżda xorta
waħda ma jkunx kiseb spirtu missjunarju.
Forsi wieħed allura jistaqsi: X’inhuwa l-ispirtu
missjunarju? Huwa l-bidla fil-qalb u fil-moħħ tagħna.
Li tkun missjunarju jfisser li tibda mixja ta’ konverżjoni
biex tħobb aktar lil Ġesù.
Għalhekk l-ispirtu missjunarju jikkonsisti f’dawn ilkwalitajiet
spirtwali.
• Tħobb aktar lil Ġesù. Din hija l-ewwel tarġa ta’
I-ispirtu missjunarju. Billi Sidna Ġesù Kristu huwa ċċentru
tar-reliġjon tagħna, kull xewqa u kull attività li
ma tkunx frott ta’ l-imħabba ta’ Kristu ftit li xejn tista’
tħalli frott. Mill-banda l-oħra min iħobb bis-serjetà lil
Ġesù jkun kapaċi jagħmel sagrifiċċji kbar. Min iħobb
lil Ġesù jasal biex jara fih lill-proxxmu tiegħu anki jekk
ikun marid jew abbundanat mill-bnedmin. Madre
Tereża ta’ Kalkutta tgħidilna: “Ġesù qiegħed fil-foqra
u f’ħutna l-oħra u għahekk ninsabu erbgħa u għoxrin
siegħa fil-preżenza tiegħu.”
• L-għalqa ta’ Kristu hija d-dinja kollha. Li tkun
missjunarju jirrekjedi li ma tibqax tħares lejn il-għalqa
ta’ Kristu l-parroċċa tagħna, lanqas lil pajjiżna. Infatti
Kristu bagħat lill-appostli biex ixandruh ma’ l-erbat
irjieħ tad-dinja. Biex tikber fl-ispirtu missjunarju trid
tibda tħobb il-bnedmin tad-dinja kollha. Ma ninsewx
li Kristu fuq is-salib offra lilu nnifsu bħala sagrifiċċju
għall-bnedmin ta’ kull żmien.
• Il-bnedmin kollha huma l-istess. Kull bniedem li
hawn fid-dinja huwa maħluq xbieha ta’ Alla u ġie mifdi
minn Sidna Ġesù Kristu. Għalhekk ma jagħmilx sens
jekk inħarsu b’suspett lejn persuni b’kulturi differenti.
Huwa veru li hawn ħafna bnedmin li għandhom stil ta’
ħajja differenti minn tagħna. Iżda aħna bħala nsara xorta
waħda rridu nħobbuhom u ngħinuhom mill-aħjar li nistgħu
biex itejbu ħajjithom u sabiex iħaddnu l-Evanġelju.
• Ma niddisprezzawx reliġjonijiet oħra. Huwa veru
li r-reliġjon nisranija hija dik rivelata minn Alla iżda ma
jfissirx li r-reliġjonijiet mhux insara huma totalment
ħżiena u ma fihom l-ebda ħaġa tajba. Ma nkunux
niżbaljaw jekk ngħidu li min imur f’xi art tal-missjoni
u b’xi mod jiddisprezza xi reliġjon mhix nisranija ma
jkunx qiegħed jagħti xiehda verament nisranija.
• Ma nibżgħux mis-sagrifiċċji. Il-kultura tagħna
qiegħda ssir dejjem aktar materjalista. Infittxu u
nistudjaw kif ser insiru komdi. Inkunu ċari: il-kumdità
ma fiha xejn ħażin. Iżda jekk aħna ser infittxu li
noqogħdu komdi dejjem, allura npoġġu l-kumdità
qabel Ġesù. Il-valuri materjali jibdew jiġu qabel dawk
spiritwali. U mentalità bħal din żgur li ttellef l-ispirtu
missjunarju.
• Il-bżonn tat-tixrid ta’ l-Evanġelju. Fil-mixja nisranija
huwa neċessarju li wieħed jifhem kemm hemm bżonn
li Kristu jiġi magħruf u maħbub mill-bnedmin tad-dinja
kollha. Meta wieħed isir iħobb lil Kristu jixtieq ukoll
lill-oħrajn jagħmlu bħalu. Għadna jkollna f’xufftejnna ttnehida
ta’ San Ġorġ Preca: “Mgħallem mhux li d-dinja
kollha timxi wara l-Evanġelju tiegħek.”
• Naqraw fuq l-artijiet missjunarji. Ninteressaw
f’dak li qiegħed jiġri fl-artijiet missjunarji. Nistgħu
naqraw bħar-rivista ‘Malta Missjunarja’ li fiha ħafna
informazzjoni dwar dawn l-artijiet u l-ħidma tal-Knisja
fihom.
• Inkunu xhieda ta’ Kristu kull fejn inkunu. Nagħtu
xhieda ta’ Kristu fil-familja tagħna, fil-komunità
parrokkjali tagħna, fuq il-post tax-xogħol u fil-postijiet
tad-divertiment.
Allura jekk ngħixu dan l-ispirtu missjunarju nkunu
nagħmlu ħafna ġid. U fl-istess waqt inkunu nxettlu
vokazzjonijiet verament missjunarji. Imbagħad lil min
Alla jsejjaħlu għal dan l-appostolat ikun verament
mħejji għal dan l-appostolat.

Luminaria
Sajf mimli impenji
Għalina kien sajf speċjali… ġie ftit wara l-kanonizzazzjoni
tal-Fundatur, f’sena li kienet timmarka l-100 sena tas-Soċjetà
u s-60 sena tal-qasam tagħna.
U ridna nfakkruhom kollha. Mhux bi tlellix imma b’sens reliġjuż
kif kien iħobb il-fundatur. Ridna nużaw dawn l-okkażjonijiet
biex inwasslu l-messaġġ li s-Soċjetà għamlitu l-motto tagħha:
‘Li Ġesù jkun magħruf u maħbub’.
Kien għalhekk li ppubblikajna fuljett speċjali li kien fih ħafna
tagħrif dwar il-fundatur… ħolmietu, ħsibijietu u kitbietu…
Ridna li l-poplu Naduri jkollu tifkira ta’ dan is-saċerdot qaddis
u fuq l-isfond ta’ tagħlimu u ħidmietu ffokajna wkoll ħidmiet
il-qasam tagħna u x-xewqat u l-ħolm tagħna għall-ġejjieni.
Barra din il-pubblikazzjoni kellna l-attivitajiet tagħna tassoltu.
Kellna ġimgħa ta’ tagħlim li bdiet b’quddiesa, kompliet
b’laqgħa għall-ġenituri, b’siegħa adorazzjoni fil-grawnd u
spiċċat bi play li kellha bosta messaġġi utli għall-familji tal-lum.
Minn qalbna rroddulkom ħajr għall-preżenza tagħkom.
U ħajr ukoll minn qiegħ qalbna għall-għajnuna li wassaltulna.
Għajnuna frott il-qalb ġeneruża tal-poplu Naduri li għandu
qalb kbira u lest dejjem jgħin fejn jara l-ħtieġa. Aħna nitolbu
għalikom u jalla l-Mulej iroddilkom għal mitt darba dak li
għamiltu u dak li offrejtu lill-qasam tagħna.
Ħajr ukoll lil Andrew Muscat u l-Kumitat u l-helpers tat-Triq
Diċembru 13 li xtaqu li jkollhom sehem fil-ksib tal-vann li bi
ħsiebna nakkwistaw bil-għajnuna tal-Mulej u tal-benefatturi
tagħna. Dan il-kumitat ħaseb li jorganizza tombla bħala
għajnuna u għaddielna s-somma sabiħa ta’ Lm320. Grazzi
lil dawk kollha li ppatronizzaw din l-attività. Ġest li aħna
apprezzajna ħafna.
It-tagħlim matul is-sajf
Aħna nafu li fix-xhur sajfin ma tantx ikun hemm ħeġġa biex
wieħed jingħalaq ġo klassi għal-lezzjoni. Il-vaganzi jiġu biex
Nru. 90 – Settembru 2007 7
wieħed jistrieħ u jiddeverti. Imma Dun Ġorġ kien jgħid li
anke fis-sajf neħtieġu nitgħallmu u għalhekk l-oqsma tagħna
jibqgħu miftuħin, jistiednu lil min jixtieq jiġi. Il-bieb tagħna
ma jsibuhx magħluq.
U biex inħajruhom jattendu norganizzaw għalihom ġimgħat
ta’ logħob kemm għaż-żgħar kif ukoll għall-kbar. Logħob li ra
l-quċċata tiegħu f’jum il-festin tagħhom. Ġew numru tassew
sabiħ jieħdu sehem f’din il-maratona ta’ logħob li ntemmet
tard filgħaxija b’film divertenti, party u tlugħ ta’ ħafna rigali.
Minn qalbna ħajr lil dawk kollha li għenuna fosthom il-ġenituri
li offrew drinks, ikel u ħelu u ħajr ukoll lil HSBC Għawdex
li sponsorjaw din l-attività annwali. Dan il-logħob għen bi
sħiħ biex l-attendenza sa l-ewwel parti tas-sajf kienet tajba
ħafna. Ta’ dan ngħidu grazzi lill-ġenituri li minkejja t-telqa
ta’ l-istaġun kienu jfakkru lil uliedhom li l-MUSEUM ma
jagħlaqx fis-sajf.
Meta spiċċa dan il-logħob in-numru ta’ dawk li jattendu naqas
sew. Is-sħana kienet għamlet tagħha u ħafna familji kienu jitilqu
lejn il-baħar biex forsi jiffriskaw ftit. U sewwa kienu jagħmlu.
Imma issa li ser nibdew sena oħra skolastika nħeġġuhom
biex jerġgħu jinkoraġġixxu liż-żgħar u liż-żgħażagħ tagħhom
għat-tagħlim. Illum dan mhux faċli għax hawn ħafna x’jaljena
lit-tfal u lit-teenagers tagħna. Dixxiplini sportivi joffru sfida u
attrazzjoni u mhux faċli li fost tant okkażjonijiet niftakru filklassi
tad-duttrina. Iżda fil-ħajja hemm il-valuri u l-ġenituri
għandhom jistinkaw biex dawn il-valuri ma jinqalbux. L-ewwel
ħwejjeġ għandhom jibqgħu l-ewwel. Niftakru x’kien jgħid il-
Fundatur: ’it-tagħlim hu l-għajn ta’ kull ġid’. Iż-żgħożija darba.
U jekk illum anki min jitgħallem kultant jiżgarra kemm iktar
jista’ jiżbalja min ma jitgħallimx!
Nieħu l-okkażjoni biex infakkar lill-ġenituri fil-laqgħa
tagħhom li ser issir nhar l-Erbgħa 10 ta’ Ottubru fis-6.00 ta’
filgħaxija. Nifhmu kemm hu diffiċli li tinqalgħu minn djarkom
imma dawn huma laqgħat importanti għax fihom nurukom
x’nixtiequ min-naħa tal-ġenituri u l-ġenituri jkollhom okkażjoni
juruna x’jistennew huma min-naħa tagħna. Għalhekk
nistennewkom.
San Ġorġ Preca jberikkom.

8 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Velsons
L-inbid favorit ta’ l-G˙awdxin
The Winery, 8, Triq ix-Xatt, M©arr, G˙awdex. Tel: 2155 6135
BONELLO ALUMINIUM
All kinds of Aluminium Work
PROPRIETOR: PETER BONELLO
N.B. Qala Road, Work Tel: 2156 4727
Nadur, Gozo. Mobile Tel: 9945 3890
M & J Garage
Qortin Street, Nadur, Gozo. Tel: 2156 2771, Fax: 2156 4997
Mob: 9945 9772 / 9947 9590.
for Professional Painting, Colour Matching,
Panel Beating, Rust Reapir & Baking Spray
Car Rental
CHARLIE MUSCAT
Laqxa
Wood Master
Triq tax-Xemmiex, Nadur, Gozo.
Tel: 2155 8600

Luminaria
Xog˙ol strutturali matul ix-xhur tas-Sajf
Matul din is-sena fakkarna l-75 sena minn mindu liskola
fet˙et il-bibien tag˙ha g˙at-tag˙lim g˙all-istudenti
©ewwa Triq it-Ti©rija. Kienet okkaΩjoni ta’ fer˙ g˙all-
Istaff, studenti u ©enituri li bosta minnhom ukoll xi darba
rifsu l-g˙atba ta’ din l-iskola. Min-na˙a l-o˙ra rajna wkoll
li b˙alma minn Ωmien g˙al Ωmien ikun irid isir xi xog˙ol
ta’ manutenzjoni, issa g˙al ˙a©a u issa g˙al o˙ra, din
is-sena ma kenitx ser tkun xi eççezzjoni. Konna nafu
li l-bjut tas-sular ta’ fuq ma tantx kienu fi stat tajjeb
wisq, u wara konsultazzjonijiet mad-Dipartiment ta’ l-
Edukazzjoni, il-Ministeru g˙al G˙awdex u l-Fundazzjoni
g˙all-Iskejjel ta’ G˙ada, ittie˙det id-deçiΩjoni li kellhom
jinbidlu xi bjut, u dan kollu ried isir fix-xhur tas-Sajf,
meta l-iskola tkun g˙alqet g˙all-vaganzi. Sa minn
nofs Lulju sa l-a˙˙ar ©img˙a ta’ Settembru wie˙ed
jista’ jg˙id li x-xog˙ol ma qata’ xejn. Twaqqa’ l-bejt tal-
Kuritur n-na˙a tat-Tramuntana ta’ l-Iskola u sar wie˙ed
©did. Inbidel ukoll il-bejt ta’ wie˙ed mill-klassijiet . Sar
xog˙ol ta’ tiΩbig˙ fil-kuritur u inΩebg˙u wkoll il-klassijiet
kollha. Ing˙ata wkoll il-membrane f’xi partijiet tal-bejt
eΩistenti. Il-˙sieb tal-Kunsill Skolastiku huwa li issa
jsiru aperturi fil-lo©o© tal-kuritur ta’ fuq ukoll sabiex itaffu
xi ftit mill-kes˙a u t-tixrib tax-xhur tax-xitwa. B’hekk fi
Ωmien sentejn ikunu ng˙alqu l-lo©o© kollha bi twieqi ta’
l-aluminju bi spiΩa li taqbeΩ Lm5000, mill-fondi li l-Kunsill
Skolastiku rnexxielu ji©bor f’dawn l-a˙˙ar snin.
Il-Gozo College
L-Iskola fet˙et il-bibien g˙al sena skolastika ©dida
nhar it-Tnejn, 24 ta’ Settembru. Filwaqt li f’Malta bosta
Nru. 90 – Settembru 2007 9
skejjel bdew jesperjenzaw it-twaqqif tal-Kulle©©i, fejn
numru ta’ skejjel kemm primarji kif ukoll sekondarji
bdew ja˙dmu aktar mill-qrib, f’G˙awdex, dak li beda
b˙ala esperiment issa da˙al fit-tielet sena tieg˙u. Il-
Motto tal-Gozo College huwa –Working, achieving and
succeeding together - (fil-Óidma s-Suççess). Il-Gozo
College qieg˙ed iwieg˙ed li jipprovdi edukazzjoni
˙olistika ta’ l-aqwa kwalità lill-istudenti tal-Komunita’
G˙awdxija. F’dawn l-a˙˙ar sentejn sar ˙afna xog˙ol
ta’ benefiççju g˙all-istudenti tag˙na, fosthom eΩamijiet
ta’ nofs is-sena g˙all-iskejjel kollha primarji g˙awdxin,
korsijiet g˙all-g˙alliema ©ewwa G˙awdex, laqg˙at ta’
kull xahar g˙all-kapijiet ta’ l-iskejjel sabiex ikun hemm
l-aktar qbil fil-mod ta’ kif jitmexxew u bosta attivitajiet
g˙all-istudenti tag˙na.
Attivitajiet ippjanati ta’ l-Iskola
Mal-bidu ta’ sena skolastika ©dida, wie˙ed jista’ jg˙id li
l-programm li minn Settembru je˙odna sa Diçembrujkun
kwaΩi lest. Fl-ewwel ©img˙a ta’ Ottubru organizzajna
laqg˙at g˙all-©enituri ta’ l-istudenti tag˙na skond
is-sena li uliedhom qeg˙din fiha. Ippjanajna wkoll
Parents Day lejn l-a˙˙ar ©img˙a ta’ Novembru. Di©a
bdejna na˙sbu g˙all-Christmas Concert fejn din issena
ser ner©g˙u ntellg˙u play muΩikali. Bdejna bitt˙ejjijiet
tag˙na g˙ad-danza tal-Karnival. Din is-sena
l-Karnival ser ja˙bat fl-ewwel jiem ta’ Frat u g˙alhekk
wie˙ed irid ja˙seb kmieni. Bdejna na˙sbu ukoll g˙all-
RappreΩentazzjoni tal-Prize Day li ser tkun marbuta
ma’ musicals fejn l-atturi prinçipali huma tfal.
Mark Azzopardi

10 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Waħda mill-kondizzjinijiet biex
persuna tkun dħulija, hija bla ebda dubju,
li tkun persuna ferħana. Il-ferħ huwa rrigal
li Alla jagħti lil dawk li jħobbuh. Alla
minn dejjem kien ferħan fih innifsu, u ried
li jaqsam dan il-ferħ ma’ ħlejjaq li jistgħu
jħossu l-ferħ.
Hemm differenza kbira bejn il-ferħ
li hu frott tal-grazzja u tal-virtù u l-ferħ
kif tippreżentah id-dinja. Il-ferħ spiritwali
jilħaq il-qiegħ tal-qalb tal-bniedem u jimla
l-qalb tal-bniedem bil-paċi, iżda l-ferħ li
taf tagħti d-dinja mhux ħlief żvog estern li
malajr jgħaddi.
Il-Knisja tridna nsellmu lill-Madonna
bil-kelmiet: “Bidu tal-Ferħ tagħna.” Hija
kienet l-ewwel għajta ta’ ferħ wara l-waqgħa
tal-bniedem fid-dnub. Hija għalina Omm li
tħobb tarana ferħanin fil-Mulej.
Il-Madonna kienet taf tifraħ
Il-Verġni ta’ Nażaret kienet taf tagħti
xejra soprannaturali lill-ferħ uman li kienet
iġġarrab. Il-qalb sensibbli tagħha kienet
tħoss l-attenzjoni tal-ġenituri tagħha.
L-imħabba ta’ San Ġużepp kienet taf
tistmaha. It-tislima ta’ Eliżabetta laqgħetha
bil-ġentilezza kollha.
It-twelid ta’ Ġesù kien għal Marija
okkażjoni ta’ ferħ kbir. Il-preżenza tarrgħajja
fil-għar ta’ Betlehem żgur li ferrħitha
ħafna. Iż-żjara tal-Maġi żiedet il-ferħ
tagħha u r-rigali tagħhom rat fihom barka
mis-sema. L-ubbidjenza ta’ Ġesù kien fiha
għaxqa għaliha.
‘Il quddiem il-Madonna ferħet ukoll
bil-predikazzjoni u l-mirakli kbar li Binha
kien iwettaq. Ġrajja ta’ ferħ liema bħalu
kien il-qawmien ta’ Ġesù mill-mewt, iddehriet
li kien jagħmlilha u t-tlugħ tiegħu fissema.
Imbagħad min jista’ jfisser b’liema
sentimenti sbieħ kienet tilqa’ l-qima ta’ lewwel
insara lejha! U min jaf kemm kienet
tifraħ x’ħin kienet tara l-Knisja mwaqqfa
minn Binha Ġesù tiffjorixxi bil-predikazzjoni
ta’ l-Appostli.
Aħna nistgħu niġbru dan il-ferħ kollu
tal-Madonna bid-dikjarazzjoni tagħha
stess fl-ewwel versi tal-Magnificat: “Ruħi
tfaħħar l-kobor tal-Mulej u l-ispirtu tiegħi
jifraħ f’Alla s-salvatur tiegħi.”
Il-Madonna kienet taf tferraħ
L-imħabba nisranija tagħmel ilbniedem
ġentili, attent, rikonoxxenti.
U billi Marija hija l-Omm ta’ l-imħabba
sabiħa, żgur li Hija kellha dawn il-virtujiet,
u bihom kienet tferraħ lil kull min għex
qrib tagħha. Min jista’ jgħid b’liema ferħ
u ġentilezza kienet tirrispondi u tpatti għal
kull kumpliment li kienet tirċievi! Fil-ħajja
tagħha familjari u soċjali l-Madonna kellha
l-okkażjoni tiltaqa’ ma’ diversi nies. Bi
kliemha, bid-dehra u l-imġiba tagħha hija
kienet tferraħhom ilkoll.
Aħna ma kellniex ix-xorti li naraw u
ngħixu qrib Marija ma’ tul il-ħajja tagħha
fuq din l-art. Iżda min jaf kemm-il darba
sibna l-faraġ meta kellemnieha u wrejnieha
l-bżonnijiet spiritwali u temporali tagħna!
X’ferħ spiritwali nħossu fil-festi tagħha!
Kemm drabi x-xbihat tagħha refgħu
moħħna ’l fuq lejn ir-realtà tas-sbuħija u
tal-imħabba tagħha!
Il-Madonna kienet dħulija
Bħala bnedmin, aħna nbatu wisq bilburdati.
Meta nkunu burdata tajba, ħalli
għalina kemm ikollna moħħ iċ-ċajt, li forsi
bih naslu wkoll biex indejqu lil ħaddiehor.
Imma meta nkunu burdata ħażina, miskin
hu min jeħel magħna!
Imma għandna nkunu nafu li limħabba
nisranija ma tbatix bil-burdati,
iżda kapaċi żżomm il-ħbiberija dejjem u
ma’ kulħadd. Din il-virtù tagħmilna dħulin,
b’mod li lilna ġġegħelna nersqu lejn loħrajn
biex inferrħuhom, u tressaq l-oħrajn
lejna biex fina jsibu l-għajnuna li jkollhom
bżonn. Billi aħna ngħixu fis-soċjetà, meta

Luminaria
nkunu dħulin nkunu qegħdin ngħinu ’l
xulxin ngħixu l-ħajja f’iktar ferħ u inqas
tbatija.
Il-Madonna ma kenitx tbati bilburdati,
iżda sew fi kliemha sew fl-imġieba
tagħha Hija kienet dejjem ispirata minn
sentimenti fini ta’ mħabba l-aktar kbira.
Il-Madonna kienet dħulija fi kliemha
Il-kelma sabiħa “dħuli” tfissrilna lkarattru
ta’ bniedem li tista’ tersaq lejh
biex tkellmu. Fid-dinja ssib ħafna nies
li trid toqgħod b’sebgħa għajnejn biex
tkellimhom. Ikunu dejjem ikkargati binnervi,
lesti biex jisplodu. U għad li tersaq
lejhom bl-attenzjoni u bil-ħlewwa, ma tridx
wisq biex ixxellifha magħhom. Nies ta’
din il-fatta qatt ma jistgħu jissejħu dħulin.
Mhux la kemm tittratta magħhom, u ma
jaqilgħux ħlief inkwiet għal dawk li jkollhom
jagħmluha magħhom.
Dan in-nuqqas narawh ikraħ floħrajn;
iżda aktar jaqbel li naraw għandniex
minnu aħna, għaliex min jaf kemm-il darba
l-kliem tagħna sħun u mbaqbaq weġġa’
oħrajn, biegħedhom minna u ġagħalhom
isofru !
Id-don tal-kelma għandna nużawh
biex inkabbru l-ħbiberija, inferrħu lill-oħrajn
u nżommu bejnietna dik ir-rabta nisranija li
nistmaw lil xulxin bħal aħwa, ulied Alla.
Il-Madonna kienet dħulija fi kliemha.
Għajjat u nervi qatt m’għamlu biha, u
kienet taf tittratta ma’ kulħadd b’dik il-kalma
qaddisa li tiġbed il-qlub u tressaqhom lejn
Ġesu’.
Fit-tieġ ta’ Kana naraw tispikka lġentilezza
ta’ Marija ma’ kulħadd imma
l-aktar mal-għarajjes li hekk kif rathom
Website tal-Parrocca
tan-Nadur:
www.nadurparish.com
Nru. 90 – Settembru 2007 11
mifxula għax ma kellhomx aktar inbid
qabżet għalihom ma’ Binha Ġesù.
IL-Madonna kienet dħulija fl-imġiba
tagħha
Il-mod li bih inħarsu lejn xulxin u
nittrattaw lil xulxin juri x’hemm f’qalbna:
imħabba jew mibegħda, ferħ jew għira,
tjubija jew ħażen, sinċerità jew ipokrisija,
ġenrożità jew regħba, rispett jew ġlied. Limġiba
tagħna ma’ ħaddieħor turi l-virtujiet
jew il-vizzji li jgħammru f’qalbna. Alla jaqra
l-qlub, imma aħna l-bnedmin niġġudikaw
fuq l-imġiba. Jista’ jkun li mhux dejjem
niġġudikaw sewwa; iżda jibqa’ l-fatt li limġieba
tfisser aktar mill-kliem.
Huwa meħtieġ li nkunu dħulin mhux
biss fil-kliem, iżda wkoll fl-imġiba. Il-
Madonna turina dan l-ewwelnett mit-tliet
xhur li Hija qagħdet għand Eliżabetta,
tgħinha fil-bżonnijiet kollha tagħha. Sew
fil-faċendi, sew fil-kliem, il-Verġni ta’
Nażaret uriet sentimenti ta’ umiltà, ħlewwa,
ferħ u mħabba. Naraw ukoll lill- Madonna
dħulija mill-fatt li Hija laqgħet u apprezzat
l-istedina għat-tieġ ta’ Kana. Hija marret,
u hemmhekk narawha dħulija ma’ Ġesù,
mal-għarajjes, mal-mistednin u malqaddejja.
L-imġiba dħulija tagħna ma
għandhiex tkun biss ġejja mill-etiquette,
iżda għandha tkun l-espressjoni esterna
tal-virtù ta’ l-imħabba li żżejjen il-qalb
tagħna b’dawk is-sentimenti soprannaturali
li bihom nifirxu l-fwieħa tajba ta’ Kristu
kullimkien (San Pawl).
Kan Dun Piet Sammut.
MuΩew Marittimu
Kelinu Grima
Triq il-Kappillan, Nadur
Tel: 2156 5226
Miftu˙: mit-Tnejn sas-Sibt
9.00a.m. - 4.45p.m.
G˙al aktar informazzjoni
ara l-website tal-Parroçça.

12 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Il-ġranet bejn it-18 u d-29 ta’ Ġunju ta’ kull sena
jkunu għalina n-Nadurin, kemm dawk li joqogħdu
fil-parroċċa għażiza tagħna kif ukoll għal dawk li
joqogħdu f’parroċċi oħra u għall-emigranti Nadurin
imxerrdin ma’ l-erba’ kontinenti, huma ġranet
għeżież u ma jintesewx. Huma ġranet miktuba b’ittri
tad-deheb fil-kalendarju tagħna lkoll. U bir-raġun.
Għaliex? Għax matul dawn il-ġranet il-parroċċa
tagħna tilbes l-isbaħ libsa biex tiffesteġġja bil-kbir,
kif dejjem għamlet matul is-snin, is-Sollennità u l-
Għid ta’ Pietru u Pawlu, il-Qaddisin Kbar u Protetturi
tagħna n-Nadurin.
Din is-sena, mhux inqas minn snin oħra, kienet
waħda kbira. Dan smajtu jiena stess li qed nikteb
dan l-artiklu. Bħali semuh nies oħrajn. Dan intqal
mhux minn nies tan-Nadur imma minn ħafna u
ħafna nies li ġew jifirħu magħna matul il-ġranet
tal-festa. L-espressjoni kienet din: “Kellkom festa
bomba, kbira u sabiħa.” Festa kif tixirqilna u fuq
kollox kif jixirqu lill-Appostli kbar Pietru u Pawlu li
huma l-għaxqa tagħna n-Nadurin. Kemm kienu
bravi u intelliġenti missirijietna li ’l fuq minn tliet mitt
sena ilu għażlu lil Pietru u Pawlu bħala prottetturi
tagħna!
Nibda billi nikkummenta fuq il-funzjonijiet tal-knisja.
Kienu ġranet organizzati tajjeb. Ħaqqu prosit il-
Kunsill Parrokkjali flimkien mal-Kapitlu u Presbiterju
Parrokkjali li fasslu programm hekk sabih u li żgur
ħalla frott spiritwali fostna u fost dawk li attendew
għan-novena kif ukoll għall ġranet ta’ lejlet u nhar
il-festa.
Il-ġranet tan-Novena kienu mqassma u ddedikati
għal diversi kategoriji, li lkoll ħasbu biex tkun
suċċess u l-Liturġija ta’ dawn il-ġranet kienet waħda
organizzata tajjeb. Grazzi lil Patri Albert Micallef
O.F.M., lil Dun Peter Paul Sammut u Dun Eddie
Zammit li ħallewlna diversi messaġġi utli fl-omeliji
tagħhom. S’intendi lejlet u nhar il-festa kull min
attenda għal funzjonijiet żgur li ħa pjaċir u ma
xebax jisma’ dik il-mużika tal-Cappella Camilleri
mmexxija minn Mro. Kan Ġuzeppi Grech, Mro.
Antoine Theuma u Mro. Mons Martin Portelli, kif
ukoll l-eżattezza tal-funzjonijiet kif tmexxew. Ta’
min isemmi anke l-omelija pastorali li niseġ Mons
Isqof Mario Grech fil-Pontifikal tagħna: ħafna ‘food
for thought’, kif jgħidu l-Ingliżi.
Ma nixtieqx ma insemmix il-ġurnata tat-Tlieta tas-26
ta’ Ġunju, il-Jum meta il-Parroċċa fakkret l-erbgħin
sena minn meta l-Knisja tagħna ġiet mgħollija għaddinjità
ta’ Bażilka Minuri. Dak il-jum kien u jibqa’
L-istatwa l-©dida li tirrappreΩenta lil Kristu flimkien
ma’ San Pietru u San Pawl.
miktub b’ittri tad-deheb għall-parroċċa tagħna: grazzi
għall-Kumitat ħabrieki li stinka ħafna biex dan it-titlu
mistħoqq jingħata lil Knisja tan-Nadur u kif ukoll
grazzi kbir għal Mons Isqof Nikol Ġużeppi Cauchi,
li dak iz-żmien kien Amministratur Apostoliku Sede
Plena tad-Djoċesi tagħna. Għalhekk bir-raġun il-
Pontifikal Solenni li għalih kienu mistiedna l-Arċiprieti
tal-knejjes kollha ta’ Malta u Għawdex li jgawdu dan
it-titlu flimkien mal-Kapitlu Kolleġġjali tagħna u lpresbiterju
parrokkjali kien ippresedut minn Mons
Isqof Emeritus Nikol Ġużeppi Cauchi. Biex nuru
sinjal ta’ għaqda mal-Knejjes li jgawdu dan it-titlu,
is-sotto kumitat maħtur għal din l-okkażjoni stieden
lill-Bażiliċi l-oħra biex iġibu kemm it-Tintinnablu,
kif ukoll l-Umbrellun. Kien fihom għaxqa tarahom

Luminaria
madwar l-altari matul l-aħħar jiem tal-festa. Matul
din il-ġurnata sar talb speċjali għall-Qdusija tiegħu
l-Papa għaliex il-Bażilka tfisser ukoll għaqda intima
mal-Papa. Prosit lis-sotto kumitat ta din l-inizjattiva.
Mons Isqof Nikol Cauchi kitbilna talba apposta biex
tibqa’ tingħad matul dawn il-ġranet u tista’ tibqa’
tingħad anke matul is-sena.
Il-Kumitat tal-“Għaqda Armar Triq Diċembru
Tlettax”, biex tfakkar l-għaxar anniversarju mittwaqqif
tagħha, għamlet statwa li tirrapreżenta lil
Kristu flimkien ma’ Pietru u Pawlu. L-istess Għaqda
ordnat pedestall li fuqu tpoġġiet din l-istatwa. Dan
il-kumitat ħaseb biex iħallas il-baned, fosthom
waħda maltija, Nicolò Isuard tal-Mosta flimkien malbanda
tagħna kif ukoll xi nar li ġie maħruq għal din
l-okkażjoni. Prosit tassew.
Din is-sena wkoll tibqa’ mfakkra għall-kwantità u
kwalità tan-nar li l-kumitat ħabbrieki ħadem bis-sħiħ:
kemm dawk li kienu inkarigati min-nar li sar lejlet
l-Imnarja għal-ewwel darba minn fejn il-Belveder
ta’ Ġnien il-Kunsill Lokali, li ġibed eluf ta’ nies, kif
ukoll ta’ dawk li kienu inkarigati mill-logħob tannar
fil-Pjazza, kif ukoll nhar il-festa. Prosit tassew.
Ilkoll kemm huma ħaqqhom tifħir u x-xewqa ta’ min
qed jikteb hi li hija xewqa sinċiera li dawn iż-żewġ
kumitati jaħdmu id f’id ħalli is-sena id-dieħla, meta
il-Knisja tkun qed tniedi s-sena Pawlina proprju
lejlit l-Imnarja tas-sena 2008, tkun waħda ikbar u
isbaħ minn ta din is-sena. J’Alla imma kull ma jsir
isir għall-glorja t’Alla u għall-ġieh tal-appostli San
Pietru u San Pawl.
Prosit kbir u mistħoqq imur ukoll lil dawk li ħadu
ħsieb jarmaw it-toroq. Għeżież żgħażagħ minn
dawn il-paġni nifirħilkom u
nappellalkom biex tibqgħu
tieħdu ħsieb u tindukraw larmar
li ħallewlna missirijietna.
Ibqgħu ħobbu il-Festa, ibqgħu
dilettanti. Però ftakru li kif
intom tieħdu ħsieb iżżejnu
t-toroq li minnhm jgħaddu
San Pietru u San Pawl, qisu
li tieħdu ħsieb ukoll iżżejnu
lilkom infuskom, mhux blilbies
sabiħ biss li jixirqilkom
ħafna imma fuq kollox
permezz ta’ ħajja tajba u li
matul dawn il-ġranet għeżież
lkoll tieħdu sehem fil-quddies,
tqerru u titqarbnu. Hekk
tabilħaqq tkunu tagħtu gost lil
San Pietru u San Pawl li missema
iħarsukom mill-perikli
tar-ruħ kif ukoll tal-ġisem.
Nru. 90 – Settembru 2007 13
Keep it Up. Tħallu xejn u lil ħadd inaffarkom minn
din l-inizjattiva qaddisa u sabiħa
Din is-sena l-Banda Mnarja fakkret ukoll l-Erbgħin
Sena mit-twaqqif tagħha. Grazzi għall-ħidma tal-
Kumitat preżenti u għall-kumitati ta’ qabel, il-Banda
Mnarja llum hija fl-aqwa tagħħa u tħabbatha ma’
l-aqwa baned maltin, speċjalment għal kunċerti
mużikali li qed tagħmel. Ħaqqu prosit tassew is-
Surmast u l-bandisti tal-kunċert li sar fi Pjazza
Arċipriet Dun Martin Camilleri, nhar it-Tnejn 25
ta’ Ġunju, l-Ewwel Jum tat-Tridu. Mur għidilhom
lil dawk il-bandisti u lil dawk in-Nadurin li llum
ma għadhomx magħna li l-Banda tagħna li huma
tant ħabbew, għamlet daqshekk progress! Prosit
tassew. L-istess imbagħad il-Banda kompliet
tferraħna matul il-ġranet tal-Festa bil-marci brijużi
tagħha Imbgħad kompliet taqdi il-missjoni tagħha
billi akkompanjat b’marċi reliġjużi l-Vara ta’ San
Pietru u San Pawl matul il-Purċissjoni li kienet
immexxija minn Mons Arċipriet flimkien mal-Kapitlu
u Kleru tal-Parroċċa. Nappella lill-bandisti biex
ikomplu jattendu, bħalma qegħdin jagħmlu, biex
il-Banda timxi ’l quddiem: ninkuraġġixxi lill-Kumitat
biex ikompli bil-ħidma siewja tiegħu li qed iwettaq
fil-Banda kif ukoll fil-proġetti li huma qegħdin b’tant
ħeġġa jfasslu. Nappella n-Nadurin kollha biex
ikunu ġenerużi mal-Banda Mnarja, mhux biss milllat
finanzjarju imma anke jekk xi ħadd fil-familja ikun
jixtieq jistudja l-mużika u jkun irid idoqq xi strument
il-Kumitat jilqgħu jew jilqagħha b’idejh miftuħa.
Irridu niftakru li t-tagħlim tal-mużika huwa kultura
kbira u wieħed jew waħda li tkun tħobb il-mużika
tista’ wkoll tagħmel karriera. Allura kuraġġ allievi u
dawk li jixtiequ jibdew idoqqu xi strument.
Madre Skolastika Grech tfakkar il-50 sena mill-professjoni reli©juΩa tag˙ha

14 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Ma nistax ma nifraħx minn dawn il-paġni lill-
Kummissjoni Arbli li tagħha jien membru. Erba’
żgħażagħ, u hawn ser insemmi isimhom għax
hekk jixraq: Charles Said, Joseph Camilleri, Patrick
Tabone u Darren Vella daħlu għal biċċa xogħol
sabiħa imma iebsa u tirrikjedi ħafna xogħol. Matul issena
li għaddiet dawn iż-żgħażagħ u jien magħhom,
b’sakrifiċċju personali, irnexxilhom jixegħlu lin-Nadur,
kif ukoll itellgħu ħafna arbli u bnadar sbieħ. Batew,
u ħadmu lejl u nhar u ltaqgħu m’ ħafna tfixkil, imam,
minkejja kollox, irnexxielhom. Għalhekk għeżież
Nadurin ejjew nikkoperaw magħhom għax dawn,
b’sakrifiċċju personali tagħhom u tal-familji tagħhom,
iridu ikomplu iżejna lin-Nadur sabiħ tagħna matul ilġranet
tal-Festa. Dawk li jixtiequ li jkollhom arblu
fuq id-dar, jistgħu jikkuntatjawhom u anke jekk toffru
xi ħaġa għall-ispejjes tkun ferm apprezzata. Prosit.
Charles, Joseph, Patrick u Darren. Nispiċċa dan
il-paragrafu b’kumment ta’ persuna li hija ta’ fiduċja
kbira u mhix mir-raħal tagħna qalli dawn il-preċiżi
kelmiet: “Kemm hu sabiħ u nieħu pjaċir inħares lejn
in-Nadur tagħkom b’dawk l-arbli u bnadar u dwal
hekk sbieħ bil-lejl.”
Ma rridx ninsa u nħalli barra dawk li ħadu ħsieb
jarmaw il-Knisja bid-dawl minn barra. Kull meta
narahom jarmaw, nitlob lil San Pietru u San Pawl
biex iħarishom. Xogħol delikat u fl-istess ħin
perikoluż, specjalment x’ħin ikunu jarmaw il-koppla
majestuża tagħna. Jixraq li s-sena d-dieħla, meta
il-Knisja universali tkun ser tibda sena Pawlina flokkażjoni
tal-elfejn sena mit-twelid ta’ San Pawl,
naraw xi ftit iktar dawl, speċjalment fil-faċċata u fiddawra
tal-bejt tal-Knisja. Wieħed irid jibda jaħseb
mil-lum għal materjal ħalli sal-jiem tal-festa jkun
lest.
Ħaqqhom prosit kbir ukoll is-sagristani li minn ġranet
qabel jibdew jaħslu l-irħam u jżejnu l-Knisja bl-isbaħ
lbies, kif jixirqilha id-dar t’Alla u kif jixirqilha l-Bażilka
tagħna. Napprezzaw ukoll ix-xogħol moħbi ta’ ċerti
nies li jaħdmu bla heda biex mhux biss matul issena
imur kollox sew imma iżjed u iżjed matul ilġranet
sbieħ u impenjattivi tal-Festa.
Grazzi kbir imur ukoll lill-poplu Naduri kollu, li huwa
ġeneruż u jagħti mill-qalb biex il-Festa tkun waħda
kbira u tkun suċċess. Grazzi mill-qalb ukoll lid-
Direzzjoni tan-NET T.V. li din is-sena għoġobhom
jittrasmettu Jum il-Festa u taw coverage tajjeb
ħafna. Grazzi kbir imur ukoll lid-Direzzjoni ta’ Radju
Luminarja li ittrasmetta tant tajjeb il-funzjonijiet u dak
kollu li sar matul il-ġranet tal-festa. Hekk il-morda
tagħna u ħutna l-emigranti setgħu jgawdu huma
wkoll, dak li kien qed isir matul il-ġranet tal-Festa.
Grazzi ħafna Direzzjoni tar-Radju Luminarja!
Grazzi wkoll lill-abbatini numerużi tal-parroċċa
tagħna għas-servizzi li jagħtu b’tant dedikazzjoni
fil-parroċċa tagħna speċjalment matul il-ġranet tannovena
u ta’ lejlet u nhar il-festa. Ħajr lid-Direttur
tagħhom Dun Brian Meilak. Nitolbu lill-Appostli
tagħna San Pietru u San Pawl biex minn dawn labbatini
jkollna xi vokazzjoni saċerdotali.
Għalkemm l-aħħar iżda mhux l-inqas, grazzi ukoll
lill-Kor “Jubilate Deo” tal-Parroċċa tagħna u lis-
Surmast Mro. Kan. Ġużeppi Grech flimkien mas-
Surmast Antoine Theuma u Mro. Mons Martin
Portelli li matul il-ġranet tal-Festa ħadu ħsieb ilkant
u l-orkestra, li komplew jgħollu ’l fuq u jsebbħu
bil-kant u bil-mużika melodjuża l-Festa tal-Patruni
tagħna San Pietru u San Pawl.
Grazzi kbir imur ukoll lis-saċerdoti, kemm talparroċċa
tagħna kif ukoll oħrajn li matul il-ġranet tal-
Festa kienu ta’ għajnuna kbira fil-qasam pastorali u
spiritwali tal-parroċċa tagħna. Ir-riżultati nħalluhom
f’idejn Alla, imma jiena żgur li aħna s-saċerdoti u
l-erwieħ ikkonsagrati konna forġa qawwija f’dak
li għandu x’jaqsam mal-kura spiritwali tal-erwieħ
li ġew f’kuntatt magħna matul il-ġranet tal-festa
għażiża tagħna.
Il-Festa għaddiet imma rieġa’ ġejja. Jeħtieġ li millum
nippreparaw irwieħna, spiritwalment l-ewwel.
Imbagħad f’dak li għandu x’jaqsam mal-Festa
Esterna. Għax qed ngħidu dan? Għaliex lejlet l-
Imnarja tas-Sena d-dieħla l-Papa ser jiftaħ is-Sena
Pawlina fl-okkażjoni tal-Elfejn Sena mit-Twelid
ta’ San Pawl. Dan ħabbru diġà l-Papa nhar it-28
ta’ Ġunju ta’ din is-sena meta kien qed jippresiedi
Għasar fil-Bazilka Papali ta’ San Paolo Fuor le
Mura, f’Ruma. Jiena li qed nikteb dan l-artiklu naf li l-
Presbiterium Parrokkjali kif ukoll il-Kunsill Parrokkjali
diġà ttratta din il-materja u ’l quddiem jiġu ppubblikati
l-programmi pastorali li jeħtieġ isiru matul iż-żmien li
ġej. Dan ser isir kemm fuq bażi parrokkjali kif ukoll
li ssir ħidma fuq bażi djocesana.
J’Alla San Pietru u San Pawl mis-sema fejn jinsabu
jkomplu jitfgħu l-Barka tagħhom fuqna lkoll. J’Alla
s-Sena Pawlina, li ser tibda nhar it-28 ta’ Ġunju
2008, tħalli l-frott spiritwali mixtieq fuq il-Gżejjer ta’
Malta u Għawdex tagħna.
“Għaliex Malta u Pawlu min jifridhom?”
Viva l-Appostlu Missierna San Pawl
Viva l-Protetturi tagħna l-kbar San Pietru u San
Pawl.
Mons Salv Pace

Luminaria
APPREZZAMENT
Mons. Ġużeppi Buttigieg, Kan. On.
Messaġġ qasir fuq il-moblie personali, nhar is-Sibt l-1
ta’ Settembru, kien jgħid “Ħuna fis-saċerdozju Mons.
Ġużeppi Buttigieg, mar għand il-Missier”. Ftit ħin
wara, il-qniepen tal-Bażilka tagħna kkonfermawli din
l-aħbar ta’ niket, meta ndaqq it-trapassar tiegħu.
Għalkemm konna qegħdin nistennew din l-aħbar,
għaliex Mons. Buttiġieġ kien rikoverat fl-Isptar San
Luqa, f’Malta, u konna avżati wkoll f’dawn l-istess jiem
li kien ħażin, kienet għalija aħbar li nikktitni ħafna, lili
li ilni naf lil Mons. Buttigieg sa mis-sena 1958, meta
bdejt il-formazzjoni u l-istudji tiegħi fis-Seminarju tad-
Djoċesi, u kelli proprju lilu, għadu
Saċerdot Novell, l-ewwel Prefett u
għalliem tiegħi.
Dun Ġużepp twieled fil-Parrocca tal-
Qala, Għawdex, fl-14 ta’ April 1933,
minn Salvu u Anġela nee Buttigieg.
Wara is-snin tat-tfulija tiegħu meta
ħa l-ewwel edukazzjoni fl-iskola
primarja tal-Qala, fis-sena 1945
daħal fil-Liceo, fejn, wara ħames
snin sħaħ ta’ studju, ħass is-sejħa
għas-saċerdozju, tant li fis-sena
1950 daħal fis-Seminarju u beda
l-istudji tal-filosofija u teoloġija.
Matul l-aħħar snin tiegħu bħala
student tat-teoloġija, hu ntagħżel
bħala Prefett tal-Kongregazzjoni
Marjana fis-sena 1956/57, u fissena
ta’ wara, eżattament fit-13 ta’ April 1958, ġie
ordnat Saċerdot mill-E.T. Mons. Ġużeppi Pace, Isqof
ta’ Għawdex, meta kellu 25 sena.
Il-ħidmiet ta’ Mons. Buttigieg matul is-saċerdozju
tiegħu kienu diversi. Mons. Isqof Pace, konxju millabilità
tiegħu, immedjatament wara l-ordinazzjoni,
sejjaħlu fis-Seminarju, bħala Prefett tal-Piccoli u
għalliem fis-Seminarju Minuri. Kien hawnhekk li
jiena, bħala student fl-istess Seminarju, sibt lil Mons.
Buttigieg bħala t-tieni missier tiegħi. Kien għalliem
tal-lingwa Ingliża, fejn b’kapaċità kbira kien jiġi
ppreparat fil-klassi biex b’dixxiplina u b’kuxjenza
jagħtina mill-ħafna li kellu. Minn hawn, hu għadda
għar-responsabiltà ikbar, meta ġie magħżul Prefett
tas-Seminaristi fis-Seminarju Maġġuri.
Fis-sena 1962, Mons. Buttigieg, daħal bħala għalliem
fl-iskola sekondarja, fejn għal wieħed u għoxrin sena
sħaħ għallem fil-Liceo, u fis-Secondary Technical
School ta’ Għawdex.
Nru. 90 – Settembru 2007 15
Dun Ġużepp jibqa’ magħruf fost l-oħrajn, bħala
Direttur ta’ Kana fid-Djoċesi tagħna, fejn fl-ewwel snin
ta’ dan il-Moviment ħadem bla heda b’risq il-familja,
flimkien mal-Fundatur tal-Moviment, Mons. Charles
Vella. Kien ukoll Assistent Ekklesjastiku tas-Soċjetà
tal-MUSEUM f’Għawdex, liema ministeru okkupah
sa ftit tas-snin ilu, meta ħassu ma jiflaħx iżjed. Huwa
kien ukoll Direttur tal-Leġjun ta’ Maria, u Assistent
Ekklesjastiku ta’ l-Azzjoni Kattolika, biex ma nsemmix
ukoll is-sehem li ta lill-għaqdiet reliġjużi l-oħra. Fuq
kollox, kien predikatur imfittex ħafna. B’rikumpensa ta’
tant xogħol pastorali li wettaq fid-Djoċesi, fuq talba ta
Mons. Isqof Nikol Cauchi, il-Vatikan
onorah bit-titlu ta’ Cappellano di
Sua Santità bit-titlu ta’ Monsinjur.
Għal bosta snin, Mons. Buttigieg
ta’ servizz fil-Parroċċa tal-Qala,
mhux biss fl-għaqdiet, u fil-knisja
parrokkjali, imma ukoll fl-Uffiċċju
Parrokkjali. Kien ukoll kontributur
regolari tar-rivista parrokkjali Leħen
il-Qala.
Il-Kapitlu tal-Kolleġġjata tagħna, fissena
1975, għoġbu jaħtar lil Mons.
Ġużeppi Buttigieg bħala Kanoniku
Onorarju, fejn fil-festi titulari ta’ dik
is-sena, Dun Ġużepp deher liebes
l-abiti korali fil-funzjonijiet kollha li
nżammu fil-jiem tal-festa.
Il-funeral ta’ Mons. Ġużeppi Buttigieg. li għalih
attendew diversi kanoniċi u Saċerdoti Nadurin, sar
nhar it-Tlieta, 4 ta’ Settembru fil-Knisja Parrokkjali
tal-Qala, Hu ndifen fiċ-ċimiterju tal-Parroċċa tal-Qala,
għad-dell tal-Madonna tal-Kunċizzjoni li tagħha kien
tant devot.
Insellimlek għażiż hija fis-saċerdozju, nirringrazzjak
għal dak li għamilt miegħi fl-ewwel snin tiegħi fis-
Seminarju, u fil-ħbiberija li bqajna dejjem inżommu
bħala saċerdoti fl-għalqa tal-Mulej. Itlob għalina ilkoll
kif inwegħduk li nibqgħu niftakru fik u nitolbu għalik,
biex ġurnata nerġgħu niltaqgħu fil-ġenna.
Inwassal il-kondoljanzi tagħna lkoll lill-aħwa Kanonici.
Mons. Pawlu Mejlak u l-Kan Anton Mejlak, kuġini
tiegħu, flimkien mal-familjari l-oħra.
Mons. Ġużeppi Cauchi

16 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Jekk g˙andek problemi fil-bjut g˙ax jumdu,
joqtru jew problemi o˙ra
PETER GRIMA
isolvilek kull problema bil-MEMBRANE
hekk imsejja˙ ukoll Qatran tan-nar.
Jaqdik b’xog˙ol mill-a˙jar u sodisfaçenti.
“Il-Paçi”, Vjal l-Imnarja,
Nadur, G˙awdex. Tel: 2155 2389
PRALINES CONFECTIONERY
Accepts orders for Baptism, Holy Communion, Confirmation Parties etc.
You can now choose to have the photo of your choice
on your cake made out of rice paper, chocolate or icing sugar.
NEW
46, Madre Gemma Camilleri Street, Nadur, Gozo Telephone: 2156 5909
bernandy supermarket
Your Shop - Your Choice
Pjazza Dan Martin Camilleri - Nadur - Gozo Tel: 2156 5546
Garden of Eden
Health and Beauty Salon
Eden Marie Portelli ITEC Diploma (U.K.)
Specialised beauty therapist
“Pete-Eve Canadian Hse”, Hida Street, Nadur - Gozo.
Tel: 2155 8170 Mob: 7955 8170
rabokk pizza
Snack Bar
Pjazza San Pietru u San Pawl, Nadur, G˙awdex
Tel: 2155 8337 Mob: 9980 2491 / 9947 8629

Luminaria
Is-sajf qed joqrob lejn tmiemu, u miegħu jispiċċa
wkoll l-istaġun tal-festi parrokkjali f’Għawdex.
Kien żmien li matulu l-Banda Mnarja kienet
impenjata ħafna, għaliex kellha servizzi kważi filfesti
kollha.
Din is-sena fil-jiem tal-festa parrokkjali, li
matulhom iċċelebrajna l-għeluq ta’ l-erbgħin sena
minn mindu l-Kolleġġjata tagħna ġiet mgħollija
għad-dinjità ta’ Bażilka mill-Q.T. il-Papa Pawlu
VI, u tajna wkoll bidu għal sena li matulha ser
niċċelebraw l-erbgħin
sena tal-Banda,
il-Banda Mnarja
kellha mhux inqas
minn ħdax-il servizz,
kemm weħidha kif
ukoll ma baned oħra,
fosthom erba’ baned
Maltin.
Barra s-servizzi
kollha li l-Banda
Mnarja kellha
f’Għawdex, dis-sena
wkoll, il-banda tagħna
ġiet mistiedna biex
tieħu sehem fil-festa
ta’ Santa Katarina
ġewwa ż-Żurrieq Malta, fejn għamlet marċ
weħidha, u ieħor flimkien mal-Banda Ċittadina
‘King’s Own’ tal-Belt Valletta.
Għalkemm matul ix-xhur tas-sajf waqfu lattivitajiet
kollha fil-Każin, imma tkompla x-xogħol
strutturali fis-sala tal-kunċerti, fejn fost l-oħrajn
saret niċċa li fiha ser titpoġġa l-istatwa l-ġdida
li żżanżnet is-sena fi Triq Diċembru 13 / Triq
Ċimċem, statwa tassew sabiħa li tirrappreżenta
l-għoti tal-missjoni minn Kristu lill-Appostli San
Pietru u San Pawl. Hemm il-ħsieb li jsir iżjed
xogħol estensiv f’din l-istess sala, u li nisperaw li
jitlesta qabel il-festa parrokkjali tas-sena 2008.
Issa nerġgħu nibdew l-attivitajiet ta’ matul ixxitwa,
u għalhekk nagħmlu appell qawwi mhux
biss lill-Kumitati kollha fi ħdan il-Każin, lill-bandisti
u allievi kollha, biex jinpenjaw ruħhom, imma lin-
Il-Banda Mnarja waqt il-Kunçert muΩikali ta’ din is-sena
Nru. 90 – Settembru 2007 17
Nadurin kollha, biex jattendu għall-Fund Raising
Activities li jiġu organizzati u li d-dħul minnhom
imur għax-xogħol li għandna ppjanat li jsir.
Appell ieħor nixtiequ nagħmluh liż-żgħażagħ
Nadurin, biex flimkien ma’ l-istudji akkademiċi
tagħhom, jinteressaw ruħhom ukoll fil-mużika u
jimpenjaw ruħhom jitgħallmu xi strument, biex
b’hekk iħaddmu t-talenti tagħhom, iżommu lilhom
infushom dejjem iżjed impenjati, u jagħtu servizz
lill-Banda Mnarja. Min ikun interessat, javviċina
lil xi membru talkumitat
ċentrali tal-
Banda, biex inkunu
nistgħu nagħtuh
l-għajnuna kollha
meħtieġa.
Nagħlqu dan
ir-rapport billi
minn qalbna
nirringrazzjaw lillbandisti
kollha tal-
Banda Mnarja għassagrifiċċji
li għamlu
matul dan is-sajf, u
waqt li oħrajn kienu
jmorru jistrieħu,
huma, b’sagrifiċċju
tagħhom u tal-familja, kienu jingħaqdu mal-Banda
fis-servizzi li tat fil-festi parrokkjali. Nirringrazzjaw
lil Bandisti għas-servizzi kollha mogħtija b’xejn filjiem
tal-festa tagħna. Ringrazzjament speċjali
jmur lil Kunsill Lokali ta’ l-għajnuna kontinwa li
jagħti lill-Banda Mnarja, speċjalment tas-sussidju
li ta’ kull sena joffri biex jkun jista’ jittella’ l-Kunċert
Mużikali fil-jiem tal-festa. Nirringrazzjaw lin-
Nadurin kollha li jgħinu kontinwament lis-Soċjetà
Filarmonika Mnarja.
Il-Kumitat
Il-Kumitat tal-Banda Mnarja jixtieq jagħti lkondoljanzi
lis-Sur Charles Xuereb, ex-President,
għat telfa li hu, ommu u ħutu ġarrbu bil-mewt ta’
l-għażiż missieru Salvu.

18 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
1. Fi ktieb li kien ħareġ Pariġi Federiku
Lacroix fl-1840 fis-sensiela l-Univers jismu
Malta u Għawdex hu u jitkellem fuq San Pawl
il-Baħar isemmi lit-tradizzjoni Maltija li dan ilpost
kien ra n-nawfraġju ta’ San Pawl. Iżid li
għalkemm dan kien mhux biss it-twemmin talpoplu
kollu imma wkoll ta’ kittieba ta’ min jorbot
fuqhom, hu ma kienx iqis din it-tradizzjoni
bħala waħda li wieħed jista’ joqgħod fuqha.
Dan għax, għalkemm nafu fiż-żgur li San Pawl
niżel Melita, hemm żewġ gżejjer fil-Mediterran
li kien jisimhom hekk, waħda Malta u l-oħra
Mljet fl-Adrijatiku qrib Raguża, illum Dubrovnik.
Għalhekk wara li tempesta kienet tefgħet ilbastiment
taħt Kreta, wara li ġie riħ isfel, xħin
il-kaptan tħajjar jilħaq port in-naħa ta’ fuq talgżira,
qam riħ qawwi jgħidulu Euroklydon, skont
it-testment Grieg, li mhux ħlief ix-Xlokk li seta’
jġorru biss lejn il-baħar Adrijatiku tal-lum. Biex
isaħħaħ il-punt li Euroklydon tfisser ix-Xlokk
semma lil Plinju, Vitruvju, Aristotli u Strabun u qal
li fuq dan ma kien hemm lanqas xaqq ta’ dubju.
Mela wara li l-baħrin telqu l-bastiment imur
mar-riħ dan seta’ wasal biss Melita ta’ l-
Adrijatiku, wara jgħidulha Meleda, għax biex
jasal Malta r-riħ ried ikun il-Lvant li jżomm
ġranet sħaħ. U l-Atti ta’ l-Appostli jgħidu ċar
u tond li l-bastiment għamel ħmistax sejjer ’l
hawn u ’l hinn fl-Adrijatiku u dan żgur ma kienx
se jħawwad l-Adrijatiku mal-baħar ta’ Sqallija
fejn hemm Malta. Mhux hekk biss imma lbaħar
Adrijatiku dejjem kien fejn hu llum
bejn l-Italja u d-Dalmazja fuq in-naħa l-oħra.
Fuq dan jaqblu Plinju, Strabun u Tuċidide,
għalkemm Tolomew ħawwad dal-baħar mal-
Jonju u l-baħar ta’ Sqallija.
Barra minn dan kieku l-bastiment ta’ San
Pawl baqa’ ġej Malta kien jidħol ngħidu aħna
Marsaxlokk, imma t-tradizzjoni tgħid li daħal
San Pawl il-Baħar, fil-grigal tal-gżira. Hekk
ukoll il-bastiment ħabat u weħel f’sikka, imma
Malta m’hemmx sikek, li tiltaqa’ magħhom
sikwit fl-Adrijatiku.
Mhux hekk biss imma
kif niżel l-art lil San Pawl
gidmitu lifgħa li Malta
m’hemmx minnhom,
filwaqt li Mljet miżgħuda bihom dawn il-lofa’
venemużi. Naqraw ukoll li lil San Pawl daru
bih il-Barbri, meta ċ-ċiviltà ta’ Malta kienet
imsemmija ma’ l-Ewropa kollha! Fl-aħħarnett
San Pawl kellu jgħaddi tliet xhur fuq il-gżira
għax mhux lakemm kien jgħaddi bastiment
’il hemm filwaqt li Malta kellha l-bastimenti
deħlin u ħerġin.
Minn dan kollu joħroġ li t-tradizzjoni li San
Pawl kien ġie Malta hi falza għax l-għajdut
tan-nies huma aktarx giddieba.
2. Ir-risposta ta’ M.D’Avezac fl-1848.
Il-ktieb ta’ Federiku Lacroix reġa’ deher maxxogħol
ta’ kittieba oħra f’volum wieħed li ħareġ
l-editur M. D’avezac fl-1848 jismu l-Gżejjer ta’
l-Afrika. L-editur, li fil-bidu tal-ktieb tkellem fuq
il-gżejjer ta’ l-Afrika li qegħdin fil-Mediterran,
ma setgħax ma jsemmix x’kien qal Federiku
Lacroix fuq il-miġja ta’ San Pawl f’Malta.
F’nota twila hu waqqa’ l-argumenti kollha
wieħed wieħed li kien ġab Lacroix kontra ttradizzjoni
Maltija.
Qal mill-ewwel li ma kienx jaqbel mar-raġunar
ta’ Lacroix u kien se jgħid għaliex. Beda
biex qal li San Luqa sejjaħ lill-Maltin barbri
mhux għax kienu qatta slavaġ, imma għax
la kienu jitkellmu bil-Grieg u lanqas bil-Latin
għax kienu għadhom jitkellmu bejniethom bil-
Puniku, lingwa li ħarġet mill-Feniċju li kienu
wirtu mingħand il-ħakkiema tagħhom, il-
Kartaġiniżi.
Imbagħad għadda biex tkellem minn dak li
għadda mill-bastiment ta’ San Pawl wara
li wasal Assos, port li ma kienx tajjeb biex
tgħaddi x-xitwa fih. Għalhekk malli qamet żiffa
minn nofs in-nhar, il-kaptan bla ma qagħad fuq
li qallu San Pawl li kienet se tqum tempesta
ħarxa, rafa’ l-ankra biex jara jasalx Feniċe,

Luminaria
post miftuħ għall-grigal u l-lbiċ, li ħasbuh aħjar
minn fejn kienu.
Ma kienx għadhom salpaw li ż-żiffa tar-riħ isfel
inbidlet f’tempesta qalila ta’ riħ li fit-testment
Grieg semmewh Ewroklidon, li flok ħadhom
fejn riedu jaslu, ġarrhom b’ħeffa kbira lejn ilgżira
ta’ Klawda, illum Gavdos, bħall-gżira
tagħna u għalhekk nistgħu ngħidulha bħallantiki,
Għawdex ta’ Kreta. Il-bastiment irdossa
kif seta’ biex il-baħrin setgħu iħejjuh ħalli jilqa’
għall-baħar u jvinċi t-tempesta li kienet qed
iġġorrhom lejn il-golf ta’ Sirte, il-Libja. Dan
kien l-agħar post fil-Mediterran fejn seta’
jinkalja bastiment u t-terrur tal-baħrin ta’ dak
iż-żmien, għax ir-ramel kien jiblagħhom ħajjin.
Tant kienet kiefra din it-tempesta li bil-Grieg
hemm li kien riħ tifoniku jiġifieri riefnu, ċiklun
jew uragan.
Wara tlittax-il jum ta’ turment fuq il-baħar ta’ l-
Adrija, waslu f’post bejn żewġt ibħra, fejn wara
li niżlu l-art qalulhom li kienu Malta. Hawn
għaddew ix-xitwa u wara tliet xhur salpaw fuq
bastiment ieħor li kien għadda x-xitwa Malta,
biex wara li waslu Sirakuża, telgħu Reġġju u
minn hemm baqgħu sejrin Pozzwoli fejn niżlu
l-art u rħewlha għal Ruma.
Wara li rrakkonta x’għadda minn San Pawl
minn xħin wasal taħt Kreta, għadda biex
jirribatti dak li kienu jgħidu dawk li kienu jżommu
li San Pawl kien mar Meleda jew Mljet u mhux
Melita jiġifieri Malta. It-tliet kelmiet li kienu
qabdu magħhom dawk li ċaħdu t-tradizzjoni
tal-Maltin, li San Pawl niżel fuq gżirithom,
jiġifieri ir-riħ Ewroklidon, il-baħar Adrijatiku u
għan-nies barbri, għarbilhom waħda waħda u
ġab fix-xejn it-twemmin ta’ dawk l-awturi.
Issa l-kelma Ewroklidon, li kienu qegħdin
jgħidu li kienet tfisser ix-xlokk u li suppost
sabuha fi Plinju, Vitruvju, Aristotli u Strabun
u għalhekk qdiethom ta’ argument prinċipali,
ma tinstab fl-ebda awtur tal-qedem ħlief fl-Atti
ta’ l-Appostli. Kieku kienet tfisser ix-Xlokk,
kif kienu qalu huma, kienet terġa teħodhom
Assos minn fejn kienu telqu u mhux Mljet wara
tlettax-il ġurnata.
Mhux hekk biss imma l-Vulgata, il-bibbja bil-
Latin li aħna nafu lil San Ġlormu (ċ 340-420),
NIRRINGRAZZJAW LIL:
Nru. 90 – Settembru 2007 19
għalkemm qablu kien hemm verżjoni oħra
bil-Latin jgħidulha l-Italika, dan ir-riħ imniżżel
ewrokwilon, kelma li tfisser il-grigal. U r-riħ
li ġarrhom għar-rdoss ta’ Klawda u biża talbaħrin
li kienu se jintefgħu fuq ir-ramel tas-
Sirti, grigal biss ried ikun u mhux ix-xlokk.
Biss, kiteb D’Avezac, ewroklidon, skont imnejn
ġejja l-kelma, tfisser riħ bir-rwiefen.
Għal dak li hu baħar, l-Adrija li jsemmu l-Atti
ta’ l-Appostli, mhux il-baħar Adrijatiku tal-lum,
imma l-baħar Meditterran kollu mix-xtajta
tas-Sirja sa’ l-istrett tal-Libja, bħalma jgħidu
l-kotba tal-ġiografija tal-qedem, kif kiteb sew
M. Letronne. M’D’Avezac jgħid sew li Meleda
llum Mljet kienet f’dak li fl-antik kien magħruf
bħala l-Golf Adrijatiku għax kien driegħ millbaħar
il-kbir ta’ l-Adrija.
Din it-taħwida ma’ Mljet ilha ġejja minn żmien
l-Imperatur Biżantin Kostantinu l-Porfiroġenitu
(905-959), li kien l-ewwel wieħed li ħareġ bilfehma
li San Pawl kien spiċċa Meleda illum
Mljet, l-ewwel waħda minn sensiela ta’ gżejjer
li hemm max-xtajta tal-Kroazzja, int u tiela’
ma’ l-Adrijatiku ftit ’il fuq minn Dubrovnik, dari
Raguża.
Ir-Rabat t’Għawdex,
Victor J. Galea
Nhar it-22 ta’ Lulju tas-sena 2006.
Mrs Frances Cassar u Charlie Buttigieg; Ms Maria
Abela u Raymond Muscat; Mrs Lucy Mercieca u Dun
Peter Paul Sammut li ħadu ħsieb iqassmu l-“Luminaria”,
Ħarġa Nru. 89 (Ġunju 2007), lill-Abbonati fil-Kanada,
Amerka, Awstralja u l-Italja.
DONAZZJONIJIET:
Lokali: N.N.: Lm10; N.N.: Lm5; Winston L. Zammit:
Lm2.
USA: Mr. & Mrs A. Falzon: Lm10; M. Camilleri:
$US 50; Ċensa Tabone: Lm10; Joe Meilak:
Lm10; Frank Debono: Lm10.
Kanada: Grace Tonna: Lm5.
Awstralja: Carmen Falzon: Aust$: 50; M. Lourdes Gatt:
Aust$: 20; Carmen Mifsud: Lm2;

20 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
X’għadda minn għalina matul il-jiem tas-sajf 2007
Ħamest ijiem Malta
Din is-sena organizzajna żewġ ħarġiet lejn Malta. L-ewwel ħarġa
kienet mill-Ħamis, 12 sat-Tnejn, 16 ta’ Lulju u għaliha kienu
mistiedna l-abbatini, minn Form 2 ’l isfel. Imbagħad mill-Gimgħa,
31 t’Awissu sa l-Erbgħa, 5 ta’ Settembru, kien imiss lill-abbatini
l-kbar. Kienu jiem mill-isbaħ li kull abbati jkun ilu jistenna!
Mawriet sal-Baħar u BBQ fil-Bajja ta’ Ħondoq
Is-sajf iġib miegħu diversi ħarġiet lejn il-baħar. Ma kienx jonqos
li anke aħna norganizzaw diversi ħarġiet lejn ir-Ramla. Ikunu
mumenti fejn l-abbatini tagħna jkunu miġbura flimkien f’atmosfera
sabiħa. Imbagħad nhar it-Tlieta, 6 t’Awissu, organizzajna l-BBQ
annwali tagħna li din is-sena għall-ewwel darba sar fil-bajja ta’
Daħlet Qorrot. Konna verament qisna familja kbira ta’ ’l fuq minn
mitt persuna li qattajna serata mill-isbaħ flimkien.
Jum b’Differenza
Nhar il-Ħamis, 23 t’Awissu, organizzajna ġurnata flimkien għallabbatini
minn Form 2 ’l isfel. Inġbarna fid-dar li l-MAS għandhom
f’Għajnsielem. L-ewwel tkellimna dwar x’ifisser tkun abbati u
kellna quddiesa flimkien. F’nofsinhar morna ħadna xi ħaġa tajba
mingħand il-Mc Donald’s u wara rajna l-film ta’ San Franġisk
t’Assisi. Avolja fl-eqqel tas-sajf, l-abbatini ż-żgħar ġew kollha u
naħseb li xi ħaġa ta’ ġid kien baqa’ wkoll.
Jum Malta għall-abbatini kollha
Fi tmiem is-sajf, l-għaqda tagħna torganizza jum Malta li għalih
ikunu mistiedna l-abbatini kollha. Kien il-Ħamis, 13 ta’ Settembru,
meta organizzajna dan il-jum flimkien. Bdejna b’quddiesa u wara
li għaddejna xi ħin ġewwa Bay Street u anke lgħabna logħba
bowling, temmejna n-nofs ta’ nhar ta’ filgħaxija fil-Splash and Fun
Park ta’ Baħar iċ-Ċagħaq.
Pizza Party
Pizza flimkien fi tmiem is-sajf hija okkażjoni li l-abbatini issa bdew
ikunu jistennew. Din is-sena din il-ħarġa saret nhar il-Ħamis, 20
ta’ Settembru, fejn, wara li kulħadd kellu ċans jgħum, u tlabna
r-rużarju, kellna pizza u drink flimkien. Wara sellimna lir-Ramla
għal dan is-sajf u għamilna appuntament għal sajf ieħor!
Abbatini Godda
Dawk il-ġenituri li jixtiequ li wliedhom jibdew iservu bħala abbatini
mitluba li jkellmuna. Il-ħsieb hu li l-preparazzjoni qabel ma jirċievu
l-vestizzjoni tibda tkun ta’ madwar sitt xhur, li matulhom l-abbatini
jingħataw l-informazzjoni kollha meħtieġa u jkunu jafu x’ikunu
d-dmirijiet tagħhom. Tkun ħaġa sabiħa kieku l-ġenituri jħeġġu
iktar lil uliedhom subien biex jibdew iservu bħala abbatini. Huwa
impenn ferm sabiħ li tant tkun qrib ta’ Gesù waqt is-sagrifiċċju
tal-quddiesa.
Kemm hu importanti li lkoll kemm aħna ninkoraġġixxu lill-abbatini
tagħna biex, filwaqt li jkunu tant qrib ta’ Gesù fuq l-altar, jagħrfu
iktar ir-rieda tiegħu għalihom.
Dun Brian Mejlak
Il-Grupp ta’ abbatini ta’ Forms 1-3 waqt il-
©urnata speçjali g˙alihom - 23 t’Awissu 2007
L-abbatini minn Form 2 ‘l isfel sejrin
g˙all-˙ar©a tag˙hom lejn Malta
Qabel tellieqa badger karting g˙all-abbatini l-kbar
Il-Grupp ta’ abbatini tal-Parroçça. Imnarja 2007
Jum Malta qabel bdiet l-Iskola.
13 ta’ Settembru 2007

Luminaria
Subien: Nicholas Borg; Steve Borg; Samuel
Buttigieg; Daniel Camilleri; Jean Pierre Camilleri;
Michael Paul Camilleri; Peter Debono; Marc Francois
Finger; Jason Formosa; Brandon John Muscat; David
Muscat; Peter Muscat; Christian James Mercieca;
Mario George Mercieca; Neville Muscat; Daniel
Saliba; Isaiah Muscat; Gerard Tabone; Anthony
Paul Vella; Glenn Vella; John Paul Vella.
Subien: Manuel-Paul Axiak; Alexander Borg;
Christian Borg; Lewis Borg; Dylan J. Camilleri;
Eucharist Camilleri; Nathan Camilleri; Dorian
Farrugia; Nicholas Farrugia; Adrian Formosa; Luke
Mercieca; Joseph Mifsud; Kevin Mifsud; Michael
Muscat; Joseph Muscat; Samuel Muscat; Charlton
Portelli; Andy Rotin; Brandon Said; Alex Paul
Sammut; Kevin Sammut; Sylvan Theuma; Laurence-
Luice Xuereb; Luke Xuereb.
L-Ewwel Tqarbina
27 ta’ Mejju 2007
GriΩma ta’ l-Isqof
16 ta’ Ìunju 2007
Nru. 90 – Settembru 2007 21
Bniet: Rebecca Attard; Sarah Anne Aquilina;
Rebecca Bonello; Emily Buttigieg; Maria Buttigieg;
Elaine Camilleri; Maria Camilleri; Corie Ann Caruana;
Judy Cassar; Yanica Cassar; Maria Farrugia;
Gabrielle Grima; Cylia Meilaq; Gabriella Meilak;
Louise Meilak; Michaela Mifsud; Christie Marie
Portelli; Rebecca Portelli; Marie Portelli; Anastasia
Said; Christiane Marie Sultana; Maria Buttigieg Xerri;
Martha Lise Zerafa.
Bniet: Christine Attard; Kathleen Jo Azzopardi;
Maryann Azzopardi; Annaline Borg; Jennifer Jo
Buttigieg; Deborah Ann Camilleri; Leana Joan
Cassar; Marie Theressa Debono; Nicole Falzon;
Christiana Galea; Sarah-Marie Grech; Marie Claire
Grima; Leanne Marie Muscat; Anne-Marie Muscat;
Marie Pace; Deborah Portelli; Fabienne Portelli;
Pat-Marie Portelli.

22 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Il-Leġjun fiċ-Ċentru tar-Raħal.
Il-Leġjun ta’ Marija fin-Nadur kellu bidu fis-sena 1963,
b’approvazzjoni ta’ l-Arċipriet Mons Mikiel Portelli. L-ewwel
laqgħa saret nhar 1 ta’ Marzu 1963 fl-iskola Primarja Dun
Salv Vella, in-Nadur. Il-laqgħa kienet immexxija minn Melita
Camilleri mill-Qala u Doris Cini mir-Rabat, li gew apposta biex
iħarrġu l-membri godda tal-parroċċa. Aktar tard, il-laqgħat
tmexxew minn Grace Camilleri, u kellhom l-assistenza
spiritwali ta’ Dun Pietru Said u Dun Rużar Borg. Dan lewwel
praesidium ngħata l-isem ta’ Sultana tal-Prinċpijiet
tal-Appostli.
L-ewwel erba’ laqgħat saru fl-Iskola Primarja iżda wara bdew
isiru fil-post ta’ Pawla Falzon fi Triq il-Knisja. Wara xi żmien
l-istess Arcipriet ta l-kunsens tiegħu biex jibdew jagħmlu l-
laqgħat tal-Leġjun fis-sagristija. Wara xi zmiem il-membri
tal-Leġjun ta’ Marija ngħataw post fi Triq Xandriku li kien
proprjetà ta’ Marija Anna Grima. F’dan il-post il-membri tal-
Leġjun damu bosta snin jagħmlu l-laqgħat tagħhom hemm u
kienu jsiru diversi laqgħat.
Kien f’dan il-post li nfetaħ l-ewwel paesidium tal-irgiel, li
kien jismu Mater Purissima Juvenum. Dan il-praesidium
kellu lid-Direttur Spiritwali Dun Mikiel Attard, illum mejjet,
President: Pawlu Attard, Viċi-President: Joe Tabone, illum
mejjet, Segretarju: Gianni Xuereb, illum mejjet u Teżorier:
Toni Grima. Dan il-praesidium kien għal żgħażagħ ta’ fuq
is-sittax-il sena.
Fis-snin sebgħin il-membri tal-Leġjun bdew jiltaqgħu min
fiċ-Ċentu Parrokjali u min fid-dar tal-laqgħat fi Triq Dicembru
Tlettax però dan il-post kellu jitwaqqha, peress li din d-dar
ma’ setgħetx tkun abitabbli iżjed minħabba l-istat li kien
jinsab fih il-post. Illum il-ġurnata dan il-post reġa’ nbena,
però baqagħlu xi bżonnijiet x’isiru biex jerġgħu jibdew
isiru l-laqgħat fih. Kien għalhekk li fis-sena 2002 il-laqgħat
bdew isiru fid-dar tal-knisja fi Triq Dun Bernard Haber fejn
għadhom isiru sal-lum.
Il-Leġjun f’ San Blas
Wara li l-laqgħat fiċ-Ċentru tar-raħal kienu gew stabbiliti,
inħass il-bżonn li jsiru laqgħat fil-periferiji tar-raħal. Kien
għalhekk li wara li sar reklutaġġ għal membri godda f’San
Blas inbeda l-ewwel praesidium tan-nisa, li ngħata l-isem
ta’ Sultana tar-Rużarju Mqaddes. L-ewwel laqgħa saret
nhar 1 t’Ottubru 1967, fil-preżenza tad-Direttur Spiritwali
Dun Mikiel Attard u l-Presidenta Grace Camilleri. Dan
praesidium kien jiltaqgħa fid-dar ta’ Carmena Mifsud, illum
mejta. L-inawgurażjoni ta’ dan il-praesidium saret fit-18
ta’ Marzu 1968, minn Dun Mikiel stess. Il-laqgħat wara
tkomplew isiru f’dar oħra sakemm illum il-laqgħat qegħdin
isiru f’garage proprjetà tal-Knisja. Fil-preżent isiru laqgħat
għal diversi kategoriji. Ta’ min isemmi li l-praesidium
Sultana tar-Rużarju għadu attiv.
Il-Leġjun f’Ta’ Ħida
L-istess sar għan-naħat ta’ Ta’ Ħida fejn inbeda praesidium
tal-kbar b’isem ta’ Maria Addolorata. L-ewwel laqgħa saret
nhar id-9 ta April 1976, id-Direttur Spiritwali kien Mons
Salvu Muscat, Presidenta: Kelina Rapa, Viċi Presidenta:
Rita Muscat, Segretarja: Carmena Grech, u Teżorier: Maria
Meilaq. Dan il-paesidium kien jiltaqa’ fil-garage proprjetàq
ta’ Carmena Grech, illum mejta, il-laqgħat għadhom isiru
fl-istess post. Hawn wkoll jiltaqgħu diversi kategoriji ta’
leġjunarji. Tajjeb li nsemmu wkoll li darba fix-xahar issir llaqgħa
tal-Patricians. Din hi laqgħa ta’ diskussjoni fuq temi
reliġjużi għal min mhux legjunarju.
Fil-ħarġa li imiss ser ngħatu tagħrif dwar l-appostolat li jsir
mill-legjunjarji kemm f’pajjiżna u kemm barra minn xutna.
Tanya Camilleri

Luminaria
Wa˙da mill-isba˙ u l-akbar niçeç li g˙andna fin-
Nadur hi dik iddedikata lil Sant’Antnin ta’ Padova
fi Triq Wied ir-Ri˙an. Din hija xog˙ol fil-©ebla
g˙awdxija u madwar in-niçça huwa kollu skolpit.
Hija mibnija fuq ˙ajt g˙oli sular u sa ftit tas-snin
ilu ma kienx hemm bini jmiss mag˙ha. Din inniçça
kienet proprjetà ta’ çertu An©lu Portelli li
kien joqg˙od fl-istess triq. Din in-niçça (kif ukoll
dik ta’ l-Isqof San Blas li tinsab kwaΩi quddiemha
fi Triq San Blas) kienu saru fuq ix-xewqa tal-
Kanonku Dun Martin Camilleri, li wara sar it-tieni
Arçipriet tan-Nadur. Din in-niçça ©iet imbierka
mill-Arçipriet Dun Ìwann Camilleri. Ta˙t in-niçça
hemm ir˙ama kbira b’dawn il-kelmiet miktuba
fuqha b’Malti antik:
MONSINJUR ISQOF TA’ GÓAWDEX
FRA GIOVANNI MARIJA CAMILLERI
JAGÓTI 50 ÌURNATA INDULÌENZA
LIL DAWK KOLLHA LI JIRREÇTAW
MISSIERNA, SLIEMA U GLORJA
QUDDIEM DIN L-ISTATWA TA’ SANT’ANTNIN
KIF JIDHER MINN DIGRIET TA’ L-ISTESS
ISQOF
TAL-15 TA’ OTTUBRU 1907.
G˙all-ewwel snin li saret, kull nhar il-festa talqaddis,
lin-niçça kienu jΩejnuha bil-weraq tarrand
u tal-˙arrub.
Nru. 90 – Settembru 2007 23

24 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Paradise
Travel and Property
Services Limited
Michael Camilleri
38, Saint Sabina Square Victoria Gozo VCT
104, Malta
Tel: (0356) 2156 2025 Fax: (0356) 2156 2026
Tel: 2155 8918 Mob: 9949 6277
Come to Paradise for all your travel requirements. We offer Special Prices to USA, Canada
& Australia, Organised tours, Honey moon Specials, Special holidays for 18 - 35 year
olds, Car-hire, Taxi Service, Motor & Travel Insurance. We are also Real Estate Agents
- we will help you sell or buy your next home. We have villas, farmhouses, apartments,
houses of character and many more properties.
Come to Paradise - We Care
CHARLES CAMILLERI & CO. LTD.
Flat 19/20, NADUR HEIGHTS,
Our Lady of Fatima Street, Nadur - Gozo.
Plots g˙all-bejg˙: fil-Munxar, San Lawrenz, u fit-Triq tal-G˙ajn
Flats g˙all-bejg˙: F’Marsalforn, Nadur, Triq tal-G˙ajn u San Lawrenz.
Djar u Bungalows fin-Nadur u Triq tal-G˙ajn
Garages fin-Nadur, Marsalforn, San Lawrenz u fit-Triq tal-G˙ajn
G˙al kull tag˙rif, irrikorru fl-indirizz ta’ hawn fuq jew
çemplu: 2155 6895
Peter’s Butcher Shop
For top quality fresh meat & wide selection
St. Joseph Square, Qala, Gozo - Tel: 2785 5051 • Mob: 7905 5051
Opening Hours; Tuesday to Saturday: 6.30am - 12.00pm & 4.00pm - 7.00pm
Company Address
38, St. John Street,
Nadur, Gozo, Malta.
Tel: 2155 6083
Fax: (356) 2156 2885
Factory Address
N.B. off Qortin Street,
Nadur, Gozo, Malta.
Tel: 2155 6954
Mob: 9986 6682
e-mail: heirloom@orbit.net.mt
Choose Heirloom, all that’s best in traditional
craftsmanship, quality and design
Nadette’s Boutique
Hwejje© g˙at-tfal u g˙all-kbar
bi prezzijiet ir˙as
Pjazza Arc. Martin Camilleri, Nadur.

Luminaria
SAĊERDOT ĠDID
Nhar is-Sibt, 30 ta’ Ġunju 2007, Mons Isqof Mario
Grech mexxa t-tieni ordinazzjoni saċerdotali tiegħu li
matulha ġew ordnati żewġ djakni presbiteri fil-Knisja
Kattidrali t’Għawdex.
Wieħed minnhom, Joshua Muscat hu millparroċċa
tagħna.
Dun Joshua għamel l-Ewwel Quddiesa sollenni l-
Ħadd, 1 ta’ Lulju 2007.
Dun Joshua qiegħed jagħmel il-ħidma pastorali
tiegħu fil-belt ta’ Torino, l-Italja.
Nifirħulu. AD MULTOS ANNOS
Dun Guzepp Attard
ma˙tur Arçipriet tal-Parroçça tal-Katidral
DUN ĠUZEPP
ATTARD twieled in-
Nadur, Għawdex fis-
7 ta’ Mejju 1946, iben
Coronato u Anna,
nee Tabone. Beda
l-iskola għand is-
Sorijiet Franġiskani
u mbagħad attenda
l-iskola primarja tal-
Gvern fl-istess raħal.
Wara ffrekwenta liskola
sekondarja
t a s - S e m i n a r j u
Minuri, fejn
imbagħad kompla listudji
fil-filosofija u t-teoloġija. Ġie ordnat qassis nhar l-24
ta’ Ġunju 1972 minn Mons. Nikol Ġ. Cauchi fil-parroċċa
tal-Qalb ta’ Ġesù ġewwa l-Fontana.
F’Settembru ta’ l-istess sena beda l-ħidma tiegħu
f’Ruma fil-Parroċċa ta’ Santa Katerina minn Siena u
kontemporanjament ħa liċenzjat fit-Teoloġija Pastorali
mill-Università Lateranensi. Wara tliet snin ġie trasferit
fil-parroċċa tan-Natività fejn qatta’ għaxar snin f’ħidma
attiva pastorali.
Fl-1985 ġie maħtur kappillan tal-parroċċa ta’
Sant’Injazju ta’ Antijokja, b’popolazzjoni ta’ madwar
10,000 ruħ, fejn dam għal dawn l-aħħar 22 sena. Bilħidma
fost din il-komunità, bi preżenza anke ta’ diversi
saċerdoti Għawdxin u Maltin, il-parroċċa saret punt ta’
aggregazzjoni importanti fil-kwartier.
Fis-sena 1997 ġie mogħti t-titlu ta’ Monsinjur bħala
rikonoxxenza għall-ħidma pastorali li wettaq fid-Djoċesi
ta’ Ruma. Għal xi żmien kien ukoll membru f’xi organi
tad-djoċesi ta’ Ruma, fosthom fil-Kunsill Presbiterali.
Mons. ÌuΩepp Attard hu t-tieni Arçipriet mill-parroçça
tan-Nadur li mexxa l-parroçça ta’ Santa Marija. L-Ewwel
wie˙ed kien l-Arçipriet Saver Cassar.
Nru. 90 – Settembru 2007 25
Carmela Buttigieg
min-Nadur, nhar il-Óamis 20
ta’ Settembru 2007, g˙alqet
100 sena. Mons. Isqof
Mario Grech ikkonçelebra
quddiesa fir-Residenza
Sant’ Anna fejn tinsab
rikoverata Carmela flimkien
ma’ tliet saçerdoti o˙ra, fosthom l-Arçipriet tan-
Nadur Mons. Salv Muscat. Ódax-il jum wara, fl-1
ta’ Ottubru 2007 Carmela mietet. Niftakru fiha fittalb
tag˙na.

26 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Il-ħajja kienet iebsa u diffiċli....imma
ferħana...
Iż-żmien ta’ bejn iż-żewġ gwerer tal-1914-19 u
dik tal-1939-45, żminijiet li fihom konna żgħar,
il-ħajja soċjali li fiha kienu jinsabu missirijietna
u nannietna, kienu żminijiet ta’ għaks, miżerja,
tbatija u nuqqas ta’ xogħol.
Il-ħajja fi żminijiet ta’ tfuliti, ma kenitx xi ħajja
lussuża u sinjura bħalma ssibha ġeneralment
illum. Anke għal dawk il-ftit li kienu komdi, u
ma kinux jinsabu f’diffikultajiet, bħalma kienu
l-biċċa l-kbira tal-familji ta’ dak inhar, li ħafna
u ħafna minnhom ma kellhomx għaxja ta’
lejla. U min jaf kemm familji sħaħ kienu jmorru
jorqdu fuq it-tiben fl-art, jew fuq xi xkejjer talfaxx,
bi stonku vojt, itertru bil-bard, b’mod
speċjali f’dawk l-iljieli kesħin tax-xitwa, la kutri
tal-elettriku u l-anqas il-kumdità li ninsabu fiha
llum. Kienu ljieli ta’ għaks u tbatija li ma tistax
tfissirha.
Minkejja dan kollu la kont tisma’ tgergir, la tara
wċuh imdejqa, la kienet teżisti għira, la ġlied,
u lanqas konna nippretendu xi ħaġa. Kulħadd
kien rassenjat. Konna naċċettaw il-ħajja kif
inhi. Konna bi ġlieda kontinwa biex inkunu
kapaċi ngħixu.
IL-FAQAR
Kont tmissu b’idejk. Kien jirrenja kullimkien. F’xi
postijiet agħar minn postijiet oħra. Fin-Nadur
kienu jiġu nisa avvanzati fl-età minn irħula
oħra f’Għawdex għax fir-raħal tagħhom kienu
jistħu, li kienu jiġu jħabbtu bieb, bieb, bil-kelma
f’fommhom ‘Għall-erwieħ’, biex jingħatalhom
xi loqma ħobż, jew xi tliet ħabbiet biex ikunu
jistgħu jitrejqu huma u wliedhom imċerċrin,
imqabbda mad-dublett imqatta’ ta’ dawk li kienu
jiġu jitolbu. Dan ma kienx ta’ darba biss, imma
l-istess nisa kienu jiġu tliet darbiet fil-ġimgħa.
Meta ma kenux jiġu huma, kien jiġi ħaddieħor
minflokhom. Kienet esperjenza iebsa għal
ħafna.
IL-ĦOBŻ
Il-biċċa l-kbira tan-nies kienu jgħaddu b’bukkun
ħobż tal-maħlut, ħobż ismar aktar mill-ħobż
ismar li għandna llum. Dak iż-żmien konna
nsibuh bħala ‘tal-maħlut’, li kien ikun magħmul
mix-xgħir imħallat mal-qamħ u mitħun f’xi
mitħna tar-riħ, li minnhom fin-Nadur kellna tlieta.
Dan il-maħlut kien jinġabar fi xkejjer, jittieħed
għand sid il-mitħna tar-riħ, jew jinġabar minn
sid il-mitħna stess, li ta’ kull jum kien joħroġ bilkarrettun,
miġbud minn xi żiemel, jew aktarx
minn xi bagħal, li dak inhar kienu komuni
ħafna, jittieħed fil-mitħna u jintaħan u lest biex
jittieħed għall-għaġna ġo xi lembija minn talforn
li jaħmih u jġibu ħobż. Ħafna ma kenux
jistgħu jmorru jgħaġnu huma. Din l-għaġna
kienet issir minn sid il-forn stess, li kien jitħallas
ukoll tal-għaġna barra mill-ħami tal-ħobż.
Ftit kienu dawk li kienu jieklu ħobż magħmul
mid-dqiq li kien jiġi minn barra, li naturalment
kien ikun aktar fin minn dak tal-maħlut. Xkora
dqiq ta’ barra kienet tiswa ħames liri. Kienet
għalja meta wieħed jiftakar li ħaddiem ma kienx
jaqla’ din is-somma f’sena sħiħa. Ma konniex
nieklu ħobż frisk ta’ kull jum, bħalma nagħmlu
llum, imma l-għaġna kienet tkun għal ġimgħa.
Tajjeb jew ħażin, frisk jew iebes, kien ikollna
nikluh.
L-IFRAN
U waqt li qegħdin nitkellmu fuq il-ħobż, tajjeb
li wieħed ifakkar li fin-Nadur kellna kwantità
sodisfaċenti ta’ fran immexxijin minn familji, li
kienu: Żewġ fran Ta’ Ċikka, wieħed fi Triq il-
Buskett u l-ieħor fi Triq Ċimċem li qabel kien
Ta’ Pastol. Forn Taċ-Ċikkar fi Triq il-Buskett.
Forn Ta’ Pietra fi Triq San Blas (dan għadu
jiffunzjona). Forn Tal-Maxokk fi Triq San Ġakbu
(li għadu jiffonzjona). Forn Tal-Mekren fi Triq
Ħanaq (dan ukoll għadu jiffonzjona). Forn Ta’
Silċa fi Triq il-Knisja. Forn Tal-Balliju fi Triq San
Ġwann. Forn tad-Dissiesa fi Triq San Ġwann.
Forn Tal-Baker fi Triq Dun Ġużepp Vella. Zewġ
fran Tal-Ħarufa, wieħed fi Triq San Blas u lieħor
fi Triq Dun Bernard Haber (dari Triq il-
Kappillan). Forn taċ-Ċella fi Triq Piju Cellini u
forn taċ-Ċoqq fi Triq il-Knisja.

Luminaria
IL-ĦAJJA
Fi żmien tfuliti l-ħajja kienet iebsa. Ma kenux
jeżistu l-kwalitajiet ta’ ikel li għandna llum. Għal
kuntrarju, dak li konna nieklu, għalkemm skars
għal xi wħud, kien ikel sustanzjuż. Bosta familji
kien ikollhom fniek, tiġieġ, ħamiem, xi gidi jew xi
ħaruf, li kienu jrabbu fi djarhom u joqtluhom jew
jsajruhom kif kienu s-soltu jagħmlu. Il-gidi jew ilħaruf,
kienu jħalluh għal xi okkażjoni bħalma huma
l-karnival, l-Għid jew xi festa oħra. Barra minn
dan kien hemm il-laħam taċ-ċanga u tal-majjal,
laħam tajjeb u bnin, imkabbar b’mod naturali, u
mhux b’xi mediċini bħalma għandna llum.
F’dawk iż-żminijiet ma kenux jixtru xi flixkun
żejt, imma kienu jixtru qażba żejt, kemm timla
qiegħ ta’ flixkun u jħallsu tliet ħabbiet, jew xi
terz żejt li kien jiswa sitt ħabbiet. Ċenteżmu ta’
llum kien jġib żewġ soldi u nofs. Sitt ħabbiet
kienet iġġib nofs is-sold. Bi tliet ħabbiet (kwart
ta’ sold) konna nixtru kważi kwart kunserva, u
flixkun inbid qatt ma kien jinxtara imma kienu
jixtru terz jew nofs inbid.
Matul il-ġimgħa kien ikun rari li wieħed jiekol
il-laħam. L-ikel ta’ fost il-ġimgħa kien il-biċċa
l-kbira xi platt minestra, aljotta tal-vopi, jew xi
xekxuka jew xi balbuljata, barra minn xi kisra
ħobż, aktarx iebsa milli le, b’xi tadama u xi
ġbejna, jew xi sardina jew tonn mielaħ. Illaħam
kien jittiekel biss, meta jittiekel, nhar ta’
Ħadd, li kienet tkun ġurnata ta’ mistrieħ, f’xi
festa speċjali bħalma huma l-Għid, il-Milied, l-
Imnarja u f’xi okkażjoni tal-familja.
L-ILBIES
Għal dak li hu ilbies, il-ħwejjeġ milbusa kienu millinqas.
Wieħed kien jara ħafna nies jiġġerrew fittoroq
bi ħwejjeġ imċerċrin. Ħafna bdiewa kienu
jilbsu xi qmis magħmulha minn xkejjer bojod taddqiq
li kien jiġi minn barra. Ħafna wkoll kienu
jitgħattew bl-ixkejjer, flok lożor u kutri u minflok
li jorqdu fuq xi sodda komda, kienu jorqdu fl-art
ġewwa xi maqjel mimli tiben.
Il-biċċa l-kbira tan-nies kienu jkunu ħafja. Ftit
kienu dawk li jilbsu xi papoċċ taċ-ċraret, jew xi
qorq magħmul minn qiegħ tal-ġild, b’xi ħabel
marbut miegħu, biex iżommu li ma joħroġx.
B’dan il-mod, tajjeb jew ħażin, kien ikollu
xi għata għal saqajh. Dawk li kienu jilbsu xi
żarbun nhar ta’ Ħadd jew xi festa speċjali, kienu
jingħaddu fuq is-swaba ta’ id waħda.
Nru. 90 – Settembru 2007 27
Il-ħafa ma kienx permess fl-iskola u t-tfal li kienu
jmorru l-iskola kienu l-ewwelnett mid-dar għalliskola
kienu jmorru bil-qorq imdendel minn
spallejhom u jilbsuh qabel ma jidħlu l-iskola.
Ir-raġuni kienet biex mat-triq dan il-qorq ma
jittikilx u jispiċċa qabel iz-zmien. Aħwa oħrajn,
billi minħabba l-faqar ma kenux jista’ jkollhom
par qorq kull wieħed, kienu jieħdu qorqa kull
wieħed, biex b’hekk kienu jistgħu jidħlu l-iskola.
Għax tifel b’qorqa waħda kien jista’ jidħol liskola.
L-ISKOLA
Billi l-attendenza fl-iskejjel ma kinitx
obbligatorja, ħafna tfal kienu jiġġerrew fit-toroq
u oħrajn kienu jgħinu lil missierhom fix-xogħol
tar-raba’ u xogħol ieħor. Ftit kienu jkunu dawk
it-tfal li kienu jmorru l-iskola. Għal dik li hi
skola, kulħadd kien jagħmel li jrid. Difatti nsibu
li għad li l-iskola tan-Nadur li nfetħet fl-1842,
it-tieni waħda f’Għawdex wara dik tar-Rabat, lattendenza
f’din l-iskola, li barra tfal min-Nadur
kienet tilqa’ wkoll tfal mill-Qala u Għajnsielem,
billi dak inhar dawn iż-żewġ irħula kienu
jiffurmaw parti integrali mit-territorju tan-Nadur,
l-attendenza kienet baxxa ħafna. Fil-fatt insibu
li disa’ snin wara li fetħet l-iskola, l-attendenza
tat-tfal kienet biss ta’ 124: 62 subien u 62
bniet.
IT-TOROQ
Fl-imgħoddi ma kellniex toroq bl-asfalt jew bittarmac.
Kellna biss toroq mimlija ħofor, ħotob
u blat fil-wiċċ, it-toroq kienu kollha tat-torba –
kienu jkunu ‘dahar ta’ ħmar’, magħmulin b’tali
mod li n-nofs tat-triq tkun għoli aktar mit-truf talġenb.
Kienu magħmulin hekk biex l-ilma taxxita
li tinżel, li dak inhar kienet tagħmel aktar
mil-lum, imur fil-ġnub tat-triq u jinżel fil-gandotti
li kien ikun hemm matul it-triq kollha, u jibqa’
sejjer għal ġol-widien. Kull meta kienet tagħmel
ix-xita, it-toroq kienu ikunu kollha ċaflis u tajn,
b’ħofor mimlijin ilma. Fis-sajf, imbagħad, ittoroq
kienu kollha mimlijin trab, u ma’ kull żiffa
riħ, dan it-trab kien jittajjar ma’ kullimkien. Biex
dan it-trab ma’ jtirx, ta’ kull filgħodu kien jgħaddi
raġel biż-żiemel u karrettun b’kartell fuqu mimli
ilma, u dan kien ibixx it-toroq, biex dan it-trab
ma jibqax jixxerred.
...ikompli

28 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
1855
F’din is-sena beda l-parrokat tal-Kappillan
Dun Ġwann Battista Grech bħala t-tmien
kappillan tal-parroċċa tan-Nadur. Ftit xhur
qabel, meta l-parroċċa kienet għadha bla
kappillan, Għajnsielem inqata’ parroċċa
għalih mit-territorju tan-Nadur permezz taddigriet
ta’ l-Arċisqof Publiju Sant. Il-Knisja
tan-Nadur saret Matriċi għall-ewwel darba
u sa dak iż-żmien ma kienx hemm parroċċa
oħra f’Għawdex ħlief il-Matriċi-Kolleġġjata ta’
l-Assunta.
1858
Bħalma diġà ngħad li fis-sena 1815 u dik ta’
warajja 1816, saru ż-żewġ qniepen li kienu l-
Kbira u l-Fustanija, f’din is-sena żdiedu żewġ
qniepen oħra. Dawn saru Malta mill-fonditur
Salvu Cauchi, iben Ġulju, li kien twieled in-
Nadur fis-17 ta’ Diċembru 1795 u li miet Malta
fl-1871 fl-età ta’ 76 sena. Dawn ġew mogħtija
l-ismijiet ‘Tad-Duttrina’ u ‘Il-Frejħa’. Kienu
ġew imbierka mill-Arċisqof Għawdxi Gaetano
Pace Forno fil-kuritur tal-Kon-katidral ta’ San
Ġwann.
1861
Billi Għajnsielem inqata’ parroċċa għalih fl-
1855, il-popolazzjoni tan-Nadur f’din is-sena
taċ-ċensiment naqset b’917 ta’ Għajnsielem
u b’25 oħra li kienu jgħixu Kemmuna.
Minkejja t-tnaqqis sostonzjali, in-Nadur xorta
waħda baqa’ t-tieni post wara r-Rabat, billi lpopolazzjono
tan-Nadur, bil-Qala magħha,
kellha 3046 persuna.
Ikun wisq interessanti u importanti, allura,
jekk nagħti statistika tat-toroq u n-numru
ta’ persuni li kienu jgħixu fihom dak iżżmien:
Isem tat-Triq Nru. Ta’ Persuni
1. Strada Chiesa 145
2. Piazza Chiesa 54
3. Strada Tas-Said 111
4. Strada Xjuf ir-Riħ 66
5. Strada Telegrafo 57
6. Via Kala 89
7. Strada Corsa 75
8. Strada Cimcem 36
9. Strada Parroco 117
10. Strada Xandriku 106
11. La Piazzetta 62
12. Strada Molino 6
13. Telegraph Station 1
14. Strada Tramontana 45
15. Strada Grunju 77
16. Strada Dun Grezz 10
17. Strada San Blas 226
18. Strada Giacbin 64
19. Strada Wied ir-Rihan 63
20. Strada Ta’ Hatar 47
21. Strada Kortin 23
22. Strada Migiarro 85
23. Strada Dahlet Qorrot 33
24. Strada Hida 33
25. Strada Boschetto 63
26. Contrada Hida 61
27. Strada Molino Vecchio 23
28. Strada Tal-Hanak 60
29. Strada Reale 115
30. Strada Għajn Qasab 14
31. Strada Ramla 87
32. Strada Wied Bingemma 9
33. Strada Tat-Telgha 32
34. Strada Wileg 79
35. Strada Forno 10
36. Strada Wardija 164
37. Strada Croce 101
38. Strada Borg Gharib 13
39 Strada Palma 10
40. Strada Ta’ Cini/Wied is-Simar 87
41. Strada Concezione 161
42. Strada Hondoq ir-Rummien 87
43. Strada Zewwieka 19
44. Strada Biccieri 87

Luminaria
It-toroq li m’għadhomx jagħmlu man-Nadur,
minħabba t-tibdiliet taż-żminijiet, huma minnumru
32 san-numru 41.
Fl-iskola tal-bniet tan-Nadur ġiet appuntata
t-tieni ‘Madam’ fil-persuna ta’ Miss Costanza
Gravagna. Fl-istess sena, l-ewwel ‘Madam’
ta’ l-iskola tal-bniet tan-Nadur, Miss Ludovika
Gravagna, ġiet trasferita għall-iskola Primarja
tar-Rabat.
1863
Fuq iz-zuntier tal-knisja sar xogħol fuq ittkabbir
taċ-ċimiterju taz-zuntier. Dan ixxogħol
baqa’ sejjer sas-sena 1866.
1864
Il-poplu tan-Nadur feraħ bil-kbir mhux għax
Għawdex inqata’ mid-djoċesi ta’ Malta u sar
djoċesi għalih, imma talli l-ewwel Isqof taddjoċesi
Għawdxija kien iben il-parroċċa tan-
Nadur fil-persuna ta’ Mons Mikiel Franġisk
Buttigieg, li twieled fil-kontrada tal-Qala,
fit-territorju parrokkjali tan-Nadur u li ġie
mgħammed fil-knisja parrokkjali ta’ San
Pietru u San Pawl fit-3 ta’ Novembru 1793
mill-Kappillan Dun Franġisk Sapiano.
1865-1866
Il-Kolera li laqtet lil Malta u Għawdex, daħlet
ukoll fin-Nadur u għad li n-numru ta’ dawk
infettati u mietu kien ta’ sitta, ma tantx bata
n-Nadur b’dan il-flaġell. Dawk li mietu ġew
midfuna fiċ-ċimiterju taz-zuntier tal-knisja,
minħabba l-periklu tat-tixrid tal-marda
kontaġġjuża.
1867
Id-“Devot ta’ Maria” ta’ Ottubru 1892 kien
ippubblika li fit-12 ta’ Mejju 1867, il-knisja
parrokkjali tan-Nadur ġiet ikkonsagrata
mill-Isqof Agostinjan Pawlu Micallef, li kien
amministratur għal Għawdex.
1870
F’din is-sena nbniet il-parti ta’ fuq tal-kampnar
tan-naħa tat-tramuntana. Barra minn hekk,
sar xogħol ukoll fis-sagristija.
Nru. 90 – Settembru 2007 29
1872
Bit-twaqqif tal-parroċċa tal-Qala, il-parroċċa
tan-Nadur saret Matriċi għat-tieni darba.
1876
Skond il-Gazzetta tal-Gvern tas-7 ta’ Frar
1876, l-istazzjon tal-Għassa ta’ San Blas ġie
msewwi u tħallset is-somma ta’ 8 xelini (40
ċentezmu - €0.93) għat-tiswija.
F’din is-sena l-kappillan Dun Ġwann Battista
Grech ġie sospiż mid-dmirijiet tiegħu ta’
kappillan. Il-parroċċa bdiet titmexxa mill-
Vigarju Kurat Dun Salv Vella li dam f’din ilkariga
sa l-1881.
1877
Skond il-Gazzetta tal-Gvern tad-9 ta’ Frar
1877, kif ukoll skond ‘In-Nadur’ Vol. II ta’ Patri
Alexander Bonnici, insibu li nxtara arloġġ
għall-faċċata tal-knisja. Dan l-arloġġ qam $38
7s 3d. Il-Gvern 0ffra s-somma ta’ 420 skud, li
kienet il-parti l-kbira ta’ din l-ispiża. Ix-xogħol
tħalla f’idejn l-arloġġar magħruf Mikelanġ
Sapiano mill-Imqabba.
1881
Fil-bidu ta’ din is-sena, il-Kappillan Dun Ġwann
Battista Grech ġie dikjarat li s-sentenza ta’ l-
Isqof Grech-Delicata kienet ‘żball’. Minkejja
l-innoċenża tiegħu, xorta waħda deher li
ma kienx il-każ li l-Kappillan Grech jibqa’
fil-parroċċa tan-Nadur. Għalhekk l-Isqof
Pietru Pace kien ġeneruż miegħu u bagħtu
fil-parroċċa tax-Xagħra minflok il-kappillan
Dun Ġwann Camilleri, iben in-Nadur. Dun
Ġwann kien l-ewwel Naduri li okkupa l-grad
ta’ kappillan tal-parroċċa tan-Nadur, ir-raħal li
fih twieled.
F’nofs il-bajja tar-Ramla twaqqfet statwa
tal-Madonna bil-Bambin magħrufa bħala
l-Madonna ta’ l-Isperanza, f’id waħda tal-
Madonna hemm il-Bambin, u fl-id l-oħra
hemm ankra. Din kienet twaqqfet minn ċertu
Ġanni Gauci mix-Xagħra billi kien għassa
hemmhekk fl-1881. Din l-istatwa ġiet imbierka
mill-Kappillan tan-Nadur.

30 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Int reġina, qawwa tagħna,
Li fil-bidu tal-ħolqien
Kont ġa qiegħda ħdejn driegħ Alla
Timla miegħu id-dagħbien.
Meta l-ewwel bniedem ċaħad
Lil dak Alla li ħabbejt,
Int Marija mit-tron tiegħek,
Ħsieb il-fidwa m’ibnek bdejt.
Kif iż-żmien tal-fidwa tagħna
Fuq id-dinja beda għaddej,
Bħala ġilju pur tas-sema,
Int għalina ġibt Feddej.
Ma’ Ġesù fil-ħajja tiegħu,
Inti ħdimt għall-midinbin
Sakemm Hu, mis-salib tiegħu,
Għamlek ċar omm tal-bnedmin.
Ħares lejna omm twajba tagħna,
Lejn uliedek in-Nadurin
U minn dan il-wied tellagħna
Għax hawn aħna mbikkijin.
Carmen Muscat.
XITA fin-Nadur
Dan huwa l-ammont ta’ xita li tkejjel fin-Nadur mill-1 ta’ Ìunju,
2007, sal-31 t’Awwissu, 2007:
DATA AMMONT (mm) TOTAL MILL-01/09/2006 (mm)
ÌUNJU 2007
2 1.6 400.5
3 12.4 412.9
4 0.2 413.1
5 0.3 413.4 mm (16.28 pulzieri)
LULJU 2007
2 Traçça
AWWISSU 2007
20 Traçça
21 Traçça
TOTAL: 14.2 mm (0.56 pulzieri)
Medja ta’ xita li tkejlet fil-GΩejjer Maltin fl-istess perjodu: 418.3
mm (16.47 pulzieri), differenza ta’ 4.9 mm (0.19 pulzieri).
Xita li niΩlet matul l-istess Ωmien sena ilu fin-Nadur (i.e. 1 ta’
Ìunju, 2007, sal-31 t’Awwissu, 2006: 663.1mm (26.11 pulzieri).
Dan ifisser li din is-sena g˙amlet 249.7mm (9.83 pulzieri) inqas
xita milli g˙amlet sena ilu.
Sinjur: Boy, int trid timpjiega ruħek miegħi? Jien nieħdok
basta li int tfajjel responsabbli.
Boy: Mela tajjeb, Sinjur, għax kull darba li kien
jinqala’ xi ħaġa l-iskola, is-surmast kien dejjem jgħid li jien
responsabbli.
__________________________
Mara: Albert qum! Smajt ħoss isfel. Mur ara ftit!
Żewġha: Le ħej, nibża’!
Mara: Kif tibza’? Qabel ma żżewwiġna m’għedtlix li
kont ta’ kuraġġ kbir?
Żewġha: Iva! Għax xi ħbieb meta semgħu li sa niżżewweġ
lilek qaluli li jien ta’ kuraġġ kbir!
__________________________
Grezz: Xi ħmerija din! Qegħdin jagħmlu ġabra biex
jgħollu l-ħajt taċ-ċimiterju.
Mari: Għaliex ħmerija?
Grezz: Għax-xogħol għal xejn. M’hemmx bżonn ta’
ħitan. Min hu barra ma jridx jidħol u min hu ġewwa mhux
ser joħroġ!
__________________________
Mistieden: Sinjura, ħallini noqgħod fuq il-leminija
tiegħek waqt il-pranzu.
Sinjura: Le, għax dik irrid niekol biha. Aħjar toqgħod fuq siġġu.
__________________________
Teacher: (waqt li b’sebgħu wera pont fuq il-mappa). X’inhu
dan li qed tara?
John: Difer maħmuġ, Sir!
Carmen Muscat
Noti:
• Kif di©à semmejna fil-˙ar©a ta’ Ìunju, fir-rigward tax-xita, issorpriΩa
kien Ìunju, li tana ammont rekord ta’ xita ta’ 14.2mm
hawn fin-Nadur. Dan mhu xejn meta mqabbel mal-kwantità ta’
xita li niΩlet f’diversi n˙awi f’Malta fl-4 ta’ Ìunju, fejn sa˙ansitra
nqabΩu l-100 mm f’xi postijiet (li ji©u 4 pulzieri). Dan kien rekord
assolut g˙al Ìunju minn kemm ilhom jinΩammu r-rekords ta’
kemm tag˙mel xita fil-GΩejjer Maltin (sa mill-1865). G˙awdex
kwaΩi ma messna xejn minn din ix-xita.
• It-temperaturi f’dawn l-a˙˙ar tliet xhur kienu pjuttost ta˙t in-normal.
Ma nistg˙ux ng˙idu li kellna sajf qalil ˙afna, bl-eççezzjoni tal-©img˙a
ta’ l-Imnarja, it-tielet ©img˙a ta’ Lulju, u l-a˙˙ar ©img˙a t’Awwissu,
meta kellna temperaturi li qarrbu jew qabΩu bi ftit il-35°c. Mill-bqija,
matul dawn it-tliet xhur, rari kellna temperaturi li qabΩu it-30°c.
• Matul dawn it-tliet heatwaves, it-temperaturi matul il-lejl ta’
spiss kienu jibqg˙u fuq it-30°c sas-2am jew wara. Ta’ min jinnota
wkoll li bejn l-24 u s-26 ta’ Ìunju kienet irrekordjata umdità baxxa
˙afna, li f’xi n˙awi f’Malta kienet ta’ 7% biss. In-Nadur l-iktar
umdità baxxa kienet ta’ 13% biss fil-25 ta’ Ìunju. Dan ifisser li
l-arja kienet kwaΩi xotta g˙al kollox.
• Nhar il-Óadd, 17 ta’ Ìunju, ma’ nΩul ix-xemx (g˙al ˙abta tat-
8.15pm) il-vulkan Etna, li hu g˙oli madwar 3330 metru (ji©ifieri daqs
25 iktar minn kemm hu g˙oli Ta’ Çenç) kien jidher çar ˙afna b˙al
qisu muntanja Ωg˙ira sewda fil-bog˙od. Dan minkejja li l-Etna hi
mbieg˙da kwaΩi 200 kilometru minna. Dan çara billi l-arja dak il-˙in
kienet xotta u çara ˙afna, u dan ippermetta viΩibilità eççezzjonali.
Joe Meilak – 01/09/2007
Nadur Weather Observatory
WEBSITE: http://www.gozoweather.com
E-MAIL: jmeilak@yahoo.com

Luminaria
Nru. 90 – Settembru 2007 31
Printing of personalised Christmas Cards, Address Labels, Calendars, Menus, etc.
Small orders are accepted.
40, Ta’ Said Street, Nadur, Gozo. Tel/Fax: 2155 8232
D Square NADUR
tony vella garage
Specialists for Silencers
Also
General servicing, tune-ups,
tyre service, computerised wheel balancing
and batteries for all types of vehicles.
Hida Street, Nadur, Gozo. Tel: 2155 5245
Mobile: 9942 5653
ANTHONY’S FURNITURE
G˙al kull xorta ta’ xog˙ol fl-injam
PJAZZA
Phone: 2155 2251 “Mater Dolorosa”,
Mobile: 9944 6107 Triq Ta’ Grunju,
Nadur, G˙awdex

32 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Jibda l-Ħamsin Staġun ta’ Nadur Youngsters
Wara s-suċċessi miksuba fl-aħħar staġuni, fosthom laħħar
żewġ Kampjonati, Nadur Youngsters bdew dan il-50
Staġun fl-istorja glorjuża tagħhom. Wara l-Laqgħa Ġenerali,
kien Elett dan il-Kumitat:
President: Eucharist Camilleri
Viċi President: Sammy Buttigieg
Segretarju: Joe Camilleri Galea
Assistent Segretarju: Christine Camilleri
Kaxxier: Lucio Debono
Assistent Kaxxier: Emanuel Camilleri
Nursery Manager: Joe Portelli
Ass. Nursery Man./Ground Manager: Mario Pace
Kit Manager: Justin Refalo
Assistent Kit Manager: Lino Camilleri
PRO: Charlie Grech
Membru: Carmel Falzon
Chaplain: Dun Karm Portelli
Tabib tal-Klabb: Dr. Mario Saliba
Fl-ewwel laqgħa tal-Kumitat kienet co-opted Christine
Camilleri, l-ewwel membru femminili, wara l-interess li
wriet li tifforma parti mill-Kumitat u għax kien hemm post
vakant. Il-Kumitat mal-ewwel beda ħidma qawwija sabiex
ikun jista’ jfakkar kif jixraq dan l-Anniversarju. Saru diversi
attivitajiet ta’ Fund Raising’ fosthom il-ħanut li armajna aħna
tal-Kumitat fi żmien il-festa. Hawn ngħidu GRAZZI kbira lil
Peter u Maria Muscat (tar-Rabokk) talli għoġobhom jagħtuna
il-ħanut tagħhom ‘Rabokk Pizzerija’. Ringrazzjament speċjali
wkoll lill-Kunsill Lokali li flimkien miegħu tellajna l-Heineken
Wara: Jonathan Xuereb; Dejan Odovic; Anthony Portelli; Jeffrey Meilak; Chris Camilleri; Marcos Rogerio Secco; Karol Mifsud; Franklin
Vella; Salvu Rapa (Assistant Coach); Mario Bonello (Coach).
Quddiem: Joseph Portelli Said; Josef Buttigieg; Charles Hili; Peter Buttigieg; Joseph M. Portelli; Frank Paul Azzopardi; Keith Camilleri;
Shaun Muscat.
Dejan Odovic, Marcos Rogerio Secco, Charles Hili, Chris Camilleri
Beer and Food Festival, attività li tant kienet suċċess li ser
terġa’ ssir sena oħra, bħalma diġà kien offrut lilna l-ħanut
tar-Rabokk għall-festa li ġejja.
Waqt dawn l-attivitajiet, il-Kumitat kien għaddej bil-ħidma
iktar diretta lejn it-tim tagħna. Inħatar l-ex-plejer tagħna,
Mario Bonello, bħala l-kowċ il-ġdid għal dan l-istaġun. Wara
karriera brillanti fejn bla dubju sar l-aktar plejer li rebaħ
unuri fil-gżira Għawdxija issa ser ikompli jgħin lit-tim ta’
qalbu. Nawgurawlu suċċess anke f’din il-kariga. Wara li
tlifna s-servizzi ta’ xi plejers minn tas-sena l-oħra, l-Kumitat
ġedded il-kuntratt tal-gowler Jonathan Xuereb u Chidi Eric
Nwankwo, filwaqt li kellna r-ritorn lejn il-klabb tagħna tan-
Naduri Charles Hili, li fl-aħħar sentejn kien jilgħab ma’ Kerċem
Ajax. Plejer ieħor li rritorna kien Sam Anthony Cauchi, wara
staġun wieqaf minħabba raġunijiet personali. Saret ukoll
il-bidla tal-plejers barranin meta ma reġax kien imġedded
il-kuntratt ta’ Filip Marius u Zdenek Svoboda imma kienu
ngaġġati l-plejer ta’ 23 sena, mis-Serbia, Dejan Odovic u
l-Brażiljan ta’ 32 sena, Marcos Rogerio Secco. Ma’ dawn
kien iffirmat ukoll il-plejer Chris Camilleri, fl-istaġuni 2002/03
u 2003/04 kien ukoll magħna. B’dawn il-plejers, flimkien
man-nukleju tajjeb tal-plejers Nadurin, ċertament li Nadur
ser jerġgħu jkunu fuq quddiem fil-ġlieda għall-Unuri.
F’dak li huwa logħob, bdejna (02.09.07) bil-kompetizzjoni
tat-Tazza Indipendenza, fejn fir-rawnd preliminarju rbaħna
kontra Sannat Lions 3-1 bil-gowls tagħna jaslu minn Anthony
Portelli, Chris Camilleri u Charles Hili, biex dawn l-aħħar
tnejn flimkien mal-kowċ Mario Bonello dbew bil-kbir. Fis-semi

Luminaria
Nru. 90 – Settembru 2007 33
finali kellna partita ftit iktar iebsa kontra Victoria Hotspurs. Wara li matul il-partita
saru 2 gowls għal skor ta’ 1-1, fil-ħin barrani Nadur qamu u skurjaw 2 oħra, biex
rebħu 3-1. Hawn il-gowls tal-Youngsters waslu minn Marcos Rogerio Secco,
Charles Hili u Chris Camilleri. Fil-Final tal-21 ta’ Settembru niltaqgħu kontra
l-ġirien Qala St. Joseph li eliminaw lil Għajnsielem bl-għoti tal-penalties. F’dak
li huwa kampjonat, għalina n-Nadurin ser jibda nhar il-Ħadd 16.09.07 fl-4pm, u
l-ewwel avversarji tagħna ser ikunu l-Qala (dan ir-rapport qed jinkiteb fl-10.09.07).
Hawn taħt jidhru l-Fixtures ta’ Nadur Youngsters għal dan l-istaġun:
Chidi Eric Nwankwo Sam Anthony Cauchi
GOZO FOOTBALL ASSOCIATION
NADUR YOUNGSTERS - FIXTURES 2007 - 2008
Onvol Kampjonat tal-Ewwel Diviżjoni
Post Kompetizzjoni Data Ħin Logħba Riżultat
GS League Rd1 16.09.07 1600 Nadur Youngsters vs Qala St. Joseph -
GS League Rd1 30.09.07 1600 Sannat Lions vs Nadur Youngsters -
GS League Rd1 15.11.07 1730 Victoria Hotspurs vs Nadur Youngsters -
GS League Rd1 25.11.07 1500 Nadur Youngsters vs Kerċem Ajax -
GS League Rd1 13.12.07 1430 Nadur Youngsters vs Xagħra United -
GS League Rd1 20.12.07 1900 Għajnsielem vs Nadur Youngsters -
GS League Rd2 30.12.07 1230 Qala St. Joseph vs Nadur Youngsters -
GS League Rd2 13.01.08 1300 Nadur Youngsters vs Sannat Lions -
GS League Rd2 27.01.08 1500 Nadur Youngsters vs Victoria Hotspurs -
GS League Rd2 10.02.08 1500 Kerċem Ajax vs Nadur Youngsters -
GS League Rd2 21.02.08 1930 Xagħra United vs Nadur Youngsters -
GS League Rd2 02.03.08 1500 Nadur Youngsters vs Għajnsielem -
Il-Fixtures tat-3 Rawnd jiddependu mill-pożizzjoni tat-Team wara t-2 Rawnd
Kompetizzjonijiet Oħra
GS Indep. Cup Prel Rd 02.09.07 1600 Nadur Youngsters vs Sannat Lions 3 - 1
GS Indep. Cup S/F 09.09.07 1600 Nadur Youngsters vs Victoria Hotspurs 3 - 1
GS Indep. Cup Final 21.09.07 1600 Qala St. Joseph vs Nadur Youngsters -
SG GFA Cup Q/F 28.10.07 1230 Xagħra United/
Victoria Hotspurs vs Nadur Youngsters
GS GFA Cup S/F 01.05.08 1400 A/B/M vs C/D/N -
GS GFA Cup Final 04.05.08 1600 vs -
GS Jum il-Helsien’ Cup Final 31.03.08 1600 1st Round 1 vs 2nd Round 1 -
GS Super Cup Final 08.05.08 1600 Champions vs GFA Cup Winners -
GS = Gozo Stadium - SG = Sannat Ground - Jekk Nikkwalifikaw
Bħala parti miċ-ċelebrazzjonijiet tal-50 Staġun tal-Youngsters, il-Kumitat ħa ħsieb li, bil-għajnuna tal-partitarji u ex-plejers
tal-Youngsters, jifformulaw it-tim ta’ dawn l-aħħar 50 sena. Żgur li kienet għażla diffiċli, għax kellna ferm iktar mill-24 magħżula
li spikkaw tul dawn is-snin kollha. Imma għażla bħal din hija dejjem iebsa u anke polemikuża. Kien għalhekk li l-Kumitat
fetaħha kemm seta’. L-għażla finali waqgħet fuq dawn:
Goalkeepers: Horace Mercieca, Peter Paul Buttigieg, Sammy Attard.
Difensuri: Louis Camilleri, Peter Paul Camilleri, Raymond Gafà, Joe Attard, Joe Camilleri, Victor Mercieca, Maurice Borg.
Midfielders: Aleksandar Simoncic, Mario Bonello, Kim Wright, Johnny Caruana, Eddie Vella, Joe Muscat Attard, Saviour Farrugia,
Twannie Farrugia.
Attakkanti: Anthony Portelli, Michael Camilleri, Joe Camilleri Cassar, Karl Zachhau, Gyorgy Handel u Joseph M. Portelli.
Nagħlaq billi nħeġġeġ lill-partitarji tagħna u lill-poplu Naduri kollu biex jingħaqad magħna ħalli tassew inkomplu nżommu
lir-raħal tagħna fuq quddiem f’kollox.
Charlie Grech
Stop Press:
Fil-21 ta’ Settembru Nadur Youngsters reb˙u l-Final tat-Tazza Indipendenza kontra Qala St.
Joseph bil-penalties wara li l-partita u l-extra time spiççaw 1-1. Kellna ukoll it-tieni log˙ba
tal-Kampjonat li Nadur reb˙u wkoll. Rapport ta’ dawn il-partiti fil-˙ar©a li jmiss.

34 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Id-dinja ilha teżisti madwar erba’ biljun sena, jew
erbat elef miljun (4,000,000,000) sena. Matul dan
it-tul enormi ta’ żmien (tant enormi li impossibbli
bl-esperjenzi tagħna nimmaginawh), il-pjaneta
rat ħafna tibdil, avolja dan fi l-biċċa l-kbira seħħ
bil-mod ħafna. Tant bil-mod li, per eżempju, bilmovimenti
tal-kontinenti, ix-xjentisti indunaw biss
għal nofs is-seklu l-ieħor. Fost l-ewlenin li ġabar
xhieda bijoloġika u ġeoloġika kien hemm ilmeterjoloġista
Ġermaniz Alfred Wegener (1880-
1930), li kkonkluda li l-kontinenti ta’ l-Afrika u l-
Amerika Ċentrali u t’Isfel kienu darba ma’ xulxin.
Illum kkonfermajna dan b’osservazzjonijiet diretti
tal-qasma f’nofs l-Atlantiku li tibda mill-Islanda
(gżira volkanika ħafna) u tibqa’ nieżla għallgżejjer
Ażori, Verde, Axxenzjon, u t’isfel nett,
Tristan da Chuna, u li minnha tiela’ materjal li
jimbotta l-kontinenti minn xulxin. Il-moviment
huwa bil-mod ħafna, madwar kemm jikber difer
ta’ l-id (kif ġie mkejjel direttament bil-GPS jew
Global Positioning Systems), imma meta tqis
li hemm kontinenti li qed jimxu, il-forzi involuti
huma tremendi. U meta hemm dak it-tul enormi
ta’ żmien involut, id-distanzi li jimxu l-kontinenti u
bċejjeċ oħra ta’ art (il-qoxra tad-dinja fi ha madwar
20 biċċa kbar u żgħar li qed jimxu) jistgħu ikunu
kbar ħafna.
Nafu għalhekk li fi l-passat remot (għexieren u
anke mijiet ta’ miljuni ta’ snin) il-kontinenti kollha
kienu f’pożizzjonijiet differenti. Anke l-kontinent
Antarktiku darba kien qrib l-ekwatur għax hemm
depożiti ta’ żejt u faħam (li jiffurmaw fi klimi
tropikali) taħt dak is-silġ kollu li hemm illum. Nafu
wkoll li l-Indja mxiet għal fuq l-Asja, bir-riżultat li
ffurmaw l-għola muntanji fi d-dinja, inkluż l-għola
waħda, Everest (imsemmija għal Sir George
Everest (1790-1866), Ingliż li għamel studju ta’
dawn l-inħawi. In-nies tal-post din il-muntanja
jsejħulha “Como Lunga”, li tfi sser “alla mara taddinja”).
Din il-muntanja fi l-fatt għadha tielgħa
bil-mod. Anke hemm fuq instabu fossili ta’
annimali tal-baħar! Il-Lvant ta’ l-Afrika wkoll qed
jinqasam, b’widien enormi li jgħaddu mill-Etjopja
għal Lvant-Tramuntana, fejn jiffurmaw il-Baħar l-
Aħmar u l-Baħar Mejjet. U l-istess għal postijiet
oħra fi d-dinja.
U ċ-ċentru tal-Mediterran?
Aħna wkoll ninsabu f’parti li
hija ġeoloġikament attiva għax ninsabu fuq ilburdura
ta’ bejn il-kontinent Afrikan u dak Asjo-
Ewropew, burdura li, mill-Punent għal-Lvant,
tgħaddi mill-Portugal, għal Sqallija, għal Greċja u
għat-Turkija, reġjuni, li, mhux b’tant għaġeb, ilkoll
laqqtuha sew mit-terremoti; u fi Sqallija għandha
l-ikbar vulkan fl -Ewropa.
Ġeoloġikament il-gżejjer Maltin jagħmlu ma’ l-
Afrika, għalkemm il-blat sedimentarju (jiġifi eri
blat li fforma taħt l-ilma) li huma magħmulin
minnu, huwa pjuttost riċenti, madwar 30 miljun
sena ilu. Nafu wkoll, minn saffi kbar ta’ melħ taħt
il-qiegħ tal-Mediterran, li matul dan iż-żmien, dan
il-baħar bosta drabi nixef u kważi tbattal għal
kollox, biex imbagħad reġa’ mtela mill-Oċejan
Atlantiku. Nafu li anke l-Afrika qiegħda bil-mod
il-mod miexja lejn l-Ewropa u li l-Mediterran qed
jiċkien...... ftit millimetri fi s-sena, imma li f’perjodi
ta’ miljuni kbar ta’ snin għad irid jisparixxi u fl oku
jkun hawn ringiela ta’ muntanji.
U allura fi l-futur remot in-Nadur, fl imkien malbqija
tal-Gżejjer Maltin, għad jisparixxi...............
u la għad jibqa’ n-Nadur u t-tempju momumentali
tiegħu, la l-għolja taċ-Ċittadella u l-kattidral (u rrekordji
kriminali tal-qorti) u lanqas, iktar lejn ilpunent,
il-librerija ta’ l-awtur.
Intant, tantx titlef ħafna rqad fuq dankollu, għax
dan kollu huwa fi l-futur remot ta’ miljuni kbar
ta’ snin. Imma eventwalment hekk għad jiġri u
dan apparti minn kwalinkwa triq li tieħu l-istorja
umana.
Dr. Coronato Grech
Fil-ħarġa li jmiss tkompli s-sensiela ta’
osservazzjonijiet soċjoloġiċi bl-artiklu: ”Ja xiħ li
int!”

Luminaria
Nru. 90 – Settembru 2007 35

36 Settembru 2007 – Nru. 90 Luminaria
Mons. Isqof Emeritus Nikol G. Cauchi waqt il-Konçelebrazzjoni Pontifikali nhar is-26 ta’ Ìunju 2007 flokkaΩjoni
ta’ l-40 Anniversarju mill-g˙oti tat-titlu ta’ BaΩilika. (Ritratt Anthony Cassar)
Marija Pace tirçievi l-Premju “Qalb ÌeneruΩa” ming˙and
Mons. Isqof Mario Grech waqt il-Pontifikal Solenni nhar id-
29 ta’ Ìunju 2007. (Ritratt: Anthony Cassar)
Mons. Isqof Mario Grech qieg˙ed jordna
saçerdot lid-Djaknu Joshua Muscat fil-Knisja
Katidrali nhar is-Sibt 30 ta’ Ìunju 2007.